Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Iani katonkosatzi
ii
Iani katonkosatzi
Publication of this book is funded by the Foundation for Endangered Languages Grant.
Fieldwork has been funded by the Firebird Foundation for Anthropological Research Grant
(2012), James Cook University Faculty Grant (2013), and ALF grant awarded to Alexandra Y.
Aikhenvald and R. M. W. Dixon by the Australian Research Council (2014).
ATZIRIPAYE ANTAKIRORI SANKINARENTSI
Las personas que han participado en este libro
VILLA PEREN
Gregorio Santos Prez
Dora Meza de Santos
Rither Giovani Santos Meza
PAMPA MICHI
Elena Nestor de Capurro
Raul Martin Bernata
Victoria Manchi de Martin
Fredi Miguel Ucayali
Gloria Nuria Capurro Nestor
Ernesto Manchi Lopez
Gloria Machari Esteban
Alejandro Prez Espinoza
BAJO MARANKIARI
Ines Prez de Santos
Ruth Quillatupa Lopez
Bertha Rodrguez de Caleb
Paulina Garca ate
Delia Rosas Rodrguez
Victorina Rosas de Castro
Gerardo Castro Manuela
Paulina Caleb de Leon
Moises Santos Rojas
Alfonso Paulino Lopez
Abdias Caleb Quinchori
Alberto Prez Espinoza
Daniel Bernales Quillatupa
Jackeline Maybel Castro Rosas
i
KISHITARI
(MARISCAL CCERES)
Livia Julio de Quinchori
Elias Meza Pedro
Jose Quinchori Julio
Clelia Mishari Cresto
Juana Dionicia Basilio
Kasanto
Augusto Lopez Santosa
PUCHARINI
Manuel Rubn Jacinto
Bernardo Gaspar Signn
Julia Jacinto de Jumanga
Cristobal Jumanga Lopez
SANTARI
Luis Mauricio Rosa
PUMPURIANI
Frida Thomas Huamn
CHURINGAVENI
Otoniel Ramos Rodrguez
LA MERCED
Almacia Benavidez Fernandez
Carmen Pachiri Quinchori
PUERTO BERMDEZ
Guzman Segundo Yamane
ii
SAIKAKOTATSIRI CONTENIDO
SANKINARENTSIKI
El alfabeto del idioma del Alto Peren.. iv
Smbolos iv
5. Ovarentsi Comida. 26
6. Ovayeritantsi Guerra.. 34
16. Iani ivakoitantyarori kameetsa Las palabras que usan para explicar bien..89
Mapa 1..95
Mapa 2..97
iii
EL ALPHABETO DEL IDIOMA DEL ALTO PEREN
El alphabeto que se emplea aqu se compone de letras simples y compuestas, que son:
Smbolos
~ Variantes fonticas de la entrada.
() Silaba opcional.
|| Precede el ejemplo del empleo de la
entrada.
// Encabeza la cita de subentradas utiles.
iv
imiriavajiri koki, ishinkotakiri. Osheki
1. iyenka, poshinirini. Mat con mi escopeta a
un mishasho antes, ellos abundan por la
Ikovintsatantari parte alta. Cuando se mata a uno, los dems
gritan, defienden a su paisano. Me asust,
sin embargo mat a uno, lo llev, lo pel mi
pairani suegro, y lo canc. Tiene mucha grasa, es
bien rico. (Gregorio Santos Prez)
Como cazaban antes
Kapiromeni. sustantivo masculino. Flecha
que tiene la punta filuda de forma triangular,
Amatsatantsi. verbo transitivo. Chaplar.
hecha de bambu. || Ayapiromenite iritaki
||Yamatsatakari maniro. Chapl al venado.
avamantariri maniro, kemari, kitairiki. ||Con
(Gregorio Santos Prez)
nuestra flecha mataron a los venados,
sachavacas, y sajinos. (Bertha Rodrguez de
Ashiroki. sustantivo femenino. Fierro, la
Caleb)
flecha que se utiliza para la pesca.|| Iroka
ashi nija amanatantyariri shima. Esta flecha
Kapontso. sustantivo femenino. Flecha sin
se utiliza en el ro, para cazar a los peces.
punta.|| Arika iaatsajeetya, irotaki
(Paulina Garca ate)
iyapontso imanatavakaiya. Cuando juegan,
con la flecha sin punta luchan entre ellos.
Ashitariri. sustantivo masculino. Padre o
(Daniel Bernales Quillatupa)
dueo de una especie de la fauna o la flora. ||
Isamakari ashitariri, yairikavakeri
Kasanto. sustantivo masculino. Guacamayo.
asheninka. Se enoj el dueo [del paujil] y
||Tzimatsi aparoni kasanto. Isaiki iroaka
capt al asheninka (Moises Santos Rojas).
otzimi irintsipate.
//Iriri maniro. El padre del venado. Iriri
Iaakerira, ikantziro
tsamiri. El padre del paujil.
iriniro, Ari novakeri.
Yoijayoijatakeri.
Chakopi. sustantivo femenino. Flecha. ||
Ikintakeri iroaka,
Inkentantari samani. Con eso se caza a los
ikintzitantakiri. Ikantziri,
samaos (Paulina Garca ate) // Ocheeki
Ikintakinari
chakopi. Punta de la flecha. Otsova
noyasantote.
chakopi. Punta de la flecha.
Kasanto guacamayo
Kapeshi. sustantivo masculino. Mishasho. || Haba un guacamayo. Estaba en una rama de
Notonkiri pairani kapishi, inampini pacay. Cuando lo vio, le dijo a su mama,
tonkarikinta. Arika antonkaki aparoni, Yo voy a matarlo. Comenz seguirlo por
inkaimanaki osheki, ipiyavintari todas partes, y pic al guacamayo de una
isheninkapaye. Imintsarovakina naari, persona. Le dijo, Pic a mi guacamayo.
kantzimaintacha novaki aparoni, naanajiri, (Ruth Quillatupa Lopez)
1
Kemari. sustantivo masculino. Sachavaca.||
Ikintaki kemari kapiromeniki. Pic un tapir
con la flecha que tiene la punta de bambu.
(Gregorio Santos Prez)
2
por el Alto Peren, pero abundan ro abajo,
se cuelgan en las ramas. (Gregorio Santos
Prez)
Kovintsantzi~komintsantzi. sustantivo
masculino. Kovinsanto~
komintsanto. sustantivo femenino. Cazador.
|| Komintsantzi inatzi. l es un buen cazador.
Kitairiki sajino Te inkovintsate. l no sabe
cazar.//Antnimo. Kayetsi. Mal cazador.
Kitsa. Especie de mono nocturno, chusna. || Noyomentsani. Mi presa. (Raul Martin
Aavantyariri kitsa, ontzimatye ooteri irokiki, Bernata)
airo ishiyanaja ankintamaintyari. Ari
imparianaki, poshinirini, inampi iyenka. Manatantsi. verbo transitivo. Disparar.
Tekatsitaji jaka, intaani ipiyotapaja kirinka. ||Iaapaki sankatzi, imanatakeri,
Para matar al chusna, tenemos que alumbrar parianaki.Vio una pucacunga, le dispar, y
sus ojos, ya no se va a escapar, picamos con se cay. (Moises Santos Rojas)
la flecha. Ya se cae al suelo, es muy rico,
tiene mucha grasa. Ya no hay por Alto Maniro. sustantivo masculino. Venado.
Perene, solamente abundan por la parte del ||Ishiyanakirika maniro, arita inkiapakiri
ro abajo. (Gregorio Santos Prez) omoronakira. Cuando escapa el venado,
entra a la cueva. (Moises Santos Rojas)
Kontsaro. sustantivo masculino. Paloma del //Manironiro. Manironari~manironaro.
monte. ||Irotaintsi ontsitenete, ari novaraki Espritu demoniaco en forma del venado.
aparoni kontsaro. Ya estaba oscureciendo,
all hice volar una paloma del monte.
(Gregorio Santos Prez)
Maniro venado
3
abuelo, no decan tigre, decan antes, No
vamos a decir el tigre, nos va a morder.
(Paulina Caleb de Leon)
Maratzi manacaraco
4
Oijampoiritantsi. verbo transitivo. Seguir Pankoshintsi. sustantivo femenino. Choza.
las huellas. ||Aijampoiriteri piratsi. Vamos a ||Arika yantake ivankoshi, imorontayetakiro,
seguir las huellas de los animales. (Delia yamenakiri omorokira, inkentakeri. Cuando
Rosas Rodrguez) se hace una choza, se hace huecos, se mira
(las aves) a travs del hueco, y las pica.
Omiso. sustantivo masculino. Especie de (Paulina Garca ate) Nopankoshitaka,
mono. ||Omiso te aaajiri iroaka naaki kompiroshi, kiakina intsompointa,
anampikika, itsonka ishiyaja, tekatsitaji nantaki omoroniki, nomishitovantyarori
antami, tsonka itovajeetapakiro chooripaye. chakopi, chek. Hago mi choza, traigo
Ya no se encuentra ahora el omiso especie humiro, ingreso adentro, hago huecos para
del mono chico, se termin escapndose, ya hacer pasar mi flecha a travs de ese hueco,
ahora no hay en el monte, tumbaron todos y disparo. (Juana Dionicia Kasanto)
los rboles los colonos. (Livia Julio de //Ivankoshi. Su choza.
Quinchori)
Pareto. sustantivo masculino. Especie de
Osheto. sustantivo masculino. Especie de loro. ||Opasakake pareto eritsatetzipaye
mono, osheto en castellano. ||Te opoa ovariakotakeri tsaratoki. Sac loros
aaapirotajiri anampikika, itzimapaji pequeitos sin plumas, despus los hizo caer
kirinka, isaiki inchatomashikipaye tonkari. en un morral. (Ines Prez de Santos)
Aantyariri ontzimatye ampasaikiteri terika
ankintatyeri, te ivapiroityari, intaani
ipiraitari. Ya no los vemos mucho aqu,
solamente hay por ro abajo, viven en las
ramas de los rboles. Para cogerlos, tenemos
que golpearlo con un palo, sino matarlo con
una escopeta. No es muy comestible,
solamente se cria. (Gregorio Santos Prez)
5
Sampakitzi paloma toro
6
Savaro. sustantivo masculino. Guacamayo. Shintori. sustantivo masculino. Huangana.
|| Osheki okameetsatzi ||Ipiyotakara shintori, ikaimajeetzi eei, eei.
ishivanki savaro, ashi Se juntaron las huanganas, rugieron eei, eei.
ayiri amatsairi. Son muy (Victorina Rosas de Castro)
bonitas, las plumas del
guacamayo para adornar
nuestras coronas.
(Gregorio Santos Prez)
Savaro guacamayo
Shintori huangana
7
oshiyari maniro. Okantana isha naaka, airo
pivari, isantyemikari, pinkinkivaritanakikari
shintsini. Tzimatsi ivitzi kitamarori, aisatzi
kisaari, samampo. Ya no los encontramos
mucho en nuestro sitio, antes yo los vi, tiene
uas grandes, se cuelga en las ramas altas de
un rbol. Cuando tiene hambre, baja para
buscar hojas de las plantas (anantashi), eso
Tontori puerco espn
es su comida. Hay algunas personas que se
lo comen, dicen que tiene el sabor de la
Tsamiri. sustantivo masculino. Paujil. ||
carne de venado. A mi, me dijo la abuela,
Pairani arika antziyaatya, ari
No debes comerlo, sino te va a maldecir y
inkoatzimotakai iriri tsamiri. Antes cuando
vas a volverte rpidomente anciana. Tiene
surcbamos, se nos apareca el padre del
la piel de color blanco, negro y gris.
paujil. (Moises Santos Rojas)//Ivitzi
(Gregorio Santos Prez, Livia Julio de
tsamiri. Plumas del paujil.
Quinchori)
8
iyani tsipi, ikiiri ireentsite, aijateri,
ampasaikitakiri, imparianaki eentsite, ayiri. 2.
Criamos a monos frailes mucho. Cuando
tiene su cria, lo carga su mam, lo seguimos,
lo golpeamos con un palo, se caye, y lo
Ishimaatantari
cogemos. (Elias Meza Pedro)
pairani
Tsoori. sustantivo masculino. Paucar.
||Imintsarovakina yaranaki tsoori okaakini. Como pescaban antes
Osheki ishitzitzi. Me asust el paucar al
volar muy cerca. Tiene el olor desagradable.
Akachaantsi. verbo transitivo. Pescar con
(Gregorio Santos Prez)
un anzuelo.|| Jaitetzi yakachaatzi,
itsatakotapaka ishintzipariki niyanki. Se fue
a anzuelear, se amarr en el medio del ro
con su balsa. (Ruth Quillatupa Lopez)
Akachaarontsi~kachaarontsi. sustantivo
femenino. Gancho de pesca. || Yaaki oishi
inchashi, yamponatakotakiro
akachaarontsira. Coge las hojas de una
Tsoori paucar planta y con ellas envuelve el gancho de
pesca. (Gregorio Santos Prez)//
Vitzitsi. sustantivo femenino. Plumas. Noyachaaro. Mi anzuelo.
||Yame ivitzi vaneenkantzi, ikampiatziro
saviri, shacha. Traan plumas hermosas para Chenkori. sustantivo masculino. Especie de
cambiar con machetes y hachas. (Bertha pez, pescado perro, huasaco.|| Aaki irora
Rodrguez de Caleb) akachaarontsi, ankachaateri cheenkori.
Tzimatsi iraiki, ari yatsikakai, achekantyari
Vitziriantsi. verbo transitivo. Desplumar. iitoki kotsiro. Sacamos un anzuelo para
Noaakotziri ivitziriaitziri tsamiri itonkakiri anzuelear al pescado perro. Tiene dientes,
ayompari, itsimpatashitari irakoki, te nos va a morder, [por eso] le cortamos su
yaashiteri iyotsirote, janta nonkiarikinta. Vi cabeza con un machete. (Elias Meza Pedro)
como desplumaban a un paujil que mi amigo
mat, jalaba solamente con las manos, no
utiliz su cuchillo, all por San Alejandro.
(Gregorio Santos Prez)
Chenkori huasaco
9
Chomenta. sustantivo masculino. Estoy buscando carachamas para comer en
Palometa.|| Ankachaateri chomenta, shima mi casa con mi yuca. (Victoria Manchi de
antarive, ari itzimi pareniki, poshinirini. Martin)
Aririka oshirinkatanaki parenini, akinteri
chakopi. Anzueleamos palometas, grandes Kamorentsi. sustantivo femenino. Muro de
son, viven en el ro, son bien sabrosas. piedras, troncos, hojas dobladas de humiro,
Cuando baja el caudal del ro, las picamos y humos (hojas podridas). || Irotaki ariitajia
con la flecha. (Elias Meza Pedro) ankamotantyari. Ya va a llegar el tiempo
para tapar el brazo del ro. (Gregorio Santos
Prez)
Chomenta palometa
10
sacamos el veneno llamado barbasco, lo Koviri. sustantivo masculino. Corvina. ||
introducimos en el ro, cuando salen las Ovakera neentsitapakini nintakari
carachamas, les cortamos con machete las nakachaatzi aparoni koviri, natsataki jetari,
cabezas, y los agarramos. No tienen dientes. ari noisotakotanakiro, poa nopokaje,
(Elias Meza Pedro) atsataka aparoni koviri, nairikakeri,
yatsikakina nakoki, tzimatsi iraikive, naaki
Kito. sustantivo masculino. Camaron.|| mapi, noposakiri, iroaka te
Impiyashitya eentsi, ijaterika eentsi yantsikakotaina. Cuando era nio, por
inkinavaite yaminavaite kito. Se perda el primera vez pesqu una corvina, coloqu
nio, cuando iba a buscar un camarn. (Ines una carachama en el anzuelo, lo dej
Prez de Santos) amarrado, luego regres, se atrap una
corvina, lo agarr para sacar el anzuelo, me
mordi en la mano, tiene dientes, coj una
piedra, le chanqu la cabeza, ahora no pica a
mi anzuelo. (Gregorio Santos Prez)
Kito camaron
11
Nairotsa. sustantivo femenino. Cuerda. || [como voy a hacerlo], l mismo los rasp,
Pairani yakachaatantari atziripaye yayiro los parti, los canc, los envolvi con hojas
tapitsa, ivavitakirorika antaro pitsatanaki. para asar en las cenizas muy bien. (Elena
Shivitsa onatzi, opaita tapitsa aaniki, Nestor de Capurro) // Itonki shima. Huesos
ikantziro virakocha tamishi. Te iaajeetero de peces. Imitzikara shima. Espina de
nairotsa. Antes para pescar, mis paisanos peces. Ipentaki shima. Escama de peces.
utilizaban el tamishi, cuando empataban, se Itenki shima. Aleta de peces.
volva ms largo. Es una liana, se llama
tapitsa en nuestra lengua, en castellano se
llama tamishi. No conocan el nylon (niln)
antes. (Gregorio Santos Prez)
//Nonairotsate. Mi cuerda.
