Sei sulla pagina 1di 227

CACTOS

DO RIO GRANDE DO SUL

Andria Maranho Carneiro, Rosana Farias-Singer,


Ricardo Aranha Ramos & Ari Delmo Nilson
CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL
Governo do Estado do Rio Grande do Sul
Secretaria do Ambiente e Desenvolvimento Sustentvel
Projeto RS Biodiversidade

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL

Andria Maranho Carneiro, Rosana Farias-Singer,


Ricardo Aranha Ramos & Ari Delmo Nilson

Porto Alegre (RS)


2016

Fundao Zoobotnica do Rio Grande do Sul


CACTOS do Rio Grande do Sul / Andria Maranho Carneiro, Rosana Farias-Singer,
Ricardo Aranha Ramos, e Ari Delmo Nilson. - Porto Alegre: Fundao Zoobotnica, do
Rio Grande do Sul, 2016.
224 p.: il. color. ; 17 x 24 cm.

Publicao do Projeto RS Biodiversidade.


ISBN 978-85-60378-11-1

1. Flora Rio Grande do Sul. 2. Cactaceae. 3. Cactos. I. Carneiro, Andria Maranho.


II. Farias-Singer, Rosana. III. Ramos, Ricardo Aranha. IV. Nilson, Ari Delmo. V. Projeto RS
Biodiversidade.

CDU 582.852(816.5)
CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL
Publicao do Projeto RS Biodiversidade

Governador do Estado do Rio Grande do Sul


Jos Ivo Sartori
Secretria do Ambiente e Desenvolvimento Sustentvel
Ana Pellini
Presidente da Fundao Zoobotnica do Rio Grande do Sul
Jos Alberto Wenzel
Diretor Executivo do Jardim Botnico
Irapuan Jorge Teixeira
Diretora Executiva do Museu de Cincias Naturais
Mariana Silveira Jacques

Projeto RS Biodiversidade
Coordenador Geral
Dennis Nogarolli Marques Patrocnio
Coordenadora Tcnica
Joana Braun Bassi
Coordenadora Financeira
Ana Carolina Freitag
Coordenadora na Fundao Zoobotanica
Luiza Chomenko

Fotografias
Ricardo Aranha Ramos e colaboradores
Reviso tcnica
Joo Larocca
Reviso editorial
Luciano de Azevedo Moura

Design
Consrcio PEK/Caf Imagen
Projeto grfico e diagramao
Ana Laydner e Fernando Schiumerini
Edio e correo de textos
Lusa Kiefer
A Joo Larocca pelas conversas, trocas de informaes, expedies

Agradecimentos
a campo epela valiosa reviso.
Daniela Zappi e Rodrigo Bustos Singer pela reviso e sugestes
de alguns captulos.
A Roberto Verdum pelas sugestes nos mapas e no captulo de
distribuio geogrfica.
Priscila Porto Alegre Ferreira, a Luciano Moura e Rosana Mo-
reno Senna pela reviso e sugestes.
A Daniel Dutra Saraiva, Giovana Anceschi, Ingrid Heydrich, Cleo-
dir Mansan, Brunislau Glovachi, Maurcio Scherer, Marlon Machado
e Leandro Dal Ri pela cedncia de imagens, sem as quais no conse-
guiramos completar o acervo fotogrfico.
A Laurindo Antonio Guasselli e Heinrich Hasenack pelas suges-
tes nos mapas e a Maurcio Scherer, Everton Quadros e Leandro
Collioni pela ajuda na elaborao dos mesmos.
A Rodrigo Pontes pela troca de informaes e pelo envio de imagens.
Betina Blochtein pela identificao das espcies de abelhas vi-
sitantes dos cactos.
A todos colegas da FZB-RS (Fundao Zoobotnica do Rio Grande
do Sul) e amigos que contriburam de alguma forma com informa-
es, fotografias, expedies a campo, revises e apoio.
Ao Projeto RS Biodiversidade, em nome de seus coordenadores, Den-
nis Nogarolli Patrocnio, Joana Braun Bassi e Luiza Chomenko, cujo
apoio foi fundamental e permitiu a materializao desta publicao.
A todos os proprietrios de terras que permitiram gentilmente o
acesso s suas propriedades, em especial a Manoel Teixeira, do Gal-
po de Pedra, em Caapava do Sul, e a Renato Pncaro, do Parque
Ecolgico Chuchu Porongo, em Santana da Boa Vista.
bibliotecria Slvia Maria Jungblut, pela elaborao da ficha com
os dados internacionais de catalogao na publicao (CIP).
Ao Bird - Banco Mundial e ao GEF - Fundo Global de Meio Ambiente,
pelo apoio financeiro realizao deste trabalho.
Em especial, s nossas famlias, que sempre nos apoiaram e incen-
tivaram durante todas as etapas de elaborao, e s quais ns dedica-
mos este livro.
A Conveno da Diversidade Biolgica (CDB), da qual o Brasil um dos

Projeto RS Biodiversidade
pases signatrios, prev como um de seus pilares bsicos a susten-
tabilidade de sistemas socioambientais. Para que isto ocorra, fun-
damental o desenvolvimento de polticas e estratgias que envolvam
distintos setores pblicos e privados da sociedade. Neste contexto, o
Projeto RS Biodiversidade (Conservao da biodiversidade como fator
de contribuio ao desenvolvimento do Estado do Rio Grande do Sul)
se justifica tendo em vista a constatao da necessidade de enfrenta-
mento de situaes identificadas no Rio Grande do Sul (RS), que a cada
dia se tornam da maior gravidade, sob o ponto de vista de ameaas
aos recursos naturais e de todas consequncias destas, seja sob aspec-
tos ambientais, sociais, culturais ou econmicos.
O Projeto tem por objetivo principal promover a conservao e re-
cuperao da biodiversidade, mediante o gerenciamento integrado dos
ecossistemas e a criao de oportunidades para uso sustentvel dos re-
cursos naturais com vistas ao desenvolvimento regional, contribuindo,
assim, para o fortalecimento das instituies envolvidas nestes temas.
objeto do acordo de doao n TF 095979, entre o Estado do Rio
Grande do Sul, o Banco Mundial (BIRD) e o Fundo Mundial de Meio Am-
biente (GEF), firmado em 25 de outubro de 2010, com efetivo incio em
23 de fevereiro de 2011 e concluso prevista para 31 de maro de 2016.
A forma de desenvolvimento do Projeto RS Biodiversidade envol-
ve distintas instituies como executoras, como a Fundao Estadual
de Proteo Ambiental (FEPAM), Empresa de Assistncia Tcnica Rural
(EMATER), Fundao Zoobotnica do Rio Grande do Sul (FZB-RS), The
Nature Conservancy (TNC) e outras instituies como parceiras (por
exemplo, a Fundao Estadual de Pesquisa Agropecuria (FEPAGRO) e
a Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria (Embrapa).
A FZB-RS, como uma das executoras, vem desenvolvendo inmeras
aes. Dentre essas, destaca-se a questo relacionada com plantas or-
namentais do bioma Pampa. No conjunto deste segmento se destacam
os cactos, de grande diversidade de espcies, formas e cores e que,
constantemente, vem sendo alvo de interesse seja de pesquisa quanto
de utilizao econmica. Faltam, entretanto, estratgias objetivas que
permitam um uso sustentvel deste grupo da flora e, neste sentido,
a presente publicao busca fornecer dados claros e de fcil compre-
enso, o que fornecer subsdios importantes para a construo de
polticas setoriais que venham ao encontro da conservao da biodi-
versidade e do objetivo maior do Projeto RS Biodiversidade, que a
construo do desenvolvimento do Estado do Rio Grande do Sul com
bases efetivas de apoios da sociedade em termos ambientais, culturais
e econmicos.
LUIZA CHOMENKO
Biloga eCoordenadora do Projeto RS Biodiversidade,
na Fundao Zoobotnica do RioGrande do Sul.
SUMRIO Lista de gneros e espcies 10
Apresentao13
15
I. Introduo

21
II. Coleo de cactos do Jardim
Botnico de Porto Alegre

27
III. Distribuio geogrfica

45
IV. Classificao e aspectos
morfolgicos dos cactos

V. Chave para os gneros55


59
VI. Caracterizao das espcies

213
VII. Conservao e recomendaes

220
Glossrio

222
Referncias
10 Cereus ............................................................................................................................... 61

Lista das espcies tratadas nesta obra


Cereus hildmannianus .............................................................................................. 63
Cereus hildmannianus subsp. uruguayanus ................................................... 63
Echinopsis ...................................................................................................................... 65
Echinopsis oxygona .................................................................................................... 67
Epiphyllum ..................................................................................................................... 69
Epiphyllum phyllanthus ........................................................................................... 71
Frailea .............................................................................................................................. 73
Frailea buenekeri ........................................................................................................ 75
Frailea buenekeri subsp. densispina .................................................................. 75
Frailea castanea .......................................................................................................... 77
Frailea cataphracta ................................................................................................... 79
Frailea curvispina ....................................................................................................... 81
Frailea fulviseta ........................................................................................................... 83
Frailea gracillima ....................................................................................................... 85
Frailea gracilima subsp. horstii ............................................................................. 85
Frailea mammifera .................................................................................................... 87
Frailea phaeodisca ..................................................................................................... 89
Frailea pumila .............................................................................................................. 91
Frailea pygmaea ......................................................................................................... 93
Frailea pygmaea subsp. albicolumnaris .......................................................... 93
Frailea schilinzkyana ................................................................................................ 95
Gymnocalycium ........................................................................................................... 97
Gymnocalycium denudatum .................................................................................. 99
Gymnocalycium horstii .......................................................................................... 101
Gymnocalycium hosrtii subsp. buenekeri ...................................................... 101
Gymnocalycium uruguayense ............................................................................ 103
Lepismium ................................................................................................................... 105
Lepismium cruciforme ............................................................................................ 107
Lepismium houlletianum ...................................................................................... 109
Lepismium lumbricoides ....................................................................................... 111
Lepismium warmingianum .................................................................................. 113
Opuntia .......................................................................................................................... 115
Opuntia assumptionis ............................................................................................. 117
Opuntia elata .............................................................................................................. 119
Opuntia megapotamica ......................................................................................... 121
Opuntia monacantha .............................................................................................. 123
Parodia .......................................................................................................................... 125
Parodia alacriportana ............................................................................................ 127
Parodia allosiphon .................................................................................................. 129
Parodia arnostiana .................................................................................................. 132
Parodia buiningii ...................................................................................................... 133
Parodia concinna ...................................................................................................... 135
Parodia crassigibba ................................................................................................. 137

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia erinacea ....................................................................................................... 139 11
Parodia fusca .............................................................................................................. 141
Parodia gaucha ......................................................................................................... 143
Parodia glaucina ....................................................................................................... 145
Parodia haselbergii .................................................................................................. 147
Parodia haselbergii subsp. graessneri ............................................................ 147
Parodia herteri .......................................................................................................... 149
Parodia horstii ........................................................................................................... 151
Parodia langsdorfii .................................................................................................. 153
Parodia leninghausii ............................................................................................... 155
Parodia linkii ............................................................................................................. 157
Parodia magnifica .................................................................................................... 159
Parodia mammulosa ............................................................................................... 161
Parodia mueller-melchersii .................................................................................. 163
Parodia muricata .................................................................................................... 165
Parodia neoarechavaletae .................................................................................... 167
Parodia neohorstii .................................................................................................... 169
Parodia nothorauschii ............................................................................................ 171
Parodia ottonis .......................................................................................................... 173
Parodia ottonis subsp. horstii ............................................................................. 173
Parodia oxycostata ................................................................................................. 175
Parodia rechensis ..................................................................................................... 177
Parodia rudibuenekeri ........................................................................................... 179
Parodia schumanniana .......................................................................................... 181
Parodia schumanniana subsp. claviceps ....................................................... 181
Parodia scopa ............................................................................................................. 183
Parodia scopa subsp. neobuenekeri ................................................................. 183
Parodia scopa subsp. succinea ........................................................................... 183
Parodia stockingeri .................................................................................................. 185
Parodia tenuicylindrica ......................................................................................... 187
Parodia turbinata ..................................................................................................... 189
Parodia warasii ......................................................................................................... 191
Pereskia ......................................................................................................................... 193
Pereskia aculeata ..................................................................................................... 195
Rhipsalis ........................................................................................................................ 197
Rhipsalis campos-portoana .................................................................................. 199
Rhipsalis cereuscula ................................................................................................ 201
Rhipsalis floccosa ...................................................................................................... 203
Rhipsalis floccosa subsp. hohenauensis .......................................................... 203
Rhipsalis floccosa subsp. pulviginera .............................................................. 203
Rhipsalis paradoxa ................................................................................................... 205
Rhipsalis teres ............................................................................................................ 207
Schlumbergera ........................................................................................................... 209
Schlumbergera rosea .............................................................................................. 211

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


Percorrer as pginas desta obra, que temos o privilgio de apresentar, 13

Apresentao
tem o sabor de andar pelo Rio Grande do Sul atravs das ocorrncias
das cactceas. Iluminados pelo sol do vero ou sutilmente encobertos
pela bruma invernal, os cactos nos revelam a complexidade ambien-
tal do Brasil meridional. Ora pendentes na abruptido desafiadora dos
rochedos, ora expandidos no pampa horizontal, quando no misterio-
samente escondidos nas matas ou francamente expostos nos fcies
litorneos, os cactos, por meio desta obra, atiam nossa curiosidade,
impulsionam a pesquisa e nos convocam para a premente necessida-
de de conservao vital de seus espaos de ocorrncia e convivncia.
Cactos do Rio Grande do Sul foi cuidadosa e laboriosamente prepa-
rado, trazendo a lume 15 anos de pesquisa e documentao fotogr-
fica, aps mais de 50 expedies a campo. De linguagem acessvel e
farta ilustrao, rapidamente nos familiarizamos com a descrio
morfolgica e a distribuio fitogeogrfica das 65 espcies descritas.
De relevante interesse o acrscimo da sua situao ambiental e
da condio de vulnerabilidade, o que nos remete Lista Oficial de Es-
pcies Ameaadas de Extino, outra obra coordenada pela Fundao
Zoobotnica gacha. Impressiona, e nos desafia, a constatao de que
das espcies de cactos de ocorrncia conhecida no Estado, 53 estejam
em situao de algum grau de vulnerabilidade, caracterizando uma
das famlias de plantas com maior nmero de espcies ameaadas e
endmicas do Rio Grande do Sul. Em algumas espcies, as suas popu-
laes no chegam a 500 plantas na natureza.
Aos autores desta obra, o primeiro guia completo de espcies de
cactos do Estado, o preito de gratido pela modelar pesquisa e genero-
sa disponibilizao das informaes; aos colegas da Secretaria do Am-
biente e Desenvolvimento Sustentvel do Estado do Rio Grande do Sul,
o compartilhamento do inalienvel compromisso com a gesto e pre-
servao ambiental; ao Projeto RS Biodiversidade, o reconhecimento
por viabilizar esta empreitada; aos parceiros executores e entidades
colaboradoras a ampliao do mrito e, particularmente aos colegas
da Fundao Zoobotnica, irmanados pelo Jardim Botnico, Museu de
Cincias Naturais e Parque Zoolgico, nosso cumprimento pelo zelo in-
tegrador que nos une ao Sistema Estadual de Proteo Ambiental, que
a exemplo da ordenana natural, nos agrega solidariamente e permite
que todos os leitores ampliem seu conhecimento e compromisso com
a preservao ambiental.

JOS ALBERTO WENZEL


Presidente da Fundao Zoobotnica do Rio Grande do Sul

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


I. Introduo

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


16
I. Introduo

A grande riqueza de espcies de cactos


registrada no Estado foi o principal
motivo que nos levou a elaborar este
guia. NoBrasil, existem 37 gneros
e 227 espcies (Zappi et al., 2011).
Apresentamos para o Rio Grande
doSul, 11gneros e 65 espcies, o que
representa, respectivamente, 29,73%
e28,63% do total do pas.

FUNDAO ZOOBOTNICA
17

O outro motivo, no menos importante, foi a longa relao que o Jardim


Botnico de Porto Alegre/FZB-RS (Fundao Zoobotnica do Rio Gran-
de do Sul) tem com esse grupo botnico. A coleo da famlia Cactaceae
uma das mais antigas do Jardim Botnico e existe h mais de 50 anos.
Cerca de 80% das espcies do Rio Grande do Sul esto representadas
na coleo, promovendo a conservao ex situ desse grupo botnico.
O Estado do Rio Grande do Sul resultado da composio de dife-
rentes paisagens e tem influncia de vrias ecorregies do Cone Sul
da Amrica do Sul, o que favorece a ocorrncia de vrios endemismos.
No Estado, so encontradas 18 espcies endmicas de cactos, isso sig-
nifica que se essas espcies desaparecerem deixaro de existir na na-
tureza. Das 65 espcies que aqui ocorrem, 53 so listadas, sob alguma
categoria de ameaa, na Lista Oficial das Espcies Ameaadas de Ex-
tino do Estado do Rio Grande do Sul (Decreto 52.109/2014). Essa si-
tuao deve-se, principalmente, perda de habitats naturais causada
pelo avano das reas agrcolas e da silvicultura.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


18

Como parte das atividades de rotina das colees do Jardim Botni-


co, h anos so realizadas expedies de coleta e pesquisa focalizan-
do espcies de cactceas. Todo o conhecimento adquirido foi utilizado
para elaborar este livro, de modo que no se trata apenas de um com-
pndio de informaes oriundas de reviso de literatura. Vale ressal-
tar que todas as espcies que constam no livro, assim como a coleta
dos dados ecolgicos e dos registros das ocorrncias, foram observa-
das e compiladas pelos autores durante as expedies de campo.
So aqui tratadas a classificao, aspectos morfolgicos, ecolgicos,
de distribuio geogrfica e o status de conservao das espcies de
cactos nativos do Rio Grande do Sul. Para a classificao e morfologia
foi seguida a obra de Hunt et al. (2006), com modificaes quando se
detectou novo tratamento taxonmico para o txon em questo. Para
os dados de distribuio foi elaborado um mapa utilizando-se as coor-
denadas obtidas no campo e observaes de distribuio das espcies
em cada localidade. As descries de cada txon e demais informaes
obedecem a seguinte sequncia: nome cientfico do gnero e/ou es-
pcie, seguido da obra na qual o gnero e/ou espcie foram publica-
dos; sinnimos, que so outros nomes utilizados no passado para o
txon em questo, mas que no so aceitos atualmente; descrio da

FUNDAO ZOOBOTNICA
planta, que compreende o hbito, ramos, arolas, flor, fruto e semen- 19
te; as eventuais subespcies (tratadas na sequncia, junto com seus
caracteres diagnsticos); a distribuio no Brasil e nos biomas do RS;

I. Introduo
as observaes ecolgicas, ou seja, fenologia e utilizao das plantas
pela fauna e/ou no consumo humano; o status de conservao con-
forme o Decreto 52.109/2014, da Lista Oficial das Espcies Ameaadas
de Extino do Estado do Rio Grande do Sul e a etimologia (origem)
do nome do gnero. Nomes cientficos e sinnimos esto de acordo
com Hunt et al. (2006). No entanto, para algumas espcies, tambm
foram utilizadas informaes obtidas nos sites Flora do Brasil (www.
floradobrasil.jbrj.gov.br), The Plant List (www.theplantlist.org) e Tro-
picos (www.tropicos.org).
Para cada txon apresentada uma pgina com fotografias com a
planta inteira, flor, fruto, habitat e curiosidades.

O Projeto RS Biodiversidade proporcionou


boa parte das expedies de campo,
as quais foram de grande importncia
para complementar a coleta de dados,
confirmar a ocorrncia das espcies, bem
como para compilar e elaborar este guia.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


II. Coleo de cactos do Jardim
Botnico de Porto Alegre

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


22
Os primeiros jardins botnicos
foram criados associados ao
II. Coleo de cactos do Jardim Botnico de Porto Alegre

lazer e, no incio, cultivavam


plantas exticas por curiosidade
esttica.

No sculo 16, foram criados os primeiros jardins botnicos na It-


lia (Florena e Pisa), na Alemanha (Leipzig e Heidelberg) e na Fran-
a (Montpellier), com o objetivo principal de estudar plantas medici-
nais. No sculo seguinte, os mesmos comearam a promover o estudo
da taxonomia. O personagem mais famoso desse captulo da hist-
ria foi Carl Linnaeus (1707-1778) que, como professor de botnica da
Universidade de Uppsala, na Sucia, reestruturou o jardim botnico
da universidade, arranjando as plantas de acordo com seu sistema
de classificao e tornando-o o mais importante da Europa, na poca
(Fowler, 1999).
Mais recentemente, os esforos voltaram-se, principalmente, para a
conservao da biodiversidade. Em 1985 a International Union for Con-
servation of Nature (IUCN) e a World Wide Fund for Nature (WWF) or-
ganizaram a conferncia Jardins Botnicos e a Estratgia de Conser-
vao Mundial, com o objetivo de unir os jardins botnicos do mundo,
de modo a constituir uma fora global pela conservao de plantas.
O Jardim Botnico de Porto Alegre um dos quatro jardins botni-
cos brasileiros includos na categoria A a maior categoria que pode
ser concedida a qualquer jardim botnico no Brasil , de acordo com a
Resoluo 339/2003 do CONAMA (Conselho Nacional do Meio Ambien-
te), e possui um acervo significativo da flora regional. Alm do manejo,
manuteno e ampliao das colees vivas de plantas, realiza pesqui-
sas na rea da biologia vegetal e vrias atividades educativas, buscan-
do conscientizar a sociedade sobre a relao entre a conservao da
flora e a qualidade de vida.
A coleo de Cactaceae uma das mais antigas. Existe h mais de
50 anos. No incio da dcada de 1960, a coleo de suculentas do co-
lecionador Carlos Zuckermann foi incorporada ao acervo do jardim
botnico, com mais de 5 mil vasos e mais de 600 espcies de diver-
sos lugares do mundo. Includas nesta coleo, havia diversas espcies
de cactos provenientes do Brasil e do Rio Grande do Sul. A primeira

FUNDAO ZOOBOTNICA
casa de vegetao construda para abrigar esta coleo foi inaugurada 23
em 1 de maio de 1962. Porm, entre os anos 1964 e 1974, houve uma
descontinuidade nos trabalhos devido a mudanas polticas e, durante
esse perodo, muito material da coleo foi perdido. FIG. 1
A partir de 1974, o Jardim Botnico de Porto Alegre voltou a se de- Cactrio do Jardim
senvolver sob a direo do Professor Dr. Albano Backes e, seguindo as Botnico de Porto
Alegre.
recomendaes atuais para jardins botnicos, foram criadas reas no A e B. Bancadas
arboreto, representando formaes vegetais tpicas do Estado e vrias com vasos por
colees taxonmicas de grupos importantes no Rio Grande do Sul. espcie e sua
etiqueta de
A coleo de cactceas, ento, tomou esse mesmo rumo, dedicando-
identificao;
-se, principalmente, conservao ex situ das espcies do Estado. Um C. Placa em
grande colaborador, nessa poca, foi o artista plstico e colecionador homenagem ao
de cactos Xico Stockinger, que acompanhou e financiou as expedies artista plstico Xico
Stockinger;
campo. Em sua homenagem, a casa de vegetao, que hoje abriga a D. Bancada com
coleo, tem seu nome (Figura 1). cactos epfitos.

A B

C D

Para o incremento das colees cientficas so realizadas expedi-


es de coleta que abrangem todas as regies do Estado. Cada material
coletado constitui um acesso (material de propagao de um indiv-
duo, em um determinado local e data), para o qual preenchida uma
ficha de campo com as informaes: nmero do acesso, localizao do
exemplar coletado (coordenadas geogrficas), nome cientfico, famlia,
data da coleta, nome dos coletores, regio fisiogrfica, dados ecolgi-
cos e tipo de material coletado (mudas ou sementes).

