F E S T A D A p A L A 8 R A

<(

o
<(

z
w

Publicacin galega de mulleres

Galicia. 1nverno 1991
(1
 F E S T A D A p A L A B R A
<{ Epita: FIGA
Coordinac in:
o M. X os Oueizn
Deseo:
<{ MargaritaLedoAndin

- Produccin:
Marga Rod riguez Marcuo

u Colaboradoras:
Carmen Blanco Pula Diaz
Teresa Barro Sabela Alvarez Nez
z Lourdes Mndez Manuela Pena Santiago
Raquel Osborne Mari Alvarez Lires
LlJ Victoria Sau MarisaAndrade
Mara Xos Oueizn Maria Uxia Rivas Monroy
_J Ana Palomo PuraVzquez
Kristina M. Passma n Maria do Carme

- Fina Sanz
M . Pilar J. Aleixandre
Kruckemberg
Xela Arias
Chus Pato
Kathleen March
C) Arantza Campos Carmen Rbade
Anxeles G. Castieiras Rhea Tregebov
Juana M. Furi Nicole Brossard
Carme Panero Lo u ise Cotnoir
Luz Rei Di Brandt
Carme Hermida rsula Heinze
Delfina Gmez Vq uez. Luisa Etxenike
Luz Pozo Garza Ana Andrs
Elke Mocker Maria Arrillaga
Beate Ruther Mabel Mato
Birgit Sauer Carme Carbal lo
Luz Valencia
Elvira Martinez
Isabel Mouriz Barja

llustracins:
Carmen Pallars

Portada:
Carmen Pallars

Imprime:
A. Grficas Galicia. S.A.
C/. Segovia. 19 -VIGO
Dep. Legal: VG-241-1983
PRESENTACIN

O Erotismo e todo o relacionado co

desexo e o pracer sexual foi tema tab e
tradicionalmente tratado dun xeito ve lado.
Porn , nos ltimos tempos. non s se
retirou o velo, senn que se puxo no
escaparate da modernidade.
As feministas sabemos que ese erotismo
non , xera lmente, satisfactorio para as
mulleres. Pero. mesmo as. podemos
adoptar diversos criterios ante el. Aqu
aparecern coa pluralidade que caracte riza
a esta publicacin.
Hai que ter en canta q ue as posturas
sobre o erotismo son inseparables da toma
de conciencia das mulleres e o seu avance
desde o in icio do feminismo .

IN MEMORIAM

HIPLITA VILAR LPEZ

" E se lle pedira seora de Swann que refi -

xera para min os elementos desa !embraza
que estaba amarrada a un ano lonxano. a
unha data que non podera remontarme.
contestarame que non voltaba ata febreiro.
cando xa pasara. con moito. o tempo dos
crisantemos ... "
Marcel Proust

Con estas palabras de Maree! Proust queremos lembrar nosa compaeira POLI .
li ce nciada en Filosofa e colaboradora de "A FESTA DA PALABRA SILENCIADA" .
quen nos deixou o da 24 de Abril de 1991 .

4
LUME XELADO
"o pracer o mellor cumprido" que nos d a etimoloxa. Amor.
CocoChanel erotismo e sexo forman unha cadea
sign ificativa que vai do xe ral ao
"neste mundo cristiano xelado. concreto. pois se o amor abrangue
Venus ten que envolverse en peles" o mltip le abano de impulsos
Sacher-Masoch afectivos que parten do eu cara
obxectos varios. o erotismo atinxe
s ao impu lso sexual . por mo i rico e
AMOR. EROT ISMO. SEXO. mu lt iforme que este sexa. e o sexo
PORNOGRAF!A e OBSC EN IDAD E cnguese s diferencias. s
son pa lab ras polismicas. atracc ins e s unins dos carpos.
fortemente tinguidas de M entres. pornografa e obscenidade
ambigidade. que cada quen veu aluden rep resentacin do sexo.
interpretando segundo uns mo i concretada. respectivamente. na
particulares contidos denotativos. e descripc in ou plasmacin das
sobre todo connotativos. derivados prostitutas e as sas artes. e na
da sa educac in. ideo loxa e representacin dos tabs . S
vivencias persoais . E as como se ape lando a estas orixes poderemos
fo i creando a confusa nube entendrmonos cando falamos en
semntica que acacha e envolve medio da enmaraada rede tec ida
esas controvertidas ve rbas tan pala cultura.
amadas e/ou odiadas. entre as que E xa o principio que coecemos
xa non posbel establecer os un princ ipio patriarcal feito
lmites. med ida do varn que impn a sa
Pero anda que hoxe. na excl usiva perspectiva do mundo.
realidade. sedean s xuntas e polo menos. na idea de pornografa.
revoltas ou. pala contra . afastadas e Houbo ao mellar outros princip ios
exc lundose un has s outras. se n anteriores s prop ias palabras.
db ida houbo un pr incipio. cando Pouco sabemos . A lgunhas e algns
eses vocbu los nace ron. en que soronnos. desde o feminismo. o
pronunc ialos era nomear unha comun ismo ou o libertarismo: a
rea lidade mis unfvoca. compa rtida fraternidade e a harmona
con unan imidade polos donas das prim ixenias. Ma is como dican
pa labras. os homes que as f ixe ron. Mon ique Wittig e Sande Zeig. que
Lago. desde aquela. fronse t ive ro n que inventar. xunto co amar.
acum ulando sobre elas fe itos as pa labras. aque l comezo era s
d ive rsos. inumerabeis tem pos e hiptese: "Ao princ ipio. se algunha
es pacios va rios. que as levaron a se r vez ho ubo un principio. todas as
o q ue so n. seg undo nos exp lican a amantes se chamaban amazonas" 1 .
ant ropo loxfa. a hi sto ri a e a Sabemos. en cambio. e xa non s
psico loxa. pa las verbas. senn po los fe itos
Ma is vo lvamos ao prin cipio. todos. que as relacins entre os
ande s podemos aternos s claves sexos desde comezos moi recuados
C arm en Bl an co
estiveron marcadas polo poder e
este dom inio estructural do home
sobre a muller foi tinguindo de
fortes e dorosas contrad iccins
aquel as tres fermosas palabras. Por
outra parte. dito territorio do amor e
o sexo tamn se nos aparece desde
as mesmas orixes rodeado de
marx inacins. prohib icins e
si lencios. Mais. ao menos para os
homes. e. en certa medida. tamn
para as mulleres. era posbe l no
mundo pagano da antiga Grecia.
por exemplo. disfrutar sen
demasiadas sombras do impulso
ert ico mu ltiforme. xa fose
segu indo ao comed ido Apolo ou ao
desbordante Dionisos. Po r isto
Pierre Louys ou Sade aoran este
amor antigo e outras e outros
invocan Catulo ou Safo. anteriores
carne como inimiga da
humanidade.
A tristeza ertica extendeuse
polo occ idente europeo coa
penetracin do cristianismo e o
xelo do pecado apagou o lume que
arda. "A carne tr iste" di ra anda
Malla rm. E. entre ns. Xos Lus
Axeitos ten exp licado este proceso
na introduccin sa Antoloxa de
poesa galega ertica e amatoria
(1988). ande o crtico apunta
tamn a persistencia dunha lia
ertica contracorrente que vai
desembocar no sculo XX no
movemento surrealista 2 A apertura
cara a oriente ou cultura rabe foi.
as mesmo. para algn un
importante contrapunto de escape.
Neste contexto. consolidado no
sculo XX. perflanse claramente
tres concepcins do erotismo: a
5
integrada. a transgresora e a
subversiva. Anda que persistan
tamn certas lias diverxentes que.
integrando ou superando as das
primeiras concepcins. procuraron
un camio que. na sa
radicalidade. se aproxima terceira.
O amor efb ico grego, a ert ica
hertica pr iscilianista. amis pura
teora corts. o amor das
"preciosas". o absoluto romntico
ou o amor louco vangardista foron
algns deses momentos nos que.
desde a continuidade e sen ruptura.
se intentou un avance cualitativo 3.
E. precisamente. moitos dos
grandes textos literarios amorosos
ou erticos universais inscrbense
nesta corrente radical que ten
tamn importantes representantes
na nosa tradicin cultural. por
exemplo. en boa parte dos
cancioneiros amorosos
galego- portugueses.
Na lia integrada concbese o
erotismo como unha actividade
practicamente conxugal.
identificada cunha vivencia
espiritual al lea aos desexos
prohibidos ou marxinados polo
sistema. que se consideran
pertencentes ao mundo da
pornografa. do obsceno e do
pecado. Trtase dunha corrente
espiritualista. de raz e prctica
ortodoxa xudeocristi. que se veu
propugnando desde o poder como
modelo marital. Unha donda
concepcin do amor con races moi
febles nos ideais corteses e
romnticos e o sexo edulcorado ou
elptico son os dous extremos desta
manifestacin ertica. Dela
6
podemos encontrar significativas
mostras nos poemas mis
estrictamente amorosos de O Libro
doAmor(1984). dirixido e
prologado. xunto a Dom ingo
Garca-Sabell . Andrs Torres
Oueiruga e un gru po de al umnos de
Filoloxa. po r Xess A lonso
Montero.
A lia transgresora representa a
cara ocu lta do sistema. na que o
pracer se identif ica co proh ibido.
marxinado ou negado pola
sociedade bempensante. As. as
su postas desviacins sexuais. o
adulterio. a pornog rafa e ata a
violacin. na med ida en que son
expoentes non lexit imados. anda
que amp liamente tolera dos e
subreptic iame nte fome ntados.
como dirla Foucau lt. das prcticas
sexuais do conxunto da soc iedade.
teen o atractivo do pecado para os
rebeldes que os cultivan. no fondo
tan integrados como os partcipes
da lia espiritualista. Esta literatura
ten o interese de mostrarnos a
su posta cara oculta da sociedade.
pero os seus valores e actitudes
veen ser. no fondo. os mesmos do
sistema. pois del part ici pan. D. H.
Law rence ou Henry Mi ll er
contribu ron " liberal izac in" dos
costumes. pe ro non ao ca mbio dos
mesmos. cos seus manua is pa ra o
uso de seo ras e seores 4. Nestes
momentos. os fillos e as filias de
M iller, quen pregonaba "unha
muller un ha cona". enchen por
mareas o xnero ertico e nos
Cantos erticos 1 Eles (1990) e
Cantos erticos 1 E/as (1990)
encontramos bastantes exemplos
desta actitude. Por outra parte. nos
nosos in icios literarios contamos
tamn coa poesa t ransgresora das
cantigas satricas de temt ica
sexual que. na maior parte dos
casos. sitanse na norma moral
establecida para xogar coa
obsce ni dade do exceso. da ilicitude
ou da desv iac in.
Polo contrari o. a lia subversiva
non partic ipa de ningunha das das
caras do sistema e nega por igual a
norma e a sa transgresin: propn
outro modelo ou non ten modelo.
Trtase dunha concepcin do
erotismo revolucionaria. nin
integrada nin rebelde. que sabe que
a vers in of icial tan falsa e
op res iva como a vlvu la de escape
que rep resenta a invers in
marxina l. Polo demais. ambas se
lexit iman mutuamente ao
complementa rse: esposa de da e
amante de noite. pblicas virtudes
matrimon iais e inconfesabeis vicios
pr ivados. culto da virxe e cultivo do
estupro. Por suposto. o da
subversin o cam io mis
verdade iramente novo e a
contracorrente e. polo tanto. tamn
o m is difcil. Reinve nta r o amo r.
co mo que da Rim ba ud. para
ca mbiar a vida. a tarefa dos que
escriben f ra do sistema po rque o
seu amo r non col le nel.
NOTAS
1 Monique Wittig 1 Sande Zeig.
Borrador para un diccionario de las
amantes. Barcelona. 1981. pg . 13.
2 X. L. Axeitos. Antoloxa de poesa
galega ertica e amatoria. Sada. A
Corua. 1988. pp. 6- 13.
3 Cfr .. para o amor grego. o corts e o
das preciosas. Anne Tristn. La Alcoba de
Barba Azul. Barcelona. 1980.
4 Cfr.. sobre a sacralizacin da
sexualidade polos prop ios autores. D. H.
Lawrence y Henry Miller. Pornografa v
obscenidad. Barcelona. 1981. e para
unha crtica das sas obras desde o
- \ -----

feminismo. Kate Millett. Poltica sexual.

Mxico. 1975. pp. 313-408.

7
RADICALISMO S EX UA L. SEXUALIDADE RADICAL E ESPR ITO FEMININO NA MITOLO X A GREGA
1nterpretar mitos non nada
doado. Un dos erras mis comns
o de os trasplantar ao p da letra.
como quen di, aos tempos dun e
dar por feito que o pensamento e o
sentir que transmiten cadran coque
parece natural en cada momento
histrico. Probabelmente un mito
ha ino que ler como se fose poesa
pura. d icer. sabendo que nel hai
verdades moi fondas sobre a vida e
sobre a natureza humana. pero que
estas verdades non son sempre o
que parecen a primeira vista, e que
moitas veces estn veadas nosa
mente por non ser o momento
histrico propicio para as entender.
ou tamn por estar encobertas por
interpretac ins vulgares e
maliciosas.
Tres figuras ou arquetipos
femininos destacan entre os
deuses do Olimpo grego: Palas
Atenea, Artemisa e Afrodita. Das
tres, a nica que co incide algo
-e anda as mo ito menos do que
se pensa a coto- coas ideas do
noso tempo sobre a natureza
femin ina. Afrod ita. a deusa do
amor. As outras das presentan
caras da fem in idade que resultan
case incomprensbeis e at
escandalosas para o mundo
moderno. Emporiso. ou se cad ra
mesmo por iso. podera haber aqu
mensaxes de moito peso para as
mulleres de hoxe que. despois de
tantsimos sculas de patriarcado.
encntranse sen mesmo se
atreveren a buscar a verdade da sa
natureza feminina e atopan difcil.
anda coa mellar vontade'a'o
mundo, ceibrense das imaxes do
Teresa B arro
8
que "normal" ou "anormal" na
mu ll er.
Palas Atenea . que lago sera a
Minerva dos romanos. acaude la o
Olimpo en mo itos sentidos. non s
en que amis poderosa e
invencbel de entre os deuses
todos. senn tamn no sentido de
que un ha figura cerebral. No
Olimpo. Atenea representa o saber
puro e a pura intelixe ncia. Atenea
ama tanto o saber e os distintos
saberes que mestra e experta en
moitas artes e ciencias. amais de ser
inventora e de practicar tamn o
tipo de artesana que logo vi ra a ser
considerada como exclusivamente
feminina (cocia. costu ra. etc.).
Pero. po r rib a de ser el a o que a
soc iedade patriarcal chamara unha
sab ichona. un ha pedante e un ha
"bach ill era". Atenea a deusa da
guerra, un ha guerreira tan sb ia e
tan competente que nunca xa mais
perde unha batalla. nen sique r
contra Ares. o deus da gue rra. a
quen lle gana sempre. Atenea
rep resenta a guerra contra a
inxustcia. e os seus talentos
marciais estn temperados polo
sentimento. porque moi
compadecida . Mis qu e a gue rra. o
que a ela ll e ag rad a axudar a fa ce r
xusticia. e nen siquer leva arm as en
tempos de paz. Non rifona nin
pendencieira. pero non foxe
tampouco da loita. Desde logo non
dcil. nin sumisa nin "pacf ica".
Unha das mensaxes implcitas na
figura de Palas Atenea que a
muller invencbel cando xunta o
saber. a competencia e a sabedora
- que fem inin a de por s e que
xorde en parte do sentimento- e
ma is o espirito loitador.
Atenea. segn os valores da
sociedade patriarcal. o cmulo da
mascul inid ade. Mis anda porque
a sa actitud e sexual
radicalmente independente. Escolle
a virxinidade eterna porque non
quere ter nada que ver coque
chei re a " home". Nesto as mulleres
de agora ternos que facer un
esforzo enorme. sobre todo as que
vimos de culturas de base catlica.
para entender que virxinidade non
o equivalente de "pu reza". senn
de independenza . Desde o ponto
de vista sexual. a sa postura ben
radical: prefire conservar os
poderes sexuais fem in inos e usalos
de outra maneira que non na vida
domstica e na maternidade. N in se
retira do mundo. senn todo o
contra ri o. nin renuncia sua
sexual idade (Atenea moi atrante
e son mo itos os que andan tras
dela) . Aoque renuncia -e niso a
sa escol la mis radical anda que
a do lesbianismo poltico do
feminismo contemporneo- ao
"amor". Parece moi posbel que
esta sexa un ha opcin moi
f em inina . que at agora foi
im posbel de rea liza r na soc iedade
patriarcal . mais que tal vez as
mulleres do futu ro cons id eren
valiosa.
Artemisa . a L a. que os
romanos chamarn Diana. outra
poderossima figura femin in a que.
como Atenea. esco ll e a
independenza sexual. A rtem isa
tamn "sepa ratista " e non quere
relacins ertica s nin co n deuses
nin con homes. Anda que Artemisa
mis "si lvestre" que Atenea.
igual de loitadora, noutro estilo.
Artemisa anda arreo polos campos
e polos montes. cazando
(actividade esencialmente
masculina na sociedade patriarcal).
e sempre con "mu lleres" (deusas,
ninfas. etc.). Cando algn home
ousa espiala ou non a deixa en
paz. mtao sen pensalo das veces.
E mtao disparando frechas. que
son inequvoco smbolo masculino.
Desde o ponto de vista simblico. a
caza significa participacin activa
no mundo. Fera. reservada a
distante. Artemisa a nai espiritual.
ou a irm. ou a amiga. das mulleres.
A La infle na xestacin, no ciclo
feminino. en todo o que sexa
creacin, fsica e espiritual. Convn
salientar que a La. ou Artemisa.
non . nesta mitoloxa. a esposa do
Sol, senn a sa irm e con igual
poder que el. E va le a pena
destacar tamn que Artemisa dirixe
a Natureza, nunha relacin activa e
non pasiva. E tamn que. a
pesares de Artemisa ser a
feminidade pura, ou o espi rito da
creacin. sera tamn. segn a
sociedade patriarcal. unha
verdadeira marimacho. unha
peruchona. un cabaln. Igual que
Palas Atenea. escolle a virxinidade
como a me llar maneira de
conservar o poder feminino. Como
Atenea tamn. non se retira do
mundo. senn que infle nel de
maneira decisiva. E tampouco
renuncia sa sexualidade. que
vive dunha maneira radicalmente
diferente.
Afrodita. a Venus romana. a dbida o espirito. a forza creadora
quemis se asemella aoque hoxe por excelencia, mis feminino que
entendemos por "un ha muller. mascul ino, e sen dbida que por
muller". ou "un ha muller completa". esa razn a muller mis espiritual
Na sociedade patriarcal non se que o home. a pesares de que o
pode ser "muller" sen a axuda do sistema patriarcal fixera todo o
home. Afrodita representa o Amor. posbel por nos convencer de que
a Arte e a Beleza. Emporiso. hai nela ao revs, que a muller carne e o
varios detalles interesantes. como o varn espirito.
de que para atraer sexual mente Mesmamente o feito de que
viste un ha faixa con poder mxico . estes mitos agarraran nunha
A maxia un ha maneira de vencer sociedade tan patriarcal como foi a
Natureza . Ouere dicer que non grega, e xa non digamos a romana,
pode haber erotismo sen maxia? De mis u nha razn para crer que hai
todos os xe itos, no Banquete de neles verdades moi fondas sobre a
Platn hai un momento en que os natureza do feminino.
reunidos comezan a elucubrar sobre
cl ser a verdadeira natureza de
Afrodita, ou do amor, ou do
erotismo, e chegan conclusin de
que hai distintos nveis: un que o
mis vulgar e outro que o mis
espiritual. que sera o autntico e
que estara representado por
Afrodita Urania. Ao cabo. Afrodita
nacera. segn un ha das versins
preferidas, dos xe nitais de U rano
(Urano o Espirito. neutro.
andrxino ou asexual) que caeron
na mar (e a mar simboliza o
sentimento feminino). O que
seguramente quere dicer que o
Amor. a Beleza e a Arte nacen da
combinacin do espirito e do
sentimento. E tal vez non estea de
mis lembrrmonos de que vimos
dunha cultura que nos transmitiu. a
travs da linguaxe, unha imaxe do
espirito como masculino. Mais a
palabra "es pirito" , como xa
sinalaron Marina Warner, Ursula
King e outras mulleres, feminina
en hebreu e neutra en grego. Sen
9
O PLANETOIDE 433 : EROS *
Escribir sob re un tema tan
dificilmente acatable como o do
erotismo representa un reto. O
obxectivo deste artigo ante todo
incitar reflexin desde un ha
proposta na que intentarei
co nxuga r un texto de ciencia
ficcin. cun recente ensaio sobre o
erotismo. e con diversos
plantexamentos feministas sob re a
cuest in.
A id ea xeradora deste escrito
susc itouna a sorpresa sentida ao ler
no prefacio dos "Cantos Ert icos 1
Elas" (1990). que: "-Un dos
principais atractivos do x nero a
transgresin. a ausencia de toda
norma"; e que: " -Poida que s
exista. cabo. un ha mane ira de ve r
e recrear a sens ual idade por parte
das escritoras que os escri tores no n
saben. Po ida que os oll as da muller
vexan ande o home non ve. va lores.
aspectos que o sexo contrario
va lora ( ... ) ou poida que non. que
todo se reduza cabo a literatura" .
Destas citas. o que mis me
chamou a atenc in foi a asuncin
mpl icita dun d iscurso ideolx ico
que plantexa o feito creativo
literario como autnomo . Podera
inducirse que. nel. non in te rve en
os factores sociais estructurantes
prop ios a ca lquera cu lt ura. Non me
preocupou o: "Poida que s", nin o:
"-Poida que non"; posibilidades
que nos conduci ran a
posicionarmonos respectivamente
ben sexa na va do fem inismo da
diferencia. ben sexa na do
feminismo da igualdade. senn o:
"-A ausencia de toda norma".
dicir. as frases que nos situan ante a
Lourdes M ndez
10
pureza abstracta do feito creativo e
ante a su posta liberdade absoluta
de individuos extrados do seu
contexto soc ial. poltico e
econ mi co. Non compart ind o estas
afi rm ac ins e non senda quen para
xu lga r a cal idade literaria dos textos
reco llid os nos "Ca ntos",
propovos qu e exp loremos tres
planetas que nos permitirn pensar
o erotismo desde diferentes
perspectivas de creac in cultu ral: a
literatura de cienc ia ficcin. o
ensaio filosf ico e a teora
femin ista.
l. PRIMEIRO PLAN ETA: GUEDEN
OU A AUS ENC IA DE EROTISMO
Cando a viaxei ra- investigado ra
percorre Gueden. (o planeta
" Inverno" dun esce nari o de ciencia
ficc in), recolle nas sas notas de
campo numerosas obse rvac ins
sob re a "cuestin do sexo" . Este
interese motvao o feito de que
encontrou un panorama tan
diferente aoque coeca no seu
planeta de orixe, que o tema se
conve rte u en fo nte de
preocupacin. Ela. de sexo femia e
x nero fem inin o ha de informar
cientifica mente; intentar entende r
un ha ambisex ualidade que non
pode ser interpretada como un
factor de adapta cin. Seguindo a
metodoloxa antropolxica
describen os o que observa para .
acto segu ido. propornos as sas
teoras . Conside ran do que a
ambisexual idade un factor
estructurante da cultura Gueden.
vai esfo rza rse en face rno s
comprende r os aspectos
fisiolxicos do intercamb io sexual.
as como as sas implicacins
soc iais.
Os g ued en ian os teen un ciclo
sexual que dura de 26 a 28 das.
Durante os primeiros 21 ou 22. os
individuos posen unha
sexua lidade latente. Os das 22-23.
entran en Kmmer (celo) . pero
anda son andrx inos e in ca paces
de levar a cabo o co ito. Cando dous
individuos que atravesan xuntos
esa fase se atopan, a secrecin
hormonal est iml ase mutuamente
ata que nun deles se establece
unha dominante hormonal macho
ou fem ia. nesa fase na que se
define a sexual id ade e a potencia.
Non ex iste pred isposic in a ser dun
sexo determinado; non sa ben se
se rn o macho ou a femia ; non
poden el ixi r. Se non houbo
embarazo. cando finaliza a fase
culminante os in dividu os volven ao
seu estado andrxino.
As implicacins tericas desta
ambisexualidade creada por Ursula
K. Le Guin na sa novela de c ienc ia
ficcin "AMan Esquerda da
Escu rid ade" (1973). desvelan e
reflexan. como se nos presentara un
negativo fotogrfi co retocado. o
referente cultural que ll e se rv iu de
fonte de in sp iracin esc ri to ra.
Reco ll en do o mito do an drxino.
que nos rem ite a un se r que auna en
si as potencialidades de ambos
sexos. Ursula K. Le Gu in rompe
esta unidade reco rrendo f il osofa
anula ndo as a posibilidade de
constru cc in dunha identid ade
socia l e in dividu al permane nte
baseada no sistema sexo/xnero.
Gueden a anttese da terra:
"-Non hai divisin da humanidade
en das partes: forte/db il.
protector /protexido.
dominante/sum iso, suxeito de
propiedade/obxecto de
propiedade. activo/pasivo ( ... ).
Todas as nasas formas de
interaccin socio-sexual son aqu
descoecidas ( ... ).un respetado e
xulgado s como ser humano" (U.
K. Le Guin. 1973: 89-90). A
ruptura. desde a ciencia f icc in,
destas opos icins binarias
introdcenos nunha sociedade con
sexo pero sen valores de xnero
asociados a el. O Kmmer
importante e vvese como unha
"festa da paixn" que somete
periodicamente a todos os
individuos. Esta pa ixn f isiolxica.
inevitable, independente da
vontade persoal. da liberdade de
opc in. remtenos ao mundo da
Natureza e alnxanos do da
Cu lt ura. Polo que. alome nos
aparentemente. en Gueden non ten
sentido a elaborac in dun
constructo como o do erotismo que
tera como funcin crear. re-crea r e
vehicular as diversas posibilidades
e opc ins referidas aos xogos
sexuais. Como todo constru cto
cultural. o do erotismo. ademais
dunha praxe. necesita pa ra a sa
constitucin dun universo
simbli co refe renc ial que no caso
das nasas soc iedades se
fundamentase sob re un im ax in ario
social interiorizado por ind ividuos
sexuados e que xira en torno a un ha
atribuc in de roles e de valores
pertencentes a un sistema
sexo/xnero determinado. Estes
roles e va lores estn
xe rarqu icamente ordenados en
funcin dunha divisin da
humanidade que a
v iaxei ra-invest igadora sin ala como
in existe nte no planeta " Inve rn o".
ese fe to o que imposibilita a
existenc ia do erotismo como
constructo. A "f esta da pa ixn"
. somete a persoas que perderon
involunta riamente o seu estatus
andrxino. que o que define a sa
id entidade soc ial , e que s
temporalmente posuirn unha
identidade sexual.
11. SEGU NDO PLA N ETA: OU O
EROTI SMO V ERDA DEIRO
Nas nasas soc iedades
occidentais contemporneas. as
palabras erotismo. ertico. figuran
en diccionarios e enciclopedias. As
dive rsas definicins condcennos
articulac in que establecemos na
nasa cultura entre o amor e a
sexual idade. Etimoloxicamente a
voz grega " Eros" situanos nese
terreo: " -Er6 - 6tos: desexo dos
sentidos. amo r, o deus amor". A
trave rsa da historia occ id ental o
erotismo exp resad o mediante obras
plsticas ou textos
potico-literarios nos ofrec ido
como un producto posuidor de
caracteres estticos que pe rsegue n
o obxectivo de plasmar evocac ins.
emoc ins. despertar sensacins
supostamente universais e
ahistricas relacionadas co mbito
das interaccins fsicas entre
11
individu os xera lmente
heterosexuais. Considrase que a
unin do amor e da sexua li dade
nunha experienc ia vivida. unha
das esencias do humano. unh a das
que nos diferencia do mundo do
puramente material natural. dunha
an im alid ade sometida a perodos
de ce lo. A sexua lid ade
domestcase. cultu rzase a traversa
do amor. pero o amor s serve de
cobertura social en certos casos.
Polo que ha i que te r en canta que o
factor heterosexual a nica forma
de opc in sexua l socia lm ente
lexitimada mediante o amor. As
obras plsticas e/ou
potico-literarias elaboradas sobre
a sexual idade e o amor. (ou sexa
sobre o erotismo). homosexua l ou
lesb iana. son etiqu etadas como
desviac ins; ocupando as un lugar
cargado de sign ificados
transgresores no campo das
fantasas erticas. Todo parece
ind ica r que. ags excepc ins. a
nasa cultu ra segue a asum ir que:
"-A tendenc ia ertica constitu u
unha das primeiras forzas dignas de
adoracin por pa rte do home.
Desde a prehistoria aparecen
representacins que exte ri ori zan as
tende ncias sexuais ( ... ).por
exemplo. na cava de lsturiz.
(F ranc ia). na que unha muller
espida perseguida por un home".
(G. E. Salvat. 1976: T. 111) . Atopar
esta refere ncia baixo a rbrica
erotismo/arte debera facernos
reflexionar non s sobre o contido
que selle d aoque significa
exteriorizar tendencias sexua is.
senn sobre para quen resulta
ertica a representacin plstica
dunha muller na perseguida por
un home. lndependentemente das
especulacins que atinxen
vontade atribuida aos prehistricos.
cabe interrogarse sobre cal o
universo de fantasas do
interpretante e do seu co ntexto. xa
que este o que lle perm itiu
etiquetar como ertica e exemplar
unha imaxe que. como toda imaxe.
susceptibl e de mltiples lecturas.
Pero o que se persegue (valla o
xogo de palabras). fa cernas
comprender e aceptar que a
normalidade das tendencias
sexuais e do erotismo remntanse a
unha preh istoria heterosexual. e
que isto xeralizable para toda a
humanidade pasada e presente.
A mesma pretensin de
universalidade e xeral izacin
esencialista exprsase no ensaio de
Alberoni (1986) . no que o autor
distingue entre o erotismo
feminino. o masculino e o
verdadeiro. Para el. a estructura do
erotismo feminino continu a e
ccl ica (como as mulleres).
mentres que a do masculino
discontinua e tendente ao novo
(como os homes). Asumindo a
atribucin cultura l dos valores de
xnero e dotndoos do ca rcter de
feitos de natureza. Alberoni
concle: "- 0 gran erotismo. o
verdadeiro. aquel que un home e
un ha muller realizan na relacin
ertico-amorosa ( .. .).a unin do
continuo e o discontinuo crea a
identidade". (1986. 225-226).
Desde estas premisas presuponse
que cada individuo pose un ha
12
esencia diferenciada en base ao seu
sexo biolxico e que esta se expresa
no terreo ertico nunha busca
desesperada da mtica unidade
andrxina.
A explicacin que fa i este autor
da dialctica hegeliana da unin de
contrarios como xeradora de
identidade condcenos a un
camio sen sada. Se asumimos a
sa afirmacin. non sabemos moi
ben se a nasa identidade como
individuos (anterior relacin
ertico-amorosa). de pura
esencia biolxica e polo tanto non
nos serve culturalmente. Ou se a
identidade que se crea a partir da
unin do masculino e o feminino a
que nos permite adquirir un ha
identidade social relevante
mediatizada pala relacin
ertico-amorosa heterosexual. En
calquera caso. calquera que sexa a
resposta ao enigma filosfico de
Alberoni. os homes e as mu lleres
que viven neste segundo planeta
necesitan fusionarse eroticamente
pa ra posur un ha identidade
completa. Estes habitantes son
concebidos como sexuados e
complementarios. Alberoni
situa nos na lia das teoras sobre a
com pfementariedade entre os
sexos. negando o conflicto
existente entre o que el mesmo
asume como natural: a oposicin
cultu ral entre os valores de xnero
msculinos e os femininos.
Atopmonos as no "mellar" dos
moitos planetas posib les. aquel no
que cada parte diferenciada
contribe ao enriquecemento e
plenitude contraria.
111. TERCEIRO PLANETA: OU O
EROS FEMINISTA
Neste planeta. as tericas
feministas inciden na necesidade
de contextualizar historicamente a
sexual idade. e en elaborar unha
economa libidinal e un imaxinario
ertico feminino (F. Collin. 1983) ;
e nas cuestins da identidade e o
goce sexual (M . C. Boons. 1983) ;
nas implicacins persoais e sociais
do desexo e na articulacin entre o
imaxinario e o real.
Estas son algunhas das
problemticas recurrentes
abordadas desde o feminismo
durante a ltima dcada.
Cuestionando as premisas
du nha liberacin sexual que
incitaba s mulleres a. dunha
banda. manter unha actitude
pasiva. neutra ou medoenta ante a
emerxencia da sa identidade
ertico-sexual. mentres que pala
outra inducianos a "non ser
estreitas". "puritanas" e outras
lindezas polo estilo. As feministas
occidentais intentamos t raballar
partindo das implicacins
ind ividuais. sociais. po lticas e
econmicas inherentes ao feito de
ser mulleres. Se hai algo que
caracteriza internamente o
funcionamento dos grupos
fem inistas contemporneos. a
importancia acordada ao
recoecemento das diferencias e a
vontade de escoitar as historias de
vida das mulleres que os integran.
A mal interpretada. a mido.
consigna: "-0 privado pblico. o
pblico privado". ten especial
relevancia para o tema do erot ismo.
Esta metfora que rompe espacios.
ou que. mellar dito. os unifica.
remtenos dialctica
individuo/sociedade. No terreo do
erotismo prtese do carpo. das
sensacins. do pracer. da dolor
obtida nas relacins sexuais. para
poder chegar a formular preguntas
tan xeral izables como estas:
" -Onde gozan as mulleres?.
Cmo funciona o seu pracer?. A
traversa dos cdigos que o
constrinxen. contra eles. baixo
eles. a pesares deles?" (VVAA.
1 983 : 5). 1ndubidablemente o
tema dos cdigos erticos o que
aqu nos interesa. O rastrexar os
cdigos existentes no segundo
planeta e que permean o eros
feminista. Gueden era a utopa da
cienc ia f iccin. a recreacin
literaria dunha humanidade na que
o sistema sexo/xnero non era
estructurante. No planeta terico
do eros feminista existe ese
sistema. ao igual que no
segundo. pero as fem inistas
cuest inano.
Trtase de partir de experiencias
individuais para. a traversa delas.
interrogrmonos sobre a re levancia
dos constructos erticos. Trtase
de constata r como estes afectan a
uns homes e a un has mulleres para
os que o marco de interaccin
sociosexual se estructura
xe rarquicamente en base
atribucin cultu ral de valores de
x nero. Trtase de ver como
afectan sexual idade das mulleres.
aos seus desexos. ao pracer e
capac id ade de elaborar fantasas
erticas propias. Constatando que
se nos propn un ha imaxe da
relacin sexual. occ idental e
patriarcal e que nesa imaxe: "-non
aparece reflexada unha prctica
f isiolx ica neutra e case cientfica.
senn mis ben unha ca rga
simblica especfica nasa
cultura" . (VVAA. 1983 : 6);
conclese que non s o im ax in ario
dos homes se nutre disto. senn
que ademais. ntrennos a
nosoutras. Para transformar esta
realidade teriamos que nos invadir
da su posta neutralidade histrica
do pracer sexual feminino tomando
concienc ia da importancia da
articulac in existente entre as
fantasas erticas. o pracer sexual e
a identidade ind ividu al. Unha das
mulleres que interv n no debate
sob re o pracer publicado na revista
" Les cahiers du grif" afirma : "-Os
homes organizan o seu pracer e
provcano . Acollen as sas
fantasas. sistematzanas. Producen
o mercado . 1ntentan obter o pracer
mediante a mi~ada. a imaxinacin".
(1983: 15).
E nosoutras. que facemos
nosoutras? Se somos quen de
tomar como punto de partida a
dialctica entre o real e o simblico
poderemos cuestionar a actual
distribucin de ro les sexua is.
escapando necesidade de nos
adaptar imaxe resultante. "-As
mulleres cumpren o contrato que se
lles asignou ( ... ) Orgullosas de ter
executado impecablemente todas
as f iguras erticas dictadas pala lei
flica. o se u prace r a sat isfac in
do outro". (Co ll in. 1983: 129).
13
Temas pois que asum ir.
parafraseando a Collin. que s se
goza de s. ou a partir de s. e que a
alienacin das mulleres debe
entenderse tamn como un ha
mutilac in do eu.
Como vedes. atopmonos moi
lonxe do erotismo verdadeiro do
segundo planeta. aque l no que a
un in de contrarios xe raba
identidade. Pero podemos
alonxarnos anda mis seguindo a
Coquillat. (1983). " -Estamos na
era do sexo. s. pero .eonfinado
nunha realidade sadiana ande
prima a xerarqua ( .. .).A
hipersexualizac in dos signos ( .. .)
fainos mover nun mundo no que
simbolicamente. mediante a
sucesin de analoxas sociais.
polticas e mesmo mora is. todo
parece conducirnos relacin
(entre home e muller). que
Rousseau calificaba como
necesaria: Un debe ser activo e
forte. o outro pasivo e dbil. fai falla
necesariamente que o un queira e
poida. suficiente con que o outro
resista pouco". (1983: 11 O) .
sobre esta creacin f ilosfica
rousseaun iana sobre a que Alberoni
fundamenta o seu ensaio sobre o
erot ismo; esa a que lle perm ite
conclur que existe un obxectivo
ertico comn a ambos sexos: o de
conseguir chegar identidade
completa mediante a prctica do
erotismo verdadeiro. M esturando
feitos biolxicos con feitos
culturais indcenos a pensar que o
que el crea mediante a escritura
unha verdade cientfica . inelud ibl e.
Cstame crer que este autor (e
mo itos outros), non sexan fe mini st a crea dor de novas BIBLI OG RAFIA
consc ientes de que: " -Est amos unive rsos sim b li cos xe radores de
ente iramente imp li cados na id entidade . A LBER ON I. Francesco. El erotismo.
representac in que nos tacemos da Ed. Gedisa. Barcelona, 1986.
rea li dade, nunha especie de tea t ro CO LLI N. Fran;:oise. " Les bords". in
Trad. Marga Rguez. Marcuo
permanente no que interpretamos a JO UI R. Rev. Les Cahiers du
reproduccin analx ica dos nasos Grif. N. 26 (125- 138) . 1983.
referentes simbl icos( ... ). Os COOU ILLAT. M ichel le. " La dse-
homes crean a v ida e no n se xual isation de la Culture", in
contentan con rep rod ucil a ( .. .). J OU IR (109-1 13).1983 .
Toda libe rdade de co mporta mento LE GUI N. Ursula K. La mano iz-
l les natu ral, a cul t ura non fa i mis quierda de la oscuridad. Ed. Mi-
que propaga la nun espe ll o infinito notauro. Ba rcelona. 1973.
de rep rese ntaci n". (Coq uill at, VVAA. Cantos Erticos/ Eias. Ed. Xe-
1983:1 11 ). rais de Gal icia. 1990.
Imp li cadas como sexo e como VVAA. Jouir. Rev. Les cahiers du
xnero nunh a rede de Grif. N." 26 (5-15). Ed. Tierce.
rep rese ntaci ns erticas coas q ue Pars. 1983.
non nos identif ica mos ou q ue nos
provocan un ma lesta r dif ic il mente
racional izable que se ra banal
cal ifica r de purita ni smo; as mull eres
fem inistas, e o fem ini smo como
movemento po lti co, debemos
desarticu lar ese constructo cu ltu ral
poendo ao descube rto a sa
estru ctura sex ista e pro poendo
claves pa ra a sa t ransf ormac in.
Actualmente non se t ratara tanto
de seg uir repetindo de ntro dos
g rupos femin istas orga nizados o
que xa sabemos sobre o tema,
senn de establece r cales so n os
elementos const itutivos daque les
cd igos erticos que mis
constrinxen ao manteme nto do
sistema sexo/xnero no campo das
v ivencias sexuais. Med iante a
literatura, as obras plst icas ou as NOTA
ferramentas te ri cas que nos
proporc ionan as nasas respectivas Planetoide descuberto fotografica-
discipl inas, temas que fo rmul ar e mente polo astrnomo Witt desde Berlln
vehicular soc ialmente un eros en 1898.