12
Shimpi. sustantivo masculino. Especie de en hojas y las asaba muy bien, y todos
carachama. ||Opokashitzi inayeni pairani comamos. (Gregorio Santos Prez)
aminakotante arika inkonaataite shimpi,
iritaki oaamatari. Vena mi madre difunta
antes a mirar una pesca cuando pescaban
con veneno para sacar carachamas, y eso le
gustaba mucho a mi mam. (Gloria Machari
Esteban)
Shiva anchoveta
Shimpiri(ntsi). sustantivo masculino. Nasa
(trampa) hecha de carrizo o humiro para Tarompiantsi. verbo intransitivo. Hacer
bloquear agua en la noche. || Ashimpitakiro represa con piedras. ||Notarompiatatzi,
osoronkata parenini, intetakia shima jetari, ompiriatanaketa nija, notzikakotatziri
shavori, shivapatsaini tsiteniriki, poa shima. Estoy haciendo el muro de piedras
aakiri. Colocamos la nasa en una bajada del para que se seque el agua, estoy impidiendo
ro, entran los peces carachamas, barbnes, la salida de los peces. (Delia Rosas
y anchovetas en la noche, y los sacamos. Rodrguez). //Tarompirentsi. sustantivo
(Gregorio Santos Prez, Abdias Caleb femenino. Muro de piedras armado en la
Quinchori) Aanataki shimpiri, intetakia toma del brazo del ro.
jetari, shiva, shavori, chenkori, shima,
maaroni okaratzi nayiri novantyari shima. Tsipikirontsi. sustantivo femenino. Quincha
Colocamos la nasa, se llena de carachamas, hecha de caa brava o carrizo. La ponen en
anchovetas, barbnes, pescados perro, la boca de un pozo para impedir la salida de
chupadoras, todos los que saco para comer. los peces. La utilizan en un brazo del ro con
(Moises Santos Rojas) el muro de piedras, o solo en un pozo del
agua dormida. ||Antzikatantyari, aavaki
Shimpitantsi. verbo transitivo. Atrapar tsipikirontsi, airota ishiyanta shima, arika
peces con la nasa.||Noshimpetatziro parenini ankamote ocheva, aavakiro oponkityaki,
novantyari jetari. Coloco la nasa en el ro terika aisatzi intaani tsika omariatzi
para comer carachamas. (Delia Rosas osampanaki parenini. Ashemiaki koapi,
Rodrguez) poa aviinkakiro nijakira, ankonaatakeri,
kamanaki shima. Para impedir, colocamos
Shiva. sustantivo masculino. Anchoveta. || la quincha para que no escapen los peces,
Pairani osheki nonivivitari nankachaate cuando serramos un brazo, la colocamos en
shiva. Naanake shitsari, osheki nayi, noniro la boca del brazo, o tambin solamente en
ankipatavairi kameetsa, avajeetyani. una poza dormida. Chancamos el barbasco,
Antes me gustaba mucho anzuelear despus lo hacemos hundir en el agua,
anchovetas. Llevaba lombrices, coja envenenamos a los peces, y se mueren.
bastante [anchovetas], mi mam las envolva (Gregorio Santos Prez, Elias Meza Pedro)
Naaki savoro, nontankakiro,
13
nonkoshetakiro, nampitamaintyaro Vintantsi. verbo intransitivo. Pescar con las
tsipikirontsitanaki. Irotaki nontsikatantyari manos, con el cuerpo del pescador
naantyari shima. Recojo carrizo, lo parto sumergido en el agua. || Noniro osheki
por la mitad, lo raspo, luego lo tejo, se amitari ovintatziri chenkori akoki, arika
contruye una quincha. Con eso tranco un ojate oshimaatya osampanaki. Mi mam
pozo para agarrar los peces. (Moises Santos acostumbraba a coger huasacos con las
Rojas) manos, cuando iba a pescar en el pozo del
agua dormida. (Gregorio Santos Prez)
3.
Ipankitantari,
ikoyantari pairani
Tsipikirontsi quincha hecha de caa brava o carrizo
Como sembraban
Tsiyanarentsi. sustantivo femenino. Nasa
semicilndrica de tejido con la boca en y recolectaban antes
forma de embudo.|| Irotaki ishimaatantari
pairani acharinipaye, arika ivakiro nijaki,
Antavaitantsi. verbo intransitivo. Trabajar
intetapakia jetaripatsaini, airo ikantzi
ishitovaji. Yaakiro, yoisoriakotakiri, en la chacra. ||Okiapakira compaa
iisokimaintyari jetari. Con eso pescaban los opankitakantaki caf osheki, aritaki ijatzi
antiguos, cuando la colocaban en el ro, se yantavaitzi noshaninkapaye como esclavos.
llenaba de carachamas, ya no podrn salir. Entr la compaa, hizo sembrar mucho
Cogen la nasa, la desatan en la parte cnica, caf, all iban a trabajar mis paisanos como
y se vacan las carachamas. (Abdias Caleb esclavos. (Bertha Rodrguez de Caleb)
Quinchori, Gregorio Santos Prez)
Ashiropeta. sustantivo femenino. Lampa,
Vakoshi. sustantivo femenino. Veneno de herramienta agrcola. || Iroka opaita
las hojas de la planta vako huaco. || Arika ashiropeta, atsamaitantyari ovantsiki.
ajate ashimaatya, aanakerika vakoshi sta se llama lampa, con eso se lampea la
tononkainchari. Cuando vamos a pescar, chacra. (Augusto Lopez Santosa)
llevamos el veneno huaco de las hojas
molidas. (Daniel Bernales Quillatupa)
14
Intsipa. sustantivo femenino. Pacay.||
Ari janta itsovaitanakitzi chochoki
intsipakipaye. All se qued chupando los
frutos de pacay. (Cristobal Jumanga Lopez)
16
tiempo de invierno en Boca Tigre. (Gregorio
Santos Prez)
17
Macha(ki). sustantivo femenino. Frejol.||
Ipankitakakiri ishinkini, imachakite, iyaniri,
ivariantzitepaye, iyokani, irinkini. Les hizo
sembrar su maz, su frejol, su yuca, su
pltano, su coca, su man. (Gregorio Santos
Prez)
18
pegajoso! (Delia Rosas Rodrguez, Gregorio con lo que trabajan. (Gerardo Castro
Santos Prez) Manuela)
19
Shoaki. sustantivo femenino. Dale-dale. || Tsoiroki. sustantivo masculino. Caracol del
Opankitziro ina ovaniki, osheki okameetsatzi monte. ||Iyoka irotaki ivakanari apa pairani,
arika ontyatanake, osankai. Lo siembra mi irojatzi novari iroaaka. Tekatsirika noya,
mam en su chacra, y es muy bonito cuando nojataki antamiki, naminaki tsoiroki,
florea, tiene su aroma fragante. (Gregorio nonkoyaki, nonkotsitakiri, irotaki noviari.
Santos Prez) sto es lo que me haca comer mi padre
antes, y sigo comiendo. Cuando no tengo
Shookantsi. verbo intransitivo. Crecer.|| nada para comer, voy al monte, busco
Oshivitsatanaki, aniitanakirika osavikinta, caracoles, los cocino, eso es lo que como.
shookanaki kainipirotsa. Cuando se forma (Juana Dionicia Basilio Kasanto)
lianas, baja por el suelo, y comienza a
crecer. (Gerardo Castro Manuela)
20
Tzivana. sustantivo femenino. Pia.|| kameetsa, ishitsikantaro mampetsa ontyeri
Ankoyantyarori tzivana, ontzimatye ina, inkonovakiro mampetsapataini
ankitsatya antaro ayamisate ovirai maaroni potsoyetachari; arika intsonkakiro
akoki, airorika ari ontotakai. Para cosechar intapotakiro, ivamaintya itenki varipa,
la pia tenemos que ponernos una camisa de terika irashi savaro, ijatantyari tsika
manga larga, sino nos pueden cortar sus vitsikaitzi piarentsi, iyotantaityariri
hojas. (Gregorio Santos Prez) shirampari inatzi. Eso se colocan en las
cabezas de los hombres, lo hacen raspando
carrizos pequeos, lo hacen bonito, luego lo
Vintantsi. verbo transitivo. Sembrar con la
amarran, lo cosen, lo cosen con hilo de
semilla de la yuca. ||Yaashitero irora
colores, cuando lo terminan, lo doblan en
inchato, inchapanki, ovirarika aka,
forma de crculo, colocan la pluma del gallo,
ishevatakiro, inkantakero kameetsa, she she,
o sino, del guacamayo para que vayan donde
irotaki ivintantyarori kaniri. Cogen el palo
preparan masato, y que lo conozcan que es
de este tamao, con eso mueven la tierra,
un hombre. (Gregorio Santos Prez)
hacen bien she she la accin de remover la
tierra, con eso siembran la semilla de la
yuca. (Elias Meza Pedro)
4.
Antavairipatsaini Amatsairentsi corona. Moises Santos Rojas con su
corona
21
Kantziri. sustantivo femenino. Canasta. || a mi mam hilando de esta manera.
Noyantziri aantapintari shima, ashi isha, (Gregorio Santos Prez)
otetantapintariri oshimanikite, oyepavorite,
oshivanikite, iyotzi, mamorianiki,
kovirianiki, ipoa kisoitokiripatsaini.
Irokamaja notetentapintarori noyaniri,
nosaimpikiri, arika nonkasavaite. Mi
canasta para recoger peces es de la abuela,
donde pona siempre sus peces, su pez ratn,
anchovetitas, zngaros, sabalitos, corvinitas,
luego anchovetitas de cabeza negra. En Kirikantotsi palito delgado de chonta
cambio, en esto pongo mis yucas y mi lea,
Kitsarentsi. sustantivo femenino. ||Ropa,
cuando cocino la yuca. (Jose Julio
cushma. Tekatsipirotaje kitsarentsi iroaka,
Quinchori)
te ankitsatajia, ina te ontyaje matsarantsi.
Irotaki kaari akitsatantaja. Ya no se ve
mucho la cushma ahora, mi mam ya no teje
la cushma. Por eso ya no nos ponemos la
cushma. (Gregorio Santos Prez)
//Sinnimos. Matsarantsi. Mantsakintsi.
Ovashirontsi.//Noitsari. Mi cushma.
22
paitarika anintziri. Sus pepas son buenas amokantyarori, te ayotero amokantyarori.
para teir la ropa o los huvillos, para hacer Naashitaro kiravo nomokantarori.
cualquier cosa. (Gregorio Santos Prez) Trabajoso, no hay nada para hacer los
huecos, no sabemos como hacerlos. Agarr
Meta. sustantivo femenino. Piedrita un clavo, con eso hice los huecos. (Victorina
fabricada para soportar el palito de chonta Rosas de Castro)
que se llama kirikantotsi. ||Mapi onatzi,
tekirata ompiriateta, aakiro kameetsa, Oshimataro. sustantivo femenino. Palito de
ankantakiro, arika ompiriatanaki, chonta donde estn insertados todos los
kameetsatanaki. Tzimatsija aka, aminiro, hilos.|| Irotaki oponkitzi ashi inchamentzi
irokamaja opoakotatya oyapiki. Es una tsika osaiki opiyota mampetsapaye
piedrita, antes que se seque, la cogemos, le ontyantajeetari kooyapaye matsakintsi. Eso
damos forma, y cuando ya est seca, ya es es la parte baja donde estn acomodados los
bonita. Esta piedrita proviene de la cabecera hilos para que las mujeres tejan sus ropas.
del ro Vayoz. (Jose Julio Quinchori) (Gregorio Santos Prez) Iroka
avashitantyarori aka, arika
Marentsi~maretsi. sustantivo femenino. ashimatantakiarori. sto es para colocar
Adorno para la mano o el pie. || Arika aqu cuando insertamos todos los hilos.
amaritya, kameetsaitaki osaiki akoki. Irotaki (Julia Jacinto de Jumanga)
ivari ashaninkapaye. Ontye ina omaritakiari
akoki. Aisatzi yantaitziro ninkitsiki atsiriki.
Cuando tenemos el adorno en la mano, se ve
bien bonito. Eso es lo que se ponen mis
paisanos. Lo teje mi mam y se pone en su
mano. Tambin lo hacen de mostaca y la
semilla de platanillo. (Gregorio Santos
Prez)//Nomari. Mi adorno. Oshimataro palito de chonta
23
Saqu la corteza para teir. La corteza se nonkirikaki, oshekitakirika, nontankiriatyero
destie mucho. (Victorina Rosas de Castro) nomampitsate, nampitsamaintyaro shoi shoi,
irojatzita onkanta shemokotzitakia. Cuando
Pitsitsari. sustantivo femenino. Barro. hilo y hay bastante, formo una bola de
||Nonintziri pitsitsari, te imaperotatya huvillo, shoi shoi accin de movimiento en
inkamaranite, arika ankivavetajiari, te crculo, hasta que sea redondito. (Livia
ivejaperonitya. Me gusta el barro, no se Julio de Quinchori)
destie, no cambia de color, cuando lo
lavamos, no se sale. (Victorina Rosas de
Castro)
24
cuelgo en mi cargador, con esto yo cargaba, Tsariantsi. verbo transitivo. Estirar el hilo
cuando tena mi hijo. (Bertha Rodrguez de preparandolo para tejer o teir. || Akirikakari
Caleb) arivoro, akirikavaitaki, irojatzi mava kashiri
iropaye arori, iropaye antaropaye,
atsariapaka tsari tsari, atyakiro. Nos hacan
hilar algodn, nosotros hilbamos huvillos
grandes hasta tres meses, tsari tsari accin
de estirar el hilo, y lo tejemos [despus].
(Elena Nestor de Capurro)
25
Arika nonkirikavaitaki, nampiri, nontejaki,
nonkirikaki, nontsariaki, nontyaki, 5.
nompimantari. Cuando lo hilo, lo tejo, lo
estiro, lo tejo, y lo vendo. (Ines Prez de
Santos) //Notyanipaye. Mis tejidos.
Ovarentsi
Tyapata. sustantivo femenino. Peineta. Comida
||Nononishikakero nontyamaintya piche
piche. Nopasantatziro pak pak. Lo jalo y
-aa. clasificador. Liquido. ||Kaniri-a (yuca-
luego tejo, piche piche accin de aplastar el
liquido). Bebida de yuca fermentada.
hilo en el proceso del tejido. Estoy
golpendolo [contra mi cuerpo], pak pak
Akipantsi. verbo transitivo. Tapar, envolver
accin de golpear. (Livia Julio de
con hojas para asar en las cenizas.||
Quinchori)//Ninchapatari~nontyantapin-
Akipataki chooki Hilda antari shima
tari. Mi peineta.// Sinnimo. Inchapata.
mayonkonashiki, kitsatakiri oimi inkaranki.
Inchamentotsi.
Mi hermana Hilda envolvi la chupadora
grande con hojas de palillo que pesc su
esposo con la red. (Gregorio Santos
Prez)//Antnimo. Destapar. Akipariantsi.
||Inkaranki ishimatepaye yakipariakotaki,
ivajeetakani. Hace un momento destaparon
su pescado y se comieron. (Victorina Castro
Rosas) //Akiparentsi. sustantivo femenino.
Comida envuelta en hojas.
Inchapata peineta
28
tenemos sed. (Gregorio Santos Cocina la yuca para comer. (Gregorio
Prez).//Kaniriapatsa. Masa de yuca. Santos Prez)
29
parrilla de palos verdes. Para asar la carne, (Victorina Rosas de Castro) Ivaitari oisha
echas la sal, la volteas muchas veces para arika ovakiri, poshinirini ivatsa ashinkoteri.
que no se queme. Eso es lo que hacan antes. Se comen la oveja cuando se matan, su
(Juana Dionicia Basilio Kasanto) carne es bien sabrosa cuando la cancamos.
(Gregorio Santos Prez)
30
madera dura. Sufra moviendo la piedra.
(Gregorio Santos Prez)
31
nashiyajeetziri. Yo fui a traer mi caa para
Posatantsi. verbo intransitivo. Estar listo chupar. (Bertha Rodrguez de Caleb)
para comer. || Maaroni arika imposatanake,
iyetaitakerika, maaroni shiramparipaye Shaakija. sustantivo femenino.
inkaimatakeri, Poyave, pimpokanake, Masita/crema de ungurahui.
avajeetya! A todos, cuando est cocinado y
lo sirven, llaman a todos los hombres, Shinkia. sustantivo femenino. Bebida
Coman! Vengan para comer!(Elias Meza alcohlica de maz.|| Antononkeri, anteri
Pedro) shinkia. Vamos a moler maz y hacer masato
de maz. (Delia Rosas Rodrguez)
Poshinitantsi. verbo intransitivo. Estar
sabroso. ||Tekatsikia oposhinitantyari. No Shinkomentotsi. sustantivo femenino. Palo
hay con que hacerlo sabroso. (Ruth grueso que soporta la carne o pescado para
Quillatupa Lopez) //Poshiniri. sustantivo ahumarla. || Irotaki iroka inchakika
femenino. Algo sabroso, por ejemplo, carne. ishinkotaitantariri vatsatsipaye. Este palo
||Otsonkarika mava kashiri, iroaka grueso es para ahumar todo tipo de carne.
maaroni oshaninkapaye shirampari ijate (Gregorio Santos Prez)
antamiki yamini poshiniri. En tres meses,
todos sus parientes hombres van a ir al Shinkorentsi. sustantivo femenino. Carne,
monte para buscar los animales. (Daniel pescado ahumado (cancado). Shinkorentsi
Bernales Quillatupa). shima. Pescado ahumado.
32
masato antes, all se embriagaban. (Gregorio ||Otononkatzi oshinkini pasantanikira
Santos Prez)//Shinkirontsi. Cerveza. antantyari oshinkiate. Airikero aparoni
otononkamento. Est moliendo su maz en el
Shitovi. sustantivo femenino. Hongo.|| plato especial de madera para hacer chicha
Akipatakiro shitovi, oisapakiro paamari. de maz. Ha cogido su moledor. (Gregorio
Envolvi los hongos en hojas para asar en Santos Prez)//Tononkamentotsi. Moledor.
las cenizas y prendi el fuego. (Bertha
Rodrguez de Caleb) Totantsi. verbo transitivo. Cortar. ||
Pintotayeteri vatsatsi, ankotsiterita. Corta la
Shitziroki. sustantivo femenino. Ajo.|| carne en pedazos, vamos a cocinarla.
Shitziroki, oposhinitantari ovaritentsi. //Tankantsi kashetani. Cortar por la mitad.
Con el ajo la comida se vuelve sabrosa. Viriantsi. Cortar en pedazos. Jeriantsi.
(Delia Rosas Rodrguez) Desgranar maz, remover escamas de
pescado con un cuchillo.