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


24 Cada indivduo recebe um nmero de registro, que ser a ligao aos
seus dados de coleta e plantio e que so includos no banco de dados.
II. Coleo de cactos do Jardim Botnico de Porto Alegre

Devido s diferenas entre suas formas biolgicas e exigncias fi-


siolgicas, os cactos esto distribudos entre o arboreto, a casa de ve-
getao e um abrigo coberto com tela de sombreamento. Espcies de
maior porte como Cereus, Opuntia e Pereskia e ainda alguns cactos
globosos esto plantadas no arboreto (Figura 2). A casa de vegetao
abriga cactos de menor porte plantados em vasos, principalmente es-
pcies dos gneros Frailea, Parodia, Gymnocalycium e Echinopsis. Plan-
tas epifticas dos gneros Lepismium, Epiphyllum, Rhipsalis e Schlum-
bergera so cultivadas no abrigo coberto com tela de sombreamento.

A B

FIG. 2 Devido excentricidade do formato da planta e beleza das suas


Coleo de cactos flores, os cactos so muito procurados por colecionadores e curiosos,
no arboreto.
A. Placa da coleo que muitas vezes os extraem da natureza, empobrecendo a diversida-
de Cactos do RS; de das populaes e at mesmo extinguindo-as. No entanto, a principal
B. Vista da Coleo causa de ameaa tem sido a destruio do habitat devido ampliao
de Cactos do RS.
das reas urbanizadas e agrcolas. Atualmente, programas governa-
mentais e privados procuram fomentar a expanso da silvicultura em
grandes extenses de reas tradicionalmente dedicadas agropecu-
ria, em regies com grande incidncia de espcies de cactos endmi-
cos e ameaados de extino, como a Campanha e a Serra do Sudeste.

FUNDAO ZOOBOTNICA
25
A conservao ex situ de espcies
ameaadas tem constitudo, nas
ltimas dcadas, uma das funes mais
importantes dos jardins botnicos, e
complementar pesquisa e educao
ambiental. Os jardins botnicos como
armazenadores de dados, tcnicas de
cultivo e colees, so bem preparados
para desenvolver conservao ex situ,
ouseja, prover custdia protetora,
justificvel como uma estratgia para
garantir que as espcies possam ser
reintroduzidas e, assim, continuem a
sobreviver em seus habitats naturais
(Primack & Massardo, 2001).

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


Fitofisionomias do Rio Grande do Sul
III. Distribuio geogrfica
Campos com Espinilho
Campos Arbustivos
Campos Litorneos
Campos da Depresso Central
Campos das Misses
Campos de Altitude
Campos de Solos Profundos
Campos de Areais
Campos de Solos Rasos
Floresta Atlntica
Floresta Estacional
Floresta com Araucria

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


28
A famlia dos cactos est
representada em todas as
III. Distribuio geogrfica

regies do Rio Grande do Sul


esuas espcies apresentam
umalto grau de endemismo.

Apesar de compartilhar alguns representantes com o bioma Mata


Atlntica, no bioma Pampa que est a maioria das espcies, sendo
muitas delas naturais tambm nas formaes existentes em pases vi-
zinhos, como Argentina, Paraguai e Uruguai.
A distribuio dos cactos, suas rotas migratrias e a explicao de
seus padres so complexos e no sero tratados nessa obra com pro-
fundidade. No entanto, buscamos uma maneira de represent-los, es-
pacialmente, em um mapa mais abrangente, permitindo ao leitor loca-
lizar as espcies em grandes compartimentos. Para isso, criamos um
mapa de fitofisionomias (Figura 3), que considera os aspectos natu-
rais da vegetao, solos e geologia (Figura 4). Esse mapa foi adaptado
a partir de outros existentes, sendo que, para o bioma Pampa, optou-
-se por utilizar o Mapa dos Sistemas Ecolgicos da Ecorregio das Sa-
vanas Uruguaias de Hasenack et al. (2010) e para o bioma Mata Atln-
tica, o Mapa de Regies Fitoecolgicas do IBGE (2003). A delimitao
dos polgonos das fitofisionomias foi executada a partir do agrupa-
mento das unidades de paisagens naturais do Zoneamento Ambiental
para atividades de Silvicultura (SEMA/RS, 2010).
Para caracterizar a vegetao e nomear as fitofisionomias, tomou-
-se como base o livro Bioma Pampa: diversidade florstica e fisionmi-
ca, de Boldrini (2010).
O mapa est subdividido por doze categorias representando regi-
es naturais homogneas. Cada regio fitofisionmica caracterizada
quanto a aspectos fsicos e ecolgicos, como relevo, altitude, nmero
de espcies vegetais, principais ameaas e o estgio de conservao
destas reas.
Para analisar o grau de converso das formaes naturais em reas
de uso antrpico, foi utilizado o mapa de Cordeiro & Hasenack (2009),
sobreposto ao das fitofisionomias (Figura 4).
Para cada espcie descrita, foi gerado um mapa especfico de distri-
buio, onde esto destacadas as fitofisionomias de ocorrncia.

FUNDAO ZOOBOTNICA
FIG. 3 29
Fitofisionomias
do Estado do Rio
Grande do Sul.

CAMPOS
Litorneos
De Solos Profundos
De Solos Rasos
Dos Areais
Da Depresso Central
De Altitude
Das Misses
Arbustivos
Com Espinilho
FLORESTA
Estacional
Atlntica
Com Araucria

FIG. 4
Remanescentes
naturais de
vegetao
do Rio Grande
doSul.

Remanescentes naturais
reas convertidas
Fitofisionomias

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


30 FITOFISIONOMIAS DO RIO GRANDE DO SUL

Campos com Espinilho


III. Distribuio geogrfica

Os campos com espinilhos esto localizados no extremo oeste do


Estado, divididos em duas reas disjuntas ao longo do rio Uruguai.
Uma, mais ao sudoeste, no municpio de Barra do Quara, onde lo-
caliza-se o ltimo fragmento conservado de uma vegetao com fi-
sionomia Parque, consiste em dois estratos distintos, um arbreo e
outro herbceo-arbustivo, sendo o primeiro formado por trs esp-
cies principais que caracterizam a vegetao: algarrobo (Prosopis ni-
gra Hieron.), espinilho (Vachellia caven (Molina) Seigler & Ebinger)
e inhanduv (Prosopis affinis Spreng.), e o segundo basicamente por
gramneas e outras herbceas (Figura 5). Na segunda rea, mais ao
norte, predomina o estrato herbceo-arbustivo de campos com flo-
restas de galeria, onde a paisagem caracterizada pelas atividades
de pecuria e orizicultura.

FIG. 5 O relevo de topografia plana possui altitude que varia de 50 a 100 m,


Vegetao de com poucas elevaes que chegam a 200 m. As principais ameaas
campos com
espinilho no so a orizicultura, a pecuria e a silvicultura, esta ltima em menor
Parque Estadual do escala, localizada principalmente nos municpio de Alegrete e So
Espinilho, Barra do Francisco de Assis. Os campos e banhados encontram-se reduzidos
Quara.
em funo de prticas agrcolas, restando poucas reas remanescen-
tes, principalmente ao sul dos rios Ibicu e Quara. O Pontal de Quara

FUNDAO ZOOBOTNICA
apresenta extensas reas de campo nativo, onde a maior presso se 31
d pela pecuria e por espcies exticas. Segundo o mapeamento dos
remanescentes naturais do Estado (Cordeiro & Hasenack, 2009), res-
tam nessa unidade cerca de 35,55% de remanescentes naturais. Esta
rea considerada, pelo Ministrio do Meio Ambiente, como de ex-
trema importncia para conservao (MMA, 2007). Nesta rea, exis-
tem duas unidades de conservao estaduais, o Parque Estadual do
Espinilho, no municpio de Barra do Quara e a Reserva Biolgica de
So Donato, nos municpios de Itaqui e Maambar.
So encontradas 19 espcies de cactos. Dessas, 16 constam na lista
oficial da flora ameaada do Rio Grande do Sul. Das 16, duas so end-
micas do Estado e uma ocorre exclusivamente no bioma Pampa.

Campos Arbustivos

Esta fitofisionomia est inserida na unidade geomorfolgica chamada


Planalto Sul-rio-grandense e ocupa toda a poro sudeste do Estado. FIG. 6
Apresenta vegetao em mosaico de campos herbceos, arbustivos e Paisagem do
complexo da Pedra
florestas de pequeno porte. O relevo ondulado, com altitude que va-
do Segredo, com
ria desde 1 a 50 m nas proximidades do rio Camaqu, at elevaes afloramentos
que chegam a 450 m em Caapava do Sul. Porm, predominam altitu- rochosos, campos
des entre 200 e 400 m. Apresenta baixas temperaturas no inverno, em arbustivos e
florestas de
mdia 12oC em Caapava do Sul. Os solos so rasos, muito pedregosos, pequeno porte,
originados principalmente de granitos. Caapava do Sul.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


32 Nesta fitofisionomia existem elementos marcantes da paisagem,
como os afloramentos rochosos das Guaritas, o conjunto de pedras da
III. Distribuio geogrfica

Pedra do Segredo (Figura 6), as Minas de Camaqu e a Serra do Aper-


tado. Estas reas vm sendo ameaadas constantemente pela expanso
da silvicultura, pela pecuria, principalmente de caprinos, pelo turismo
desordenado, pelos esportes radicais, pela minerao e pelas coletas
ilegais de plantas. Cerca de 10% da rea j foi convertida em lavouras
ou silvicultura. A nica unidade de conservao estadual o Parque Es-
tadual do Podocarpus, localizada no municpio de Encruzilhada do Sul.
Esta regio apresenta 29 espcies de cactos, sendo a maior riqueza
de espcies do Estado. Destas, 26 constam na lista oficial da flora amea-
ada do Rio Grande do Sul e quatro ocorrem exclusivamente no RS.

Campos Litorneos

Correspondem unidade geomorfolgica da Plancie Costeira, com


altitudes inferiores a 50 m, caracterizada pela sequncia de ambien-
FIG. 7 tes fluvio-marinhos paralelos ao mar, composta por cordo de dunas
Campos litorneos primrias e secundrias, banhados, lagoas costeiras, matas de restin-
com mata de
figueiras e
ga e campos arenosos (Figura 7). Na poro norte dessa unidade geo-
indivduos esparsos morfolgica, a oeste destaca-se a morfologia das escarpas do Planalto
de Opuntia Meridional. Na sua poro centro-sul, a oeste, salienta-se a morfologia
monacantha
das bordas do Planalto Sul-rio-grandense. A vegetao predominante
e Cereus
hildmannianus, herbcea com alguns fragmentos de mata de restinga e mata paludosa
Palmares do Sul. e o solo arenoso, pouco estruturado, com forte influncia marinha.

FUNDAO ZOOBOTNICA
Esta regio foi muito explorada pela orizicultura e pela silvi- 33
cultura, principalmente de pinus e eucalipto, restando menos de
33% de remanescentes naturais. Outro importante impacto so-
bre os campos do litoral a expanso urbana dos balnerios e ci-
dades, principalmente no litoral norte. Mais recentemente, devido
ao potencial dos ventos desta plancie, vm sendo instalados v-
rios parques elicos modificando a paisagem litornea. Existem
dez unidades de conservao nesta rea, sendo quatro federais e
seis estaduais.
So encontradas sete espcies de cactos. Destas, duas constam na
lista oficial da flora ameaada do Rio Grande do Sul.

Campos da Depresso Central

Esta rea corresponde unidade geomorfolgica da Depresso Pe-


rifrica, que se situa entre duas outras unidades, o Planalto Sul-rio-
-grandense e o Planalto Meridional. A topografia plana a suavemen-
te ondulada, com altitude predominante em torno de 100 a 200 m, FIG. 8
podendo chegar a menos de 50 m nas proximidades de Porto Alegre. Campos da
Depresso Central
Destacam-se tambm as reas de formaes pioneiras com a presen- com coxilhas
a de banhados, vrzeas e lagoas marginais. Na paisagem, tambm se onduladas,
destacam os morros testemunhos, constitudos por topos de rochas banhados e floresta
de galeria prximo
vulcnicas (bsicas e cidas) em contato com rochas sedimentares. A
aos cursos dgua,
vegetao predominante de campo com ou sem floresta de galeria e So Gabriel. (Foto:
com ocorrncia de Floresta Estacional (Figura 8). Marcelo Krug).

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


34 A presso antrpica nesta unidade deve-se alta densidade de-
mogrfica em centros urbanos, ao uso predominante da pecuria e
III. Distribuio geogrfica

s culturas agrcolas diversificadas, como a orizicultura, silvicultura


e soja, restando apenas 35% de remanescentes naturais. H apenas
duas unidades de conservao, a APA (rea de Proteo Ambiental) e
o Parque Estadual do Delta do Jacu, localizadas na regio metropoli-
tana de Porto Alegre.
So encontradas 14 espcies de cactos. Onze delas constam na lista
oficial da flora ameaada do Rio Grande do Sul.

Campos das Misses

Esto localizados nas regies noroeste e norte do Estado. Trata-se da


unidade geomorfolgica do Planalto Meridional, essencialmente com-
posto por lavas vulcnicas (bsicas e cidas) da Formao Serra Geral.
A paisagem caracterizada por um relevo levemente ondulado, em
forma de coxilhas, com altitude que varia de 50 m, nas proximidades
do rio Uruguai e afluentes, se elevando, para leste, at 800 m. A ve-
FIG. 9 getao predominante de campos, denominados campos de capim-
Relevo levemente
ondulado, campo -barba-de-bode (Aristida jubata (Arechav.) Herter) (Figura 9). Desta-
nativo, em Santiago. ca-se a presena de floresta estacional nas depresses do terreno.

Nesta regio, esto localizados os maiores lagos artificiais do Es-


tado, as barragens do Passo Real, no alto Jacu, e a de Passo Fundo,
no rio de mesmo nome. importante ressaltar que no processo de

FUNDAO ZOOBOTNICA
enchimento da barragem de Itaba, tambm localizada no alto Ja- 35
cu, houve perda de parte das populaes de Parodia schumannia-
na subsp. claviceps. O uso agrcola intenso tem reflexo direto sobre a
conservao da biodiversidade da regio, restando poucas reas re-
manescentes dos ecossistemas naturais, cerca de 15%. Ao leste e ao
norte, h predominncia de pequenas a mdias propriedades rurais,
voltadas principalmente para as culturas de soja, trigo, milho, alm da
cevada, aveia, entre outras. A oeste observa-se a predominncia de ex-
tensas propriedades rurais, com atividade de pecuria extensiva, alm
das atividades agrcolas. Alguns municpios possuem reas com silvi-
cultura, comumente associada cultura do fumo, para abastecimento
de fornos de secagem. H somente uma unidade de conservao nos
Campos das Misses, o Parque Estadual do Papagaio-Charo, no mu-
nicpio de Sarandi.
So encontradas nove espcies de cactos. Dessas, seis constam na
lista oficial da flora ameaada do Rio Grande do Sul e uma endmica
do Rio Grande do Sul.

Campos de Altitude
FIG. 10
Esto localizados na regio nordeste do Estado, na unidade geomorfo- Paisagem dos
lgica Planalto Meridional, que abriga importantes zonas de nascen- campos de altitude
tes das regies hidrogrficas Litorneas e do Guaba. O relevo for- entremeados por
matas de galeria
mado por coxilhas suaves, em reas com altitude entre 800 a 1.300m. e araucrias, em
A vegetao caracterstica composta por formaes campestres com Jaquirana.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


36 afloramentos rochosos, floresta de galeria, fragmentos de floresta
com araucrias, banhados e turfeiras (Figura 10).
III. Distribuio geogrfica

A principal ameaa biodiversidade desta regio a perda de habi-


tats naturais, que ultrapassa 60% de reas convertidas, principalmente
pelo avano da silvicultura de Pinus e por atividades agrcolas, especial-
mente olericultura, com predominncia do cultivo da batata-inglesa. A
pecuria extensiva, atividade tradicional da regio, ajuda a manter os
campos com o pastoreio do gado, porm ainda permanece a prtica
das queimadas aps o perodo de inverno. Os campos de altitude apre-
sentam elevado nmero de espcies da flora e da fauna ameaadas de
extino, esta ltima com muitos animais dependentes diretamente do
pinho para a alimentao no perodo de inverno.
So registradas 11 espcies de cactos. Dessas, quatro constam na lista
da flora ameaada do Rio Grande do Sul. E das quatro, duas so end-
micas do Rio Grande do Sul. Algumas populaes esto parcialmente
protegidas nas sete unidades de conservao existentes nesta rea.

Campos de Solos Profundos

Localizados nos municpios de Hulha Negra, Dom Pedrito, Acegu e


FIG. 11
Paisagem dos Bag, possuem uma paisagem caracterizada por campos sobre terre-
campos de Dom nos suavemente ondulados, no qual se inserem reas midas. A alti-
Pedrito suavemente tude varia de 100 a 400 m na borda do Planalto Sul-rio-grandense. A
ondulados onde
predomina a vegetao predominante campo sem floresta de galeria e formaes
pecuria extensiva. pioneiras de influncia fluvial, junto aos cursos de gua (Figura 11).

FUNDAO ZOOBOTNICA
A atividade econmica predominante a pecuria extensiva, em 37
campos entremeados com vrzeas ocupadas por rotao de pasta-
gem e lavouras de arroz. A silvicultura destacada no municpio de
Hulha Negra. Mais recentemente, devido ao aumento do preo in-
ternacional, vem crescendo a rea de cultivo de soja na regio, com
ocupao de reas de campo at ento nunca cultivadas. Esta uni-
dade est inserida na regio que busca a chancela de qualidade e
procedncia da carne do pampa gacho em nvel internacional, com
predomnio de propriedades com extensas reas de campo nativo.
O municpio de Hulha Negra tambm tem sido alvo de projetos de
assentamentos rurais. No existem unidades de conservao nesta
fitofisionomia.
Apesar da rea de remanescentes naturais no superar 33% nesta
rea, ainda so encontradas dez espcies de cactos. Nove delas cons-
tam na lista da flora ameaada do Rio Grande do Sul.

Campos de Areais

Esto localizados no centro-oeste do Rio Grande do Sul, nas unida-


des geomorfolgicas Depresso Perifrica e Cuesta do Haedo, com
relevo predominantemente plano a ondulado, frequentemente com FIG. 12
afloramentos rochosos, com altitude que varia de 50 a 200 m na re- Campo de areais
gio prxima ao rio Ibicu, com picos de at 400 m (Figura 12). A e cerros com mata
nativa nas encostas,
ocorrncia de areais significativa em termos absolutos, ocupan- So Francisco de
do grandes extenses da rea da unidade, especialmente na poro Assis.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


38 nordeste e ao sul do Rio Ibicu. O total de reas naturais no supe-
ra 45%, predominando campos de solos arenosos com uma vegeta-
III. Distribuio geogrfica

o herbcea tpica, em alguns casos, endmica deste tipo de campo.


A vegetao composta de campos com floresta de galeria, desta-
cando-se na paisagem fragmentos de palmares de buti-ano (Butia
lallemantii Deble & Marchiori) e capes de pau-ferro (Myracrodruon
balansae (Engl.) Santin).
Os principais impactos observados so decorrentes das ativida-
des de pecuria e orizicultura, nas vrzeas dos rios, e a culturas de
trigo, soja e silvicultura, sendo esta ltima com potencial de expan-
so para a proteo do gado na forma de capes ou em monocultivo
para fins comerciais. Esta rea apresenta arenizao, ou seja, a for-
mao dos areais a partir da ao dos processos erosivos hdricos
e elicos em formaes superficiais sedimentares friveis, alm das
atividades humanas sobre eles (Verdum et al., 2010). No existem
unidades de conservao nesta fitofisionomia.
So encontradas 13 espcies de cactos. Doze delas constam na lis-
ta da flora ameaada do Rio Grande do Sul, e, das 12, duas so end-
micas do Estado.
FIG. 13
Paisagem com Campos de Solos Rasos
campo nativo
e afloramentos Esto localizados na fronteira oeste do Estado, na unidade geomor-
rochosos junto
ao cerro do Jarau, folgica Cuesta do Haedo e apresenta fisionomia tpica dos campos
Quara do pampa gacho. O relevo plano, com altitude entre 100 e 200 m.

FUNDAO ZOOBOTNICA
So cortados no sentido leste-oeste pelo divisor de guas das bacias 39
dos rios Ibicu e Quara, abrigando reas de nascentes destas duas ba-
cias hidrogrficas. A vegetao caracterizada por campos sem flores-
ta de galeria, sendo 70% da superfcie de reas naturais.
Destacam-se elementos da paisagem como o Cerro do Jarau (Figu-
ra 13) e os butiazais do Quatepe, ambos no municpio de Quara. Os
campos de solos rasos mantm aspectos paisagsticos e culturais ca-
ractersticos da regio da campanha gacha, com uso predominante da
pecuria extensiva e, em menor escala a orizicultura nas vrzeas. As
reas ocupadas pela silvicultura so ainda pouco significativas em ex-
tenso. Outro impacto importante a presena de espcies exticas,
como o javali (Sus scrofa) e o capim-annoni (Eragrostis plana). As ni-
cas unidades de conservao nesta fitofisionomia so a rea de Prote-
o Ambiental do Ibirapuit, localizada entre os municpios de Santana
de Livramento, Alegrete, Quara e Rosrio do Sul, e a Reserva Biolgica
de Ibirapuit, localizada no municpio de Alegrete.
Esta a segunda fitofisionomia em maior nmero de espcies
de cactos, com 27 espcies. Vinte e trs delas constam na lista da flo-
raameaada do Rio Grande do Sul. E, dessas, cinco so endmicas des-
ta regio.

Floresta Atlntica

A Floresta Atlntica est localizada na escarpa leste do Planalto Meridio-


nal. O relevo fortemente ondulado, com altitude que varia entre 50 a 1.300
m, apresentando locais de considervel beleza cnica e com atributos
paisagsticos notveis (Figura 14). A vegetao predominante a Floresta
Ombrfila Densa, em seu limite austral de ocorrncia no territrio brasi-
leiro. Apresenta grandes cnions deformaovulcnica, com predom-
nio de rochas baslticas. Esta regio concentra os ltimos fragmentos de
Floresta Atlntica de baixada,sendo alguns protegidos em unidades de
conservao, como no Parque Estadual de Itapeva e na Reserva Biolgica
da Mata Paludosa.
Esta rea significativamente alterada pela ao antrpica, espe-
cialmente pela atividade agrcola como a olericultura, restando poucos
remanescentes da vegetao original: em torno de 50% de floresta em
vrios estgios de sucesso ecolgica. Abriga, tambm, outras reas de
conservao importantes como a Reserva Biolgica da Serra Geral, a Es-
tao Ecolgica Estadual Aratinga, a Floresta Nacional de So Francisco
de Paula e a APA da Rota do Sol.
So encontradas 14 espcies de cactos, sendo que dessas, sete cons-
tam na lista da flora ameaada do Rio Grande do Sul. E das sete, uma
endmica do Estado. Das 11 espcies epifticas que ocorrem no Rio Gran-
de do Sul, dez ocorrem nesta fitofisionomia.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


40
III. Distribuio geogrfica

FIG. 14 Floresta Estacional


Floresta Atntica
bem conservada no
interior da Reserva
A Floresta Estacional est localizada em trs reas distintas do Esta-
Biolgica da Serra do, nas unidades geomorfolgicas Planalto Sul-rio-grandense e Pla-
Geral, Maquin nalto Meridional. Apresentam um relevo ondulado e vales bem mar-
cados ao longo dos rios principais e seus afluentes, onde a altitude
varia entre 50 e 600 m. representada por remanescentes florestais
com dimenses e conectividade de importncia significativa para a
conservao da biodiversidade (Figura 15).
Das trs reas, duas a escarpa do Planalto Meridional e a encosta
do Planalto Sul-rio-grandense, caracterizam-se por pequenas proprie-
dades rurais com atividades diversificadas e silvicultura reduzida. Na
rea localizada no noroeste, predominam as atividades de suinocultu-
ra e de agricultura mecanizada, onde os principais cultivos agrcolas
so lavouras temporrias de soja, milho, trigo, feijo e aveia, em pe-
quenas propriedades onde a populao rural alta. O sistema hdrico
apresenta potencial para gerao de energia eltrica, que em alguns
casos podem resultar em uma grande presso sobre as populaes de
espcies endmicas, provocada pela criao de extensos lagos artifi-
ciais. Poucas unidades de conservao protegem este tipo de floresta.
o caso do Parque Estadual do Turvo, do Parque Estadual da Quarta
Colnia e da Reserva Biolgica do Ibicu Mirim. Segundo Cordeiro &
Hasenack (2009), restaram menos de 20% de remanescentes de flo-
resta estacional no Rio Grande do Sul, devido ao avano da agricultu-
ra, principalmente soja, e pelo desmatamento para outros fins.