14
O QUE ME GUSTA A MIN EROTICO ; O QUE CHE GUSTA A TI PORNOGRFICO
Unha das primeiras cuestins
que sempre se plantexan cando se
fala de erotismo ou de pornografa
son as diferencias entre ambos
conceptos. o que nos leva de
inmediato ao problema da
definicin. Desde unha ptica
feminista estmulase a busca de
definicins porque iso determinar
a poltica a seguir. ben enfocada
censura. ben co fin de poder
realizar un ha crtica cultural da
mesma.
Pola mia parte. ao centrarse o
interese das mias investigacins
nos discursos producidos polo
feminismo ao fo desta temtica e
na poltica que iso xerou , observei
sobre todo o desacorde en torno ao
que poda ser un ha definicin de
erotismo/ pornografa. reflexo. no
seu caso. de distintas concepcins
acerca das naturezas masculina e
feminina e das relacins entre os
sexos . as como sobre donde se
achan os lmites da exploracin
sexual e da moral feminista ou
donde radican os centros de
non-poder para as mulleres. Pero o
feminismo incorporouse
serod iamente a esta discusin en
torno s definicins. que xerou ros
de tinta ao longo de moitos anos
sen que se tea logrado un acordo.
posiblemente porque o asunto
presenta unha difcil solucin .
Remitirmonos . pois. en boa
medida a algunhas destas
discusins que poderiamos calificar
de endmicas. a fin de que
comprendamos e esteamos
avisadas de en qu terreo nos
movemos.
Raquel Osb orn e
Dende logo. se falamos da vida
real. o criterio feminista non ofrece
dbidas ao respecto: o sexo,
pretendido ou obtido pola
forza, sen o consentemento
dalgunha das partes
implicadas, rexeitase e
condease sen paliativos . Pero
estamos falando de representacins
que. dun modo mis ou menos
directo ou explcito. se refiren
sexualidade. dicir. entramos no
mundo da ficcin e da fantasa.
Algunhas preguntas pertinentes
seran: como definir os conceptos
de erotismo e pornografa? (como
diferenciales? a que corresponde a
necesidade de distinguilos?
podemos distinguilos? Do uso
destes dous te rm os acostuma a
desprenderse a divisin do sexo
entre algo placenteiro e aceptable
(o erotismo) e algo, polo contrario.
condenable (a pornografa).
Existen tantas definicins como
persoas desexen propor un ha .
Todas coecemos a expresin de "a
vaga de pornografa e erotismo que
nos invade" , baixo a que se
amalgaman eufemisticamente os
dous conceptos nun s e por medio
da que algns prceres do
franqu ismo non cesaban de
denunciar unha su posta corrupcin
dos costumes. cando en realidade o
que pretendan era tan s perpetuar
o encorsetamento da xa moi
limitada sexualidade dos espaois.
Pdese tamn soster unha
definicin funcional da pornografa
no senso de considerar como tal
todo aqui lo que conduza
masturbacin 1 . Claro que daquela o
catlogo de roupa interior infantil
duns grandes almacns ou
algunhas pasaxes da Biblia . ao
parecer capaces de surtir tal efecto
para certas persoas. tal e como eu
teo visto mencionados nas mias
lecturas. quedaran includos na
defini cin .
Por outra banda, un pode
facerse clebre cunha frase como a
do xuz norteamericano Potter
Stewart cando afirmou: "Non podo
definila. pero sei o que en canto a
vexo". o que podera pasar como
definicin de andar pola casa se
non fora porque o devandito
personaxe era un dos responsables
encargados naquel momento de
establecer o que legalmente se
entenda como pornografa .
Para algns. todo apela
excitacin sexual. s que o
erotismo faino dunha maneira mis
velada e elegante que a
pornografa. que se expresa dunha
forma mis burda e explcita e con
mis pobreza de medios. A
diferenciacin vira dada. xa que
logo. por un ha cuestin de clase
e de cultura. segundo a que a
pornografa alimentara s masas
mis ou menos iletradas de varns
mentres que do chamado erotismo
nutriranse unhas capas sociais
mis refinadas para as que o marco
que a pornografa desenvolve para
o sexo resultara moi burdo e. en
definitiva . pouco excitante.
U nha diferenciacin xa clsica
entre os dous termos veu dada por
D. H. Lawrence. quen definiu a
pornografa como "sexo
mercantilizado ". asimilndoo s
15
relacins de prostitucin.
destacando a ausencia de
sentimentos como unha das sas
caractersticas mis destacadas.
mentres que o erotismo vi ra a
describir relacins recprocas.
espontneas. cheas de sentimentos
pos itivos. etc. Lawrence foi un dos
tres autores deostados por Kate
Mi ll et-xunto con Henry M ill er e
Norman Mailer- no seu libro
Poltica sexual. como
representante dunha ideoloxa
sexual machista. pero curiosamente
as feministas ant ipornografa
adoptaron unha distincin baseada
en criterios moi parecidos. Criterios.
pois. de contido e/o u
intencionalidade que. segundo o
grao en qu e se presenten. se
atriben a un has certas
produccins que daquela se
chaman erticas ou pornogrficas.
Este sector do feminismo. non
obstante. s api ica o concepto de
sexualidade propiamente dita a
aquilo que define como ertico.
negndolle esta cual idade aoque
denomina pornografa. na que s
incle violencia e explotacin.
Creo que vai quedando clara a
ausencia dun significado per se da
pornografa ou do erotismo. xa que.
segundo a posic in ou as
intencins de cada quen. as sern
entendidas. Por suposto que a este
problema non escapa o feminismo
antipornografa. Pero sigamos coa
cuestin das definicins e
deixemos para outro momento as
anlises pollticas e ideolxicas 2 As
comprenderemos que os problemas
de definicin cosque se atopa o
16
feminismo antipornografa non
representan un caso illado.
O filsofo alemn pertencente
Escala de Francfort. Theodor
Adorno apela a certas
caracterlsticas formais para
establecer a distin cin entre
pornografa e erotismo. pero como
moi ben advi rte a investigadora
ital iana Michi Staderini 3 os rasgos
que aquel atribe pornografa -a
esquematizac in da linguaxe. dos
personaxes. das situacins. a
ausencia de entramado
argumental- encntranse
asimesmo noutras variantes da
literatura de evasin. como a novela
rosa. a negra. as telenovelas ou as
pelculas de terror. Pero a
tendencia a clasificar dalgn modo
ao xne ro pornografa canta con
segu id ores como Steven Marcus 4
quen tala de "pornotop ia" para se
referir a determinadas
caractersticas reiteradas na
pornografa -un ha accin que
transcorre fra do tempo. en
calquera espacio indeterminado
xeograficamente-. e dse de igual
modo cando se quere diferenciar a
pornografla pala sa ausencia de
contido artstico co argumento de
que o erotismo igua l a sexo
explcito pero realizado con bo
gusto. entrando. po is. de novo en
criterios culturais mis ou menos
clasistas: aoque semella bazofioso
e adoita estar realizado con poucos
medios chmaselle pornografa
-considerndoa. por tanto. un
material desgregable e rexe itable-.
e aoque se clasifica como artstico.
de mellar calidade esttica.
denomnaselle arte. e xa se salvou o
producto.
Este ltimo xnero de
definicins ou clasificacins pose
o mrito de intentar non introducir
elementos moralistas nos seus
xuizos. anda que non sempre o
consigan.
vista de todos estes criterios.
que poden servir moi claramente
para nos orientar no mundo pero
non deberan facernos crer que a
nasa definicin a definitiva e.
polo tanto. superior do vecio.
alomen os obxectivamente talando.
btase a faltar un criterio tan
sinxelo como o que "a pornografa
achase no olio do que a ve". Esta
ltima afirmacin responde a unha
perspectiva interaccionista que
subl ia que as produccins
exteriores a ns hai que unilas
experiencia subxectiva do
observador. o que cada quen nun
certo contexto aporta ao acto de
mirar-ou ler-; en suma. o que
Susan Sontag denomina "a
imaxinacin pornogrfica". De que
se trata. en resumidas cantas. de
facer ver qu e pertencemos
categora de "individuos". que o ser
humano non un libro en branco
que acta ou responde
simplemente a golpes ou a
remolque dos medios de
comunicacin senn que aporta
toda unha experiencia para
interpretar aqueles materiais cos
que nun momento dado entra en
contacto.
Por todo o exposto (e moito
mis). algns adoptaron o criterio
de non tratar de delimitar un ha
fronteira que taxativamente indiq ue
o que pornografa e o que non o
. Un exemplo emblemtico a este
respecto represntao unha
importante Comisin nacional
estadounidense sobre a
pornografa. que publicou os
resultados do seu trabal lo en 1970.
Os membros da citada comisin.
ante a dificultade legal de definir o
material analizado -co risco
subseguinte de propiciar o
incumplimento sistemtico da lei se
esta non responde a criterios claros
e precisos-. as como ante a
constatacin da diversidade de
op inins sobre o particular. opta ron
por denominalo materiais
"explicitamente sexuais". tratando
as de esquivar no posible os
subreticios xu izos de valor tan
frecuentes neste campo. Pois ben.
nin tan sequera ante esta vontade
expresa de rexeitar a elaboracin de
ca lquera definicin sobre o asunto
podemos respirar tranquilas. dado
que. como nos sinala de novo
Staderin i. un termo como de
material "explicitamente sexual"
pode inclur calquera cousa.
desde obras de arte ata
informacin mdica e/ou rea lizada
porfeministas. cm ics. etc. E. o que
anda peor. a mis recente
comisin Meese. de talante
netamente conservador e
convocada por Reagan coa
intencin expresa de restrinxi r o
mis posible a circulacin da
pornografa. tampouco logrou
alcanzar consenso algn
- pese a recomenda r a censura de
grande cantidade de materiais-
acerca do que constitua
pornografa.
Non obstante. e chegados a este
punto. poderase acaso adopta r
aqu como maior aproximacin ao
tema. e por saber minimamente de
que estamos a falar. o trmino
pornografa como "sinnomo de
industria pornogrfica de consumo
masivo e definida socialmente
como ta l" 5. dicir. adoptarase o
trmino na sa vertente de
producto comercial. que en tanto
mercadora que pose a
pecu liaridade da explicitacin
sexual soe ser tratada dunha forma
especfica. suxe ita a reg ulacin. As
polticas de regulacin acostuman a
ser o froito de convencins que
gozan de ampla aceptacin. como
que os menores non deberan ter
libre acceso a algns materiais
desta ndol e. ou que non todas as
persoas desexan toparse con eles
en contra da sa vontade.
No noso pas. por exemplo. a
clasificacin de pelcul as baixo a
sigla X. suscuptibles de ser vistas
nunhas salas especia is e sen
publicidade cara ao exterior.
responde a estes criterios de
regulaci n do producto. unha
forma de aceptar o dereito dunhas
minoras nun terreo que quizais non
nos entusiasme pero que. anque s
fose por esta razn interesaranos
respetar a cambio de que outros
dereitos min oritarios e que nos
concernen a nosoutras fo ra n sa
vez respetados . Digamos que
aquel dereito podera ser entendido
como un prezo que debemos
17
pagar se queremos vivir en
democracia.
En sociedades que se
caracteriza n polo pluralismo.
dificilmente se poden impoer no
terreo de" os entendidos" os
criterios duns grupos sobre outros
sen que al gun saia transqui lado.
ben sexa n certa s minoras sexua is.
ben sexan artistas ou escritores
-por citar s dous exemplos moi
claros no caso que nos ocupa-. E
non falamos s de posibilidades
rem otas. Nos Estados Unidos. tras
un ha longa ofensiva contra da
pornografa por parte das fo rzas
conservadoras -e non s
conservadoras- durante os anos
oitenta. a dcada finalizou cun
ataque en toda regra por parte de
ditas forzas a obras de arte e da
cultura. tratando de mestu rar arte e
obscenidade para lograr a censura
directa ou indirecta -econm ica.
por exemp lo- de materiais
implicitamente sexuais. Como se
dixo xa en repetidas ocasins. con
isto da censura sbese onde se
comeza pero non onde se acaba.
Poderase aducir que todo o
que se pretende que a censu ra
desempee unha mera funcin
simblica. opcin qu e se se
adopta conscientemente. ben
pu id era cons iderarse lextima.
anque non exenta de riscos que
non cabe pasar por alto. U n
exemplo servira para nos acla rar:
tamn os antiabortistas poden
soster que queren prohibir o dereito
ao aborto por razns simb licas.
para marcar o listn do que
 consideran como o ideal de
moralidade. anque iso non elimine
os abortos clandestinos. No naso
caso. a funcin simblica vira
expresada por algunhas fminas
cando afirman que prefiren a
circulacin ilegal da pornografa
-cuestin que se resignan a
causa da sa difcil erradicacin-
que a sa aceptacin como un ha
mercadora legal. anda que suxeita
a certas restriccins 6
Un ha vez aberta a espita das
prohibicins. sinalar a lia divisoria
entre o material que se considera
censurable e o permitido sempre
resultar escabroso. sempre estar
suxeito s arbitrariedades do poder.
que ademais. unha vez co
instrumento legal na man. pode
volvelo en calquera momento
contra os mesmos grupos que o
promoveron cunha intencin
emancipatoria. pero que acaso se
convirtan en molestos nun
momento dado e carece en
calquera caso de poder para
controlar as leis que eles
contriburon a aprobar.
Se o que se pretende combater
son as imaxes sexistas. cinguirse ao
que comunmente se entende por
pornografa resulta moi limitado.
Pala contra. tachar de
pornogrficas todas aquelas
expresins en que sexual idade e
sexismo aparecen entrelazados xera
vaguidade e confusin o que devn
espec ialmente indesexable cando
por riba se avoga por un ha
lexislacin restrictiva. Centrarse
exclusivamente nas
representac ins "violentas" parece

18
lexitimar ao resto das que non son comunmente utilizados como son NOTAS
tales. aparte de presupoer un os de pronog rafa e erotism o.
modelo un tanto simplista de 1 Ned Polsky. Hustlers. Beats and
Unha vez recoecido isto. o
aprendizaxe da conducta. feminismo ten que poder establecer Others. Chicago: A ldine Pub. Co. 1967.
Explicareime: a pregunta que se uns criterios polos que se orientar 2 Vxase sobre o particular: Raquel
soe derivar da xa formulada" que no esvarad izo terreo da sexualidade Osborne. Las mujeres en la encrucijada de
a pornografa?" ven a ser a de la sexualidad. Barcelona: La Sal 1989.
sen caer en posturas que fa ran
"que efectos produce?". Para felices aos seus opoentes 3 Michi Staderini. " La imagen porno-
responder a ela o feminismo conservadores. Canto mis grfica de la prostit uta". Debats. n." 24.
antipornografa utilizou un modelo monogrfico adicado a " La prostitucin".
informaci n posamos ao pp. 17-22.
conductista. que se aten fielmente respect o. mis rico e fructfero ser 4 Steven M arcus. The Other Victo-
ao principio de que "canto mis o debate. _.
rians. A Study of Sexuality and Porno-
ves. mis f as". lso supn que os graphy in Mid- Nineteenth-Century En-
homes aprenden coa pornografa Trad. Marga Rguez. M arcuo gland. New A merican Library: 1964.
como son as mulleres e como han
5 Com isin de Sexualidade da
de se comportar sexual mente. Asemblea de mulleres de Biscaia. 1 988.
Pretndese que "a pornografa a 6 Laura Lederer. comp .. Take Back
teora e a violacin a sa the Night. Nova York: Wil liam Morrow.
prctica". En ltimo extremo. 1980. Andrea Dworkin. Woman Hating.
chegouse a pensar na pornografa Nova York: Dunon. 1974.
como monocausa ou ca usa
principal . da violencia. a misoxinia
e o sexismo presentes na
sociedade.
Rexeitanse-nin se
mencionan- os enfoques
psicana lt icos e soc iolxicos que
tratan de responders preguntas de
por qu existe a pornografa. ca l o
seu sentido. donde estriba a razn
de que os homes. pero non as
mulleres. a consuman. e a que
motivos se debe que a pornografa
ao uso sexa como e obedeza a
un has paut as determinadas. entre
as que destaca o sexismo. e con
frecuencia. a violencia cont ra das
mull eres.
Quizabes. e esa sera a intencin
deste artcu lo. se tea n podido
entrever as dificultades que encerra
a apa rentemente fcil tarefa de
distinguir entre conceptos tan

19
O AMOR , ENTRE A BARBARIE E A CULTURA
mis que probable que se
f ixeramos un ha enqu isa entre un ha
poboacin mo i numerosa. e vez
heterxe nea. preguntando sabe
vosted e que o amo r?.
atoparimonos cunha resposta
maioritaria de "S" e cun reperto ri o
de definicins bastante
homoxneo : querer a out ro/a ; se r
querido/ a; referencias a Deus.
Patria. aos/ s f ilias/as. etc .. pero en
definitiva. teriamos captado a
significa cin do concepto . ou
teriamos un ha restra de vagu idades
que nos devolvera ao mesmo
punto de partida da enqu isa?
A posible crtica s imprecis ins
e s respostas tauto lxicas (" amor
sentir que amas a algun "; "amo r
estar namorado") serian os
contestada decindo que ao se trata r
dun sentimento faise d ifc il de
verbal izar. De modo que a
ignorancia xeralizada sobre o amor
volverla dei xar a cada quena soas
coa sa incertidume part icul ar; en
definit iva . coa sa so idade. E. anda
mis. coa crencia de que isto as
por definicin ou por natu reza ; ou
sexa. irremediablemente.
Pensouse algunha vez sob re
qu clase de sentime ntos est
montada un ha arde soc ial. sexa que
ditos sentimentos tean dado lu gar
estructura material da devandita
arde e as institucins que a
representan (teora ps icana lt ica) .
sexa que a ndole da estructura e as
sas institucins estimu len
forzosamente a fo rmacin de
determinad os sent imentos como os
mis idneos para soportar a carga
da mesma (teora psicosoc ial)?
Vi ctoria Sau
Os datos empricos permiten
afirmar que non por cas uali dade
q ue a cultu ra. que desatende ou
despraza aos lfmites da
ma rxinalidade o estud io das
emocins e os sentimentos como
factores de influencia na vida
soc ial. da ndo unicamente por san a
q uen ten un bo co ntrol sob re os
mesmos. non deixa de afirma r que o
odio consustanc ial ao se r
humano. xustificando as desde o
emp rego da guerra e a tortura ata a
compet itiv id ade mis fe roz no 1ibre
mercado. E po r qu e o od io. que
trae cons igo a destruccin e a
morte. e non o amo r que representa
o benestar e a vida?
A risco de sim pl ificar. pe ro
convenc ida de que coa
sim plif icac in non se perde verdade
no que segue. d igamos que o
sentimento destacado e mel lar
tolerado desde as estructuras do
Poder-o Odio- ao mesmo
tempo o que est lex itimado como
ci rcu lante na matri z das relac ins
humanas en xe ral. De modo que o
Amor. que paradoxicamente non
pode estar ausente porque sen el
non ha i vida pos ible. est en
cam bi o ma rxi nado e desvalo ri zado.
ata o pu nto de mediar como planta
mald ita no plante l do colect ivo dos
sent imentos. E tal estado de causas
permtenos afirma r. a ttu lo de
corola ri o. que isto que chamamos
cultura non outra causa que un
estado rn is de ba rba ri e. posta que
a Cultura sera aquel outro no que o
Amor ocupara a pos icin
dominante que ago ra acupa o Od io.
De a que a mia definic in
predilecta de Amor sexa a de Anni e
T ristn en Histoires d 'amour: " o
estado en qu e q ueda aboli da a
ba rba ri e que po lo xeral imp ide o
acceso aos demais" .
O paradigma muller/home
As re lac ins individuais
dependen de cmo estean
organizadas as colectivas ou . dito
doutro modo. son variacins destas
ltimas. Incluso cando as relacins
contraveen as regras colectivas.
po r isto mesmo tamn se
man ifestan como dependentes
delas. Pensemos no
colaboracionismo amoroso
dalgunhas mulleres en tempo de
gue rra. na pe ri gosidade de tantas
unins interraciais. nas d ificultades
para se amar desde diferentes
clases socia is. e as sucesivamente.
Este ordena mento de cmo
deben se r as relacins humanas no
seo du nha sociedade ten o seu
pa rad igma nas relac i ns
home/muller. De como se
configuren estas relacins
segu irase o das relacins
varn -varn . mu ller-muller.
ad ultez - infancia. E deste sistema
cuad rang ul ar seg uiranse sa vez
todas as pos ibles variantes.
Po r obv io non imos demostrar
aq u que as relac ins home/muller
son de dom inio/subord inac i n e
non de igual dade. Trtase po is du n
dese o curri cul ar de Od io e non de
Amo r. anda en estado de barba ri e.
Este estad io. a pesa r de todo. non
pode presc ind ir do Amor porque
iso se r a tanto como presci ndir da
vida. de xe ito que establece unhas
normas de conducta que reduce n a
te nsin anque manteen a
contradic in . Entre estas no rmas
est a de" obrigacin" de que as
mulleres-nai amen aos seus fillos.
sen distincin de sexo. para que os
varns tean garantido un soporte
afectivo seguro sob re o que dar os
seus prime iros pasos de vida.
dei xando para mis adiante e en
xeral con outras mulleres o asunto
da loita dos sexos.
Pero a partir da pubertade.
necesidade espi ritual de Amor
propia de todo ser humano.
engdese a necesidade de
satisfaccin sexual. E aqu xorde
un ha das vas de escape do Amor
por parte dos varns. ante a
paradoxa de necesitar para o amor
sexual a quen noutro plano est
pasto para se r odiado: xgase
ficcin de que o amor se xual o
Amor. de forma que este queda
escamoteado e recuc ido a un
desexo fsico; desexo que. po r
outra parte. ao ser utilizado con
dobrez tampouco cumpre ben coa
funcin que. se fose un ha faceta
entre outras do Amor. tera .
Condeado a representar o amor
total se n selo. o amo r sexual
convrtese en fonte de terribles
confl ictos.
Robin Norwoood. no seu libro
As mulleres que aman demasiado.
di ao res pecto : "Se ben o amo r
pa rece se r moi di fc il de definir.
penso que isto se debe a que nesta
cultura tratamos de comb ina r
nunha soa defin icin dous
aspectos mo i opostos e mesmo.
segundo parece. mutuamente
excluntes. ( ... ). Os gregos eran
m is li stos. Ut ilizaban pa lab ras
d istintas. eroseagapepa ra
distinguir estas das mane iras
profundamente diferentes de
experimentar o que chamamos
"amor". EROS. claro est . refrese
ao amor apa ixonado mentres que
A GA PE describe a relac in estable
e comp rometida. libre de paixn.
que ex iste entre dous ind ividuos
que se queren profundamente".
Estratexias mascul inas
brbaras para amar sen Amor
a) O amor sexual o n ico que
lle est pe rmitido ao home se non
quere cae r en pos icin ma rxinal
(pouco viril. dbi l. afe mi nado) . Na
estructura brba ra o amo r sexua l
cumpre as segu intes funcins :
1.- garantiza a reproduccin do
grupo; 2.- mantn o sometemento
da muller subo rdinada ao desexo e
ao mode lo sexual do va rn;
3.- satisfai a cu rto prazo o desexo
fsico do home proporcionndolle a
pausa necesaria para realizar as
tarefas sociais nas que est
comp rometido e se sente
xustif icado ; 4.- mantn no va rn a
fantasa de que est o Amor. de
modo que nunca se sinta mov ido a
buscar o verdadeiro.
b) No sistema social de
representaci ns o amor sex ual
sempre t ransco rre de noite. A
histo ria mtica dos amores de Eros e
Psiqu parad igmtica neste
sentido: a cond icin era non verse.
e cando Psiqu acende unha
lmpada. o cast igo cae sobre el a.
lsto ten a sa lxica : o va rn sente
terror de ve r cara a ca ra mull er
ante a q ue se prese nta como
amante cando en real idade a
estructura colcao como amo; dlle
vergonza recoecer que necesitou
mulle r para o seu benesta r. ou que
ten un movemento afectivo ca ra
algun t ipificado lexitimamente
como inferior.
e) preciso que ocurra algo
luz do da para que queden
est ipu lados ou garantidos os
amores nocturnos. A noite tamn
est caracter izada como inferior
po r re lacin ao da . A d iscusin. o
negocio. o contrato. a roda xe
soc ial son causas diurnas anque s
veces se pro long uen ata a no ite. As
relac ins home/m ull er non teen
cabida. posta que se supn que
pertencen a unha arde de causas.
Pero probab le que se tean visto
e coec ido polo da. de modo que
pa ra repa rar ta l inconveniencia. o
varn adoita abo rdar muller
dicndolle: " t i es diferente" . Non se
refire a que ela sexa a Outra que
el se sente inclinado por Amor.
senn que se xustifica a si mesmo
e. adv rtelle a ela. que a est
sepa rando do grupo marx ina l. que
a sa habilidade f ixo que a
atopara no grupo de inferiores
coma quen atopa un trbol de
catro follas. As el non se denigra
posta que ela. porque el o di. a
sa igua l. o que lles pe rmite
ci rcular xuntos luz do da. As
mulleres. en tanto que
inferiorizadas. soen reaccionar moi
ben a esta frase alusiva sa
 diferencia. Unha variante da frase
"ti non es coma as demais".
d) "Se te amo non te desexo; se
te desexo non te amo". Nunca
meu xu izo foi tan sincero e lcido
Freud como cando nun trabal lo de
1 91 2 "A degradac in da vida
ertica". explica por que os va rns
soamente poden amar na i. ou a
figuras femininas de respeto
semellantes. proh ibidas
sexual mente polo tab do incesto.
As demais mulleres, s que nos
refe rimos no apartado a). o home
non as ama senn que as desprecia,
anque as necesita para a sa
satisfa cin sexual. As que as
mulleres, satisfeitas por saberse
obxecto do desexo. ignoran que no
corazn mascul ino non ha i amor
senn noxa ou vergoa de s
mesmo. ou agresividade resultante
de todo iso. O que un ha das vas
de explicac in do sadismo
mascul ino coas mulleres (malos
tratos. erimes, violacins).
N un estudio de psico loxa
social real izado por S. W. Duck en
1979 sobre a elecc in de amistades
basendose na atraccin persoa l. o
autor dedicu que esta elecc in se
fai en base similitude
construda. ben sabido que
cando os grupos humanos non
estn xerarquizados bscanse as
semellanzas. e cando s o estn, as
d iferencias. O resultado foi que a
va lidacin que fai de cada quena
persoa amiga experimntase como
a ev idenc ia da exactitude da propia
construcc in de s mesmo. ou dito
doutro modo. eremos ser vistos/as
pola persoa amiga co mo
22
pe rsoalmente pensamos que
somos. Pero ... o concepto de
similitude construda foi atopado
nas parellas de amigos/as do
mesmo sexo, e s nas mu lleres nos
casos de am istade heterosexual.
dicir. ande a muller busca no outro
sexo a semellanza. o barbarismo
masculino empase na diferencia.
Un fenmeno aoque non se deu
a debida consideracin ata o
presente que, na sociedade
brbara do Odio os que fala ron do
amor de forma abusivamente
maior itaria foron os homes. De
Platn a Hegel. da patrstica a
Francisco de Ass; Nietzche.
Stendhal. Speng ler. Freud;
te logos. filsofos. poetas.
ensastas, todos queren aprehender
o concepto. captar a fibra ltima do
asunto. pero sen desmarcarse da
soc iedade brbara. ata o punto de
empearse en reun ir nun mesmo
sentimento o Od io e o amor
mu ller. Porque, ademais. son
unidireccionais: s anal izan os
sentimentos masculinos cara o
outro sexo. perplexos. contrariados.
encabritados de ter que amar a
quen se odia; de ter que recorrer a
quen se puxo en situacin de ped ir.
a quen se supn miserable; de ter
que confesar vergonzosamente na
escuridade e na soidade das
alcobas "es toda a mia vida".
Contradicc in. ambivalenc ia, que
leva unhas veces
homosexualidade. outras ao crime.
O Amor vive na clandestinidade
espera de que a matriz de
relacins humanas camb ie.
M entres, os varns viven no medo a
amar e o temor manifesto a que as
mul leres non os amen. A garanta
de ser amados sen necesidade de
ter que corresponder a parte do
parad igma que se refire ao
masculino. As mulleres. inquedas
porque mesmo amando demasiado
non acaban de sentirse
correspondidas, a mido non saben
que facer cun amor que non
produce os efectos desexados e
que selles plantexa como un ha
ambigidade: solicitadas para que
amen aos homes. vez son
criticadas po r lles pedir demasiado
s relacins con eles. Esta a parte
do paradigma que se refire ao
feminino .
O Od io corresponde barbarie ;
o Amor, Cultura. Pero nun deseo
de sociedade tan primario coma o
patriarcal o Amor ngase ou
rid iculzase. A pesar de todo un
sentimento humano por excelenc ia,
do que as m u lleres son portadoras e
por iso ridiculizadas, as como
aquel es varns capaces de
experimental o. Perder o medo ao
Amor perder o medo ao Outro
como diferente pero igual en
d ign idade. en dereito. o salto
cua litativo que separa un
pa radigma doutro paradigma. E
niso estamos.
Trad . Marga Rguez. Marcuo
DA OBR IGA DE AMAR RENUNC IA DO AMOR
O amor, nas sas diversas
facetas, un sentimento que parece
formar parte da natureza das
mulleres. Xa por iso recibimos unha
educacin sentimental. Somos
adestradas para sermos garimosas,
xeitosas, amantes. (N este sen so. as
mulleres ga legas temas sana de ser
especialmente tenras e melosas.
Tanto como a lingua que talamos, o
que non garanta de respeto algn
nin para a lingua nin para as
mulleres) . As virtudes fem inin as
por excelencia son a ternura, a
dedicacin, a abnegacin. o amor.
Non se nos recoecen destrezas e
intelixencia para certos menesteres,
considerados importantes, pero o
sentimento amoroso forma parte do
naso ser como un ha esencia
propia .
Desa atribucin pdese deducir
a escasa consideracin social que
ten o amor (ao ser atribudo s
mulleres) as como o preveito que
se t ira dela . As mulleres deben
ded icarse aos demais, non s
gratu itamente, senn con amor,
con suavidade, con tacto. Non s
o que se fai senn como se fai.
Adema is dos cu id ados prcticos,
cmpren eses aloumios que curan
e tan felices s persoas.
As mulleres "como debe se r",
deben atender e amar aos seus.
Cmpre fixarse no deben. As
mulleres temas a obrigacin de
ama r.
O feminismo materialista, ao
saca r o traba l lo das mulleres do
terreo da natureza e situa lo na
historia, desvela o que hai tras da
apa renc ia de amor, como ten
Mara Xos Qu eizn
estudiado H ilary Rose. Demostra
que o amo r un ha obrigacin no
comportamento e no traba l lo das
mulleres, xa que cando "fallan",
cando non se comportan da forma
que se espera delas. provocan as
crticas. a ind ignacin e a violencia.
Golpes. sanc ins, rec lus in o que
lles agarda s rebeldes. Os
sentimentos "naturais" de entrega e
amor estn rigorosamente
controlados pala soc iedade. Os
anuncios das revistas e televisin
ded icados s mulleres inciden neste
aspecto, na satisfaccin e orgullo
que deben sentir as mulleres en
amar, agarimar, cuidar e alimentar
aos seus.
O amor aparece na sociedade
como un ha especialidade das
mulleres, xa sexa na ord e familiar
(esposa. nai) o u na pasional
(amante). A soc iedade asgnanos o
sentimento do amor. No nome do
amor aceptamos as peores
degradacins. a servidume dos
nasos carpos. os sufrimentos e
trabal los. Que clase de amor pode
abrigarnos a esas degradantes
condicins?
Parece que as mulleres amamos
en virtu de dunha esencia metafsica
que nos leva a ser "amadoras".
Unh a esencia que nos predispn a
asumi r a pasivid ade e a viv ir a
sum isin como desexo. A gozar coa
entrega amorosa. coa sede de amor.
co sufrimento. A sermos mater
dolorosas. A sub lim ar a rend icin.
Por tanto. o erotismo feminino
mvese no marco da dominacin.
A partir das anl ises fem ini stas
sabemos que o concepto do amor
23
foi social e culturalmente
establecido a maior proveito do
sistema patriarcal que conseguiu
que as mulleres o vivsemos como
algo propio. como o ideal. como o
proxecto de vida . A educacin e a
cultura para as mulleres lvanos a
interiorizar esa simboloxa amorosa.
As novelas. as telenovelas. as
cancins. etc .. falan de mulleres
que fan do amor o obxectivo de
vida. que aman sometidas a un
fado . 1ncluso as putas (por
exemplo. nas tonadillas) se
redimen por amor. ese amor
parad igmtico. alienante. que
cons iste en se r para Outro . E as
mulleres aceptamos ese sentimento
amoroso. recremolo en
delicuescencia. Suspiramos coas
canc ins. choramos nas pelculas.
emocionmonos cos desencontros
e desamores das telenovelas ..
O erot ismo das mulleres foi
creado polos homes. Non obstante
os homes e as mu ll eres non teen a
mesma relacin co amor. A
dependencia amorosa nun home
xorde como un accidente. Nunha
muller pertence ao estado natural
das causas e inscrbese na orde
econmica e social. anda que.
comprobamos en moitos casos. a
ind ependencia econmica e social
non elimina de inmediato a
dependencia amorosa . Parece que
o esenc ial para un ha muller sexa
amar e para un home ser amado.
"Unha vida sen amor non merece a
pena vivila". afirm an as mulleres.
Os homes non a:::ostuman a facer
tales afirmacins. Necesitan s
mulleres pero non o amor. Unha
 queixa xeneralizada das mulleres
que os homes non as aman como
elas necesitaran ser amadas. Non
posible. O amor masculino. na ard e
simbl ica flica. man ifstase na
posesin. O feminino debe
basearse na sumisin. na
dependencia. na renuncia. No
masoquismo sexual . E esta
interiorizacin do masoquismo o
que permite a todo home exe rcer o
poder e asegurar que s mulleres
lles gusta iso. A pornografa
persegue o mesmo obxectivo. O
erotismo das mulleres deber
consist ir na asuncin da cultura
flica. en entregarse para o pracer
masculino e para a procreacin. Os
sabios insistiron no axioma (e
nisto. curiosamente. poden
co in cidir Aristteles e Santo
Toms) "tata mulier in tero".
Freud segue mantndonos na cava
e sostn que o sexo das mulleres
o "continente obscuro". Foi o
primeiro en definirnos como
sexual mente castradas. Mis tarde.
Derrida sentencia: "A muller ten
necesidade do efecto de castrac in
sen o cal non saberla nin seduc ir
nin provocar o desexo". Citar todas
as lindezas que os Sabios Sentados
teen expresado sobre o tema
enchera moitos tomos. Pero o
importante que crearon
ideoloxa, elaboraron a historia
do pensamento patriarcal,
conformaron as mentalidades .
Tamn as nosas. De forma que as
mulleres que hoxe nos plantexamos
existir e pensar. temas que pr en
tea de xuic io toda a cultura recibida
e cuestionar incluso os propios
24
pensamentos e sentimentos.
Cmpre vacinarse porque toda a
herdanza velen o.
O que hoxe se d en chamar
liberacin sexual consiste en asumir
esa sexualidade creada pala
subxectividade masculina para o
se u disfrute. en reclamala e incluso
toma r a iniciativa na nica
perspectiva que nos foi aberta.
Pero (pdese obxectar). a
maiora das mulleres acepta ese
erotismo. vveo como propio. Por
suposto. A identidade persoal
frmase a partir de certos elementos
da identidade colectiva . Os
modelos alimentan os proxectos
individuais . Os modelos erticos
sado- masoquistas crean
conc ienc ia. Son co ncebidos como
parmetros. como os modelos
"no rm ais". As. cons idrase como
"querido" o que imposto. nunha
activ id ade psquica de asimilacin.
como se partise da propia persoa.
Na realidade . eses sentimentos e
desexos das mulleres constit ense
a partir do entorno soc io-cultural.
mediatizados por modelos que son
inte ri ori zados nas conc ienc ia s
femininas. Aprpianse deles e
afnanse no sac rifi c io. nunha
paixn que as an ula. que as nega
como suxeitas.
Para sar desta nada. para
erixirse en suxeitas. convn. lago.
sar desas estructuras imaxinarias
que escrav izan . Pero. como
afuxentar s fantasmas
inte ri orizadas e querid as do
amor-escravitude? Como supera r
ese destino da feminidade? Porque
s mulleres. cando lles falta o amor.
fltalles o Ser mesmo.
Conseguir a independencia
amorosa a meta que teen
plantexada moitas mulleres actuais.
Acabar cos mitos patriarcais.
in clu so os mis suts. incluso
aque les que afectan ao mis
profundo dos sentimentos. un ha
tarefa importante do feminismo.
Esta aparece. nun principio. como
un ha catstrofe mental . como o
derrube de todo un credo idealista.
Situarse no confn da
sexualidade e dos sentimentos
converterse en exiliadas . Situacin
incmoda que. en moitos casos.
condena soidade porque a busca
da independencia amorosa parece
conduc ir renunc ia da experienc ia
amorosa. Pero que. en moitos
casos. semella a nica salda para as
mulleres que. conscientes da
opresin. non aceptan ser
obxectos. N in mesmo Obxectos de
Amor. dun Amor que Obxectiviza.
Para mulleres que se absteen do
desexo amoroso porque teen un
desexo inmenso en converterse en
persoas con ent id ade prop ia. E a
conqu ista da id ent id ade non se
pode centrar no recoecemento
que nos faga outro. nin nos
sentim entos. se nn na ratificacin
da propia estima. Este o exemplo
que. como di Teresa Barro no seu
artigo sobre as deusas gregas e o
amo r. nos d Atenea. am is libre
das deusas. que esco ll eu a
in dependencia do amor.
Un camio difcil pero. tal vez.
necesario para reinventar a
 situacin amorosa. para crear unha
nova simboloxa do amor. Un amo r
que nos cause satisfaccin e
felicidade. que nos conduza
independencia e plenitude
persoal. que nos devolva a
dignidade . .6.

NOTA

Para escribir estas reflexi ns fron-

me de utilidade os escritos e pensamen -
tos de Teresa Barro. Marie-Ciaire Boons.
Rosi Braidotti. Michle Causse. Franc;:oi -
se Collin. Claire Lejeune. Andre M ichel.
Hilary Rose e M arisa Zava ll oni .

25
EROTISMO: DO MARASMO CARA A LUCIDEZ
Nunha sociedade que segaba
de ter perdido o medo ao tab
sexua l. que se liberou de prexuzos
victorianos. que proclama a
igualdade. cre ronse catego ras
para o ocio ertico. Este artig o
pretende achegarse funcin do
erotismo desde o feito sexua l
huma no. Despois de facer unha
necesaria referencia teora sexual
de Freud e a algns dos seus
problemas e paradoxas. xorden
un ha seri e de reflexins en torn o
creacin ertica e realidade
sexual na que vivimos a maiora de
homes e mulleres.
O mrito de Freud foi descubrir
a constante presen cia das fo rzas
libidinais durante toda a existencia
do ser humano. Derru bar o tab da
"inocencia infantil " e describir a
sexualidade do nena (perverso e
polimorfo) permitiu lle establecer a
relac in existente entre as
perversi ns e a sexualidade normal
adulta.
Ata ese momento. psiqui atra
da poca que estudi aba as
perversi ns (Kraft-Eving. Havelock
El lis. M. Hirschfeld ... ) non lle era
posible a ordenacin destas na
biografa dos pacientes nin a sa
explicacin. e tendase a bu sca r as
orixes en posicins hereditarias
invariables ou como dexenera cin
das estructuras neurofisiolxicas.
Nembargantes. Freud elaborou
unha expl icacin a partir da
evol ucin normal do
desenvolvemento da persoa .
A traversa da anl ise de
sntomas. que o rem itan tanto
infancia do suxeito como a sa vida
A na Palomo
26
sexual. estableceu na libido o
pri meiro motivo crono lxico na
formac in do sntoma. senda este.
en esencia. a realizacin dun
desexo. Pero o sntoma non tanto
o simple sustituto dun placer
negado pala rea lidade. senn mis
especificamente un ha satisfacin
sexual imposible de facer real (por
anormal o u perversa ) .
Freud estableca a sexualidade
normal adu lta como unha
reorganizacin da libido na
adolescencia. na que se fixan o
obxecto sexual (o sexo o posta) e o
f in ou meta sexual (a func in
xen ital) . Tamn disti ngu e as
perversins (o u aberracins
sexuais. segundo a terminoloxa
freud iana) en relacin a estes dous
conceptos. considerando
perversins en canto ao obxecto a
homosexualid ade e a sodoma. e en
canto meta sexual o cunilingus. a
felatio. o fetichismo. etc. Considera
ademais. que neste ltimo grupo de
perversins dse u nha
sobrevaloracin do obxecto sexual
que se transmite a todo o carpo da
persoa amada e que leva ao suxeito
a co nstitur en metas sexua is outras
partes do carpo que non son as
zonas xenitais. So n as chamad as
tra nsgresins anatmicas:
"A valoracin psquica que
recae sobre o obxecto sexual
como fin do instinto sexual non
se limita mis que en rarsimas
ocasins aos xenitais do
mesmo ( ... )
Esta supervaloracin sexual
o que tan mal tolera a
limitacin do fin sexual
conxuncin dos xenitais e o
que axuda a elevar categora
de fin sexual actos en que
entran en xogo outras partes
do corpo" (Freud, 1905: 20).
A descricin que fa i das
tra nsgresins anatmicas suxrenos
toda a serie de conductas de
galanteo ( cortexo) e xogo ertico
que o comn dos mortais usa na
sa actividade sexua l. Pero a
transgresin dos mortais non
tant o a actividade ertica en
ca l quera parte do carpo. senn a
recreacin de tal fin sexual en
detrimento da funcin xenital. Esta
concepcin freudiana est bastante
arraigada no inconsciente
co lectivo; de feito. todas as
condu ctas sexua is que se rexeitan
ou reprimen son aquel as en que.
tanto excitacin como placer. non
est n suxeitos a dita funcin
xen ital. que non outra que o
coito heterosexual. e que teen fin
en si mesmas. E tamn son (e
mis adiante volverei sobre a
cuestin) as que a creacin ertica
recrea .
A sexual idade normal. reprime
-na sa maior pa rte- os desexos
sexua is do t ipo designado anormal
ou perverso. O sntoma. entn.
"non se orixina nunca a costa
do instinto sexual denominado
normal, senn que representa
unha exteriorizacin dos
instintos perversos e
exteriorzanse directa e
conscientemente en
propsitos fantasiados ou en
actos" ( Freud. 1905: 33).
 Freud non considera o esquema
da sexualidade normal adulta unha
necesidade natural (biolxica)
senn un fenmeno cultural. Este
esquema -o amor mutuo de home
e muller e todas as variacins do
esquema- representa unha
organizacin particular de certas
posibilidades dadas ao organismo
humano que fai posible a
organizacin social. Neutras
palabras o desexo (e as sas
mltiples formas de expresin) ha
ser reprimido en favor da sociedade
e da cultura. A persoa sana reprime
o instinto perverso. a persoa
perversa non. e na neurtica
imponse como vontade contraria
(en forma de sntomas).
Pero. cales son esas
posibilidades do organismo
humano? Freud dei xou demasiados
obxectos escuras. e algns apenas
os tocou. O desexo. base de grande
parte da sa teora. non un da natureza sexual da muller faise
concepto que tea sido demasiado
aclarado. nin por Freud nin polos
seus discpulos; inclese nos
instintos do ente sen que se faga
unha delimitacin precisa entre
desexos. instintos. querer. esperar e
alucinacin. Segundo a teora
freudiana. o ente est dominado
polo principio do pracer e os
desexos non diri xidos. e nel reina
un caos. ao parecer. irracional; pero
quizabes esa irracionalidade se
explique. non tanto pola sa
catica organizacin ou pola sa
ausencia de direccin. senn pola
sa avidez. pola sa riqueza
inagotable e imposibilidade de
previsin.
Tamn nos atopamos ante a
paradoxa de que. malia o
pansexualismo que impregna a sa
teora. Freud non chega a ver a rica
e mltiple realidade da sexualidade.
a sa complicada diversidade. as
sas posibilidades. as sas
significacins -cultural e
socialmente condicionadas- mis
al da conducta normal e anormal.
Freud non tocou estes aspectos ou
o fixo de forma tanxencial. Por
poer un exemplo. o orgasmo. o
seu valor e significado para o ser
humano. un asunto apenas
abordado pola ciencia
psicanaltica.
estimacin esaxerada da
sexualidade hai que engadir.
ademais. un ha visin unilateral da
mesma. xa que non foi capaz de
comprender as particularidades da
sexualidade feminina. O
recoecemento por parte de Freud
en relacin ao ideal do eu
masculino e supn a identidade
feminina en base diferencia
anatmica dos sexos e o comp lexo
de castracin. Sen embargo.
numerosos estudios sosteen que a
identidade de xne ro precede ao
descubrimento das diferencias
anatmicas dos sexos. O pracer
ertico da muller queda
anquilosado nunha dinmica que
se reflexa no funciona mento sexual
do varn.
Pero a pesar destes problemas.
que se derivan directamente do
modelo histrico que Freud tomou
para o estudio da sexualidade
(un ha capa social moi civilizada.
burguesa. en decadencia e
contraria sexualidade) . a
psicanlise non un alegato do
devandito modelo. senn unha
anlise certeira dunha sociedade.
que non nos podemos permitir
ignorar se queremos comprender o
noso presente. Porque. a piques de
se cumpriren os cen anos da
primeira publicacin psicanaltica.
o entullo do tab derrubado que
queda sen varrer pode estar
construndo outros mis modernos.
A sociedade avanzou e. pouco a
pouco. a sexualidade parece
ocupar o seu xusto lugar nunha
perspectiva global do ser humano.
Non hai prohibicins. hai
tolerancia . O erotismo -a
expresin da sexualidade
humana- un valor. incluso se
espectaculariza e se consome (en
libros. en pelculas. en discusins
pblicas ... ); mesmo ten o se u valor
contrario: a pornografa (referente
necesario). En todo caso. erotismo
e pornografa (sexan ou non
diferentes -teen o mesmo
obxectivo. erotizar a quen le ou a
quen mira. despertar o desexo a
traversa da ficcin ertica. Ficcin
que se parece moito aoque Freud e
os seus contemporneos (e m o itas
asociacins psiquitricas e
psicolxicas actuais) consideraban
aberracins. perversins sexuais; os
desexos. as fantasas. os
comportamentos sexuais non
suxeitos a norma algunha. o
perverso. que o . sobre todo , por
imprevisible e inagotable. A ficcin
ertica non consi dera ertico o
predecible. Por iso non describe
 como un home e unha muller se
namoran. casan. forman unha
familia e traballan para manter un
fogar. lso predecible. o que na
realidade maioritariamente sucede.
Pala contra. o perverso. a
transgresin. o que resulta
inaceptable na real idade derivase
cara a ficcin ertica e excita.
desencadea un proceso no suxeito
que incrementa o ertico (en
fantasas sexuais ou procesos
corporais placenteiros) . Pero tamn
pode producir frustracin pala
comparacin coa realidade ert ica
de quen a contempla .
Existe. pois. un divorcio entre
sexualidade activa e a
contemplacin da sexual id ade?;
Pode estar convertndose o
erotismo no novo tab? Ouizais
esteamos recorrendo ao erotismo
para penetrar en terreas da nasa
propia sexual id ade que anda nos
resu ltan inaceptables. Ouizais a
dimensin ertica humana
necesita un ha disculpa para ser
v ivida. admirada ou
practicada.
Outro aspecto in teresante do
fenmeno do erotismo que. xunto
sexualidade "perversa". a muller.
tanto na creacin como na ficcin
ertica. est ocupando un lugar
principal.
Na ficcin ertica a muller xog a
un papel activo; o seu pracer e o
seu desexo son descritos.
contradic indo sculas de sil encio.
Pero este pracer descrbese do
mesmo modo polos homes e polas
mulleres?
28
A inmensa maiora da creacin
ertica disponible foi realizada .
tradicionalmente. por homes. E a
estas ficcins podemos facer a
mesma crtica que concepcin
freudiana sobre a sexualidade
feminina. que a perspectiva do
erotismo que se ofrece unilateral.
desde os valores e espectativas
masculinas. Na ficc in ertica
masculina. o gozo e o pracer da
muller escenifcanse.
fundamentalmente. en base ao
desexo do home. A muller mvese
ao ritmo que lle impn a
sexua lidade masculina: o orgasmo
feminino represntase como un
espectculo. como unha
exaculacin de berros e xem idos
que reafirme a potencia do home. A
mirada masculina valora o goce en
trminos de forza e rendemento .
Tamn. como dixo Freud. o
erotismo masculino non fai senn
describir a realidade dun mundo
dividido en das categorfas
sexuais. con valores distintos para o
feminino e o masculino. Se o
home quen describe farao en
funcin da sa sexualidade. e para
os valores masculinos toda posta
en accin da sexualidade un acto
de autoestim a. un elemento
euforizante que converte en
desexa ble un corpo que ha de
conquistar.
Pero hoxe en da. nun momento
en que a creac in ert ica de
mulleres abondosa ternos xa
elementos de comparac in para
poder analizar a existencia dun
carpo ertico feminino e as sas
diferencias coa visin masculina. E
sera interesante tamn evitar as BIBLIOGRAFIA
valoracins; a diferencia en canto
"suavidade" da ertica feminina BROWN . NormanO. Eros v Tanatos;
fronte descricin pura e dura da El sentido psicoanaltico de la
masculina soe ser unha historia. Ed. Joaqun Mortiz.
comparacin bastante simplista Mxico. 1 967 .
pero desgraciadamente frecuente. DIO BLEICHMAR. Emil ce. El femi-
En realidade. a cal ificacin de nismo espontneo de la historia.
"s uave" dse porque a ertica Ed . Alianza. Adotraf. Madrid .
feminina non ten un fin 1985
marcadamente xenital-non FRE UD. Sigmund. Tres ensayos
xen itocntrica. dira eu-. neJa sobre teorfa sexual. Ed . Alianza
interveen outros elementos Editorial. Madrid. 1983.
corporais e outros xogos sensitivos. OFF IT. A. K. El vo sexual. Ed . Grijal-
que teen a sa meta en si mesmos. bo. Barcelona . 1979.
hai unha recreacin no matiz. Non
participa da inmediatez da
sexualidade masculina .
O verdadeiro va lor da ficcin
ertica feminina que as mulleres
faJan da sa sexua lid ade. dos seus
desexos. recrean as sas
particularidades sexuais e
expanden a sa ertica .
E valorable ser tamn que
homes e mulleres consigamos
expresar a sexualidade por si
mesma. sen necesidade de rodeala
de pecado. blasfemia. sade ou
calquera outro trmino que o
acompae para darlle sentid o. Ese
da dei xaremos de necesitar
coartadas para nos defender do que
anda non ternos asimilado: a
perturbacin de ter un sexo. ser
seres sexuados e obrar en
consecuencia coa nosa ertica.