Shivoya. sustantivo femenino. Cebolla.||
Saikatsiri katonko shitzivari inatzi, osheki Tsinkantsi. verbo transitivo. Chancar yuca
ivari shivoya. Los que viven ro arriba, hervida con el machacador de madera.
apestan, comen mucha cebolla. (Ruth ||Ontsinkake kaniri, tsinka tsinka tsinka,
Quillatupa Lopez) ompiyotakero, antake oviari. Chanca la
yuca, tsinka tsinka tsinka accin de chancar
Taantsi~Tashitantsi. verbo transitivo. una masa, la amontona, y prepara su
Asar.|| Aisatzi apiri ikantzirikia te masato. (Gregorio Santos
ankotsitero, intaani atashitashityaro Prez)//Tsinkamentotsi. Machacador.
maaroni otaki. Tambin dbamos, dicen, la
yuca que no est sancochada, no est Tsikana. sustantivo femenino. Aj.
hervida, solamente la asamos con toda la ||Noaakotziro ina, arika onkotsite
cscara. (Clelia Mishari) oshivanikitepatsaini, ontetashitakiri tsikana,
omoyakomaintyari, ontyakiri tzivi, irotaki
Tanta. sustantivo femenino. Pan. ||Irotaki ovapinteri, ari ovakotziri. Yo he visto a mi
antsiyantamaniari o atsiyantanaiyari. Es mam, cuando cocina su anchoveta, le echa
para tomar el desayuno o la cena. (Gregorio aj a la anchoveta, luego la hace hervir, le
Santos Prez) echa sal, y eso es lo que come siempre, all
lo guarda. (Gregorio Santos Prez)
Tashatsi. verbo intransitivo. Sentir
hambre.|| Notashatzi. Tengo hambre. Tsipatantsi. verbo transitivo. Juntar,
acompaar. ||Antsipatairo masaki machaki.
Toniroja. sustantivo femenino. Juntamos la papa con el frijol. (Delia Rosas
Masita/crema del aguaje. Rodrguez)
33
Tsiyaantsi. 1. Alimentar. ||Ivakakarora, Yetantsi. Servir comida. || Tsametya ayete
itsiyakero, ovatsitaka osheki. Les hacen avavakiata. Vamos a servir para comer.
comer, se alimentan a ellas, ellas comen (Ernesto Manchi Lopez)
mucho. (Abdias Caleb Quinchori) 2. Tomar
el desayuno.|| Okitaitamanira isaavavaitaki
isaavari, poa itsiyakakana. En la maana l
hizo hervir el agua, luego me hizo tomar 6.
algo caliente (el desayuno). (Gregorio
Santos Prez) Ovayeritantsi
Tyapa. sustantivo femenino. Pollo.
Sinnimo. Varipa. || Iyaki tyapa. Caldo de
Guerra
gallina. //Tyopiki. Pollito.
Jevari. sustantivo masculino. Jefe.||
Tzivi. sustantivo femenino. Sal.|| Yaake Jevatatsirira iroaka ityanakaki atziripaye,
akante tzivi inkatyonkatyari iroaka ikantziri, Tsame amanaterita,
poshiniripaye. Cogen un poco de sal para antsonkaterita iyoka, ampiroterita
salar algo rico. (Gerardo Castro Manuela) iroaaka. l que dirige ahora envi a las
personas dicindoles, Vamos a dispararles,
Vatsatsi. sustantivo femenino. Carne.|| vamos a acabar con ellos, vamos a vencer a
Ikamitantaki ipori vaka, icharikitaki, ellos. (Manuel Rubn Jacinto)
ikatyokakiri, yarovakeri, osheki
ivatsatsite iviari. Compr una pierna de Kisakovintantsi. verbo transitivo.
vaca, la fileti, le ech la sal, y la puso a Defender.|| Apasonkiteri acharinete, okanta
secar al sol, ya tiene mucha carne seca para ikisakovintakaro aipatsite. Agradecemos a
comer. (Gregorio Santos Prez) nuestros abuelos quienes defendieron
nuestro territorio. (Fredi Miguel Ucayali)
Vetsikantsi~vitsikantsi. verbo transitivo. 1.
Preparar comida, bebidas. || Pivetsikenaro Kisanintantzinkari. sustantivo masculino.
piarentsi. Preprame masato. (Delia Rosas Enemigo.|| Iyotziro tsika inkantero
Rodrguez) 2. Confeccionar. iyometante tsika ankanteri avantyarori
kisanentantzinkari. Le gust ensear como
Yenkantsi. sustantivo femenino. 1. Grasa. 2. hacer para matar a los enemigos. (Delia
Aceite.|| Osheki iyenka shima arika Rosas Rodrguez)
antashiteri, poshiniri. La chupadora tiene
mucha grasa cuando la asamos, es bien rica. Kishi. sustantivo masculino. Gran Pajonal. ||
(Gregorio Santos Prez) Ari ipoari kishiki ovayeri,
tsonkantantzinkari, ivantzi. Impokatye
ijakakero evankaro kooya, yaanakero
eentsipaye, yaapakero, ikampiateroja
34
tonkamentsotsipaye. De los pajonales aikiro ipokatzi, aikiro ipokatzi. Habamos
vinieron los guerreros quienes nos controlado en La Merced, nos habamos
exterminaron y mataron. Cuando llegaban, defendido, pero seguan viniendo y
llevaban a las seoritas, llevaban a los nios, viniendo. (Fredi Miguel Ucayali)
y los cambiaron por escopetas (con los
colonos). (Elena Nestor de aapirotantsi. verbo intransitivo. Ser
Capurro)//Kishisatzi. Pajonalino. valiente. || Ikovi irirorite isaripaye
iaaperokitajiami, onkantyakia
Kominkantsi. verbo transitivo. Evitar. inkisakoventantyarori iipatsite. Ellos
||Tzimatsi yaanakeri iyometairiri queran que sus nietos sean valientes para
iriperantzipaye manatantatsiri, iriperantzi que defiendan sus territorios. (Daniel
komenkirori chakopi, iriperantzi airikirori Bernales Quillatupa)
chakopi. Llevaron lo [el conocimiento] que
les ensearon los expertos en el arte de Ovan(tan)tzinkari. sustantivo masculino.
combatir, expertos en esquivar la flecha, Asesino.||Kishishatzipayeni ovantzinkari
expertos en agarrar la flecha. (Daniel inatzi, airo iaakanakai, ari ivakai, ari
Bernales Quillatupa) ikantari pairani. Los pajonalinos antiguos
eran asesinos, no nos respetaban, nos
Koshitantsi. verbo transitivo. Robar.|| mataban, as eran ellos antes. (Gregorio
Pairani ijatatzi imanateri pashinipaye iyora Santos Prez)
atziri saikayetatsiri pashiniki nampitsi,
onkantatya yaantyaniriri, ikoshitantyaniriri Ovayeri. sustantivo masculino. Guerrero.||
irishintopaye, yamajeri ishiyakaventero. Mava ikaratzi iriperori ovayeri ikoshitzi.
Antes iban a luchar con otras personas que Arika iaapakai averayetya eentsipaye
vivan en otros lugares para poder robar a avankari, itsonka inoshikanakeri,
sus hijas, y traan lo que se imaginaban. impimanteri, inkampiyateri irora vaaraki,
(Daniel Bernales Quillatupa) tonkamentotsi. Eran tres guerreros de los
mejores quienes robaban a nios. Si nos
Manatantsi. verbo transitivo. Luchar. vean del tamao de los nios o jvenes, nos
||Tsame iroaka ajate amanatya. Vamos a ir jalaban para vender y hacer un trueque para
a luchar ahora. (Delia Rosas Rodrguez) conseguir balas y escopetas. (Ines Prez de
Santos)
Masontovenki. sustantivo femenino. Planta
mgica. ||Yatsikashitziriri imasontovinkite
onkantya airo ivaitantari. Mascaban la
planta mgica para que no los maten.
(Manuel Rubn Jacinto)
35
isaikanaki pankotsiki, tema
imashirinkatanakia. Antzirori pinitsika, airo
isaikanake ivankoki, ontzimatye ijate
imanatya. Hay tambin una pusanga, una
planta mgica para echar en los ojos de este
hombre que va a ir a luchar. Ya no va a estar
en su casa, sino se va a volver renegn. l
quien toca la planta mgica no va a estar en
su casa, debe ir a luchar. (Daniel Bernales
Quillatupa)
Ovayeri guerrero. Guerrero Victor Prez
36
y la escupe sobre la herida, y le va a calmar Voy a exterminar a todos los que viven ro
el dolor. (Daniel Bernales Quillatupa) arriba. (Elena Nestor de Capurro, La
Cancin del Guerrero)
Pochokiroshi. sustantivo femenino. Planta
mgica para que duerma el enemigo. || Iyoka Vamaantsi. verbo transitivo. Hacer morir.
ovayeripaye poinkari intaina, kaari airi, ||Arika ontsatsaatakia, impoke,
itaatashitapakai pochokiroshi, moiriririri, yantamintsavaitero, isantakero,
maanake, airo akemiri yairikapakai, shepik yookanakiro, ivamakero. Antaroite
shepik. Estos guerreros, provenientes del vashiritantsi. Cuando le resista [al
Gran Pajonal que no conocemos, nos van a guerrero], l vena para fastidiarla, le
quemar la planta mgica, moiririri accin introduca [un palo dentro de su vagina], la
de elevarse el humo, nos quedamos dejaba y la mataba. Grande era la tristeza.
dormido, y no nos sentimos cuando nos (Elena Nestor de Capurro) //Sinnimo.
agarran, shepik shepik accin de agarrar. Ovaantsi. Matar.
(Elena Nestor de Capurro)
Virakocha. sustantivo masculino. Gente
blanca.||Yariitapaka ookajaini, ikantaitziri
virakocha, ingleses, la Peruvian
Corporation. Itsonkakai, imishiyakai.
Llegaron ellos que van a tirarnos, los que
son llamados gente blanca, ingleses, la
Peruvian Corporation. Acabaron con
nosotros y nos hicieron escapar. (Fredi
Miguel Ucayali)
Pochokiroshi planta mgica para que se duerma el
enemigo
37
pankotsi. Iroakama ayotajiro
7. kameetsaripaye maamentotsi, tzimatsi
korechon. Antes dormamos sobre un petate,
Yantantarori otros utilizaban una camita hecha de kamona
o carrizo, tambin dorman en la parte alta
de la casa. Ahora ya conocemos buenas
ivankopaye camas, tambin hay colchn. (Gregorio
Santos Prez)
Como hacen sus casas
Aminamentotsi. sustantivo femenino.
Ventana.|| Maatsi antayetatsiri
aminamentotsi, arika ishitzikakiro itanto
ivankoki. Hacan sus ventanas cuando tejan
sus paredes en la casa. (Gregorio Santos
Prez)
38
Ataimentotsi. sustantivo femenino. Karamina. sustantivo femenino. Calamina.
Escalera.|| Inchekaki apite inchapanki ||Ashiro onatzi, yantajeri iroaka ivanko
santsari, yoisotzimaintya inchakarakipaye, atziripaye, airota ishitzikantaja kompiroshi,
onkantya yantaite jenoki ivankoki. Cortaban osheki okisotzi. Kantzimaitacha onampi
dos palos largos, y amarraban los palos amasavirintsi arika intaairo ooriatsiri.
largos a los pequeos palos para poder subir Aisatzi osheki opaimatakotzi arika ompari
arriba de la casa. (Gregorio Santos Prez) inkani. Es aluminio, con eso hacen sus casas
las personas, para que no tejan con las hojas
Avankonampi. sustantivo femenino. Patio.|| del humiro, es bien duro. Pero hace mucha
Kameetsa opishitakiro ovankonampi ina, calor cuando quema el sol, tambin hace
kankiteni onkantanaka. Airo ipokanta mucha bulla, cuando llueve. (Gregorio
okaakini maranki. Muy limpio barri el Santos Prez)
patio mi mam para que no venga la culebra.
(Gregorio Santos Prez) Karapa. sustantivo femenino. Casa
communal.|| Antaro pankotsi tsika
Inchapanki. sustantivo femenino. Viga.|| yapotoitajeetapintani atziripaye, kooyapaye.
Irotaki ivashitzirori ivanko atziripaye. Arika Te intantoitero. Ivishiriantyari terika paita
yante ivanko, yaashitzi shimiropanki, inintajeetziri yanteri anta. Casa grande
kisokirini inchato. Eso es lo que ponen en donde se reunan los hombres y las mujeres
sus casas las personas. Cuando construyen en los tiempos pasados. No tena paredes. Se
sus casas, se consiguen palos de la canela, es utilizaban para fiestas o otras cosas que
un rbol bien duro. (Gregorio Santos Prez) queran. (Gregorio Santos Prez)
39
//Sinnimo. Ashirotonki. (Gregorio Santos Osaviki. sustantivo femenino. Primer piso
Prez) en la casa, suelo. ||Novaka osaviki, nomaye
jenoki. Com en el suelo (primer piso),
Kitsapitonki. sustantivo femenino. Agujas dormir arriba. (Delia Rosas
de madera del pifayo utilizadas para atar Rodrguez)//Sinnimo. Kipatsi. Suelo.
hojas de palmeras.|| Ashitzikantyari
pankotsi, airota okintantai oche kompiroshi Otavanto. sustantivo femenino. Cumbrera.||
akoki. Es para tejer la casa, para que no nos Ataitanaki shiramparira, shero shero,
hinque las manos la espina del humiro. ivankopashikira irojatzi otavantokinta.
(Gregorio Santos Prez) El hombre subi hasta la cumbrera de la
casa, shero shero sonido de las hojas secas
Kompiroshi. sustantivo femenino. Hojas de cuando les hacen susurrar. (Ernesto Manchi
la palmera llamada humiro. ||Iri ijatzi Lopez)
yaakite kompiroshi, yantake iroaka
ivankoshi antaroite ivankokira omaamentoki
tsinani. Su pap se fue para traer hojas de
humiro, hizo una choza grande dentro de su
casa, donde estaba la cama de la chica.
(Daniel Bernales Quillatupa)
40
Tantsotsi. sustantivo femenino. Pared.||
Pairani itantoitaro kamonakota, airo
yatsikakotantari manitzi. Iroaka jaka
katonkoka itantoitaro savoro, kameetsa
onkantanaki. Antes hacan paredes de
kamona rajada, para que no muerda un tigre.
Ahora en la parte alta del ro hacen sus
paredes de carrizo, va a quedar bonito.
(Gregorio Santos Prez)
Pankoshintsi choza
8.
Ivanko pava iglecia (Pucharini)
Ijajeetantari yaye
Atsintapintanta. sustantivo femenino. tzivi
Bao. Lugar para orinar. ||Nojatatetyami
atsintapintari. Me fui al bao. (Bertha Como iban a extraer la
Rodrguez de Caleb)// Sinnimo.
Shitamentotsi. Lugar para defecar. sal
Shitzikantsi. verbo transitivo. Tejer. ||Te
noyotero noshitzikero, arika Amaatakotantsi. verbo intransitivo. Bajar
nantavitakiamiro pankotsi, airo en bote, canoa, o balsa.|| Amaatakojeetaje
onkameetsatzi. No s tejer casas, si hago una itzivini irojatzita inampiki, yaaronta osheki
casa para ti, no saldr muy bien. (Victoria tzivi, kaatsite intsote, kaatsi ikatyonkantyari
Manchi de Martin) ishimaate. Bajaban por el ro con su sal en
41
las balsas hasta su pueblo, conseguan Montyaantsi. Cruzar el ro en bote o canoa
mucha sal para sus familias, porque no haba o por el puente. ||Notetapaka pitotsikira,
nada para chupar, no haba con que salar su irojatzi amontyaanaka intatzikironta. Me
pescado. (Ruth Quillatupa Lopez) met a la canoa y cruzamos al otro lado del
ro. (Gregorio Santos Prez) Sinnimo.
Pampiaatantsi.
42
No corre la balsa en el ro, no es como en el Sal cocinada. ||Ovaaki tzivi, intaani
mar, o como la canoa que corre mas o okotsitziro, kitamarovanitaki, opaita katsori.
menos. (Gerardo Castro Manuela) Solamente cocinaban la savia de la sal, es
similar al polvo blanco, se llama katsori.
(Ruth Quillatupa Lopez)
43
vamos a poder vivir bien, hay un demonio que coman los humanos. Para que coman los
que hace sonar su hueso de peron. paisanos, cuando los cocinan en sus ollas,
(Ines Prez de Santos). son ricos, acompaados de yuca. (Elias
Meza Pedro) Poa aarontsipaiteki yamiro
Ashitarori, ashitariri. sustantivo inkaani. En el tiempo de verano, la
masculino. Dueo de un lugar o de una golondrina trae la lluvia. (Gregorio Santos
especie. ||Eerokia otzimanaji kaniri, ikisaka Perez) Manitzi inatzi, arika inintzi
ashitarori irirori, tekatsi apiri. Ya no va a intonkaiteri, aranaki, airo ikantaitziri
crecer la yuca, se molest el dueo, no le ivaiteri, yashitakotashitakari sheripiaripaye
hemos dado nada. (Clelia Mishari) pomporianikinta. Es un tigre, cuando la
Ashitarori kaniri. El dueo de la yuca. gente quera matar al tigre, no podan,
//Sinnimo. Iriri. Su padre. Iriniro. Su porque volaba, y los tabaqueros lo
madre. Tzimatsi aparoni sheripiari, ikantzi encerraron en una cueva en Pumpuriani.
paitaranki, imaaki, imishitakiri, iaakiri (Frida Thomas Huamn)
aka, Ari isaikiri, tzimatsi iriniro maranki,
iriniro manitzi, iriniro kamari. Hay un Atsityopini. sustantivo masculino. Dueo
tabaquero que dijo antes, cuando durmi vio del ro.|| Iritaki samotetachari iroaka
en su sueo, Aqu vive la madre de la Atsityopini. Kiatsi antarite, ikimitaja pairani
culebra, la madre del tigre, y la madre del ikantaitziro, Ari itsonkajai, ivajai. l es
diablo. (Bertha Rodrguez de Caleb) quien est cubierto con las hojas secas,
Atsityopini. Es un boa grande, antes decan,
Nos va a acabar, nos va a comer.