FUNDAO ZOOBOTNICA
So encontradas 24 espcies de cactos. Dessas, 12 constam na lista 41
da flora ameaada do Rio Grande do Sul. Das doze, duas so endmi-
cas do Estado. Vrias destas espcies ocorrem exclusivamente em pa-
redes rochosos.

Floresta com Araucria FIG. 15


Floresta Estacional
conservada nas
Est localizada na regio norte-nordeste do Estado, na unidade geo- encostas ngremes
morfolgica Planalto Meridional. A topografia fortemente ondulada, da bacia do rio Ca,
especialmente nos vales dos rios, com altitude entre 200 m e prxi- Nova Petrpolis
mo a 1.300 m. A vegetao caracterstica a Floresta Ombrfila Mista,
muito fragmentada, em uma formao de mosaico com reas de la-
voura e campos. Ao norte, esta formao est inserida em uma regio
onde os rios tm alto potencial para gerao de energia eltrica, com
instalao de barragens como a de Machadinho e a de Barra Grande.
Nestas reas houve perda de remanescentes florestais de considervel
importncia para a conservao.
Existem trs unidades de conservao federais a Floresta Nacio-
nal de Canela, a Floresta Nacional de Passo Fundo e o Parque Nacional
dos Aparados da Serra (Figura 16) , e duas unidades estaduais a
Reserva Biolgica da Serra Geral e o Parque Estadual do Tainhas. A
reduo da explorao da Floresta Ombrfila Mista e o abandono da
agricultura nas reas ngremes propiciou a recuperao parcial da co-
bertura florestal, que, em conjunto com os fragmentos remanescentes,
formou um corredor contnuo de florestas que acompanha o rio das

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


42 Antas e o Taquari e seus principais afluentes. Os principais impactos
so gerados pelo desmatamento e pelas atividades de pecuria e silvi-
III. Distribuio geogrfica

cultura. As reas de floresta com araucria e as de floresta estacional


foram muito exploradas no passado pelas serrarias. Atualmente, so
afetadas pela atividade agrcola de pequeno porte, sobrando menos
de 20% de cobertura florestal, representadas por um mosaico de pe-
quenos fragmentos em vrios estgios de sucesso.
So verificadas 17 espcies de cactos e oito delas constam na lista
da flora ameaada do Rio Grande do Sul. Dessas oito, uma endmica
do Estado.

FIG. 16
Floresta Ombrfila
Mista (floresta
com araucria) no
Parque Nacional
Aparados da Serra,
Cambar do Sul.

FUNDAO ZOOBOTNICA
IV. Classificao e aspectos
morfolgicos dos cactos

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


46
A maioria dos cactos so plantas
facilmente reconhecidas por
IV. Classificao e aspectos morfolgicos dos cactos

apresentarem caule suculento e verde


e pela presena de arolas, dotadas
de espinhos que podem gerar ramos
vegetativos e flores.

A famlia inclui cerca de 1.438 espcies, distribudas em 127 gneros


(Hunt et al., 2006). So plantas exclusivas das Amricas, ocorrendo
desde o Canad, na Amrica do Norte, Patagnia, na Amrica do Sul.
A nica ocorrncia fora das Amricas registrada para Rhipsalis bac-
cifera (J. S. Muel) Stern, que ocorre naturalmente na Amrica do Sul
e tambm na frica, Madagascar e no Sri Lanka (Barthlott, 1983; Bar-
thlott & Taylor,1995).
De acordo com o Angiosperm Phylogeny Group (APG, 2009), a fam-
lia dos cactos pertence ordem Caryophyllales que compreende, as-
sim como as Cactaceae, outras famlias de plantas suculentas, como as
Portulacaceae e as Aizoaceae, alm de outras 30 famlias predominan-
temente herbceas.
Os cactos esto distribudos em quatro subfamlias (Opuntioideae,
Maihuenioideae, Pereskioideae e Cactoideae) conforme resultados de
estudos filogenticos, os quais trabalham com caracteres moleculares
para reconstruir a histria evolutiva do grupo, ou seja, a relao de
parentesco entre as espcies que compem a famlia de plantas (Her-
nandez-Hernandez, 2014).
Os cactos e outras famlias de plantas suculentas desenvolveram
adaptaes para viverem em ambientes com pouca disponibilidade de
gua (Figura 17). Essas plantas apresentam mecanismos fisiolgicos e
morfolgicos para sobreviver estocando gua em seus tecidos (areos
ou subterrneos) ou evitando sua perda atravs da transpirao. Uma
das adaptaes para diminuir a perda da gua atravs da transpira-
o a reduo da rea foliar. Muitas perderam totalmente as folhas,

FUNDAO ZOOBOTNICA
47

transpiram e realizam fotossntese pelos ramos. A principal adaptao FIG. 17


fisiolgica o metabolismo da fotossntese, a via CAM (Metabolismo ci- Parodia neohorstii
em ambiente
do das Crassulceas), que permite a estas plantas fixar o CO, necessrio com baixa
para a fotossntese durante a noite quando os estmatos se abrem. No disponibilidade
dia seguinte, o CO armazenado utilizado na presena de luz solar. hdrica. Topo de
cerro, na regio das
Guaritas, Caapava
Ento, em que diferem os cactos das demais plantas suculentas? do Sul.

A maioria das espcies de cactos caracterizada por apresentar ar-


olas, que so pequenos pontos esbranquiados ao longo do corpo da
planta e correspondem regio meristemtica, de onde se desenvol-
vem os espinhos, os ramos vegetativos e as flores.
Devido adaptao convergente, a suculncia que ocorre em distin-
tas famlias faz com que as plantas de regies desrticas sejam super-
ficialmente muito parecidas. No entanto, somente os cactos possuem
arolas; no apresentam ltex abundante como ocorre nas Euphor-
biaceae; as flores geralmente so vistosas, e quando apresentam odor,
este costuma ser agradvel, opondo-se ao cheiro ptrido das Stapelia
(Apocynaceae) e gneros afins, com morfologia vegetativa superficial-
mente semelhante Cactaceae.
Outro aspecto diagnstico que a maioria dos cactos possui espi-
nhos em maior ou menor quantidade. Estes espinhos decorrem da
modificao de gemas axilares, podendo ser interpretados como fo-
lhas ou ramos muito modificados (Mauseth, 2006). De modo diferente,
os espinhos das Euphorbiaceae so estpulas modificadas.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


48 Aspectos da morfologia dos cactos

Os cactos so plantas perenes, suculentas, terrestres, rupcolas ouepi-


IV. Classificao e aspectos morfolgicos dos cactos

fticas. Quanto ao hbito podem crescer de forma ereta (arborescente,


colunar, cespitosa ou globular), trepadora, apoiante, rastejante oupen-
dente. Podem se desenvolver solitrios ou em agrupamentos (Figura 18).

FIG. 18
Cactos quanto
ao hbito
decrescimento.
A. arborescente,
B. colunar,
C. cespitoso,
D. pendente,
E. globular e
F. trepador.
A B C

D E F

As razes dos cactos, no incio do desenvolvimento, apresentam pa-


dro de crescimento do tipo pivotante. Depois, podem se especializar
conforme as necessidades da planta, principalmente quanto sua forma
de vida ou habitat. Assim, as razes podem ser fasciculadas, pivotantes,
tuberosas ou grampiformes. Tambm so comuns as razes adventcias
que se originam dos ramos. Uma vez que os cactos esto adaptados ao
ambiente com pouca disponibilidade hdrica, as razes so adaptadas
rpida e eficiente absoro de gua com nutrientes e, por vezes, estoca-
gem de gua nas razes tuberosas (Dubrovsky & North, 2002).
O caule dos cactos, na sua maioria, suculento e possui funo fo-
tossinttica e de trocas gasosas, assim, ele verde como seus ramos,
que so articulados ou no cada artculo ou segmento conhecido
como claddio e apresenta trs formas bsicas: globoso, cilndrico
ou aplainado, frequentemente com arestas ou tubrculos arranjados
em sries espiraladas; estas formas podem ser simples ou ramifica-
das. Os caules podem apresentar protuberncias em forma de coste-
las e/ou tubrculos caractersticos para cada espcie. Outra estrutura

FUNDAO ZOOBOTNICA
presente no caule, e que diagnstica da famlia, a arola. As aro- 49
las so regies meristemticas de onde se desenvolvem novos ramos,
flores, frutos, espinhos, gloqudios, tricomas ou glndulas nectarferas
(Figura 20), sendo por alguns autores considerados caules curtos (Sal-
gado & Mauseth, 2002; Mauseth, 2006; Judd et al., 2009).
No grupo das Pereskia, o caule no articulado, no apresenta su-
culncia, os ramos so cilndricos e a casca fina.
As folhas, nas Pereskioideae, so alternas e espiraladas, simples,
inteiras e com venao peninrvea ou inconspcua, pouco suculentas
(Figura 19). Nos demais grupos de cactos, as folhas so reduzidas, ge-
ralmente caducas; no ocorrem estpulas.
Os espinhos, quase sempre presentes, so dispostos de forma
definida na arola, estando posicionados no centro (centrais) ou na
periferia (radiais) e apresentam forma, cor e consistncia distintas FIG. 19
conforme a espcie. Possuem a mesma origem que as folhas, sendo Pereskia aculeata.
nica espcie de
assim, considerados como folhas modificadas por alguns autores
cacto nativo do Rio
como Buxbaum (1950) ou como folhas modificadas de ramos curtos Grande do Sul com
(Mauseth, 2006) (Figura 20). folhas verdadeiras.

Os gloqudios so tricomas barbados, em que a extremidade de


cada barba possui ganchos voltados no sentido oposto ao do seu pice.
So tpicos da subfamlia Opuntioideae.
As flores geralmente ocorrem no pice de ramos modificados e po-
dem ser isoladas ou reunidas em inflorescncias. So hermafroditas,
podendo ser funcionalmente unissexuais, actinomorfas a zigomorfas,

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


50 FIG. 20
Tipos de espinhos.
A-F. A. espinho
IV. Classificao e aspectos morfolgicos dos cactos

central achatado
em um dos lados,
B. cilndrico e
castanho, C.
achatado e creme,
D. radiais e centrais
em grande nmero,
E. radiais, curvos e A B C
adpressos, F. reto.
Tipos de arola: G-I.
G. lanosa, H. com
espinhos e I. com
gloqudios.

D E F

G H I

diurnas, noturnas ou ainda noturno-matutinas. So constitudas pelo


pericarpelo (o conjunto do receptculo aderido s paredes do ovrio
nfero ou semi-nfero), tubo floral e verticilos florais (perianto, andro-
ceu e gineceu). O perignio composto por segmentos dispostos em
sries espiraladas denominados tpalas. Geralmente, os segmentos
externos so sepalides e os internos petalides. Os estames so nu-
merosos. O ovrio apresenta posio nfera ou semi-nfera; constitu-
do por trs a muitos carpelos unidos, formando um nico lculo e um
s estilete (Scheinvar, 1985; Judd et al., 2009). Os lobos estigmticos so
em nmero de quatro ou mais. Os vulos apresentam placentao pa-
rietal e longos funculos concrescidos, formando fascculos (Figura 21).
Em geral, as flores so vistosas e muito variveis quanto forma e
a cor. So visitadas por diversos tipos de insetos (abelhas, moscas e
mariposas Sphingidae), aves e morcegos, que so atrados pelo nctar

FUNDAO ZOOBOTNICA
FIG. 21 51
Flor.
A. corte
Tpala longitudinal,
B. estames
Estigma numerosos,
C. estigma com
vrios lobos,
D. ovrio em corte
Estilete transversal,
E. posio da flor
Estames na planta
F. vista superior.
(fotografias A, B,
C, E e F: Ricardo A.
Ramos; D: Leandro
Ovrio Dal Ri).

B C

D E F

e plen abundantes nas diversas espcies (Figura 22). A polinizao


cruzada predominante. No entanto, no gnero Frailea comum a
cleistogamia, onde a flor no se abre e ocorre a auto-fecundao.
O fruto do tipo baga e composto, alm do ovrio, pelo pericar-
pelo e pela zona pedicelar, os quais formam as paredes carnosas do
fruto. O epicarpo, mesocarpo e endocarpo constituem as finas pare-
des que envolvem os funculos. A poro suculenta do fruto provm
dos funculos que acumulam compostos aucarados no perodo de

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


52 FIG. 22
Abelhas visitantes
em flores de cactos.
IV. Classificao e aspectos morfolgicos dos cactos

A. Tubuna,
Scaptotrigonasp.
(Meliponini;
Apidae),
B. Maman-
gaba-de-toco,
Xylocopa frontalis
(Bombini; Apidae) A B
eabelha-domsti-
ca, Apis mellifera
(Apidae),
C. abelha-solitria
(Halictidae) e
D. abelha-solitria
(Apidae). As abelhas
foram identificadas
pela Dr Betina
Blochtein.

C D

maturao. Alguns frutos podem ser secos quando completamente


maduros. Em ambos os tipos, h frutos que no se abrem (indeiscen-
tes) e os que se abrem de diversas formas (deiscentes) (Figura 23).
Os frutos so dispersos por aves e mamferos que se alimentam da
polpa carnosa. Formigas so importantes dispersores de sementes,
sendo atradas pelos funculos carnosos, como ocorre no gnero Cereus.
As sementes, em geral, so muito pequenas e desprovidas de en-
dosperma; a testa pode ser polida ou opaca, com ou sem ornamenta-
o, podendo estar coberta por diminutos tricomas, conferindo aspec-
to aveludado (Figura 24).
A caracterizao morfolgica dos cactos demonstra que so plantas
com adaptaes ao ambiente com baixa disponibilidade de gua, em
maior ou menor grau, como foi visto na comparao com as plantas
suculentas. Os cactos epfitos tambm so adaptados baixa dispo-
nibilidade de gua, uma vez que ocorrem sobre os galhos das rvores
onde no h estoque de gua.
Ecologicamente, os cactos so importantes constituintes da cadeia
alimentar com o fornecimento de nctar, plen e frutos para aves, in-
setos, mamferos e rpteis, constituindo considervel fonte de recur-
sos para a fauna.

FUNDAO ZOOBOTNICA
FIG. 23 53
Tipos de Frutos.
Carnosos:
A. Cereus,
B. Opuntia,
C. Rhipsalis,
D. Gymnocalycium.
Secos:
E. Parodia e
F. Frailea.
1 cm 1 cm
A B

1 cm 1 cm
C D

1 cm 1 cm
E F

FIG. 24
Sementes do
gnero Opuntia.
A. Opuntia elata,
B. Opuntia
assumptiones
e C. Opuntia
monacantha.
(Fotografia: Leandro
Dal Ri)

A B C

mm

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


V. Chave para os gneros

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


56
V. Chave para os gneros

1. Plantas levemente suculentas; folhas desenvolvidas ........ Pereskia


1'. Plantas suculentas; folhas transformadas em espinhos ou vesti-
giais e decduas ................................................................................................ 2

2. Plantas epifticas ou pendentes sobre rochas, arolas sem espi-


nhos ou com espinhos apenas em ramos jovens ................................ 3
2'. Plantas terrcolas ou rupcolas, eventualmente epifticas; arolas
com espinhos, pelo menos em alguma fase da vida .......................... 6

3. Ramos no segmentados; flor zigomorfa com tubo floral alonga-


do, >20cm de compr. ................................................................. Epiphyllum
3'. Ramos segmentados; flor actinomorfa com tubo floral curto ou
ausente, < 5 cm de compr. ............................................................................ 4

4. Segmentos dos ramos relativamente curtos, com at seis vezes a


largura quando adultos; flor 3-4 cm de compr. ....... Schlumbergera
4'. Segmentos dos ramos longilneos, com mais do que seis vezes a
largura quando adultos; flor com at 3(-3,5) cm de compr. ............ 5

5. Plantas com ramificao mesotnica; ramos com crescimento inde-


terminado; tubo floral visvel, excedendo o pericarpelo ... Lepismium
5'. Plantas com ramificao acrotmica ou mesotmica; ramos
com crescimento determinado ou indeterminado; tubo floral
ausente, se presente, nunca excedendo o pericarpelo ..... Rhipsalis

FUNDAO ZOOBOTNICA
57

6. Plantas com ramos aplainados, sem costelas; arolas dispersas


pelos artculos com gloqudios .................................................... Opuntia
6'. Plantas com ramos cilndricos ou globosos, com costelas; arolas
enfileiradas no pice das costelas ............................................................ 7

7. Costelas pronunciadas e profundas; flor hipocrateriforme,


10-25cm de compr., pericarpelo alongado ............................................ 8
7'. Costelas pouco pronunciadas, se pronunciadas, a flor possui at
8 cm de compr., pericarpelo alongado .................................................... 9

8. Plantas arborescentes, ramificadas .............................................. Cereus


8'. Plantas no arborescentes, no ramificadas ..................... Echinopsis

9. Plantas no ramificadas; at 10 cm alt. em plantas adultas .... Frailea


9'. Plantas ramificadas ou no; com mais de 10 cm de alt. quando
adultas (exceto Parodia tenuicilindrica que alcana at 8 cm
de alt.) .......................................................................................................... 10

10. Plantas com poucas costelas, at 15; poucas arolas em cada


costela; botes florais glabros; flor branca, creme, amarela ou
rosada .................................................................................... Gymnocalycium
10'. Planta com mais de 15 costelas raramente em menor nmero; bo-
tes florais cobertos por algum tipo de tricoma; flor creme, ama-
rela, laranja, rosa ou vermelha ....................................................... Parodia

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


GABARITO

Nome espcie/gnero Autor


Fonte bibliogrfica.

Sinnimos: sinnimo autor

LEGENDAS
Os critrios e categorias de ameaa empregados so os utilizados pela IUCN (In-
ternational Union for Conservation of Nature). Os critrios so baseados no conhe-
cimento que se tem das tendncias populacionais das espcies, sua distribuio
geogrfica e ameaas. As categorias so as seguintes:

CR Criticamente em perigo (CRITICALLY ENDANGERED): so os que enfrentam um


risco extremamente alto de extino na natureza;

EN Em perigo (ENDANGERED): enfrentam risco muito alto de extino na natureza;

VU Vulnervel (VULNERABLE): enfrentam risco alto de extino na natureza;

NT Quase ameaada (NEAR THREATENED): quando a espcie foi avaliada pelos cri-
trios e no se qualifica atualmente como CR, EN ou VU, mas est prximo ou
provvel que lhe venha a ser atribuda uma categoria de ameaa em um
futuro prximo;

LC Menor preocupao (LEAST CONCERN): quando a espcie foi avaliada pelos cri-
trios e no se qualifica atualmente como CR, EN ou VU,ou NT. Espcies abun-
dantes e com distribuio ampla;

DD Dados deficientes (DATA DEFICIENT): quando no h informao suficiente para


fazer uma avaliao de seu risco de extino com base na sua distribuio ou
status da populao, classificar uma espcie nessa categoria no significa que
ela no seja ameaada, mas, certamente, que ela pouco conhecida e merece
mais esforo de pesquisa;

NE No avaliado (not evaluated): quando no foi avaliada pelos critrios.

IMAGENS
As imagens foram organizadas em pranchas
destacando na maioria das espcies o corpo
da planta, flor, fruto, habitat e uma curiosidade. Corpo
daplanta Curiosidade
As imagens das subespcies esto nomeadas.

Flor Fruto

Habitat
VI. Caracterizao das espcies 61
Cereus Mill.
65
Echinopsis Zucc.
69
Epiphyllum Haw.
73
Frailea Britton & Rose
97
Gymnocalycium Pfeiff. ex Mittler
105
Lepismium Pfeiff.
115
Opuntia Mill.
125
Parodia Speg.
193
Pereskia Mill.
197
Rhipsalis Gaertn.
Schlumbergera Lem.209

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


60
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
61

Cereus Mill.
Cereus Mill.
The Gardners Dictionary, 4 ed. 308. 1754.

Planta arborescente ou arbustiva, geralmente muito


ramificada; ramos eretos ou ascendentes, fortemente
costados, constries anuais presentes ou no,
muitas vezes glaucos; costelas 314, geralmente
pronunciadas; arolas adjacentes, lanosas; espinhos
geralmente numerosos, aciculares; arola florfera
espinescente; flor infundibuliforme, noturna,
pericarpelo e hipanto alongado, parte inferior glabra
e superior com pequenas escamas dispersas, perianto
amplo ou moderado, geralmente branco; fruto
carnoso, globoso, ovide, geralmente vermelho, s
vezes amarelo ou alaranjado, glabro, parte-se em um
ETIMOLOGIA
dos lados quando maduro, polpa branca ou raramente Nome do perodo
rosa ou vermelha, perianto vestigial frequentemente pr-lineano,
atribudo por
persistente, enegrecido; sementes amplamente Tabernaemontanus
e transcrito para
ovais 1,84 x 1,13 mm, castanho-escuro oucastanha, o ingls como
brilhantes ou opacas, lisas a tuberculadas. candelabro;
do latim, cera,
referente forma
O gnero compreende 25 espcies. Destas, 12 ocorrem de candelabro das
plantas jovens de
no Brasil (Zappi et al. 2015) e apenas uma no RS. Cereus hexagonus.

DISTRIBUIO
Antilhas, Argentina,
Bolvia, Brasil
(com exceo do
AC, AM, AP e RO),
Colmbia, Guiana,
Guiana Francesa,
Paraguai, Peru,
Suriname, Trinidade
e Tobago, Uruguai
eVenezuela.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


62
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Cereus hildmannianus K. Schum. 63
Flora Brasiliensis 4(2): 202. 1890.

Cereus Mill.
Sinnimos: Cereus hildmannianus subsp. xanthocarpus (K.Schum.) P.J. Braun &
Esteves, Piptanthocereus forbesii var. bolivianus F. Ritter

Planta arborescente ou arbustiva, at 15 m de altura, com ou sem


tronco bem desenvolvido; ramos cilndricos, segmentados, verdes
ou glaucos; costelas 512, muito variveis no nmero, menores que
57X13cm; arolas circulares, lanosas marrons ou brancas, cinzas
na maturidade; espinhos 010, muito semelhantes entre si; flores
1015(25) x 1014 cm, brancas com tpalas externas rosadas; frutos
bagas, 512 x 712 cm, globosos, amarelos, alaranjados ou vermelhos,
abrem-se do pice para a base ao longo de trs linhas, polpa branca;
sementes ovadas, ca. 3 x 2.8 mm, pretas, sem brilho, testas reticuladas.
A subespcie tpica, Cereus hildmannianus subsp. hildmannianus,
ocorre em MG, PR, RJ, RS, SC e SP, principalmente na Mata Atlntica e
caracterizada por apresentar flor com comprimento maior do que
25 cm; Cereus hildmannianus subsp. uruguayanus de distribuio
restrita ao bioma Pampa e caracterizada pelo tamanho da flor, com
1518 cm de comprimento.