Trad. Marga Rguez. Marcuo

29
FRAG MENTOS DO ERTICO FEMININO
Cando me dirixn por primeira
vez cuestin da muller e ertico.
pensei fa cer un resumo breve de
cmo a connotacin "ertico"
mudou ao longo da historia.
Pensaba notar que "o ertico" e
mais "o pornogrfico" son xa
c sequ e sinnimos do
comporta mento que tia como
intencin excita-los desexos
sex uais dos homes. Esta limitacin
da defini cin do ertico ven ser
unha dexe neracin do significado
o ri xinal e pod eroso do termo.
Des pois chegaron os rumores
de guerra coa sa dura realidade.
Son eu f ilia da guerra. e todo o
que coezo. Somos todas fi li as da
guerra . todo o que coecemos.
Nament res que o mundo
achegbase guerra. atopbame
eu atrada cada vez mis polo poder
do ertico . Loito como muller e
co mo fem inista coas cuestins do
ertico. cuestins que teen que
ver cun xeito de ser no mundo.
cunha actitude perante a vida. cun
honrarnos a ns mesmas como
portadoras da vida e da forza vital.
A tarefa do feminismo ten moito
que ver coa recuperacin e coa
integra cin nun todo do que fora
fragmentado polo patriarcado de
Occ idente. A medida de que o
facem os. traballamos para nos
restaurar nosa integridade.
Res ist monos fragmentacin que
se nos impuxera. Digo " restaurar" .
porque houbo un tempo no que
era mos ente iras. Non precisamos
ve lo en term os da historia. en
Kristina M . Passman
30
(PORQUE NON COECEMOS O TODO)
termos de orixes lonxanas das
"nboas do tempo". S debemos
vernos como nenas. como crianzas.
como seres a se desenvolver dentro
do ventre -no tempo anterior
linguaxe. anterior s "debedes" e os
" non debedes". Outrora. os seres
humanos. non estabamos defini dos
como "fmea" ou "macho". A
linguaxe dos Pais non pode acadar
ese tempo. No seu lugar. hai un ha
linguaxe diferente. unha linguaxe
de impresin . de asociacin. un ha
1inguaxe que foxe s palabras que
aprende ramos. que anterior a esas
palabras. Esta linguaxe est
ga rdada no corpo e activada polos
sentidos. Non coece a linguaxe
dos Pais.
11
Como muller na cultura
patriarcal. o ertico resltame
prob lemt ico. un ha forza
misteriosa que forma un aspecto
importante. a mido reprimido. da
mia vida . Hai mo itos aspectos do
ertico. ceca is tantos coma seres
humanos; o que pregunto eu : " O
que o ertico femin in o?. Este un
territorio descoecido. xa que o que
ns entendemos polo "ertico" nas
mulle res foi inventado e
determ in ado polos homes para os
homes. As. toda pesqu isa do
ertico e o seu sentido para as
mulleres ten primeiro que estar
composta de moitos cantos
recuperados e espallados polas
exploradoras orixinais. as mulleres
que procuran atopar. nas sas
palabras. a descripcin do
territorio do ertico. A medida que
va ian volvndose mis seguras. e a
descripcin se torne mis
fam ili ar. ns nos achegamos a
modo cara a un coecemento desta
matria.
O ertico feminino un
continente descoecido; ns coma
mulleres ternos escoitado que non
o noso dereito o explorarmos nin
recuperarmos esta terra. Porn
vivamos neste continente. anque
SOMOS este continente. como
carpos colonizados non se nos
permite coece-la fo rm a. os
contornos. nin os lugares sagrados
da nosa terra . Dsenos o que est e
o que non est permitido; somos os
obxectos. non os su xeitos do
desexo. N in sequera decidimos se
se pode o u non autorizar a outro ser
a entrar neste mundo. empregando
os nosos carpos como vehculo. e
pola contra. parimos ou non
segundo as leis dos Pais.
O mundo dos Pais o mundo
no que sempre hai guerra . Tmolo
visto na guerra do Golfo Prsico. na
que os Pais de diversos pases
deciden facerse a guerra
mutuamente. Como sabemos. na
guerra non son os Pais os que
combaten. Son os nenos. Nenos
que ns pariramos. nenos que
moitas veces non tivemos a opcin
de elixir o parilos. nenos que
nembargantes amamos e
apreciamos (a nosa capacidade
para amar grand e). nenos que nos
quitan e co locan no viei ra do
perigo. (No mundo antigo. os pais
tian o di reito de mata - los seus
fillos . Pouco cambiou a situac in).
O mundo dos Pais o mundo de
Tnatos.
O mundo das Nais. das
mulleres. Eros. No mellar de
tdolos mundos posibles. os seres
humanos non fracturaran desta
maneira. Todos teriamos unha
mestura de cualidades. con razn e
intuicin . pensamento e sentir.
respetados de forma igual. todos
igualmente importantes. Neste
mundo actual. o sistema do
patriarcado ten nos fracturado de tal
modo que no mundo das mulleres
onde atopamos a provincia de Eros.
o amor en tdalas sas variedades .
Pero as formas do amor estn
determinadas e argalladas polos
Pais. este un Eros degradado.
Eros encadeado e aletargado.
batendo coas s contra o chan en
derrota desesperada.
111
Como comezar? Para
chegarmos ao principio. Di o corpo.
Escrebe. isto. escuro. quente
ocano primordial. Bater de
corazn. bater de corazn . Parte
volvndose todo . nove meses. a
soar e ser. A nadar e lembrar:
ameba. cgado. peixe. pola outra
banda. a travs das paredes
brandas. tdolos sons. msica.
ledicia e bgoas. conversas. voces.
vibracins cara escuridade. O
ventremu ndo enerxa. sensacin.
son.
Vagas agudas a empurrar. a
forzar. Xa non cmodo este lugar.
Esforzo terrible e presin e o ser
forzado a entrar nun sitio fro e
claro. Rabia a berros por esta
separacin. polo cambio. rabia a
berros. entramos neste mundo.
Descubrimos confort. porque est
ELA a. bater de corazn contra a
meixela. algo marabilloso -xa
non alimentados pola placenta .
aprendemos comida. aprendemos
leite. aprendemos amor lquido que
se esvara polas nosas gorxas.
aquecndonos. consolndonos
mentres ELA nos aquece e consola .
bater de corazn xunto ao noso.
ritmo regular e soar xuntos. de
novo. Aparte mis un ha parte.
dabondo s existir. Ledicia do
noso ser. agarimos e amor. anda
non caemos. non caemos na
linguaxe. Por certo. desde o
momento donoso nacer hai algns
que din "neno". que din " nena".
pero somos incapaces de saber esta
linguaxe. Somos crianzas. infans.
anda non talantes. Os romanos
drannos a palabra . Unha crianza
que infans. que anda non
falante de nada. non humana. O
que quere dicir: anda non
categorizada como macho ou
femia . Anda libres do crcere da
linguaxe. ns SOMOS.
O crcere cutanos.
amorosamente como os brazos dos
nosos pais e nais. Os nenos que se
definen como nenos ou nenas
nunha idade temper son
premiados. chmanlles precoces.
Os nenos que mostran o
comportamento prescrito para os
nenos e as nenas empezan a
internalizar as regras da sociedade.
empezan a crer que hai un ha
31
"natura" niso de ser femia. de ser
macho. Os nenos que se desvan
deste estado "natural" do mundo
son castigados. abrigados a se
conformar. a sentirse inadecuados
e inaceptables. Aprendemos a vivir
mediante estndares externos. non
dunha orientacin interna. e
ertico. ese "saber" interior. En
poucos anos. os nenos aprenden a
ser soldados perfectos. axentes da
morte. Tnatos. As nenas. as
axentes da vida. de Eros. posen
tdalas capacidades para nutrir que
aprenderan da sociedade a ver
coma sas. mis ben poucos
recursos. internos ou externos.
pasan de actuar de maneira
particular. para a familia e os fillo s.
cecais para o barrio. Como se lles
dixo toda a vida que fuxiran lxica
e accin . as que traicionan
natureza feminina na sa esencia.
as mulleres atpanse conscientes
de algo tremendo . frustrado. que
est a latir dentro del as.
Ouitronnos un saber activo do
ertico como medio de accins
correctas .
IV 1
A nena boa est en guerra co
corpo feminino. Conflictos
internos. guerra . o pas que sempre
fai a guerra non s meu pas. son
eu. o meu eu fragmentado. a nena
boa vs. o corpo. a nena un papel.
ben . nena . o corpo un ha entidade.
muller. corpo. a nena boa di: se eu
fixer todas estas causas . estas que
me impu xeron dende fra . as
causas que as persoas maiores din
 que debo facer para ser boa. se fago
todas estas ca usas. serei un ha nena
boa. isto o que fai a nena boa:
el a fai todo o traballo que lle din
[que faga
el a aprende a anticipar toda palabra
[sa
ela apre nde a antic ipa-lo traba llo
[deles
ela aprende a face-lo traballo deles
a nena boa desviada . sbeno
tdolos maiores. pero tan boa.
traballa tanto. fai tanto esforzo. e
endexama is segaba diso.
a nena boa nega
ela nega o seu corpo
ela nega a sa mente
ela nega o seu esprito
ela nega o negarse
a nena boa racionaliza
a nena boa moi boa para
racionalizar
a nena boa boa no que fai
agora. esta nena boa pasou xa
hai tempo. di cir. pasou por nena
boa. as non a matarn . asf non lle
quitarn o traballo -o traballo que
lle esixen facer. as non lle quitarn
os cartas . as pode te r libros.
endebedar. tratarse con psiquiatra.
a nen a boa fixo todas estas causas
boas. a nena boa case un ha santa.
s veces. un ha santa femia. pasiva.
s veces .
a nena boa detesta ao corpo
fem inino. a nena boa necesita do
corpo feminino. a nena boa o
corpo feminino. emporiso tenta
pensar que pode negalo. gstalle
pensar que pode mantelo todo
baixo cuberta. gstalle pensar que
pode mante-lo todo clandestino. a
nena boa fai a guerra. contra. s.
mesma. a nena boa case conseguiu.
varias veces. destru-lo corpo
feminino. a nena boa case
conseguiu destruirse a s mesma. a
nena boa axente ideal do
patriarcado. a nena boa patrulla
suicida e ela a vctima desta
patrulla. esta nena boa a causa
das bgoas da muller que chora. a
muller que non ten nome porque
non selle permite nunca nacer na
totalidade. a muller que cho ra
porque as dores de parto
prologronse durante milenios. e
non se lle permite nacer. a nena boa
non deixa muller comezar a existir.
a nena boa non deixa muller
comezar. a. existir. e as a guerra .
chora un ha muller porque unha
nena boa non a deixa aparecer.
ags na luz luar. ags cando estn dixo a nena boa . o corpo de muller
baixas as luces. chora unha muller
porque cmo chegar a coecer pero xa morreches. e segues a
sequera a soidade. nin falar a vida.
se a nena boa non a deixa na ce r
luz. ao da? cho ra unha muller
porque entende o medo paralizante
da nena boa que ten medo. medo.
medo de ser asasinada. medo de
sufrir dano. medo de perde-lo
pouco que ten se s por un
momento permite que ... o corpo. a
muller. debe seguir a ser nena boa.
s veces a nena boa case o
corpo feminino. s veces a nena
boa agarima a outra nen a boa. e
deciden ser malas xu ntas. vela
como deciden ser malas. deciden
ser malas tocndose. poendo as
mans dunha sobre a outra. zugando
nos peitos da outra e bicar:1do as
vaxinas un ha outra. vela! como as
nenas boas deciden ser malas.
pasno moi ben. s veces incluso
acadan a metaforfose no corpo
feminino. facendo que cada un ha
empece a ser. isto elvaas a outro
lugar. dlles un ha vista de algo que
teen medo de saberen. isto
indcalles outro camio. isto
indcalles un camio que alporiza. e
son conscientes do paso do tempo.
de portas que pechan. da
posibilidade de medraren que pasa .
pasar s el as poden pasar.
chmame corpo feminino.
chmame a deixar esta vida . esta
mediavida. esta vida chea de medo.
chmame o corpo. a ser. chama o
co rpo . a nena boa di non non
escoites. s un pouco mala. s
veces. non te vaias. non te vaias.
estate contenta . isto dabondo.
di. escribe. isto. tes medo de morrer.
morrer tdolos das que negues.
tdolos das sofres outra morte. ata
que os pesos das martes
acumuladas pesan sobre o teu
corazonalmaespiritovida para que
non haxa mis nada.
a nena boa a nena tola
escoita! faise curto o tempo!
un ha tra nquilidade doce. tristeira
enche o aire. e chaman os anxos.
dirn os anxos. por que non o
fixeches? dirn os anxos. por que
non o fuches? dirn os anxos.
menos natural ser un ha nena boa
de corenta anos que se-lo corpo
feminino? calcula o desvo. din os
anxos. e finalmente . o anxo das s
mis escu ras. o que amo e m is
te mo. di. hai v id a exte rn a. a vid a da
lo ita por salva rse . da lo ita poi a
segur id ade. e ha i a vida orgn ica. a
que med ra de vaga r dende adentro.
e non lle fai caso distraccin.
f inal. est a morte. hai morte para
tanto a vi da exte rn a co ma a
org ni ca . f inal. non valen nada
tdolos teus esforzos po r se r
nena boa . final . toda a integridade
do carpo fem inino redcese a
nada . o que canta o qu e est no
medi o.
a nena boa enfrntase anxo da
mo rte . mra lle s oll as e ve s a
palabra "eu". a nena boa ten vrtigo
e non pode pensar. a nena boa non
sabe ser boa peran te a alia da do
anxo. a nena boa xa non sa be quen
a nena boa sabe quen e non lle
gusta o que sabe a nena boa
salouca polos anos a nena boa sabe
que de te-la oportun idade perder
os anos restan t es a nena boa
t eimosa e prefire a vid a que coece
que s se imaxina. inte. teme. a
nena boa ...
"Todo anxo terribel" . Todo
anxo es pell o. a nena boa
emp re nd e bat all a con tra o carpo
fe min ino. ago ra o ca rp o f eminin o
ato pou unha voz. moitas bocas. e
sa be falar e cuestionar. por ca nto
tempo poder a nena boa soste ~ la
ten si n? en ca ntos es pell os t er
qu e se perd er. ca ntos an xos
encontrar? nalgures. deixo u de
chorar unha mull er. dell e o ve nt re,
e un fl uxo es peso. un lquid o
atrap ado artif icialm ente durante
demas iado t empo, comeza a
exte nd erse en alagamento po las
coxas dela.
Contei a mia historia
dunha maneira . Agora vouna
contar doutra . Todo carpo
contn tdalas historias dunha
vida, de tdalas vidas das
mulleres e, segundo como o
toques, o seu carpo contar a
historia, xa deste xeito, xa
doutro.
V vento. Est a cando nos xuntamos
Rabi a e cle ra. se nt im entos
reprimi dos durante tanto tempo .
sentimentos voltos ca ra a m in
mesma . Agora em pezo a sentilos.
Escri bir rabia , escrib ir clera.
Escri bir a di sto rsin do es piri to
humano ao longo do tempo, nun
sistema que minusvalora tanto
vi da humana que a penas se pode
crer que tivera con tinuado.
contin e. a disto rsiona r e torcer o
es piri to. carpo. dndoll es
postu ras impos ibles. Pero and a
neste ermo ha i verde. agroma o
deserto. lonxe da mirada dos
outros. ha i movementos de vida e a
pos ibi lidade de se r fe lices non
limitadas pa las reg ras da socieda de.
VI
As mul leres e o ert ico . O
ertico f emin ino. un poder qu e
Au dre Lou rde chama o noso poder
mis profu ndo. Poder do cal nos
ensina ron a desconf iar. Poder qu e
nos ensi naron que non defe ito
noso. se nn qu e para o usufru cto
33
dos Pais. Anda as. sentmolo.
coecmo lo. vmolo nos nasos
f illos. cando corren e xoga n nos
das ante ri ores perda da liberdade.
nos das anteriores perda das sas
cualidades como se res humanos en
cernes. e a conve rsin en se res con
xne ro. mascu lino e fem inino.
Mo ito nos teen qu ita do. pero
este saber ertico pe rmanece. Est
a. na carne. nos sentidos. no canto
dun paxaro ou no agarimo do
co n amor e sensua lidade. A est a
vibrar nos nasos ventres . nos nasos
membros. nos nasos be izos. nos
nasos sent idos. un poder
profundo. e noso. Chega r a
coecer os nasos carpos e as nasas
voces e te ntativame nte atopar as
pa lab ras para expresa r o que non
est dito: isto o comezo dun
reclama r o que noso. Non importa
que estean as palab ras rotas e
fragme ntadas . Ns estamos rotas e
esnaqu izadas . Non importa que
non ente ndmo- las causas que nos
comun ican o noso carpo, os nasos
sentidos; ns inventaremos a nosa
ling uaxe comn. Estamos a
explora r un continente marabilloso
que ao mesmo tempo ns e
tdalas mu ll eres. Encontrarmo-lo
cam io.
VIl
Nas histori as gregas mis
ant igas. Eros era o f ilio de Caos.
que enxendrou aTerra (Gea) . o
Mundo Subterrneo (Tartarus e
Erebus) e a Noite, todos
simult neamente. Hesodo describe
 a Eros como "o mis fermoso dos
deuses inmortais. o que solta os
membros e supera o xu icio e
consello sagaz no seo dos deuses e
do home" (Teogona 120-123) .
Outro mito nos exp lica que " ... no
principio a Noite de s negras. soa.
produciu un ovo. do que Eros. o
desexable, estou rou como
redemua de vento. a espada a
brillar cunhas s douradas ... Non
haba raza de inmortais antes de
que Eros fixera mesturarse a tdalas
causas" (Ar istfanes. Os paxaros
683ss). Outro no me para Eros era
Phanes. nome que significa "O que
primeiro deu luz creacin " .
Como filias da guerra. somos
certamente filias do Caos. lrms da
Terra. do Mundo Subterrneo. e da
Noite. ente ndemos estas causas
tamn. Eros vive dentro de ns:
Eros o que leva mundos a exist ir. o
que revela e o primeiro en dar luz
creacin.
Como vimos sendo definidas
por outros durante mil en ios. non
sabemos quen somos. Non
s.abemos o que o noso ertico.
Non sabemos cal son os seus
lmites. non temosas pa labras que
po idan alumalo. Empezamos a
posu-las palabras.
Tentamos rompe-los muros
ergueitos arredor do naso saber de
ns mesmas. Atravesamos algo,
entrando en ns mesmas. Para
saber o que sabemos. Rexistrar a
nosa propia verdade. que n ica.
que valiosa. que a decl~racin
das nosas vidas e almas ... E esta a
primeira creacin. amis
fundamental. A nasa tarefa mis
difcil dar a luz a ns mesmas a NOTA
travs de ns mesmas.
1 Esta seccin provn de Vidas /maxi-
Cada vez que esco itemos s narias. unha obra en proceso de elabora -
nosos carpos. noso saber mis cin.
profundo. aceptamo-lo poder do
ertico. Motvanos dende dentro.
eludindo a linguaxe dos Pais.
escoitando a linguaxe mis an ti ga
que sab am os. Actuamos por un
sentido do completo. con
integridade. con fe en ns mesmas.
Restaurmonos ao naso legado
como seres humanos.
O cam io traidor e cheo de
atrancos. Pero a medi da de que as
mulleres recusan fragmentacin e
reclaman os seus propios carpos. a
sa enteireza. algo novo chegar a
ser: a muller ertica. totalmente
realizada . forte e capaz. cunha
verdade de seu. proveniente da sa
vida. das sas expe ri encias de pleno
vivir. do seu saber interior.
escoitado: a muller non colonizada.
pro nta para crear un porvir no que a
idea da co lonizac in doutro se r
hum ano tan inaceptble como a
idea da guerra. A
Trad. Katleen N. March
.
PSICOEROTISMO FEMININO
O carpo femenino como un ha
xeografa da que hai que descubrir
as partes visibles - abas. vales.
montaas. infinidade de pequenos
cam ios e humanidades-. e as
invisibles ou difcilmente
apreciab les -grutas. ros
subterrneos ou volcns-.
Un ha muller coa que trabal le
sobre o seu autocoecemento e
que reencontrei un ano despois
comentouno con emocin :
" 1ncorporei das novas verbas ao
meu vocabulario: ldico e
erotismo" . Esta muller. aberta.
progres ista e sexualmente
experimentada so rprendase ao se
descubrir noutra faceta que va i
m is al de te r relac ins sexuais: as
sas posib ilidades erticas.
Ca ntas mulleres no n puide ron
anda recoece rse. busca r.
recrearse. pedir. permitirse o se
sentir desexantes ademais de
desexadas. gozar mesmo das
sensacins mis suts? Non
estrao que non coezan os seus
desexos ou non ousen ped ilos.
Verbo das mu lleres tense escrito
moito pero ben pouco te en el as
fa lado sobre si mesmas. Un has
porque teme ron se r tachadas de
ano rm ais ou putas . outras porque
non saban qu dicir del as mesmas.
A voz da mullerfoi durante
tempo aca lada ou rid iculizada.
Ceca is por iso algunhas creron non
te la ou incorporaron a palabra do
va rn -pa labra de poder- coma a
sa prop ia. As mu lleres fo ron
clas ificadas desde "f rx idas" ata
anorgs mi cas. pasando por outras
pato loxas. porqu e di ca n non ter
Fin a San z
desexos sexuais ou porque anque
recoece ran telas aburranse nas
relacins. mis fcil encad rar
nunha " disfuncin sexual" a partir
dun patrn normativo - quen pon
a norma?- que realmente
cuestionarse qu aco rre.
Enten der o psicoerot ismo
femin ino supn situa rse no marco
socio-cultural no que nos
movemos: unha soc iedade
patriarcal e falocrtica na que os
valores predominantes son os
masculinos. O varn desenvolve a
sa autoestima. en grande pa rte. en
torno ao tamao e potenc ia dos
seus xenita is. lsto non acorre as na
muller. que tradiciona lmente ll e
foron negados so pretexto de que
os valo res fem ininos pasaba n. entre
outras causas. po la ausenc ia de
desexo sexual . identificndose o
sexual co xen ital-desde a ptica
masculina-. Todo isto supuxo que
moitas mulleres tean interiorizado
ese discurso de sexualidade =
xenitalidade. non permitida para
elas. Outras. transgred iron as
normas e aprenderon a mastu rbarse
- xeralmente con gran carga de
culpa- e tive ron relac ins
sex uais-co ita is. E as creron situa rse
nu n pla no de igualdade co va rn: a
igualdade cos seus desexos e as
sas prcticas.
Nemba rgante. nin o uso dos
mtodos contraceptivos nin o
incremento das relacins sexuais
supoen automaticamente un
incremento do pracer. anque
evide ntemente poda favorece lo. As
mul leres neces itan tamn a
globa li dade na sa v ida sexua l. A
global idade descrbese como unha
sensacin de pracer difundida por
todo o ca rpo. xe neral izada . que se
percibe en fo rma ci rcula r e radial .
Esta globa lidade desenvolveuse na
vida da mu ller sob re todo gracias
ao contacto co rpo ral. prctica
establ ec id a na su bcu ltura femini na .
Estes dous co nce ptos
-"G LOBA LIDA DE" e
"XEN ITA LI DADE"- consid roos
fundamentais . desde a mia
experiencia clnica. para entender o
psicoerotismo das mu lleres
- tamn o dos varns-. As
sensacins globais ou xenitais non
pertencen a un ou outro sexo. Son
sensac ins que forman parte de
todas as pe rsoas ao longo da sa
v ida. desde a infanc ia ve ll ez.
Tanto das mu lleres como dos
homes. Sen embargo. na nosa
sociedade encntranse moi
dicotomizadas o que desencadea
tanto problemas persoais. ao non
se poder expresar como unha
tota lidade con todo tipo de
posibi lidades. como problemas de
com unicacin entre os sexos.
O psicoe rotismo mascu lino
queda ce nt rado na xen ita li dade.
que se descri be como un ha
se nsacin mis linea l. intensa e
aguda foca l izada en torno aos
xen ita is.
Estes dous conceptos
determ inan tamn o campo da
fantasa ert ica . De feto. pdese
fantasear globalmente cunha
relac in sexua l na que entre o
amor. a tenrura. a seduccin. a
mirada ou o aloum io. Mesmo a
fantasa pode estar desprovista de xenitalidade. a pesar das trabas BIBLIOGRAFIA
imaxes xe nitais porque todos os sociais que tivemos. Non hai que
demais compoentes son en s imitar a ningun. Cada persoa. cada Psicoerotismo feminino e masculi-
mesmos excitantes e m uJier. debe descubrir o seu propio no. Ed. Kairs. Barcelona. 1990.
emocionantes. Ou ben poden psicoerotismo. o seu pracer. Cada
aparecer imaxes xe nitais un ha das nasas sensacins flanos;
estrictamente como base dunha cada espacio da nosa pel
historia. emocinase. evcanos recordos.
Igualmente eses conceptos fantasas. desexos. No
vehiculizan a linguaxe da psicoerotismo de cada muller
seduccin ou os sentidos. intervn o xogo, a respiracin. a
disposicin da tensin/relaxacin
Os movementos de mulleres muscular. a seduccin, a
foron durante estas dcadas un dos disponibilidade para o pracer. os
detonantes fundamentais no pequenos rituais erticos. etc.
ca mbio da vida da muller. na sa Tomar conciencia de que non s
imaxe social e na sa procura de temas dereito ao pracer senn de
identidade. lsto permitiu que as que tipo de pracer talamos e
mulleres tean empezado a fa lar de buscalo. pedilo. proporcionrnolo.
si mesmas. da sa sexualidade e as degusta lo ou compartilo forma
sas vivencias erticas. Pero anda parte da segunda metade do
falta camio por percorrer porque. camio.
anque socialmente as mulleres
temos avanzado moito na
Trad. Marga Rguez. Marcuo
consecucin duns dereitos
fundamentais. a niveis moito mis
sutfs temas incorporado o sistema
de poder. Un exemplo disto que
anque poda prevelo sorprendeume
pola sa amplitude. Recentemente
veo de publicar un libro que titulei
Psicoerotismo feminino e
masculino. O ttulo ten un sentido
.
e vn explicitado no libro. Non
embargante. en case a totalidade de
ocasins en que foi comentado ou
anunciado. tanto verbal como por
escrito. o ttulo apareca invertido.
mantendo as a orde social. Mesmo
por grupos de m uJieres feministas.
As mulleres temas un ha boa
base para nos desenvolver
eroticamente na nosa globalidade e
O INNOMINADO E O INEX ISTENTE: O SEXO DA MU LL ER NA LINGUAXE VULGAR
Ben di Benedetti que ningunha
linguaxe inocente. De igual forma
a epistemoloxa hai xa tempo que
non admite a aliada limpa, libre de
prexuzos. da persoa que observa:
son as sas ideas sobre a realidade
as que condicionan esa
observacin que, por tanto , nunca
"obxect iva ".
A crtica feminista pon en
evidencia como. en tantos
aspectos. a linguaxe tampouco
reflexo neutro dunha realidade.
senn instrumento empregado na
subordinacin das mulleres.
Pretendo chamar a atencin sobre
un caso particular de sesgo na
lingua: a inexistencia de
designacin na xria. de
vulgarismos. que substitan
palabra grega cltoris ( KAEt'tOptt;).
empregada practicamente sen
modificacins nas linguas
romances. e noutras como por
exemplo ingls, alemn ou sueco .
Esta reflexin ten a sa orixe no
trabal lo de elaboracin dun lxico
de trminos relacionados coas
Ciencias (Xunta de Galicia 1991 ) . e
o debate sobre a inclusin ou non
de vulgarismos. Debo recoecer
que ata ese momento eu non me
decatara da omisin, e parece que
tampouco o fixeran outras mulleres.
mesmo algunhas nas que se suman
as condicins de lingista e
feminista. Non estrao. xa que en
moitos mbitos o pensamento
feminista ten que reconstrur un ha
visin do mundo en que o falado. o
escrito. o actuado. recbrense coa
apariencia da "norma". e na que
cmpre ir rescatando s poucos a
Mara P il ar J . A leixandre
nasa identidade -e case a nasa
entidade--- da zona de sombras.
A ausencia de nomes vulgares
para designar centro da
excitacin e do pracer sexual na
muller-. contrasta coa multitude de
sinnimos que acumula o rgano
sexual masculino. Anda mis. non
s existen moitos nomes distintos
para o pene. senn que tamn os
testculos. o prepucio ou a ereccin
teen unha designacin na
linguaxe vulgar. Esta situacin
paralela en galego. casteln. francs
ou ingls (anda que hai unha certa
mitoloxa segundo a cal a expresin
mis groseira en ingls sera
"bloody pig" isto est lonxe da
realidade).
Que rganos xen itais
femeninos teen nome coloquial?
En correspondencia ca papel de
receptculo pasivo asignado
muller. un ha soa voz designa
indistintamente vaxina e vulva.
situacin que se repite nos
diferentes sinnimos. Tanto en
galego como noutras linguas
existen nomes coloquiais para os
peitos. pero non para o pezn ,
outro punto de gran importancia
erxena (non considero que "bico
da teta ", puramente descritivo.
pertenza xria) .
Se algun argumentase que a
razn destas diferencias se debe a
ser o cltoris pequeno e inconspcuo
en comparacin ca pene.
poderiamos refutar esta hiptese
basendonos na prctica da
extirpacin. anda vixente nun
elevado nmero de pases de
Oriente Prximo e frica (Actas do
Tribunal de Bruselas 1976). que
mostra o coecemento do papel
que desempea. Nas avanzadas
sociedades occidentais a
amputacin do cltoris
recomendbase a finais do sculo
pasado como remedio contra a
inmoralidade e os "trastornos
psicolxicos". e a ltima da que se
ten noticia en Estados Unidos foi
levada a cabo en 1948 a un ha nena
de 5 anos que se masturbaba
(Ehrenreich e English 1981 ). Freud
adicou gran parte dos seus
trabal los sobre psicoloxa feminina
a argumentar a sa teora de que a
excitacin clitrica era infantil e
inmadura. debendo ser sustituda
pala vaxinal na muller "normal" .
Na mia opinin, a inexistencia
de designacins coloquiais
respondera menos a un
descoecemento, que ocultacin
social-da que a lingstica s
un ha das expresins- da
sexualidade feminina. Que
necesidade hai de nomear algo
que non selle asigna funcin
ningunha na iconografa ertica
masculina? As mulleres deben
exc1tarse ante a soa idea da
penetracin.compedio de
sexualidade e erotismo.
A lcida aliada de Kate Millett
(1971) disecciona o sesgo
androcntrico presente nas novelas
de Henry Miller. N arman Mailer ou
D. H. Lawrence. nas que a case
totalidade das escenas erticas
gravitan en torno pene.
Podramos preguntarnos se a
linguaxe distinta en libros
 recentes escritos por mulleres, por
exemplo " Las Edades de Lul " de
Almudena Grandes (1989) narrado
en primeira persoa pola
protagonista. Deixando a un lad o
os aspectos sadomasoq uistas. e
analizando nicamente a forma de
referirse sexo fem inino, nun texto
constituido por unha suces in de
escenas de relacins sexuais
descritas en forma moi expl cita. a
maior parte das veces a
protagonista utiliza a pa labra
"coo" , e s en das ocasins
( pxinas 12 e 1 60), fai referencia,
sen nomea lo. clto ri s.
Evidentemente, e a diferencia das
novelas antes mencionadas, as
sensacins experime ntadas por
Lul . a sa excitacin, os seus
orgasmos, teen un papel
preponderante no libro.
Escrito desde un ha perspectiva
fem inista "Th e Colour Purple" de
A l ice Walker (1983) fai referencia
en varias ocas ins in sat isfacc in
de Ce lie. a protagonista. nas
relac ins co seu home; se r outra
muller Shug Avery , quen, nunha
deliciosa escena, ll e aprenda que
tamn hai pracer para as mulleres
no sexo.
Caba a sospeita de que
"cltoris" (q ue significa "chav ia ")
non fose o nome grego do rgano.
senn un ha construccin posterior.
como moitas voces tcnicas,
elaboradas a partir de trminos
gregos. Polo contra ri o, en grego
clsico. non s exista a palabra
cltoris. senn tamn un ve rb o que
podramos traduc ir por "cl itorea r",
o u tocar o clftoris. U nha m ostra
38
mi s de que. en determinados REFEREN CIAS
aspectos, as relacins sex uais
t ive ron menos sesgos e inhib icins EHRENREICH. B. e ENG LISH . D.
noutros tempos. 1981 Brujas. Comadronas vEn-
Qu ero fa ce r. por ltimo, das fermeras. Historia de las Sana-
doras. La Sal , Barcelona .
co nsideraci ns: a primeira que.
co mo sinal a Millett. a ocu ltacin do GRANDES , A. 1989 . Las edades de
cltoris tanto mis sorprendente, Lul. XI Premio La sonrisa verti-
cal. Tu squets. Barcelona .
se temos en co nta que o nico
rgano es pecfi co para o pracer M 1LLETI. K. 1971 . Sexual Politics.
sex ual. en tanto que o pene ten Sphere Books. London.
outras func ins. ben co nectadas RUSSELL D. e VAN DEN VEN . N.
coa excrec in ben coa 1976. Crimini contra le Donne:
reproducc in. E. engadira eu, se a Atti del Tribuna/e lnternazionale
4-8 marzo 1976. Bruxel/es.
poses in de tal rgano fose
Sonzogno. Milano.
patrimonio exc lu sivo do va rn Que
loas non /le adicaran os esc ritores . WALKER. A. 1983. The Colour Pur-
p!e. The Women's Press. Lon-
e ca ntas representacins. re alistas
don .
ou simblicas non teriamos del!
XUNTA DE GALICIA. Direccin
A segunda que non propoo a Xera l de Poltica Lin gstica
inve ncin de nome algn para
1991 . Lxicos: Ciencias Natu-
in cluir na xria: s fago co nsta r a rais.
sa ausencia. Non teo por mis
erti cos a literatura ou o cin e mis
explcitos; en moitos casos resultan
tedios os. e dan menos estmulo
imax inacin qu e San Juan de la
Cruz ou, por citar un
contemporneo. Eug enio de
Andrade.
Agradecementos: a Xabier L6pez Faca\
polo se u asesoramento no refe rente f il oloxla
grega.
 PROCURA DUN EROS GA LEGO : OS CONTOS ERTICOS DE XERAIS
O ano pasado apareceu un ha
modalidade nova da literatura
galega: a ertica . Mais non s
apareceu como incursin nun eido
case de todo novidoso. senn que
tia o propsito de suscitar
reaccins nos lectores. As . no
breve pero perspicaz limiar de
Cantos erticos/ Eles (Vigo:
Edicins Xera is. 1990) . o editor
Vctor Freixanes afirma: "Non hai
tradicin de literatura ertica entre
ns. como tampouco hai novela
policaca. por exemplo. nin outros
xneros". E no limiar do vol u me que
o acompaa. os Cantos
erticos/ Eias. lemos afirmacins
anda mis interesantes. A primeira
vai formulada a xe ito de pregunta:
"Existe un erotismo feminino?
Unha maneira de narrare de
enxergar as causas mis propias da
muller e que o home non atingue. e
viceversa? Os crticos non se poen
de acordo". A provocacin vn.
nembargantes. da organizacin de
dous volumes que. como di
Freixanes. funciona da maneira
seguinte: " Para avivar a polmica (e
o xogo) acordamos ordenar estas
entregas de relatos erticos
segundo o sexo biolxico dos seus
autores. determinacin ben
discutible pero que (xa que dun
xogo se trata) estamos dispostos a
asumir". E finalmente. remata o
limiar do volume 'delas' con outra
pregunta que teremos en conta nos
comentarios seguintes: "Ata que
punto o idioma galego ten xa
andadura literaria dabondo como
para arrastrar s seus lectores
(porque o problema tamn dos
Kat hleen M arch
lectores) polos camios da
ensoacin e o tresvaro. a maxia e
a sensualidade que o tal xnero
precisa?" Ctanse estas palabras
introductorias porque creo que
axudan a enfocar un ha anlise que
dende o prime iro momento quere
ser resposta a esa invitacin a
polemizar. moi en serio,
descartando as posibilidades do
xogo porque na verdade non atopo
material de xogo nos resultados da
edicin. Dgoo como maneira de
salientar non o fracaso da
publicacin, porque non se trata
diso, a idea sumamente frtil e
aleccionadora. senn o que revela
dunha actitude esttica e social dos
galegos.
Sublio o mis emprico dos
vol u mes: nos contos deles hai oito
relatos, todos eles de homes (como
o indica o ttulo); nos delas hai seis
relatos mis un dun home. que
segundo o editor "ped iu ir con
elas". Noutros contextos o u
circunstancias. comenta rase que
nisto xa existe un desequilibrio que
significativo: o feito de que haxa
menos textos femininos e por
enriba. os delas vaian acompaados
dun mascul ino. Mo itos dirn. e
que? Unicamente que esta
estructura mantn o balance a favor
dos homes. e as mulleres seguen
sen formar un conxunto por elas
soas (sen a marca do masculino). e
do mesmo tamao cos homes. Se
por xogo que o home quixo ir con
el as. entn por mante-lo xogo.
unha delas debeu ir con eles. por se
estes decidisen non se portar ben.
Outro aspecto obxectivo dos
39
volumes o das capas: os contos
deles levan un ha foto dun home de
vaqueiro. de fronte. Os del as
mostran unha muller. tamn de
vaqueiro, vista dende atrs. Por
que o home confronta o ertico
directamente mentres que a muller
lle d a espa lda? Que factor
(in) consciente levara ao
deseador da capa a co locar aos
iconos dos participantes nestas
posturas? E abonda de
observacins obxectivas.
Nesta nova incursin da
literatura galega nun campo da
escrita atopamos varias
ca ractersticas . que ao mencionalas
ternos en conta a reducida
definicin de Alexandrian [Historia
de la literatura erotica. Ba rcelona.
Ed itorial Planeta. 1990] : "a
1iteratura ertica un ha 1iteratu ra
cuyo objectivo es afirmar los
derechos de la carne" e que "exige,
si no se quiere vulnerar el equilibrio
humano. que se mantengan frente a
ella los derechos del espritu .
criticndola objetivamente" (p. 7).
Cecais a caracterstica mis
destacada dos textos en cuestin
come o ertico (galego?) non ten
nada que ver co esprito. redcese
ao acto sexual (o u ao se u
simulacro) , maiormente
desprovisto de pracer e m is ben
repleto de violencia. degradacin e
impoten cia. Todos estes elementos
atpanse combinados no grotesco
"Fia ubert e a formiga" de Cid
Cabido, que parece escrito por
unha necesidade do autor de
exorciza r os seus prop ios demos.
Non que o ertico tea a abriga
 de in cluir elementos amorosos.
pero moitos destes relatos dan a
impresin de rexeita r un ha
sens ibilid ade mis amorosa por
medo a situarse nunha posic in
supostame nte dbil . e no seu lugar
resaltan as urxencias sexuais qu e
non son mis ca un intento de
dominar pare lla . di cir. non se
perm ite a contemplacin do co rpo
do outro/da outra que traera
sensacins erticas de verdade.
senn que os encontros (quemis
ben son non -encontros) redcense
agres ividade. vista no uso de
termos tan directos como
fragmentadores. [Cf. "the
women/objects in pornography are
no longer whole. equa l human