(Elena Nestor de Capurro)
44
Ikatzini, aka ichakopite, aajatzi kooya Yamaniri, ikimoshirivintziri. Lo adoraban y
okaratzini, aka okitsata, otsarate, lo festejaban. (Bertha Rodrguez de Caleb)
ochakopite. Cuando te pones triste, vas a ver
a un duende. Te va a llevar o te va a pegar, Koroshi. sustantivo femenino. Cruz. ||
l tiene mucha fuerza. Es muy pequeo, Nokovavita noijateri pava, eero nopiya
tiene su flecha, tambin la mujer es pequea, notapiki. Pashini impiye, naaka eero nopiya,
est vestida, tiene su morral y su flecha. eero nopiyanaja. Nameneri pava
(Ines Prez de Santos) ipaikakotaka koroshiki, iritaki noijate,
iritake noijate. Quiero seguir a Dios,
Kashiri. sustantivo masculino. La luna.|| no vuelvo atrs. Otros vuelven, yo no vuelvo
Avishiriakotari ooriatsiri, paitaranki atrs, no vuelvo atrs. Yo miro a Dios
ikantaitziri, kashiri, ovakira clavado en la cruz, a l quiero seguir, a l
iyovachekitapaji. Festejamos al sol, a lo que quiero seguir. (Manuel Rubn Jacinto, El
se llama la luna, cuando sale la luna nueva. Coro)
(Paulina Garca ate)
Mamantsiki. sustantivo femenino. Duea de
Kiatsi. sustantivo masculino. Dueo del ro, la coca. || Amonkotzi kapichiini koka,
est en los remolinos, voltea las canoas, ikantzirija iroaka koka, aajatzita irojatzita
tiene su cancin. Variedad de boa o mam Mamantsiki amonkotziri kokatatsiri.
armadillo. ||Aiiri itampatzikatapake Mam Mamantsiki iroaka iriniro pava.
ooriatsiri, iraanakiarika, kin kin, ipokapaki Masticamos un poco de la coca, lo que se
irira yora kiatsira. Maranki antarite, ari llama la coca, tambin la mam Virgen
itsonkapakeri atziritepaye saikajeetatsirira. Maria masticaba la coca. La mam es
Lo vemos a medioda, cuando lloraba, kin Virgen Maria. (Clelia Mishari) //Sinnimo.
kin sonido de llamar al padre del kiatsi, y Iropiranto Ina. Virgen Maria.
el padre vena. Es una culebra grande, va a
acabar con todas las personas que viven all. Mamaro. sustantivo masculino. Bho, ave
(Carmen Pachiri Quinchori) demoniaco.|| Ipokashitatzira iroaka
mamaroka, ikitsorianarokari noki. Ojal que
Kimoshirinkantsi. verbo transitivo. no venga el bho, sino me va a extraer mis
Celebrar.|| Arika intonkake isamanite, ojos. (Guzman Segundo Yamane)
isharoni, iimoshirinkero chakopira.
Cuando matan a un samao y un cutpe, Maninkaro. sustantivo femenino.
celebran la flor de la flecha. (Ines Prez de Maninkari. sustantivo masculino. Personas
Santos) // Iyotziri ivavani yoimoshirinkiri. invisibles que viven en las alturas de los
Conocan a su dios y lo festejaban. (Bertha cerros. || Aitaki saikatsiri irori otsipatari
Rodrguez de Caleb) shirampari. Kantzimaitacha, eero aiirotsi,
okovirika oaakakai, aritaki oaakajai
Kimoshirivintantsi. verbo transitivo. koaroini. Aitaki ompakai tsikarika akoviri
Festejar a alguien, alegrarse de alguien.||
45
arori, oyotakotakairi anintzirira aka. Eero chakopi. Cuando llegaba la floracin de la
akamitzi, ampiashitaka antamishiki. flecha, ellos realizaban la fiesta, es por eso
Es verdad que ellos estn con sus hombres. que se alegraban antes. Festejaban hasta tres
Sin embargo, no los vemos, si quiere hacer noches y tres das, se amanecan festejando
nos ver, vamos a verla claramente. Nos va a la flecha. (Moises Santos Rojas)
dar lo que nosotros queramos. Ella sabe lo
que queremos. No vamos a morir, pero
desapareceremos en el monte. (Moises
Santos Rojas)
47
Peyari. sustantivo masculino. Tipo de
demonio en forma de un animal.|| Peyari
aiiri piratsiyetatsiri, iroma inkami
asheninka, te impeyaritya iriro. Peyaritatsiri
kamari ikantaitziri, kamari inatzi,
tonkiporokiri iri ikantziri peyari. El peyari
conocemos como un animal, pero cuando mi
paisano muere, no se transforma en un
demonio. El peyari es lo que dicen
demonio, el demonio es, es un esqueleto, a Sheri tabaco. El curandero est entrenando a un
eso es lo que le dicen peyari. (Ines Prez joven como tomar el tabaco
de Santos) //Sinnimo. Sonkavaitori. l que
sopla. Sheripiari. sustantivo masculino. l que
chupa tabaco, tabaquero.|| Irotaki irora
Shashintzi~sashintzi. sustantivo masculino. ikantziri sheripiaripaye iaaviatarora, te
Tunchi, un demonio que puede volar y onkatziyavaitashitya inchato, te
transformarse en un ser humano. Canta soi osaikavaishitya nija, te osaikavaishitya
soi, rompe huesos de las personas.|| imperetapaye, tzimatsi ashitarori.
Shashintzika, arika atsinampairi, airo Eso es lo que dicen los tabaqueros, cuando
yookajai. Airo atsinampavaitziri iyoka tienen visiones, que los rboles no estn
shashintzi. Ikanta iaajai ipaita parados por gusto, no est el agua por gusto,
shashintzika, ikitoriajai. Akante aroka, tampoco las rocas tienen sus dueos.
ivamajemi, ikarajemi. Tunchi, si nos (Daniel Bernales Quillatupa)
burlamos de l, nunca nos dejar. No hay
que burlarse de este tunchi. Cuando el tunchi Shina. sustantivo femenino. El rbol lupuna
nos ve, nos va a desmembrar. Decimos que tiene la duea mala.|| Osheki ayeri
nosotros, te mata, te rompe los huesos. ashiri, arika ankimero tsiteni ompantsai,
(Guzman Segundo Yamane) oshiyaro aparoni tsinani, arika inkemakiro
evankari, ari ijatashitakiro, ipiyashitakia,
Sheri. sustantivo femenino.Tabaco.|| airo ipiyaja. Se nos va a llevar a nuestra
Itsotakiri ishirini ivira aka iyapiroteki, alma, cuando escuchamos a ella cantar la
itsotakiro, itsotakiro. Ikishokakiro ina, cancin de una mujer, cuando la escucha un
ikishokakiro, yaaki ovira aka kaarashi. jven, va a ir a verla, y nunca va a regresar,
El tabaquero chupa su tabaco de su mansha se pierde. (Gregorio Santos Prez)
de este tamao, lo chupa, lo chupa. Luego
escupi en el cuerpo de mi mam, sac Shiretsi. sustantivo femenino. Alma. ||
basura de este tamao. (Ines Prez de //Ishiri. Su alma. Arika yoyatakai
Santos) //Sinnimo. Pocharo. kaminkaraiyeninta, yantamintsataikari
ishiri. Cuando nos sigue el difunto, cuidado
48
con su alma que puede molestar a los vivos. tsomiri kaariperori nijaveri. Cuando ven los
(Gregorio Santos Prez) tabaqueros en sus sueos al dueo del agua
llamado tsomiri, le dicen, Entrgame el
Shiritantsi. verbo transitivo. Creer.|| espritu de mi paisano. Este dueo es bien
Nokantziri, aapini paisatzipaye ishiritari feo. (Daniel Bernales Quillatupa)
pava, iiiri pava, aroka te aaajiri pava.
Yo digo, nuestros abuelos, los antiguos Yompiri. sustantivo masculino. Dios de la
crean en Pava, conocan a Pava, nosotros no piedra. || Tzimatsi irora paitachari mapi,
lo conocemos. (Clelia Mishari) iritaki ivavanitari. Iritaki yamaniri ipaita
Yompiri. (Bertha Rodrguez de Caleb)
Sonkatantsi. verbo intransitivo. Tocar la Ikantaitzi Pava Yompiri isaiki
flauta llamada antara. ||Isonkatzi iroaka okosopampaki, ari ijajeetziri maaroni
shirampari, isonkaventziro ichakopitera. amaishapaye yamaniri. Yompiri mapi
Los hombres tocaron sus antaras, las tocaron onatzi. Yamanapintziri atziripaye. Mapikira
para celebrar su flecha. (Ines Prez de ari oshitovatziri nija, onkanaatakara,
Santos)// Sonkari. sustantivo femenino. irojatzi okantari iroaka. Arika imantsiyate
Antara. Nosonkari. Mi antara. atziripaye, ari impiinkajeeteri, arika
ishitovanaji, tekatsitanaji. Ari ikaatapintari.
Tasorentsi. sustantivo masculino. Dios o Dicen que exista un dios en la zona de
dueo de un lugar o una especie. Tiene Oxapampa, all iban todas las hermanas
poder supernatural. ||Tzimatsi tasorentsipaye yaneshas para adorarlo. El dios era una
saikatsiri otzishikinta, itsonka ishitovanake. piedra. De la piedra brota agua y forma un
Haban los dueos de los cerros, terminaron pozo, hasta hoy da existe. Cuando se
de salir completamente. (Almacia Benavidez enferman las personas, se sumergen en el
Fernandez) agua, cuando salen, ya estn sanos. All se
baan siempre. (Elias Meza Pedro)
Tasonkantsi. verbo transitivo. Bendecir,
soplar.|| Arika apavakiri, iritakirika Vaka. sustantivo masculino. Dueo de los
sheripiari, kovatsiri iyotai cerros, chacho. || Tzimatsi ovakakani
akameetsatziririka atziri, ari itasonkakai. mapira, ari isaikiri ashitarori otzishi. Hay
Cuando le vamos a dar, si es el tabaquero una piedra donde est el chacho, all est el
que quiere conocernos si somos buenas dueo del cerro. (Gregorio Santos Prez)
personas, nos va a bendecir. (Daniel
Bernales Quillatupa) Vishiriantsi. verbo intransitivo. Cantar y
danzar juntos. ||Irotaki ishapaye irori
Tsomiri. sustantivo masculino. Dueo amani, amani ovishiriavintyari pava. Las
demoniaco del ro. Tiene bigotes, variedad abuelas, s rezan y danzan para Pava. (Elena
de boa. ||Ari iaaviatakeri sheripiari Nestor de Capurro)
ashitarori nija paitachari tsomiri, ikantajiri
Pimpajenari ishiri nosheninka. Yora
49
nokonkiri itotzi, shiringa itotziri. Tena mi
ta, mi ta tambin se fue a vivir donde
trabajaban y cortaba el caucho, shiringa, mi
to. (Bertha Rodrguez de Caleb)
50
Airontsi~aiyini. vocativo. 1. Hermana del Iroma tekatsira ina, kovityavaitaka. Pero
padre del varn. 2. Esposa del hermano de la cuando no hay mam, la extraamos. (Ines
madre del varn. 3. Suegra del varn. Prez de Santos)//Inapaye. Miembros de la
||Tekatsi nochompate, intaani ashi kooya generacin de las mujeres adultas. Inayeni.
airontsi poachari Katsiriki. No tena mi Miembro de la generacin de las madres
abrigo, solamente un abrigo de una mujer, difuntas.
mi ta que proviene de Katsiriki. (Raul
Martin Bernata) Inatsi. Esposa.|| vocativo. Noina. Mi esposa.
Yamajirira iinaki, ikantapajiro, Acharini
Charini. vocativo. Abuelo/nieto. Sinnino. inatzira iyoka.Lo llev a su esposa, dijo,
Aani (del varn). Abuelo. Aapi (de la ste es su nieto. (Ernesto Manchi Lopez)//
mujer). Abuelo. //Nocharini. Mi Noinatsori. 1. Hija del hermano de la madre
abuelo/nieto. Acharinitepaye(ni). Nuestros del varn, mi prima. 2. Hija de la hermana
abuelos, ancestros.|| Ikantzi charini, del padre del varn, mi prima-cuada. 3.
Iroaka nocharini nompaityeri makako. Esposa del hermano del varn, mi cuada.
Mi abuelo dijo, Ahora voy a llamar a mi
nieto makako. (Gregorio Santos Prez) Imitsi. Esposo. // Noime. Mi esposo.
Noimetsori. 1. Hijo de la hermana de la
Chooki~choini. vocativo. 1. Hermana del padre de la mujer, mi primo. 2. Hijo del
varn. 2. Hija del hermano de la padre del hermano de la madre de la mujer, mi primo-
varn. ||Notsiro. Mi hermana, mi prima- cuado. 3. Esposo de la hermana de la
hermana. Iritsiro. Su hermana, su prima- mujer. ||Te yantena noimi irojatzi iroaka.
hermana.|| Ikantziro iritsiro, Eh! Chooki, No me pega mi esposo hasta ahora. (Ines
paminitya inchatyaakira. Dijo a su Prez de Santos)
hermana, Hermana, mira esta flor.
(Ernesto Manchi Lopez) Isha. vocativo. 1. Abuela. 2. Mujer anciana.
//Nosaro. 1. Mi abuela. 2. Mi nieta.
Entyo. vocativo.1. Hermana de la mujer. 2. Amapakiro iroaka kaniri, okotsitapakiro,
Hija de la hermana de la madre de la mujer. okantziro, Piya, nosaro. Trajo yuca, la
//Nirento. 1. Mi hermana. 2. Mi prima- cocin, le dijo, Come, nieta. (Ernesto
hermana. ||Makoriataitake nirento, Manchi Lopez)
yaaitanakero Tsiirishiki, iroaka makoriake,
airo aaajiro. Mi hermana muri, la Iye. vocativo. Hermano del varn.//Nirentzi.
llevaron a La Merced, all descans, ya no Mi hermano (del varn). || Tzimatsi
vamos a verla. (Ines Prez de Santos) alphabeto, iroaka iri ovaakoteroni iye
Daniel. Hay el alphabeto, hermano Daniel
Ina. vocativo. Madre. //Noniro. Mi madre. va a explicar sobre eso. (Gregorio Santos
Iroaka inara, irisarora Naviriri, inirora Prez)
kooya, ari ovashirivaitaka irori. Su esposa,
la abuela de Naviriri, la mam de la mujer,
estaba muy triste. (Ernesto Manchi Lopez)
51
Koki. vocativo.1. Hermano de la madre del o novio, ya decimos es mi novia/novio.
varn. 2. Esposo de la hermana del padre. 3. (Gregorio Santos Prez)
Suegro del varn. //Nokonkiri. Mi
to/suegro (del varn). Saikatsi koki otzi. Atzineri. vocativo. 1. Hijo de la
tonkariki ivaniki, te ininte impoki jaka hermana del varn. 2. Hijo del hermano de
nosaikika. Mi suegro vive en su chacra en la esposa. 3. Hijo del hermano de la mujer.
las alturas, no quiere bajar aqu donde vivo. 4. Hijo de la hermana del esposo.
(Gregorio Santos Prez) //Notzineri. Mi yerno, esposo de la hija.
||Kisaka iroaka, yareetapajanta iaavajatzi
Koko(ini). vocativo. 1. Hermano de la itzineri. Ya estaba enojado, vio llegar a su
madre de la mujer. 2. Esposo de la hermana yerno. (Ruth Quillatupa Lopez)
de la madre de la mujer. 3. Suegro de la
mujer. //Nokonkiri. Mi to/suegro (de la Miritzi. sustantivo masculino. Hurfano.
mujer). Nojataki aajatzi notsipatanakari Mirito. sustantivo femenino. Hurfana.||
nokonkiri. Jataki, noyavitaro, noyavitaro. Se Mirito nonatzi. Soy hurfana. (Bertha
fui acompaado de mi suegro, l se fue, Rodrguez de Caleb)
esperaba, esperaba. (Ines Prez de Santos)
Pavachori. vocativo.1. Hermano del padre
Nanaini, aa. vocativo. 1. Hermana de la del varn. 2. Esposo de la hermana de la
madre de la mujer. 2. Hermana de la madre madre del varn. //Niritsori. Mi to (del
del varn, esposa del hermano del padre del varn). Ari isaikiri pavachori Benigno
varn. //Nonirotsori. Mi ta (de la mujer y kirinka, itsipataro iina, itomipaye
del varn). Ipokaki, ikantzi, Kamaki Pirimorishiki. Mi to Benigno vive por
nonirotsori. Paita ovakirori? adentro en Puerto Bermdez con su esposa
Ishitsikaitakiro ovira oponaataki hijos. (Gregorio Santos Prez)
okentsiki. Vino, dijo, Mi ta muri.
Qu la mat? Fue estrangulada hasta Pavaini. vocativo. 1. Hermano del padre de
que su cuello se volviera negro. (Bertha la mujer. 2. Esposo de la hermana de la
Rodrguez de Caleb) madre de la mujer. // Niritsori. Mi to. ||
Ikaratzi mava niritsori ishintsivintakina.
Nonintani. sustantivo masculino o Ikantakina, Payeri iyoka evankarika.
femenino. Mi novio/novia. ||Pairani Eran tres tos que me obligaron. Me dijeron,
asheninkapaye te iyotero ontzimi inintani, Csate con ese hombre. (Ines Prez de
intaani ishintsivintavaka, iroakakia Santos)
ayotajiro ikantzaitziri nintaantsi, kantajai
irotaki nonintani. Antes mis paisanos no Shintotsi. Hija. //Noshinto~nishinto,
conocan de como tener una novia, noshintyo. Mi hija. Irishinto. Su hija.
solamente se forzaban para casarse, ahora s, Nishintotsori. Mi sobrina. 1. Hija de la
ya conocemos que cosa quiere decir novia hermana de la mujer. 2. Hija del hermano
del esposo de la mujer.