Distribuio: Argentina, Brasil (MG, PR, RJ, RS, SC, SP), Paraguai eUruguai.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de proteo de


conservao integral. Ampla extenso de ocorrncia.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada emsolos


arenosos, rochosos, afloramentos eemparedes.
Ocorre eventualmente como epfita sobre rvores
e arbustos. Floresce de outubro a fevereiro. A flor
DISTRIBUIO
noturna e se fecha pela manh. Todas as partes da NO RS
planta so comestveis pela fauna. No Rio Grande
do Sul, utilizada como ornamental e os frutos so
apreciados pela populao. Comumente utilizada
por aves para construo de ninhos.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


64
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
65

Echinopsis Zucc.
Echinopsis Zucc.
Abhandlungen der Mathematisch-Physikalischen Classe der
Kniglich Bayerischen Akademie der Wissenschaften 2:675. 1837

Planta globosa a colunar ou arborescente,


solitria ou agrupada; ramos eretos, prostrados ou
ascendentes, simples ou ramificados, clilndrico-
delgados, globosos a globosos-achatados, algumas
vezes macios; costelas distintas, poucas ou
numerosas, levemente tuberculadas sob ou entre as
arolas; arolas geralmente arredondadas, lanosas;
espinhos poucos anumerosos; flor lateral ou
subapical, frequentemente grande, de vrias cores,
hiprocrateriforme a subcampanulada, noturna ou
diurna; fruto ovide, globoso a oblongo, carnoso a
seco, deiscente; semente globosa a ovide.

O gnero compreende 77 espcies (Hunt & Taylor


2006), sendo que trs ocorrem no Brasil (Zappi et al.
2015) e apenas uma no RS.

ETIMOLOGIA
Do grego echinos
= porco-espinho e
opsis = aparncia.
Referente
aparncia de
porco-espinho.

DISTRIBUIO
Argentina, Bolvia,
Brasil (MS, MT e RS),
Chile, Colmbia,
Equador, Paraguai,
Peru e Uruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


66
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Echinopsis oxygona 67
(Link) Zucc. ex. Pfeiff. & Otto

Echinopsis Zucc.
Abbildungen und Beschreibung bluhender
Cacteen 2(i): under t. 4. 1839.

Sinnimos: Cereus oxygonus (Link) Otto, Echinocactus multiplex Pfeiff.,


Echinocactus octogonus G.Don, Echinocactus oxygonus Link, Echinocactus sulcatus
Pfeiff., Echinonyctanthus multiplex (Pfeiff.) Lem., Echinonyctanthus oxygonus (Otto)
Lem., Echinopsis brasiliensis Fric ex Pazout, Echinopsis multiplex Pfeiff. & Otto,
Echinopsis multiplex var. monstrosa (Pfeiff ) Grke, Echinopsis oxygona (Link) Zucc.,
Echinopsis oxygona f. brevispina F.Ritter, Echinopsis oxygona var. turbinata Mittler
ex Labour, Echinopsis paraguayensis Mundt ex F.Ritter, Echinopsis paraguayensis
Mundt, Echinopsis schwantesii Fri

Planta formando agrupamentos; corpo globoso-depresso a cilndri-


co, com 2530 x 1215 cm; costelas 1315, podendo formar tubrculos;
arolas brancas; espinhos centrais 15 ou ausente; espinhos radiais
315, menores que 2,5 cm, ambos castanho-amarelados quando jovens,
aciculares; flor ca. 25 x 10 cm, rosa ou branca, hipanto verde com tons
de vermelho; fruto verde brilhante, at 4 x 2 cm, arolas com longos
tricomas cerdosos.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. Ocorre nos


biomas Pampa e Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta declnio populacional devido re-
duo de sua rea de ocupao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
maro. A flor tem antese noturna e permanece aberta DISTRIBUIO
at o meio do dia. comestvel pela fauna. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


68
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
69

Epiphyllum Haw.
Epiphyllum Haw.
Synopsis Plantarum Succulentarum. 197. 1812

Planta semiereta ou pendente; ramos com a base reta


e quase cilndrica e aplanado na parte superior, com
margem crenada, serrada, lobada ou pinatissecta,
geralmente formam razes adventcias; sem espinho
ou quando presente, apenas na base; arola florfera
glabra, lanosa ou raramente com tricomas cerdosos;
flor funiliforme, noturna, 638 cm de compr., hipanto
alongado, escamas pequenas e esparsas, tpalas
externas brancas, amarelo-claras, rosas, verdes ou
avermelhadas, tpalas internas amarelo-claras ou
brancas; fruto ovide ou oblongo, 49 x 25 cm,
geralmente um pouco sulcado; semente oval, 23,5 x
1,52,5 mm, marrom a preta, levemente tuberculada,
regio hilo-micropilar superficialmente oblqua, bainha
mucilaginosa presente cobrindo a semente inteira.
ETIMOLOGIA
O gnero compreende 12 espcies (Hunt & Taylor Refere-se s
flores que se
2006), sendo que duas espcies so aceitas para desenvolvem
oBrasil (Zappi et al. 2010) e uma para o RS. sobre os caules
achatados com
aparncia de
folhas.

DISTRIBUIO
Amrica tropical
e Caribe. Ocorre
em quase todo o
territrio brasileiro
com exceo de
AP, RO, RR. No Rio
Grande do Sul,
ocorre no bioma
Mata Atlntica.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


70
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Epiphyllum phyllanthus L. Haw. 71
Synopsis Plantarum Succulentarum 197. 1812.

Epiphyllum Haw.
Sinnimos: Cactus phyllanthus L., Cereus phyllanthus (L.) DC., Epiphyllum
gaillardae Britton & Rose, Epiphyllum hookeri Haw., Epiphyllum phyllanthus
var. boliviense (F.A.C. Weber) Backeb., Epiphyllum phyllanthus var. hookeri (Haw.)
Kimnach, Epiphyllum phyllanthus var. paraguayense (F.A.C. Weber) Backeb.,
Epiphyllum pittieri (F.A.C. Weber) Britton & Rose, Hariota macrocarpa (Miq.)
Kuntze, Opuntia phyllanthus (L.) Mill., Phyllocactus gaillardae (Britton & Rose)
Vaupel, Phyllocactus phyllanthus (L.) Link, Phyllocactus phyllanthus var. boliviensis
F.A.C. Weber, Phyllocactus phyllanthus var. paraguayensis F.A.C. Weber, Rhipsalis
macrocarpa Miq., Rhipsalis phyllanthus K. Schum.

Planta ramificada; ramos rgidos, 12 m de compr., base cilndrica,


pice aplanado ou 3-angulado, obtuso ou agudo, 2530 x 310 cm, mar-
gem crenada, simtrica e um tanto oblqua, nervura central proemi-
nente; arolas lanosas, creme, podem ocorrer tricomas; flor hipo-
crateriforme, 2029 x 49 cm; hipanto 25 vezes o comprimento das
tpalas, tpalas externas verdes ou avermelhadas e tpalas internas
brancas; fruto elipside ou ovide, vermelho com polpa branca; se-
mentes 44,5 mm.
So reconhecidas duas subespcies para este txon. A subespcie
que ocorre no RS Epiphyllum phyllanthus L. Haw. subsp. phyllanthus,
com os caractersticos estames brancos que a diferencia de Epiphyllim
phyllanthus subsp. rubrocoronatum (Kim) Bauer, com estames amare-
los a alaranjados ou roxos.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (em todo o territrio brasi-


leiro com exceo de AP, RO e RR), Colmbia, Equador, Guiana, Guia-
na Francesa, Paraguai, Peru, Suriname e Venezuela. No RS, ocorre nos
biomas Mata Atlntica e Pampa em formaes da floresta Estacional
do noroeste do Estado.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conser- DISTRIBUIO


NO RS
vao de proteo integral. Apresenta declnio populacional contnuo
devido reduo de sua rea de ocupao.

Observaes ecolgicas: Planta epiftica. Floresce


de setembro a dezembro. A flor noturna. Todas as
partes da planta so comestveis pela fauna. O fruto
apreciado no consumo humano. CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


72
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
73

Frailea Britton & Rose


Frailea
Britton & Rose
The Cactaceae; Descriptions and illustrations of plants
of the cactus family 3: 208209. 1922.

Planta solitria ou cespitosa; corpo globoso-depresso


a cilndrico; costelas geralmente pouco marcadas ou
tuberculadas; espinhos pequenos; flor desenvolve-
se no pice da planta, diurna, permanece aberta
por pouco tempo, ou cleistgama, curtamente
funiliforme, amarela; arola florfera lanosa e
com cerdas; fruto seco com paredes finas, com
muitas sementes, indeiscente ou rompendo-se
irregularmente; semente amplamente oval ou
cupuliforme, marrom a preta, 13 mm, testa brilhosa,
por vezes finamente papiladas.

O gnero possui 12 espcies, sendo que destas, 11 so


aceitas para o Brasil (Zappi et al. 2010), com todas elas
ocorrendo no RS.
ETIMOLOGIA
Observaes ecolgicas: Muitas espcies de Frailea De Manuel Fraile,
so cleistgamas, ou seja, a flor no se abre e ocorre a curador da coleo
autopolinizao. Geralmente observam-se os botes e pouco de cactos do
Departamento
tempo depois os frutos. Na mesma planta, tambm so de Agricultura de
observadas flores completamente abertas. Washington DC,
Estados Unidos.

DISTRIBUIO
Argentina, Bolvia,
Brasil, Colmbia,
Paraguai e Uruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


74
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Marlon Machado,
Frailea buenekeri

Foto: Marlon Machado, Frailea buenekeri


Frailea buenekeri W.R. Abraham 75
Succulenta (Netherlands) 69(3): 64. 1990.

Frailea Britton & Rose


Sinnimos: Astrophytum buenekeri (W.R. Abraham) Halda & Malina, Frailea buenekeri
subsp. Buenekeri, Frailea densispina (Hofacker & K.Herm) N.Gerloff

Planta solitria ou em pequenos grupos; corpo globoso a curtamente


cilndrico, verde a castanho-avermelhado com 1,52 cm de dim.; raiz
tuberosa; costelas (14-)1719, tuberculadas; arolas 1 x 0,5 mm; espi-
nhos 814, com 11, 5 mm, brancos; flor 1,53,5 x 2,53,5 cm, amarelo-
-clara; fruto 10 x 7 mm; sementes 1,52 mm, castanho-escuro a pre-
tas, finamente tuberculadas.
So reconhecidas duas subespcies para este txon, sendo que as
duas subespcies, Frailea buenekeri subsp. buenekeri e Frailea bue-
nekeri subsp. densispina Hofacker & K. Herm, so endmicas do RS.
Frailea buenekeri subsp. densispina caracterizada por apresentar
maior tamanho, maior nmero de costelas e espinhos maiores quando
comparada com F. buenekeri subsp. buenekeri.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS com ocorrncia no bio-


maPampa.

Status de Conservao: No foi registrada em unidade de conserva-


o. Sua populao altamente fragmentada, a espcie no abundante.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos. Floresce de outubro a dezembro.
A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


76
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Marlon Machado

Foto: Marlon Machado Foto: Marlon Machado


Frailea castanea Backeb. 77
Kaktus-ABC, en Haandbog for Fagfolk og Amatorer. 248, 415. 1936.

Frailea Britton & Rose


Sinnimos: Astrophytum castaneum (Backeb.) Halda & Malina, Frailea asterioides
var. backebergii F.Ritter, Frailea castanea subsp. harmoniana (F. Ritter) P.J. Braun &
Steves), Frailea perumbilicata var. spinosior F. Ritter

Planta solitria; raiz cnica, tuberosa; corpo globoso-depresso,


12 X4,5 cm, castanho a verde-escuro; costelas 615, convexas e suave-
mente tuberculadas, com linhas sinuosas; arolas conspcuas, casta-
nhas a quase brancas; espinhos 311, todos radiais, geralmente direcio-
nados para baixo, mais ou menos adpressos, levemente entrelaados
ou no, castanho brilhosos quando jovens, mudando para castanho a
preto; flores 34 x 35 cm com tpalas arredondadas a amplamente
acuminadas, amarelo-claras; fruto com at 13 mm de dim.; sementes
2 x 33,3mm, testa brilhante, castanhas.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva


no bioma Pampa.

Status de Conservao: Lista Oficial da Flora Ameaada de Extino


do RS. Espcie preservada em unidades de conservao de uso susten-
tvel. As populaes esto em declnio devido reduo de sua rea
de ocupao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


78
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Frailea cataphracta (Dams) Britton & Rose 79
The Cactaceae; descriptions and illustrations of plants

Frailea Britton & Rose


of the cactus family 3: 210. 1922.

Sinnimos: Astrophytum cataphractum (Dams) Halda & Malina, Astrophytum


matoanum (Buining & Brederoo) Halda & Malina, Astrophytum melitae (Buining
& Brederoo) Halda & Malina, Astrophytum uhligianum (Backeb.) Halda & Malina,
Echinocactus cataphractus Dams, Frailea cataphracta subsp. tuyensis (Buining & G.
Moser) P.J. Braun & Esteves, Frailea tuyensis (Buining & Moser) P.J. Braun & Esteves,
Frailea uhligiana Backeb.

Planta solitria, algumas vezes formando agrupamentos, corpo glo-


boso depresso, 13,5 x 2,54 cm, verde opaco a marrom avermelhado;
costelas 825, inconspcuas, com tubrculos quase aplanados; aro-
las lanosas, brancas a castanhas, com marcas arroxeadas na parte in-
ferior; espinhos ca. 4 mm, amarelados, no entrelaados, a maioria
das vezes parcialmente decduos; espinhos centrais 02; espinhos ra-
diais 511; flor 23,8 x 24 cm, tpalas agudo-atenuadas, amarelo-cla-
ras; fruto 48 cm de dim., globoso; sementes 1,52 x 22,5 mm, testa
brilhante, castanhas ou pretas, glabras ou com tricomas diminutos.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (MS e RS) e Paraguai. No RS,


ocorre no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Extenso de ocorrncia muito restrita e populaes severa-
mente fragmentadas. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos. Floresce de outubro a dezembro. A flor
diurna. Espcie tpica de areal no RS. DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


80
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Frailea curvispina Buining & Brederoo 81
Kakteen (H. Krainz) CVIe, f. s.n. 1972.

Frailea Britton & Rose


Planta solitria ou em pequenos grupos; corpo cilndrico ca. 5 x 3 cm,
verde acinzentado; arolas lanosas quando jovens, posteriormente
glabras; costelas em torno de 32, com tubrculos pequenos; espinhos
46 mm, vtreos, brancos a amarelo-claros, curvos e torcidos, entre-
laados e cobrem parcialmente o corpo da planta; espinho central 1;
espinhos radiais ca. 14; flor 3 x 2,6 cm, amarelo-clara, hipanto delga-
do, densamente lanoso e cerdoso; fruto 12 mm de dim.; sementes
1,5 x 1,5 mm, castanhas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bio-


maPampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidades de


conservao. Populaes severamente fragmentadas e em declnio
devido reduo de sua rea de ocupao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


82
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Marlon Machado
Frailea fulviseta Buining & Brederoo 83
Kakteen und Andere Sukkulenten 24(8):170. 1973.

Frailea Britton & Rose


Sinnimos: Astrophytum fulvisetum (Buining & Brederoo) Halda & Malina e
Frailea pygmaea subsp. fulviseta (Buining & Brederoo) P.J. Braun & Esteves

Planta solitria; corpo cilndrico, 711 x 2,23 cm, verde-escuro; cos-


telas at 20, tuberculadas, tubrculos papiliformes, 2 x 23 mm; espi-
nhos castanhos dourados a castanho-amarelados; espinhos centrais
2, 1,5 mm; espinhos radiais 67(8), 1,52 mm; flor 3,4 x 3,8 cm, amare-
lo-clara; fruto ovide 12 x 9 mm; sementes 1,7 x 1,4 mm, castanhas a
pretas e poucas papilas pretas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidades de


conservao. Extenso de ocorrncia e rea de ocupao muito
restrita. Populao em declnio contnuo devido reduo de sua rea
de ocupao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


84
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Cleodir Mansan

Foto: Cleodir Mansan Frailea gracillina horstii Frailea gracillina horstii


Frailea gracillima (Lem.) Britton & Rose 85
The Cactaceae; descriptions and illustrations of plants

Frailea Britton & Rose


of the cactus family 3: 209. 1922.

Sinnimos: Astrophytum alacriportanum (Backeb. & Voll) Halda & Malina,


Astrophytum albifuscum (F.Ritter) Halda & Malina, Astrophytum gracillimum (Lem.)
Halda & Malina, Astrophytum lepidum (Buining & Brederoo) Halda & Malina,
Astrophytum pseudogracillimum (F.Ritter) Halda & Malina, Echinocactus gracilis
Lem., Echinocactus gracillimus Monv. ex Lem., Frailea alacriportana Backeb. & Voll,
Frailea gracillima subsp. alacriportana (Backeb. & Voll) N.Gerloff, Frailea gracillima
subsp. albifusca (F.Ritter) P.J.Braun & Esteves, Frailea gracillima f. lepida (Buining &
Brederoo) Hofacker & Berka, Frailea pseudogracillima F.Ritter

Planta solitria ou em pequenos grupos; corpo cilndrico, 610 x 1,53


cm, verde-acinzentada; costelas 1422, tuberculadas; espinhos cen-
trais 25, com 410 mm, castanho-escuros, proeminentes; espinhos ra-
diais 813 com 24 mm, brancos; arola florfera densamente lanosa
e cerdosa; flor 3,54 x 3,54 cm, amarelo-clara; fruto ca. 9 mm, verde;
sementes 1,31,7 x 1,52,7 mm, castanhas a pretas, com a testa polida.
So aceitas duas subespcies para este txon: Frailea gracillima
subsp. gracillima e Frailiea gracillima subsp. horstii (F. Ritter) J.P.
Braun & Steves, sendo que estas duas subespcies ocorrem no RS.
Frailea gracillima subsp. horstii endmica do RS e caracteriza-
da por apresentar maior nmero de costelas, mais espinhos radiais e
flores maiores quando comparada com F. gracillima subsp. gracillima.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. Ocorrncia


exclusiva no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Populao em declnio devido reduo de
sua rea de ocupao.
DISTRIBUIO
NO RS
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos
rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


86
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Giovanna Anceschi Foto: Marlon Machado

Foto: Marlon Machado


Frailea mammifera Buining &Brederoo 87
Kakteen 5051: CVIe. 1972.

Frailea Britton & Rose


Sinnimos: Astrophytum mammiferum (Buining & Brederoo) Halda & Malina, Frailea
atrobella Diers, Krahn & R. Vsquez, Frailea magnfica Buining ex Prestl

Planta, geralmente solitria; corpo globoso ou alongado, ca. 3 x 2,5 cm,


verde-escuro brilhante; costelas 1519, tubrculos conspcuos, cni-
cos, ca. 2,5 mm de dim., com marcas avermelhadas na parte inferior
dos tubrculos; arolas com lanosidade que se desprendem facilmen-
te; espinhos todos radiais, 68, com at 5 mm, ligeiramente entrela-
ados, amarelos quando jovens; flor 2,22,5 x 2,6 cm, amarela; fruto
10 cm de dim.; sementes 2 mm, polidas, castanhas, diminutamente
papilosas.

Distribuio: Argentina e Brasil (RS). Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidades de con-


servao. Populao com pequena extenso de ocorrncia, altamente
fragmentada e em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos. Floresce de outubro a dezembro. A flor
diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


88
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Frailea phaeodisca (Speg.) 89
Backeb. & F.M. Knuth

Frailea Britton & Rose


Knuth Kaktus-ABC 250. 1936.

Sinnimos: Astrophytum perbellum (Prestl) Halda & Malina, Echinocactus


pygmaeus var. phaeodiscus Speg., Frailea perbella Prestl, Frailea pygmaea var.
phaeodisca (Speg.) Y.It

Planta solitria; corpo globoso achatado 1,53 x 1,53,5 cm, verde-


-escuro ou castanho-escuro; raiz longa, fusiforme; costelas 2226,
completamente achatadas, separadas por uma linha vertical estreita
e escura; arolas roxas a castanhas; espinho central ausente; espi-
nhos radiais 1014, at 2,5 mm, no entrelaados, brancos, castanhos a
pretos na base, adpressos nas costelas; flor 2,23,5 x 2,24 cm, tpalas
amarelo-claras; fruto 10 mm de dim.; sementes 1,552 x 2,33 mm,
testa polida, brilhantes, castanho-escuras.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: No registrada em unidades de conservao.


No abundante e apresenta acentuado declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce deoutubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


90
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Frailea pumila (Lem.) Britton & Rose 91
The Cactaceae; descriptions and illustrations of plants

Frailea Britton & Rose


of the cactus family 3: 209210, f. 223. 1922.

Sinnimos: Echinocactus pumilus Lem., Frailea albiareolata Buining & Brederoo,


Frailea carminifilamentosa Kilian, Frailea chrysacantha Hrabe

Planta solitria ou esparsamente agrupada; corpo globoso a globoso-


-depresso, com at 3 x 35 cm, verde-escuro ou avermelhado; coste-
las 1720, tuberculadas; espinhos menores que 5 mm, mais ou menos
entrelaados, amarelos, castanhos ou castanho-avermelhados; espi-
nhos centrais 14, conspcuos e direcionados para fora; espinhos ra-
diais 1216 mais ou menos curvados; flor 1,82,7 23,5 cm; tpalas ate-
nuadas a acuminadas, amarelas; fruto 610 mm de dim.; sementes
1,22x1,21,7 mm, castanhas, diminutamente papiladas.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. Ocorrncia


exclusiva no bioma Pampa.

Status de Conservao: No registrada em unidades de conservao.


Populao altamente fragmentada, com diminuio contnua da rea e
qualidade do habitat.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de setembro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


92
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Frailea pygmaea (Speg.) Britton & Rose 93
The Cactaceae: descriptions and illustrations of plantas

Frailea Britton & Rose


of the cactus family 3: 210. 1922.

Sinnimos: Echinocactus pygmaeus Speg., Frailea amerhauseri Prestle, Frailea


aurea Backeb., Frailea aureinitens Buining & Brederoo, Frailea aureispina F. Ritter,
Frailea pulcherrima (Arechav.) Speg., Frailea pygmaea var. altigibbera F. Ritter,
Frailea pygmaea var. lilanula F. Ritter

Planta solitria ou em pequenos grupos; corpo globoso, 17 x 12,5


cm, verde-claro a escuro ou verde-acinzentado; costela 1324, incons-
pcuas, tubrculos aplanados geralmente inconspcuos, com marcas
em V vermelho-escuro a roxo bem visvel em plantas jovens; arolas
diminutas lanosas, brancas, cinzas ou castanhas; espinhos 69, 14
mm, brancos, amarelos ou castanhos no incio; espinhos centrais 619;
flor grande em relao planta, geralmente 3,55 x 3,55 cm, amarelo-
-clara; fruto esfrico, 610 mm de dim.; sementes 1,21,6 x 1,52 mm,
polidas, castanho-escuras a pretas.
Este txon compreende trs subespcies, segundo Hunt & Taylor
(2006), sendo que Frailea pygmaea subsp. pygmaea e Frailea pygmaea
subsp. albicolumnaris (F. Ritter) Hofacker ocorrem no RS.
Frailea pygmaea subsp. albicolumnaris caracterizada por apre-
sentar maior nmero de espinhos, os quais so conspcuos e parcial-
mente entrelaados e flor amarelo-clara quando comparada com F.
pygmaea subsp. pygmaea.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva


no bioma Pampa.

Status de Conservao: No registrada em unidades de conservao.


Populao muito dispersa e em contnuo declnio.

DISTRIBUIO
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos NO RS
rochosos e afloramentos. Floresce deoutubro a
dezembro. A flor diurna.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


94
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Marlon Machado Foto: Giovanna Anceschi
Frailea schilinzkyana 95
(F. Haage ex K. Schum) Britton & Rose

Frailea Britton & Rose


Cactaceae (Britton & Rose) 3: 210. 1922.

Sinnimos: Echinocactus schilinzkyanus F.Haage ex K.Schum., Echinocactus


schilinzkyanus var. grandiflorus F.Haage, Frailea perumbilicata F. Ritter

Planta solitria ou formando agrupamentos; corpo globoso a de-


presso-globoso, 24 x 24(8) cm verde brilhante; costelas definidas,
1020(24), tuberculadas ou inconspcuas; espinhos menores que
3mm de compr., no entrelaados, castanhos a quase pretos; espinho
central 01, inconspcuo, preto, ereto; espinhos radiais 1014, pretos,
finos e achatados; flor 23,5 x 2,53,5 cm, funiliforme, amarela; estig-
ma 57, longo e delgado; fruto ca. 5 mm de dim.; sementes 1,82 mm
de dim., castanhas brilhante, polidas.
Este txon compreende duas subespcies, segundo Hunt &
Taylor (2006), Frailea schilinzkyana subsp. schilinzkyana e Frailea
schilinzkyana subsp. concepcionensis (Buining & G. Moser) P. J. Braun
& Esteves. A primeira subespcie ocorre no Rio Grande do Sul e a se-
gunda exclusiva do chaco boliviano e paraguaio.
Frailea schilinzkyana subsp. schilinzkyana caracterizada por ser
solitria, raramente cespitosa, apresentar maior dimetro e maior n-
mero de costelas quando comparada com F. schilinzkyana subsp. con-
cepcionensis que cespitosa.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai.