beings. man ifestations of the spi ri t
made flesh. They are "tits". "cunts".
and who les". Loui se Thornton.
Touching Fire. p. 7). Aqu tamn os
carpos - femininos e masculinos-
co nvrtense en con as. penes. e
pelios. os xestos limtanse a zugar.
penetrar. atrapa r; o simpl e acto de
observar. a nd a con aire de
voyeurismo. resulta un alivio
[Manuel Riva s. "O len de Catro
Ventas") da co nstante loita polo
poder dun sobre outro. Pol o
menos. como bons ca ntos erticos.
falta a problemtica reli xiosa ou
moral . alnda que o relato de Xe la
Arias ["Q ue si. que si") leve
protagonista ninfmana a un
convento. Este ca nto mis ben
un ha desmitificacin fantasiosa da
maneira en que a reli xin
representa unha perspectiva
sublime da experienc ia e
necesidades humanas.
Non que os dous volumes non
contean cantos de ta lla ; o
problem a o estilo e mailo contid o
(dalgns) . que o case todo. Xa
que lago. cmpre salvar algns dos
textos. por varios motivos: os de
Vi llar Jan eiro [" Nahla") e Rbade
Paredes ["Noiva azul")
dist ncianse dos demais no seu
tratamento do ertico. a sa unha
vis in mis tradicional . mis
achegada a do eros romntico do
dezanove. segura na sa rela cin
cos elementos amorosos que
ceca is xa sexan doutras xeracins.
Estes dous cantos semellan mis
ben retratos que tramas. pero a falta
de agresividade sublaos e dlles
certa dignidade. posbel que algo
tea que ver o seu ritmo mis
pausado. anda nos intres de
desexo sexual: mis potico.
acaricia aos personaxes. deixa que
entren en co ntacto e se
contemp len na sa totalidade de
formas. arrecendos. movementos.
Unh a mai or elaborac in. xa co n
outros visos. o interesante "Tres"
de Claudia Rodrgu ez Fer.
Hai que alonxa rse do plano
inmediato do discurso para ve-la
relaci n "entre tres" co mo a dun
home coas sas musas (por falta
doutro termo mi s axe itado).
Tamn o que se ofrece neste relato
unha proba de que a lingua
galega sf ten 'anda dura' para a
literatura ertica. Non
esquecemos que o autor poeta.
polo que poderla ser que a
sensualidade precise mis ben de
poesfa que de forza (lase agres in)
narrativa.
Tamn cmpre salva-lo conto
de Mara Xos Qu eizn. que pon o
ertico ao serv icio dunha
perspectiva crtica . En "As botas" . a
autora utiliza a relacin . polo xeral
proscrita. entre das irms. para
simbolizar a represin sexual/social
baixo a frula dun militar feixista.
As botas do pai son tan
predominantes que as filias non
son capaces de saren da infancia. e
con canas e moitas horas de estar
pechadas na casa. a sa
sexualidade esixe satisfaccin.
dicir. hai moito mis c emprego
dun acto incestuoso. de relacins
lesbianas. co pretexto de
escanda lizar (que tampouco deben
escandalizar a ningun. pero xa
sabemos que s o fai) ; hai un ha
contextualizacin acertada do
erotismo feminin o. e de feto a
nica visin que sexa mnimamente
feminista en todo o vo l u me de las.
[Sobre a pregunta de si existe ou
non unha literatura ertica das
mull eres falarei mis aba ixo. porque
fundamental contesta la).
Agora ben. como pod emos
clasif icar o resto das co laboracins
dos dous volumes? Podemos
comezar por sinalar qu e moita s das
tramas se desenvo lven fra da casa.
en bares. hotei s. c rc eres. unha ra
estreita ou escura. en escenas
baadas en alcohol. A impres in
que tira unha estranxe ira coma min
que a casa fa miliar segue a ser un
recinto sagrado. proscrito s
relacins sexua is e ntimas das
persoas. que debern prosegu - la
bsqueda f ra del a. Ser a
estructura social. o peso da reli xin
catlica. a sociedade anda non
plenamente capitalista? [Non se
trata de defende-lo capitalismo.
pero anda nun pas como USA
ondeo puritanismo tivo raigames
moi fondas. a liberdade sexual ten
sido moitsimo mis ampla. sexa
por razns do tempo ou polas da
situacin econmica]. O mis
chamante . entn. como o ertico
parece ser un factor non ben
asimilado nas capas medias
galegas (ibricas?) . Doutro xeito
non sei explicar a cantidade de
prostitutas. macarras e personaxes
variopintos do lumpen ou dunhas
clases de conducta anodina que
desfilan por estes relatos. O u un
conto tan trivial e vulgar como
"Matinacins zafanarias" de Carlos
Reigosa. que presenta o ertico do
recinto familiar como a
masturbacin [involuntaria!]
diante dunhas revistas que o
protagonista usa como material de
investigacin 'cientfica' . O que nos
estn a indicar os autores -homes
e mulleres- que o ertismo non
elemento admitido na vida diaria,
que a sensualidade mis propia
doutros. dos marxinais. e que por
enriba a sa manifestacin
anormal. A represin. ou os seus
efectos continuados. nunha
palabra. a norma. E se engadimos
que a perspectiva de varios dos
autores masculinos dun
declarado sadismo para coas sas
protagonistas. teriamos que
preguntar se indi cio dunha
actitude misxina propagada pola
educacin rel ixiosa (tema de feito
de moitos estudos) ou se debido
vergoa de trata-la intimidade por
non ser 'masculina' . Estrao pudor
nuns homes dispostos a retratar a
anatoma feminina en varias
posturas degradadas e
deshumanizadas. O humor. case
negro anda que lixeiro. parecera
ser indicio desa represin. dun
nerviosismo perante o acto sexual
libre e. di riamos. luz do da. Agora
ben, algo se pode atribur ao feito
aludido por Freixanes de que na
1iteratura galega falta a tradicin
ertica (e nada. creo eu.
capacidade expresiva da lingua
galega. que hai sculas que os
galegos fan o amor e moitas cousas
mis nesta lingua). Ser entn un
exceso de autoconciencia. a
vergoa que 1imita a soltura e
comprensin do eros humano.
Como exemplo. o conto de Xels de
Toro. "Ana na casa" . Na mia
opinin. un texto xil. de
construccin axeitada e certa
perspicacia no tema . O que
sucede. sen embargo, que hai
un ha mestura de burla e compaixn
pola protagonista que
desconcerta . O caso dela non
cmico. pero aquelas 'das tetas
enormes' que destaca
repetidamente o narrador queren
provoca-lo riso. un conto que non
podera ser escrito por muller, ao
menos non por un ha que tea unha
sensibilidade e unha sensualidade
mis axustadas condic in
feminina. Anda as. a resolucin da
trama est ben fe ita. e Ana a soas na
casa. libre das olladas masculinas.
encamase cara ao erotismo
libertador.
O exemplo anterior lvame a
opinar que un dos rasgos
destacados destes relatos . entn.
a falta de sutileza -tan precisa para
o ertico-. combinada cunha falta
de elaboracin do tema. A
descripcin directa -xa o
observou Alexandrian- non
constite literatu ra ertica. Digo eu .
e comigo afrmano moitas
feministas [cf. Andrea Dworkin .
Pornography. Men Possessing
Women. NY: EP Dutton. 1989 ;
Susan Griffin. Pornographyand
Silence. Cu/ture's Revenge Against
Nature. NY: Harper & Row. 1982]
que todo o contario- en contra
do que afirma o mesmo
Alexandrian. a quen non lle faltan
ribetes claramente chauvinistas . de
que literatura ertica e pornografa
son a mesma cousa. Ns s
falariamos mis ben de pornografa.
que reduce o ertico ao acto sexual
fsico. consumado con
inconsciencia primitiva [por medo
a admitir o que se est a facer. o
que se est a gozar] . achegndoo
ao perverso. Como afirma Gloria
Steinem. "Ertica ten que ver coa
sexua! id ade. pero a pornografa ten
que ver co poder e
o-sexo-como-a rma ". ["Erotic and
Pornographic: A Clear and Present
Difference", en Take Back the
Night. Wm . Morrow e Ca .. 1980].
En troques. a seduccin do Pindo
en "A ltima xogada" de Luisa
Castro redcese a un asunto de
risos. de fotografas sacadas no
momento de mximo pracer. que
nin el toma en serio. A forza deste
relato xace. tristemente. no seu non
 ser. o non ser ertico. o nega-lo
ertico como se fose causa doutra
poca. cecais. ou dos non
modernos. Nin a sa propia
degradacin lle importa ao
protagonista.
Entn. se o ritmo cortado.
acelerado. e a descripcin dos
actos sexuais (frustrados.
solita rios) non son indicio dunha
incapacidade lingstica. o que
representan? A falta de tradicin
na literatura galega? Xa dixen que
non me parece. Mis ben debe de
haber elementos de ma ior alcance.
Ofrezo varias posibilidades para
facer que contine a polmica. que
cons idero importante. Como
primeira suxerencia. ser a
actitude de incomoddade ante o
ertico unha mostrados vestixios
da sociedade franquista? (Bastar
recordar a frase de Jos Bergamn
para demostra-la permanencia del:
"Aqu el que manda es un muerto
devorado por gusanos que lo
obedecen comindoselo".
["Comienzan su obra los gusanos".
Sbado grfico: o motivo foi
continuado en ensaios posteriores.
cando o autor vi u que non houbera
ruptura verdadeira coa dictadura].
Deixara o rxime aos galegos cun
chisco de brutalidade e
agresividade cultural que permeara
at os recunchos mis agachados
da sa identidade? Sera a
represin do "caudillo"
efectivamente a causa. xa non s da
'perversin' da sexualidade
feminina. senn tamn de mbolos
dous sexos. polo que parece que
eros transgresin? a do Estado tanta prctica e difusin como a dos
Espaol unha liberalizacin falsa.
creadora sa vez dunha literatura
liberalizada sen folgos nin
naturalidade? Ou ser a causa un
fenmeno propio da "transicin ": o
pasotismo. actitude e
comportamentos postmodernos
cunha confusa e contradictoria
actitude tocantes experiencia
sentimental e ntima? o canto de
Margarita Ledo Andin. "Renda no
mu ro" . o mellar exemplo do que a
1iteratu ra ertica de certas culturas
que. abaratada. corrupta e
clandestina como os personaxes
deste texto. non chega xa sa
culminacin? moi posbel que s. sensual da mu ller; Bastan &
N este senso os cantos erticos
galegos son excelente espello para
que os autores e mailos lectores se
miren de cerca. preguntndose por
esoutra identidade. tamn cultural e
poltica. que existe no mis interior
deles. S a travs deste espellos
comezarn a ver se a sa o liada
co incide coas demais culturas ou se
se alonxa. no sentido positivo ou no
negativo.
E a cuestin de se hai ou non
unha literatura ertica feminina? Xa
o creo que s. que non posbel
limitar esta modalidade a un ha soa
perspectiva. a un ha soa experiencia.
como non posibell imitala a unha
soa orientacin sexual. Nisto. e con
todo respecto para o editor dos
Cantos. as crticas s estn de acada-lo pracer. Ondea
acorde. O que pasa. e algns dos
cantos erticos del as son exemplo
disto. que o canon maiormente
masculino. causa de que a escrita
ertica feminina anda non tea
dos personaxes.
homes. Pero hai excepcins.
Como antecedente xa non
estrictamente literario emporiso
liberador. lembremos o libro de
Nancy Friday, Mv Secret Garden [O
meu xardn secreto; NY. Simon &
Schuster. 197 3]. Porn. nista
recopilacin das fantasas sexuais
de diversas mulleres hai moito
material para cantos. e algunhas
das fantasas xa son cantos de por
s. Mis recentes son das
antoloxas. unha editada por Laura
Chester. Oeep Oown. The New
Sensual Writing bv Women [No
mis profundo. A nova escrita
London. Faber e Faber. 1 988]. a
outra por Louise Thornton. Jan
Sturtevant e Amber Coverdale
Sumrall. Touching Fire. Erotic
Writings bv Women [Tocar o fogo.
Textos erticos de mulleres; NY.
Carroll & Graf Publishers. 1989] .
m balas das inclen diversos
xneros e podern contribuir
confirmacin de que s existe unha
literatura ertica non propia dos
homes. Pero non inapropiada para
eles. porque estes textos podern
revelar un mundo que anda non se
imaxinan. un territorio ande Eros (e
non Tnatos) dom ina. forza
vital. non debilitadora. Onde non
necesario agredir nin impoer
un ha vontade sobre outra para
voluptuosidade e ma ilo
comporta mento libertino -que
nestes cantos non abo ndan-
tea n un ha libre e ertica
fu ncionalidade nas experiencias
 En fin. as mu lleres debemos
acepta-lo reto dos Cantos erticos
clasificndoos como paso
fundamental no desenvolvimento
dunha literatura galega moderna
-e postmoderna se se quere-
pero non como resposta adecuada
ao retrato do ertico. porque o
ve rdadeiro Eros anda non est na
meirande parte destes relatos .
Porque neles. polo menos dende a
perspect iva fem inina. non se
rep resenta "the inherent and
life-affirming place of Eros in
women's lives" [o lugar inherente e
afirmado r de Eros na vida da
mu ller]. senn unha esc ri ta
"ha rdcore" que impl ica unha se rie
de pequenas, metaf ri cas martes
(de homes e mu lleres mbo los
dous) coa fragmentac in dunha
vida nteg ra. Pode ser un rasgo dos
nasos tempos. ou pode ser s o
resu ltado de teren os autores (pe ro
non todos eles. xa d ixemos)
tentado 'penetrar' (o te rmo
elixido posta) nun terreo
descoecido at agora pa ra eles.
como mulleres. como galegos.
como ib ri cos. ou como herde iros
do pasotismo. O que s hai unha
chea de prexu izos e comp lexos. de
toda clase. que es ixe n se r resa ltos e
mell orados. porque todos. non s
as prostitutas. os presos e os
impotentes. temas dire ito a vivir nas
te rras de Eros e. se cad ra mis
im porta nte an da, nas de Afr od ita, e
eles teen dereito a res idir con toda
digni dade e am plit ud e, en te rras
ga legas . .A
A PAIXN E O SOCIAL: CHARLES FOURIER
"O lector debe desexar que. armn-
dome contra el mesmo. \le arrinque dos
seus prexuizos. levndoo a un novo
mundo onde inauditos costumes pro-
ducen novos praceres. para todas as
idades dun e doutro sexo".
Charles Fourier
(Novo mundo amoroso)
preciso comezar intentando
delimitar e definir o obxecto sobre o
que imos talar. dicir. o
"Erotismo".
Na actual idade hai varios
termos que se utilizan para expresar
os mesmos conceptos. e tamn se
observa un certo confusionismo de
ta les termos e conceptos.
Entre o termo " Erotismo"
aparecen outros como,
sexualidade, pornografla. amor.
sensual idade .. ., e cando se intenta
reflex ionar. ou fa lar sobre eles.
resulta complicado prse de acordo
en precisar sobre do que se est a
talar. qu se quere dicir. e desde
qu discurso social. poltico. ou
individual se fa la.
Georges Bataille ao comezo do
seu famoso libro titulado
"Erotismo". despois de se referir
Unicidade das paixns. e
cohesin do espfrito humano que
abrangue tanto a voluptuosidade
como a abstinencia sexual. reflrese
interrelacin entre erotismo e
morte. "Podera dicirse do
erotismo que a apropiacin
da vida ata na morte".
(G.B.1971 : 17) .
Afirma que o erotismo non pode
abordarse independentemente da
Arantza Campos
44
historia. do trabal lo, nin das
relixins.
E prosegue cunha reflexin
terica que marca as diferencias
entre dous dos termos antes
mencionados. Estes son:
Sexua/idade e Erotismo.
Se "erotismo a
apropiacin da vida ata na
morte". esta definici n est
apuntando cara a un ha concepcin
moi determinada da sexualidade no
ser humano. a que identifica
sexualidade con reprodu ccin. no
acto da copulacin ande ao morrer
un e outro (fundirse co outro.
perderse no outro) . afrmase a vida.
po is tal feito apunta ca ra o
nacemento dun novo ser.
esta concepcin particular da
sexualidade a que lle d p para
afirmar mis adiante: "Hai que
partir da actividade sexual
como reproduccin, da que o
erotismo un ha forma
particular. A actividade sexual
con reproduccin comn aos
animais sexuados e aos homes,
pero en apariencia, s estes
ltimos fixeron da sa
actividade sexual un ha
actividade ertica,
diferenciando as ao erotismo
-que non mis ca un ha busca
sicolxica independente da fin
natural acordada procreacin
e ao coidado dos tillos- da
reproduccin". (G. B., 1971 : 23).
desde a comprensin do
erotismo como un feito
exclusivamente humano, como un
acto donde entran en xogo os
refinamentos ou groseras da razn
desde ande se intentou reflexionar
sobre el. Cando nos referimos a
refinamentos o u groseras da
razn estamos ta lando desa
distincin que se forxou na nasa
cultura ao intentar trazar a lia
divisoria entre pornografa e
erotismo. Os ma l cha mados
pudorosos e tamn aqueles que
queren deixar claro que non son
vulgares. identificaron os
refinamentos da razn co erotismo
e como contrapartida pornografa
coas groseras da razn.
A anterior def inicin integra a
pornografa. despoxndoa de
connotacins sexua is alleas
expresin ertica e a sa crtica ou
defensa pasa a forma r parte dun
debate que pode ser esttico ou
poltico.
Non se pode discutir de
pornografa e erotismo como das
rea lidades humanas sexuais
diferentes.
Un ha vez exposto cal o lugar
da pornografa. poderimonos facer
a mesma pregunta respecto ao
amor. Este demasiadas veces
confundido coa sexua lidade e
ta ntas outras co erotismo. O lugar
que ocupa nesta refl exin non
pose o mesmo estatus que a
pornografla. pasto que xa dixemos
que. erotismo e pornog raf a son en
todo caso conceptualizacin do
mesmo. Tal diferencia de estatus
dbese a que o amor non queda
agotado no erotismo. O erotismo
un dos elementos que compoen o
amor. pero o seu concepto non
pode agotar o concepto de amor.
 Non sobre porn og rafa. nin
sobre se algo porn ogrfico ou
ertico, sobre o que q ueremos fa lar.
N in tam pouco se o ertico est
dentro o u f ra do amor.
mis ben a busca deste
concepto, ou desta realidade
humana ao longo das
constru ccins teri co-fil osficas.
para saber se sobre iso existe algo
que poida aclarar a nosa actual
situacin.
Esta busca pode plantexar un
problema inicial. que consiste en
saber se o qu e se busca son
filsofos e f ilosofas que tean
reparado no termo erotismo. ou se
pola contra se buscan tericos que
constru ron as sas filosofas desde
o erotismo como nico lu gar de
refl exin, ou lugar real.
Para resolver este problema
inicial pdese recorrer a un autor
contemporneo. Ren Shrer. Este
rastrexa a tradicin f ilosfica e
comproba que sexualidade e
erotismo atravesa n toda a
fil osofa moderna occidental.
Apunta a existencia de dous
grandes t ipos de discu rso. que se
impuxeron na f ilosofa moderna e
que constituiran dous ti pos de
tradic in ben definid os: "Un
busca a lxica do sexual de
acorde co razonable no home:
o outro afirma un ha lxica
propia do sexual, segundo
outra orde, a das paixns" .
(R. S., 1988: 151 ) .
Para Shrer os autores
releva ntes destas d as tradicins
so n. por un ha parte Kant. como
representante do primeiro discurso
e por outra Sade e Fourier.
Este artigo va i cent rarse na
segunda trad icin sen deixar de ter
en conta a existencia da primeira.
por outra parte a mis asentada na
nosa cultura. pero qu izais posta en
entredito nos ltimos tempos e
c hea de obxeccins expresadas por
bo nmero de movementos socia is.
Pero antes de ver este segundo
discurso de mans de Charles
Fourier. fi lsof o de fina is do
sculo XVII I e princi pios do XIX.
calificado de utpico pola tradicin
acadmica e pol as teoras
marxistas. vexamos unha
concepcin do erotismo que tamn
pertence nosa sociedade
moderna. a concepcin moderna
do erotismo como transg resin.
Sen intentar polemizar cun dos seus
autores contem porneos mis
relevantes como Georges Batai ll e.
e deixando pa ra m is tarde o
peculiar da aportacin de Sade a
esta teora, Vicente Ga llego
exprsao da seg uinte forma:
"Calquera xnero de excitacin
nace da transgresin e precisa,
pois, dun cdigo establecido,
dun estatus ou convencin de
normalidade susceptible de ser
alterada perigosamente, isto ,
con risco para o infractor, ben
sexa de orde moral, fsica ou
psquica. , pois, este risco ou
perigo o que produce unha
alteracin na nosa adrenalina,
alteracin que precede
accin transgresora concreta e
que comeza no instante mesmo
en que o suxeito se sent e
45
tentado o u seducido" .
(V. G., 1989: 33).
dicir. a t ransgresin necesita
da norma. a tra nsgresin desta
norma a que provoca a excitacin.
Pero sabemos que a norma para
chegar a ser un feito coercitivo
precisa do respa ldo do modo de
actuar dominante, do costume e
dos usos sociais comunmente
aceptados. Esta tese impregna
transgresin de conceptos ta les
como individualidade,
excepcin e clandest inidade.
lndividua lidade porque a persoa
que transgrede unha conducta
practicada maioritariamente
recocese a si mesma como un ser
que elixe persoalmente
( individualmente), seprase dos
demais. Excepcin porq ue as
conductas as elexidas que
transgrede a prctica
maioritariamente implantada son
maioritarias. Clandestinas porque
atentan normalmente contra a
colectividade, e isto as sita no
terreo da clandestinidade. senn
queren ser reprimidas.
Son. pois, estas caractersticas
da transgresin as que atentan
contra a norma, pero sempre desde
un plano limitado. pesto que este
atentar non bu sca a sa
destruccin. senn o simple pracer
que provoca dita transgresin.
Vicente M el ina Foix nun dos
seus cursos de esttica sobre
Baudelaire citaba un prrafo deste
autor que capta f ielmente est a idea.
" A voluptuosidade nica e
suprema do amor consist e na
certidume de facer o mal. O
home e a muller saben, de
nacemento, que toda
voluptuosidade se atopa no
mal".
Encontrmonos con que o
erotismo un ha actividade
propiamente social. pero non nos
podemos esquecer do que di
Georges Bataille: "O erotismo
un dos aspectos mis
importantes da vida interior do
ser humano, anque busque no
exterior o obxecto dun desexo
que xurdiu, previamente, como
un ha necesidade interna".
(G . B.. 1971: 23).
Por un ha parte temas a
realidade socia l do erotismo e por
outra a sa real idade exterior.
aq uela que define ao se r. Q ue o
que exp li cita a concepcin do
erotismo encerrada na teora da
transgres in ao enfrentarse estas
das realidades?
Tal teora presntanos o
erotismo como unha prctica
perversa e elitista. and e necesa rio
que a existencia dun eu il lado e
egosta. descoecedor e negador
do outro confabule coa
imposibilidade dun cambio soc ial
para que se poda seg uir mantendo
a norma (sexa esta a que sexa) e
esta sexa cond icin de posibilidade
da transgresin.
Esta teora as construida
pertence aoque Ren Shrer
denom in ou unha das formas do
"discurso orxistico" .
(R. S .. 1988:165).
Este discurso que pose a
lxica propia das paixns e que se
caracte riza por asumir a tirana do
desexo. entregarse ao qu e G. B.
denom inou "mito orxistico"
(G. B.. 1971 : 246). e que tamn
podemos denominar como entrega
colectiva posesin. Experim entar
tamn que en tal entrega o
rexeita mento pasional ilextimo.
est recollido en Sade. pero este
herdeiro da tradicin Kantiana na
medida en que non conseg ue
romper a tensin entre egosmo e
paixn e por tanto a sa capacidade
de non ter ao eu como ltima
refe rencia. Fourier e a sa
construccin filosfica baseada nas
pa ixns. a que aporta un ha visin
radicalmente diferente.
A concepc i n fo uri eri sta do
mundo est totalmente ba seada nas
segu intes afirmacins: "A
atraccin material entre os
planetas, tal como foi
descuberto por Newton,
idntica atraccin espiritual
ou pasional. dicir, o impulso
que atrae ao ser vivinte e o fai
obrar, o instinto, a inclinacin,
a tendencia o u desexo".
(C. Fourier. 1828: 26).
"A atraccin o motor do
home, o axente que Deus
emprega para mover o universo
e ao home: non se podera pois,
estudiar ao home, ao universo e
a Deus senn estudiando a
atraccin na sa integridade,
no pasional. tanto como no
material" . (C. Fourier. 1828: 111 ).
lsto no que se refire atraccin en
xeral. pero que entende Fourier por
atraccin apasionada. ou que
lugar ocupa en todo o seu sistema?
Na segu inte cita podemos
encontrar unha das respostas mis
co ntundentes e por iso relevante da
sign ificacin profunda que Charles
Fourier d a tal concepto ." A
atraccin apasionada o
impulso dado pola natureza
anteriormente reflexin e
que permanece persistente a
pesar da oposicin da razn, do
deber, do prexuizo ... "
(C . Fourier. 1829: 85) .
Para Fourier somos producto
dun creado r de corte nada
xud eoc ristin. d icir. dun ser que
crea desde a nada e que non se rexe
por ningunha lei. Senn dun
demiurgo que debe rexerse e
respeta r unhas leis xa fixadas. estas
leis son as leis das paixns. s que
Fouri er identifica coas leis
matemticas da natureza.
E cal a lei que pon. que
interrelaciona estoutras leis? a lei
da Atraccin e esta non pode ser
t ransgredid a nin por Deus nin polos
homes. Segundo Four ier os homes
achmonos neste estado tan
lamentable chamada civilizacin
precisamente por non coecer as
leis que rexen as nasas paixns.
imped indo desta forma o seu
desenvolvemento. e reprimndo as
g ra cias a uns in competentes
chamados moralistas. O resultado
de todo iso un ha a rd e soc ial
francamente desastrosa e catica
chamada c ivilizaci n. Para Fouri er
a atracc in pasional funciona
exactame nte igu al que a leida
atraccin dos ca rp os de Newton.
Con esta lei. fundamento da
arde social. Fourier conseg ue
destrur o isolamento das pai xns. a
paixn integra a rela cin co outro.
O erot ismo en tanto que
fundamento da orde soc ial non est
ao servicio do eu. senn que dentro
da lxica pasional fourierista. un
elemento mis prefixado. cuns fins
que non son de orde individual.
senn soc ial. A maneira en que
Fourier mostra a sa comprensin
do social un tanto ao modo
estoico de Marco Aurelio. posto
que o social son os outros como
algo difuso.
Ca les son os f ins aos que tende
a atraccin apasionada? Para
Fourier o primeiro fin aoque tende
ao luxo ou placer dos cinco
sentidos (Luxismo). o segundo
creacin de grupos e series de
grupos que xe ran os lazos afectivos
(Grupismo). e por ltimo ao
terceiro fin que tende ao
mecanismo das paixns. caracteres.
e instintos. o que el denomina
Unidade Universal (Unitesmo) .
O primeiro fin. o luxis mo.
comprende todos os placeres
sensuais. ao desexalos queremos
impli citamente a sade e a riqueza
(med ios para satisfacer os nosos
sentidos). Existe o lu xo interno ou
vigor corporal e o lu xo externo ou
fortuna pecuniar ia.
No segundo fin. o grup ismo. a
atraccin tende a fo rm ar catro
grup os. O da am istade. o da
amb icin. o do amor. o da
paternidade. Todos os grupos se
forman baixo un destes tipos. pero
dunha forma apasionada e libre.
Para Fourier os praceres sensuais
ou ert icos non poden ser
completos senn estn
debidamente distribudos en series
ou grupos.
No terceiro fin. o da mecn ica
das paixns ou Unitesmo. a
atraccin consiste nunha tendencia
a facer conco rdar os cinco mbiles
sensuais (gusto. tacto. vista. odo.
olfato) cos catro mbiles af ectivos
(amistade. ambicin. amor.
paternidade) . O acordo establcese
poi a intervencin de tres paixn s
pou co coecidas e difamadas (a
cabal ista. a " vo lubel" ou
"mariposera". e a composta).
Estas deben establecer a
harmona eh xogo interno e
externo. Por xogo interno entende
que os seres humanos ao entregarse
cegamente s paix ns cam ien
sempre polos vie iras da fortuna e da
sade.
Para Fourier isto imposible na
sociedade civilizada (sociedade
moderna). nesta o se r humano ao
entregarse s paix ns encntrase
insatisfeito e reprimido. dicir. en
loita consigo mesmo. Pero isto non
un problema das paixns. senn
un problema da moral que pretende
reprimi las. ev ita ndo o bo
funcionamento social por mis que
os moralistas se empeen en dicir o
contrario. Di Fourier: "Sera
absurdo que Deus tivera dado a
nosa alma uns mbiles intiles
o u perxudiciais".
(C. Fourier. 1829: 85).
Para regularizar o xogo externo
sera preciso que cada in div iduo.
non seg ui ndo mis que o seu
47
interese persoal. servira
constan temente aos intereses da
masa. Para Fouri er o mecanismo
civ ilizado (a orga nizac in soc ial
civ ilizada) causou unha guerra de
cada individuo contra a masa. un
rxime no que cada quen atopa o
seu pracer e interese en enganar
aos outros (p bli co) .
Son as tres pai xns
denominadas distributivas. a
cabalista ( intrigante. disidente). a
vo/ub/e(alternante. contrastante)
e a composta( exa ltante.
eng ranante) as que gobern an o
xogo externo nas se ri es
apasionadas. estas tres paixns son
chamadas v icios na civilizacin .
Por exemplo a voluble que fa i estar
camb iand o cont inuam ente de
activ idade. denominada na sa
gama ertica en civi lizac in
adulterio. e cast igada duramente
pola lei sobre todo se real izado
por unha muller.
Fo uri er mostra como ev id encia
do f racaso da orde civ ili zada o que
estas paix ns sexan denominadas
vicio.s. anque o xustifica. pois
nunha organ izac in social como a
civil izac in. que ten como
principais ca racte rsticas o seu
indiv idua li smo . egosmo.
mercant ili smo e liberd ade. as
paixns exercitadas libremente non
poden acarrexar ningn ben . S
dentro dunha organizacin soc ial
que contemple as series de grupos
como estructura. estas paix ns
convrtense en boas e proveitosas.
posto que en si mesmas non son
nin boas. nin malas. sinxelamente
son.
 O Unitesmo a mxima
exp resi n desta teora das paixns
que el define como "a tendencia
do individuo a conciliar a sa
felicidade coa de todo o que o
arrodea e a de todo o xnero
humano". (C . Fourier. 1829: 87).
O Unitesmo un ha paixn que s
poder desenvolverse en
Harmona (nome coque
denomina a organizac in social
apasionada) .
Fourier di nos que podemos
ato par a antftese desta paixn na
civilizacin baixo dous nomes
diferentes. O Egosmo (contra-
paixn do uniteismo en boca dos
moralistas). e o Eu (contraposicin
do unitefsmo en boca dos
ide logos).
"Certamente estes
impulsos non nos arrastran
senn ao mal cando nos
entregamos a eles
individualmente; pero era
mester calcular a sa
influencia sobre unha masa
dunhas das mil persoas
societariamente reunidas, e
non sobre unhas familias ou
individuos illados, situacin na
que non pensou o mundo dos
doctos ... , desde que se chega
ao nmero 1600 societarios, os
impulsos naturais chamados
atraccins tenden a formar
un has series de grupos
contrastados. nas que todo nos
levara industria convertida
en atractiva e virtude
convertida en lucrativa".
(C . Fourier. 1828: 59). Como
comprender o significado do
48
que Fourier mostra tan
ferventemente?
Hai moitos elementos. e
prcticas do erotismo que a nosa
sociedade estigmatizada lanza ao
lugar das relacins dubidosas. ou
das que hai que atopar algunha
explicacin. As a orde establecida grupo, a que foi a sa mestra
en canto s relacins erticas nunca
sofre ningunha transformacin
profunda. Estas estn definidas
polo tab, e xa sabemos que a nosa
sociedade non est exenta de mitos
e tabs. Ouizais un ha das peor
asumidas son aquelas que
transgreden a idade razonable entre
un axente e outro da relacin
ertica. e dentro destas aquelas que
se xeran dentro dunha muller de
bastante idade, e un home que non
tea sobardado anda a sa etapa
adolescente.
Vexamos como Fourier
respetando a lxica das pai x ns e
atndose s sas leis. consegue
explicarnos como se producira un
encontro ertico en Harmona
entre estes dous axentes tan
peculiares para a nosa sociedade. e
que conclusins extrae de tal
realidade. Para Fourier esta singular
parella pertence a unha das
especies da cudruple antipata.
Trtase de Valerio. xove de 20
anos. e de Urgele anci de 80 anos.
Fourier afirma que se Urgele sente
desexos voluptuosos por Valerio.
este mostrar unha antipata natural
por el a. pero tal repugnancia ser
vencida opondolle catro lazos
afectuosos. dous lazos amistosos e
dous lazos federais.
"Valerio sectario de 40
grupos, en varios deles atpase
en relacin ntima con Urgele.
Desde a idade de 5 anos est
alistado no grupo dos xacintos
azuis, no que sobresae: el debe
o seu talento presidenta do
apasionada, e a que lle ensinou
todos os refinamentos da
arte". (C. Fourier. 1989: 14).
Ademais "Valerio ten
pretensins no gravado, e
gabado neste xnero de
actividade; tamn a Urgele a
quen debe este triunfo. Decana
deste grupo, complaceuse en
instrur a este neno en quen
recoeceu, desde os seus
tenros anos, felices
disposicins". (C. F.. 1989 : 14) .
E por ltimo "Valerio ten
aficin a unha ciencia moi
descoecida na civilizacin,
lxebra do amor, o clculo das
simpatas accidentais en amor:
a arte de combinar
apasionadamente unha masa
de homes e un ha masa de
mulleres que non se viran
nunca; facer que cada un dos
cen homes discirna desde o
primeiro momento aquela das
cen mulleres pola que sentira
amor composto, conveniencia
perfecta dos sentidos e a alma,
simpata de circunstancia en
relacins de carcter e en
fantasas accidentais. Esta
ciencia esixe unha longa
prctica unida teora. Urgele,
que amis experta das
simpatistas da bisbarra,
instre a Valerio; sobre ela
funda este a sa esperanza de
xito en tal xnero de ciencia,
va de celebridade e de fortuna
no rxime societario".
(C. Fourier. 1829: 14).
Para Fourier o feito de que
Valerio tea este tipo de desexos e
de paixns e que
circunstancialmente sexa Urgele a
que se vira envolta nas sas
preferencias. far que estes lazos de
adhesin tendan a absorver a
repugnancia natural. Como
podemos observar o resultado de
todo iso non xerar un ha paixn
directa voluptuosa ou amorosa de
Valerio por Urgele senn un ha
certa inclinacin gratitude.
afinidade indirecta (di Fourier).
un ha especie de nexo de unin
neutro que derivar no mesmo final
que aquela provocada por un ha
paixn voluptuosa directa.
Vemos como por un camio
indirecto Urgele conseguir a
Valerio por puro afecto. os 80 anos
de Urgele non sern ningn
obstculo. pasto que Valerio se
ver satisfeito se pode compensar
dalgunha maneira todo o que
U rgele fixo por el.
Fourier non inxenuo e observa
que o erotismo que se desenvolve
neste tipo de relacin. non do
mesmo carcter que o que se
consegue por unha pa ixn directa.
Valerio non ser un amante
habitua l. pero Urgele ter
desenvolvido a sa conquista. e
non se ver abrigada a pagar
dieiro por iso como acorre
actua lmente.
Fourier non especula sobre esta
situacin. pasto que encontra na
realidade da sa poca personaxes
que anticipan tal situacin.
Ademais podemos engadir que un
intento mis de Fourier de situar aos
dous sexos no mesmo plano de
igualdade. no que se refire sa
percepcin do macho e femia da
especie. en todo aquilo que
representa sexualidade e erotismo.
A nasa cultura aceptou con
bastante tranquilidade o caso
aposta. dici r. o dun ancin de 80
anos cunha xove de 20.
Despois de observar a historia
que canta Fourier podemos afirmar
que esa pa ixn. o Unitesmo. sostn
e alicerce do resto das paixns e
que se configura como aquilo que
pon en entredito a idea de egosmo.
a que despraza ao Eu como
centro ou foco pasiona l. O foco
pasiona l como temas observado
aquel que consegue que a
sexualidade se produza fra de si.
despraza o lugar do erotismo. ou
converte toda sexualidade en
erotismo pasional.
Xa dixemos ao principio do
articulo que Fourier foi tachado de
utpico. por uns e por outros.
quizais entendendo que con iso
facan unha profunda critica ao seu
sistema. pero temas que dicir que
tal vez sexa este calificativo o que
dota de forza e realidade as
concepcins erti cas deste autor.
Paul Ricoeur no seu estudio
sobre /deoloxa e Utopa mstranos
a Fourier como un dos mis firmes
representantes do pensamento
utpico. pero precisamente a
conceptualizacin que este autor
fai da utopa. a que nos permite
considerar o discurso fourierista
das paixns como un motor que
poida aportar e transformar as
nasas concepcins do ertico.
apuntando cara posibilidades que
qu izais algn da sexan realizables.
Fou rier aporta filosofa
contempornea do erotismo a
posibilidade de destruir ese Eu
transgresor e elitista. Aportando
un ha teora colectivista e
universal ista. que en ningn caso
se mostra como un ha teora do
Deber. senn do Ser.
A modo de conclusin
podemos afirmar que sobre o
erotismo escribiuse desde diversas
tendencias. e desde diferentes
maneiras de comprender o mundo.
Vemos ao longo do artigo que as
que constren e practican o
erotismo desde o Eu moderno. ou
desde o mito e o tab ou mesmo
desde a transgresin da norma.
estn aqueixadas dun mal
endmico. pois anque sexan moi
potentes pa ra explicar a rea lidade
imperante. estn incapac itadas por
propia defin icin a entrar no
mundo das paixns que poden
contribuir a reler dunha maneira
mis ampla innumerables
experiencias que poboan a prctica
e a teora do erotismo humano.
Trad. Marga Rguez. M arcuo
BIBLIOGRAFIA