52
Tomitsi. Hijo. //Notomi~notyomi. Mi hijo. Ojaniavaitatya noinatsori, ovaro kipatsi.
Itomi. Su hijo. Notomitsori. Mi sobrino.1. Est hinchada mi cuada, coma tierra.
Hijo de la hermana de la mujer. 2. Hijo del (Gregorio Santos Prez) Airitantsi~
hermano del esposo de la mujer.|| Naakara eretantsi. Hincharse, estar inflamado.
amenatziri notomitsori, irairataka. Yo
estaba cuidando a mi sobrinito que lloraba Antantsi. verbo transitivo. Hacer dao,
mucho. (Delia Rosas Rodrguez) brujear. || Antatyana shaarontsi. Me hace
dao la diarrea. (Delia Rosas Rodrguez)
Yaya. Aari. vocativo. 1. Hermano de la
mujer. 2. Hijo de la hermana de la madre de Aantsi. verbo intransitivo. Estar vivo.
la mujer. //Noyariri. Mi hermano/primo- Antnimo. Kamantsi. Morir. ||Saikachana
hermano (de la mujer). irojatzi nai. Existo mientras yo estoy vivo.
(Delia Rosas Rodrguez) Aaachana. Estoy
vivo. //Naantari. Mi vida.
53
Areetapaka kamanitantsi. Lleg la muerte. ||Omorontakina noyempita, katsirini. Me
(Delia Rosas Rodrguez) hice un hueco (para mi arrete) en mi oido, es
doloroso. (Delia Rosas Rodrguez)
Kamarankantsi. verbo transitivo. Vomitar. Akayave! Ay!
||Ankamarankanakero, mokoro mokoro. Le
hicimos vomitar, mokoro mokoro accin de Kimantsi~kemantsi. verbo intransitivo.
vomitar. (Victorina Rosas de Castro) Sentir algo, sentir contracciones (dolores de
parto). ||Okimatzitatya. Ella siente
Kameetsa nokanta. Estoy bien. //Sinnimo. contracciones (dolores de parto). (Delia
Tekatsitajana. Ya estoy sano. Rosas Rodrguez)
54
recuper de la enfermedad, ya est sano. terika aisatzi imporonkaitatyari, osheki
(Ines Prez de Santos) kantavaishitacha pasatantsi.
Pasatantsipayeka irotaki ipaitziriri
Kitetantsi. verbo intransitivo. Tener abceso, matsiyatatsiri intekatsitantajiari mantsiyari.
pus. || Kitetaki. Hay un abceso. Eretzitaki, Hay muchas clases de castigos. Vamos a
kitetaki. Est inflamado, con pus. mencionar algunos: golpean a una mujer o
//Kitenkatsi. Abceso. Aitenka. Nuestro un hombre con un palo, otro, hacen excavar
abceso. la tierra, otro, hacen tomar la mala leche
(catahua), otro, echan el aj raspado en los
Mantsiyatantsi. Estar enfermo. ojos, otro, lo colgan con soga en la parte alta
Nomantsiyatatzi. Estoy enfermo. y le amarran sus pies para golpearlo, otro,
//Mantsiyari/ro. Enfermo. cuando nos meten en un hueco, o nos
castigan con la ortiga. Los castigos se
Matsikantsi. verbo transitivo. Embrujar. || aplican a los brujos para que se sane el
Intsitya, pire, omapirorika imatsikaitzimi, enfermo. (Gregorio Santos Prez)
pikantzira matsi. A ver, toma, si es verdad
que te embrujaron, dices bruja.
(Ines Prez de Santos) // Matsitantsi.
Brujera. Matsinto. Mujer bruja. Matsintzi.
Varn brujo.
55
Ponaatantsi. verbo intransitivo. Estar vientre. Tambin la mujer tiene estas
morateado. ||Pitsonka piponaataki. T ests enfermedades. Cuando adquirimos una
muy morateado. (Victorina Rosas de Castro) enfermedad, sentimos dolor en el vientre, no
//Ponaarontsi. Moretn. podemos orinar normalmente. Seguir
doliendo hasta empeorarnos, luego saldr
Shaatantsi. verbo intransitivo. Tener pus. Tambin as es la mujer. Si la mujer
diarrea. || Arika ashaavaitya, aashitakiro adquire una enfermedad venrea, sentir un
iroka, paaroki, amoyakakiro, irakiro, dolor en su vientre, mohh, mohh, ya tiene la
tzinijaitaki. Cuando tememos diarrea, enfermedad llamada suri del vientre. No es
cogemos esta hierba, llamada paaroki, lo un juego, si adquirimos esta enfermedad,
hacemos hervir, tomamos, es bien desabrido. nos matar. (Otoniel Ramos Rodrguez)
(Clelia Mishari)
Tzimanitantsi. verbo intransitivo. Dar a luz.
Shenotsi. sustantivo femenino. Bocio. || Irotaki ontzimanite. Va a dar a luz.
||Antatziro shenotsi. Est con bocio. (Delia Tzimantsi. Nacer. ||Tzimaki~ tzimanaki~
Rosas Rodrguez) Pintzinai, anankorimikari tzimapaki eentsite. Naci su hijo.
shenotsi. Levntate, sino te va a cruzar la
mam del bocio (algo que vuela llevando
esta enfermedad). (Gregorio Santos Prez)
56
hicieron hervir las hojas de algodn, me manikishi, antsiyakiaro aito, airo opariaje
dieron, Aqu est, eso tomaba, cuando me oishi. Cuando cae nuestro cabello, lo
dola mi estmago. (Bertha Rodrguez de hacemos hervir, y nos quemamos
Caleb). //Sinnimo. Ampe. mezclndolo con el jaboncillo, quemamos
nuestra cabeza, y no va a caerse el cabello.
Ana. sustantivo femenino. Huito. (Victorina Rosas de Castro)
||Kameetsarini iriro oishi arika ankatsivaite,
aisatzi kameetsarini ankaatyaro Chonkantsi. verbo transitivo. Evaporar.
antsiyaishitantyaro irori aishi, irotaki ||Noimika imantsiyatzi, nakishitaki
amitari isha pairani, airota opaitanta apavakoroni mapi, nochonkakiri,
shintsini. Es bueno para tomar, cuando nochonkakiri, arive. Imaanaki, okitaitamani
sentimos dolores en el cuerpo, tamben es nokantamaniri, Tsika okantzimika?
bueno para quemar el cabello; era la Ikantzi, Otsinkanakina. Mi esposo estaba
costumbre de mi abuela antes para que no enfermo, as cinco piedras y lo evapor,
aparezcan las canas. (Bernardo Gaspar muy bien. Se qued dormido, en la maana
Signn, Gregorio Santos Prez) Aisatzi del otro da le pregunt, Como te hizo la
kameetsarini iriro ampichovakiaro arika evaporacin? Dijo, Me calm.
ankaintavaitya, ankanterika, aja aja aja, (Ines Prez de Santos)
airo akaintanaja, ari ashitanaji. Es bueno
para tomar cuando tenemos tos, hacemos Imitzikara kiatsi. sustantivo femenino.
aja, aja, aja accin de toser, exprimimos Planta llamada columna vertebral del padre
en nuestra garganta, no vamos a toser ms, del agua. ||Arika onkisai nija, antapiavaitya
vamos a sanar. (Elena Nestor de Capurro) atsomonteki, ankoshetakirorika, tzimatsi
ovaaki, irotaki iriri. Cuando nos hace dao
Anaatantsi. verbo transitivo. Masticar. el agua, y estmos con mucho aire en el
||Arika onkatsite aiki, anaatakirorika estmago, lo raspamos, tiene el zumo, y lo
marisaro. Cuando nos duelen los dientes, tomamos. (Gerardo Castro Manuela)
masticamos nudo-nudo. (Bertha Rodrguez
de Caleb)
57
saikatsiri antamiki, imopanki. Tzimatsi
aajatzita shiriompi. Arika ajatake antamiki,
tekira aapakero oka inchashika, ontzimatye
aavaitavakero, tzimatsi ashitarori inchashi,
ankantero, Isha, nokovatzi iroaka
naanakemi, nokovi paaventena.Arika
ajataje avankoki, tekirata amirokashiterota,
ontzimatye aanatero, oka inchashipayeka Irariki sangre de grado
tzimatsi ashitarori. Si adquirimos una
enferemedad venrea, existe la medicina Ivinki~ivenki. sustantivo femenino. Planta
natural de hierbas, por ejemplo una hierba mgica del varn. ||Arika onkatsite aito,
que crece en el monte llamada el rbol de ankaakitakiaro okikinta ivinkinta, ari
suri. Tambin, hay el shiriompi. Cuando ontsinkanakai, ari avisanakai. Ajatzita
vamos al monte, antes de sacar la hierba, pinitsi antsipatakiro ivinki, aajatzita
debemos hablar con ella, existe la duea de kameetsarini iroaka aka naari ivinki.
la hierba, vamos a decir, Abuela, vengo Cuando nos duele la cabeza, echamos en el
para llevarte, quiero que me cures. Cuando ojo esta planta, nos va a calmar, vamos a
regresamos a nuestra casa, antes de sanar. (Bertha Rodrguez de Caleb)//
estrujarla, debemos hablar con ella; estas Ovinki~ovenki. Planta mgica de la mujer.
hierbas tienen sus dueos. (Otoniel Ramos
Rodrguez) Kainipirotsa. sustantivo femenino. Bejuco
para fracturas. ||Iroka kainipirotsa, irotaki
Inchashi. sustantivo femenino. Hierba ashi ankarairika, arika nonkarashityami, ari
medicinal.||Nonintzi nove inchashi aka, nove nontsirikakiami, onkantya, onkantya, ari
nonkaatantyariri mantsiyari. Quiero colocar avisaje. sto es un bejuco para fracturas, si
mis hierbas aqu, con eso voy a baar a un me fractur, voy a aplicarlo, despus va a
enfermo. (Ines Prez de Santos) sanar. (Victorina Rosas de Castro) Irotaki
aavintaro tsatachari iroaka, kipishiri
Irariki. sustantivo femenino. Sangre de onatzi. Arika anchekiarika, aakiro, koshe
grado. ||Naavintatziro novatsaro irariki. koshe, antsirikakiaro tsikarika achekakanta,
Estoy curando mi cuerpo con el zumo del shintsini airivatsatakairo. Pashini,
rbol sangre de grado. (Delia Rosas ashaavaityarika, aakero, ampichakero,
Rodrguez) piche piche, aaki kapicheeni nija,
ankonovamaintyaro, ampichovakero pajoki,
pichori, irakerorika, oshatanakai, ari
ookanakiri ashitsani. Eso es un remedio
natural lo que est colgando, es agrio.
Cuando nos cortamos, lo sacamos, lo
raspamos, koshe koshe accin de raspar,
hacemos un emplasto del bejuco en la parte
del cuerpo donde est cortado, rpidamente
58
hace crecer la carne. Otro, cuando tenemos ||Airorika itzimi ireentsite, aashitakiri
diarrea, lo sacamos, lo machacamos, piche ikantaitziro kapishitsa iri shiramaparipaye
piche accin de aplastar la masa con las ivatanakiata shiramapari piriakiri. Cuando
manos, cogemos un poco de agua y lo no se tiene hijos, cogemos lo que se llama
mezclamos, lo estrujamos en el pajo, cuando liana contra la impotencia, y les hacemos
lo tomamos, nos hace tener diarrea, y tomar a los hombres que no tienen smen,
expulsamos los bichos. (Gerardo Castro ya van a tenerlo. (Victorina Rosas de Castro)
Manuela)
Kasonki. sustantivo masculino. Tubrculo
Kamarampi. sustantivo femenino. contra el chupo o furnculo.|| Kameetsarini
Ayahuasca.|| Aisatzi anchonkantyari atsirikiaro tsikarika asompotzi, aritaki
kamarampi. Tambin nos baamos con la ompiajiro. Oshooki antamishi. Con eso
ayahuasca. (Ines Prez de Santos) hacemos un emplasto en la parte donde est
el furnculo (chupo), eso lo va a hacer
Kamarivenki. Sustantivo femenino. Piri-piri desaparecer. Crece en el monte. (Gregorio
contra el mal aire.|| Akaataitaro arika Santos Prez)
amontsaiyari shiritsi, ikantaitziri kamari.
Aaki oitsoki, ampichakiro, asaavatakiro, Kavana. sustantivo femenino. Mala leche,
pona asaatakiaro, ari ashitakotaji. Con eso catahua.|| Jaitetzi yaashitaitziro kavana,
nos baamos cuando chocamos con el mal itotaki kavana, yaaki okashi, irotaki
aire que le dicen demonio. Cogemos sus ipayetakirori matsitatsirika, yoitakiro. Se
pepitas, las chancamos, luego las hacemos fue para conseguir el zumo del rbol
hervir, despus con eso nos baamos, y llamado mala leche, cort al rbol,
vamos a sanar. (Gregorio Santos Perez) consigi el zumo, esto es lo que dieron a las
brujas para tomar. (Bertha Rodrguez de
Kanirisama. sustantivo femenino. Sacha Caleb)
yuca. ||Kametsarini arika antai cancer,
ankiyakotakiro, ankoshemaintyaro, Kaviniri. sustantivo femenino. Planta
ampichovakiro ovaaki, antsipatakiro otaki milagrosa y peligrosa. ||Ichonkaro nokonkiri
santari, iramaintyaro, ari ashitakotaji. Es aparojatzini, okatsitzi iyereto. Iro
bueno para curar el cncer, tenemos que okitaitzimataki parenkatapaki, ari
excavar la tierra [para sacar la raz del sacha otsipatakaro ookatsa antaropaye.
yuca], luego rascamos la cscara, escurrimos Otsarovanaki airontsi, iro onchekiromi.
el liquido de la raz, combinamos con la Yookajantziro otenkanaki. Te ankimavairo
corteza del cedro, tomamos, y vamos a ookatsa. Una vez se evapor mi suegro con
sanar. (Bernardo Gaspar Signn).// las hojas de kaviniri, cuando le dola sus
Sinnimo. Poiniro. rodillas. A la madrugada comenz a
lloviznar acompaado de relmpago y rayos.
Kapishitsa~kapeshitsa. sustantivo Se asust mi suegra, casi la cort [la planta].
femenino. Liana contra la impotencia. Mi suegro llev la olla con las hojas hacia la
59
quebrada.Ya no escuchamos los rayos. Koka. sustantivo femenino. Coca. || Koka
(Gregorio Santos Prez) aisatzita kameetsarini akatsiterika aka
akintsiki, arika onkantai, pairiririri,
Kinapa. sustantivo femenino. Panka panka. kameetsarini kokara. La coca tambin es
|| Iroka ovaatora, ankoshetakiro, buena cuando sentimos dolor en el cuello,
antzirityaro tsikarika akatsitaki. Este es su cuando nos hace paiririri sensacin de
hueso, vamos a rasparlo, y nos frotamos dolor en la garganta, es buena la coca.
donde nos duele. (Bertha Rodriguez de (Clelia Mishari)
Caleb)
60
vomitamos, mokoro mokoro accin de
vomitar, nos olvidamos de quien nos cur.
(Victorina Rosas de Castro)
61
evaporas, en la maana ya ests sano. Lo
combinamos con las hojas de verde
oscuro. (Moises Santos Rojas)
62
andina. (Moises Santos Rojas) Aisatzi arika Ovarantzi. sustantivo femenino. Matico.
inkisai oyechari. Tambin es buena cuando ||Ovarantzishi nosaatantari, arika onkatsite
nos hace dao el arco iris. (Bernardo Gaspar aito. Las hojas del matico, con esas yo
Signn) evaporo [a los enfermos], cuando les duele
la cabeza. (Ines Prez de Santos)
63
evapor, has visto. Existe otro [remedio] con el tabaco. Sacaba el tabaco, jiri jiri accin
que la combino, es la hoja que da comezn. de sacar las hojas del tabaco, cosechaba
(Bertha Rodrguez de Caleb) bastante tabaco. No debe tener arenilla en
las hojas. Las cocinaba, las haca hervir
Pocharishi~pocharivenki. sustantivo hasta que reduzcan bien, hasta que ese
femenino. Planta mgica, contra un corte. tabaco se transforme en una masamorra.
||Arika anchekiarika, aakiro oishi, Llenaba su mansha (la pipa de caa) con
amirokakiro, ampitenkakiaro tsikarika ella, eso es lo que chupaba. (Frida Thomas
achekaka. Aisatzita arika impari ninkarika, Huamn)
irotaki irajeri, ampiri, ampiri, ari
yavisakotaji. Cuando nos cortamos, Poronkito~shiritsishi. sustantivo femenino.
cogemos su hoja, la frotamos con las dos Ortiga, chalanca mula. ||Irotaki akaataiyari
manos, la hacemos gotear donde nos hemos arika yaatajai kamari, jenkarinive, irotaki
cortado. Tambin cuando alguien se cae, eso aashitajiari. Atsipatakiro opishi moravo
va a tomar, le damos, le damos, va a sanar. pariantzi, anchekakiro, antetakiro kovitziki,
(Gerardo Castro Manuela, Bertha Rodrguez asaavatakiro. Pona ankaatakiaro, ari
de Caleb) amatajia. Con eso nos baamos cuando
sentimos el olor de un demonio, algo
apestoso, eso vamos a coger. Lo
combinamos con la semilla de la planta del
pltano morado. Lo cortamos en pedazos,
llenamos una olla de eso, y lo hacemos
hervir. Luego nos baamos con eso, y se
recuperamos de la enfermedad. (Gregorio
Santos Prez)
64
cuando recin ha nacido el beb, para baar bueno [para curar], cuando hacemos un
a nuestro hijo, y no va a llorar. (Bertha emplasto de las semillas del achiote, cuando
Rodrguez de Caleb) nos pica el insecto que los andinos llaman
yanankuli. Cuando l nos orina, se hace
muchas ronchas, es muy doloroso!