No RS ocorre no bioma Pampa.

Status de Conservao: Encontrada em unidades de conservao de


uso integral. Populao altamente fragmentada e em declnio contnuo.

DISTRIBUIO
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos NO RS
arenosos ou rochosos. Floresce de outubro
a dezembro. A flor diurna.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


96
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
97

Gymnocalycium Pfeiff. ex Mittler


Gymnocalycium
Pfeiff. ex Mittler
Taschenbuch fr Cactusliebhaber: auf neue Erfahrungen gestsste
Kultur und Uebersicht der im teutschen Handel vorkommenden
Cactuspflanzen 2: 124. 1844.

Planta solitria ou em agrupamento; corpo globoso


a curtamente cilndrico, dividido em costelas; arola
grande e conspcua; costelas 415, tuberculada;
espinhos presentes, retos, curvos ou torcidos; flor
campanulada a curtamente funiliforme, comumente
grande para o tamanho da planta, branca, rosa ou,
raramente, amarela; fruto oblongo a globoso, seco ou
carnoso, deiscente por vrias formas.

O gnero compreende 49 espcies (Hunt & Taylor


2006), com cinco espcies citadas para o Brasil (Zappi
et al. 2010). Destas, trs ocorrem no RS.

ETIMOLOGIA
Gymnos = nu;
calyx = clice,
referindo-se ao
pericarpo nu.

DISTRIBUIO
Argentina, Bolvia,
Brasil (MS e RS),
Paraguai e Uruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


98
VI. Caracterizao das espcies

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Ingrid Heydrich

Foto: Ingrid Heydrich


Gymnocalycium denudatum 99
(Link & Otto) Pfeiff. ex Mittler

Gymnocalycium Pfeiff. ex Mittler


Abbildungen und Beschreibung bluhender Cacteen 2: sub pl. 1. 1845.

Sinnimos: Echinocactus denudatus var. leheideliana F.Haage, Echinocactus


denudatus Link & Otto, Echinocactus denudatus var. intermedius Hildm,
Echinocactus denudatus var. leheideliana F. Haage, Echinocactus denudatus var.
octogonus K.Schum., Echinocactus denudatus f. octogonus (K.Schum.) Schelle,
Echinocactus intermedius (Hildm.) Schelle, Echinocactus megalothelon Sencke ex
K.Schum., Gymnocalycium megalothelon (Sencke ex K.Schum.) Britton & Rose

Planta solitria ou em agrupamento; corpo subgloboso-depresso,


510 x 515 cm, verde-escuro, brilhante; arolas em pequena quanti-
dade, lanosas quando jovem; costelas de 58, arredondadas cada uma
com divises transversais bem marcadas na parte superior e atenua-
das na base; espinho central ausente; espinhos radiais 58, 817 mm,
curvos ou torcidos, esbranquiados, achatados contra a superfcie do
corpo; flor 57,5 cm, branca com tpalas exteriores cinzas a verdes,
perfumadas; fruto oblongo, verde-azulado, com escamas sobrepostas;
sementes 1,75 x 2 mm, castanho-escuras a pretas.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. Ocorrncia


exclusiva no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta acentuado declnio devido conver-
so do uso do solo.
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos
arenosos, rochosos ou em afloramentos. Floresce de
outubro a dezembro. A flor diurna.
DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
100

FUNDAO ZOOBOTNICA
Gymnocalycium horstii buenekeri Gymnocalycium horstii buenekeri
Gymnocalycium horstii Buining 101
Kakteen und Sukkulenten. 21: 162. 1970..

Gymnocalycium Pfeiff. ex Mittler


Sinnimos: Gymnocalycium horstii subsp. megalanthum Amerh., Gymnocalycium
buenekeri Swales

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso-depresso,


7x11cm, verde-brilhante; costelas de 56 com tubrculos inconsp-
cuos; espinho central ausente, espinhos radiais 35, menor que 3 cm,
retos a suavemente curvados, creme a quase brancos; flor 11x11 cm,
rosa-claro a branca com tpalas exteriores rosa-escuro; fruto subglo-
boso, 3,5 cm, verde; sementes 1,3 x 1,5 mm, pretas.
So reconhecidas duas subespcies para este txon: Gymnocalycium
horstii subsp. horstii e Gymnocalycium horstii subsp. buenekeri (Swa-
les) P.J. Braun & Hofacker, sendo estas endmicas do Pampa do RS.
Gymnocalycium horstii subsp. buenekeri caracterizada por apre-
sentar corpo verde fosco, menor nmero de espinhos, sendo estes me-
nores e levemente curvos, e flor rosa-escuro, quando comparada com
G.horstii subsp. horstii. que verde-brilhante, possui mais espinhos e
a flor rosa-claro a branca.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: No registrada em unidades de conservao.


A espcie no abundante, a populao altamente fragmentada e
est em acentuado declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de setembro a
dezembro. A flor diurna.
DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
102

FUNDAO ZOOBOTNICA
Gymnocalycium uruguayense 103
(Arechav.) Britton & Rose

Gymnocalycium Pfeiff. ex Mittler


The Cactaceae, descriptions of plants of the cactus family 3:162. 1992.

Sinnimos: Gymnocalycium artigas Herter, Gymnocalycium guerkeanum (Heese)


Britton & Rose

Planta formando agrupamentos; corpo globoso depresso; arola or-


bicular, lanosa quando jovem; costelas 1214; espinhos 3(7), 1,52
cm, robustos, recurvados e adpressos, castanho-amarelados a bran-
cos; flor 4 x 5,56 cm, campanulada, escamas verdes a castanhas; ama-
rela com tpala externa verde-amarelada; fruto oblongo-clavado, ver-
de escuro, 2 x 1 cm; sementes pretas, foscas.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. A populao apresenta poucos indivduos e
est em acentuado declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos ou em afloramentos. Floresce de setembro
adezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
104

FUNDAO ZOOBOTNICA
105

Lepismium Pfeiff.
Lepismium Pfeiff.
Allgemeine Gartenzeitung 3: 315. 1835

Planta herbcea, epiftica ou rupcola; ramos


mesotnicos, surgindo principalmente um por
vez, do lado ou da dobra do segmento cilndrico;
costelas onduladas, aladas ou achatadas, geralmente
segmentadas; arolas geralmente subtendidas por
uma escama foliar rudimentar; pode apresentar ou
no espinhos ou cerdas; flor pequena, campanulada;
pericarpelo espinhoso ou, no raro, quase circular,
hipanto muito curto ou ausente; fruto bacide, nu;
semente oval, com 1,52 x 0,71mm, castanho-escura a
castanha, brilhante, com a testa plana ou quase plana.

O gnero compreende 6 espcies (Hunt & Taylor


2006), sendo que quatro destas ocorrem no Brasil
(Zappi et al. 2010) e quatro no RS.

ETIMOLOGIA
Nome dado por
Ludwig Pfeiffer
em referncia s
cicatrizes deixadas
pelos rudimentos
foliares em forma
de escama.

DISTRIBUIO
Argentina, Brasil
(BA, ES, MG, PB,
PR, RJ, RS, SC, SP),
Bolvia, Paraguai
eUruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
106

FUNDAO ZOOBOTNICA
Lepismium cruciforme (Vell.) Kuntze 107
Bulletin des Sciences Physiques et Naturelles

Lepismium Pfeiff.
en Neerlande 1838: 49. 1838

Sinnimos: Cactus cruciformis Vell., Cereus cruciformis (Arrab.) Steud., Cereus


myosurus var. tenuior Salm-Dyck, Cereus squamulosus Salm-Dyck ex DC., Cereus
tenuis DC., Cereus tenuispinus Haw., Lepismium cavernosum G.Lindb., Lepismium
cruciforme f. myosurus (Salm-Dyck ex DC.) Supplie, Rhipsalis cavernosa (G.Lindb.)
K.Schum., Rhipsalis cruciformis (Vell.) A.Cast., Rhipsalis squamulosa (Salm-Dyck ex
DC.) K.Schum.

Planta epiftica ou rupcola; ramos segmentados muito variveis, 36


angulados, com at 50 x 17 cm, verdes a avermelhados quando expos-
tos ao sol, margem crenada; costelas, aladas ou achatadas; arolas
imersas nas reas crenadas, com tufos de tricomas brancos, subtendi-
das por uma escama basal triangular; espinhos ausentes; flor lateral,
campanulada, 15 por arola, 1013 mm, rosa ou branca, pericarpelo
um tanto imerso; tpalas externas avermelhadas ou castanhas; fruto
subgloboso, ca. 6mm de dim., rosa a vermelho; sementes 11,5 mm
de comprimento, castanhas.

Distribuio: Argentina, Brasil (BA, ES, MS, MG, PR, PE, RJ, RS, SC e SP) e
no Paraguai. No RS, ocorre nos biomas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta ampla rea de distribuio.

Observaes ecolgicas: Planta epiftica. Floresce


de setembro a junho. A flor desabrocha noite e
permanece aberta durante o dia. O fruto comestvel
por aves, que so importantes dispersores das
DISTRIBUIO
sementes. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
108

FUNDAO ZOOBOTNICA
Lepismium houlletianum 109
(Lem.) Barthlott

Lepismium Pfeiff.
Bradleya 5: 99. 1987.

Sinnimos: Acanthorhipsalis houlletiana (Lem.) Volgin, Hariota houlletiana (Lem.)


Kuntze, Rhipsalis houlletiana Lem.

Planta epiftica; ramos segmentados muito variveis, 36 angulados,


menores que 50 x 17 cm, verdes a roxeados quando expostos ao sol,
margem crenada; costelas, aladas ou achatadas; arolas imersas nas
reas crenadas, com tufos de tricomas brancos, subtendidas por uma
escama basal triangular; espinhos ausentes; flor lateral, campanu-
lada, 15 por arola, 1013 mm, rosa ou branca, pericarpelo um tan-
to imerso; fruto subgloboso, ca. 6 mm de dim., rosa; sementes 11,5
mm de comp., castanhas.

Distribuio: Argentina, Brasil (BA, ES, MS, MG, PR, PE, RJ, RS, SC eSP) e
no Paraguai. No RS, ocorre nos biomas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta ampla rea de distribuio.

Observaes ecolgicas: Planta epiftica. Floresce de


setembro a maro. A flor abre-se noite e permanece
aberta durante o dia. O fruto comestvel por aves,
que so importantes dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
110

FUNDAO ZOOBOTNICA
Lepismium lumbricoides (Lem.) Barthlott 111
Bradleya 5: 99. 1987

Lepismium Pfeiff.
Sinnimos: Cereus lumbricoides Lem., Ophiorhipsalis lumbricoides (Lem.) Doweld,
Rhipsalis leucoraphis K. Schum., Rhipsalis loefgrenii Britton & Rose, Rhipsalis
lumbricoides (Lem.) Lem., Rhipsalis novaesii Grke, Rhipsalis sarmentacea Otto
&A. Dietr.

Planta epiftica, reptante ou escalante, com numerosas razes adven-


tcias; ramos 34 m x 6 mm, cilndricos quando trgidos, se no, le-
vemente angulados, verde-escuros a acinzentados; arolas dos ra-
mos jovens lanosas, com espinhos; espinhos 58 cerdosos, 35 mm
de compr., decduos; flor rotada, 2 x 2,5(3,5) cm, pericarpelo ausente,
tpalas brancas a rosadas; fruto globoso, elipside, vermelho a roxo
quando maduro, polpa purprea; sementes 11,5 mm, castanhas.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (PR, RS, SC e SP), Paraguai e


Uruguai. No RS, ocorre nos biomas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de proteo


integral. Apresenta ampla rea de distribuio.

Observaes ecolgicas: Planta epiftica. Floresce


dejulho a outubro. A flor abre-se noite e permanece
aberta durante o dia. O fruto comestvel por aves,
que so importantes dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
112

FUNDAO ZOOBOTNICA
Lepismium warmingianum 113
(K. Schum.) Barthlott

Lepismium Pfeiff.
Bradleya 5: 99. 1987

Sinnimos: Rhipsalis linearis K. Schum., Rhipsalis warmingiana K.Schum.

Planta epiftica, reptante ou escalante, com numerosas razes adven-


tcias; ramos 34 m x 6 mm, cilndricos quando trgidos, se no, le-
vemente angulados, verde-escuros a acinzentadados; arolas dos ra-
mos jovens lanosas, com espinhos; espinhos 58, cerdosos, 35 mm
de compr., decduos; flor rotada, 2 x 2,5(3,5) cm, pericarpelo ausente;
fruto globoso, elipside, vermelho a purpreo quando maduro, polpa
purprea; sementes 11,5 mm, castanhas.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (PR, RS, SC e SP), Paraguai


eUruguai. No RS, ocorre nos biomas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta ampla rea de distribuio.

Observaes ecolgicas: Planta epiftica. Floresce de


agosto a dezembro. A flor abre-se noite e permanece
aberta durante o dia. O fruto comestvel por aves
que so importantes dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
114

FUNDAO ZOOBOTNICA
115

Opuntia Mill.
Opuntia Mill.
The Gardeners Dictionary Abridged 3 ed. 1754.
Sem nmero de pgina.

Planta arbustiva ou arbrea; ramos articulados e


aplanados, cilndricos na base e achatados na parte
superior, podendo ser suavemente tuberculados;
folha geralmente pequena, cilndrica ou subulada,
caduca; arola na axila das folhas com gloqudios;
espinho acicular, subulado ou cerdoso; flor geralmente
na margem do ramo, diurna; arola florfera com
folhas, pericarpelo geralmente produzido acima
do lculo do ovrio, perianto rotado ou expandido,
amarelo ou alaranjado; fruto carnoso, umbilicado;
semente circular a amplamente oval, 39 mm.

O gnero compreende 75 espcies (Hunt & Taylor


2006), sendo que cinco destas ocorrem no Brasil (Zappi
et al. 2010) e quatro no RS. ETIMOLOGIA
Nome dado a um
grupo de plantas
com espinhos
que crescia nas
adjacncias de
Locris Opuntian, a
capital de Opus, na
Grcia Antiga.

DISTRIBUIO
Com ampla
distribuio,
no entanto, as
espcies aqui
descritas so
exclusivas do
Centro-Sul da
Amrica do Sul.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
116

FUNDAO ZOOBOTNICA
Opuntia assumptionis K. Schum. 117
Monatsschrift fr Kakteenkunde 153. 1899.

Opuntia Mill.
Sinnimos: Opuntia viridirubra (F. Ritter) P.J. Braun & Steves, Opuntia viridirubra
subsp. rubrogemmia (F. Ritter) P.J. Braun & Steves

Planta arbustiva, ereta, menor que 1 m, artculos ovados, 9 x 5,5 cm,


suavemente tuberculados, verdes; arolas pequenas; espinhos 12,
menor que 4,5 cm, robustos, castanhos; gloqudios pouco conspcuos;
flor amarela a alaranjada, 3,5 x 2,5 cm; fruto vermelho, curtamente pi-
riforme, 3,5 x 2,5 cm; sementes 44,5 mm de dim., diminutamente
pubescentes.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Paraguai. Ocorrncia exclusiva


no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie pouco conhecida cientificamente,


no h informao suficiente para fazer a avaliao de seu risco de ex-
tino. Est presente em unidade de conservao de uso integral.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos ou rochosos. Floresce de outubro a maro.
Aflor diurna. Toda a planta comestvel pela fauna
e o fruto apreciado no consumo humano.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
118

FUNDAO ZOOBOTNICA
Opuntia elata Link & Otto ex Salm-Dyck 119
Hortus Dyckensis ou Catalogue ds Plantes cultives

Opuntia Mill.
dans les jardins de Dyck. 361. 1834.

Sinnimos: Opuntia alko-tuna Crdenas, Opuntia chakensis Speg., Opuntia


pyrrhantha (F. Ritter) P.J. Braun & Esteves, Platyopuntia interjecta F. Ritter,
Platyopuntia pyrrhantha F. Ritter

Planta ereta, ca. 1 m de alt., artculos oblongo-elpticos ou estreita-


mente obovados, menores que 25 cm de compr., verde-escuros; aro-
las conspcuas, brancas, esparsamente separadas; espinhos 03, de-
siguais, com at 5 cm compr.; gloqudios persistentes; flor 5 cm de
dim., alaranjada; fruto vermelho-esverdeado, oblongo, 6 cm, glabro;
sementes 6mm.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. No Rio Gran-


de do Sul ocorre no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie pouco conhecida cientificamente,


no h informao suficiente para fazer a avaliao de seu risco de ex-
tino. Est presente em unidade de conservao de uso integral.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
maro. A flor diurna. Toda a planta comestvel pela
fauna e o fruto apreciado no consumo humano.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
120

FUNDAO ZOOBOTNICA
Opuntia megapotamica Arechav. 121
Anales Museo Nacional Montevideo, ser. 2 1: 42. 1905.

Opuntia Mill.
Sinnimo: Opuntia salagria A. Cast.

Planta arbustiva ereta, at 1 m, artculos arredondados a oblongos,


1025 cm de compr., relativamente grossos; arolas esparsamente
separadas, com manchas escuras; espinhos 02, desiguais, brancos;
gloqudios castanhos; flor laranja, tpalas externas esverdeadas;
fruto vermelho-escuro, oblongo, 5 x 4 cm, com gloqudios castanhos;
sementes 5 x 5 mm.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. No RS, ocor-


re no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie com distribuio geogrfica restrita,


pouco conhecida cientificamente. No est preservada em unidade de
conservao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
maro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD NE

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
122

FUNDAO ZOOBOTNICA
Opuntia monacantha (Willd.) Haw. 123
Supplementum Plantarum succulentarum. 81. 1819

Opuntia Mill.
Sinnimos: Cactus indicus Roxb., Cactus monacanthos Willd., Opuntia vulgaris Mill.,
Platyopuntia brunneogemmia F. Ritter

Planta arbustiva ereta, menor que 2 m de alt., algumas vezes com


tronco curto, artculos oblongos ou obovados, cnicos na base,
1030 x7,512,5 cm, verde brilhante, relativamente finos; arolas bem
separadas; espinhos 12, desiguais, com at 4 cm de compr., casta-
nhos em direo ao pice e base, brancos na poro mediana, mais
numerosos no tronco; gloqudios castanhos; flor 57,5 x 7,510 cm,
amarelo a amarelo-alaranjado, tpalas externas avermelhadas; fru-
to piriforme, 57 x 45 cm, vermelho-escuro, sem espinhos; semente
discide, amarela, 5 mm.

Distribuio: Brasil (RS e SC). Ocorre nos biomas Mata Atlntica


ePampa, ao longo da plancie costeira.

Status de Conservao: Espcie pouco conhecida cientificamente,


no h informao suficiente para fazer a avaliao de seu risco de ex-
tino. Est presente em unidade de conservao de proteo integral.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos. Floresce de outubro a maro. A flor diurna.
Toda a planta comestvel pela fauna e o fruto
apreciado no consumo humano.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
124

FUNDAO ZOOBOTNICA
125

Parodia Speg.
Parodia Speg.
Anales de la Sociedad Cientifica Argentina 96: 70. 1923.

Plantas solitrias ou em agrupamento; corpo


globoso a curtamente cilndrico; costelas presentes,
tuberculadas ou no; arolas geralmente lanosas
quando jovens; espinhos poucos a muitos, variveis
na cor, forma e textura; arola florfera pilosa a
cerdosa ou cerdas restritas s arolas apicais;
flor subapical, diurna, com colorao brilhante,
funiliforme a campanulada; fruto globoso a cilndrico-
clavado, lanosos e/ou cerdosos, seco ou quase
seco, geralmente com parede fina desintegrando-se
prximo base, ou com parede grossa e partindo-se
lateralmente, ou carnoso e rseo no incio, tornando-
se oco e seco; sementes em diversas formas,
castanho-avermelhadas a pretas, com hilo bem
desenvolvido.

O gnero compreende 58 espcies (Hunt &


Taylor 2006), no entanto vrias foram publicadas
posteriormente perfazendo 82 (The Plant List,
acessado em jan 2016). Para o RS, foram registradas ETIMOLOGIA
32 espcies. Homenagem
ao Dr. Domingo
Parodi (182390),
farmacutico e
estudante da flora
do Paraguai.
DISTRIBUIO
Argentina, Bolvia,
Brasil (MS, PR, RS
e SC), Paraguai e
Uruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
126

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia alacriportana Backeb. & Voll 127
Archivos do Jardim Botnico do Rio de Janeiro. 9: 166. 1949.

Parodia Speg.
Sinnimos: Brasiliparodia catarinensis F. Ritter Parodia alacriportana subsp.
brevihamata (W. Haage ex Backeb.) Hofacker & P.J. Braun, Parodia alacriportana
subsp. bunekeri, Parodia alacriportana subsp. catarinensis (F. Ritter) Hofacker &
P.J. Braun, Parodia brevihamata W. Haage ex Backeb.

Planta solitria ou em agrupamento; corpo globoso ou alongado, ca.


8 cm de dim., verde; costelas 1529, mais ou menos verticais, tuber-
culadas e bem definidas; arolas entre os tubrculos, lanosas, bran-
cas; espinhos setceos, brancos, castanhos ou alaranjados, cinza-cla-
ros dando o aspecto de pincel ao pice da planta; espinhos centrais
46, 550 mm, retos, curvos ou em forma de gancho no pice; espi-
nhos radiais 1420, 423 mm, entrelaados com os adjacentes; aro-
la florfera lanosa em tufos, castanha, spera; flor 2,64 x 3,54 cm,
amarela com tpalas externas avermelhadas; fruto 8 x 810 mm, fina-
mente lanoso.

Distribuio: Brasil (RS e SC). Ocorre no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conservao


de proteo integral. Populao altamente fragmentada e em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna. A planta possui espinhos
caractersticos em forma de anzol.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
128

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia allosiphon (Marchesi) N. P. Taylor 129
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society 5: 93. 1987

Sinnimo: Notocactus allosiphon Marchesi

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso, 8-15 x 11-20 cm,


verde-escuro; costelas 1516, altas, retas e bem definidas, com tubr-
culos abaixo das arolas; arolas entre os tubrculos, lanosas, bran-
cas quando jovens; espinhos centrais 4, 820 mm, cilndricos, rijos e
com ponta pronunciada, vermelho-escuros a pretos, um tanto cinzas;
espinhos radiais 2 ou mais, finos e direcionados para as laterais; flor
5,5 x 5 cm, amarelo-clara; pericarpelo mais o hipanto mais curtos que
as tpalas, pericarpelo e tubo floral densamente lanosos, castanho-a-
cinzentado; fruto alongado na base, menor que 30 mm, seco quando
maduro, indeiscente; sementes achatadas, arredondadas, tubercula-
das, preto-foscas.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Populao pequena, altamente fragmentada e em contnuo
declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a maro.
A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
130

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Daniel Dutra Saraiva
Parodia arnostiana (Lisal & Kolarik) Hofacker 131
Cactaceae Consensus Initiatives 6: 11. 1998.

Parodia Speg.
Sinnimos: Notocactus arnostianus Lisal & Kolarik, Ritterocactus arnostianus
(Lisal& Kolarik) Doweld

Planta solitria ou esparsamente agrupada; corpo simples ou rara-


mente ramificado, globoso com pice aplanado, 46 x 48 cm; coste-
las 2130; arolas circulares, lanosas, brancas; espinhos relativamen-
te delgados; espinhos centrais 13, 520mm; espinhos radiais 1216,
menores que 7 mm, semelhantes aos espinhos centrais, no entanto
mais finos; flor 67 cm de dim., amarela; fruto globoso, alongado,
3335mm, lanoso, branco a castanho; sementes cupuliformes, tuber-
culadas, pretas.