BATAILLE. George. El Erotismo. Ed.

Matin. 1971 . Pars.
BROWN . Norman O. Eros y Tana-
tos. El sentido psicoanaltico de
la Historia. Ed. Joaqun Mortiz.
1963. Mxico.
SCHERER. Ren. "Sexualidad y pa-
sin sobre la Filosofa moderna
de la sexualidad". (131-162) in
Filosoffa y Sexualidad. Ed. Ana-
grama. 1988. Barcelona.
FOURIER . Charles. Nuevo Mundo
Amoroso. Ed. Espiral/Funda-
mentos. 1975. Madrid.
- Nuevo Mundo Industrial y Socie-
tario. Ed. F.C. E. 1989. Mxico.
- Teora de los cuatro Movimientos.
Ed. Barra!. 1963. Barcelona.
PICARD. Roger. El Romanticismo
Social. Ed. F. C. E.. 1947. Mxi-
co.
RICOEUR. Paul . ldeologfa y Utopa.
Ed. Gedisa. 1989. Barcelona.

50
O EROTISMO NA VELLEZ
Sempre que se fa la de erotismo.
amor ou sexualidade. obsrvase
como un sorriso aflora na faciana
de quen nos escoita. Esto un
indicador mis das connotacins
pexorativas que ten a vellez na nosa
sociedade e sobre todo cando selle
atribe cualidades o u actividades
que parecen destinadas en
exclusividade xuventude. como
neste caso. Sabemos que son
valores e actitudes moi difciles de
modificar pero debe ser un empeo
de todos e todas. tentar entender
que estamos ante un mundo novo.
cambiante e se necesitan uns
vellos e vellas que desterren dunha
vez por todas. eses modelos
histricos da vellez que asum u a
sociedade e as propias persoas de
idade (ante a forza das presins
sociais nas sas conductas.
actitudes e valores).
Aqu reflexionaremos sobre o
erotismo na vellez. para non
esquencernos de que non s est
presente. senn que o seu
protagonismo tan importante ou
mis que en calquera outra etapa
da vida.
Somos seres erticos dende o
noso nacemento e segumolo
sendo ata a nosa morte. Freud
lembrounos isto permanentemente.
Nas sas teoras das pulsins
escol leu a palabra "eros" como
pulsin de vida opondoa a
thanatos. pu lsin de morte que
presidirn e rexirn toda a nosa
existencia. Como seres erticos que
somos. amaremos e nos uniremos
outro/a fsicamente a travs dos
nosos carpos. sempre e en tdalas
nxeles G . Casti eiras
etapas da nosa vida. anda que de
xeito diferente en cada un ha delas.
Na infancia. erotismo. amor e
sexualidade van xungu idos e van
ser tan determinantes que do seu
desenvolvemento depender a
estructura de personalidade que
marcar toda a vida futura do
individuo. Na vellez vaise reflexa- lo
balance desa estructura. dando
como resultado as diferentes formas
de vivir e asum-la vellez. Do xe ito
individual e persoal de asum- la
vellez vai depender a aceptacin ou
non do deterioro das facu ltades
fsicas. da sade. da imaxe do
propio corpo. a actitude ante o
afastamento social e un longo
etctera. Polo que importante
rachar cos tpicos que selle
atriben vellez: volta infancia
(imposible. nunca se volta a
ningunha etapa xa vivida).
determi nadas manas caracteria is.
etc .. anda que se recoece que
certo que a problemtica social
similar na vellez. a resposta vai ser
diferente en cada caso.
As sancins e prohibicins de
todo tipo. pero sobre todo referente
s actitudes e conductas amorosas
son unha constante da nosa cu ltura
e que van recaer sobre todo na
primeira e na ltima etapa da vida.
negando a sa existencia.
sometndoa censura e
rexeitamento riguroso. Pero
sabemos. que a pesar disto. os
vellos e vellas namranse. senten
atraci n fsica e verdadeira pa ixn
polo/a outro/a e o amor algo
presente nas sas vidas. E se hai
algo que pode defin - las relacins
51
amorosas na vellez a carga de
erotismo que contn.
O erotismo unha condicin
imprescindible para o acto sexual.
pero na xuventude potnciase ste
en detrimento do ertico. Na vellez
as relacins sexuais non se limitan
de forma exclusiva coito. xa que o
contexto ntimo corporal. as
caricias e a expresin de
sentimentos de cario. ocupan un
lugar prioritario na relacin.
Octavio Paz falanos da relacin
que hai entre erotismo e amor.
recordndonos que sen paixn
ertica non hai amor. anda que si
posible o erotismo sen amor.
Describe o erotismo coma un xogo.
un ha representacin na que a
imaxinaci n e a linguaxe
desempean un papel fundamental
tan importante como os das
sensacins. Na sexual idade
podemos contempla-lo erotismo
pero non inversa.
O amor unha arte en calquera
momento da vida. e o desexo non
desaparece coa idade. polo que na
vellez a culm inaci n das relacins
non s posible. senn q ue pode
chegar a ser incluso mis perfecta.
A identificacin de sexo con
xuventude. forza. poder. etc .. est
lonxe deles e pdense perm itir o
descubrir nos seus carpos un
erotismo e sexualidade sen
limitacins. que na sa madurez
ceca is non lles foi posible.
A llan Fromme. no seu libro
"Ms all de los 60". afirma que
dende a sa propia experiencia. a
sexual idade mellar despois dos
 sesenta e invita a que se se q uere
disfrutar dunha vida sexual rica e
tan larga como a propia existencia
o que hai que fa cer usa - la
capacidade sexual pa ra conserva la
e mantela. Matiza . que m is fci l
mellara - la calidade das relacins
sexua is cando se pasa dos sese nta
po rque decl ina - las necesid ades
puramente fs icas. produce un
aumento mutuo de necesidades
emocionais que compensa
f ortemente a aque las . dicir. o que
se pode perd er en vigor fsico
queda contrapesado con creces
polo amor. a tenrura e o erotismo.
Simone de Beauvo ir. co incide
co ex presado. cando d i que na
xuventude hai impulso sex ual e
este ten a viole ncia du nha
necesidade. ment res que na ve ll ez
se busca mis unha liberacin . un
pracer posit ivo . Esta bsq ueda do
pracer non queda reduc ido
exercicio dunha funcin . en xeral.
unha aventura na que cada membro
da parella realiza a sa existencia e
a doutro dun xeito especial. no
desexo. a turbacin e a conc iencia
fa ise carpo para lograr a
fascinacin do outro. O ve ll o e a
vel la desexan a mido desexa r.
porque conse rvan a nostalxia de
experiencias insustitui bles e po rque
permanecen xunguidos universo
ertico que construron na sa
xuventude e na sa madurez.
Jos Luis Sampedro na sa
novela " La sonrisa etrusca"
describe con grande acerto e be leza
as relacins entre das pe rsoas de
idade que poden servirnos de
ilustra cin. tanto polo retrato que
52
f ai deles co mo pala paix n qu e
nace entre m bolos dous e que
podemos considera r un modelo
frecue nte na nasa socieda de.
Trtase de Brun o. un ca mpes io
ca labrs que ll e diagnostica n un
ca ncro. e q ue a raz di sto ten que
desprazarse ci dade e vivir co se u
fili o. Al va i desc ubrir. a das
persoas importantes qu e o van face r
despertar a todo un un iverso de
sensac ins e afectos qu e antes
nunca viv ira: o seu neto e un ha
mul ler maior. Hortens ia. Comenza a
sentir amo r po r Hortensia e observa
como esta relac in vai ser d ife rente
s ma ntidas coas mul leres ata
ent n. Aq u. agora ha i coqu eteo.
tu rbac in e te nrura. ta mn
since ri dade e com uni cac in d irecta
e fo rte. Hai ocul ta mente da relac in
se u f ilio e nora (a lgo tam n
frec uente pa las presins soc iais.
medo ridcu lo. etc.) e po r ltimo.
Sampedro reflecta o pudor e
intimidade que a mido acompaan
s relacins erticas na vellez.
Non podemos esquencer que a
be leza e atrac in ta mn ex isten na
vellez como mo i be n se descri be na
novela: "Bruno aprecia a
Hortensia os seus rasgos
serenos que encarnan paz
interior e plenitude satisfeit a,
rasgos que s se conseguen coa
idade e a bagaxe de
experiencias que se ofrecen" .
Remataremos as refe renc ias a
esta novela cun fe rmoso f ragmento
que amasa que o erotismo e a
sexualidade estn presentes na
vel lez; negar isto ou proh ibilo
co nd uce a un ha das inf initas
hipoc resas nas que vive a nasa
sociedade.
" ... palabras e silencios na
penumbra primaveral da
alcoba, cernido polos cretns
estampados. Tendidos un
xunto do outro, baixo asaba e
a colcha, desvestidos a medias,
as palabras son estrelas no
crepsculo da cada da
-encarnadas- brasas nun
xogo tranquilo, misterios
compartidos. E os silencios
cntano todo, son a vida
enteira de cada un resucitando
reconstrundose e requerindo
outro para completarse; son
as existencias de ambos
abrazndose nun trenzado de
anhelos e esperanzas ... "
A SEXUALI DAD E NA VEL LEZ
(Referencia dalgns estudios)
Como vimos dicindo ata agora
consttase frecuentemente que a
vis in da nasa sociedade cara o
erot ismo e a sexual idade nas
persoas ma iores xeralmente
negativa e mo i ri gorosa .
Centrarmonos ago ra en estud ios
fe itos refe rentes sexua li dade que
confirman esto .
Go lde e Kogan (1959)
encontraron que s vel los / as
cons iderbanos se res asexuados e
o seu interese pala sexual idade era
calificado como de ps icopatoloxa
ou dexeneracin moral. (isto
avlase con f rases que se esco itan a
mi do como " iso indecente e
imp ro pi o dunh a persoa de idade").
Os estudiantes universita ri os
consideraban o sexo como
inapropiado para as pe rsoas
maio res nun 92%. uti lizando
pa lab ras para clasificalo como
" despreciab le o u apenas
importante" .
Harris en 1976. ato pou que o
46% da poboacin estimaba as
pe rsoas por riba de 65 anos como
mo i activas fisicamente, mais s un
5% os consideraban activos dende
un punto de vista sexual.
Noutro estudio Torre e Kear
concluan que a sexual idade nas
persoas de idade no n poda ser
comp rend ida da mesma forma q ue
nas pe rsoas xoves ou nos adu ltos
de idade media .
En fin. poderiamos segu ir con
estud ios deste t ipo. pe ro o que se
deduce que todas estas actitudes
negativas traen un has
consecuencias prexud ic iais. sob re
todo cando as posen profes iona is
ou pe rsoas que teen contacto
cln ico cos vellos / as. Nos f ogares.
residencias. centros . etc .. polo
xeral , non se ven favo rec idas as
interaccins sexuais. e non
d ispoen de facilidades para as
sas relac ins sexuais. incluso no
caso de pa rell as casadas . Os
marcos fsicos no n estn axe ita dos
o suficie nte pa ra fac ilitar expres ins
de intimidade e en xe ral o pe rsoal
cui dador frustra de mane ira act iva
calque ra tipo de exp res i n sexua l,
incluso a mastu rbac in . seg n
com proba ro n os estudi os fe itos por
Bu rn side (1975). Sechless in ger e
Mill er (197 3) e Butte r e Lew is
(197 6) .
Podemos preg unta rn os o
po rqu se desprecia e nega as
relac i ns sexua is nas persoas de
idade. Un ha das primeiras ca usas
que nos vn cabeza a influencia
enorme desa adorac in poi a
xuventude que esta mos a viv ir
nestes tempos na nosa sociedade
occidental e que sen querer lvanos
binomio sex ual idade-xuvent ude.
Esto refrzase amplamente co n
mu lt itude de modelos a t ravs da
literatura. cine. arte. etc. o entorno
avala e confirma isto.
Nemba rgantes escasean e nin tan
seque ra aparecen modelos cu ltura is
que relacionen sexual idade e ve ll ez.
Outra causa seguen a se- las
confus ins que pupu lan por onde
que ira na nosa sociedade sobre a
sexual idade que anda segue a
equ ipararse reproduccin. Este
erro tan extend ido fai que
moitsimas mu lleres cando ll es
chega a menopaus ia poan fin
sa vida sexual. Esta idea fo i
com probada por Pfeiffer (1975) ,
amasando que estas mu ll eres
cando remataban o seu perodo
frt il pensaban que non deberan
comprometerse en act ividades
sexuais. anda recoecendo que
conservaban capacidade sexua l.
Poderiamos enumerar mis
causas. pero non podemos
esquencer que a actitude das
prop ias pe rsoas ma iores as que
xoga n un papel pri ncipa l. polo que
comenta remos este punto.
O intenta r estud iar as sas
prop ias actitudes atopamos como
ll es infle o med io cu ltura l no que
est n. resu ltando mo i d if icultoso
53
neste grupo poboac ional obte-los
seus puntos de vista. A sa
reticencia e forte res istencia a
co ntesta r. d como resultado os
poucos estudios fiables que hai .
Nunha revisin fe ita por Wasow
e Hoeb (1979) a 63 individuos (27
homes e 36 mu lleres) preguntaban
das cuest ins sob re a activ idade
sexual. A primeira era: "se cran que
un ha pe rsoa de idade debera ter
re lac ins sexua is" e a outra foi
" debera adm iti rse que as pe rsoas
ma io res t ivesen relac i ns sexua is? ".
Os resultados foron que a ma iora
dos suxe itos respostaron moito
m is positivamente segunda
cuestin que prime ira (sob re todo
un 7 5% de mulleres respo nderon
afirmat ivame nte). Esto pode
interpretarse como que a primeira
cuestin a entendan dun xeito
m is persoal que a segunda. No seu
estudio tamn haba preguntas
acerca da masturbacin. dos
pensamentos e fantasmas sexua is.
Haba un ha relac in d irecta de
canto m is correctos eran os
coecementos sexua is mis
op inins perm isivas haba sobre a
sexual idade.
Outra das actitudes que parecen
detecta rse o sentimento de culpa
e vergoa . poden do inh ib ir a vida
sexual. Sobre todo detctase isto
en pa rellas que viven na casa dos
tillos / as.
Pe ro imos centrarnos mis
detidamente sobre a conduct a
sexual da mulle r ma ior.
difcil ter datos. os qu e hai son
os recol lidos po r Kinsey en 1940 e
 revisados en 1953. Neste estudio
Kinsey incluu poucos suxeitos
vellos na sa mostra (126 homes e
56 mulleres). Atopou que tdalas
formas de expresin sexual
amasaban a tendencia a disminur
co avance da idade. lsto tamn
confirmado por outros autores
revelando os seus estudios que a
medida que as persoas van
progresando na idade. tanto o seu
interese no sexo. como a frecuencia
da sa actividade sexua l disminen
e parece que esta tendencia mis
rpida nas mulleres que nos homes.
Anda que Kinsey e outros en 1953
analizan o descenso na frecuencia
do coito e di que isto non un ha
proba de que as mulleres
envellezan na sa capacidade
sexual senn mis ben que o
envellecemento do home e a perda
da sa capacidade sexual o que
se reflecta na d ism inucin das
mulleres. o feito de que sexa entre
as mulleres casadas, nas que se
atopan maior descenso de interese
sexual en relacin coa idade en
comparacin coas non casadas. o
que mellar proba este factor que
comentabamos do envellecemento
do marido (Verwoerdt e out.
1967).
Parece demostrado que a
actividade e interese sexual nas
mulleres maiores depende
considerablemente da
disponibilidade por parte destas
dun compaeiro sexualmente
capaz e aprobado socialmente.
Master e Johnson afirman que
prescindindo dos cambios
involutivos dos rganos
54
reproductores a muller maior
completamente capaz de execucin
sexual a nivel de resposta orgnica .
particularmente se est exposta
regu larmente a un estmulo sexual
efectivo .
A nda que nos imos atopar con
que da coto as mul leres viven un
promed io de oito anos e medio
mis. polo que hai catro veces mis
mu ll eres que homes enriba dos 70
anos. As vivas teen mis
problemas para atopar un
compaeiro o que explica porque
sempre nos estudios que se fan
co incide que os homes maiores son
mis activos sexualmente. a pesar
de que o home ten tendencia a estar
m is afectado fisicamente pola
idade que a muller.
Busse e Pteiffer. demostran a
travs dos seus estudios que a
satisfaccin sexual nos ltimos
anos da parella. depende do bo
funcionamento sexua l durante os
anos medios de vida. Nas parellas
que non disfrutaron sexualmente
durante eses anos improbable
que marche mellar co avance dos
anos.
Master e Johnson atoparon que
a pesa r das significat ivas
modificacins. tanto hormonais
como anatm icas que apa recen co
avance da idade. as persoas maiores
teen un patrn de resposta similar
s persoas xoves e nas relacins
cotis atravesan os tpicos estados
ou fases de excitacin , org asmo e
resolucin. As diferencias primarias
coas persoas xoves residen no
tempo e na percepcin das
sensacins. De tdolos xeitos
segue habendo diferencia entre as
persoas e depende
f undamentalmente das relacins
desenvolvidas na sa xuventude e
adultez. Os que tiveron actividade
sexua l constante e frecuente ata a
sa vellez amasaban pouco
descenso na resposta sexual.
Tdolos datos apuntan a que a
sexualidade representa anda un
momento moi sign ificativo na
vellez. anda que todo parece
intentar disminuilo ou agochalo.
Estas actitudes como xa
comentamos son suxeridas poi a
crencia xeral de que o sexo algo
exclusivo dos novos e que s
excepcionalmente representa unha
eventua l idade na vida das persoas
vel las.
Pero como vem os. a vida sexual
da parella non se interrompe sen n
que prosegue transf or.mndose
como di Comfort ( 197 1) nunha
experiencia sosegada e diferente, e
non por iso menos sexual e rica en
experiencias que a v ida sex ual dos
xoves. integrar un coecemento
de aceptacin. aceptando os
prob lemas da outra persoa e un
ma ior senso de ter co nstrudo algo
en comn que a parel la non desexa
perd er. N este sen so. os 60 e 70
anos poden constitur a mido un
tempo de maior disfrute de novas
actividades e liberdade.
LE NI RIEFENSTAHL, O EROTISMO COMO DESTINO
Unha noite de insomnio. Leni
Riefenstahl. a que fora real izad ora
dos mellares documentais da
poca nazi. tranquilizase lendo "Os
verdes cumes de frica". de Ernest
Hemingway. Nese especial estado
dixase ir atrapando palas
sensacins que lle suxire a
testemua do famoso escritor e
aventureiro. Hemingway fala
dunha anguria fonda por regresar a
frica. Len i pregntase se anda
posbel que exista un pas ande
poida respirar con mis liberdade e
se sentir feliz como persoa.
Oeste xeito Leni prepara un
proxecto de guin para un
documental eneal da escravitude.
anda vixente no 1956 en zonas
como Sudn. e ao pouco tempo xa
a atoparemos en frica na
compaa dun equipo que. canda
ela. se dispn a elaborar o proxecto
in situ. Porn. mesmo na chegada.
algo fortuito. perfilar o seu
destino: o coche que os traslada
ter un accidente e Lenifica
malferida. rescatada e atendida.
cu rada milagrosamente afirma.
pero o seu plan esnaquzase
definitivamente. Ese "bautismo
dramtico". propio dun ser
predeterminado. levara a confesa r:
" .. .e agora a atmsfera africana
abraiame mis ca nunca. Can nas
redes dun feitizo " . (Los Nuba. ed.
Blume. Barcelona. 1976).
Ata ese momento. os nativos
que se tian cruzado no seu
camio eran os habitantes das
cidades. mis ou menos adaptados
s tradicins europeas e mis
rabes. Lmbrase da "primeira
visin" duns guerreiros masai que
pasan diante do seu vehculo:
altivos. despreocupados. ou sexa.
interesantes. desexabeis. "Non
Juana M. Furi
puiden retirar os meus ollas desas
figuras ata que desapareceron entre
o p da estrada". Adubiado ou non .
o relato retorna sempre idea da
experiencia visionaria. da intuicin
de algo anda por definir.
Non ser este o derradeiro sinal
que a conduza cara o lugar tan
agardado. Convencida de que o
proxecto de cinema xa non vai ser
posbel decide abandonar frica. O
ltimo da da sa estada ve unha
revista na que selle aprensenta
unha reporta xe. hoxe clsica . do
fotgrafo George Rodger. Do
conxunto de imaxes. a que mis a
toca a do xigantesco guerreiro
Nuba collido no lomba dun amigo.
mbolos dous cubertos de p
branco. "Aque la foto transformou a
mia vida".
Leni Riefenstahl non a
primeira que sente nacer un ha
paixn condicionada pala obra
doutro artista. Hemingway suxrelle
o continente e Rodger o pas e a
tribu. A fotg rafa infrmase de que
na provincia de Kordofn. da que
son orixinarios os Nuba. entraron
poucos misioneiros "e misioneiras
endexamais". Mais os que a ela ll e
interesan son os do Sul. e non os
do N arde. mesturados por sculas
cos rabes de Sudn. Procura a
raza en estado puro .
Tern de pasar seis anos
denantes poder Leni regresar a
frica.
Ao retorno. formando parte
dunha expedicin alemana a
traveso do Sudn cunha
autorizacin especial do goberno.
ningun pode darlle informacin
sobre a localizacin desta tribu. nin
os oficiais nativos. nin os
exploradores. cazadores ou
55
comerciantes. Asemade. cada
vegada que. coa foto de Rodge r na
man. lle pergunta a algun do pas
polos N uba. a res posta
desalentadora: mranse coma
reliquias humanas. o mis seguro
desaparecidas ao se integraren na
civilizacin.
Riefenstahl segue a narrar a sa
exper iencia ta l se se tratara dun
canto no que a protagonista (unha
muller a cumprir o destino dun
home) observe o seu albo ateigado
de obstculos. Se ao comezo era a
inexistencia de pegadas prximas.
a esperanza chgalle coa
posibilidade de topar grupos
dispersos.
Na primeira semana de viaxe. a
expedicin chega a Kadugli. O
segundo obstculo serao a
natureza. as espenucas que
dificultan o ascenso. cada vegada a
se estreitar cara a meta. ata ser un
s camio que conduce tribu dos
Nuba. Chegados a un lugar no
cima divisan un ha muller na. a
segunda aparicin. "somente un
cinto de prolas adornaba aquel
carpo negro" . Esta imaxe rene
para Leni os seus dous valores
esenciais: A natureza (muller na)
e mis a Civilizacin (o cinto de
prolas).
Cando estn a piques de voltar.
ao lonxe vnse un grupo de homes.
de mulleres. de nenas. ergueitos
todos eles. ns e coa cabeza
enfeitizada coas formas mis
abraiantes. Van. asemade. cubertos
de p branco. tal e como estaban
na foto de Rodger e. anda mis.
mil ou dous mil estn a bailar ao
solpor. "Aqueles seres.
primorosamente pintad os e
enfeitizados. semellaban seren
doutro planeta" . Cara a fin da
cerimonia pdese contemplar a
escena documentada por Rodge r
na que o gaador se r portado s
costas dos seus amigos. O feito
descrbese coma "inusual. curioso,
fascinante". Entre o barullo e mis
a sorpresa. sen previa mudanza,
atpase no medio dos Nuba.
A expedicin reparte as sas
funcins e mentres eles se van
adicar tarefa cientfica, ela
adicarase xente e aprender a sa
lingua. Os nenos han ser os seus
primeiros mediadores. O
achegamento tarase a modo pero
de maneira confiada porque os
Nuba eren no seu afecto. Por outra
banda. e como calquera heroe que
se considere coma tal , Leni pose
algo que a fai moi especial para a
mirada nuba: os seus cabelos
lo iros.
Poisque o seu pe rmiso caduca
s sete semanas. Len i despdese
contra da sa vontade e, unha vez
en Malakal, decide retornar.
Convence a dous estran xeiros para
que lle fagan compaa ata o
territorio dos Nuba e pgalles cos
seus ltimos cartos . Calificrmola
de obses iva fasenos evidente
agora . O atranco repitese noutro
acc idente de ci rcu lacin e du rante
uns das fican bloqueados . Aps o
rescate segue n o se u cam io e aos
dous das Leni Ri efensta hl est,
outravo lta . cos Nuba .
O reenco ntro tri unfa l. Lvana
nos ombros ata as sas casas e
despo is desta entusiasta recepcin
Leni convncese de que pertence
ao g rupo.
Durante varios anos manter
encontros cos nativos Nuba.
" Oeste xei t o pa ul atina mente
soerg ueuse un relato ilu strado e
verdico que recolle, para os ana is
do continente chamada noutro
tempo escuro a vida destes homes
tan primitivamente inxenuos e
fermosos".
As sas fotos percorren sete
anos , do 1962 ao 1969. Leni
Ri efenstahl, ao longo da sa etapa
de documenta lista, ca racterizase
pola exa ltac in dos valores puros
da natureza e do se r humano e fo i
cri ticada pola conviccin coa que
defendeu estes principios pe ro,
asimesmo , admirada pola
coerencia coa que, no curso da
sa vida, colleran forma estes
ideais.
Bailarina clsica metida a actriz
por mo r dunha lesin. despois
deportista de lite, mis tarde
real izado ra de films nos que a
relacin directa persoa-natureza
son eixo de argumentos m is ou
menos elabo rados , o seu cimo
profesional chega da man de Hitler.
Para o dictador real izar os
documenta is da celeb rac in dos
congresos do partido nazi en
Nuremberg (1932 e 1934) e tamn
a obra maior do documental
deportivo. " Olimpiada " (1936) no
que desenvolve xa as anco raxes do
seu credo cinematogrfico: o culto
pola beleza do co rpo e o
ant iintelectua lismo. ( Historia do
Ci ne, vo l. 3. Ed . Pl aneta).
Despois da derrota nazi. Leni
Riefensta hl pasa a traba ll ar no
anon imato. A pub li cacin das sas
reportaxes af ricanas. dous libros
encol dos Nuba de Xa u e os de
Nyaro. reubcana na primei ra lia
da fama . O suceso basase na
presentac in dunha sociedade
primitiva e p ura, vita lmente
rea lizada e no materia l e no
es pit it ual autosu fi cien te.
57
Nas sas fotos, que acompaa
con textos de pretensins
etnolxicas. descrbese unha
sociedade a partir de dous eixos
fundamenta is: a fam ilia e mis o
xogo . No primeiro mantense todo o
que sig nif ica actividade prod uct iva
e reproductiva; no segu ndo o que
reaf irma a ind ivid uali dade e que ao
se r un elemento su perfl uo , polo
mesmo. val ioso : a msica, o
auto-enfeitizamento. o bai le.
Cando Leni describe as fases de
soc ial izac i n, c ntrase na muller. A
nena deixa de se adornar co colar
de doas pa ra se fabr ica r un
"taparrabos " cando chega
pube rtade, asemade, comeza a se
in icia r na tatua xe decorativa e a
cult iva r os rasgos que a farn
desexada : unha rapaza ten mis
posib ilidades de gusta r canto m is
rese rvada en amosa r os se us
se nt imentos se mostre. ( Los N uba,
ed. Blume, p. 19).
A muller decide se acepta ou
non un home e pode se r a sa
amante denantes casar sen caer na
deshonra . Os tillos naturais teen
os mesmos dereitos ca os lextimos.
O home deber se sacrificar por ela
construndo un ha cabana que o
que asegura a sa unin e a
condic i n para o comezo do
convivio en pare ll a. Des po is, a
mu lle r ca rga r coa s tarefas
fa miliares e colect ivas. A nda que
un home pode te r mis dunha
esposa , a mul ler vveo con
pragmatismo : non ha i razns pa ra
os ciumes se o que se consegue
traba l la r menos e dispor de mis
tempo xa que as tarefas reprtense
sen que as esposas vivan xuntas.
Naquelas tribus Nubas mais
apaixoadas. homes e mulle res
adoitan sa ren mal de entre as mans
dos res pectivos cnxu xes.
 O amor libre. entndese como o
que se poder dar entre seres libres.
dicir. non comprometidos con
outra persoa. porque a lealdade
un valor sagrado. No seo desta
orde liberadora a maternidade
querida por todas as mulleres e o
aborto s se produce en caso de
in cesto.
As rapazas Nuba ca racterzanse
por unha xestual idad e sexua lizada.
O seu atractivo non est no n.
alnda con seren moi belidas de
formas. se non na pose do co rpo .
As adolescentes ado itan aparecer
firmes sobre do chan. coas pernas
ergueitas e arredadas. ta l se se
dispueran pa ra a penetrac i n.
Se as mozas aparecen frontais.
no mesmo cad ro estarn os
homes. o motivo da danza e da
ofrenda. Dentro dunha serie
adicada Danza do Amor. os
primeiros planos dos xoves
maquillados amsanos
submersos no rito. non como
actores se non como protagonistas
completos.
O espcime Nuba ser. as.
paradigma de perfeccin fsica por
mor da comun icac in que mantn
coa Natureza en estado puro.
Ascetas pola sa economa frugal.
resultan abraiantes pola fineza dos
seus xestos. a gracilidade do porte
(Leni Riefenstahl comprcese en
ensinar tanto a sa adicacin ao
traballo coma ao ocio creativo .
msica. tatuaxe. maqu illaxe .. .) e a
sa cohes in de grupo . Entre os
Nuba non haber sitio para a
seardade. poisque tampoco o hai
para o individualismo. A persoa
realizase dentro do grupo e vive
para o g rupo .
A autora chega ao cimo da
contemplac in ertica. do lecer.
cando o seu modelo africano se
exh ibe con total abandono. arando
na te rra. lo itando. enfe itizando o
seu corpo con tatuaxes ou
debuxos. in consciente do seu
atractivo. alleo a s e ao asexo por
tras o visor da cmara.
A fermosa rapaza de Fama
(Ko rongo) foi apaada nun intre.
nun aceno impreciso. sen
obxectivo definido . Non nos irnos
enganar. a fotgrafa non ten como
principio o estudio antropolxico
desta clase de Nuba (nas
Bibliotecas clas ifican os seus
libros no .apartado de etnoloxa);
ela fo i a Africa para ver. para se
reencontrar cu n idea l de
civ ilizac in que ficou abolida coa
derrota do fascismo: a idea de que a
vida humana se resolve nas figuras
Eros e Thanatos .
Riefenstahl pretende inmutabe is
estes eixos vitais. esencias da
natureza humana que se corrompen
co progreso. El a mesma puido
comprobar tal aserto cando despois
de varios anos de visitas regu lares
descobre que o fatdico progreso calor e canseira . O meu
tocou tamn aos "seus" Nuba.
Arrepuxados polas malas co ll eitas.
os homes da t ri bu deixan os seus
dominios para ir trabal lar nas
cidades. Al coecen o alcool. os
ca rtos. a roupa. Os Nubas
trnansen desconfiados e debecen
por bens materi ais. rachando coa
harmona que conformaba a sa
vida en comn. Cando anos mis
tarde Leni ll es amosa o libro do que
son protagon istas a resposta dos
Nuba dixaa coa boca aberta:
senten vergoa de estaren ns. A
idade da in ocenc ia ednica
morrera.
A sa segunda etapa comeza
cun soo. Outra volta aparece a
vocac in. o destin o. Soa que ve
dous homes negros a loitar con
gracia co reogrfica nun espacio
cheo de sangue . Esta imaxe re.mete
para a sa primeira viaxe por Africa
na procu ra dos Nuba. Pero para
este ambiente s conta co nome do
poboado. Kau . Perdido o primeiro
vestixio do paraso. esta podera ser
unh a nova oportun id ade: olleino
tal a ltima esperanza de atopar
algo extraordinario.
Em barcada na aventura do
redescubrimento. ax ia apa recern
as db idas sobre da conveniencia
desta expedicin. D traballo achar
aos Nuba pero. igual que na vez
anterior. a persoa escollida
descobre o que lle est destinado
mediante a vista: primei ro un grupo
de casas. despois uns cativos e
cativas. As nenas son
espec ialm ente fermosas e ariscas
coma os animais. Estn nas e
teen o corpo untado cun aceite
vermello. Cando se decatan da
presencia da Leni agchanse.
" De speto sentinme inmune
desexo nico era tomar algunhas
fotos".
Advirte que o baile das nenas
ertico e despreocupado a
pesares de non te r homes pe rto
delas ( Los Nubas de Kau. p. 1 0).
Xa dende as sas primeiras
realizacins cin ematogrficas o n.
para Leni . actuaba como prin cipio
artstico. sen implicacins
sexuais.
Nesta ocasin se ra tan doado
coma inevitbel talar do
"voyeurisme" da fotgrafa.
Descrb ese a s mesma acob ill ada
atrs dunha rb ore. "armada" con
teleobxectivos -de 90 a 560
mm.-. disparando a pulso as sas
cmaras con motor. centrando o
interese no motivo e
prescindindo do contexto na
meirande parte das imaxes
... adrede. xa que os segundos
planos deban ser o menos
definidos posbel. o que os fai mis
pintorescos ... (Photo. 5. p. 65).
Tamn utiliza flash para dar relevo
e para facer sobresar o brillo da pe\
untada co aceite.
Nos Zuar. en \oita con coitelos.
o motivo desta segunda aventura. a
exhibicin da violencia ritual e do
seu resultado de sangue tentan de
provocar excitamento fsico e lecer
esttico e de incitar fusin co
grupo. imbricndose da nica
maneira que \le posbel. coa
fotografa. Funme achegando cada
vez mis s inmediacins dos
\citadores ata me situar por fin no
meio do tumulto. Botronme de aJ.
pero consegun achegarme de
novo dende outro lado. Saba
perfectamente que aqueJas fotos
constituiran documentos nicos.
Non quera perder un ha soa e non
me importaba "\oitar". tamn eu.
para pode\ as facer ( Photo. 5.
p. 64).
A fotgrafa enfatiza en todo
momento que os nativos Nuba
aceptan esto icamente a dor fsica.
tanto no resu ltado dos combates
triba is masculinos o seu rostro non
reflexaba ningunha dor (p. 64)
coma no ocasionado pola
cerimonia da tatuaxe femenina
mesmo cando a dor col le as
zonas mis sensibeis. a rapaza
sempre faca por disimulado
( idem).
A fin desta aventura non
recuperar prestix io profesional. En
todo caso. as d iversas
expedicins emprendidas dende o
seu pas de orixe as como a sa medios de expresin que se
integracin no grupo obedecen ao adoitan destinar aos homes non
desexo de afirmar antigos fora consciente da sa verdadeira
principios: a sublimacin do home fascinacin? Ou quixo
como ser natural dependente do disimu lalos encubrndoos con
grupo. principios cu\turais que s se
Resulta chocante a conclusin poderan soster en perodos
que nos conduce a lectura e a vacacionais? -'.
contemplacin das fotografas da
Riefenstahl. Se ben a sa idea a Trad . Margarita Ledo
da harmona home-natureza sobre
dunha base de dependencia na que
se rexeita o progreso e mis a
civilizacin moderna. os medios
empregados para expresalos e para
integrarse no grupo que a fascina
son de tipo intelectual (traduce a
sa excitacin e a sa idea en
imaxes) e industrial (o recurso a un
medio que xorde na fase da
industrial izacin). E esta non .
seguramente. a nica
contradiccin da fotgrafa
alemana.
A sa aportacin. notbel pola
coherencia xeral da sa obra. vi use
desmerecida polo seu transfondo
reaccionario. Posibelmente de ter
limitado o discurso aoque hoxe
aparece como mis evidente nas
sas fotos. a ntima conexin de
Eros e de Morte. e de o ter
manifestado publicamente coma un
fantasma ertico persoal recurrente.
o ser humano na sa plenitude
fsica. tera sido mis popula r entre
as intelectuais feministas (Susa n
Sontag pxoa verde hai uns anos
no seu artigo "Fascinante
Fascismo") e quizabes houbera
tido mellares crticas por parte
daqueles fotgrafos que somente
viron unha coleccin de
estampas estilo "National
Geographic".
Podera ser que esta muller que
disfrutou da mobil idade e dos
59
EROTISMO EN "LA REGENTA" DE CLARN . Historia dunha frustracin
Como se sabe. "La Regenta" de
Leopoldo Alas. "CLARIN" pasa po r
ser a novela mis representativa do
Realismo espaol do sculo XIX.
Este movemento literario ado ita
poer aos personaxes en conflicto
co seu entorno soc ial. prev ia
documentacin f iel na prop ia
realidade. po lo que a an li se que
nos propoemos face r pode darnos
boa idea. a travs do confli cto da
protagonista. da ex istenc ia pos ible
de situacins parellas na muller da
poca.
A critica. no seu conxunto.
considera a obra como "abe rta
censura contra da sensual idade
reprimida" . sensualidade que as
clases domina ntes gozan de xe ito
ocu lto. hi pcrita mente. e a lgrexa
pe rsegue.
Ana Ozores. a protagon ista.
inadaptada e insatisfeita. un
personaxe en tensin. que lo ita
entre das forzas: Vetusta e o
Maxistral; a cidade. que a quere
afogar na sa rutina de "peca r e
gozar". e a relacin co Maxistral
que lle brinda a posib le fuxida deste
ambiente pola va da rel ix i n e do
mistic ismo. Ela. sa vez. debtese
internamente: o modelo que ll e
ofrece a sa soc iedade non lle
gusta e o intento de refux iarse na
relix in choca de continuo coa sa
inclinacin natural ao disfrute dos
praceres sensoriais eco
recoecemento do seu corpo que
non atopa comun icac in sexual.
Como para Weber. oscila entre a
tentacin ertica e o entus iasmo
relixioso.
Carme Panero e Luz Rei
60
Nos captu los 111. IV e V. o auto r
fa i un detal lado estudio de Ana
Azo res. Vexmola por exemplo no
momento de deitarse:
"Despus de abandonar
todas las prendas que no
haban de acompaarla en el
lecho, qued sobre la piel de
tigre, hundiendo los pies
desnudos, pequeos y rollizos,
en la espesura de las manchas
pardas. Un brazo desnudo se
apoyaba en la cabeza, algo
inclinida, y el otro penda a lo
largo del cuerpo, siguiendo la
curva graciosa de la robusta
cadera. Pareca unha impdica
modelo, olvidada de s misma
en una postura acadmica
impuesta por el artista. Jams
el arcipreste, ni confesor
alguno haba prohibido a la
Regenta esta voluptuosidad de
d istender a solas los
entumecidos miembros y sentir
el contacto del aire fresco por
todo el cuerpo a la hora de
acostarse. Nunca haba credo
ella que tal abandono fuese
materia de confesin.
Abri el lecho . Sin mover los
pies, dejse caer de bruces
sobre aquella blandura suave
con los brazos tendidos.
Apoyaba la mejilla en la sbana
y tena los ojos muy abiertos .
La deleitaba aquel placer del
tacto que corra de la cintura a
las sienes".
obv ia a sensua li dade coa que
nola presentan esas palab ras. Ao
longo deses captul os te mos
abondosos exemplos da sa
com pl acencia sensorial: o
arrecendo das herbas do monte. o
tacto das sabas. a brandura dos
co lch ns. a calor do cancio de
fans. a sa udade de aloumios e das
canc i ns de be rce que lles o ra
ca ntars mulleres qu e arralaban
aos ti llos na praza. El a busca
instintiva mente o amo r do contacto
fsico do qu e ca receu desde nena :
"Ana haba sentido toda su
vida nostalgia del regazo de su
madre. Nunca haban oprimido
su cabeza de nia contra un
seno blando y caliente; y ella,
la chiquilla , buscaba algo
parecido dondequiera " .
Vexa mos tam n. nos mesmos
ca ptul os. os datos so bre a infancia
e a edu cac i n do pe rsonaxe:
Orfa de nai. aos catro anos foi
confiada ao co idado dunha aia
hipc ri ta. luxuriosa e puritana. Ana
tivo unha infancia so lita ri a que a
fixo soado ra (" Ana que jams
encontraba alegra, risas y
besos en la vida, se dio a soar
todo eso desde los cuatro
aos") . Un ep isod io posterior va i
marca la durante toda a vid a: a no ite
pasa da co se u ami go Ge rm n na
barca de Trbo l. can do t ia dez
anos e o Germ n doce. O ep isod io
foi inte rpretado malic iosa mente
po los adultos e el a. que non
enten da na sa in ocenc ia os
comentarios que a aventu ra
susc itara. ca mbiou de ca rcter
("Tuvo miedo de lo que los
hombres opinaban de todas las
acciones, y contradiciendo
 poderosos instintos de su
naturaleza, vivi en perpetua
escuela de disimulo, contuvo
los impulsos de espontnea
alegra; y ella, antes altiva,
capaz de oponerse al mundo
entero, se declar vencida,
sigui la conducta moral que
. se le impuso, sin discutirla,
ciegamente, sin fe en ella, pero
sin hacer traicin nunca") .
Regresa o se u pa i a facerse
cargo da sa educac in cando Ana
ten catorce anos. Carlos Ozores
un librepensador. fe to que ter
repercus ins pos it ivas na
formac in intelectual da Rexenta .
pero esta formaci n asex uada
destinou o se u erotismo ao
aillamento. Seguindo ao na rra dor.
pdese di cir que era aq uel a un ha
educac in neut ra e que. a pesa r de
que o pai co mo milita nte peda a
emancipaci n da muller. no fon do
da sa conc ienc ia tia femia po r
un ser inferior. como un bo animal
domstico.
Un has tas "caritativas" acllena
morte do pa i. Dona Ag ueda e
dona Anunc ia ens nanlle a mo ral
do "ten con te n". todo un cdigo
de mora lidade e co ndu cta sex ual
baseado na hipocresa:
"las dos hermanas se
miraron. Era llegada la ocasin
de explicar lo del ten con ten .
-Oye, Anita -dijo con voz
meliflua la perfecta
cocinera-; t eres una nia; y
aunque nosotras poco
sabemos del mundo, tenemos
alguna experiencia, por lo que
se observa.
-Eso es; por lo que
observamos en los dems .
- En el mundo en que has
entrado, y al que perteneces de
derecho, es necesario .. . un ten
con ten especial.
-Un ten con ten, eso.
- Sobre todo en el trato con
los hombres. T habrs notado
que en pblico los de la clase
jams faltan a la ms estricta y
meticulosa ... Eso, decencia.
- Que es lo principal-dijo
doa Anuncia como quien
recita el declogo .
- .. . y ni porque se te
acerquen mucho para hablarte;
ni porque hagan alusiones
picarescas, y siempre llenas de
gracia, a la hermosura de tus
hombros, a lo torneado de lo
poco, poqusimo de pantorrilla
que te hayan visto al bajar del
coche; por nada de eso, ni aun
por algo ms, con tal que no
sea mucho, debes asustarte, ni
escandalizarte, ni darte por
ofendida.
-De ninguna manera
-apoy doa Agueda .
-lo contrario es dar a
entender una malicia que no
debes tener. Tu inocencia te
sirve para tolerar todo eso.
( ... ) .
-Pero, si lo que no es de
esperar ...
-De ninguna manera ...
-Alguno se propasase a
mayores, lo que se llama a
mayores, sobre todo,
61
tomndolo en serio y
obsequindote (palabra de la
juventud de doa Anuncia),
obsequindote en regla ,
entonces no te fes; djale
decir, pero no te dejes tocar. Al
que te proponga amores
formales, no le toleres
pellizcos, ni nada que no sea
inofensivo. Escandalizarse es
ridculo, es como no saber con
qu se come alguna cosa .. .
- Es una falta de educacin
entre la clase ...
-Y tolerar demasiado es
exponerse. T no te has de
casar con ninguno de ellos ...
-Ni gana, ta -dijo Anita
sin poder contenerse,
pesndole enseguida haberlo
dicho.
-Eso de la gana te lo
guardas para ti - exclam doa
Anuncia puesta en pie otra
vez".
Dona A nuncia moi explcita.
ta nto no que se reti re ao aspecto
dos desexos (" ... la gana te la
guardas para ti") - un aspecto
nt imo. aill ado-. como no que se
retire ao matrimoni o. O erotismo
parece relega do a mero xogo de
sa ln. e o matri moni o nas
circunsta ncias soc ioeconm icas da
sobria. s pode ser un matrimonio
de conven ienc ia: un marco pouco
aprop iado pa ra o tempe ramento
apaixonado da protagonista. para
os seus ance ios de place r. para a
sa falta de ca ri o.
Efectivamente . o casa mento
cun home honorable. pero moito
 mis vello. agudiza r a sa
f rustracin e so idade. O narrado r
reca lca o t ipo de re laci n
paterno-filial que se estab lece entre
ambos desde un principio. qu e
dormen separados. que el antep n
os praceres da caza aos da ca ma...
El a sofre crises nerviosas qu e o
esposo non sabe interpret ar: "El se
inclin para besarle la frente,
pero ella, echndole los brazos
al cuello y hacia atrs la
cabeza, recibi en los labios el
beso" . En vano busca o amante no
marido e debe reprim irse polo medo
de ser rexe itada :
" No haba gozado una sola
vez esas delicias del amor de
que hablan todos, que son el
asunto de comedias, novelas y
hasta de la historia"( ... )
"Recordaba, entre
avergonzada y furiosa, que su
luna de miel haba sido una
excitacin intil, una alarma
de los sentidos"( ... ) " ... llegaba
la primavera, y ella misma, ella
le buscaba los besos en la boca;
le remorda la conciencia de no
quererle como marido, de no
desear sus caricias; y adems
tena miedo a los sentidos
excitados en vano".
E ten plena co nsc iencia da
frustracin. Vexmo la coa sa
criada Petra paseando polos ba rrios
de Vetusta. despois da confesin
(IX) . por tres veces Ana percibe o
pracer no ambiente que a rodea.
analfzao. compadcese de s
mesma:
-Petra regresaba dunha
"apurada" visita a un muo .. .
62
"Ana, sin saber por qu, sinti
un poco de ira.' Cmo seran
aquellos amores de Petra y el
molinero? Qu le importaba a
ella? ... ' Pero la manera de mirar
a Petra, estudiando los
pormenores de su traje, algo
descompuesto, la fatiga, que
no poda ocultar, el sudor, el
calor de sus mejillas, revelaba
una curiosidad que quera
ocultar en vano la Regenta.
'Qu haba hecho en el molino
aquella mujer?' Este
pensamiento balad, obsesin
estpida que era casi un dolor,
absorba toda la atencin de
Ana, a su pesar".
- E tropezan co paseo de mozas
e mozos qu e saen das fbri cas . E a
Rexenta "( ... )crea ver, sentir
all, en aquel montn de ropa
sucia, en el mismo olor, picante
de la 'chusma', en la algazara
de aquellas turbas, una forma
de placer del amor; del amor
que era por lo visto, una
necesidad universal.
( ... )
Ana particip un momento
de aquella voluptuosidad
andrajosa . Pens en s misma,
en su vida consagrada al
sacrificio, a una prohibicin
absoluta del placer, y se tuvo
esa lstima profunda del
egosmo excitado ante las
propias desdichas. 'Yo soy ms
pobre que todas stas. Mi
criada tiene a su molinero, que
le dice al odo palabras que le
encienden el rostro; aqu oigo
carcajadas del placer que
causan emociones para m
desconocidas ... ' "
-Xa ca mi o da casa. ato pa a
M esa - o " donjun" loca l que
apostara por sedu cir presa mis
cod iciada de Vetust a:
-"Nunca, nunca accedera
ella a satisfacer las ansias que
aquellas miradas le revelaban
con mucha elocuencia; sera
virtuosa siempre, consumara
el sacrificio, su don Vctor y
nada ms, es decir, nada; pero
la nada era su dote del amor.
i Mas renunciar a la tentacin
misma! Esto era demasiado. la
tentacin era suya, su nico
placer. i Bastante haca con no
dejarse vencer, pero quera
dejarse tentar!".
O argumento da obra. di ciamos
no comezo. seg ue as osc il ac ins de
" La Rege nta" entre a tentac in
ertica e o entusiasmo reli xioso. O
seu di lema -como d i Weber- non
o de elex ir entre o deber mora l e o
desexo inmoral. sen n entre das
ma neiras -a parentemente
co nt rad icto ri as. pero na real idade
be n se mella ntes- de escapa r da
montona e opres iva ru t ina de
Vetusta: a do mi sti cismo relixioso e
a do amor romnti co. A na te nta
vence r as "limitac ins" da sa
se nsualid ade. das intru sins
momentneas de necesi dades
co rpo rais. dos arran qu es da sa
sexuali da de re primid a. Tenta
ve nce r os imp ul sos erticos. en fi n.
ou poi a v a da inmersi n msti ca en
Deus. ou pola da inm ersin
amorosa na alma do se u amante.
Co mo tam n sin ala Weber. as d as
vas son basicamente idnticas.
pertencen ambas a un soo de
idealidade do que o comn dos
mortais que a rodea ca rece: carece
de soos o vulgar "donjun" Mesa.
e o rxido ideario do confesor -do
imponente Maxistral- carece de
humanidade; en tan soberbio
ideario non ten cabida. ao final da
novela. nin a fraternidade. nin o
perdn: a vulgar realidade social
condnaa ao f racaso e soidade
para sempre.
O erotismo de " La Regenta".
historia dunha frustracin era o
noso ttulo. Clarn concle
poendo de manifesto a traxedia
dun personaxe no que se interpreta
ao ser humano pola sa natureza.
Traxedia de fatal desenlace. non
porque fracasen os ideais -que
fracasan como acabamos de ver-
senn porque a realidade que o
autor satiriza tan vulgar. tan
hipcrita e pervertida que.
esencialmente. condena ao fracaso
propia naturalidade dos
sentimentos e dos sent idos.
Non s se ven frustrados o amor
platnico da va mstica e o amor
romntico das lecturas da
protagonista . Esta ve fracasar
tamn sa sensualidade que non
correspondida. Explicase as que
" La Regenta" non tea o desenlace
habitual da novela de adulterio
decimonnica. que remata coa
morte da ad ltera. En " La Regenta"
mtase o Amor. tamn o amor
carnal.
Ilu strativo do que dicimos era
que Ana non tia un amante en
Don Vctor. Ilu strativo e brutal o
seu adulterio. Vexmola. como
proba do que dicimos. entre os
bra zos de Mesa. qu e non outro
que o corega dese co ro de Vetusta .
a cidade que a afoga e a silencia:
"'( ... )Contigo no pienso
ms que en quererte'. Esto
sola decir ella en brazos de su
amante, gozando sin
hipocresa, sin la timidez, que
fue al principio real, grande,
molesta para Mesa, pero que
al desaparecer no dej en su
lugar fingimiento. Ana se
entregaba al amor para sentir
con toda la vehemencia de su
temperamento, y con una
especie de furor que
groseramente llamaba Mesa,
para s, hambre atrasada".
Para tan in adecuado amante as
apaixonadas manifestacins tan s
significan adulacin da pagada
imaxe de seductor. preocupado por
non perder facultades
("facilitaban estos
alambicados goces del gallo,
corrido y gastado, pero capaz
de morir de placer sin miedo. Y
a pesar de tanta felicidad,
Mesa estaba intranquilo") .
Un has facultades que. para ataca r a
"forta leza" de" La Regenta".
co id ara en extremo durante meses
de exercicio e abstinencia ...
E Ana. mergullada desde nena
na il la do seu erotismo. chegar ao
remate da novela sa so id ade
definitiva crendo "sentir sobre la
boca el vientre viscoso y fro de
un sapo".
63
BE NI T O LOSADA E AS RELACINS HOME-MU LLER
Durante o XIX mo i rara a
presencia da temtica ertica na
obra dos nasos escritores e
escritoras. A nmina de autores
que tratan con algunha insistenc ia
o tema redcese a dous autores
Eduardo Pondal e Benito Losada .
que teen en comn reduci-lo
mbito do erotismo descricin
das relaci ns sexua is entre homes
e mulleres.
A visin que Pondal ofrece das
relacins home -mulle r fo i
atinadamente analizada por Marra
Xos Oueizn1 . Eu. pala mia
banda ocupareime neste caso de
estudia- la obra de Losada.
Benito Losada Astrai naceu en
Santiago no ano 1824. era po lo
tanto mis vello ca Ponda l e ca
Rosala. Na sa cidade natal
li ce nciouse en Medicina. entrando
a formar parte do carpo da
Sanidade Militar. emprego no que
se mantera ata a sa xubilacin.
un poeta serodio. xa que o seu
prime iro libro. Poesas 2 sau do
prelo no ano 1878. cando xa
contaba cincuenta e catro anos. A
sa segunda obra fo i Soazes d 'un
vello 3 (1886). que a diferencia da
anterior. que era bilinge. estaba
escrita ente iramente en ga lego. A
sa terceira publicacin . e tamn a
derrade ira. foi Contio:fl. Morreu
en Santiago no ano 1891 .
A nota definitoria da poesa de
Losada o seu carcter costumista.
a descricin da pla cidez e da
amabilidade do mundo rural e.
ademais. a presentacin en var ios
dos seus poemas das relacins
Carme Hermida
64
ert ico-sensual-sexuais entre home
e mul ler.
Con respecto a estas ltimas
afirma Lus Martu 15 que o efecto
principal dos se us poemas radica en
construr un modelo tradiciona l de
ro les sexua is. arquetp icos da
soc iedade: o home usa de tdo los
seus trucos pa ra consegui-los
favores femi ninos; a moza finxe
rexe italo cun pudor ritual; a mu ll er
ten como obxect ivo pri mordial o
matrimon io. o home. pala contra.
rex itao en funcin da sa imaxe de
seductor.
Se ben certo que esta
ca racterizacin lle cad ra totalmente
s poemas de con ti do
ertico-sexual que aparecen no
libro Soazes. non se pode adaptar
de ningn xe ito para os inclu idos
na obra Cantias. que presentan
un ha estructura diferente e un ha
ma ior variedade na descric in das
situacins ert icas . Po r este motivo
cons idero que as das obras deben
ser analizadas por separado .
SOAZES D'UN VE LLO
Os poemas ertico-sexuais
deste libro mostran un ha estructura
que se pode esquematizar do
segu inte xeito:
-Descric in dun escenario
natural e de abundante natureza.
- Este espac io ocpao un ha
mulle r. O narrador descrbea
centrndose na sa cara (ol las.
boca. labios. dentes) e
mencionando globalmente outros
aspectos da sa f igura. ca rpo
xe itoso. ps pequenos. etc.
-Aparic in speta do home
nese espacio.
- De primeiras este faille un ha
declaracin de amo r mu ller e
despois pdel le unha
compensac in sexual.
-N un primeiro momento a
mulle r non accede s requirimentos
do home. pero paseniamente vai
senda desarmada palas sas
arg umentacins ata acceder s
seus ped imentos.
Nos tres poemas ande mellar se
aprec ia este esquema son "Boa
fe ira" (p.139- 144) . "Nonfa les
d'eso" (p. 171-180) e a "Cunea
d'auga" (179-199). cuns f inais moi
diferentes nos tres casos. No
primeiro deles a muller acepta o
ofrecemento que lle fai o home. con
segundas intencins por suposto.
de xantaren xuntos. No momento
en que o home. na rrador da
histori a. declaraba "estabamos tan
ad iante ... chegbamos poernos
tan maduros como f igos ... ".
aconteceu algo imprevisto.
"apareceron dous mozos. fortes
coma dous esteos. e
botronsem'enriba. mal lando en
m in".
En "Non fales d'eso" a
conclusin ben diferente. Neste
caso non hai ningn imprev isto que
impida a consumac in da relac in
sexual. Agora ben. seu remate. a
moza sol icita do home a
formal izacin da situac in.
representada polo feito de ir fa la r co
pai. e un ha nova cita. A eses rogos
responde o mozo "Boa gana teo!
( ... ) Non fa /es d'eso" (p. 180) .
 A "Cunea d'auga" o nico
poema deste autor ande hai un ha
ameaza de violencia fsica por parte
do home se a muller non acepta a
sa proposicin. Noutras
composicins desta temtica
chgase a un convencemento da
muller por medio de promesas dun
amor inexistente. dun futuro
comn. ou con causas mis
terreais. como un bo xantar ou
unha boa cea . Neste caso. sen
embargo. cando a muller non acaba
por acceder s pedimentos do
home e ameaza con pedir axuda.
contesta o home indicndolle "non
teo medo; teu pai non ven anda
pois moy cedo" (p. 199)
O conxunto dos poemas deste
libro caracterizase por responder a
un mesmo patrn de
comportamento arquetpico. O
home o suxeito activo no
establecemento das relacins
sexuais. a mul ler pala contra o
suxeito pasivo. situacin que se
manifesta non s por se-lo home o
encargado de leva - la iniciativa e de
propa- lo contacto. senn porque
el o que busca a muller. Esta
aparece sempre nun lugar no que
est realizando un labor. A este
lugar aproximase un home -nunca
a muller se achega home- que
irrompe no seu espacio para
solicitar da muller a complacencia
sexual.
Outra caracterfstica dos poemas
que en todos eles hai un acoso
por parte do home. Non se trata de
relacins que xurdan
espontaneamente dos dous; o
elemento masculino proponas e a
muller vese abrigada a da-lo seu
consentimento debido insistencia,
s ofrecementos diversos e, tamn,
s ameazas. O mesmo autor resume
esta situacin por medio dun refrn
popular. aquel que di que "probe
que pedicha, codelo saca"
(p.199).
Hai dous poemas que rompen
ca esquema anteriormente trazado.
Un deles o titulado " Espadela" (p.
149-154). ande presenta as
rela cins home-mu ller asumidas
con totall iberdade palas das
bandas. Despois de narra- las
caractersticas do trabal lo
comunitario citado e de describ- la
festa coa que se celebra o seu
remate. indicase que posible ver
"que Carmela est con Farruco.
xuntos com'obreas. teen e' -un
pano cubrtal-as testas ... ".
Ante a posibilidade de que a
leccin que se tirase do poema
puidese inducir a un
comportamento semellante aparece
axia a indicacin dos
inconvenientes destas relacins e
que. como non poda ser menos.
afectan unicamente s mulleres: o
seu posible embarazo o pecado
que cometen. do que parece que
estn libres os homes.
Xa para rematar coa anlise de
Saazes cmpre deixar constancia
dun poema no que a muller parece
sobreporse dominacin sexua l do
home pois quen de elixi-la persoa
coa que manter relacins. A
taberneira protagonista de "Ouen
fora frade! ", toma esa decisin; pero
como esta non un ha funcin que
as mulleres poidan realizar a sa
65
eleccin nunca poder ser boa e. de
feito. o home era frade. A cond icin
eclesistica do elixido a mellar
maneira de negarlle a liberdade de
escolla muller e de permitirlle un
protagon ismo activo nas relacins
ertico-sexuais. ela. debido sa
incapacidade e sa inferioridade,
nunca ser quen de face r un ha
eleccin axeitada.
CONTIOS
Os poemas contidos neste libro.
e tamn os incluidos na terceira
parte de Saazes. titulados
"Cantias d'a mia aldea". son
dunha estructura totalmente
diferente dos anteriormente
ana lizados. Da descricin de cadros
de costumes psase agora
narracin dunha situacin moi
concreta que se desenvolve.
xeralmente. en menos de dez
versos. M entres que en Saazes as
situacins descritas son idealizadas
polo poeta. nos Cantias os cad ros
presntanse con toda a sa crueza
realista. Coa intencin de
suaviza- la dureza de moitas destas
escenas uti lizase unha linguaxe
simblica. que dimine o impacto
do cadro. pero non lle resta nada do
seu rea lismo.
Nos Cantias son moitas as
composicins que teen como
tema centra l as relacins
home-mul ler. A diferencia do libro
anteriorment e analizado o contacto
ertico va i aqu moito mis al. Xa
non se trata de pedirlle un bico a
un ha moza e insinuar despois a
continuacin da relaci n co acto
sexual; agora , ademais de
narrrense os prolegmenos dos
co ntactos erticos. nomase o acto
sexual en si. lso si, sempre a travs
da lingu axe simblica ande
determinados elementos da vida
diaria. ovos, mazs. chourizos.
figos. peras. etc .. rem iten s
rganos sexua is. paixn amorosa,
exc itacin sexual. etc. Unha nova
diferencia entre os dous libros.
consecuenc ia da perda de
protagonismo do poeta que en
Cantias adquire a funcin de
simpl e transcr itor da realidade , a
maior va ri edad e de situac ins e de
compo rtame ntos ertico-sexuais.
Os mis importantes son:
-Ap roximacins erticas que
non rematan co acto sexual pola
negativa da muller:
" Pidlndoll e lume, Anton
chego u prta de Rsa;
ela. qu ' moi dadivsa.
deulle aceso un boo tizon .
Vanse n-aquela ocasion
rebuldar cocia.
e ver qu 'o cigarro tia
sin lume. Anton dille as:
-Anque m' o acendiches ti .
matchemos ben agia "
(p. 19) 6.
A outra posibilidade de que a
ap roximacin non remate co acto
sexual o recoecemento por parte
do home da imposib ilidad e de
imporlle o seu desexo sexual
muller:
"Antnte poi-a mian ,
co ll er figos ' eira
foron Mariquia e Jan.
la subeus' figueira
e Jan deitouse n'o chan.
Dxo ll'la -Vo uch' dar
o millar, qu'o estou collendo.
El . sin os ollas virar,
respondeulle: -estouno vendo ;
Mais non lle pdo chegar"
(p. 67).
-Aproximacins erticas que
culminan co acto sexual. Dentro
destas pdense facer varios grupos.
Dende os que presentan o acto
sexual motivado por unha situacin
inesperada e que non ten ningunha
consecue ncia para os formantes da
parella ata aqueles que presentan as
sas consecuencias negativas. que
afectan fundamentalmente s
mulleres.
A consecuencia negativa mis
evidente que o acto sexual pode
provocar na muller o seu
embarazo:
"Topou Jan. o vinculeiro .
Carmelia de Mere;
el regaloulle unha pera;
la el un abrideiro.
A o mozo ben lle prestou
o abrideiro de Carmla ;
mais empachuse ll e la
a froita que lle Jan dou ".
(p. 39) .
Outra consecuencia negativa
para a muller o rexeitamento do
home descubrir que non era o
primeiro. Curiosamente o tpi co da
virxindade e a sa alta valoracin.
que se pode su por total vixencia na
poca -como anda a ten na
actualidade- non aparece mis ca
nun poema. Precisamente neste
que transcribimos:
"Que fose me dixches
os figos d' o teu hrto;
iba de fama mrto,
un slo ti me dches.
Comino: mais decraro
e. juro canto digo,
q'estaba ja aquel figo
comesto d'un pa x ro" (p. 79) .
Para o home tamn hai
consecuencias negativas. anda
que non tantas nin tan frecuentes
como as da muller; a principal. a de
ser contaxiado dunha doenza
venrea. Este feito , ademais. ponse
en relacin co mito de Eva, dicir.
coa maldade intrnseca que poden
transm iti-las mulleres, sobre todo
cando son elas as que toman a
iniciativa:
"A Farruco. o d'a devesa.
doulle unha noite Luca
unha mazn cami:iesa ,
que por dentro apodreca .
Comeuna e fxolle mal. ..
Mais que ll a madou comer.
senda que por outra igual
perdeu mundo a muller?
(p 49).
As composicins que se limitan
a describi-los prolegmenos dunha
relacin sexual positiva presentan
dous tipos de desencadeantes da
paixn ertica . Un deles. o que fai
referencia descubrim ento da
muller nunhas circunstancias que
espertan o apetito sexual do
macho, coincide co procedemento
utilizado en Soazes:
 "Andrucho foi cortia
catar herba. noutrnte,
e lavand'os ps n-a fonte
atopou Carmelia .
Vendo-ll'a prna branquia
non sei que qui xo facer:
el hme. la mullr;
un tolo. fai un ha tola ...
En fin. vai o gato ola
pol-o rabo d' a cullr" (p. 47).
O segundo desencadeante
dunha situacin ertica constite o
contacto sexual inesperado entre a
parella . Neste caso . a diferencia do
anterior. non o home o nico
erotizado : os dous disfrutan do
proceso asemade:
"Foise sentar Jan Gamallo
caron d'unha vecia ;
la ergueuse tan agia
que Jan caeuse co-o tallo .
Ouix' a moza erger Jan;
mais, co -a risa que lle dou.
anque moito d'el turrou .
vnos entrambos n- o chan
(p. 89) .
O terceiro grande grupo de
poemas de contido ertico-sexual
deste libro frmano aqueles que
presentan a mulleres actuando
sexual mente. Estes poemas teen
como caracterst icas a
presentac in das mulleres que
toman a iniciativa como
autnticas devoradoras. Non se
trata de que sintan paixn cara a un
home e de que traten de atraereno.
senn que o seu desexo
mecnico e aceptan a ca lquera
home que atopen .
"A fil ia de Jan de Cvos
Ou' amis garrida d'aldea.
cea decte dous vos
e un chourizo. si os tn nvos.
Pois. bn: nunca se ve chea"
(p. 33) 7 .
Este comportamento. na medida
en que nunca selle atribe home.
implica unha rid iculizacin da
muller e resulta un bo exemplo da
visin que tia a sociedade das
mulleres como elementos pasivos
da relacin amorosa e
perpetuamente resignadas a
saciaren a virilidade masculina. sen
nunca poderen elas satisfaceren
seu gusto os seus desexos.
CONCLUSIONS
Benito Losada sustento u un
concepto do erotismo que se
reduca simple contacto sexual
entre o home e a muller. sempre
encamiado sa culminacin no
acto sexual ; acto que. de realizarse .
nunca descrito. senn insinuado
nos seus prolegmenos e, s veces.
nas sas consecuencias . embarazo
para a muller e doenzas venreas
para o home. Dentro deste conte xto
global as principais caractersticas
das composicins ertico-sexuais
deste autor son as seguintes:
Ags nun nmero reducido de
composic in dos Cantias. non hai
un ha descricin dos elementos que
desencadean a paixn ertica . Esta
procede un momento anterior
comezo do poema. A paixn. o
desexo afecta en primeiro termo
home, encargado de leva-la
67
ini ciativa e de in duci-lo mesmo
sentimento na muller. Por este
motivo as mulleres estn somet idas
a un autntico acoso sexual; acoso
que se acenta por seren
perturbadas pola irrupcin do
home dentro do espacio que e las
ocupan. pola soidade na que se
atopan no momento de seren
abordadas e polo mtodo que estes
utilizan para achegrense. Trtase
dun procedemento idntico
utilizado polos cazadores cando
van axexo ou espreita : primeiro
seleccionan a presa. despois
sguena. agardan a que estea nun
lugar axeitado e despois disparan.
xa coa seguridade de non erraren o
tiro 8 Outro procedemento,
utilizado por exemplo no poema
" Cunea d'auga" . pode compararse
dun estafador: aproxmase
vctima . ga a sa confianza
pedndolle un favor e despois
obrgaa acto sexual. A eficacia
destes mtodos est ben probada.
xa que son mo i poucos os casos
nos que o home se ve abrigado a
abandona-la sa presa .
s mulleres ngaselle-la
posibilidade de convertrense en
membros activos dunha relacin
ertico - sexual libre. As razns nas
que se fundamenta esta negativa
son tres:
a) O seu previsible embarazo.
feito que s se menciona cand o as
relacins xorden espontaneamente
ou cando a muller acepta. despois
dunha feble oposi cin. a
proposicin do home. Cando o
home se ve obrigado a impo - lo seu
desexo nunca se nomea a
posibilidade do emba ra zo. lsto
quere dicir. evidentemente. que s
mulleres se lles coarta a sa
liberdade coa espada de Damocles
da sa constitucin. mentres que
home. como ese non o seu
problema. nunca selle menciona
ese feito. e menos afnda ca ndo este
sexa unha consecuencia do seu
acto mis viril.
b) Non pose capacidade de
escolla. polo que se decide elixi- la
sa parella. esta sempre ser
desafortunada .
e) As mulleres que teen a
ousadfa de convertrense en
protagonistas activas da sa
sexualidade son calificadas como
devoradoras de homes.
ridiculizadas e criti cadas por iso.
Entre os dous poetas que tratan
as relacins ertico-sexuais no
sculo XIX pdese establecer un ha
diferencia que afecta
comportamento dos homes con
respecto s mulleres. Pondal. como
indica M. X. Oueizn. presenta o
home como un desflorador racista.
un violador; Losada. pola sa
banda. presntao como un
acosador pacifico; o seu acoso non
vai acompaado de violencia fs ica.
senn dunha constante insistencia
que acaba por baixarlle a garda s
mulleres. Carballo Calero9
colocndose nunha perspectiva
non moi distinta nin distante da dos
dous autores citados. define asf a
diferencia: "ten da muller un
conceito anlogo. ao do poeta de
Bergantios. As mozas labradoras
que bu len polos seus versos. sofren
68
co n grandsima frecuencia cadas
amorosas . Pero non. como as
heronas do Bardo. porque o home.
cunha moral de oso. faga doce
violencia a aquilas entenas de mel;
senn porque elas -as rapazas de
Losada- son de se u tenras e
amorosias. e dixanse convencer.
ao cabo. polos seus ardentes
admiradores".
Malia a esta diferencia. as
semellanzas entre os autores
citados con respecto sa
cons ideracin da muller son
evidentes: trtase dun obxecto.
dunha cousa para ser tomada.
usada e gozada. Os seus
sentimentos non importan. o que
importa sacia-lo desexo do home
de posufr. cazar. domar.
Indica Carbal lo Calero10 que os
poemas de Losada que narran as
relacins entre homes e mulleres
son "a miudo indecentes" porque
mostran a malicia dun xe ito mo i
directo. Dende o meu punto de
vista a indecencia destas
compos icins non est.
contrariamente que poida parecer.
no seu contido -hoxe ben
poderiamos ca lificalas de
inocentes-. senn precisamente
na ideoloxa plenamente machista e
minimizadora da personalidade da
muller que os suste nta . .._
NOTAS
1 Mara Xos Oueizn. "De florido
poeta da raza a desflorador racista". en
Eduardo Panda!. home libre. libre terra. A
Nasa Terra. Extra-7. Vigo. 1986.5 5-59 .
2 Benito Losada.Poeslas. A Corua.
1878.
3 Benito Losada. Soazes d'un vello.
Poeslas gallegas. Latorre y Martlnez. Edi-
tores. A Corua. 1886.
4 Benito Losada. Cantias. Andrs
Martlnez. ed .. A Corua. 1888.
5 Luis Martul Toblo. "Benito Losada
Astray'' . en Gran Enciclopedia Gallega.
Silverio Caada. ed .. Xixn. t. 19. 180-
181 .
6 Un poema semellante pode verse
tamn na pxina 7.
7 A mesma situacin descrita nas
pxinas 109 e 91.
8 No poema "Non tales d'eso" o
mozo. antes de achegarse a Rosa. est
" quedo. axexando tras uns codesos" (p.
175).
9 Ricardo Carballo Calero. Historia
da Literatura Galega. Galaxia. Vigo.
19813.411 -412 .
10 lbidem.413.
 A N T o
Facer un ha antoloxa ertica da nosa escrita
feminina non un ha tarefa nada doada. Na literatura
galega feita por mulleres hai pouco culto a Afrodita.
poucas referencias corpo e s carpos e s sas
atraccins. impulsos e desexos. As razns son obvias.
Se non encontramos creacin ertica masculina
propiamente dita ata fins da dcada dos setenta. mis
difcil ser atopar escrita feminina deste signo. debido
peso da educacin tradicional sobre o noso sexo. que
tratou de reproducir un modelo dominante de base
xudeocristi. espiritualista e pseudoromntica. que
levaba implcito o silencio .
De tdolos xeitos. aqu ternos unha escolma posible
-poderanse. por suposto. facer outras distintas- que
non pretende sentar ctedra e que tan s un ha
prime ira lectura ertica das escritoras galegas. centrada
especialmente no sculo XX e nas autoras mis novas.
Preside a antoloxfa Resala de Castro. que non foi
escritora ertica pero si un ha lcida analista do amor e
da paixn. Esta autora marca a pauta da literatura
D elfin a Gmez Vzquez
69
L o X A
amorosa e amatoria predominante entre as nosas
escritoras. onde encontramos cantoras do amor e o
desamor coma Pilar Pallars ou Ana Roman. Porque.
en realidade. bardante os encargos editoriais de xnero
especfico para o libro Cantos erticos / Elas (1990).
pouco ou case nada podemos achar nunha lia
estrictamente ertica. Tan s a sensualidade hmida e
musical de Luz Pozo Garza ou o eros angustiado de
Xela Arias. Ou tamn long os momentos na narrativa de
Mara Xos Oueizn ou outros mis fugaces na obra de
Margarita Ledo Andin . rsula Heinze ou Xosefa
Goldar.
Que Venus vos sexa propicia . ..
 A N T o
-VALOR!. que anque eres como branca cera.
aqu en perigro estamos.
e noutro lado a 1ibert che espera
que aqu ningun che dera.
- Vamos. seor. adonde queiras ... Vamos!
- Tan nobre eres. me u ben. como esforzada;
mais tembras coma a cerva aco rra lada.
hora que xuntos por ventura estamos
para fu xir. a prenda enamorada !...
- Pois fuxamos .... fuxamos!
- Tes medo. mia vida.
a serenos meus brazos sorprend id a
e a que xuntos amndonos morramos?
- Ai!. non. que a dicha as fora cumprida ...
Mais partamos ... . partamos ...
E adis. paz e virt. sempre querida! .&
ROSALlA DE CASTRO . Follas Novas. 1880
70
L o X A
AMOR
Ven a poboarme. amor. da tua gracia que da vida nasce.
A encherme as veas de cantigas mcias.
de podentes maruxas. de escintileos
de asosegadas estrelas bariles.
S t i o r o caudal. bulidor.
que regue o meu corpo incansbel.
que me inflame a apagada. ferida arxila
de labaradas celestes. sobrehumns.
Annciame o teu poder. A v ictoria cnd ida
do sangue meu.
sobor da espada ameazante
de sombras e de morte .
Crvame contra o ceo do mencer
nun doce aniqu ilamento de ditosas bafaxes.
e que os meus labres atopen a fonte
do teu lume. ardndome na i-a lma
en segredo nascida pra a beleza de amar.
Na tristura que crava o corazn e o ergue
s rexins poboadas do gozo.
xeva amabre ondeo morrer doce
camio deseiado que nos leva ate a vida .
Rbeme pon la senlleira de frorecido amendoe iro
que os brazos non abarquen.
e acdame os cumes das colinas inabordabres . .&
PURA VZOUEZ. Intimas. 1952
 A N T o L o X A