Hacemos un emplasto de las semillas en la
herida, se va a secar. Tambin lavamos bien
las hojas y la raiz del achiote, las hacemos
hervir, y lo tomamos, es bueno para el
hombre cuando tiene problemas con su
prstata. (Dora Meza de Santos, Gregorio
Santos Prez) Arika osokatya iraani,
Poshenkarishi hoja para baar al beb para que no potsotzi aisatzita kameetsarini iriro oishi.
llore Cuando las mujeres tienen hemorragia, las
hojas del achiote son buenas para tomar.
Potooki. sustantivo femenino. Oj.|| Niraki (Clelia Mishari)
potooki, nookaki noshitsani. Tom el oj,
expuls mis bichos. (Delia Rosas Rodrguez) Saantsi. verbo transitivo. Evaporar con
Arika anintzi iri potooki, ontzimatye hierbas (sudar).|| Irotaki nosaatantari
ayotero, iraitzi kapicheni, ankante aparoni mantsiyaripatsaini pokatsini aka
cuchara niyankityakini nija tasaki, aitaki novankokika. Con eso evaporo a los
okaratzi. Airo iri osheki, terika ari enfermitos que vienen a mi casa. (Ines
ankamaki. Ikimita aparoni chori kirinka Prez de Santos)//Sinnimo. Shipokantsi.
itsainki, iraki aparoni tasa ovaaki potooki, Evaporar.
kamaki. Cuando nosotros queremos tomar
el oj, debemos saber. Se toma un poco, Saavintaro. sustantivo femenino. Ua de
digamos una cucharada, media taza de agua, gato. || Anintzirika ayiro aavintantyari,
esa es la medida. No se toma mucho, sino yaitziro otaki, ashiviriakirorika,
vamos a morir, por ejemplo un andino ro ankotsitakiro, osheki amoyakakiro, arika
abajo, desobedeci, tom una taza del oj, y onkityonkatapaki, ari iraitzirori.
muri. (Gregorio Santos Prez) Ovavisakotziro mantsiyaripaye antziriri
cancer, terika pashini mantsiyarentsipaye.
Potsotzi. sustantivo femenino. Achiote. | Si lo queremos coger para tratarnos, se coge
Kameetsarini ampichero oitsoki, arika la corteza, la partimos por hilos, la hacemos
intsintai chapitsiniro, yanankuli ikantziri hervir bien, y cuando ya est roja, all se
chori. Arika intsintakai, osheki toma su agua. Cura a los enfermos que
okantaporokitanaki, katsirini! Ampichero tienen el cncer, o otras enfermedades.
patsarontsiki, ari ompiriatanaki. Aisatzi (Gregorio Santos Prez)
oishi poa oparitsa ankivakiro kameetsa,
amoyakakiro, iramaintyaro, kameetsarini
airorika irashi shirampari tampishikitaji. Es
65
Saarontsishi. sustantivo femenino. Hoja
para evaporar al enfermo. || Iroka irojatzita Shamaki. sustantivo femenino. Su pepita es
nosaatari. Aajatzita irotaki nosaatajiriri contra el arco iris. Es de color gris, y tiene el
noimi imantsiyatantari. Irotaki nosaatajiriri, olor rico. Se utiliza en la artesana y
okanta yavisakotantajari. Con eso yo me etnomedicina. || Irotaki ipaitajiriri noyariri,
evaporo. Tambin con eso lo evapor a mi itaantakariri oyechari. Ipichajeetakero
esposo, cuando estaba enfermo. Con eso lo oitsoki, poa ipamaintari iriro kapicheeni,
evapor, y se san. (Ines Prez de Santos) aisatzi itsirinkaitantakari isamorinkakinta
itaakirinta oyechari. Irotaki
Sananko. sustantivo femenino. Chiri ovavisakotajiriri. Eso es lo que le dieron a
sanango.|| Iroka paitachari sananko, iroka mi hermano, cuando lo quem el arco iris.
oshiyaro parivana. Osheki ovariro paitarika Chancaron las pepas de shamaki, le daban
antaini. sta se llama sanango, es igual a las de tomar un poco, tambin con eso le
hojas de la abuela (parivana). Mucho nos frotaban las ampollas [de su cuerpo] que el
hace caer cualquer cosa que tenemos en el arco iris quem. Eso lo hizo sanar. (Dora
cuerpo. (Bernardo Gaspar Signn) Meza de Santos)
Kameetsa iriro oparitsa, ankoshetakiro,
koshe koshe, amoyakakiro, irakiro, arika Sherivenki. sustantivo femenino. Planta
irakero, antzivintatyeya, anariatye, arika mgica del tabaco. ||Aakiro, anaatakero,
onkantanakai shee, airorika atzivinta, ari atampiakiri maaroni iitoki, poa iitziki
ajanianakia. Aisatzi ari oshinkiventanakai, miantsiyari. Ankishokakiri maaroni. Poa
arika irakero, airo okantanaje aniitanake, ankaatantakiari. Lo cogemos, lo
onkantanakai shee. Irojatzi aparoni kitaiteri masticamos, lo soplamos en toda la cabeza y
avisanajai, tekatsitanajai. Es bueno tomar la los pies del enfermo. Escupimos la masa
raz, cuando la raspamos, la hacemos hervir. sobre todo el cuerpo. Despus baamos al
Cuando la tomamos, debemos dietarnos (sin paciente. (Victorina Rosas de Castro, Bertha
comer), debemos estar acostados, en la Rodrguez de Caleb)
cama, sino vamos a hincharnos. Tambin
nos va a marear, cuando la tomamos, no
podemos caminar, nos hace shee accin de
mareacin, hasta un da nos va a pasar, ya
estmos sanos. (Bertha Rodrguez de Caleb)
66
kamari, kameetsarini. Eso es para ahumar al okimitaka paamariranki, irotaki iroaka
enfermo cuando el espritu demoniaco lo tsivetatsaranka. Aajatzi tzimanitatsiri iriro,
choca con el mal aire, es bueno [para curar]. oyaro aisatzita airo okantatsatetzitanta,
(Gregorio Santos Prez) kameetsarini iriro aisatzita ovakera aparoni
kashiri, airo okimantzitanta, shintsini
Shiretsivenki~shiretsishi. sustantivo intzimapaki. Lo utilizamos cuando nos
femenino. Planta mgica contra el mal aire. molesta el agua, nos baamos combinndolo
||Shiretsivenki irashi kamari. Irotaki con las hojas del arco iris negro, cuando nos
ankaatyaro arika amantsiyate. salen ronchas al quemarnos con el arco iris,
Yaatajenkajai kamari, irotaki iroaka iroka. es igual al fuego, por eso utilizamos las
La planta mgica contra el mal aire es del hojas de la raya. Tambin es bueno que
demonio. Con esa nos baamos cuando nos tome una mujer que est por dar a luz, lo
enfermamos. Cuando nos agarra el mal aire, come, no va a volverse panzona, tambin es
la utilizamos. (Bertha Rodrguez de Caleb) bueno tomar por un mes, no va a sufrir,
rpidamente va a salir su beb. (Bertha
Rodrguez de Caleb)
Tsivetashi~tsivetatsaranka. sustantivo
femenino. Hojas de la raya. ||Ashi nija
onkisajairika, ankaatyaro antsipatakero
oyecharivenki kisaari. Arika
ankaaporokitanaki yantakairika oye,
67
Yentziri. sustantivo femenino. Ajo macho.
||Yentziri, iroka asaatantyari. Iroka oishi,
arika onkatsite atapi, aakiro, antziritakiaro,
ari ontsinkanakai. El ajo macho es para
evaporarnos. Su hoja es buena cuando nos
duele la espalda, la cogemos, con esa nos
frotamos, nos va a calmar. (Ines Prez de
Tsimankashi planta mgica para no renegar, para Santos) Arika amishivaite ninkarika
tener paciencia kamatsini, aakiro oishi yentziri
ajevankakiaro, jeva jeva, poa ajataki
Tsiri(n)kantsi. verbo transitivo. Hacer un intyatzininta antamishikinta, ookamintyaro
emplasto con la hoja chancada (o otra cosa) atapiki, airo amishitanajiri, kametsarini
en una parte del cuerpo. || Antsirikakiaro iroka. Cuando soamos a un muerto,
tsikarika anchekakanta, shintsini cogemos la hoja del ajo macho, nos
airivatsatakairo. Emplastamos eso donde abanicamos, jeva jeva accin de abanicar,
nos hemos cortado, rpidamente hace crecer despus nos vamos un poco mas lejos del
la carne. (Gerardo Castro Manuela) monte, all la botamos por la espalda, ya no
vamos a soar, es buena esta hoja.
Tziritantsi. verbo transitivo. Frotar, untar. || (Gerardo Castro Manuela)
Nomaperotaka ovakerani, te onkantaji
naniitaji, notziritakaro, piche piche,
notziritzimaitantaro, naniitzimaintajari.
Empeor hace un momento, no poda
caminar, me frot, piche piche accin de
aplastar, con eso me frot, y me puse a
caminar. (Bertha Rodrguez de Caleb)
68
est en el bosque. (Gregorio Santos Prez) Inchatomashi. sustantivo femenino. Monte
//Antamishi. sustantivo femenino. Selva silvestre con rboles grandes, con mucha
virgen. || Antamishiki anta osheki sombra.|| Ainiro otzimi inchatomashi
tsipanashipaye onariayeta. En la selva katonkonta vakeria, onampini antaropaye
virgen all hay muchas hojas en el suelo. inchato. Todavia hay rboles grandes en la
(Bertha Rodrguez de Caleb) parte alta de Vakeria, existen muchos
rboles inmensos. (Gregorio Santos Prez)
Avotsi. sustantivo femenino. Camino, pista,
carretera. ||Aijatziri avotsi kianaki Inkaarimashi. sustantivo femenino. Tierra
antamikinta. Lo seguamos por el camino de barro con agua. ||Aitaki onintzirori
que entraba al monte. (Bertha Rodrguez de oshooki toniroki, inkaarimashiki. All le
Caleb) gusta crecer al aguaje, en la tierra de barro
con agua. (Gregorio Santos Prez)
69
Nija ro (Villa Progreso/Samamparini)
Kishi pajonal (Mariscal Cceres/Kishitari)
Nijateni. sustantivo femenino. Quebrada, la
Mapi. sustantivo femenino. Piedra, roca, cama del agua de un arroyo
canto rodado, afloramiento rocoso, pinculo, semipermanente. || Nokantzi, noyaatanajiro
piedra de guijarros, cantos rodados. ||Pamini nijatenika irojatzi noshitovantajia tsika
mapi kantamerontakitatyari. Busca una roca oshitovi irori, ari nokantaka, noijatziro
plana y amplia. (Moises Santos Rojas). Irora nijatenira. Yo digo, voy a seguir al
mapi okisoyetanaki, nariateroinatanaki, riachuelo para salir donde desemboca el
tenakiyetaki. Esta piedra era dura, como una agua, as fue, comenc a seguir al riachuelo.
bola, pesante. (Ines Prez de Santos). (Gregorio Santos Prez) Otsipiyetatyari
//Mapiporoki. Tierra con muchas piedras. nijateni, irotaki kaari ayotantaro. Como est
serpenteando la quebrada, por eso no
Mapitapi. sustantivo femenino. Boca de la sabamos donde bamos. (Ines Prez de
cueva. || Iaakero mapitapi, osheki ari Santos)
iitsoki kentsori. Vio la boca de la cueva, all
haban muchos huevos de la pava del monte.
(Moises Santos Rojas).
70
Niyankia. sustantivo femenino. Canal
principal del ro.|| Yookakiro yakachaarora
niyankiakira. Tir su anzuelo en el medio
del ro. (Gregorio Santos Prez)
Oonkaro~oonkana~oonkanaki. sustantivo
femenino. Represa con agua intermitente.
71
||Antaroite oonkaro, antaroite, aajatzita osaanate. En el pozo profundo, siempre se
onika. Una tremenda represa, tremenda, baan. Hay pozos bien profundos, y hay
tambin un temblor. (Almacia Benavidez pozos sin profundidad. (Gregorio Santos
Fernandez) Maatsi noiiro oonkaka Prez)
tonkarikinta paitachari verde cocha.
Pairani te oonkia, otarankakitzi, ashitakiro Osantea. sustantivo femenino. Pozo con el
omoro tsika oshiyavita nija. Yo vi una agua dormida y clara, sin profundidad,
represa en las alturas, se llama Verde Cocha. formado por inundacin del ro, donde no
Antes no exista la represa, pero se corre la corriente. ||Osantenakinta ari
derrumb y cerr el canal por donde escurra okonaatapintzi noniro. Ayetzi shivairiki,
el agua. (Gregorio Santos Prez) chenkori, aisatzi jetaripatsaini. En los pozos
del agua dormida, mi mam siempre pesca
Oparai. sustantivo femenino. Playa. con el veneno vako. Agarra a las
Arika aarontsitanaji, antaro oparai anchovetitas, huasacos, y carachamitas.
ookayetanaji parenini. Cuando hay verano, (Gregorio Santos Prez)
el ro deja las playas grandes.
//Oparaimashi. La playa amplia. Oshincha. sustantivo femenino. Corriente
(Gregorio Santos Prez) del ro. || Iroaka antarotzika parenini
shinchataitaki, airo okantzi ankaate, aritaki
onoshikakai oshincha. Ahora que ha crecido
el agua, hay la fuerte corriente, no se puede
baar, nos va a jalar la corriente. (Gregorio
Santos Prez)
72
El cerro con la cumbre ovalada. -patsa. clasificador. Sustancia viscosa que
Okantapontsopaka. El cerro sin punta. parecida a la gelatina.//Ishikopatsari. Tierra
Okantaporokitatya. El lugar con muchas pobre, con piedritas abundantes de cal.
rocas. Okatziyatantainatya. El cerro con la Kiteripatsari. Tierra amarilla.
cara de una ladera acantilada. Kisaapatsari. Tierra negra. ||Noipatsite
Okantapompoinatatya. El cerro con la punta kisaapatsari shookatsi maaroni
como una bola. Okoamokoinatzitsi. Sigue pankirentsipaye, okimita parentzi, kaniri,
apareciendo la cumbre en forma de bola. chochokipaye. En mi tierra negra crecen
todas las plantas, por ejemplo pltano, yuca,
Oventeni. sustantivo femenino. Llanura, frutas. Kityonkapatsari. Tierra roja, pobre.||
pampa.|| Koatapaji iroaka pastisarikira Kityonkapatsari te onkameetsate
virakochapaye. Nojatzi, nojatzi, apankivaitantyari, eero onintzi pankirentsi.
oventenitatsira osamani aniite. Apareci el La tierra roja no es buena para sembrar, no
pastizal de los colonos. Sigo, sigo, como es va a dar buena produccin. (Delia Rosas
pampa, nos demoramos en caminar. (Ines Rodrguez)
Prez de Santos)
73
Tonkariki. sustantivo femenino de las personas. Los guerreros picaban con
//Tyonkariki. Un poco ms arriba, sus flechas a cualquier persona que pasaba,
diminutivo. Nojatapainteta tyonkarikini. de cualquier lugar, terminaban de cortar a
Voy a subir un poco ms arriba. (Moises todos. All los amontonaban y dejaban los
Santos Rojas) hgados. (Gregorio Santos Prez)
74
habitado por un ser sobrenatural. Est cerca
de Pampa Michi. ||Avitaroni, avitata,
avitata, ari ajate, okaratenkatzini jaka.
Osheki oshintsinkani mapi. Okanta
impiakiarika aka, irotaki ovakiri. El cerro
Avitaroni nos abraza, nos abraza cuando
caminamos [en este lugar]; el paso a travs
de las rocas es muy estrecho. La piedra tiene
mucha fuerza. Si desapareci alguien, es la
piedra que lo mat. (Elena Nestor de
Capurro)
Ashiropanko casa de fierro
Chunchuyako. Riachuelo llamado por el
Ashivantzitoni. Cerro en cuyas alturas guerrero Choyako. Est cerca de
habitaba la ashivantzi golondrina que se Electrocentro. ||Iritaki yantarite chompita,
transformaba en un tigre y coma a las ipiya ishiyari chompita, iritaki
personas. Est cerca de Pumpuriani.||Ironta ipaitantaitariri choyako. Iritaki
otzishinta virantapakarorinta, ari piyavintakarori pairani aipatsite opaitajanta
yashitakoitziriri manitzi shiyariri osaikajinta Electrocentro. Ipokantakari
ashivantzini, yaranaji, yaranaji, airo choripaye, ivitsikaki imanamento janta
itonkantaitari. Yamatavitakitziri, iroaka opaitajanta nijateni chonchoyako.
ashitakoitantakariri. Ikantaitzi, arika Ari ikamajiri irirori, ari ivaitajiri. Iroaka
impokaje ashitairi ari yashitariakotaje, ari choripaye ivanakiro ovairo chunchuyako. El
intsonkajai. Otzishinta iroaka airo es el padre de las cucarachas, se converta en
areetaro. Arika ajate, ari ontsitenitapaki, la cucaracha, por eso lo llamaban choyako.
ikantaitzi irotaki ishipatona manitzira l defendi nuestra tierra donde est
ashitakotachari. En el ltimo cerro que est Electrocentro ahora. Cuando vinieron los
all, all encerraron a un tigre, que es igual a invasores, l form un fuerte all, donde
la golondrina, volaba mucho para que no lo ahora se llama riachuelo Chunchuyako.
maten con escopeta. Lo engaaron para All muri l tambin, all lo mataron. Ahora
encerrarlo en la cueva. Dicen que cuando los invasores le pusieron el nombre de
venga Nuestro Seor, va a abrir la cueva, y chunchuyako. (Gregorio Santos Prez)
el tigre terminar con nosotros. A ese cerro
ahora no se puede llegar. Cuando vamos por Chorinkaveni (Churingaveni). Lago cuya
all, se oscurece de nubes, y dicen que son planta llamada chorina crece
los bigotes del tigre que est encerrado. abundantemente en sus orillas. Est cerca de
(Frida Thomas Huamn) Churingaveni.