Distribuio: Brasil, (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Extenso de ocorrncia muito pequena, populao muito re-
duzida e em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
132

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia buiningii (Buxb.) N.P. Taylor 133
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society 5: 93. 1987

Sinnimo: Notocactus buiningii Buxb.

Planta solitria ou esparsamente agrupada; corpo globoso a globo-


so-depresso, com at 8 x 12 cm, verde acinzentado a cinza; costelas
ca. 16, retas, delgadas, agudas, com tubrculos laminares estreitos en-
tre as arolas; arolas afundadas entre os tubrculos, lanosas bran-
cas quando jovem; espinhos centrais 34, 23 cm, retos, rgidos, ama-
relo-claros, castanho-escuros na base; espinhos radiais 23, similares
ao central, porm menores e mais delicados; arola florfera lanosa;
flor menor que 7 x 8 cm, amarela; fruto roxo, alongado na base, ca. 30
mm de compr., notavelmente lanoso e cerdoso.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conservao


de uso sustentvel. Populao muito reduzida e em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna. Planta caracterizada pela
cor acinzentada.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
134

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia concinna (Monv.) N.P. Taylor 135
Bradleya 5:93. 1987

Parodia Speg.
Sinnimos: Echinocactus apricus Arechav., Echinocactus concinnus Monv., Frailea
caespitosa (Speg.) Britton & Rose, Notocactus concinnioides W. Prauser, Parodia
concinna (Monv.) N.P. Taylor, Parodia concinna subsp. agnetae (Vliet) Hofacker,
Parodia concinna subsp. blaauwiana (Vliet) Hofacker

Planta solitria; corpo globoso-depresso, alongado quando velho,


310 x 410 cm, verde-escuro; costelas 1532, tuberculadas; arolas
entre os tubrculos, lanosas, brancas; espinhos capilariformes a se-
tosos, curvos ou torcidos, castanhos, castanho-avermelhados ou par-
cialmente brancos a amarelo-claros; espinhos centrais 46 ou mais, o
maior com 1025 mm; espinhos radiais 925 curtos, adpressos e en-
trelaados; flor 58 cm x 58 cm, amarela, pericarpelo e tubo floral
alongados e delgados; fruto ovide a globoso, ca. 15 mm, com parede
fina, no alongada, partindo-se ou desintegrando-se na maturidade;
sementes campanuliformes, tuberculadas, preto-brilhantes.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao de proteo integral. Populao em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos. Floresce de outubro a fevereiro. A flor
diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
136

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia crassigibba (F. Ritter) N.P. Taylor 137
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society. 5: 93. 1987.

Sinnimos: Notocactus crassigibbus F. Ritter, Notocactus arachnites F. Ritter,


Parodiawerneri Hofacker

Planta solitria ou agrupada; corpo globoso-depresso, 417 cm de


alt., verde-escuro brilhante; costelas 1016, arredondadas, com tu-
brculos salientes entre as arolas; arolas lanosas, brancas quando
jovens; espinhos 530 mm, todos mais ou menos adpressos, geral-
mente curvados, esbranquiados a cinzas ou marrons; espinho cen-
tral 01; espinhos radiais 614; flor de tamanho, cor e forma variveis,
3,56X4, 56 cm, branca a bege, amarelo-clara a amarela e rosa; fruto
largamente elptico, 510 mm.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. rea de ocorrncia reduzida e altamente fragmentada. Po-
pulao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Espcie muito varivel
quanto a morfologia. Floresce de outubro a fevereiro.
A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
138

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia erinacea (Haw.) N.P. Taylor 139
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society. 5: 93. 1987.

Sinnimos: Echinocactus acuatus var. erinaceus (Haw.) Speg., Malacocarpus


corynodes var. erinaceus (Haw.) Salm-Dyck, Malacocarpus erinaceus (Haw.) Lem. ex
Forst., Parodia sellowii (Link & Otto) D.R. Hunt

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso-depresso, glo-


boso ou curtamente cilndrico quando bem desenvolvido, 630 cm de
dim., verde-claro ou escuro, pice lanoso em plantas velhas; costelas
1230, pontiagudas, bem definidas; arolas situadas em chanfros, la-
nosas creme quando jovem; espinhos menores que 2 cm, quase bran-
cos, cinzas ou castanhos, retos a fortemente curvos, subulados; espi-
nho central ausente ou 1; espinhos radiais 212, fortemente adpressos
ao corpo da planta; flor 35 x 47 cm, amarela, solitria ou em 23 no
pice da planta, pericarpelo e tubo floral curtos e lanosos castanho;
fruto alongado quando maduro, clavado, menor que 4 cm de compr.,
rosa ou vermelho; sementes campanuliformes, finamente rugosas.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Uruguai. No RS, ocorre no bio-


ma Pampa.

Status de Conservao: Espcie encontrada em unidade de conser-


vao de proteo integral. Tem uma extenso de ocorrncia relativa-
mente ampla, porm a populao est em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro
a dezembro. A flor diurna. Espcie muito varivel,
as plantas jovens so menos lanosas e com mais DISTRIBUIO
espinhos que as plantas velhas. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
140

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Giovanna Anceschi Foto: Giovanna Anceschi
Parodia fusca (F. Ritter) Hofacker & P.J. Braun 141
Cactaceae Consensus Initiatives 6: 10. 1998

Parodia Speg.
Sinnimo: Notocactus fuscus F. Ritter

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso, 47 cm de


dim.; costelas 1926, 35 mm de alt.; arolas lanosas brancas; es-
pinhos centrais 24, 1025 mm; espinhos radiais 1216, 512 mm; flor
3 cm, amarela, pericarpelo e tubo floral densamente lanoso branco,
com escamas pequenas, e tricomas; fruto 1825 mm, avermelhado
quando maduro; sementes pretas foscas, tuberculadas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Populao em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
fevereiro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
142

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia gaucha M. Machado & Larocca 143
Novon 18(2): 215. 2008.

Parodia Speg.
Planta solitria ou em agrupamentos; corpo clavado a curtamente ci-
lndrico, 912 x 58 cm; costelas 1822, levemente tuberculadas; aro-
las arredondadas, entre os tubrculos; espinhos centrais 6, espinhos
radiais 1826, amarelo-dourados a laranja-avermelhados; flor subapi-
cal, curtamente funiliforme, 4 x 5 cm, amarela com o interior do tubo
vermelho; fruto largamente elptico, 11,4 x 0,8 x 1 cm, verde amarela-
do; sementes 11,2 x 0,80,9 mm.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Extenso de ocorrncia muito restrita, populao pequena
e em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro
a dezembro. A flor diurna e fica aberta por,
aproximadamente, quatro horas por dia, por vrios
dias consecutivos.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
144

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia glaucina 145
(F. Ritter) Hofacker & M. Machado

Parodia Speg.
Kakteen und andere Sukkulenten. 63(2):4346. 2012

Sinnimos: Notocactus glaucinus, Notocactus glaucinus var. gracilis, Notocactus


laetevirens F. Ritter, Notocactus glaucinus var. laetevirens (F.Ritter) Gerloff &
Neduchal, Notocactus laetevirens f. densispinus Bergner, Notocactus ibicuiensis
Prestl, Notocactus laetevirens var. ibicuiensis (F.Ritter) Gerloff & Neduchal,
Notocactus ottonis var. acutangularis R. Ritter, Parodia oxycostata var. gracilis (F.
Ritter) Doweld, Notocactus ruoffii Gerloff

Planta solitria, raramente em agrupamentos; corpo depresso-globo-


so a globoso, com at 9 cm de dim., verde-acinzentado; costelas 612,
agudas, com protuses entre as arolas; arolas circulares, lanosas
brancas quando jovens, posteriomente glabras; espinhos achatados
e levemente curvos, castanho-avermelhados a amarelos quando jo-
vens, posteriormente perdem a pigmentao; espinho central 1, at 20
mm de compr.; espinhoa radiais geralmente 29, 1625 mm de compr.,
brancos e castanhos; flor campanulada, 1 x 4,5 cm, amarela, pericarpe-
lo e tubo floral lanoso branco, com escamas e cerdas castanhas; fruto
globular, 2,52,7 cm, lanoso, amarelo, com cerdas castanhas; sementes
cupuliformes, pretas brilhantes.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Extenso de ocorrncia relativamente ampla, mas apresenta
reduo contnua na populao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro DISTRIBUIO
ajaneiro. A flor diurna. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
146

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia haselbergii graessneri
Parodia haselbergii (F. Haage) F.H. Brandt 147
Kakt. Orchid. Rundschau. 1982(4): 67. 1982.

Parodia Speg.
Sinnimos: Malacocarpus haselbergii (F. Haage) Britton & Rose, Notocactus
haselbergii P.V. Heath, Echinocactus haselbergii F. Haage, Brasilicactus haselbergii
(F. Haage) Backeb. ex Schaff.

Planta solitria, forma pequenos a grande agrupamentos; corpo glo-


boso a globoso-depresso, 415 cm de dim., pice depresso e levemen-
te torto ou inclinado em plantas bem desenvolvidas; costelas 3060
ou mais, pouco conspcuas; arolas circulares, lanosas quando jovem;
espinhos retos, menores que 1 cm, densos e recobrem o corpo da
planta, setceos a aciculares, brancos; espinhos centrais 35, amare-
los; espinhos radiais 2060, castanhos; flores agrupadas no pice da
planta, ca. 15 x 911 mm, vermelhas, pericarpelo e tubo floral com esca-
mas pequenas, lanoso e com cerdas; fruto globoso, verde-avermelha-
do, cerdoso, arolas lanosas.
So reconhecidas duas subespcies para este txon: Parodia
haselbergii subsp. haselbergii e Parodia haselbergii subsp. graessneri
(K. chum.) Hofacker & P.J. Braun. Esta ltima se diferencia da primeira
por apresentar espinhos em torno de 2 cm, amarelos e flores amarelo-
-esverdeadas.

Distribuio: Brasil (RS e SC). Ocorre no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Apresenta declnio populacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos e paredes rochosos. Floresce de
setembro a fevereiro. A flor diurna e fica aberta por
DISTRIBUIO
mais de um dia. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
148

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia herteri (Werdern.) N.P. Taylor 149
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succlent Society 5: 93. 1987

Sinnimo: Notocactus herteri Werderm.

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso a ligeiramente


alongado, 1025 cm de dim., com aspecto de cortia na base quando
velha; costelas 2030, conspcuas, pronunciadas e tuberculadas; aro-
las em chanfro entre os tubrculos, castanhas, com lanosidade branca
quando jovem; espinhos centrais 46, menores que 2 cm de compr.,
subulados, castanhos; espinhos radiais 817, menores que 12 mm de
compr., aciculares, brancos ou com o pice castanho; flor 4 x 5 cm, rosa
com a base das tpalas brancas; fruto globoso, verde-avermelhado.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao de proteo integral. Extenso de ocorrncia muito restrita e
populao em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
fevereiro. A flor diurna. Apresenta frutos jovens
quando a planta ainda est com botes florais.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
150

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia horstii (F. Ritter) N.P. Taylor 151
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succlent Society 5: 93. 1987

Sinnimos: Notocactus horstii F. Ritter, Notocactus purpureus F. Ritter

Planta solitria, raramente em agrupamentos; corpo inicialmente


globoso, posteriormente alongado, 30 x 14 cm, verde, corticoso da base
para o pice quando bem desenvolvido; costela 1219, conspcuas,
pronunciadas e tuberculadas, 720 mm de alt.; arolas arredondadas,
pouco profundas entre os tubrculos, separadas por 59 mm, lano-
sas brancas quando jovem; espinhos centrais 16, 830 mm de com-
pr., aciculares, amarelos a castanhos, retos, curvos ou torcidos; espi-
nhos radiais ca. 1015, 630 mm, finos, brancos a castanho-claros; flor
34 cm, laranja ou rosa; fruto globoso ou largamente elptico, 710
mm, lanoso, seco, indeiscente; sementes pretas opacas, tuberculadas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia nos bio-


mas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Populao reduzida e em declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada


emparedes rochosos. Floresce praticamente
o ano inteiro. A flor diurna e fica aberta por mais
de um dia.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
152

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia langsdorfii (Lehm.) D.R. Hunt 153
Cactaceae Consensus Initiatives 4: 6. 1997.

Parodia Speg.
Sinnimos: Malacocarpus langasdorfii (Lehm.) Britton & Rose, Notocactus
langsdorfii (Lehm.) Krainz, Wigginsia langsdorfii (Lehm.) D. M. Porter

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso a curtamente ci-


lndrico, 10(40) x 10 cm, verde acinzentado, pice lanoso; costelas 17,
tuberculadas; arolas circulares no pice dos tubrculos; espinhos
brancos, cinzas ou marrons, retos a fortemente curvados, subulados;
espinhos centrais 1(4), obliquamente apontados para baixo; espinhos
radiais ca. 6; flor amarela, at 2,5 cm; fruto ca. 5 x 1,52 cm, amarelo.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade e conserva-


o de proteo integral. Apresenta declnio populacional acentuado.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de setembro a
janeiro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
154

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia leninghausii (Haage) F.H. Brandt 155
Kakt. Orchid. Rundschau 1982(4): 61. 1982

Parodia Speg.
Sinnimos: Echinocactus lenninghausii (F.Haage) K.Schum., Echinocactus
lenninghausii var. cristatus Schelle, Eriocactus lenninghausii (F.Haage) Backeb. ex
Jul.Schff., Eriocactus lenninghausii f. apelii Heinrich, Eriocactus lenninghausii var.
minor F.Ritter, Eriocephala lenninghausii (F.Haage) Backeb. ex Heinrich, Notocactus
lenninghausii (F.Haage) A.Berger, Parodia lenninghausii var. minor (F.Ritter)
F.H.Brandt, Pilocereus lenninghausii F.Haage, Pilosocereus leninghausii Haage

Planta em agrupamentos, raramente solitria; corpo cilndrico,


60X710 cm, verde, pice geralmente inclinado; costelas 3035, em li-
nhas retas; arolas bem prximas; espinhos amarelos, amarelo-claros
ou castanhos, retos a levemente curvados, finamente setceos; espi-
nhos centrais 34, 2050 mm de compr.; espinhos radiais 1520 ou mais,
510mm de compr.; arola florfera densamente lanosa castanha, com
cerdas por toda parte; flor 5 x 6 cm, creme ; fruto globoso, cerca 2 cm
de compr.; sementes campanuladas, castanho-avermelhadas.

Distribuio: Brasil (RS e SC). Ocorrncia no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Apresenta extenso de ocorrncia reduzida e declnio popu-
lacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


paredes rochosos. Floresce de setembro a fevereiro.
A flor diurna e fica aberta por mais de um dia.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
156

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia linkii (Lehm.) R. Kiesling 157
Cactus and Succulent Journal 67(1): 22. 1995

Parodia Speg.
Sinnimos: Cactus linkii Lehm., Echinocactus linkii (Lehm.) Lehm. ex Pfeiff.,
Notocactus linkii (Lehm.) Herter, Notocactus megapotamicus Herter

Planta geralmente em agrupamentos ou solitria; corpo globoso, ca.


10cm de compr., verde; costelas 1215, 612 mm de alt., obtusas; arolas
em chanfros rasos entre os tubrculos baixos, separadas por 1012 mm;
espinhos centrais 34, ca. 15 mm de compr., brancos a avermelhados;
espinhos radiais ca. 10, menores que 15 mm de compr.; flor 2,5X 4 cm,
amarela; fruto ovide, 1,3 x 1 cm; sementes globosas, 1 mm de compr.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS), Paraguai e Uruguai. No RS, ocor-


re no bioma Pampa e Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Tem ampla extenso de ocorrncia, porm
est exposta a vrias ameaas, de modo que a populao est sofren-
do reduo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro
a maro. Aflor diurna. A planta forma grandes
populaes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
158

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia magnifica (F. Ritter) F.H. Brandt 159
Kakt. Orchid. Rundschau 1982(4): 62. 1982

Parodia Speg.
Sinnimo: Eriocactus magnificus F. Ritter

Planta forma grandes agrupamentos; corpo globoso a cilndrico,


1030cm de dim., verde-azulado; costelas 1115, retas, agudas e pro-
fundas; arolas muito prximas ou quase contguas, com lanosidade
branca quando jovem; espinhos 1215 ou mais, 812 mm, setceos,
amarelo-dourados; flor 4,55,5 x 4,55,5 cm, amarelo-clara; fruto glo-
boso, rosa; 1 cm de compr.; sementes obovides a clavadas, castanho-
-avermelhadas, tuberculadas espinecentes.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia nos bio-


mas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Extenso de ocorrncia pequena, altamente fragmentada e
populao em declnio contnuo. Agumas subpopulaes esto amea-
adas pela construo de barragens, j em andamento, de modo que a
espcie poder mudar o status para criticamente ameaada, em breve,
se no houver aes de conservao.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


paredes rochosos. Floresce de outubro a maro.
Aflor diurna. Existem poucas populaes porm
formando grandes agrupamentos.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
160

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia mammulosa (Lem.) N. P. Taylor 161
Bradleya; Year of the British Cactus and Succulent Society 5: 93. 1987

Parodia Speg.
Sinnimos: Malacocarpus mammulosus (Lem.) Britton & Rose, Notocactus paulus
H. Schloss. & Brederoo, Notocactus roseoluteus Vliet, Parodia mammulosa subsp.
erythracantha (H. Schloss. & Brederoo) Hofacker, Parodia mammulosa subsp.
eugeniae (Vilet) Hofaker, Parodia mammulosa subsp. submammulosa (Lem.)
Hofacker

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso-depresso,


1025 cm, verde-escuro a claro, com lanosidade no pice; costelas
1314, conspcuas, levemente tuberculadas, tubrculos com protuses
agudas; arolas na parte superior das protuses; espinhos centrais
13, 820 mm de compr., retos ou curvos, castanho-claros a quase pre-
tos; espinhos radiais 814, 312 mm de compr., aciculares, quase bran-
cos ou amarelo-claros; flor 13,5 x 23,5 cm, amarela com tpalas ex-
ternas avermelhadas, hipanto funiliforme, densamente lanoso, com
espinhos cerdosos; fruto elipside, menor que 8 mm de compr., com
lanosidade branca; sementes campanuliformes ou cupuliformes, fi-
namente tuberculadas.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva


no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro
a maro. A flor diurna. Planta caracteristicamente
armada, desabrocha muitas flores ao mesmo tempo.
DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
162

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia mueller-melchersii 163
(Fri ex Backeb.) N. P. Taylor

Parodia Speg.
Bradleya; Yearbook of the British Cactus
and Succulent society 5: 93. 1987.

Sinnimos: Notocactus eugeniae Vliet, Notocactus gutierrezii W.R. Abraham,


Notocactus mueller-melchersii Fri ex Backeb., Notocactus rutilans Dniker &
Krainz, Notocactus veenianus Vliet, Parodia mammulosa subsp. eugeniae (Vliet)
Hofacker, Parodia mueller-melchersii subsp. gutierrezii (W.R. Abraham) Hofacker,
Parodia mueller-melchersii subsp. winkleri (Vliet) Hofacker, Parodia rutilans
(Dniker & Krainz) N.P. Taylor, Parodia rutilans subsp. veeniana (Vliet) Hofacker.

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso alongado,


1015 x 1015 cm; costelas 2124, pouco pronunciadas, com pequenos
tubrculos circulares; arolas com lanosidade branca quando jovem;
espinhos centrais 13, 420 mm de compr., retos, subulados a acicula-
res, amarelo-claros, escuro na base e pice; espinhos radiais 1418 ou
mais, 28 mm de compr., levemente aciculares, divergentes, brancos;
flor ca. 3 x 4,55 cm, amarela ou rosa; fruto alongado, com parede fina,
ca. 7 mm de dim.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma
Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Apresenta pequena extenso de ocorrncia e declnio popu-
lacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


solos rochosos e afloramentos. Floresce de outubro
anovembro. A flor diurna.
DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
164

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia muricata (Otto) Hofaker 165
Cactaceae consensus Initiatives 6: 12. 1998

Parodia Speg.
Sinnimo: Malacocarpus muricatus (Otto) Britton & Rose

Planta solitria ou formando agrupamentos; corpo globoso a curta-


mente cilndrico, depresso no pice, com at 20 x 7 cm, verde-azulado,
brilhante; costelas 16(20), obtusas, com margens onduladas; aro-
las muito prximas; espinhos 46 mm de compr., quase cerdosos; es-
pinhos centrais 34, castanhos; espinhos radiais, 1520, brancos; flor
amarela, at 3 cm de compr., pericarpelo e tubo floral lanosos com cer-
das castanhas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS com ocorrncia nos biomas


Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Populao em contnuo declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos, rochosos e afloramentos. Floresce de
outubro a dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
166

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia neoarechavaletae 167
(Havlcek) D.R. Hunt

Parodia Speg.
Cactaceae Consensus Initiatives 4: 6. 1997

Sinnimo: Notocactus neoarechavaletae Havlicek

Planta solitria ou em pequenos agrupamentos; corpo globoso, me-


nor que 20 x 20 cm, verde-escuro, com pice lanoso; costelas 1321,
mais ou menos obtusas, tuberculadas; espinho central 1, com at
30mm de compr., ereto, subulado, robusto, polido, com pice castanho
a acinzentado; espinhos radiais 59, finos, 1015 mm de compr., diver-
gentes; flor 34 x 34 cm, amarela; fruto ca. 2 cm de compr., branco.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Tem extenso de ocorrncia muito reduzida, populao
muito fragmentada e apresenta declnio contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a janeiro.
A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
168

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia neohorstii (S. Theun.) N. P. Taylor 169
Bradleya: Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society 5: 93. 1987.

Sinnimos: Notocactus neohorstii Theunissen, Ritterocactus horstii (F. Ritter) Doweld,


Wigginsia horstii F. Ritter

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso, posteriormente


torna-se alongado, 39 cm; costelas 1826, obtusas, com margens on-
duladas, tuberculadas no pice; arolas brancas; espinhos centrais
16, 13 cm de compr., retos, claros na base, marrom-escuros a pretos
no pice; espinhos radiais 1424, 37 mm de compr., adpressos, mais
finos que o central, mesma cor que o central; flor 2,54- x 2,53,5 cm,
amarela, pericarpelo e tubo floral lanosos brancos e cerdosos; fruto
8 x 4 mm, avermelhados ou verdes, oco, escondido na lanosidade api-
cal da planta.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. No abundante e possui alta taxa de declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
170

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia nothorauschii D.R. Hunt 171
Cactaceae Concensus Initiatives 4: 6. 1997

Parodia Speg.
Sinnimo: Notocactus rauschii Vliet

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso ou globoso-


-alongado, com at 21 x 16 cm, verde-azulado; costelas 2028, consp-
cuas, tuberculadas; arolas separadas por 8 mm; espinhos 14, com
at 22 mm de compr.; espinhos radiais ca. 15, com at 8 mm de compr.,
brancos ou rosa-claros; flor 3,5 x 5 cm, amarela com tpalas exteriores
avermelhadas; fruto alongado com parede fina; sementes campanu-
liformes, pretas.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de uso sustentvel. Conhecida em apenas uma localidade na natu-
reza e material cultivado no Jardim Botnico da FZB-RS.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
fevereiro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
172

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia ottonis (Lehn.) N. P. Taylor 173
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society 5: 93. 1987.