O PAXARO NA BOCA Porque teo recendos

de primavei ra .
vicheme.
Os teus paxaros choven miudio Porque estu cravada
sober das mias arbres. e tamn na terra.
sober d-istes meus beizos. que che cantan. mircheme.
Eu fago conta de que son de terra. Porque as mias follas
ou son un ha silveira. no teu coto. verdecidas.
na tua veira de aire e peixes lauros. gustronche.
Recibindo o sabor da tu a paisaxe E porq ue che entrei
-hmidas aves. novas. do teu peito-. coas races hasta os sos.
eiqu estou. meu amor. eiqu me choves. amcheme.

LUZ POZO GARZA. Opaxaronaboca.1952 M? CARME N KRUCKE NBERG. Canavaldeouro. 1962

71
 A N T o
O MAR . O MAR . OS SIGNOS ESTELARES. A DILATADA
NOITE. TEMPESTAD E DE VERAN 1 E A GRAN LA DE
AGOSTO . O MAR . ESE VIAXE E A AREA QUE PISAMOS. O
MAR . 1 A CRISE. A CONTINUA CADENCIA ONDE SE
ESCOlTA A VIDA. 1 O MAR . O MAR. NIN OUTRA COUSA
QUE RO.
Ningun est perdida nesa hora
cando o vento sop la
e hai unha la ve rti ca l. novia.
que envolve de misterio os perfs.
Memoria.
emisaria do mar.
que nos mantn un che ira de recordo:
Algo de ns.
pureza de altos das
mentras camio pola vasta area
e penso no amor
que sempre se comenza nunha praia.
XOHANA TORRES . Estacins ao mar. 1980
72
L o X A
Ca ta man na mia. xa despidos.
polas ras infindas camiamos
a perdernos na nboa dos solpores
lmos
mesturados coa onr ica paisaxe
a erguer a arquitectura dos ensoos:
renda de escumas e arqu ivoltas lenes
con paxa ros e fro les e profetas
Unha apreta de sombras namoradas:
o "Bico" de Rodin xa feito pomba
xa perfil xa color xa trasparencia
coma un soo de pedra soerguida
na ingravidade azul da lonxana
Somos xa catro azas
a revoar na brtema das ansias
a esvairse na noite a sulagarse
nos buracos sin fondos dos adeuses
a fu xir no avin das desped idas.
Non soubemos anda das ardentes
das grvidas carreiras pola herba
de cmo queima o sol en certas tardes
de cmo chama aterra certos das
de cmo hai un furado para o amore
que endexamis se enche e fura fura
deica o centro do mundo sin acougo.
Non soubemos tampouco da to lemia
dos carpos que se buscan cegamente
do agarimo segredo das parolas
do lingoaxe dos bruxos i as sibil as:
esas verbas do amor que son de teb ras
de anceios de sabencias soterradas
de medos co nvulsis veas latendo
Esas verbas do amor doce e crueles.
NXELES PENAS. Galicia fondo va l. 198 2
 A N
Non soubemos do lume primitivo
do sangue que se espalla pala terra
en ros de dolor e carne acesa.
Non soubemos. ai non. quedos camios
que percuran o amor por antre a herba
namentras brila o sol e queima a aliada .
Non soubemos da unin desesperada
do berro silandeiro nos escuras
corredores en ande chama a morte
mesturada cos xrmenes da vida
da aperta cinemtica que funde
na percura do Edn muller e home.
Non poidemos anda deprendemos
na espida xeografa dos abrazos
dos carpos feitos mapas pra aventura.
pra o via xe as rexis do desacougo.
Non poidemos anda e xa fu ximos
na ceibe soed dos amenceres . ..
Outono. 1971
T o L o X A
Aqueles das foron para Amantia un alimento
v ivenc ia! e un ha fonte de lembranzas no longo tempo
de separacin da amiga que te ra que soportar. Cantas
veces nos duros anos da ausenc ia e da lonxana ,
durante a proba da morte e do terror seu redor.
acachara nos recordos amables daquelas horas como
nunha almofada anilada con che ira a clareo matinal e a
mans xenerosas agar imnd oll e o carpo como quen rega
unha roupa que seca so l! O seu desexo. lanzarote
vermello e requeimado. daba froitos insl itos. flores
aniadas na sombra da nostalxa para un festn de
ternura. A ntima compaa de Exeria. pasaxeira. tora un
orballo sobre macelas aromticas nas que Amantia
deixaba abandonadas as sas ans ias e se entregaba a
xerminar amor. N ese outono ca rm esn os seus carpos.
como se fosen almas. sublimaron o pracer ata facelo
deus. Descubriron que voar e surcar aires non s
privativo dos paxaros. El evronse como gaivotas
arrulladas de ousada s altivas rexins das aguias.
Acertaron o sensual do revol da ledicia esp id a.
Transcenderon a norma.
Fora un ha testa de carpos entre as herbas do monte.
as areas das praias. sobre os cons achatados polo ardor
do mar. Nunca se deitaran no leito qu izais para fux ir da
sordidez do habitual . do pe feito. Os seus abrazos eran
o azar da necesidade. Xurdan impensados. mais
certeiros. entre o rosado universo no que se misturaban .
A natureza ldica estaba perfectamente in cluida nos
seus amantes xogos . Amantia chegaba a confund i-lo
embate da mar outonal nas rachas co lampo esenc ial
do frenes corpreo que via e via cubrindoas como
ondas. anegndoas. E a barritada salitrosa e ocen ica
deixaba nos labres un sabor como de irritantes zumos
sexuais mentres a ronca gritara das gaivotas en
descenso circular se identificaba cos brados afogados
das sas gorxas intensas. Regresaban. arrebo ladas as
meixelas a ton coas decadentes e vermellas follas
crepitando baixo os seus pes. apaixonadas pala beleza.
inundadas de alegre xenerosidade despois do amor.
Da intensidade harmn ica das sas vivenc ias
conse rvaban os poemas nos que Amantia eternizaba os
momentos de pracer. ..
MARA XOS QUEIZN. Amantia. 1984
73
 A N T o L o X A

Sinto a calo r do teu corpo Perdoa-me a dor. s veces. (*)

a penetra - los meus sos perdoa-me a tristeza case sempre
coa sensacin de aloumios e a so idade
acachados ( as como chamo a tua ausncia).
dentro Perdoa-me o si lncio
en goce e as palavras
e a ta ollada de cerva ferida agora.
comeza a perder forza Perdoa-me a aleg ri a se te teo
ata nublarse en raia un pouquio.
- desmaiada came lia- os encontros. os versos.
para tornarte en vibrante a mia pobre vid a.
co rpo Perdoa-me a esperanza
visceral a inda
s . (tomo-a sen quema ds
E persigo a t a o liada e asumo-a como nico alimento).
que se esco rre dentro Perd oa-me que fa le
lentamente ensoada que cale
nos profundos miolos que respire
das cave rnas de luz do te u se r. pero nun ca que te ame.
Non se i que labirinto Condena o meu amor. castiga-me por el.
recorro sen angustia quero o inferno por ptria e aposento.
nin que ventas me levan que os dias me torturen e coeza a fadiga,
que velos se me nublan que os teus reproches me vistan de martrio.
de ventura flotante a tua fria de sangue.
mimosa
marela Maldita e desterrada. seguirei-te querendo
vn. e se rei. mis que nunca. imperdovel.
E navego fisterres
sen medo de perderme
porque ti apareces sempre
no f inal do horizonte.
Meu co rpo d il udo
abra nda e adelgaza
ania no teu ce ntro
en morada integral
e as. amante Exeria.
difcil saber
NOTA
onde comeza o teu pracer
e onde remata o meu . .&. ( ) " Perdname el dolor. a veces" . (Pedro Salinas).

M ARIA XOS QUEI ZA N. Amantia, 1984 PI LAR PALLARS . Stima soidade, 1984

74
 A N T o
Das bandas en que se achaba dividida a lingua
bfica da serpe - congostra col fiches camio pala do
poente. amis langa e empinada. Escomenzaba a
peregrina xe.
Non levaras percorridos nin douscentos metros.
cando un ha exclamacin moi semellante munjoie
carolin xio se espetou no teu lomba detendo a
ascensin xa comenzada. Ouen ou que causa poda
ter gurgutado tal palabra que soou cal apstrofo
admirativo. estupefacto? Algunha pega. un corvo
quizais. pensaches analizando o ceo da flor aberta da
maancia sen excesiva conviccin. Que non era un
-o coro- nin a outra -a pega- ben te puideches
decatar no intre mesmo de baixa-los ollas terra
confinante ca regato . pois estacada a poucos metros de
ti . achbase un ha figura brillante en sol e auga -
dereitio do regueiro pareca vir. envolta nunha
mandarla dourada- coa que estableciches entn un ha
correspondencia primeiro visual. lago afectiva. que se
dira atravesara a mbolos dous unha speta xorrante e
ce rteira frecha untada en pica amava medieval.
A chama dun voo de paxaros acendeu o uzal
situado nun cotovelo do regueiro. para deixarvos
baldeiro o lugar ande axeitadamente podiades
enfrenta - los vasos individuais lumeiros nunha
gradacin climtica rematada na consecucin da
senlleira e Jumeante fogueira do encontro arelado. O
xusgo era. naquela hora. un arroio que baixaba en
cadreitas. a tambos palas encostas. polos recantos
externos e internos dos carpos. e que. lago de tal
aga ll opada. encorbase de seguida nunha. tres . cin co.
vinte forqueacins. antes de ir para mar inmenso. E foi
nisto cando ti descubrche-la mortandade esnaquizada
nas veas. a ausencia de arredores. o fume a mirrar. mirrar
paseniamente e. despois. un ollar frente ta tan
afagadeiro. X.. tan querendoso. que t ivo que recua-la
anguria ata va ia vostede saber qu lugar da azul e
infinda elipse ande Y. e mais t i vos atopabades. al leos a
calquera causa fra de vs mesmos.
Canto non che ens in ou Y.! Como se abriu o
mundo. da sa man. ta curiosidade ! E tdalas
ens in anzas. inva ri ab lemente. desembocaban na
XOSEFA GOLDAR . No fo do tempo. 1987
75
L o X A
mmese de cantas !soldas. Xulietas. Xenebras. Melibeas.
Cloes ou Ti sbes no mundo foron. pala ta parte; de
cantos Pramos. Dafnis. Calixtos. Lanzarotes. Romeos e
Tristns. pala sa.
O estancamento da ascensin foi un feto que non
che pesou namentres el esfarelaba a realidade. coa sa
sabencia. mesmo diante da ta aliada . Esquecche-las
bagu ll as bebendo sen t in o na aureola de Y .. en celmosa
interseccin . xusto ata que constatche-la
imposibil idade real dunha uni n verdade ira. xusto ata
vislumbra-las duas terribles e inabranguibles soidades
formadas por cada un de vs. porque chegado ese
momento. anda sabendo que a desintegracin de Y.
sera un feto irreversible (para nada meditaches nunha
posible desintegracin t a). acordaches deslei xalo e
continua -la subida outeiro arriba. en procura do teu
destino de persoa libre de cngulos .
Do sol do medioda. das xestas e dos toxos. das
campas herbais e lameiros. das cavas e mesmo dos
tobas agachados polos recantos do al bogo, saanche
camio toda so rte de tentacins fe itas da mesma
materia de Y .. seme ll antes en todo a Y .. de non ser pala
aureola diferente que os cingua . Entregcheste a eles
guiada pala lembranza gorentosa que gardabas do teu
encontro con Y. Aceptchelle-los dons que cada un
traa. para voltrllelos de contado . antes de perde-la ta
liberdade de ascens in. fin -o da perda. digo-
perseguido por todos eles e polos seus agasallos.
segundo t i coidabas. Por iso. un ha a un ha foron
derrubndose aquelas criaturas nimbeiradas de prata.
forza. aln. ve rb as ou po , baixo o cilin dro achairante dos
teus desprecios. brandeado polo des idertum
primi xenio de carrexa - lo n ad ibaleo do teu peito ata a
montaa xa non tan lonxana . .&
 A N T o L o X A

UN HOME E UNHA MULLER NA PRA IA DO

PORTIO

Eu que era xordo pr primavera e pr6 vrao

e non saba os nomes da la nin do sol. ..

Dylan Thomas

Eran das de espadan as e flores E eu ignoraba os miles de noites

pendurando nas portas e vents. de febre que foron arremuiando
de follas e de vento lixeiro o ferro . cal e zume dos meus sos
e de ros mansos debaixo do sol. desde o princip io escuro do tempo .

Era o vrao dos re is nenas e do pan. Desde que a muller e o home. ss.
dos abells e vermes mis pequenos esquencidos dos martas da terra.
querendo sar da lama das fontes an retorneando a mia forma
e do grao por safr da esp iga . en palla abaneada pa la choiva.

A vida estendfa as sas raiceiras en leitos de madeira. lio e l.

retortas e doridas de tanto te rm ar entre a sombra verde das rbores.
no ceo e nas causas todas que se ven: coa mesma suor e o mesmo lado
a pedra dos montes. o brudo do mar. que acende o lume destas palabras .

as carballeiras. terras labrantas. Chorei xa no ventre da mia mai.

as casoupas. cemite rio s e ras. camio do leite. da morte e do mundo.
os cauces e carreiras dos animais cando non sab a anda o nome-fouce
e das bestas que marren no inverno cr. da La nin o nome-ollo do Sol.

A vida acaroaba o seu alento

ata 6 nio quente dos meus nervos
e enchame a boca de auga e de sangue
pois eu tia fame xa e tia sede .

A vida mallaba de escuma os ps

do meu pai naquel mes de Santiago
de mil novecentos cin cuenta e dous
na area branca e mol do Portio.