Avitaroni. Colina que abraza o mata, porque Chorinani (Yurinaki). Ro en cuyas orillas
aplasta a los que caminan a travs de un la chorina crece en abundancia. ||
paso estrecho entre de sus dos rocas. Est
75
Ikantzi aani, osaikera inkaari, ari objecto que cae en un profundo hueco en la
opiyotapakari irora chorinashi. Tzimatsi tierra. Se fue Naviriri al fondo de la tierra.
irora tsiyaro, shiyarori tsiyaro, paitachari (Ernesto Manchi Lopez)
chorina. Inchato, tzimatsiri oitsoki
ipokoriantaitaro. Mi abuelo dijo que la
chorina abunda donde est la laguna. Hay
una palmera shebn, es igual al shebn la
que llamada chorina. Es un rbol que tiene
frutos para pintarse durante el tiempo de
carnavales. (Daniel Bernales Quillatupa)
77
yamini eentsi, aitaki aanakiniri ishiri, ari cuando ellas se ren, jo jo joo. El cerro no
inkamaki. Hay un cerro grande, cerca de tiene punta. (Elena Nestor de Capurro)
Santari (Sachavaca), all est una roca que
tiene su puerta, no se puede mirar. Cuando Maniropanko. Cueva donde el dueo o
se abre la puerta, nos va a llamar, Entra, padre del venado viva en el pasado. || Arika
all viven las almas de los muertos. Cuando inkinavaite asheninka antamiki yamini
mira un nio la puerta abierta, el cerro se va maniro, arika iaaki, ishiyanakirika
a llevar a su alma, y el nio va a morir. imontyanakiro nija, ari inkiapaki
(Luis Mauricio Rosa) omoronaki, ari impiyari. Irotaki ivanko
irirori, iriri maniro. Iroaka sheripiari
Kovatsironi (Huachiroki). Ro donde yashitakotakiri. Cuando mi paisano iba al
abundan las aves kovacheri unchala. monte a buscar venado, cuando vea escapar
al venado, l cruzaba el ro, y entraba a la
Kovirini~ Ovirini (Ubirike). Ro donde cueva [persiguindolo], y all desapareca el
abundan los peces koviri corvina. cazador. Esta cueva era la casa del padre del
maniro. Ahora los tabaqueros lo encerraron.
Manankanironi. Cerro que esconde a la (Moises Santos Rojas)
gente en su interior. Los cazadores solitarios
pueden desaparecer para siempre, porque Manitzipanko. Cueva donde el chamn-
mujeres inmortales invisibles, dueas del tigre, el cannibal, fue encerrado.|| Ipokaki
cerro, no permiten que vuelvan a sus iroaka ipoa kirinka ovantachari, ovariri
pueblos. Est cerca de Pampa Michi. asheninkapaye. Ikantziri, Tsame
||Manankaniro, omaniri atziri pairani. ashinkiteri, itsonkaikari. Ishinkitaitakeri,
Mainari ijatzi irirori ikinavaitzi, yaanakiri, yakatsanakiri, ari
yaminavitajari, ikantajeetzi, Tsika imisaantapakiri omoronaki. Ipokaki
ikinakika? Piaka, ari imanakai jara, Naviriri, ishirinkapakiro mapi,
omanakiri kooya maninkaro. Onintavakeri atsinakapakiri impereta. Ari isaiki
shiramparira, aavakeri. Irotaki manitzira, ipiatakiri mapi. Vino desde el ro
ikantaitantarori Maninkaroiteni. Ari abajo, l que coma a mis paisanos. Dijeron,
okoajeetziri ara, arika oshirontajeetya, jo Vamos a emborracharlo para que no acabe
jo joo. Okantapontsotapaka. El cerro que con nosotros. Le hicieron emborrachar, lo
esconde, la gente desapareca en este cerro llevaron por los brazos para introducirlo al
en el pasado. Un hombre soltero se fue al hueco. Naviriri lleg, arrim la roca y lo
monte a cazar animales, luego lo buscaban aplast. All se qued el tigre, lo convirti
en vano, dijeron, A donde se fue? en una roca. (Ruth Quillatupa Lopez)
Desapareci, all nos esconden ellos, la
mujer invisible lo escondi. Se enamor de
l, y se cas con l. Por eso le dicen el cerro
de las mujeres invisibles. Aparecen all,
78
Fernando (Paredes), Isaias (Arce), Caleb
(Quinchori), Pedro (Paulino), Julio Castro,
Glvez. Mava o cinco pankotsi, ari okaratzi
noaakiro naari ovakera nokimotatapaki.
Ellos se aburrieron de los animales que
coman sus plantas, por eso se trasladaron al
otro lado del ro. Los que iniciaron eran
Lazaro Paredes, Fernando Paredes, Isaias
Arce, Caleb Quinchori, Pedro Paulino, y
Glvez. Eran 3 o 5 casas, es todo lo que yo
he visto cuando estaba creciendo. (Moises
Manitzipanko casa del tigre Santos Rojas) ||Asaikavita pairani
intatzikironta Kimariaki. Ikantzi aani
Manitzito. Cerro en las proximidades de Irasaro, tsame amontyaaje intatzikironta
Pumpuriani, cuya parte alta estaba habitada marankiaroki, tsame ookanajiro jaka, osheki
por el tigre que coma a los seres humanos. iashirinkakai kirinko ivaakatepaye,
ivakairo ayaniri, avariantzite, ashoakite,
Mapinini~Mapiniki. Roca pequea. Se cree maaroni. Ikantaki aani kirinkopaye osheki
que fue creada por Naviriri que convirti a ivashinonkakai, yantavaitakavaitai,
los espaoles en las rocas. Otra historia lo kapicheni ipinatai, te ishinitero ampankite
describe como el lugar rocoso en la orilla del kajaiki, intaani kaniri, pariantzi, mavona,
ro Peren, donde viva iriri mapitzi, el okaratzi avayetari. Nosotoros vivamos al
padre de las aves mapitzi. Otra explicacin frente en el lugar llamado Kimariaki, el
se basa en la prctica pasada de la abuelo Lazaro dijo, Vamos a bandearnos al
veneracin de la divinidad de la piedra otro lado al lugar llamado la tierra de
conocida como Paatsiri, Mapinini o culebras, con agua, vamos a dejar este lugar,
Yompiri, en el rea de Yurinaki.|| nos estn fastidiando mucho el ganado de
Yavisakiro piantzinkari, Naviriri, ari los blancos, se comen nuestras yucas,
ipiakiriri paatsiri, irotaki opaitantari pltanos, dale-dale, todo. Dijo el abuelo,
Mapiniki. Cuando pas el Transformador Los blancos nos estn haciendo sufrir, nos
Naviriri, convirti al padre franciscano, por hacen trabajar, nos pagan poco, no permiten
eso se llama Piedrita, o figura del padre. sembrar caf, solamente yuca, pltano,
(Jose Julio Quinchori) sachapapa, todo lo que comemos. (Alfonso
Paulino Lopez)
Marankiaroni (Bajo Marankiari). Lugar
donde abundan las serpientes o maranki en Mavonari. Cerro en forma de mavona
la lengua nativa.|| Okanta isamajeetapakaro, sachapapa. Est cerca de Pampa Michi. //
ivakaro ivankeripaye piratsipaye, irotaki Mavonarini, iiitziri kimitaka mavona,
imontyaantajeetajari jaka marankiaroki. pontsotzi, aakiro, kaari mavona. Anintzi
Intajeetakarori ipaiyeta Lasaro (Paredes), airikiromi, shepi, ari yankovitanakai irojatzi
79
pareniki kiatsi. Osheki atziri inavita pairani muy arriba, nos sorprenden las nubes,
okantapatsatapakanta. Ari ivariantzi ocultan el cielo, ya no sentimos los trinos de
iroaka, okanta okovenkatzinta, aritaki las aves hasta pasar y llegar al lugar llamado
ivariri osheki. El cerro en forma de la Santo Domingo. (Moises Santos Rojas)
sachapapa, lo que se vea era igual a la
sachapapa, sin punta, lo que t ves, pero no Metararo (Metraro). rea plana
era la sachapapa. Si queremos agarrarlo, redondeada. El hito histrico, fundado por el
shepik accin de agarrar, te va a enroscar y jefe supremo Apinka en el siglo XVIII. Se
llevar al ro el kiatsi. En los tiempos encuentra estratgicamente, ubicada en la
pasados, muchas personas vivan en este interseccin de los senderos antiguos, a
lugar donde haba mucho barro. All el kiatsi medio camino entre el territorio de los
les haca cayer, donde estaba peligroso, l yanesha y el Gran Pajonal. Era la primera
coma a muchos. (Elena Nestor de Capurro) misin de los Adventistas del Sptimo Da
en el valle del Peren, creada por Fernando
Meantopanko. Roca donde el padre de Stahl, un misionero norteamericano, en
meanto~mianto guacamayo grande viva 1922.||Oventenikika paitachari metararo, ari
en los tiempos pasados. || Ipaitantari isakavetani inampi Apinka pairani,
meantopanko, ari isaikiri iroaka iriri pinkatsari inaveta. Ari isaikavitari pairani
meanto, antarokona isha, iriniro meanto, asheninkapaye, ovakirari pokaki
otenkanatyara mapi. Intsompoira piyotaka kinkitsariantzi paitachari Jirinanto Ishitari.
iyani meanto, irotaki ishekitantari. Ironaka te aajiri, intaani choripaye. En la
Se llama la casa del guacamayo grande llanura llamada el lugar redondo y plano, all
porque viva all el padre de los viva antes Apinka, el jefe supremo. All
guacamayos, dentro de la roca [en una cueva vivan los paisanos, cuando recin vino el
pequea]. All abundaban los guacamayos predicador llamado Fernando Stahl. Ahora
pequeos, es por eso que los guacamayos se ya no viven all, solamente los andinos.
multiplicaron. (Ines Prez de Santos) (Gregorio Santos Prez)
Menkoritoni. Cerro con las nubes que se Mitzicharini. Lomo con el arroyo que tiene
renen regularmente en la parte alta. Est el fondo de hierbas. Est cerca de Pampa
cerca de Santo Domingo. || Michi.
Ikantaitzi arika ariitakiaro otzishi
paitakantzirori menkoritoni, osheki Morinani (Yurinaki). Ro de la planta
amampa. Iro avirakia tonkariki morinashi que crece en abundancia en las
omapokashitapakia ontsitenitapake menkori, orillas del ro Yurinaki. ||Irotaki
airo akimavairi, yamavaitaji tsimiri irojatzi paitakantziro, opiyomashita osheki
avisantakiaro, ariitantakia nampitsi morinashi, ikantajiro choripaye Yurinaki.
paitachari Santo Domingo. Dicen cuando Eso es lo que les hace llamar, all abunda la
llegamos al cerro que se llama el cerro de planta morinashi, le llamaron los andinos
nubes, hay un silencio total. Cuando estmos Yurinaki. (Jose Julio Quinchori)
80
balsa], y bajaron por el ro. El gaviln vol,
Natsitonini. Arroyo que est lleno de agarr la tierra, pero no la levant, se peg,
crneos aplastados. Los crneos se remontan con sus uas grandes, ya no poda volar.
a las batallas del siglo XIX con los militares Vinieron todos, trajeron sus palos, piedras, y
peruanos. Est cerca de Pucharini. aplastaron al gaviln. Se convirti en una
piedra grande. As mataron al gaviln
Otzikaroni. Cerro que obstruye. En los monstruoso. (Manuel Rubn Jacinto)
tiempos pasados, el cerro bloqueaba el paso
de los ovayeri guerreros del Gran Pajonal.
Est cerca de Pucharini.
81
tiempos pasados. //Aaashitakari Ikantaitziri pareto, ikantziri virakocha
yariitapaka ookajaini. Ikantaitziri virakocha choclero. Iitziri isaikantaro
ingleses, la Peruvian Corporation. mapitapikiranki, iritaki ashitakantaro inijate
Ariitapaka iroaka, imapokakai niyankiteni parenini, antarite pareto, nijaveri inatzi. Lo
tsiteniri. Ishekitatzira, itsonka yookajai, llaman Parenini porque viva [un loro] all,
imishiyantakariri. Okanta ishiyantakari en la parte media del ro, lo digo en mi
maaroiteni itsarovakajeetanakarini. Ikanta lengua, en Pampa Silva. All vean un pareto
isaikantapakari iroaka aka anampitsiteki loro grande. Por eso lo llamaron el ro de
yantapakirika. Okanta nosaikantarika pareto el ro del loro. Lo llaman pareto [en
iroaka noyomoniratekika Pampa nuestra lengua], pero los andinos lo llaman
Michikika. Vimos llegar a ellos que nos choclero. Lo vean sentado al frente en la
expulsaron. Se llaman los blancos, los boca de una cueva, es l quien es un dueo
ingleses, la Peruvian Corporation. Llegaron, de su ro, el loro grande, es el el dueo del
nos sorprendieron a media noche. Como ro. (Jose Julio Quinchori)
eran muchos, nos expulsaron, nos hicieron
escapar. Por eso se escaparon todos los que
tenan miedo. Por eso se quedaron aqu en
este pueblo que hicieron, por eso estoy ahora
en mi comunidad Pampa Michi. (Fredi
Miguel Ucayali) Iroaka ipaitatajiro centro
turistico, irotaki ipokantari virakochapaye,
ampatsavinteri, avishiriavintyari,
ishiyakantajai, iaakojeetajai maaroni Parenini ro del pareto
kipatsi. Ahora la llaman el centro turstico,
por eso vienen los turistas. Tenemos que Paretari. Cascada que alimenta un arroyo
cantar y danzar para ellos, y ellos nos toman en una quebrada (cerca de Bajo Marankiari)
fotos, nos hacen ver por todo el mundo. donde pareto especie de loros pequeos es
(Gloria Machari) abundante.|| Ikantzi irirori iririni irora
noimetsori kamaintsiri chapinki paitachari
Pampa Whaley. Campamento que era la Fernando, iriri ikantzi aitaki okantari iroka
oficina principal de la Peruvian Corporation paretotenkarini ipaitantarori inampi pareto
en 1980-1940, el productor de caf con sede isaiki, antyashipari apayeni antarikona
en Londres. iritaki iroaka ipiakeri, yaakeri iriri pareto,
te ayote tsikarika imisaikiri iroaka pareto.
Parenini (Peren). Ro principal de la Dijo el padre difunto de mi cuado
Provincia Chanchamayo. || Opaitantari Fernando que muri el ao pasado que la
parenini, isaikapaki iroaka jantave ankante quebrada es llamada la quebrada del pareto
niyankininta, nokantziro noaniki, pampa loro pequeo porque abundan los loros
shiriva. Ari iitziri iroaka antarite pareto. pequeos all. Haba una persona anciana
Ari irotaki ikantantaitarori Parenini. que desapareci, no sabemos a donde el
82
padre del pareto se lo llev. (Ines Prez de Pomporiani (Pumpuriani). Riachuelo en
Santos) cuyas orillas existan en grandes cantidades
los pomporo caracol de tierra grande en los
Paretopanko. Roca donde el padre del tiempos pasados. Est en Pumpuriani.||
pareto especie de los loros pequeos viva Okantzi nosaro pairani te nosaiki jaka,
en los tiempos pasados. Est cerca de Bajo nopoatya Kemariniki. Okantajiri nosari,
Marankiari. paminaje kipatsi tsika oshooki kaniri,
pariantzi, machaki, jakama asaikika te
Patsirini. Cerro, con el arroyo, donde oshooki, intaani kajaiki, irotaki ipokantajari
patsiri especie de la perdiz es abundante. nosari yaminaje iroaka jaka. Nosaro
opaita Isabel Dionicio Manuel, nosari ipaita
Pichaanani (Pichanaki). Ro donde las Julio Quinchori, iritaki saikitaincha pairani.
personas fueron aplastadas con rocas Nosaro te oshinitero yaiteniro eentsite,
grandes. ||Opaitantari pichanani, ijatakaitero pashiniki nampitsi, aitaki
ipichanakeri atziripaye. Ikintaitakeri osaikakatziri jaka oshekitantajiari. Iroaka
antarite maranki, ikamanatanakira opaitantari Pomporiani, inampini pomporo
pareninira, oonkanakero antaro, maaroni antarite, te aaajeri iroaka. Antes deca mi
oonkanakero, aayetanakeri atziripaye abuela que no vivamos aqu, vivamos en
saikayetatsiri Potyarini, saikayetatsiri Kemarini, en el lugar que hoy se llama el ro
Pichanaki. Maaroni, maaroni ipichanakeri. Amarillo. Le dijo a mi abuelo, Busca otro
Aajatzita kipatsi taranka, maaroni terreno donde crece la yuca, el pltano, el
atziripaye saikayetatsiri otyanakeri, frejol, porque aqu no crecen, solamente
maaroni ivanko. Irotaki opaitantari crece el caf, por eso vino mi abuelo a
pichanaki. Se llama Pichanani, porque l [el buscar un terreno aqu. Mi abuela se llamaba
dueo del ro que era la culebra grande] Isabel Dionicio Manuel, mi abuelo se
aplast a las personas. Hirieron a una llamaba Julio Quinchori, ellos eran los que
culebra grande [que viva en el ro] con la vivieron primero aqu. Mi abuela no
flecha, y cuando la culebra muri, el ro permita que se lleven a sus hijas a otros
creci mucho y inund todo, llevando a las lugares, les haca quedar aqu para aumentar
personas que vivan en [que hoy se llama] la poblacin. Hoy da se llama Pumpuriani
Pucharini y Pichanaki. l [la culebra] porque los caracoles grandes (pomporo)
aniquil todo. Tambin la tierra se abundaban aqu, ya no los vemos ahora.
derrumb, y se llev a las personas y todas (Frida Thomas Huamn)
sus casas. Por eso se llama pichanaki lo que
fue aniquilado. (Carmen Pachiri Quinchori) Porinkishi. Cerro donde porinkishi hojas
de la planta brillosa crecen en abundancia. ||
Piiripanko. Cueva en la que el padre de Ari ikinapintzi kishisatzipaye, onampitatya
piiri murcilago viva antes. inchashi, irotaki paitakantzirori porinkishi.