Sinnimos: Cactus ottonis Lehm., Echinocactus ottonis Link & Otto, Malacocarpus
ottonis (Lehm.) Britton & Rose, Notocactus ottonis A. Berger

Planta inicialmente solitria ou formando agrupamentos; corpo mais


ou menos globoso, afilado na base, 315 cm de compr., verde a verde-
-azulado; costelas 615, pronunciadas, arredondadas ou agudas; ar-
olas esparsas, lanosas quando jovem; espinhos semelhantes a pelos,
retos, curvos, ou retorcidos; espinhos centrais 16, 840mm de com-
pr., castanhos; espinhos radiais 415, amarelo-claros a castanhos; flor
56 cm de compr., amarela, raramente vermelha; fruto ovide a curta-
mente cilndrico 912 mm de compr., roxo, parede fina, com deiscncia
longitudinal, polpa branca; sementes campanuliformes, pretas, bri-
lhantes, fortemente tuberculadas.
Este txon compreende duas subespcies: Parodia ottonis subsp.
ottonis, conforme descrita acima e Parodia ottonis subsp. horstii Ho-
facker, sendo que esta ltima se diferencia da espcie-tipo por apre-
sentar menor nmero de costelas e espinhos, sendo estes mais curtos.

Distribuio: Argentina, Brasil, Paraguai e Uruguai. No RS, ocorre no


bioma Pampa e Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade unidade de


conservao de proteo integral. Ampla extenso de ocorrncia, po-
rm em declnio populacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos ou arenosos e afloramentos. Floresce de DISTRIBUIO
outubro a maro. A flor diurna. NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
174

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia oxicostata gracillis
Parodia oxycostata 175
(Buining & Brederoo) Hofacker

Parodia Speg.
Cactaceae Consensus Initiatives 6: 12. 1998.

Sinnimos: Notocactus oxycostatus Buining & Brederoo, Parodia oxycostata


subsp. oxycostata

Planta solitria ou formando agrupamentos; corpo globoso a globo-


so-depresso, at 9 x 9 cm; costelas 612, 22.2 x 3,54 cm, com pro-
tuses agudas, verde-acinzentadas; arolas separadas por cerca de
1cm; espinhos 5 ou mais, at 25 mm de compr., quase todos do mes-
mo tamanho, mais ou menos curvos ou torcidos, castanho-escuros;
flor campanulada a funiliforme, 54,5 cm de compr., amarela; fruto
2527x 1012 mm; sementes cupuliformes, pretas brilhantes.
Este txon compreende duas subespcies: Parodia oxycostata
subsp. oxycostata e Parodia oxycostata subsp. gracilis (F. Ritter) Hofa-
cker. As duas subespcies so diferenciadas quanto forma do corpo e
ao nmero de costelas, sendo P. oxycostata subsp. oxycostata caracte-
rizada pelo corpo globoso-depresso com 67(9) costelas e P. oxycostata
subsp. gracilis pelo corpo globoso com at 12 costelas.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de conser-


vao. Ampla extenso de ocorrncia, porm em declnio populacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos ou rochosos e afloramentos. Floresce de
outubro a maro. A flor diurna.
DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
176

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia rechensis (Buining) F. H. Brandt 177
Kakt. Orchid. Rundschau (Kakteen Orchid. Rundschau) 7(4): 65. 1982

Parodia Speg.
Sinnimos: Brasilicactus rechensis (Buining) Doweld, Brasiliparodia rechensis
(Buining) F.Ritter, Notocactus rechensis Buining

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso ou globoso-


-alongado, 3,55 x 810 cm de dim.; costelas ca. 18; arolas 2 mm, se-
paradas por 4 mm, lanosas, brancas quando jovem; espinhos centrais
34, menores que 10 mm de compr., amarelo-escuros; espinhos radiais
46, 67 mm de compr., finos, brancos a castanho-plidos; flor ca.
3 x 3,5 cm, amarela, pericarpelo e tubo floral com escamas avermelha-
das, com lanosidade branca e cerdas; fruto arredondado, 67 mm de
dim., vermelho; sementes cupuliformes.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica da Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. conhecida em apenas um local, no topo de um morro. rea
de ocupao menor que 10 km. Populao em declnio, pouca ou ne-
nhuma regenerao observada. Caso no sejam tomadas medidas de
conservao, a espcie pode ser extinta em pouco tempo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
178

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia rudibuenekeri (W.R. Abraham) 179
Hofacker & P.J. Braun

Parodia Speg.
Cactaceae Consensus Initiatives 6: 10. 1998.

Sinnimos: Notocactus glomeratus N. Gerloff, Notocactus rudibuenekeri


W.R. Abraham

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso a curtamente


cilndrico, verde-escuro a verde-acinzentado, com at 20X 5 cm, co-
berto pelos espinhos; costelas 2530, obtusas, 5 mm de compr., retas a
levemente espiraladas; arolas arredondadas, brancas, separadas por
34 mm; espinhos 1520 mm de compr., flexveis, brancos; espinhos
centrais 4; espinhos radiais ca. 25; flor 2,53 x 33,5 cm, amarelo-clara;
fruto globoso, 56 mm de compr., piloso, deiscente na lateral; semen-
tes cupuliformes, castanhas, tuberculadas.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no tem registro em unidade de con-


servao. Populao seriamente fragmentada e em declnio acentuado
e contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


paredes rochosos. Floresce de outubro a maro.
Aflor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
180

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia schumanniana (Nicolai) F.H. Brandt 181
Kakt. Orchid. Rundschau 7(4): 62. 1982

Parodia Speg.
Sinnimos: Echinocactus bucheimianus Haage in Quehl, Eriocactus claviceps
F.Ritter, Malacocarpus grossei (K. Schum.) Britton & Rose, Malacocarpus
schumannianus (Nicolai) Britton & Rose, Notocactus claviceps (F. Ritter) Krainz,
Notocactus grossei f. aureispinus (F. Ritter) J. Theun. ex Havlicek, Notocactus
schumannianus (Nicolai) Fri, Parodia claviceps (F. Ritter) F.H. Brandt

Planta forma grandes agrupamentos; corpo globoso a globoso-de-


presso, um tanto cilndrico, verde, 180 x 30 cm; costelas 2148, retas,
agudas, conspcuas; arolas lanosas quando jovem; espinhos amare-
los ou castanhos, retos ou levemente curvos; espinhos centrais 34,
1030 mm de compr.; espinhos radiais ca. 4, 750mm de compr.; flor
44,5 x 4,56,5 cm, amarelo-clara; fruto globoso a ovide, 1015 mm de
compr., castanho, densamente lanoso e cerdoso, seco quando maduro;
sementes campanuliformes, castanho-avermelhadas brilhantes.
Este txon compreende duas subespcies: Parodia schumanianna
subsp. schumaniana e Parodia schumanianna subsp. claviceps (F. Rit-
ter) Hofacker & P.J. Braun., esta ltima com ocorrncia no RS, carac-
terizada pelo corpo globoso-depresso, menor nmero de costelas e
espinhos radiais aciculares em maior nmero e na cor creme e flor
creme, quando comparada com a espcie tipo.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Paraguai. No RS, ocorre nos dois


biomas somente a subespcie Parodia schumanianna subsp. claviceps.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Pequena extenso de ocorrncia e declnio populacional
acentuado e contnuo.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


DISTRIBUIO
paredes rochosos. Floresce de outubro a maro. NO RS
Aflor diurna e fica aberta por mais de um dia.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
182

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia scopa succinea Parodia scopa neobuenekeri
Parodia scopa (Spreng.) N. P. Taylor 183
Bradleya; Yearbook of the British Cactus

Parodia Speg.
and Succulent Society 5: 93. 1987.

Sinnimos: Echinocactus scopa (Spreng.) N. P. Taylor, Malacocarpus scopa (Spreng.)


Britton & Rose, Parodia scopa subsp. scopa

Planta solitria ou formando agrupamentos; corpo globoso a ciln-


drico, 550 x 610 cm, verde; costelas 2540, pouco conspcuas, fina-
mente tuberculadas; arolas lanosas brancas, separadas por 38 mm;
espinhos centrais 34, 612 mm de compr., castanhos, vermelhos ou
brancos; espinhos radiais 3540 ou mais, setceos, vtreos, de brancos
a amarelo-claros; flor 24 x 3,54,5 cm, amarela, flores em agrupamen-
to formando anel apical, pericarpelo lanoso e cerdoso; fruto globoso,
ca. 7mm de dim.; sementes pretas, opacas e tuberculadas.
Este txon compreende quatro subespcies: Parodia scopa subsp.
scopa caracterizada acima, ocorre no RS e no Uruguai; Parodia scopa
subsp. neobuenekeri (F. Ritter) Hofacker & P. J. Braun caracterizada pe-
las plantas com espinho central amarelado e os radiais brancos, dando
aspecto esbranquiado planta; Parodia scopa subsp. succinea (F. Rit-
ter) Hofacker & P. J. Braun caracterizada pelas plantas com espinhos
amarelos a castanhos, dando aspecto avermelhado planta. Estas duas
ltimas subespcies so endmicas do RS. A subespcie Parodia scopa
subsp. marchesii (W.R. Abraham) Hofacker exclusiva do Uruguai.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Populao em declnio contnuo.

DISTRIBUIO
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em NO RS
afloramentos e paredes rochosos. Floresce de
setembro a fevereiro. A flor diurna.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
184

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Giovanna Anceschi

Foto: Daniel Dutra Saraiva


Parodia stockingeri (Prestl) 185
Hofacker & P.J. Braun

Parodia Speg.
Cactaceae concensus Initiatives 6: 10. 1998.

Sinnimos: Notocactus stockingeri Prestl, Notocactus minimus var. stockingeri


(Prestl) N.Gerloff & Neduchal, Notocactus stockingeri Prestl, Peronocactus
stockingeri (Prestl) Doweld

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo globoso, a globoso-de-


presso, 720 x 3,58 cm; costelas 1214, conspcuas, com protuberncia
pouco conspcuas; arolas arredondadas, lanosas quando jovens, acin-
zentadas; espinhos relativamente finos; espinhos centrais 4, sendo um
deles maior que os outros, com at 15 mm, eretos; espinhos radiais 14,
81 cm, em ngulo reto com o central maior; flor curtamente funilifor-
me, 3,54X 45,5 cm, amarela; fruto globoso, 7 x 7 mm, verde ou aver-
melhado; sementes cupuliformes, pretas, tuberculadas, brilhantes.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Tem pequena extenso de ocorrncia, estimativa de nmero
de indivduos adultos em torno de 500. Ocorre em apenas quatro lo-
cais. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


afloramentos rochosos. Floresce de setembro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
186

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Rosana Singer
Parodia tenuicylindrica (F. Ritter) D.R. Hunt 187
Cactaceae consensus Initiatives 4: 6. 1997

Parodia Speg.
Sinnimos: Notocactus minimus var. tenuicylindricus (F. Ritter) Havlicek,
Notocactus tenuicylindricus F. Ritter

Planta solitria ou em agrupamentos; corpo cilndrico, 23 x 48 cm,


verde ou verde azulado; costelas 1321, 34 mm de alt., levemente tu-
berculadas; arolas separadas por 1,53 mm; espinhos finamente aci-
culares, retos ou em forma de ganchos; espinhos centrais 24, 36 mm
de compr., castanho-avermelhados; espinhos radiais 1015, 34 mm de
compr., amarelo-claros; flor 4,2 cm, amarela; fruto amarelo-esverdea-
do; sementes oblongas, pretas, com pequenos tubrculos.

Distribuio: Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva no bioma


Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de uso sustentvel. Pequena extenso de ocorrncia, populao
muito fragmentada e em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


rochosos e afloramentos. Floresce de outubro a
dezembro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
188

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia turbinata (Arechav.) Hofacker 189
Cactaceae Consensus Initiatives 6: 12. 1998

Parodia Speg.
Sinnimos: Wigginsia turbinata (Arechav.) D.M. Porter, Notocactus calvescens
N.Gerloff & A.D.Nilson, Notocactus turbinatus (Arechav.) Krainz

Planta solitria; corpo globoso a globoso-depresso, verde-escuro, at


20 cm de dim.; costelas 1220, agudas e dilatadas junto s arolas
tuberculadas; arolas com denso tomento curto; espinhos centrais
(0-)1, 11,5 cm de compr., eretos; espinhos radiais 510; flor ca. 5 cm de
dim., amarelo-clara; fruto obovide, 10 x 8 mm, verde-avermelhado,
com lanosidade branca.

Distribuio: Argentina, Brasil (RS) e Uruguai. Ocorrncia exclusiva


no bioma Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Pequena rea de ocupao, altamente frag-
mentada e declnio populacional.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em solos


arenosos, associada aos campos com espinilho.
Floresce de outubro a maro. A flor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
190

FUNDAO ZOOBOTNICA
Parodia warasii (F. Ritter) F.H. Brandt 191
Kakt. Orchid. Rundschau 7(4): 62. 1982

Parodia Speg.
Sinnimo: Eriocactus warasii Ritter

Planta forma grandes agrupamentos cespitosos; corpo cilndrico


50 x 1015 cm, verde-escuro; costelas 1516, agudas, quase triangula-
res; arolas brancas, separadas por 46 mm; espinhos 1520,14cm
de compr., aciculares, flexveis, castanho-amarelados a castanho-cla-
ros; flor 56 cm, amarela, pericarpelo e tubo floral lanoso e cerdoso;
fruto obovide, com lanosidade branca e cerdas capilariformes.

Distribuio: Brasil (RS). Endmica do RS, com ocorrncia no bioma


Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie no registrada em unidade de con-


servao. Pequena extenso de ocorrncia, restrita a apenas quatro
municpios. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


paredes rochosos. Existem poucas populaes
porm formando grandes agrupamentos. Floresce de
novembro a janeiro. Aflor diurna.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
192

FUNDAO ZOOBOTNICA
193

Pereskia Mill.
Pereskia Mill.
Gard. Dict. Abr. 4 ed. 1754.

Planta arbustiva, arborescente ou trepadeira; raiz


algumas vezes tuberosa; ramos inconspicuamente
suculentos, cilndricos, no articulados, sem
costelas ou tubrculos; folhas presentes, geralmente
pecioladas, alternas, laminares, margens inteiras,
pouco suculentas, decduas ou semidecduas; arolas
na axila das folhas; espinhos solitrios a numerosos;
flor em infloresccia de pancula ou corimbo,
ou solitrias, pedunculadas ou ssseis, diurnas;
pericarpelo com poucas ou muitas escamas; arolas ETIMOLOGIA
O nome do gnero
do pericarpelo lanosas, espinhos capilariformes, homenageia
raramente espinhos rgidos; hipanto ausente; perianto Nicolas-Claude
Fabri de Peiresc
rotado, vermelho, rosa ou branco; ovrio semi-nfero (15801637),
ou nfero; fruto bacceo ou piriforme, podendo ter astrnomo e
botnico francs.
escamas persistentes; sementes circulares, obovadas A grafia do
ou reniformes, pretas, castanho-escuras, brilhantes. gnero deveria
ser Peireskia,
no entanto, a
publicao de
O gnero compreende 17 espcies (Hunt & Taylor Pereskia, em
2006), sendo que sete destas ocorrem no Brasil (Zappi 1768, segundo as
regras do Cdigo
et al. 2015) e apenas uma no RS. Internacional de
Nomenclatura
Botnica, a que
deve ser mantida.

DISTRIBUIO
amplamente
dispersa nos
Neotrpicos, sendo
encontradas do Sul
do Mxico ao Norte
da Argentina e no
Uruguai.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
194

FUNDAO ZOOBOTNICA
Pereskia aculeata Mill. 195
Gard. Dict. 8. 1768.

Pereskia Mill.
Sinnimos: Cactus lucidus Salisb., Cactus pereskia Linnaeus, Pereskia aculeata var.
godseffiana (hort.) F.M. Knuth, Pereskia aculeata var. lanceolata Pfeiff, Pereskia
aculeata var. longispina (Haw.) DC., Pereskia aculeata var. rotundifolia Pfeiff.,
Pereskia aculeata var. rubescens Pfeiff., Pereskia aculeata f. rubescens (Houghton)
Krainz, Pereskia foetens Speg. in Weingart, Pereskia fragrans Lem., Pereskia
godseffiana Hort., Pereskia longispina Haw, , Pereskia pereskia (L.) H. Karst.,
Pereskia rubescens Houghton, Pereskia undulata Lem.

Planta trepadeira, lenhosa, inicialmente ereta e depois escandente,


at 10 m de alt.; ramos fissurados, base 23 cm de dim., poro distal
4 mm de dim.; folhas lanceoladas, elipticas ou ovadas, 11 x 4 cm, cur-
tamente pecioladas; arolas com desenvolvimento tardio; espinhos
dimrficos; espinhos primrios 13, recurvados, em forma de garra,
geralmente aos pares, 48 mm, achatados, ocorre na base dos peco-
los; espinhos secundrios agrupados, at 25 por grupo, retos, espalha-
dos, 1035 mm de compr.; flores numerosas, em panculas, 2,55 cm
de dim., aromticas; pericarpelo com tricomas e pequenas escamas;
perianto branco ou quase branco; estames alaranjados; ovrio spero;
fruto globoso a obovide, carnoso, amarelo a alaranjado quando ma-
duro, espinescente, 1,52 m de dim.; sementes lenticulares, delga-
das, 4,55 mm de dim., pretas, brilhantes, 35 por fruto.

Distribuio: Argentina, Brasil (em todas as regies, com exceo do


Norte), Cuba, Estados Unidos (Flrida), Guiana, Guiana Francesa, Hai-
ti, Mxico, Panam, Paraguai, Repblica Dominicana, Suriname, Trini-
dade e Tobago. No RS, ocorre no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Espcie de ampla distribuio geogrfica.
DISTRIBUIO
Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas NO RS

de floresta sobre rochas e rvores da Mata Atlntica


e Alto Uruguai. Floresce de dezembro a abril. A flor
diurna. Todas as partes da planta so comestveis pela
fauna. O fruto, a flor e as folhas so apreciadas no
consumo humano, conhecida como ora-pro-nobis.
CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
196

FUNDAO ZOOBOTNICA
197

Rhipsalis Gaertn.
Rhipsalis Gaertn.
De Fructibus et Seminibus Plantarum: accedunt seminum
centuriae quinque priores cum tabulis Aeneis LXXIX 1: 137. 1788.

Planta arbustiva, epiftica ou rupcola; ramos


pndulos ou arqueados, cilndricos, costados,
angulados, alados ou aplanados, geralmente
segmentados e sem espinhos, os artculos jovens
desenvolvem-se solitrios ou em verticilos no pice
de segmentos primrios; arolas distribudas ao longo
dos artculos, providas ou no de tricomas ou cerdas;
flor rotada ou campanulada, branca ou amarela,
hipanto muito curto ou ausente; fruto baga, no
ETIMOLOGIA
pedunculado; semente ovalada, castanha, polida e Rhipsalis tem
aplanada. origem no grego
rhips (flagelo,
varinha). O autor
O gnero compreende 35 espcies (Hunt & Taylor do gnero, Gaertner
no deixou claro
2006), sendo que 32 delas ocorrem no Brasil (Zappi et a etimologia da
al. 2010) e cinco no RS. palavra. Alguns
autores atribuem
forma de flagelo
da multiplicao
dos ramos, outros
atribuem aos
artculos delgados
e flexveis da
maioria das
espcies do gnero.

DISTRIBUIO
Amrica tropical
e subtropical
com apenas
uma espcie na
frica tropical,
Madagascar, Ilhas
Mascarenhas e Siri
Lanka.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
198

FUNDAO ZOOBOTNICA
Rhipsalis campos-portoana Loefgr. 199
Archivos do Jardim Botnico do Rio de Janeiro 2: 35. 1918.

Rhipsalis Gaertn.
Sinnimo: Erythrorhipsalis campos-portoana (Loefgr.) Volgin

Planta epiftica, pndula; ramos cilndricos, com at 4m de compr., ver-


de-claros, artculos primrios ca. 50 cm de compr., avermelhados somen-
te prximos ao pice, secundrios em grupos de 24, 24 x 0,20,25 mm;
arolas compostas, desprovidas de cerdas ou, quando presentes, ape-
nas no pice; flor solitria, apical ou subapical, campanulada, 1,5 x 1 cm,
branca, pericarpelo glabro, 3 x 2 mm e estames amarelos; fruto baga,
ovide a globoso, 57 mm, alaranjado.

Distribuio: Brasil (MG, PR, RJ, RS, SC e SP). Ocorrncia exclusiva no


bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conser-


vao de uso sustentvel. Extenso de ocorrncia e rea de ocupao
muito restrita. Populao em declnio devido perda de habitat.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em


reas de floresta sobre rvores e paredes rochosos.
Floresce de dezembro a abril. A flor diurna. O fruto
comestvel por aves, que so importantes dispersores
das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
200

FUNDAO ZOOBOTNICA
Ripsalis cereuscula Haw. 201
Philosophical magazine, or annals of chemistry, Mathmatics,

Rhipsalis Gaertn.
Astronomy, Natural History and General Science. 7: 112. 1830.

Sinnimos: Erythrorhipsalis cereuscula (Haw.) Volgin, Hariota cereuscula (Haw.)


Kuntze, Hariota saglionis Lem.

Planta epiftica ou rupcola, ereta ou pendente, ramificada na base e


muito ramificada na poro distal; artculos dimrficos, os primrios
retos e quase cilndricos, alongado, 1030 cm x 34 mm, os secundrios
em grupos na poro distal com ramificao divaricada nos pices,
13 cm x 34 mm, raramente 45 angulado; arolas marginais com
24 cerdas pequenas; flor solitria, apical ou subapical, campanulada,
815 x 1020 mm, branca, pericarpelo glabro; fruto baga, globoso ou
obovide, 25 mm de dim., branco ou rosa; sementes obovadas, cas-
tanho-escuras, testa reticulada.

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (de PB ao RS), Paraguai e Uru-


guai. Ocorrncia nos biomas Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Ampla extenso de ocorrncia.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas


de floresta sobre rvores e formaes rochososas.
Floresce de agosto a setembro. A flor diurna.
Ofruto comestvel por aves, que so importantes
dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
202

FUNDAO ZOOBOTNICA
Foto: Maurcio Scherer
Rhipsalis floccosa Salm-Dyck ex Pfeiff. 203
Enumeratio Diagnostica Cactearum 134. 1837

Rhipsalis Gaertn.
Sinnimos: Hariota floccosa Cels ex C.F.Frst., Hariota floccosa Kuntze, Hatiora
floccosa (Salm-Dyck ex Pfeiff.) Lem., Hylorhipsalis floccosa (Salm-Dyck ex Pfeiff.)
Doweld, Hylorhipsalis floccosa subsp. tucumanensis (F.A.C. Weber) Doweld,
Hylorhipsalis floccosa subsp. hohenauensis (F. Ritter) Doweld, Lepismium floccosum
(Salm-Dyck ex Pfeiff.) Backeb., Lepismium tucumanense (F.A.C. Weber) Backeb.,
Rhipsalis tucumanensis F.A.C. Weber, Rhipsalis floccosa subsp. tucumanensis (F.A.C.
Weber) Barthlott & N.P. Taylor, Rhipsalis tucumanensis F.A.C. Weber

Planta epiftica, muito ramificada, ereta quando jovem, posteriormen-


te pndula, ramificao acrotnica; artculos cilndricos, delgados,
25 cm x 56 mm, rosados junto s arolas; arolas depressas, trian-
gulares, 24 cerdas, lanosas, amarelas ou acinzentadas; arola floral
afundada nos artculos, com indumento lanoso aps a antese, sem
cerdas; flor solitria, campanulada, 1,23 cm de dim., branca-leitosa
a esverdeada ou amarela; pericarpelo imerso na arola; fruto baga,
globoso, com tomento na base, 58 x 510 mm, branco ou rosado; se-
mentes oblongas, pretas, testa reticulada.
Este txon compreende seis subespcies. No Rio Grande do Sul,
ocorre somente a subespcie Ripsalis floccosa subsp. pulviginera (G.
Lindb.) Barthlott & N. P. Taylor

Distribuio: Argentina, Bolvia, Brasil (BA, ES, MG, MS, MT, PE, PB, PR,
RJ, RS, SE, SC e SP), Peru, Paraguai e Venezuela. No RS, ocorre nos bio-
mas Pampa e Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Ampla extenso de ocorrncia.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas


DISTRIBUIO
de floresta sobre rvores e formaes rochososas. NO RS
Floresce de agosto a setembro. A flor diurna.
Ofruto comestvel por aves, que so importantes
dispersores das sementes.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
204

FUNDAO ZOOBOTNICA
Ripsalis paradoxa 205
(Slam-Dyck ex Pfeiff.) Salm-Dyck.