PILAR CIBREIRO. O vasalo da armadura de prata. 1987

76
 A N
Esvaras coma escumas de ondas
pasenio. polo meu carpo.
area branca dunha praia escondida
nos arrabaldos do silencio .
Sulcas docemente as pedras.
dorna en desexo ancorada.
dos ollas que posen
vida incgnita do medo compartido.
Ti habta-las buguinas
en concerto amado que soo.
e estrelas cadas de ceas marios
pusan . bgoas prata. nos beizos.
Vrcome en pingas salobres
por t i. ffltrome por cada poro.
busca constante de tesauros.
as verbas que che nacen ocenicas.
Mar embravecido en treboada.
xordes de speto da ternura.
e acelerados ritmos de cabalas de ma res
corren. a boullns. palas veas.
Tes algas que te cobren os rostros.
pantasma de mar en amor afogada.
sa lvarmonos das ondas despois desta noite.
(bandadas de gaivotas sul can os ceas.)
e seremos barcos en singradura infinda
de m o rte. A
ANA ROMAN. Palabra de mar_ 1987
T o L o X A
Amelia ten unha beleza suave e recndita que hai
que adm irar pasenio. A tersu ra e a transparencia da
sa pe l. de t oda a sa pel . non s da cara . admirable.
Os ps son coma os dun nena recn nacid o. bra ncos e
rosados. regordetes. suaves. de dedos curtos e ben
feitos. No vern leva as uas pintadas e d gusto
verllos. Case tdalas mul leres teen uns ps horribles.
deformados polo calzado. con cal los ou xoanetes.
cunha pel esgrevia que parece sempre pouco limpa.
igual que as arel las. as arel las case todo o mundo as ten
feas. As de Amelia parecen feitas de ncar: pequenas.
delicadas. cu n lbulo suave coma o velud o. sen fu radas
que o deformen ... Non que s tea f ermosos os ps e
as arel las. pero a sa beleza as. de detalle e de to nos
suaves, de ta l maneira que o conxunto pode resu lta r
para alg ns desvado. De feito. Amelia considerbase a
fea da familia. e mais dun. cando eramos pequenos.
soltou opinins do tipo de "que raro que senda
xemelos" ... ou "lstima que non sacara os ollas azu is
como o irmn" ... Amelia ten uns ollas prec iosos. d unha
cor entre o ma rrn e o verde. e no iris ten un ha
manchia clara que lle d a modo dun bri llo. un ref lexo
de luz. un ha fasca que pa rece que lle sae de dentro. E
as pestanas son langas e rizadas. pero como as ten
roxas e non as pinta. s se ven o llndoa moi de preto.
Palas noites. cando nos quedaba mas despois de cea r
no saln xogando s cartas ou xadrez. a luz da
lmpada ilu minaba o seu perfil e eu a liaba o seu rostro
tan sereno. tan dce, o brillo aquel dos ollas e a pel ta n
fina. tan transparente e o pelo loi ro coma un ha aureola
redor del a. e pensaba que era mo i fermosa e que
eramos fel ices. Comentaba mos os pequenos sucesos
do da e os plans inmed iatos ou para un futuro prximo:
algunha viaxe. algunha reforma na casa. causas sen
importancia, pero esa era a nasa vida e estabamos
satisfe itos dela . .&
M AR INA MAYORAL. O reloxio da torre. 1988
77
 A N T o L o X A

11 Xoga r ns, que xogamos tan pouco de nenas. Ti e

mis eu preferiamos os cantos s bonecas . E. cando as
outras xogaban a namorarse no paseo. as duas leamos
Mia nai trabal la nunha fbrica de conservas. os amores das novelas, pois pensabamos que non hai
Un da mia nai dxome: aventura semel lante dos amantes de fam ilias
o amor un ha sardia en lata . Ti sabes enemigas. que logran burlar a garda. nin sorpresa como
a da pequena feucha fe ita boa moza. nin emocin como
como se preparan as conservas
a da ca rta inesperada entre as felic itacins de Pascua .
en lata?
Non max in amos qu e algo d i so pasase de ve rd ade.
Un da mia na i dxome: o amor un ha ob ra de arte Ago ra non esto u segura donoso acerto. Pero. topeinas
en lata . a elas tan sensatas ... , sen brillo nos ollas. cheas de
Filia silenc io. as mans con pinchazos .
Sabes de onde vs? Vs Xoga r, anda ! E por que non. tendo todos os
dun viveiro de mexilns xoguetes? Que me dis dos mens das festas. dos
en lata. Detrs. Detrs da fbr ica. onde pod recen adornos. das pinturas. dos disfraces? Onde est escrito
as cunchas que hai un tempo para cada cousa?
e as caixas de peixe. Un fedor imposible, un azul Anda podemos ler todos os cantos carn do lume
que non vale. De al vs. nos das de inverno, e sar a navegar coa .luz do mar dos
das claros.
Ah! dixe n eu. ent n son a filia do mar. Pero. os xogos de amo r son arte. Ti mesma o dicas:
unha arte de co id ar as plantas do invernado iro que, se
Non. medran mo ito, esmo recen.
Eres a filia de un da de descanso. Eu tiven un poto. un ha difembaquia. un c leo. un ha
alegra, unha begonia. un ficus.
Ah! dixen eu. Adve rtasme que as podase. e eu resista. vndoas
son a fi lia da hora do bocadillo. tan fermosas. O poto. qu e levaba tantos anos coma m in
na casa. morreu en outono . Entn. corte in as todas.
S, detrs. entre as causas que non valen . .A Un has non rebrotaron . A alegra. menos leda. volve ter
flores. Outras van medrando e tamn fun plantando
algunhas novas.
A ga ler a das plantas. xa recordas. est cara 6 mar.
Hai que pechar as f iestras cando o vento zoa . .A

LUISA CASTRO. Baleas e ba leas, 1988 CARMEN PANERO , Diario do mimo, 1989

78
 A N T o
Estaban na habitacin. El. sentado cunha copa na
man. enfundado na roupa. Ela. ergueita.
lixeirisimamente cuberta por un bodvnegro. medias de
seda da mesma cor e unha fita recol lndoll e o pelo.
O apousento iluminbano das lmpadas
estratexicamente colocadas para que a luz se derramase
oblicua polos variados planos da estancia. incluidas as
superficies carna is mis desveladas.
As teas campeaban na habitacin por todas partes:
rexas e pesadas no baldaquino. brill antes e mestas nas
cortinas. lenes e etreas sobre os cristais da fiestra.
insinuantes e conniventes no bodvde puntillas que
deixaba transparentar a brancura do carpo feminino.
provocadoras nos estreitsimos ligueiros. acariciadoras
nas medias brillantes que enfundaban pernas
canonicamente esculturais. simblicas no raso que
prende o pelo. pacientes e sensuais nas roupas da
cama. sufridas e discretas no tapizado das sillas. rituais
e servs na bandexa das copas ...
O cheira do tabaco arremuibase arredor das
causas e mantia combate co forte arrecendo du n
perfume francs. O botellio de Cabochard permaneca
aberto riba do tocador a carn dunhas lilas frescas e
hmidas.
Soaba a sonata Kreutzer no se u primeiro
movemento. O tranquilo adagio sostenuto alternando
co presto desbocado e inductor de enaxenacin
esp iritual. simbol izaban admirablemente o que estaba a
acontecer entre a parella . Pois as insinuacins e
intentos femin in os e a tranquilidade do cabaleiro
semi-armado era un ha rtmica retesa das refinadas
artes amatorias. que non un desinterese. polo demais
inexp licable. en tomar parte nun co nvite afrodisaco
que fora delicadamente pactado.
Ela comenzou a deslizarse polo chan. bailoteand o
algns dos compases beethoveanos. Non era bailari na.
pero senta a msica na parte mis profunda do seu ser.
E ta mpouco non lle era al lea a sana da sonata sobre as
poten cial idades amatorias que en toda poca sel le
atribul an.
As ndegas cumprid as eran suprema tentacin para
as mans. para a boca. para a pel mascul ina. Mais el
HELENA V I LLAR JANE IRO. " Naha". Cantos erticos/ Eias. 1990
79
L o X A
permaneca sereno e impasible contemplando
fr iamente. non s as ndegas. senn tamn o escote
que desda vertixinoso como un t orrente por entre as
mornas mazs dos peitos. marcando sutilmente a lia
vertical. eixo xeomtrico de paixns e aloucados
arrebatos.
Un reloxo de saln. non moi distante. degraou
algunhas horas.
- tarde? -preguntou ela ret irando unha copa da
bandexa e sentndose s ps da cama.
-Que vai ser tarde! -co ntestou el ergundose do
asento por primeira vez e dando uns pasos pala
habitacin.
Parou o t ocadiscos. Encendeu outro cigarro e
sentouse de novo. afrouxando o n da gravata.
Ela moll ou un dedo no champaa e meteul lo na
boca . A sa provocadora actitude tampouco non tivo a
resposta desexada. Ellimitouse a ll e bicar o dedo cunha
xusta e simple dose de cortesa. Pareca de xelo.
Desconcertada. tapouse cunha bata de seda branca
e sentouse na alfombra. Sa lto u a fita do pelo e
deixouno caer palas costas. As to nalidades cobrizas da
melena destelaron luz das lmpadas.
Salvaxe. hmida. elegante e t ri ste coma un cisne.
agardaba. anda sen desesperar. as prime iras caricias.
E produciu se o milagre. Os dedos masculinos
accederon a perderse polo seu carpo e as gargalladas
de ambos. limpas e transparentes. romperon o si lencio
harmnico do cuarto.
Un ha estraa tafarada de vento fresco entrara por
algunha xanela misteriosa que acababan de abrir
Cupido ou Eros.
Rispuselle das mans e tirouse na cama coma un ha
gata en celo. El abalanzouse encima. e andaron uns
minutos s barcal ladas nos catro puntos cardinais.
Espiuno sen cerimonia. con urxencia. Despois
espiuse a si mesma.
O tomar contacto coas sabas fras. un ha sensacin
que se preva irrepetible percorreu os seus carpos tamn
de norte a su r. de leste a oeste.
 A N T o L o X A

As palabras. ausentes na velada. tampouco non se noite. unha frxi ll iorta de escualos.
prodigaron. Pero a fervenza dos silencios bu ligaba apostados.
comunicadora por entre os lenzos. s escuras. al onde O meu sangue revo ltado encerro
os carpos se apegan. se mesturan, se fonden. se dun desexo
lica n ... que agora levo numerado.
Elia acababa de abandonar, quen sabe se por marcado na camiseta
sem pre. os xardns eternais do universo. entre as pernas esbanda ll adas pola estrada.
Xa lle deran o corpo. A.
Hai noites,
na batida dos escua los.
onde marren bechos apaixonados pois,
cegos. confonden ceos con escamas.

Caen.
feridos por miles de abrazos.

- Lcidos e amantes, abrazmo- la metral la. A.

XE LA A RIAS. Tigres coma cabalas. 1990

80
 A N T o
Gstame esta parte do carpo. Tolame a parte do
carpo coa que nos mexemos. vai repinicando polo
baixo. E puxa das mans. das das mansa un tempo,
palas cachas duras. e agarra as mans nas ancas. e
cunha delas seguir ficando cara ao cinto e cara a
abotoadura. e cando pasa a bagoada de embaixo o
ventre exclama que a ande se ve que os tos son
estreitos. nese vrtice desprotexido coma smago.
Percorre agora co dedo cara a enriba a lia da cadeira e.
mentres o dedo entretn pala encosta. o seu olio mesto
asexa a exhibicin parsimoniosa daquel membro viril.
que o identifica como tal. pixa a pique de se acomodar
nos aneis de lesmia que a arrodean. aneis que mudan e
que premen como fita elstica de axustar as medias. El a
non usa fita elstica nas medias. el s ollou fitas
elsticas nas pernas -xenerosas- das amas de cra. e
olla ela como el olla os ligueiros de can - can. ligueiros
nos que se entreteceron percais e mais renda curta . e el a
conduce o sexo para a polla en preparando cun
bam-bam os cadris sen !le facer moito caso a que el se
empee en ceibar as trebillas metlicas do soporte
das medias para sobetear mellar na braga de perneira
alta. cseque ata o van. e sobetear por enriba da
braga a frialdade do satn mentres ela resente como os
pezns enduran e como se mancan na renda irta do
axustador igual que ve como abrolla no glande unha
pingade la diamantina coa que ta ll ar todas as
defensas.
Hasme querer sempre .
Heite querer sempre.
Hala querer sempre. A mia pi rola. Hala querer
semp re.
Dentro. Ouroa dentro sempre.
Que ben a chupas. lamenta.
Ven .
Non. Non .
Semp re.
Cmeme a pixa.
Sempre. Non.
C ll eme. Clleme ben. As.
MARGARITA LEDO ANDION. " Rend a no muro" . Cantos erticos/ Eias. 1990
81
L o X A
As.
Ves como te quera sempre .
E van sobrepondose como se sobrepoen as
palabras. Esta pixa bonita. dille ao embocar. con moito
medo agora a mancalo e. porque ten medo a mancalo.
fai un encavo na baca da man por entre as sas
chuchadelas en vougo, chuchadelas a p de couselos
que estn medrando palas fendas do muro e que por iso
chamaranse o embigo de Venus.
Anase sobre si coas mans ergueitas sobre a testa
porque non se atreve a abandonalo todo para ver como
contina a facerse un ha pera ata que o leite verque
caluga adiante e el segue o leite seu co dedo quedo e
vaina espa ll ando palas costas dela deica que sente as
costas dela como lecer propio igual que o seu son se
fixo feminino. fragmentado. prenda de lenzo fino coma
esta fa la que a penas un ronsel de vocais
reproducindo vocais que escoitas por algures. vocais
sen ton nin son. iguais a todas as voca is do mundo
coma un canto de sol idariedades. ande o percal lace
fermoso por estar entre o muro. fa la de vocais libres que
se prolongan para atraer a si o carpo enteiro nunha soa
vocal.
Gusta ela do carpo enteiro en movemento enteiro,
movemento harmnico e levin de alobada. carpo de
humus enteiro e diferente para saber do seu lin de de
propio . Gusta ela de sentir cando ren xen as ancas no
confronto ou de cmo o seu calr;:onet agora fo de
dente polo medio das ndegas e de saber que as mans
enganchan de speto nas ndegas. e arredan nas
ndegas. e as palabras son un cmulo de porcalladas
terra aterra. e na go rxa ha i un acedume denso como a
cera . e como a cera ese acedume dnos seardade e
fainos ao mesmo tempo fortes por entre a espiral de
lquidos e de furnas e frgoas. El arreponse. arreponse
como querendo afastar de si -este cliz-. e olla agora
o seu propio ventre tensado e a bater so a luzada
esquiva. e pill a alento pa ra no lt imo alento
encrequenar a ausencia do seu sexo de propio. cun
aquel de amargura. de desvirilizacin ou algo as, sen
que agora vea alivia lo un ha calquera frase certa de
macho triunfador que porn d isfruta sen folgos da
 A N T o L o X A

derrota mentres pousa a man entre o cabelo crecho e fai

como que ll e pega un tirn para o que nin ten xe ito. e
fita para a gorxa. e lmbelle a gorxa tal se fose a onde
coa palabra nos facemos humanos. animalio que ole e
que lambetexa polo mi s precioso. en asistindo fin da
compet itiv idad e inters ex ual que o enche de ledicia:
Qu fas. Qu f as comigo. Qu fas. Comigo. Deus. Non
o ve. Non o ves. Porqu. Gstame tanto . Qu imos
facer. Mtasme. Qu imos facer. Canto me gustas.
Canto. Preg ntame se te hei querer sempre. Con toda a
mia intelixencia. Con toda a mia polla. Sbeche?
Sbeme . A que che sabe? Non sei a que me sabe. Coa
mia cona enteira . Hala qu erer sempre. Pregntocho. E
outravo lta desaparcense as palabras. a gorxa esgana.
queda o soneque li so. o do namoro . .._

82
ESTTICA DE LVARO CUNOUEIRO
DISTANCIAMENTO E
PRESENCIA
lvaro Cunqueiro. sensible e
culto. est fascinado polos vellos
mitos. esculca neles e na
remodelacin persoal dos modelos
primitivos. eternos. encontra a
propia revelacin. Na trama do mito
o poeta inserta a propia trama. Na
fermosa ficcin. deposita un ha
ficcin nova. fermosa e actual. s
escuras vencellos reli xiosos ou
arquetpicos. engade o poeta os
vencellos persoais. as propias
vivencias dramticas ou ldicas.
significado antigo e misterioso
dtao dun significado anovado .
cheo de humanidade e
trascendencia sen que perda
misterio. As o vello mito
convrtese. en certo modo. nun
espello ondeo autor pode
contemplar a sa imaxe anmica.
existencial . artstica . eternizada.
Eu son Edipo, Eu son Dnae. Eu
son Paltiel. Eu son Dagha.
Reparemos na recorrencia
identificativa . Nela doado achar
unha dobre intencin : a
identificacin do personaxe da
fbula ou da Biblia e a
identificacin do autor. "EU SON
eses" , vennos dicir Cunqueiro. "EU
fago mias as sas desventuras.
participo da sa fra xilidade
existencial. EU coma eses. vxome
abaneado polo Fatm . pola Moira
que ten decretado o destino do
home denantes de nacer nun
design io inmodificable".
lsto vn dicir Cunqueiro en
forma implcita a travs doutras
voces portadoras dos sentires do
Lu z Pozo G arza
poeta nunha fala potica fermosa e
sibilina. As mentes que
configuraron eses personaxes
inmortais de significacin mtica.
non actuaban gratuitamente. Foron
mentes lcidas que penetraron
xusto no centro neurlxico da
vulnerabilidade do ser. De a a
eternidade e o valor que. coma
tesauro. encerran.
Na reelaboracin potica.
Cunqueiro deixa esvarar a propia
vida na impronta de home sufridor.
E faino moi del icadamente. Con
moito tacto. Con moito pudor. Co
recato eco decoro dun grande
artista . 1nterpoendo elementos
que distancian e velan . Pero a
imaxe da alma ferida vive al
perpetuamente. Non fica esttica e
inmbil coma unha bolboreta
atravesada por un alfinete. Non. A
alma do poeta mstrase nunha
imaxe durable. N un acto durativo.
N un tempo puro. sen cesuras.
Medndose de igual a igual coa
alma antiga que se mostra na
historia . xa sexa Edipo quen asuma
a fatalidade inda que proclame a
sa inocencia . Ou sexa Danae. que
despois de ter sido amada por Zeus.
chega indixencia e humillacin
da mofa colectiva. Ou sexa Paltiel.
quen se ve obligado a renunciar.
diante do rei David. esposa que
ama. Ou mesmo a princesa Dagha.
que visita aterra cada cen anos para
comprobar se os poetas d ican
verdade sobre a "la. o lume. os
espellos e as bgoas dos que
marren de amor". Tamn posible
que un poeta coma Cunqueiro naza
cada cen anos. Tamn o
TEMAS VARIOS
83
mindoniense quixo comprobar se
os poetas mentan. Tamn el. coma
a princesa de Llyr, pode emitir
verbas coa boca pechada. mesmo
murmurios no acompaamento das
harpas invisibles pero tensas entre
corazn e tempo. "Marmuros
boca pechada" poden ser as
confidencias ntimas do poeta.
Confidencias tcitas. Doloridas
pero silenciosas. Implicadas na
trama ou na intencionalidade do
poema.
O poeta pode verificar no
paralelismo das existencias - que
son sempre a mesma- as
semellanzas no poema: revelacin e
espello. Podemos repetir o noso
nome pero non sabemos quen
somos. As o recolle Borges nas
conxeturas. espigadas nas pxinas
de Len Bloy:
No hay en la tierra un ser
humano capaz de declarar quis es.
con certidumbre 1
No poema pode o autor doerse
do propio destino e proclamar a
desventura da linaxe humana. a
indixencia do exceso. do que
sobrepasa a medida ou a norma. En
EU SON. o poeta confesa por boca
al lea a propia desilusin e a
melancola na sa realidade de
home aqu e agora. E xa sabemos
con que delicadeza o fai. Con que
estilo sen desacordar a actitude.
Sen rachar publicamente as
vestiduras.
NOTA
1 Jorge Lu is Borg es. El espej o de los
enigmas. Obras Completas. Ed. Bru guera.
vol. 11 . px. 240.
A POlTICA DA MULLER E DA FAMILIA NA RDA
Beatriz de Di a. trobadora na
novela de lrmtraud Morgner.
pxose en camio desde Francia en
direccin leste. "pas
prometido" ROA. ondeas mulle res
rexe itan as propostas de
matrimonio dos homes e elixen elas
s seus compaei ros: "Que
marabi lla de pas ten que se r este ... "
(Morgner1977: 109).
A ROA deixou de existir. O
longo do ano pasado houbo
numerosas tentativas de explica- los
co renta anos de historia da ROA co
"cambio" de fondo e de f ixar
perspectivas para o futuro da RDA
e de Alemania. Hai un evidente
co nsenso para cambia- las
estructuras po lt icas e socia is do
real-socialismo. O mesmo tempo
tntase salvar pa ra o futuro o que
paga a pena conse rvar da ant iga
ROA.
Respecto poltica estatal da
muller e da fami lia queda aberta a
cuestin da valoracin "do que
queda " (Christa Wolf) e do que hai
que conservar poi a rapidez da
unificacin. Ha i pouco que Anita
Grandke destacou t res puntos da
polt ica da mu ll er e da famil ia
practicada po lo pa rt ido da SED . os
que deba integra - la ROA na
Aleman ia unificada : as institucins
para nenas. as axudas para as nais
educadoras sen home. as como as
leis do aborto. O tratado de
unificacin non fai referencia a
estes temas.
Numerosos resumes actuais e
anlises criticas da poltica da
muller da SED admiten algns
defectos. destacan por outra banda
Elke M ocker. Beate Rther. Bi rgit S auer
84
o moito que mellorou a situacin da
muller. A ROA era un pas que fixo
moito pola muller ou. polo menos.
mis c RFA. Non hai que esquecer das imaxes mis repetitivas a de
quem is dun 90% das mulleres
traba llaba. Tian a mesma
cal ificac in cs homes e gracias s
med idas sociopolticas. nun
pri nc ipio. a coo rdenacin entre
fam ilia e traba l lo era factible.
Queremos investiga r ese tp ico
da condescendenc ia da mulle r na
ROA para ve r que conexin existe
entre po lt ica e mulleres no
real-social ismo da ROA para darlle
outro enfoque s contrad iccins
comns enxuic ia-las med idas
polticas referentes muller e
fam ilia e para da r impulsos para
un ha futura polt ica da muller no
territori o alemn unificado.
Un ha prem isa como fo
conductor cons iste no mtodo de
non s deriva-las intencins da ben sustitu ida po lo postulado da
poltica da mulle r da SED das sas
consecuencias. Por iso a segu inte
analise divdese en das partes: en
primeiro lugar f lase dos resultados
da poltica para mulleres e dos
mitos empregados. En segundo
lugar interprtase a po ltica da
mull er como expres in da relac in
xera l entre mulleres e poltica. ou
sexa. t rtase de explica- la
importancia da po ltica da muller
para mulle res e homes.
especialmente para a el ite no poder.
O M ITO DA EMANC IPAC ION NO
TRABA LLO REMUN ERADO
A SED inventou longo de
corenta anos grande cantidade de
mitos sobre as bases da poltica da
muller e da fam ilia que mesmo
perduran en anlises crticas. Unha
considera-la case total integracin
das mul leres no campo da
producc in como proba da sa
independencia econmica e
igualdade. Este postu lado
orientado no mode lo de Marx
res ultou problemtico na ROA por
das razns: por un ha banda a
autodeterminacin e emancipacin
estaban relacionadas unicamente
co trabal lo productivo; o trabal lo
reproductivo famil iar. pola contra.
non contaba . Por conseguinte. o
trabal lo profesional orientbase na
sa total idade s ca nones de vida
do home. Por outra parte. a
realizac in prctica do traba l lo da
mull er non tivo case ningunha
aprec iac in. A rea lidade foi m is
igualdade. lsto significaba para as
mulleres a discriminacin e a
desigualdade econmica.
Polarizbase a estructura
profesional segundo o sexo . As
mu ll eres traballaban nunha grande
ma iora en profesins con
remunerac in ba ixa. No campo
socia l. p. e. pa rtic ipaban cun 92%.
no mundo do negocio cun 72% e
en co rreos e te lecomunicacins
cun 69%. Na industria. ondeos
soldas xe ralmente eran mis
elevados. dedicbanse. en camb io.
sobre todo a act ividades fra do
campo do desenvolvemento e
domin io tcnico.
Consecuentemente t ian un ha
nmina m is baixa.
 Moitas mulleres exercan
actividades al leas sa
cualificacin. Para combina-la
profesin e o papel de nai preferan
trabal los sen necesidade de turno.
preto da vivenda e con posibilidade
de escolarizacin dos tillos . En
contra do que se poda supoer.
existan problemas rexionais nese
sentido (en 1988 no distrito de.
Dresden s 690 nenas dun total de
1.000 puideron ser atendidos nas
garderfas. en 1985 foron 593. No
distrito de Dippoldiswalde haba s
268 prazas para 1.000 nenas no
ano 1979).
A disposicin da muller a
realizar un trabal lo fra do baremo
de calificacin tivo como
consecuencia que as empresas no
momento de quedar libre un posto
de mando. ad xudicbano. no caso
de igual calificacin . home.
mentres a muller segua realizando
un trabal lo menos cualificado.
Con case 30%. a porcentaxe de
mulleres con horas de trabal lo
reducidas era relativamente alta .
Mesmo habla moitas mis mulleres
dispostas a elixir esta solucin
"menos complicada" para combinar
trabal lo e familia. como mostra o
45% no campo de oficios (ags a
construccin) e correos e
telecomunicacins. ondeo trabal lo
con horas reducidas era mis
factible.
A participacin das
traballadoras en postas de mando
representou unha terceira parte en
total. variou sen embargo
fortemente segundo o campo da
industria. disminundo claramente
co poder do posta. As causas eran
razns internas das empresas. coma
a preferencia xeralizada do varn e
a negativa das mulleres a se
someteren s cadros de mando
masculino. Rexeitaban esas
funcins por considera-las tarefas
demasiado administrativas.
restando posibilidades de traballar
cos individuos. limitando espac ios
de decisins e provocando un
enorme trabal! o extraprofes ional
(social e partidario).
Por outra banda as mulleres
daban preferencia carreira
profesional dos maridos. Elas
~ceptaban con mis facilidade un
cambio de residencia se melloraba a
posicin profesional do home.
alnda que iso para elas significaba
un retroceso no traballo (vxase ...
As mulleres abandonan a sa
formacin progresiva e por
conseguinte a carreira profesional
para poder realiza-lo traballo
reproductivo familiar. se o marido
estaba intensamente ocupado na
sa funcin nun posto de mando.
Pospolan a propia carreira co
lema: basta un dirixente na familia).
O emprego da muller
converteuse. sobre todo nos anos
oitenta. nunha necesidade
econmica para sub-los ingresos
familiares. A aportacin das
mulleres economa familiar na
ROA foi dun 49% fronte 18% na
RFA. Polo tanto. o emprego era
un ha necesidade econmica tamn
para a muller casada e non . coma se
tentaba facer ver. un ha
autorrealizacin na vida feminina. O
apunte da independencia
TEMAS VARIOS
85
econmica das nais solteiras soa
igualmente a eufemismo porque
non sobrepasaba un soporte
econmico mnimo.
O MITO DA COEXISTENCIA DE
TRABALLO E FAMILIA
A ideoloxa difundida dunha
simplificada relacin de
traballadora e nai imposibilitou un
debate pblico sobre a
concentracin unilateral de
medidas sociopollticas impostas s
mulleres. A grave consecuencia foi
que o traballo familiar realizado
principalmente pola muller. sufriu
unha individualizacin e posterior
privatizacin. Esas tendencias
agravronse na era Honecker. na
que se potenciou a fam ili a.
buscando mesmo tempo a
socializac in das relacins
humanas.
Un ha das consecuencias mis
nefastas daquelas medidas
sociopolticas para a coordenacin
de traballo e familia. dirixidas
unicamente s mulleres. era o
mantemento do reparto dos papeis
trad icionais dentro da familia ; nin
sequera a acentuacin da
convivencia familiar en condicins
iguais poda debil ita-lo sistema . O
trabal lo reproductivo pareca
dentro desas medidas factible.
anda que esixa mis esforzos da
muller. A baixa dun ano por criar un
beb anulou. en parte. o
anteriormente practicado reparto
de traballo caseiro a prol da muller.
Coa estabilizacin do reparto
tradicional de trabal! o familiar a
educacin dos filias converteuse
outra vez en tarefa da muller. Como
vez quedou vixente a esixencia
ideo lx ica da educac in social.
ofreceuse a posibilidade de
condena-las mulleres que
disfrutaban de mellaras
sociopo lti cas.
As nais foron tachadas de
"aprove itadas" se en caso de
enferm idad e dos filias quedaban na
casa. porque moitas veces outras
colegas tiveron que cargar co
trabal lo delas.
As medidas sociopolticas de
baixa en caso de ter un nena ou
enferm idade dos filias levaron a
empregar preferentemente a
homes. Ser nai e poder dar a luz
empeoro u as opo rtunidades da
muller no "mercado do emprego" .
Esta evolucin gaou dinmica
pala poltica econm ica
tremendamente ambic iosa da SED
nos anos oitenta ; reduciuse a
socializacin no campo
reproductivo (unha rede
insuficiente nos trabal los de
servic io) e intensificouse o trabal lo
productivo (expansin de trabal lo
de turnos). Os dous trouxeron
cons igo u nha crecente carga para
as familias e un rpido
empeorame nto de sade. sobre
todo das mulleres: o estado de
sade das cidads da ROA o peor
de toda Europa.
Para frealo. administrouse ad
hoc unha medida poltica a favor da
muller en lugar de buscar solucins
sociais de amplo espectro. Desde
1986 podase disfrutar. entre outras
TEMAS
86
causas. do ano de crianza (un ano
de baixa para criar un filio) xa co
primeiro filio. Nas empresas que
atoparon dificultades na realizacin
de decisins impostas sen previa
consulta. aumentaron as reticencias
fronte s mulleres como
traballadoras -os xefes
conside rbanas como "facto r de
risco" .
POlTICA SOCIAL
AU TORITARIA: poltica da muller
como instrumento de control social
das mulleres
Como resultado da anlise
anterior hai que dubidar. en xeral.
do xito da poltica da muller na
SED: non aportou nada
ind ependencia econmica e
emancipacin da muller e en
absoluto estabilizou a familia -a
cuota de d ivorc io na ROA cun 5%
un ha das mis altas do mundo.
S como instrumento de
estmulo procreacin. a poltica da
muller t ivo xitos: nos anos oitenta
houbo un ha cuota de nais dun
91%.
Para analiza-la importancia da
poltica da muller da SED dentro do
contexto social poltico tratamos a
continuacin de investigala non
como un "campo de polica ". senn
na sa cal idade simblica de definir
e interpreta-las relacins socia is.
Visto deste xe ito a poltica da m u ller
no sistema social do real -soc ialismo
exerca unha dobre funcin: se rva
de control das mulleres e era amais
instrumento dunha poltica social
de corte autoritario- patriarcal.
VARIOS
Chama a atenc in. anda que
non de estraar. que a direccin
poltica igual cs investigadoras
femininas da ROA non entendeu
nunca a poltica da muller como
poltica de mulleres. senn
unicamente para mulleres. Dentro
deste modelo do "paternalismo
protectivo". as medidas polticas
adoptaron o carcter de regalo da
xefatura masculina poboacin
feminina. a que tia lago que da-las
gracias oficina poltica de SED. p.
e. co gallo do da internacional da
muller. A este xesto ritual de
sumisin ligbase a exclusin do
feminino e da muller dos centros de
poder e decisin . Non podan
estimula-los seus intereses e menos
loitar por eles.
Como a SED propagaba un
modelo de emancipacin orientado
trabal lo remunerado do sculo
XIX. poda declara-la cuestin da
muller como cuestin social e. por
conseguinte. tratala como
solucionada. O que a direccin
poltica calou foi que o problema da
emancipacin unha cuestin
democrtica de publicidade e
partic ipacin. En contradiccin co
modelo soc ialista. a esfera privada .
destinada especialmente muller.
quedou separada da pblica na
realidade da ROA. Onde
predominaban as xe rarquas e
poderes masculinos non haba sitio
para as mulleres.
Esta relacin desigual foi
ideoloxicamente apo iada pala tese
da identidade de intereses. O
universalismo patriarcal que
declaraba os intereses dunha elite
masculina s de tdolos homes e
mulleres. non permita unha
diferenciacin entre os intereses
masculinos e femininos como
tampouco entre os distintos grupos
femininos. lsto levou s mulleres a
se orientaren sempre modelo
masculino de vida e deixarse
imprimir un ha imaxe de conducta
historicamente variada , pero vlida
sempre para tdalas mulleres.
O sexo un dos principios
estructurais da sociedade e da
poltica que se presta a representar
e xustificar poder e prepotencia. Na
ROA o poder poltico presentbase.
a pesar da propagada igualdade.
como poder sobre as mulleres.
Manifestacin visible desta
relacin de poder eran as decisins
dos gremios no eido poltico e
social. gremios compostos
exclusivamente por homes durante
un perodo de corenta anos.
A relacin de poder entre os
sexos lexitimouse culturalmente
por unha concepcin sexual de
dicotoma tradicional.
infravalorando as mulleres fronte s
homes.
A xerarquizac in social dos
sexos serva finalmente de modelo
autoritario e patriarcal,
estructurando tamn outras
relacins sociais e lexitimando
diferencias soc iais na cultura coti:
as im etras soc iais e cadros de
mando foron aceptados como case
natura is.
O mantemento da familia na sa
estructura tradicional garantizaba
p. e. o control da poboacin
segundo a imaxe do dominio
masculino. Comportamentos
patriarcais de sociedade entrnanse
na familia ande a posicin do pai.
no principio, queda inam obible.
A travs de como p. e. se trataba
o carpo feminino e da concepcin
do estado de beneficencia nos anos
setenta e oitenta. queremos
explica-la interferencia da
xerarquizacin sexual e social.
A relac in sexual na ROA non
foi conside rada unha relacin
cultural-social. senn como unha
dominante natural-biolxica do
home sobre a mulle r. Os homes
exe rcan o control sobre o carpo
feminino . O embarazo. p. e.. non
estaba contemplado como un
fenmeno social. senn como a
tarefa natural das mulleres. Elas
foron animadas palas sas
cond icins biolxicas e os
resultados que daban con vista
sociedade. ou sexa. animadas
embarazo. pero non por elas
mesmas: a igualdade non poda
chegar a se r un fin por si mesmo
nunca.
Na cuestin de aborto acorre o
mesmo. Non ha i dbida de que se
trata dun logro na ROA que a
interrupcin do embarazo est
despenalizada e que as mulleres en
situac ins confl ict ivas non acaban
se nd a cr iminais . Sen emba rgo,
anticonceptivos e abo rto foron
considerados principalmente un
asunto das mulleres. Nos discursos
sobre a interrupcin de embarazo a
cuestin de aborto. sobre todo a
sa so lucin legal. reducase
TEMAS VARIOS
b iol oxa da muller. Cmp re engadir
que por falta de anticonceptivos
axeitados o aborto foi en moitos
casos para as mulleres a nica
posibilidade de planif icacin
familiar. E de quena travs do
dereito de aborto ten nas mans .o
"mo nopolio anticonceptivo"
pdese dicir viceversa que tamn o
monopolio de criar filias.
A maneira de utili za- las
mulleres como masa manipulable
dunha dub idosa poltica de
lex imitacin. demostra tamn o
perm iso de prostitucin durante as
feiras de Leipzi g: oficia lm ente
prohibidas. pub li camente
despreciadas. legalmente
desprotexidas. as mulleres foron
utilizadas para sub i- lo prestixio do
pas dos traballadores e
campesios enseren postas a
disposicin dos homes dos pases
estranxei ros.
As mulleres eran indispensables
para a estratexia sociopoltica da
era Honecker. que persegua unha
estab ili dade leal baseada nunha
subida do nivel de vida. A pesar de
ser mimadas con boas palabras. esa
poltica a a custa das mulleres:
tian que paga-la "nova
privatizacin" cun aumento de
trabal lo mentres que os homes
podan disfrutar dunha maior
ind ividualidade no tempo libre.
A exclusin parc ial da poltica
da esfera pri vada desde os anos
setenta esixa novas campos de
accin do cidadn. E fo ron as
medidas de poltica da muller e da
fam ilia as como o relanzamento da
87
"funcin subsidiaria" da familia
(ano de baixa para criar un filio.
casa de campo con pequena granxa
e agricultura) os que fixeron
regulables e controlables a vida
coti. a perspectiva da vida e os
cad ros de compo rta mentas dos
cid adns e. en particular. das
mulleres.
POLITICA DA MULLER NA
ALEMANIA UNIFICADA
A an li se da poltica da muller
na ROA mostra que os seus sinais e
efectos positivos non son
descifrables e valorables sen o
signifi cado social das medidas
polticas especificamente
femininas. ou sexa. a divisin da
sociedade en arriba e abaixo.
masculino e feminino.
Para a futura poltica da muller
en Alemaniacmpre ter en canta o
seguinte: regulacins unicamente
legais non poden cambia - la
relacin xer rquica dos sexos.
Anda que a Constitucin da ROA
do ano 1949 declarou mulleres e
homes iguais diante da lei e o poder
constitutivo cambiou as leis
(referente familia. traballo.
xubi laci n) con mis rapidez ca na
RFA. destacando a igualdade
formal dos sexos diante da lei. isto
non levou igualdade do home e
muller na prctica. A lei bsica
constituc ional foi declarada
realidade para poder mantero
termo da igualdade na sa
inxustiza.
Amais decisivo que a
igualdade dos sexos non pode ser
TEMAS
88
lograda a travs dun instrumento feminino. O fenmeno de cadros
legal e poltico referndose s s xe rrquicos de pensar e de actuar
mulleres. Fai falta unha poltica que fan das mulleres obxectos de
social que se entende como decisins polticas , sen embargo.
"poltica de sexos". inclundo s un rasgo comn da Alemania
homes no proceso democratizador unificada, demostrado no recente
da igualdade. O optim ismo de Anita debate sobre a lei do aborto no
Grandke. dicindo que non se tratado da unificacin . Esta
tardar en anula-las medidas cuestin que afecta s mulleres. foi
sociopolticas referentes s nais. discutida e decidida por homes.
non abarca todo o problema . Chegaron mesmo a denomina-las
Necestanse modelos sociopolticos mulleres criminais potenciais.
adicionais. Son indispensables sobrepasando o termo "principio de
medidas como vacacins abrigadas lugar do crime". A
para educadores. tanto pai coma
nai. ou un novo reparto de trabal lo a Trad. rsula Heinze
travs dun modelo de rotacin,
cambiando perodos de trabal lo.
tempo libre e formacin profesional
progresiva.
A solucin da cuestin da
muller como cuestin democrtica
necesita. por outra parte , un
discurso pblico e social con
participacin das mulleres. Un
posible instrumento, non de todo
satisfactorio. para a participacin
pbl ica da muller a aplicacin de
cuotas s postas de mando en
poltica e sociedade.
Sen estas regulacins. a
cuestin de sexo queda pendente
dos ciclos de moda: principio de
ano tdolos grupos polticos na
ROA consideraban a cuestin da
muller como tremendamente
importante. Pero durante o proceso
da institu cional izacin (!! !!vaia
palabra!) da "revol ucin " e sobre
todo despois das eleccins de
marzo. as mulleres desapareceron
da pantalla. tanto como actores
polticos coma tema de discurso
VARIOS
O CONCEPTO DO TEMPO E O CAMBIO EN " ENTREACTOS " DE VIR X INIA WOOLF
Neste ano conmemrase o
cincuentenario do suicidio de
Virxinia Woolf. Dous meses antes
da sa morte. a escritora remataba
Entreactos. a sa derradeira novela
e a que quiza is suscitou mis
controversia entre os crt icos.
Moitos. como North rop Frye e
Walter Al len. consideraron que era
o seu mis profundo e mellor
trabal lo. Outros expresaron a
opin in contraria. Kronenberger.
por exemplo. dixo que
sentimental izaba horriblemente o
sentido do tempo.
O problema do tempo sempre
foi un ha das cuestins centrais na
novela de Virxinia Woolf. Despois
das primeiras novelas de corte mis
ben tradicional . A Viaxe e Noite e
Da. a escritora pensou que. por fin.
en A Habitacin de Xacobe xa
encontrara a sa propia voz. como
ela mesma dica. Unha das
caractersticas m is importantes
desta "nova voz" que con ela se
enfrontaba s dificultades de
expresar algo tan escorregad izo
como o tempo. En Entreactos esta
nova voz fa la con maior potencia
que en calquera das anteriores. En
A Seora Oa//owayVirxinia Woolf
limitaba a accin a un da. mentras
que en Orlando a v ida da/do
protagon ista ab rangue tres scu las.
En Entreactos comb n anse mbolos
dous recu rsos. a acc in li mtase a
un da pero a representacin teatral
escen ifi cada polos campesios
ab rangue tres sculas da vida de
1 nglaterra .
En moitos aspectos Entreactos
xa foi ant icip ada no se u artigo "A
Lu z V alen c ia
estreita ponte da arte" (1927) . Nel.
a escritora adm ite a imposibilidade
de expresar os anceios do escritor
se utiliza s a prosa ou s verso:
" Por todos os lados os escri tores
tratan de facer o que non poden.
tratan de forzar a forma que usan.
para conter un significado que lles
al leo".
Un destes significados que ela
como novelista atopa difcil
transmitir o significado do tempo:
"A mente est chea de emoc ins
monstruosas. hbridas.
incontrolables. Oue a idade da terra
3.000.000.000 anos; que a vida
humana dura tan s un segundo:
que. sen embargo. a capacidade da
mente humana ilimitada ; ( .. .) que
todos os lazos de unin parecen
rotos; anda as. ten que haber
algn control ; e neste ambiente de
dbida e conflicto no que
teen que crear agora os
escritores" .
Wirxinia Woolf lamenta a morte
do "poem play" (drama en verso).
tan certeiramente util izado polos
escritores isabelinos e acolle con
ledicia o nacemento dunha nova
forma de novela :
" ... estar escrita en prosa . pero
nunha prosa que ten moitas das
caractersticas da poesa. Ter algo
da exaltacin da poesa. pero moito
da prosa comn. Ser dramtica .
pero non teatro. Se r lda. non
actuada( ...) . Expresar a relacin
entre a mente e as ideas xerais e o
seu so lil oqu io en so idade".
En Entreactos atopamos estas
tres "emocins monstruosas". A
TEMAS VAR I OS
primeira del as a sensacin
sobrecolledora da idade do mundo.
non s do pasado inmediato. do
que normalmente temos
consc iencia. senn tamn do
pasado remotsimo. dos principios
da humanidade. Lucy o
personaxe que explora coa
imaxinacin os ab ismos do tempo.
A sa lectura favorita un Resumo
da Hi storia. do callle interesa sobre
todo a poca prehistrica. Cando
os paxaros a espertan na
maancia. a sa imaxinacin voa
deica a no ite dos tempos. A entrada
brusca de Grace. a criada. taina
volver de speto ao presente:
" Levulle cinco segundos en
tempo real. en tempo mental
tantsimo mis. separar a propia
Grace ( .. .) do monstro ru xinte.
cuberto de coi ro que estaba a
piques. cando a porta se abriu. de
derrubar un ha rbore ente ira ... "
A distinc in entre tempo mental
e tempo real ou cronolxico est
sempre presente. Un nunca anula
por enteiro ao outro. Cando Lucy
esperta. o reloxio da igrexa d as
tres. A representacin empeza s
tres e media . O xardineiro mira o
seu reloxio para ver canto fa lta ata
as sete. hora de regar as plantas. O
tempo cronolxico tamn aparece
expresamente na representacin
teatral. Hai un gran reloxio de
parede no decorado. Ao final da
escena marcando o feliz reen contro
dos noivos. o reloxio d as nove.
Ma is. a pesares dos reloxios qu e
insisten en dividir exactamente as
vintecatro horas do da en minutos
89
 e segundos. a mente humana pode
impar o seu propio tempo sen
medida. Lucy estira os lmites do
tempo real por medio de
"reconstruccins imaxinarias do
pasado". facendo "voos cara o
pasado ou o futuro; o u de lado por
corredores e calellas". Gracias a
esta rara habilidade os lm ites do
presente est ranse na novela. Con
moita frecuencia Lucy trae a canto
que nun pasado lon xano houbo
rododendros no Strand e mamuts
en Piccadilly. Hai veces nas que
podemos ver exactamente cmo se
producen estas excursins
imaxinarias fra dos lmites do
tempo e podemos observar
claramente o contraste entre a
mente que se libera das restriccins
impostas polo tempo e o espacio. e
a mente que s entende de tempo
cronolxico:
"As mans da cocieira cortaban.
cortaban. cortaban. Mentres que
Lucy. sostendo a peza de pan.
levantou o coitelo. Por qu mis
doado. meditaba. cortar o pan
ressigo que o fresco? E as. saltou
de lado. da levadura ao alcool; de
a. fermentacin; de a.
borracheira; de a a Baco; e
quedo use tumbada bai xo lmpadas
moradas nunha via en Italia. como
fixera con frecuencia. Mentras
Sands (a cocieira) escoitaba o tick
do reloxio; va o gato; notaba o
zumbido dunha mosca".
Virxinia Woolf dixanos ver
cmo fle o ro da consciencia de
Lucy. cmo a leva da sa cocia
inglesa a unha via italiana. Pero
non pode quedar mo ito tempo no
seu lugar de destino imaxinario. O
presente sempre interrompe e ten
que seguir facendo bocadillos. O
monlogo interno de Lucy queda
ao descuberto. Esta a maneira que
atopou Virx inia Woolf pa ra expresar
a capacidade da mente humana
para func ionar a va rios niveis ao
mesmo tempo. Comun icar esa
multiplicidade temporal por med io
dunha linguaxe linea l
precisamente o princ ipal problema
das novelistas preocupados pola
idea do tempo.
"A vida humana s dura un
segundo". Esta outra das
"monstruosas emocins" que
confrontan a Virxinia Woo lf como
escri tora. Ou izis esta sexa a que
est presente con menos f recuencia
nas sas novelas. Reflctese ata
certo punto en Entreactos. En
comparacin co resto das famil ias
da vec indade. que podan remontar
o seu asentamento na aldea poca
de Guillermo o Conquistador. os
Oliver eran uns recn chegados . S visin da filosofa na Ilustracin ;
levaban al un sculo. Aparte diso.
aos personaxes de Entreactos non
lles preocupa que a vida sexa tan
curta en comparac in coa idade do
mundo. O momento. o tempo
presente est rase cara adiante ou
cara atrs dun xeito tan doado que
os minutos de tempo cronolxico
convrtense. sen sentilo. en horas e
mesmo anos de tempo mental. que
o nico que verdadeiramente
importa. o tempo no que se miden
os sentimentos e non os actos.
A nocin de historia esencial moi especia l nas novelas de Virx inia
para comprender o concepto que
Virxin ia Woolf ten do pasado e a
T EMAS V ARIOS
90
sa importancia para a persoa. Os
diferentes personaxes interpretan
de xeito diferente a historia.
segundo pertenzan ao grupo dos
"unificadores". como Lucy. ou ao
dos "separatistas". como o Coronel
Mayhew. Lucy ve ao ser humano
como herdeiro do pasado ; o
importante a continuidade. O
tempo non existe. s o presente. Os
paxaros veen todos os anos.
sempre os mesmos paxaros. Os
"se paratistas". pala contra. eren s
na historia que vai polo reloxio. nos
feitos que se suceden. vendo s os
cambios superficiais. O coronel
Mayhew non ten en gran estima a
obra de teatro de Miss La T robe.
outra "un if icadora". porque. "qu e
a historia sen o exrcito?" A obra de
Miss LaTrobe reflexa as sas ideas
unificadoras. Non aparecenfeitos
dos que se cantan nos libros de
texto. Hai dous entremeses sobre o
amor. o odio. a traicin e o triunfo
final do amor; aparece un ha breve
vense os diversos estilos literarios; e
durante todo a obra os campesios
entran e saen por entre as rbores.
sign ificativo que nesta novela
Virx inia Woolf esco llese un marco
rural. unha aldea. e non Londres. A
aldea est mis vence ll ada vida
autntica du n pas; ten sufrido
menos cambios que a cidade e est.
polo tanto. mis perta da esencia. A
casa. Pointz Hall. sen embargo.
sufrir moitos cambios. As casas e
as habitacins teen un sign ificado
Woo lf como reflexo das persoas
que as habitan . Nesta novela.
Pointz Hall representa a Inglaterra.
que tamn pasara por moitos
cambios a traverso da sa historia.
Cambiou a relixin. as dinastas
reinantes. mais os campesios
seguen a cultivar as sas terras.
entrando e sando por entre as
rbores.
Virxinia Woolf considera que a
vida est nun constante estado de
fluxo. "O movimento e o cambio
son a esencia do noso ser; a rixidez
morte; a conformidade morte".
dixo nun ensaio sobre Montaigne.
A nica estabilidade que existe a
continuidade da vida. que segue
adiante a pesares da guerra. da
enfermidade e da morte. lsto igual
que utilizar a aparente paradoxa de
que s o cambio non cambia. S as
cousas perfectas poden resistir a
influencia do tempo e Virxinia
Woolf ere que a arte. a beleza e o
amor son as forzas unificadoras e
inalterables que contrarrestan s
forzas destructoras da guerra. a
enfermidade e a morte.
O outro elemento que expresa
continu idade a natureza que. ao
igual que a historia. parece estar
sempre cambiando: as estacins. o
clima. as colleitas ... Sen embargo
todo fo rma parte dun c iclo que .
en s mesmo. inmutable. O uso
metafrico da auga non tan forte
nesta novela como en Deica o faro.
As Olas o u A Seora Dallowav.
Pero. anda que con pouca
frecuencia. a auga aparece para
expresar o fluxo inmutable e
constante. A metfora faise
extensible ao resto da natureza.
impermeable ao tempo .
Lucy representa ese sentido do dirixida a Leonard. A sa visin non
pasado. remoto e lonxano. e a sa estaba fallando. difcil crer que a
continuidade no presente e no sa capacidade literaria estaba en
futuro . Giles e lsa son o presente e. declive. precisamente cando .
ao mesmo tempo. Giles ten un ha despois de ter descuberto a sa
sensacin moi viva do futuro. da "nova voz". empezaba a utilizala
inminente traxedia da guerra que con mis enerxa e acerto que
est apiques de escomenzar. nunca . .6.
Entreactos foi considerada por
moitos crticos como unha novela
pesimista porque a ameaza da
guerra est presente. Pero se
interpretamos correctamente a idea
da historia e da continuidade da
vida en Virxinia Woolf. ternos que
recoecer que a menxase final da
novela de esperanza no futuro. Na
Primeira Guerra Mundial unha
xeracin quedou destruda. sen
embargo foi reconstru da. Na
Segunda Guerra Mund ial hai que
crer que a historia volver a
repetirse. Giles e lsa pelexaran. pero
un ha nova vida podera nacer
despois da sa reconciliac in f inal.
Ao xulgar a derradeira novela de
Virxinia Woolf podemos caer no
erro de prestar demasiada
importancia s circunstancias do
seu suicidio como elementos
integrantes da obra. Non foi o medo
guerra o que a levou ao suicidio.
nin o medo a estar perdendo as sas
facultades literarias. Foi a ameaza
inminente de caer irremisiblemente
na tolemia total e a certeza de que
estaba a destrur a vida e a carre ira
literaria do seu home. lsto quedou
demostrado dabondo coa
publ icacin dos seus escritos
autob iogrf icos. e os do seu home.
Leonard Woolf. Ela mesma o admite
na derradeira carta de despedida
T EMAS V ARIOS
91
AS ETAPAS DE DESENVOLVEMENTO GRFICO COMO APOIO INTEGRAC ION DO
TRABALLO INTELECTUA L-MAN UAL
Despois da grande innovacin
do ano 1970 que consegue superar
a Lei Moya no -vixe nte neste pas
desde 1857- atoparmonos con
que por fin se instauraban
programas integradores do traballo
intelectual e manual. Agora.
estamos sentindo fa lar un ha vez
mis da cuestin. Pais e mestres
asisten a un novo chamamento de
roforma educativa que augura
formacin cultural bsica. pero
moito nos tememos que todo
quede en letra marta . Persisten
multitude de actitudes que no
desenvolvemento das actividades
educativas seguen conferindo un
carcter diferente ao trabal lo
intel ectual fronte ao manual.
A integracin do trabal lo
intelectual-manual no marco do
ensino require unha brusca ruptura
de comportamentos sociais moi
arraigados. Hoxe. a sociedade e a
entidade familiar como ncleo.
demandan da escala a supremaca
das reas tradicionais.
considerando "un adorno" todas
aquelas reas relacionadas co
mundo da cu ltura e da arte. A
meirande parte dos pais que optan
por el as fa no en virtude dun maior
estatus e case sempre como forma
de educar o bo gusto. de perpetuar
criterios estticos apoiados no valor
da beleza. a harmona e a eleganc ia.
valores que xeracionalmente non
coinciden cos dos seus filias.
Por outro lado, s os iniciados
teen en canta que a integracin
do trabal lo manual-intelectual
supn a posta en marcha de
funcins cerebrais que deben
Elvira Martinez
desenvolverse de forma paralela. xa
que, mentres o hemisferio cerebral
esquerdo atende ao control das
conductas verbais e numricas do
suxeito. o hemisferio cerebral
dereito rexe todos aquel es aspectos
non verbais de compoente
espacial (J. A. Portellano).
Fronte a esta afirmac in da
neuropsicoloxa. os vellos
principios socio-educativos
reventan por si mesmos. xa que
fomentan as aptitudes de tipo
memorstico-verbal, producindo un
hiperdesenvolvemento do
hemisferio esquerdo e unha atrofia
nas posibilidades de estimulacin
que ofrece o hemisferio dereito.
Poderiamos atopar nesta
disfuncin secular algunhas das
causas palas que as nenas soen ter
unha maior capacidade na
utilizacin das mans. na
comprensin do espacio e da color.
na utilizacin do carpo, na
superacin de problemas de xeito
mis flexible. na sensibilidade cara
o sonido, etc.
Cabera preguntarse daquela
como resolver a integracin do
traballo manual co intelectual. ou o
que o mesmo como consegui r a
harmonizacin do
desenvolvemento dos dous
hemisferios cerebrais.
O porqu das actividades
integradoras da funcin intelectual
e manual est directamente
relacionado coas etapas de
desenvolvemento
evolutivo-grfico. de a a
necesidade de que reas como a
TEMAS VARIOS
92
psicomotricidade, a plstica e a
pretecnoloxa entren no curriculum
escolar a pleno rendemento desde
os primeiros niveis de ensino
evolucionando ata os 14/15 anos
sen interrupcin.
A integracin da expresin
plstica no curriculum escolar
entendida coma un ha teora que
abranga e comprenda todos os
modos de expresin debe axudar
ao cambio das estructuras
educativas. Polo tanto. a maior
contribucin das reas que
desenvolven o hemisferio cerebral
dereito a un sistema educativo que
sexa completo e progresivo e a
un ha sociedade aberta
evolutivamente. o interese que
pon no individuo. as sas
posibilidades. habilidades e
intereses e sobre todo nos
elementos de crecemento que son
os responsables da formacin
cultural do ser humano.
Eses elementos de crecemento
veen. en expresin plstica .
determinados palas etapas
evolutivas grficas que deben
dirixir a actuac in do adulto cos
nenas dunha idade.
Estas etapas son universa is.
dicir. que os seus rasgos bsicos
aparecen en todos os nenas coa
mesma idade mental. S aqueles
aspectos caracteriais distinguen a
un nena/nena doutro/ doutra. e os
culturais diferencian a un
occidental dun oriental.
Para a sa anl ise os rasgos
bsicos grficos foron divididos en
etapas que se enuncian como:
 -Etapa do garabato: con tres
subetapas moi diferenciadas:
- sen control visual
- sen control coordinativo
-sen nome
- Etapa pre-esquemtica
- Etapa do esquematismo
-Etapa da integracin visual
-Etapa de aproximacin
naturalista.
O respeto por estas etapas
evolutivas grficas na sa
aplicacin escolar propicia que
desde unha perspectiva
neuro - psicolxica a escolaridade
bsica sexa mis respetuosa e
harmnica. xa que busca integrar o
traballo manual nun cerebro
intelectualmente apto para
dirixilo.
Etapa do garabato
Abrangue aproximadamente
desde os 14/1 6 meses ata os tres
anos, e subdivdese en tres
subetapas claramente
diferenciadas:
- Garabato sen control: un
garabato puramente motrico que
cumpre a funcin de ir madurando
a independencia segmenta ri a e a
coordinac in dos distintos
movementos da palanca do brazo.
O neno xeralmente mira cara
outro lado cando garabatea. Busca
a fixacin e mis tarde a
mecanizacin dos movementos
aprendidos.
-Garabato con control: Est
determinado fundamentalmente
polo contro l viso-manua l (o
movemento grfico guiado pola
vista) e pola maduracin do
msculo flexor do polgar (aoque
estivo entrenando desde os
prime iros meses de vida) que
posibilita a interrupcin do trazo e o
cambio de direccionalidade.
-Garabato con nome:
caracterzase pola aparic in da
funcin simblica. O garabato est
realizado en funcin dunha relacin
verbal co obxecto que intenta
representar. sen que exista na
meirande parte dos casos unha
relacin formal entre obxecto
representado e o que quere
representar.
Cmpre sinalar que. nestas
idades cando se poen en marcha
os mecanismos de relacin entre os
dous hemisferios cerebrais. deben
ser potenciados ao mximo por pais
e educadores sen interferir nos
procesos de simbolizacin que o
propio neno manexa. Cando
dicimos interferir queremos dicir
forzar, acelerar relacins . esixir
respostas. etc.
Os garabatos desaparecen a
medida que o neno trata de
representar cos seus trazos os
obxectos.
Na etapa de garabato con nome,
o representado rao en
pensamento. pero non en forma. Ao
chegar ao preesquematismo,
despois de infinitos ensaios. o
pensamento intentar ser
representado a nivel grfico.
Por iso, o neno debeu cubrir a
nivel motor as secuencias da
actividade grfica :
TEMAS VARIOS
93
-ter levado ao seu primeiro
movemento -de orixe proximal-
ao movemento distal ,
-ter conseguido a articulacin.
combinacin e maduracin da
estructura da palanca (brazo) .
-ter integrado os niveis
perceptivos cos motores para
conseguir a coord inacin
viso-manual,
-e ter posto en marcha a
funcin simblica do trazo. que
segundo Liliane Lun;;at iniciar a
diferenciacin entre grafismo para
o debuxo e grafismo para a
escritura.
As. a etapa preesquemtica vir
marcada polo comezo da creacin
consciente da forma . Existe
ademais unha relacin espacial
"flotante", na que os obxectos que
se representan non teen un
encadeamento. nin unha situacin
espacial determinada . O espacio do
plano entendido como todo o que
rodea figura principal. A falta dun
"plan de traballo consciente" antes
de comezar un debuxo o sinal e a
causa desa situacin espacial dos
obxectos . Por ltimo de destacar
que o neno. preocupado por
resolver o problema perceptivo das
fo rmas. utiliza a cor dun xeito
emocional , sen relacin establecida
entre a real idade e o que que re
representar.
Despois dos mltiples intentos
de aproximacin a un has formas
vlidas para a comunicacin das
sas sensacins. percepcins e
vivencias (etapa do garabato e do
preesquematismo) o neno vai
comezar a estructurar un
vocabulario exp res ivo basendose
na utilizacin desas formas de
man eira co nsc iente e cun plan de
trabal lo esta blecido .
O fin do preesquematismo
est ar marca do por:
-a co nsec ucin do
esqu ema - im axe corporal
-a ord ena cin dos elementos no
espac io. que deixa n de flotar e
ocupan un lugar no encadeamento
de esce nas e pai saxes - momento
qu e debe co mpl eta rse coa
ens inanza da lectu ra e a escritura-
indi cativo claro de que o neno est
en con di ci ns de reali za r
se ri ac ins. ordenacins. etc.
-0 plan prev io de trabal lo antes
de co meza r a tarefa indica un ha
ord enac in mental de situac in s.
obxectos e cores. unha
ap roxima cin lxica e en
defin it iva unha madurac in dos
procesos perceptivos que farn que
se poda enfrontar aprendizaxe de
cd igos esta blecidos sen excesivas
difi cultades.
Moitos educado res
prescindindo destes ind icativos da
evo lu cin perce ptiva do alumno
ini cian os procesos de aprendizaxe
ca ndo anda existen esas relacins
es pa ciais f lota ntes. alterando
profundamente a percepcin e
cre ando alumnos quemis ta rde
sern et iquetados como d islxicos.
afsicos. etc ...
-As relac i ns entre cor e
obxecto perfe ccinanse. anque o
neno non estea maduro para captar
diferencias e matices tonais - ao
TEMAS
94
que chegar sobre os 11 / 1 2 anos-
o establecemento de relac ins entre
co r e obxecto sinala que o neno
domina as fo rm as e pode centrar a
sa atencin sobre outro aspecto
da realidade .
Cara os 6 anos
aproximada mente. o neno
co nseg uiu. a base de agregados e
combinacins da lia e a forma dos
seus primeiros movementos
grficos. construr uns esquemas
mis ou menos representativos da
realid ade. do que el como individuo
percibe desa re alidade. non do que
o adulto (pai ou mestre) entende
como tal.
Entra daquela na seguinte etapa
que se denomina esquemtica ou
de xeometrismo ad itivo.
Esta etapa que se extender
aproximadamente cara os 8/ 9 anos
recoecibl e polas seguintes dominio coordenativo farn posible
ca ractersti cas:
O neno crea o seu propio
esquema en base a agregados de
formas xeomtricas. Ese esquema
individual. significa o concepto da
forma aoque chegou el mesmo.
representando o seu coecemento
activo do obxecto. A figura
humana claramente re coec ible.
non s rep re se nta cabeza. tronco e
extremidades. senn que se
atopan outros rasgos e detalles que
lle confiren ao esq uema unha
lectura exclusivamente persoal. A
representacin da figura
human a afinzase mediante a
repeticin do esquema. que
resulta modificada polas
experienc ias que fan aumentar a
VARIOS
importancia dunhas partes ou
om itir outras.
Afinzanse as o rdenacins
lineais - por influencia da
lecto-esc ritura- a lia de base a
referencia desta ordenacin que
pode ser sust ituda polo borde do
papel. Tam n aparece a lia de ceo.
ese espacio entre ambas lias aire
e non soe ocuparse . de destacar a
non conciencia do espacio
tridimensional. e a utilizacin para
os seus trabal los de s das
dimensins.
O neno establece nesta etapa
unha clara relacin entre a coreo
obxecto. pero case sempre esta
relacin rxida. utiliza o mesmo
ve rde para unha rbore e a
herba. etc.
A exercitac in con tinua. a
madurez perceptiva. o mellor
que sobre os 9/ 1O anos o neno
comece a variar estas
caracterstica s. iniciando o que se
denom ina etapa de integrac in
visual.
O esquema xeo metri zado xa
non serve para a repres entac in da
f igura humana. o neno comeza a
flexib ilizar o esquema - imaxe
co rporal e os demais esquemas
bsicos que foi creando en etapas
anteriores. Por ser esta un ha idade
na que a escola su planta a
activ idade plsti ca por outras
activ id ades de aprendizaxe mi s
memorsticas e atomticas moitos
dos nenos - ao non exerc itar
outras representa c ins- quedan
estancados nos esquemas
caractersticos dos primeiros anos
da sa educacin. e o que mis
grave na maduracin dos niveis
perceptivos da forma. a cor e o
espacio. Non se pretende que o
alumno xire en torno utilizacin
das mans exclusivamente. o que se
considera neste caso. a
necesidade de combinar durante
toda a escolaridade as funcins do
hemisferio dereito e do esquerdo do
cerebro.
Se o neno exercita o seu
grafismo continuamente veremos
como enriquecer o seu trabal lo
co n mis abundancia de detalles.
incorporando elementos
diferenciadores en cada obxecto
que representa. o que supn un
entrenamento para a observacin e
a captacin de matices e
suxerencias.
de destacar a aparicin nos
seus esquemas corporais das
diferenciacins sexuais e de todos
os detalles que a el as van unidas.
indicativo de que os datos visuais
son mis precisos e observados con
maior precisin.
Durante esta etapa abandona o
individualismo na sa
representacin pa la busca dunha
maior integracin. Aparecen nos
seus trabal los os grupos. o inic io do
movemento. o perfil. etc. Momento
en que a escala debe propiciar os
trabal los en pequeno grupo, para
logo iniciar os trabal los en equipo.
A nivel de percepcin da cor vai
evolundo desa r xida relacin
cor-obxecto. cara a util izacin mis
f lexible da mesma. adquirindo un ha
T EMAS V ARIOS
95
maior sensibilidade cara as
diferencias e as semellanzas tonais.
O espacio do plano modifcase.
a lia de base e as relacins en lia
van desaparecendo. adquirindo
significado o espacio entre o chane
aterra. Agora os debuxos
encadanse en escenas e paisaxes.
buscando a lonxana e a
superposicin. Este rasgo non
significa que o neno non estea
capacitado para introducirse nos
cdigos convencionais das
representacins en perspectiva
-ser sobre os 14/16 anos cando a
percepcin do espacio poda ser
entendida ilusoriamente.
A etapa de imitacin naturalista
que se inicia entre os 12/13 anos.
bastante difcil. xa que nela empeza
a despuntar a crise da ado lescencia.
O neno empeza a ir abandonando
as caractersticas da sa
personalidade infantil . para adquirir
as do adulto. Esta poca de crise
xe ral reflxase na expresin
creadora-grfica. xa que a vergoa
de non acadar as representacins
adultas. a inseguridade e a timidez
fan que se produza un abandono da
exercitacin de esquemas. espacios
e cores .
Por outra parte, a actitude crtica
do adolescente fai que o neno pase
de terse sentido plenamente
satisfeito co seu trabal lo a poelo
en dbida e criticalo. Comeza a non
considerar importante o trabal lo
manual infludo polas
consideracins sociais adultas s
que pretende imitar. A escala ten
que loitar contra corrente e
xeralmente abandona.
 A atencin do neno cntrase no ou subxectiva en donde o neno
producto final e non no proceso de em prega a sa particu lar visin das
creacin. clara influencia dos causas.
princ ipios qu e rexen a sa A partir desta idade 15/16 anos
educacin. Proxecta na figura o neno xa madurou pa ra
humana a sa propia personali dade. enfrontarse s ensinanzas
O problema de identificarse consigo trad icionais do debuxo. as
mesmo. cos seus rasgos cambiantes representacins naturalistas e cada
xorde inconsci entemente nesas vez mis adultas.
representaci ns. Destacan - po i a Para conclur de destacar que
sa maior seguridade motriz- as estas etapas poden presentarse con
articu lacins e a accin. As va riacins de ritmo. pero que estas
representacins do esquema secuencias evolutivas aparecen de
corporal vense adema is esaxeradas forma ordenada e pred ecible como
coas caractersticas sexuais, expresins du nha herdanza
especialmente nos debuxos fetos f iloxentica comn a todos os
por nenas. membros da especie humana.
A roupa pasa a ser un medio de Soamente unha ma la educacin fa i
identificacin de sexos. a ter posi ble que se alteren. retroceda n
importanc ia por si mesma en canto ou adianten procesos evolutivos.
a detall es. enrugas, deseo, etc. f acendo alterable ese equi librio
Aparecen tamn os primeiros necesario entre os dous hemisferios
rasgos conscientes de estilizac in cerebra is. _.
ou a tenden cia caricatura. aos
debuxos satricos da fig ura humana. Trad. Marga Rguez. Marcuo
A madurez perceptiva e o
domini o coord inativo visual fan que
exprese o espacio con cualid ades
tridimens ionais. Comprende as leis
da superposicin. as cua lidades do
tama o e a distancia. e pose un
sentido intuitivo da cor. dos matices
e as luces.
Todas estas caractersticas
perfi lan a dous t ipos de expresin
nestas idades. que sinala n dalgunha
maneira das modalidades
psico lx icas. as representacins
vlvense obxectivas. propias do
neno obxervador e alonxado das
sas emocins. e as
representacins de tipo emocional