Por all pasaban los pajonalinos, donde
abunda la planta porinkishi hojas de la
83
planta brillosa. (Livia Julio de Quinchori) oshooki inchato otsapiakini, nokantziro
noaniki sampera, irotaki yayetziri
Potooshinki. Parte turbulenta del ro Peren, nosheninkapaye ivankotajari, aisatzi
donde potooki, un rbol medicinal (Ficus imiripanki terika ivankiaro. Kameetsarini
insipida), crece en la orilla del ro. inchato. All al otro lado del rio hay un
riachuelo que se llama el agua del rbol
Potyarini (Pucharini). Ro que tiene el sabor bolaina (en castellano Pichiroki). All crece
un poco salado, y un poco dulce.|| Paita el rbol, lo que digo en mi idioma, sampera
opaitantari Potyarini? Te ompochatatye, bolaina, en las orillas. Eso es lo que sacan
opotyatatzi, irotaki. Por qu se llama mis paisanos para hacer sus casas, tambin
medio salado? No es dulce, es medio las costillas, o sino para las vigas. Es un
salado, por eso. (Gregorio Santos Perez, rbol bueno. (Moises Santos Rojas)
Manuel Rubn Jacinto)
Sanipanko. Roca donde el padre de
Samoterintsi. Cerro que esconde algo. achontzi especie de avispa de barro viva
Dentro del cerro hay una criatura de en el pasado. ||Ikantzaitziro sanipanko
armadillo, es el dueo del cerro. ||Okantzi irojatzi impereta, ari isaikiri iriri sani,
opaitantari Samoterintsi, iyora isamoteta, achontzi. Osheki noaakeri ovakera
nokantzi, ashoshiranki. Ajaterika, neentsitapaki, nojatzi noshiritavaita nijaki.
ankatziyavaite, aaapakeri irirorika otsitzi Osheki sanitenive, iroaka tekatsite,
intsarote, jau jau. Irora nokantziro naaka tsikataima? Ikantakiri sheripiari
kiatsi, arivitaka ashoshi. Inkantanakiarika ipiantajariri. Aitaki ipoari sani, nokantziri,
impiinkapaki, oh, antaro omotonkanive, te te sanitatsiri achontzi inatzi. Arika ikintakai,
te. Ari aanakai, ashiyavitanakia, aanakai. anonkapapatzitanakia. Lo llaman la casa de
Dicen que se llama el cerro que esconde a avispa, porque es una roca donde viva el
las personas en su interior, porque es similar padre de las avispas, huairanga. Las vi
a la guarida del armadillo. Cuando vamos a mucho cuando era nio y caminaba por las
buscar animales, vemos ladrar a un perro, orillas del ro. Muchas avispas [existan en
jau jau sonido del perro. Lo que nosotros este lugar], ahora no, dnde estarn? Los
decimos el kiatsi boa, es similar al tabaqueros les hicieron desaparecer. De este
armadillo. Cuando l se sumerge en el ro, se lugar vienen las avispas, les digo, la avispa
forma un gran remolino, te te te sonido del que es huairanga (o avispa chuncho).
remolino. Nos va a agarrar, corremos en Cuando nos pican, nos van a hacer hinchar
vano, siempre nos va a llevar. (Elena Nestor toda nuestra cara. (Moises Santos Rojas)
de Capurro)
San Miguel Centro Marankiari.
Sampityarini. Riachuelo en cuyas orillas el Comunidad nativa donde vive la familia
rbol sampera bolaina crece en Samaniego. El fundador de la comunidad
abundancia. || Anto intatzikero ari osaiki nija era Miguel Samaniego. || Ari isaiki pairani
iyanini, ari ikantaitziro Sampityarini. Ari antari iriri miiri, ikantzi airorika
84
pipapaintziri ivarite itsiyaroki aritaki Sharokishi~Sharopishi. Prados con cutpes
ivakiami, airo yookanaki kapicheeni abundantes (Dasyprocta variegata).||Inampi
pivonkiro, maaroni itsonkanakimi, iviami, pairani sharo anta. Isaikavitani aparoni
yantsikakotanakiro maaroni piraani atziri Akotovani, iritaki osheki iiiri
kipatsikira. Iroaka atsikakotanaja ovairo sharopatsaini, osheki sharo pairani. Ari
opaitantari San Miguel, miiri. All viva ikamaji arika itonkaiteri. Ari ikantari
antes el padre de la ardilla, dicen que si no le Sharopishi. Antes all abundaban los cutpes.
das su comida el coco de la palmera, te va a Viva un ashaninka Akotovani en este lugar
comer, no va a dejar ninguna huella, coma que vea a muchos cutpes, haba mucho de
toda la tierra donde estaba la sangre. Hoy ellos antes. All muri l cuando le
da se qued con el nombre de San Miguel, dispararon con escopeta. As es Sharopishi.
o ardilla. (Ines Prez de Santos) (Elena Nestor de Capurro)
85
Shinari (Bajo Chirani). Lugar donde el Totzirani (Toterani). Arroyo con los
rbol shina lupuna crece en abundancia. totziroki caracol acutico. || Totziroki
iroaka inampinira irirori totziroki, ikantziri
Shintoriato. Cerro donde los shintori ipaitantari totzirani, iro ipaitantaitarori.
huangana viven en las alturas. Los caracoles abundan en Totziroki
(Toterani), dicen que por eso se llama
Shivitsaari(ni). Arroyo cuyas orillas estn totzirani agua con caracoles acuticos, es
repletas de la liana llamada shivitsa que es por eso que se llama as. (Ruth Quillatupa
til en la construccin de viviendas. Lopez)
86
Tsipishironi (Pichiroki). Ro en cuyas 15.
orillas los tsipi monos frailes son
abundantes.
Atziri iriperantzi
Tsiirishi (La Merced). Lugar donde las
tsiirishi, una especie de plantas, son Las mejores personas
abundantes. || Iyoka espaolpayeka
yariitapaka, aisatzi ikantaitziri italianos, Aroshi. Persona legendaria, el ashaninka
ingleses, alemanes, europeos, yaniitatziri que nunca mora.||Pairani atziri ashitari
chinos, japoneses. Amavitakaro Tsiirishiki, inavita, atziri inatzi ashitari irirori. Te iyote
apiyavintakari, aikiro ipokatzi, aikiro inkimisante. Ijatzi yantamintsateri
ipokatzi. Yookajai, okanta ashiyantakari, paitarikapatsaini. Kantzimaitacha te
ashiyaka. Llegaron los espaoles, tambin inkamanite Aroshi. Antes era una persona de
los que se llaman italianos, ingleses, las nuestras. No saba escuchar. Iba a
alemanes, europeos, chinos, japoneses. fastidiar a cualquier persona. Sin embargo
Habamos controlado La Merced, habamos nunca muere Aroshi. (Elena Nestor de
defendido La Merced, pero seguan Capurro)
viniendo. Nos han botado, nos escapamos.
(Fredi Miguel Ucayali) Apinka. Jefe supremo que viva en el lugar
que hoy da se llama Zona Patria. ||Apinka
Tsomontoniki. Acantilado donde un isaiki pairani anta, intatzikironta, Zona
hombre barrign viva en los tiempos Patria, janto. Irotaki ikantziriranki
pasados. visantzinkari. Osheki ivisantzi irive. Iritaki
ivavani asheninkapaye pairani.
Tsotani (Zotani). Ro donde la especie de Yapototzirira irirori, yora Apinka, iritaki
pez shima chupadora vive en abundancia. ankantero pinkatsari. Pinkatsari inatzi,
Es el pez que se alimenta chupando la maatsi osheki yatzirite. Apinka viva all, al
materia vegetal que crece en las piedras del otro lado del cerro, en el lugar que hoy es
ro. Zona Patria, all. Dijeron que cortaba los
cuellos de las personas. l cortaba cuellos
Tzivanarini (Chivanari). Arroyo en cuyas mucho. Es l que era un dios de nuestros
orillas la especie de plantas tzivana pia paisanos en los tiempos pasados. l junt a
silvestre crece en abundancia. mucha gente, este Apinka, a quien nosotros
le decimos el jefe supremo. Era el jefe
Tziviarini (Paucartambo). Ro de la sal. supremo, tena mucha gente. (Elias Meza
Tiene muchos depsitos de sal. Pedro)
87
Mishari, Miqueas. Fundador de la
CECONSEC (la Central de las
Comunidades Nativas de la Selva Central).
Augusto Capurro
88
pinkinanaki. Itetaitakiri omorokira,
jaitetaki Naviriri intsompointa. 16.
Se enoj su hermana, llamada Piyoro. Le dio
masato y se embriag Naviriri. Ellos
excavaron un hueco grande, y danzaban
Iani
[cerca del hueco], le hicieron dar vueltas y
vueltas para hacer caer al hueco. Dijo Piyoro ivakoitantyarori
a Naviriri, Aqu, hermano, vas a ir. Lo
hicieron caer al hueco, y se fue al fondo [de
la tierra]. (Elias Meza Pedro)
kameetsa
Paredes, Lazaro. Fundador de Bajo Las palabras que usan
Marankiari.
para explicar bien
Paulino, Pedro Shirora. Fundador de Bajo
Marankiari. SONIDOS DE LA NATURALEZA
90
Pak~chaa(k), poo(m). Accin de la cada Sarak. Accin de entrar en el espacio
de un objeto pesado en el agua. slido, por ejemplo cuando una flecha entra
Pakararara. Accin de la cada de las gotas en el cuerpo humano.
de lluvia. Sherok~terok. Accin de entrar sin
Pakarorik. Accin de la cada de maz o de esfuerzo a un espacio vaco, por ejemplo,
alimentacin de grano en el suelo. cuando un animal entra en su guarida.
Patari patari. Accin de la cada de muchos Tero tero. Accin de llenar un espacio
objetos a la vez. cerrado con algo, por ejemplo, llenar una
Tang. Accin de la cada de un objeto bolsa con semillas.
metlico, por ejemplo, una moneda, una lata.
Tsapok. Accin de la cada de un objeto ACCIONES DE DEFORMACIN
ligero en el agua.
Vanik. Accin de dispersin de mltiples Chek chek~ cheki cheki. Accin de cortar
piezas en el suelo, por ejemplo, partculas de lea o cortar rboles o arbustos.
polvo o arena, como resultado de la Chiki chiki. Accin de golpear el suelo
excavacin por un insecto o animal o el suave o excavando con un machete.
viento que sopla. Chiririri. Accin de rasgar la ropa.
Jiri jiri. Acciones de 1. Sacar hoja por hoja.
GOLPES 2. Limpiar hierba con el machete. 3.
Desgranar maz con el cuchillo.
Pak pak pak. Accin de golpes fuertes Koshe koshe. Accin de eliminar franjas de
administrados a un cuerpo humano. superficie con un machete, un cuchillo o
Poo~pok. Accin del golpe fuerte navaja.
administrado a un cuerpo humano. Kotari kotari. Accin de partir por la
Tak~tyak. Accin de golpear un objeto mitad, e.g. una sanda, o lea gruesa.
inanimado, por ejemplo, aplastando la masa Mamporek. Accin de estallar en medio,
de algodn con una flecha, o martillando por ejemplo, de un hilo.
clavos en la madera. Mankari mankari. Accin de tirar de la
Tee~tek. Accin de golpear un cuerpo hierba mala de la tierra.
humano. Mantsari mantsari. Accin de triturar,
Tsinka tsinka. Accin de golpear un objeto araar, rastrillar.
blando, por ejemplo, masa de manioc, con Metori metori. Accin de cortar o romper
un palo de madera. lea con las manos.
Piche piche. Accin de frotar las hojas entre
ACCIONES DE PENETRACIN las manos para producir la masa con jugo
medicinal.
Sanarik. Accin de estrellarse en un espacio Pichori pichori~pichoro. Accin de moler
vaco, por ejemplo, caerse a travs del techo la masa arbolada.
de la casa. Pitokiri pitokiri. Accin de romper los
alimentos en varios trozos/partes, por
ejemplo, yuca cocinada, calabaza, papaya.
91
Pitori pitori. Accin de romper algo suave ACCIONES DE APARECER Y
en trozos, por ejemplo, una piedra, galleta, DESAPARECER
pan, pltano, yuca cocinada. Chiki chiki chiki. Aparicin de hinchazn
Pitsari pitsari. Accin de romper la carne localizada o erupcin como resultado de una
en trozos pequeos. picadura por un insecto.
Sakiri sakiri. Accin de limar una flecha. Mantsariri. Aparicin gradual de la luz del
Shaari(ri) shaari(ri). Accin de romper, da.
despegando en tiras, por ejemplo, un Sokirik. Rpida desaparicin de un ser
pltano, corteza de rbol, una pgina de un humano o una entidad animada.
libro. Sori sori. Erupcin de marcas de viruela,
Shei shei. Accin de aserrar madera. exudacin u otras llagas purulentas.
Shek shek. Accin de raspar.
Shemi shemi. Accin de golpear una FUNCIONES DEL CUERPO HUMANO
Y ACTIVIDADES HUMANAS
sustancia dura.
Ajak. Accin de toser.
Shitari shitari. Accin de partir en dos.
Ae ae. Accin de mucha gente hablando.
Tok tok. Accin del corte de la fruta de un
Atzik atzik. Accin de estornudar.
rbol.
Chararara. Accin de tener diarrea.
Tsatzi tsatzi o tsatzik. Accin de romper un
Chota chota. Accin de tener relaciones
hilo o una hoja en dos partes.
sexuales.
Tsopirik. Accin de ruptura de la fruta, por
Je-jeee. Sonido de los hombres que ren.
ejemplo, una pia.
Jo-jooo. Sonido de las mujeres que ren.
Tzimpak tzimpak. Accin de tirar de las
Kisho kisho. Accin de escupir la saliva en
hierbas malas.
un ritual.
Viri viri. Accin de cortar el pescado o la
Kiva kiva. Accin de lavar.
caa en trozos.
Koma koma. Accin de mover una canoa
ACCIONES DE ABRIR Y CERRAR con un remo.
Kori(k). Accin de tragar lquido.
Macho macho. Accin de abrir y cerrar los Maririri. Accin de hemorragia vaginal.
ojos. Mokoro mokoro. Accin de vomitar.
Marok. Accin de extender una estera o Shishsh. Accin de orinar (por los nios).
ropa en el suelo. Soro soro. Accion de comer sopa caliente
Pinaiririri. Accin de estirar un rollo de con una cuchara.
plstico o hojear un libro. Peta peta peta. Accin de tener diarrea.
Tsari tsari. Accin de estirar un hilo. Petak petak. Accin de avivar el fuego con
Shitak. 1. Accin de cerrar la puerta con un abanico.
fuerza. 2. Accin de caminar cojeando. Piche piche. Accin de masticar.
Sapok~saporik. Accin de desnudarse,
quitarse la ropa de la parte superior del
cuerpo, por ejemplo, un sombrero, una
camisa.
92
Shena shena. Accin de dar la comida ESTADOS
directamente en la boca de uno. CONCIENCIA SBITA Y ESTATIVIDAD
Shepi shepi. Accin de llenar la boca con la
comida . Tankori(k). Convirtindose despierto,
Pishe pishe. Accin de barrer el piso con consciente.
una escoba. Tzinik. Estar completamente inmvil.
Shiri shiri. Accin de coser o ensartar
pepitas. APARIENCIA FSICA
Soreririri. Accin de mirar fijamente. Tapo tapo. Objeto redondo.
Teka teka. Accin del cuerpo temblando. Terempiri terempiri. Objeto curvado.
Ting~teng~tang. Tirarse un pedo (sobre
chicas). SENSACIONES FSICAS
Tsarak tak. Tirarse un pedo (sobre mujeres Jemimimi. Difusin de entumecimiento en
adultas). la cavidad bucal.
Tsaririri. Estirar el cuerpo; desplegar hilo Jempari jempari~jempariririri. Accin de
de algodn. calmar el dolor en el cuerpo.
Tsikiri tsikiri. Accin de la sangre brotando Jenkaririri. Sensacin de la difusin de
a cabo; hemorragia arterial. olor.
Tsimimi. Accin de chupar la carne de los Menkiririri. Sensacin de dolor sordo
huesos. cuando un objeto como una espina est
Tzimpak tzimpak. Accin del cuerpo introducido en la piel.
agonizando en convulsiones. Mo(n)tori mo(n)tori. Sensacin de un gran
Vako vako. Saludar con una mano retumbo en el estmago.
sealando una intencin de hablar. Moye moye. Sensacin de dolor general en
Viro viro. Mucha gente hablando. el cuerpo.
Tonki tonki tonki. 1. Sensacin de rodillas
OTRAS ACCIONES temblorosas. 2. Sensacin del frio en el
Chako chako. Movimiento del agua en la cuerpo.
botella, por ejemplo, cuando se lleva sobre Tsinkare(k). Sensacin de un revuelo
la espalda de la persona. adentro del cuerpo.
Moye moye. Accin del agua hirviendo en Tsovivi tsovivi. Sensacin de dolor sordo
una olla. persistente en el estmago.
Sorororo. Accin de fermentacin. Varok. Una reaccin de sobresalto en la
Tsako tsako. Accin del agua hirviendo en respuesta a estmulos repentinos, por
una olla. ejemplo, ruido o tacto.
Tsakororo. Accin de vaciar la botella de
agua.
93
94
Mapa 1. Alto Perene.
(Gregorio Santos Prez)
95
96
Mapa 2. Alto Perene (Daniel
Bernales Quillatupa)
97