Rhipsalis Gaertn.
Cacteae in Horto Dyckensi Cultae. 39. 1844[1845]

Sinnimos: Cereus pterocaulis Pfeiff., Hariota alternata Lem., Hylorhipsalis paradoxa


(Salm-Dyck ex Pfeiff.) Doweld, Lepismium paradoxum Salm-Dyck ex Pfeiff., Rhipsalis
alternata (Lem.) Lem., Rhipsalis paradoxa subsp. paradoxa

Planta epiftica, pndula, pouco ramificada; ramos dimrficos, com


at 5 m de compr., segmentos curtos, verticilados, 3-angulados e ala-
dos; arolas separadas por 25 cm, imersas, lanosas brancas quando
jovens passando a pretas; flor solitria, subterminal a terminal, late-
ral, rotada, 11 x 1220 mm, branca; pericarpelo imerso; fruto baga, glo-
boso, semi-imerso na arola, 48 mm, branco a rosa; sementes obo-
vadas, pretas, testa reticulada.
Este txon compreende duas subespcies: Rhipsalis paradoxa
subsp. paradoxa e Rhipsalis paradoxa subsp. septentrionalis N.P. Taylor
& Barthlott. No RS, ocorre a subespcie-tipo com flores brancas e com
alas proporcinalmente maiores quando comparada com R. paradoxa
subsp. septenrionalis.

Distribuio: Brasil (BA, ES, MG, PR, PB, RJ, RS, SC e SP). No RS, ocorre
no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada unidade de conservao


de uso sustentvel. Extenso de ocorrncia muito restrita, altamente
fragmentada. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas


de floresta sobre rvores e formaes rochososas.
Floresce de setembro a dezembro. A flor diurna.
DISTRIBUIO
O fruto comestvel por aves que so importantes NO RS
dispersores das sementes.

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
206

FUNDAO ZOOBOTNICA
Rhipsalis teres (Vell.) Steud. 207
Nomenclator botanicus. Editio secunda 2: 449. 1841

Rhipsalis Gaertn.
Sinnimos: Cactus teres Vell., Hariota teres (Vell.) Kuntze, Hatiora teres (Vell.) Kuntze,
Rhipsalis capilliformis F.A.C.Weber, Rhipsalis heteroclada Britton & Rose

Planta epiftica ou rupcula; ramos eretos no incio, posteriormente


pndulos, delgados, dimrficos, muito ramificados, artculos prim-
rios cilndricos, 1025 cm x 23 mm, secundrios agrupados, curtos,
11,5 mm de dim.; arolas agrupadas nas extremidades dos artcu-
los, curtamente lanosas e brancas; flor lateral a terminal, 68 mm de
dim., rotada, branca a esverdeada; fruto globoso, 45 mm de dim.,
branco ou rosa; sementes obovadas, testa reticulada.

Distribuio: Brasil (MG, PR, RS, SC e SP). No RS, ocorre nos biomas
Mata Atlntica e Pampa.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Ampla extenso de ocorrncia.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas


de floresta sobre rvores e formaes rochososas.
Floresce de setembro a dezembro. A flor diurna.
O fruto comestvel por aves, que so importantes
dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
208

FUNDAO ZOOBOTNICA
209

Schlumbergera Lem.
Schlumbergera Lem. .

Lillustration horticole 5:24. 1858.

Planta epiftica ou rupcola; ramos segmentados,


articulados, lisos, aplanados, oblongos ou obovados;
artculos secundrios desenvolvem-se no pice
dos artculos primrios; espinhos setceos, curtos
ou ausentes; flor actinomorfa a zigomorfa; hipanto
distinto, escamas do hipanto tepalides, escamas
e tpalas roxas, rosas ou brancas, estames insertos
no tubo, unidos na parte inferior formando tubo
curto ao redor do estilete; estigma ereto, conivente;
fruto bacide, globoso ou obcnico, costado ou no;
semente oval, 1,31,6 x 0,91,0 mm, castanha, plana.

O gnero compreende nove espcies, sendo que


todas ocorrem no Brasil e apenas uma no RS.

ETIMOLOGIA
O nome do gnero
homenageia
Frdric
Schlumberger,
colecionador
de cactos no
Chateau des
Anthieux, e patrono
da botnica
horticultral.

DISTRIBUIO
Ocorre no leste do
Brasil, da Bahia ao
Rio Grande do Sul.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VI. Caracterizao das espcies
210

FUNDAO ZOOBOTNICA
Schlumbergera rosea 211
(Lagerh.) Calvente & Zappi.

Schlumbergera Lem.
Moelular Phylogenetics and Evolution 58: 456468. 2011.

Sinnimos: Rhipsalis rosea Lagerh., Hatiora rosea (Lagerh.) Barthlott

Planta epiftica, ereta quando jovem, posteriormente pndula; art-


culos primrios aplanados, 35 angulados, oblongos a ligeiramente
lanceolados, 24 x 1 cm, verde-escuros, geralmente com cerdas finas
e castanhas, artculos secundrios aplanados, 14 x 0,8 cm, margens
crenadas; arolas na margem e pices dos artculos, com cerdas cas-
tanhas; flor amplamente funiliforme, 34 x 34 cm, pericarpelo angu-
loso, rosa a branca, hipanto curto; fruto baga, depresso-globoso, ama-
relo, levemente anguloso.

Distribuio: Brasil (PR, RS e SC). Ocorre no bioma Mata Atlntica.

Status de Conservao: Espcie registrada em unidade de conserva-


o de proteo integral. Extenso de ocorrncia e rea de ocupao
muito restrita e altamente fragmentada. Populao em declnio.

Observaes ecolgicas: Planta encontrada em reas


de floresta sobre rvores. Floresce de setembro a
outubro. A flor diurna. O fruto comestvel por aves,
que so importantes dispersores das sementes.

DISTRIBUIO
NO RS

CATEGORIAS
DE AMEAA

CR EN VU LC DD

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


VII. Conservao
erecomendaes

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


214
A famlia das cactceas, no Brasil, possui
um grau de singularidade devido ao
VII. Conservao e recomendaes

nmero de gneros e espcies endmicas


em comparao ao restante do continente
americano. O pas o terceiro centro
geogrfico de diversidade de cactos
do mundo, sendo o principal depois
do Mxico e do sudoeste dos Estados
Unidos, seguido da cadeia Andina, com
Bolvia e Peru (Taylor & Zappi, 2004).
Trinta por cento dos gneros existentes
no continente americano so nativos do
Brasil, destes, 32% so endmicos. Em
termos de espcies, das 227 registradas
para o Brasil, 176 so endmicas, o que
representa uma porcentagem muito alta
(Zappi et al., 2011).

FUNDAO ZOOBOTNICA
No Rio Grande do Sul, devido existncia de vrios habitats favor- 215
veis vida dos cactos terrcolas, existe uma porcentagem consider-
vel de espcies endmicas e ameaadas (Zappi, Taylor & Larocca, in
Ribeiro-Silva et al., 2011)(Figura 25). Para o Estado, nesta obra, foram
registrados 11 gneros e 65 espcies, o que representa, respectivamen-
te, 29,73% e 28,63 % do total do pas. Dezoito espcies so endmicas
do Rio Grande do Sul. Dessas, quatro tem distribuio restrita Mata
Atlntica e 14 ao Pampa. Porm, 44 espcies registradas tm distribui-
o restrita ao Pampa, ou seja, compartilham com nosso Estado parte
do territrio do Uruguai, Argentina e Paraguai, muitas vezes consti-
tuindo micro endemismos.

FIG. 25
Parodia magnifica,
espcie endmica
do Rio Grande do
Sul, ocorre em
paredes rochosos,
na encosta do
Planalto.

Os ambientes onde se desenvolvem as cactceas esto sendo amea-


ados pela expanso da atividade antrpica, causando a destruio do
habitat natural que, segundo Diamond (1989), o principal motivo de
perda da biodiversidade na atualidade.
A atividade de silvicultura no Estado, no perodo de 2001 a 2013,
praticamente dobrou a rea de cobertura, passando de 361.508 ha
para 704.620 ha (Ageflor, 2015). Esta atividade tem ocupado reas im-
portantes de ocorrncia de cactceas, fragmentando as populaes,
sombreando os afloramentos rochosos e criando acessos para coleta
ilegal (Figura 26).
A pecuria outra atividade econmica que impacta as populaes
de cactos, uma vez que, em reas com lotaes excessivas, as plantas
so comidas ou pisoteadas (Figura 27).

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


216 FIG. 26
Substituio do
campo nativo
VII. Conservao e recomendaes

por plantios de
eucalipto, escudo
Sul-riograndense.

Existem outras ameaas importantes, como as queimadas, a mine-


rao em afloramentos rochosos, a ocorrncia de espcies exticas in-
vasoras e a coleta ilegal.
Uma importante ameaa para algumas espcies, principalmente
as que vivem em paredes rochosos ao longo de rios, como Parodia
magnifica, P. schumanniana subsp. claviceps e P. warasii, a constru-
o de barragens.

FIG. 27
rea com relevo
acentuado e
pedregoso, utilizada
para pecuria de
caprinos, atividade
que gera grande
impacto nas
populaes de
cactos.

A maioria das espcies, 53, foi considerada ameaada de extino


na Lista Oficial de Espcies Ameaadas de Extino do Rio Grande
do Sul (Decreto 52.109/2014), sendo 16 criticamente em perigo (CR),
25 em perigo (EN) e 12 vulnerveis (VU), sendo que quatro no fo-
ram avaliadas por deficincia de dados. Essa lista foi elaborada entre
os anos de 2013 e 2014 e utilizou os critrios da IUCN (International

FUNDAO ZOOBOTNICA
Union for Conservation of Nature), que so uma estimativa de risco 217
baseada no conhecimento que se tem das tendncias populacionais
das espcies, sua distribuio geogrfica e ameaas. O fato do alto
nmero de espcies serem raras, de distribuio restrita ao Estado
ou ao bioma Pampa, faz com que se tenha pouco conhecimento a seu
respeito, ao que se deve a ausncia da maioria delas nas listas nacio-
nal e da IUCN.
importante destacar que das 65 espcies descritas neste livro, 29
(46%) no foram registradas em unidades de conservao, 29 (46%)
possuem registro em unidades de conservao de proteo integral e
sete (11%) em unidades de conservao de uso sustentvel (Figura 28).

FIG. 28
Parodia
haselberguii
subsp. graessneri,
espcie ameaada,
na categoria
vulnervel.
Populao
encontrada no
Parque Estadual do
Tainhas, Jaquirana.

Vrias recomendaes podem ser feitas no sentido de conservar as


espcies da famlia Cactaceae no Rio Grande do Sul:

Direcionar esforos de pesquisa para cobrir as lacunas de conheci-


mento (figura 29);
Priorizar a criao de unidades de conservao em regies de con-
centrao de espcies endmicas e ameaadas, principalmente no
bioma Pampa;
Ter como meta a conservao de 100% das espcies em banco de
germoplasma ex situ em Jardins Botnicos (no Jardim Botnico de
Porto Alegre existem 50 espcies, representando 77% do total);
Regulamentar a produo e comercializao de cactos nativos, pois,
atualmente, so comercializados juntos com os exticos, sem esta
preocupao;
Incentivar as boas prticas nas atividades de pecuria, agricultura
e silvicultura;
Incentivar programas e estudos de recuperao de espcies

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


218 FIG. 29
Equipe em trabalho
de campo para
VII. Conservao e recomendaes

obteno de dados
cientficos e registro
fotogrfico.

ameaadas em parceria com pases vizinhos, visando abranger a


rea total de distribuio destas espcies;
Criar campanhas e publicaes de educao ambiental, buscando in-
formar a populao em geral a respeito da conservao dos cactos;
Revisar e implementar o Plano Nacional de Ao para a Conserva-
o de Cactceas (Ribeiro-Silva et al., 2011), onde vrios pesquisa-
dores do Brasil, propuseram aes de recuperao, inclusive para o
Rio Grande do Sul.

FUNDAO ZOOBOTNICA
220 Acicular em forma de agulha.

Glossrio
acrotnica tipo de ramificao na qual o desenvolvimento de no-
vos ramos ocorre principalmente na regio terminal.
Actinomorfa diz-se da flor que tem simetria radial. Ou seja, que
sendo dividida em duas metades, em qualquer plano que passe
pelo centro da flor, essas sero exatamente iguais.
Adpresso estrutura que se desenvolve em contato prximo com ou-
tra, mas sem fuso.
Antese momento de abertura da flor. Tambm se usa como sinni-
mo de florao.
Arola nos cactos, estrutura onde deveria haver uma folha, ramo mui-
to condensado que pode apresentar espinhos, gloqudios ou flores.
Artculo entren bem delimitado do caule.
Bacceo fruto semelhante a baga.
Baga fruto carnoso, com vrias sementes.
Campanulada tipo de corola em forma de sino.
campanuliforme em forma de sino.
Carpelo unidade que forma o gineceu e que portam os vulos.
Cespitoso que cresce em tufos, touceiras.
Claddio rgo de natureza caulinar, fotossintetizante, com apa-
rncia de folha.
Cleistogamia tipo de autopolinizao que ocorre sem a abertura da flor.
cupuliforme em forma de cpula.
Decduo caduco, que cai ou desprendido ao final de uma estao
ou perodo de crescimento.
Endemismo distribuio geogrfica restrita a apenas um local, po-
dendo ser ampla ou limitada. Por exemplo, a famlia cactcea en-
dmica do continente Americano e a espcie Parodia magnifica
endmica do estado do Rio Grande do Sul.
Epfita planta que vive sobre outra planta apenas como suporte,
sem retirar dela nutrientes.
Estigma parte superior do aparelho reprodutora que recebe o plen.
Estpula formao laminar junto base da folha, geralmente em
nmero de dois, pode tambm ser concrescido.
Glabro de superfcie lisa, desprovido de pelos e glndulas.
Gloqudio pelo unicelular em forma de ponta de flecha, com gan-
chos laterais, que penetra facilmente na pele, mas com muita difi-
culdade de sair.
Grampiforme tipo de raiz em forma de grampo que fixa a planta a
outro vegetal ou substrato.
Hipanto estrutura em forma de taa na qual esto inseridas as
spalas, ptalas e estames. Tambm chamada de tubo floral.
Hipocrateriforme flor com tubo longo cujos lbulos abrem-se
perpendicularmente no pice.

FUNDAO ZOOBOTNICA
mesotnica tipo de ramificao na qual o desenvolvimento de no- 221
vos ramos mais vigoroso junto regio mediana.
Obcnico com a forma de um cone invertido.
Obovado forma em que o pice mais largo que a base.
Pedicelar relativo ao pedicelo, haste que suporta a flor.
Peninrvea folha cujas nervuras centrais se dispem em forma de pena.
Perianto o invlucro da flor, o conjunto de clice e corola.
Pericarpelo parte caulinar que rodeia o carpelo.
Pericarpo parede do fruto maduro.
Pinatissecta folha dividida to profundamente que os recortes
aproximam-se muito da nervura mediana.
Pivotante diz-se da raiz que se desenvolve no eixo principal.
Rupcola plantas que se desenvolvem sobre a rocha ou em detritos
entre as rochas.
Subulado que apresenta estreitamento em direo ao pice.
Testa revestimento externo da semente.
Tricoma pelo.
Zigomorfa diz-se da flor que tem simetria em um s plano, ou seja,
apenas um plano a divide em duas metades exatamente iguais.

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


222 Ageflor - Associao Gacha de Empresas Florestais. Disponvel em:

Referncias
<http://www.ageflor.com.br/dados/meioambiente>. Acessado em:
24 jul. 2015.
Anderson, E. F. 2004. The cactus Family. Portland, Timber Press.
Apg - Angiosperm Phylogeny Group. 2009. III. An update of the Angio-
sperm Phylogeny Group classification for the orders and families of
flowering plants: APG III. Botanical Journal of the Linnean Society
161:105121.
Bauer, D. e Waechter, J. L. 2006. Sinopse taxonmica de Cactaceae epif-
ticas no Rio Grande do Sul. Acta Botnica Braslica 20(1):225-239.
Boldrini, I. I.; Ferreira, P. M. A.; Andrade, B. O.; Schneider, A. A.; Se-
tubal, R. B.; Trevisan, R. e Freitas, E. M. 2010. Bioma Pampa: diver-
sidade florstica e fisionmica. Porto Alegre, Pallotti.
Brasil, Secretaria de Biodiversidade e Florestas. 2000. Avaliao e
Aes prioritrias para a conservao da Biodiversidade da Mata
Atlntica e Campos Sulinos. Braslia, Ministrio do Meio Ambiente.
Britton, N. L. e Rose, J. N. 1963. Descriptions and illustrations of plants
cactus family. New York, Dover Publications. v. 1 e 3.
Calvante, A.; Zappi, D. e Lohmann, L.G. 2011. Molecular phylogeny
of tribe Rhipsalideae (Cactaceae) and taxonomic implications for
Schlumbergera and Hatiora. Molecular Phylogenetics and Evolution
58:456-468.
Cordeiro, J. L. P. e Hasenack, H.2009. Cobertura vegetal atual do Rio
Grande do Sul. In: Pillar, V. D.; Muller, S. C.; Castilhos, Z.M. S. & Jaques,
A. V. A. (Eds). Campos Sulinos: Conservao e Uso Sustentvel da Bio-
diversidade. Braslia, Ministrio do Meio Ambiente, p. 285-299.
Dubrovsky, J. G e North, G. B. 2002. Root structure and function. In:
Nobel, P. S. (Ed.). Cacti: biology and uses. Los Angeles, Universty of
California Press, p. 41-56.
Diamond, J. M. 1989. Overview of Recent Extinctions. In: Western, D. &
Peral, M. C. (Eds). Conservation for the Twenty-first Century. Oxford,
Oxford University Press, p.37-41.
Forzza R. C.; Leitman, P. M.; Costa, A. F.; Carvalho Jnior, A. A.; Pei-
xoto, A. L.; Walter, B. M. T.; Bicudo, C.; Zappi, D.; Costa, D. P.; Lle-
ras, E.; Martinelli, G.; Lima, H. C.; Prado, J.; Stehmann, J. R.; Baum-
gratz, J. F. A.; Pirani, J. R.; Sylvestre, L.; Maia, L. C.; Lohmann, L.
G.; Queiroz, L. P.; Silveira, M.; Coelho, M. N.; Mamede, M. C.; Bas-
tos, M. N. C.; Morim, M. P.; Barbosa, M. R.; Menezes, M.; Hopkins,
M.; Secco, R.; Cavalcanti, T. B.; Souza, V. C. 2010. Lista de espcies
da flora do Brasil. Rio de Janeiro, Jardim Botnico do Rio de Janeiro.
Disponvel em: <http://floradobrasil.jbrj.gov.br/2010/>. Acessado
em: 21 set. 2015.
Hasenack, H.; Weber, E.; Boldrini, I. e Trevisan, R. 2010. Mapa de
sistemas ecolgicos da ecorregio das Savanas Uruguaias em escala

FUNDAO ZOOBOTNICA
1:500.000 ou superior e relatrio tcnico descrevendo insumos utili- 223
zados e metodologia de elaborao do mapa de sistemas ecolgicos.
Porto Alegre, UFRGS/Centro de Ecologia.
Hernndez-Hernndez, T.; Hernndez, H. M.; De-Nova, J. A.; Puente,
R.; Eguiarte, L. E. e Magalln, S. 2011. Phylogenetic relationship and
evolution of growth forming Cactaceae (Caryophyllales, Eudicotyle-
doneae). American Journal of Botany 98(1):44-61.
Hunt, D. R.; Taylor, N. P. e Charles, G. 2006. The new cactus lexicon,
text. Milborn Port, Text. Dh Publications.
Hunt, D.r., Taylor, N. P. e Charles, G. 2006. The new cactus lexicon,
atlas of illustrations. Milborn Port, Text. Dh Publications.
Ibge 2003. Mapas temticos do Projeto RADAMBRASIL do Rio Grande do
Sul na escala 1:250.000. Florianpolis, IBGE/SAA-RS (Convnio entre
IBGE e Secretaria da Agricultura e Abastecimento do RS). CD-ROM.
Judd, W. S.; Campbel, C. S.; Kellogg, E. A.; Stevens, P. F. e Donoghue,
M. J. 2009. Sistemtica Vegetal: um enfoque filogentico. Porto Ale-
gre, Artmed.
Mauseth, J. D. 2006. Structure-function relationships in highly modi-
fied shoots of Cactaceae. Annals of Botany 98:901-926.
Nobel, P. S. (Ed.). 2002. Cacti: biology and uses. Los Angeles, Universty
of California Press.
Nyffeler R. e Eggli, U. 2010. A farewell to dated ideas and concepts:
molecular phylogenetics and a revised suprageneric classification
of the family Cactaceae. Schumania 6:109-149.
Primack, R. e Massardo, F. 2001. Estratgias de conservacin ex situ.
In: Primack, R. B.; Rozzi, R.; Feinsinger, P.; Dirzo, R. & Massardo, F.
Fundamentos de conservcion biolgica: perspectivas latinoamerica-
nas. Mxico D.F., Fondo de Cultura Econmica, p. 421-446.
Ribeiro-Silva, S.; Zappi, D.; Taylor, N. & Machado, M. (Orgs.). 2011.
Conservao das Cactaceae do Brasil. Plano nacional para conserva-
o das cactceas. Braslia, Instituto Chico Mendes de Conservao
da Biodiversidade, ICMBio. (Srie espcies ameaadas n 24).
Rio Grande do Sul. 2014. Decreto n 52.109, de 01 de dezembro de
2014. Declara as espcies da flora nativa ameaadas de extino do
Estado do Rio Grande do Sul.Dirio Oficial do Estado do Rio Gran-
de do Sul, Porto Alegre, Dirio Oficial 72(233):2-11, 02 dez.2014.
Rio Grande do Sul. 2010. Zoneamento ambiental para atividades da
silvicultura: Diretrizes da silvicultura por unidade de paisagem e
bacia hidrogrfica. Porto Alegre, SEMA/RS. (Volume 2).
Salgado, T. T. e Mauseth, J. D. 2002. Shoot anatomy and morphology.
In: Nobel, P. S. (Ed.). Cacti: biology and uses. Los Angeles, Universty
of California Press, p. 23-40.
Saraiva, D. D.; Sousab, K. S.; Overbeckc, G. E. 2015. Multiscale parti-
tioning of cactus species diversity in the South Brazilian grasslands:

CACTOS DO RIO GRANDE DO SUL


224 Implications for conservation. Journal for Nature Conservation

Referncias
24:117-122.
Schumann, K. M. 1890. Cactaceae. In: Martius, C. F. P. E. Eichler, A. G.
(eds.). Flora Brasiliensis 4(2):185-322, tab. 39-63.
Sheinvar, L. 1985. Cactceas. In: Reitz, R. (Ed.). Flora ilustrada Catari-
nense. Itaja, Herbrio Barbosa Rodrigues .
Taylor, N. e Zappi, D. 2004. Cacti of eastern Brazil. Kew, Royal Botanic
Gardens.
Zappi, D.; Taylor, N. e Santos, M. R. 2011. Conservao das Cacta-
ceae do Brasil. In: Ribeiro-Silva, Zappi, D.; Taylor, N. & Machado,
M. (Orgs.). Plano nacional para conservao das cactceas. Braslia,
Instituto Chico Mendes de Conservao da Biodiversidade, ICMBio.
(Srie espcies ameaadas n 24).
Zappi, D.; Taylor, N. & Larocca, J. A. 2011. Riqueza das Cactaceae no
Brasil. In: Ribeiro-Silva, S.; Zappi, D.; Taylor, N. & Machado, M.
(Orgs). Plano nacional para conservao das cactceas. Braslia,
Instituto Chico Mendes de Conservao da Biodiversidade, ICMBio.
(Srie espcies ameaadas n 24).

FUNDAO ZOOBOTNICA

Potrebbero piacerti anche