TEMAS VARIOS
96
ESCRITO POR MULLERES
CARMEN BLANCO. Literatura
galega da muller. Xerais. Vigo.
1991.
-. Carbal/o Calero: poltica e
cultura. Do Castro. Sada-A
Corua. 1991.
FINA CASALDERREY. Mutacins
xenticas. Va Lctea. A
Corua. 1991.
MERCEDES ES PIO AMIL e
HELENA SNCHEZ
RODRGU EZ. Aprender
palabras e significados. Va
Lctea. A Corua. 1990.
MARA PILAR GARCA NEGRO.
O galego e as leis. Do Cumio.
Vigo. 1991.
RSULAHEINZE. Mulleres.
Xerais. Vigo. 1991.
- . A nena de aura. Xerais. Vigo.
1991.
TERESA LO PEZ. Nboas de
antano. Laio Vento. A Corua.
1991 .
AURORA MARCO. edicin de
Teatro ignorado. de Ram n
Otero Pedrayo. Laio Vento. A
Corua. 1991.
MARINA MAYORAL e
BLANCA-ANA ROIG
RECHOU . edicin de Follas
novas. de Rosala de Castro.
Xerais. Vigo. 1991 .
MARGARITA NEIRA CASTRO e
BLANCA-ANA ROIG
RECHOU. en colaboracin con
Anxo Tarro Varela. edicin de
Maxina. de Marcial Valladares.
Xerais. Vigo. 1991 .
Carmen B la nco
MARA XES S PATO. Urania.
Calpurnia. Ourense. 1991.
LUZ POZO GARZA. Alvaro
Cunqueiro e "Herba aqu ou
acol". Galaxia. Vigo. 1991.
MARA XOS OUEIZN. Metfora
da metfora. Espira l Maior. A
Corua. 199 1.
GLOR IA SNCH EZ. Rimas con
letra. Xerais. 1991.
ELVI RA SOUTO. Viagens na
literatura. Laio Vento. a Corua.
1991.
1 N MA A. SOUTO. Era nova e saba
a malvasco. Sotelo Blanco.
Barcelona. 1991.
PURA VZOUEZ. Antoloxa Poesa
ga/ega. 1952-1971. Ourense.
1991 .
DOLORES VILAVEDRA. A
recepcin inmanente na obra de
Neira Vi/as. Do Castro. Sada-A
Corua . 1990.
LUISA V ILLALTA. Msica
reservada. Do Castro. Sada -A
Corua . 1991.
HELENA VI LLAR JANEIRO. A
cancin do rei. Galaxia. Vigo.
1991.
CRTICA
97
RE LATOS ERTICOS ESCRITOS POR MU LLERES
A meirande parte da literatura
ertica disponible est escrita
desde a perspectiva masculina.
impregnada nicamente da sa
propia fantasa. Nas experiencias
relatadas os sentimentos sexuais
das mulleres non aparecen por
ningures. Falamos dos verdadeiros.
non dos impostas que nos
adxudicou o sexismo . O que
mostra ese erotismo un ha imaxe
falsa. negativa e deformada de ns:
unha caricatura que aprove ita
opresor.
O relato. a novela ertica. estn
de moda. As escritoras. por
suposto. foron chamadas a filas e
incorporronse tamn xnero.
Mais non nos enganemos. non
podemos polo de agora fe licitarnos
por iso. xa que. case sen excepcin
fixrono dun xeito terriblemente
mimtico. lsto verdadei ramente
grave. moitas das creacins das
mulleres non fan mis que aboa-los
eidos da misoxinia: segue primando
o universo conceptual masculino
s que agora coa lamentable
complicidade das propias
mulleres.
Non de estraar. por outra
parte. a dificultade que pa ra a
escritora ten aborda-lo tema do
erotismo. A linguaxe sen ir mis
lonxe. revlaselle como inimiga
ande atopar un vocabulario que
non estea lixado. que non sexa
propiedade da pornografa
masculina? Igualmente difcil debe
ser acadar un discurso elaborado
xenu inamente desde a propia
subxectividade. liberado
Isabel M ouriz Barja
98
tota lmente da subxectiv idade
machista. que lle permita
escritora crear literatura ertica sen
caer novamente na fantasa
masculina.
OS " INTE RLUDIOS EROTI COS"
DE LON N IE BARBACH
un vol u me de vinten relatos
erticos. escritos por mulleres e
compilados por Lonnie Barbach.
que prometa mis do que lago foi.
Anda as. creo que paga a pena
traelos "FESTA DA PA LABRA
SILENCIADA" porque non seremos
ns quen acalemos palabras de
mulle res. mxime se foron
escritos. como este caso. coa
intencin declarada de fa lar de
erotismo feminino desde si
mesmas. A ed itora di no pr logo
que "son o testemuo da
conciencia de ser el as e de querer
transmitir unha nova mi rada sobre
o sexo".
Lonnie Barbach -doutora en
psicoloxa social e terapeuta
sexual- ed itara anteriormente
"Praceres". unha antoloxa de
experienc ias erticas escritas por
vinteoito mull eres. co obxectivo de
"proporcionar un material que
axudara s mulleres a crea r un
marco mental ertico e de lexitimar
este importante aspecto da vida
dunha muller". Na mesma lia de
"Praceres" vai este novo volume de
relatos. As autoras convocadas esta
vez (a lgunhas figuran nas das
antoloxas) son de idade.
formac in. procedencia e estado
C RT I CA
social variados. Boa parte delas
non asinan os relatos cos seus
nomes propios. se cadra isto queira
dicir. que as mulleres non se
senten anda suficientemente
cmodas como para escribir sobre o
tema.
Os relatos organzanse baixo
catro temticas. Veen sen do catro
aspectos que. a xu icio de Lonnie
Barbach. conducen ou xeneran
intensidade ertica no sexo
feminino: a) Aventura e risco. Os
relatos deste apartado plantexan
relacins que se afastan do cotin.
do esperado. A tensin ertica
incremntase coa aventura e o
descoecido. tanto na relacin
mongama como na aberta. O risco
tradcese en traspasa-los lmites do
aceptado com unmente. sobre todo
no social. b) Baixo o epgrafe de "O
misterio" estn cinco relatos. A
fantasa ertica atinxe neste caso o
punto lxido. cando a relacin se
establece entre persoas estraas; a
muller destes relatos mvese con
totalliberdade. o compoente do
descoecido. os homes ou as
mulleres coas que se relacio na.
favorece a in iciativa e a paixn dela.
e) O terceiro aspecto "O
prohibido". En dous dos relatos as
autoras voltan adolescencia. s
sentimentos sexuais da
adolescencia como fonte de
fantasa . Outros tratan a aventura
extramatrimon ial. o voyeurismo. o
sexo en grupo, etc. En tdolos
casos explra nse os lmites do
proh ibido e do tab. d) "O
momento". Fin almente nestes
relatos. flase nos sobre todo de
CR TICA
99
sensua lidade. son situacins
erotizadas. Descripcins detalle
das sensac ins sensuais. tanto da
rea l experiencia do sexo como do
entorno que envolve cada
instante: o olor. os sonidos. o
tacto. a dozura. a comida. o
baile. etc.
Nos " Interludios erticos"
atopamos un ha serie de constantes
que nos parecen salientables na
medida en que as rexistramos no
erotismo escrito por mulleres e non
no escrito por homes.
Con frec uencia estes relatos de
mulleres lvannos "fra do leito". O
ertico est en tdolos aspectos da
vida e non unicamente no que se
vn considerando relacin sexal. As
experiencias sexuais concretas s
gaan sentido na medida en que o
entorno. todo o que as rodea. est
igualmente sensual izado. O sexo
descentralzase. e m is que nada
desxen ital zase. tempo que cobra
maior importancia o xogo como
fonte de pracer. 1nsstese na
importancia da rela cin emocional
entre as persoas para consegu ir
experiencias satisfactorias.
O sexo un ido violencia tema
frecuen te na 1iteratura ertica
masculina. Sen embargo aqu
ternos sexo apaixonado e intenso.
mais non violencia. Nestas historias
non hai mu lleres masoquistas. o
erotismo non se consegue a base
de degradacin e violencia. En
canto s espacios tamn hai
navidades. Nos relatos mis
fantsticos as mu lleres mvense
libremente por lugares que na
 realidade lles estn vedados.
Noutros hai unha forte presencia do
domstico. as distintas
dependencias da casa. Non
aparecen. sen embargo. nin o
bordel nin os ambientes de
prostitucin. que tantas pxinas
enchen nos relatos "erticos" de
creacin masculina.
Pese a tdalas chatas que selle
poidan poer a estes "Interludios
erticos". est claro que abren un ha
porta demostrando que a muller
consegue a emocin ertica por
camios distintos aos dos
homes . .A.

CRTICA
100
ALEXANDRIAN, SARANE. "H ISTORIA DE LA LITERATURA ERTI CA"
Traduccin de Daniel A lcoba.
1."ed .. Barcelona: Planeta. 1990. Edicin
orixinal en Pars: Seghers. 1989.
Anda que Sarane Alexa ndria n
naceu en Bagdad en 1927 un
escritor de lingua e formacin
francesa. que desenvolve o seu
labor profesio nal en Pars. onde
crtico de arte en diversas
publicacins especializadas e
crtico literario en L' Express.
Pertence movemento
surrealista. foi colaborador de
Andr Breton no relanzamento
deste movemento logo da Segunda
Guerra Mundial. funda e dirixe a
revista " Neon". partici pa
activamente na montaxe da
exposicin " Le surrealisme en
1 947" e na m ostra sobre erotismo
organizada na galera Dan iel
Cord ier de Pars.
1nteresado en tdalas
manifestacins culturais que
plasman o devir do concepto de
vida privada longo do tempo.
valora a literatura ertica como o
expoente fundamenta l para
coece-la actitude frente
erotismo en cada poca e. tempo.
concibe a seriacin resul tante como
un avance da humanidade a favor
da expresin libre e total da
sexualidade.
Pese a que o autor non pretende
facer unha obra cientfica. nin un
manual didctico sobre erotismo.
reune tal cantidade de
documentacin literaria. indaga e
cotexa tantas guas. manua is.
Pu la Daz CR TICA
10 1
reseas e catlogos que a obra
resu ltante fiable como obra de
referencia e til como bib liografa
comentada.
Na declaracin de intencins do
prlogo precisa os criterios de
seleccin que vai empregar. Non
abordar a descripcin das obras
que contea n fragmentos erticos
como eleme ntos du n plan mis
amplo. senn s as que ... "teen
como obxectivo expresa-la
sexualidade e excitar lector" (9 ).
Pero o ancoramento de
Alexandrian na cultura francesa e a
sa militancia surrealista fan lle
perder esta perspectiva e. logo de
ter afastado obras de grande
interese por ser fragmentariamente
erticas. introduce outras
coetneas con criterio mis que
discutible. punto de facer que a
obra perda util idade no se u
derradeiro ca ptulo. De todos xeitos
o autor avisa de que "Este libro trata
da 1iteratura eu ropea porque en
Eu ropa ondeo erotismo acadou o
ser un xnero literario ... " (p. 8) e de
que "Toda a literatura ertica
europea pdese reducir a un cento
de obras mestras gregas. latinas.
francesas. italianas. inglesas e
alemanas. O resto adquiren
apariencia de repetici n inti l ou
aminoracin: os autores daquelas
estableceron as regras do xnero" .
(p. 8-9). Non aparece nin rastro de
literatura en lingua castel. nin
pen insular nin latinoamericana.
senda a excl usin desta ltima
especialmente ingrata.
Afasta do seu ensa io. dunha
banda. as obras obscenas carentes
 de calidade e doutra a novela
sentimental que considera sen
interese. Pensamos que nesta
ltima valoracin non est de todo
acertado. pois moitas destas
novelas son moi interesantes. non
s pola sa calidade literaria. senn
tamn pola contribuc in que
supoen para debuxa-la lbido
co lectiva. por moito que a de
A lexandrian non reaccione con
e las .
O autor consciente do
problemtico que su lia-lo
interese de obras nas que a
literariedade recoecida arroupa
tales roles para a muller. que poden
impedir que moitas lectoras. e anda
lectores. disfruten do texto e. as.
mvese con tan extremo recelo e
tan suts circun loquios que resulta
ata gracioso. cando non ofens ivo. O
longo do texto retrese
explcitamente s feministas para
verquer crticas ou apoia-las sas
teoras como quen fai un esconxuro
para librarse das sas crticas . Mais
noutras pasaxes adoita tales
actitudes coas mulleres ou o que el
caracteriza como feminino. que
vindicmo-la necesidade de
propiciar. provocar. novos estudios
con novas perspectivas.
Estructura Alexandrian a sa
obra seguindo o fo do tempo.
caracterizando o ambiente cultural
de cada poca. dando noticia dos
autores e autoras e facendo de cada
ttulo unha sipnose argumental
e/ou a transcripcin literal dun
fragmento que permita lector
facerse un ha idea previa do seu ser.
Aporta. normalmente. un
CRTICA
102
comentario sobre a literariedade e
calidade da obra. a valoracin que
outros autores fixeron del a e as
peripecias da sa publicacin.
facendo tamn un interesante labor
de identificacin e seguimento dos
editores de obras erticas que. en
xe ral. tive ron moito que ver coa
xestac in de m o itas del as. non s
coa difusin.
Para que este ensaio tivera a
utilidade que o orixinal ten para un
lector francs. deberanse cita-las
edicins en casteln de moitas das
obras reseadas. que as hai. igual
que coida o autor con
minuciosidade do labor de
referencia bibliogrfica. tanto das
vers ins orixinais como das
versins francs. Pero a
traducc in da obra -xunto a
acertos indubidables deixa de lado
este factor e esvara con galicismos
inxustificables e converte algnha
pasaxe do ensaio -sobre todo nos
derradeiros captulos- en
ambigua. dificultando a lectura do
mesmo que. en lias xera is. doada
a pracenteira . lnfl e moito na
lexibilidade a coidada e cls ica
composicin tipogrfi ca da pxina
que xa nos ten afe itas esta
editor ial. .A.
GARCA SABELL, Domingo, "As facianas do erotismo contemporneo"
Ensaios. 11. 1.ed .
Ed. Galaxia. 1976. p. 1 -1 26.
Este ensaio do Dr. Garca Sabell
editado hai 15 anos por Galaxia ,
anda hoxe. de gran novidade,
interese e utilidade para quen
que ira reflexionar sobre o erotismo.
Est escrito nunha rica e fluda
prosa que incentiva e facilita a
lectura. que poder[ a ter sido difcil
xa que o texto complexo e est
baseado na anlise dunha
abondosa documentacin que
abrangue desde estudios
cientficos de diversas disciplinas e
ensaios polticos do mis vario
carcter.
Por se fora de pouco interese a
reflexin dun profesional con
longos anos de experiencia de
consulta. de recopilacin meditada
de informacin da realidade do
noso pas. presntanos o autor
unha completa sntese-que. en
xeral. evita prudentemente emitir
xuzos de valor- do pensamento
contemporneo sobre erotismo.
Non deixa de sorprender. tendo
en canta a data de edicin da obra.
a familiaridade do autor con textos
de vangarda que vian de ser.
daquela. editados nos paises de
orixe. Sorprende tamn a
perspicacia na seleccin das
autoras e autores comentados que.
andando o tempo. converteranse
en puntos de referencia claves.
Admiramos no texto tanto a
actual idade e universalismo desta
obra galega como a reflexin para
Pul a Daz
artellar e pondera-lo fundamental
frente accesorio e circunstancial.
tan difcil de valorar nun momento
de cambio como era aquel.
Vennos memoria aque tas obras
da xeracin Ns ...
Comenza o ensaio cunha
anlise dos fetos erticos
contemporneos, nos que abrangue
diversos tipos de relacin -quizais
na sa valoracin da parel la
heterosexual. da homosexualidade
e lesbianismo e na da prctica
masturbatoria tira excesivamente da
obxectividade a sa concepcin
vital e ideo txica- aportando datos
e indagando sobre as causas e
sentido de mltiples xeitos de
relacin e de como algunhas
prcticas sexuais ou erticas,
aparentemente moi revolucionarias
esconden unha concepcin
xenitalista e reproductora.
Na seg unda parte cntrase no
contido ideolxico das prcticas
erticas e/ ou do discurso ertico
dunha serie de autores capitais da
literatura contempornea.
Pensamos que unha obra de
lectura moi fructfera e que, quiza is.
pasou mis desapercibida do que
sera desexable e xusto . .&
CRTICA
103
MAR ILAR A LEIXANDR E E A NOVELA DE AVENTURAS
Despois dos inquietantes e
marabillosos pases de ficcin da
sa primeira novela A formiga coxa,
Mari lar Aleixandre trasldanos
agora coa sa segunda novela,
publicada na coleccin 'Merln' de
Edicins Xerais de Galicia.
trepidante accin dunhas aventuras
que avanzan a travs de
secuencias curtas e rpidas. Ritmo,
accin e aventuras configuran unha
novela de aventuras que de seguro
tera un ha boa acollida entre o
pblico infantil e xuvenil nunha
pantalla de cine ou televisin ,
como a tiveron por exemplo as
novelas de Roald Dalh. Os
ambientes. o tono das aventuras e
das persecucins dotan a esta
novela dunha dose de modern idade
que a configura coma un ha novela
urbana, a travs da cal Mari lar
amosa a realidade da sociedade
galega de hoxe, na que coexisten
formas da cultura tradicional
representadas por Sabela. a seora
Engracia .. . con aqueloutras formas
da cultura da 'modernidade'
representadas por Nito. don Sixto .. ..
tomadas estas do modo de vida
americano.
A autora. continuando coa sa
literatura feita conscientemente "a
favor das nenas". constre un ha
novela de aventuras de
protagonista feminina que racha
con esa omnipresente imaxe de
heroe masculino que nos
acostumou este tipo de 1iteratura.
Sabela, a herona protagonista,
acompaada de Nito, figura que
aparece sempre nun segundo plano
e no rol de acompaante. Ela e
Sabela lvarez Nez CRT ICA
104
mailo seu inxenio e intelixencia
sern as que tiren do fo do nobelo
desta historia para fin descubrir
cal o misterio da desaparicin dos
peneireiros cinsentos. especie
protexida de paxaros que estn en
perigo de extincin en toda
Europa. Sabela. xunto con Nito.
viaxarn primeiro Serrada Estrela
en Portugal. despois a Irlanda
-onde dan coas claves do
misterio-. de novo a Portugal e
por ltimo ra de Vigo coa
desarticulacin da banda de
traficantes que acaban cos
penei rei ros azu is.
Sabela racha con ese tpico
tradicional segundo o cal as nenas
son pouco hbiles. incapaces.
frx iles po is ela o mesmo gabea a
un ha rbore que gaa o
campeonato de videoxogos do seu
barrio. Ela un ha nena intelixente e
lcida que dotada dunha aguda
reflexin mailo seu amor pola
aventura e pola ecoloxa levarn
lectora. ou lector. a participar
activamente e emocionadamente
na poderosa aventura que ela e
Nito viven con xuntamente. Sabela
representa mesmo tempo a
unin e a ha rmona entre as fo rmas
da tradicin e da modernidade.
Nito, o seu compaeiro de viaxe
un rapaz marxinal que ten por
nico interese a conduccin da sa
moto ruidosa e que se dedica a
unha estraa ocupacin : cazar
ratas que logo se convertern en
hamburguesas na fbrica de
don Sixto.
O mundo das viaxes. das
persecucins. dos encerros e das
sorpresas que Sabela e Nito viven literatura adulta estes animalios se
-facndonolas vivir lectora ou converten en an imais feos.
lector- toman forza. e realidade horribles e degradados. pero
apoiados polo importante mundo Mari lar destre tpicos
de personaxes secundarios: don 1iterarios.
Sixto. dono da fbrica de Ma ril ar Aleixandre seguir
hamburguesas. que fa i pasa-las cautivando a nenas. nenas e
ratas esfoladas e sen cabeza por grandes. recuperando lectores
coellos; a seora Engracia que perdidos e gaando outros
compn sos. san da fracturas .. . novas . .&
Esta muller meiga e sabia un ha
metfora e unha reivindicacin da
bruxa medieval como unha
muller sabia. curandeira e mx ica;
Clara. acolledora e sosegada.
viaxeira e exploradora. aventure ira e
mxica. que non dei xa de ser
tamn un ha homenaxe a esas
mulleres sabias do pasado e
esquecidas pola memoria da
historia; a inquietante e enigmtica
vella de Cangas. solidaria como
tdolos personaxes femininos
da ob ra.
Mari la r crea mundos de
aventura e fantasa pero dotados da
mis marabillosa realidade. Marilar
aposta polos valores da non
v iolenc ia. do ecoloxismo ... Mari lar
convida reflexin : a estn os
paralelismos entre os idiomas
ga lego e galico. entre Ga li cia e
Catalua. Mari lar demostra tamn
que ca lquera tema pode ser
obxecto literario na literatura
infantil e xuvenil. A est a caza de
ratas de Nito e a sa panda . Na
literatura infantil. sobre todo aquela
para as primei ras idades. os ratos
son personaxes simpt icos.
xog uetns e entraables que
v iven en furadios. nas rbores. ou
ata en grandes mansins. S na

CRTICA
105
RSU LA HEINZE: A MU LLER PROTAGONISTA
A nena de aura de (J rsu la
Heinze. publicada na coleccin
Merln de Edicins Xerais de
Galicia. unha novela de aventuras
ande as coordenadas da fantasa e
da realidade se entrecruzan con
sab ia mestra para as achegarse s
nenas e nenas de pequenas idades
(9 anos).
A historia presenta un dobre
protagonismo: o da protagonista
que representa o mundo da
realidade. Susi. ou para mis datos
Susana Otero Senn. ou tamn
S.O.S .. como ben simpl ifica Sus i
nun eco que se enche de
resonancias simblicas. pois ela
clama a berros por un ha persoa
amiga. O seg undo protagonismo
pertence o mundo da fantas a de
Susi e nace dos seus m is n t im os
desexos. desexos que o seu
subconsc iente manifesta e converte
en realidade a travs dun soo.
Oeste soo. que emerxe do seu
subconsciente unha ta rde de
setembro. 6 quedar durmida
debaixo do chorn da sa harta.
nace a persoa amiga que ela tanto
desexa e necesita. as como nace
urica. a misteriosa. a diminuta. a
nena de ouro que a pasear elle
descubrir os val iosos e segredos
mundos da natureza. Neste
personaxe agchase o motivo da
fada madria dos cantos
fantsticos e urica. coma
calq uera boa fada mad ria.
posuidora dunha "varia m xica"
que nesta historia se material iza
nunha herba de ouro que ten o
poder de facer de Su si un ha nena
minscula e de adentrala polo
S abela l varez N ez
sab io. poderoso e mxico mundo
da natureza.
Ursul a Hein ze. escri tora ga lega
nacida en A lemaa. aposta con
Su si e urica pala muller. crear
protagonistas fem in inas
ca racte ri zadas positivamente. unha
constante longo do seu labor
1itera rio dirixido a rapazas e rapaces
tal como aco rre en O buzn dos
nenas. Sempre Cristina o u A casa
abandonada.
Susi. a protagonista de A nena
de aura. un ha nena es pili da.
inq ueda. sens ible. act iva. crt ica e
inteli xe nte. que pose unha
poderosa imax in ac in e que
mesmo tempo moi observadora .
Compax in ando a fantasa cos seus
dotes de obse rvacin capaz de
crea r un has aventuras ande a
fantasa agroma da mesma
real idade da natureza. Porque Susi
e urica. xunto con Ursula. apastan
neste libro pala natureza e pala
ecolox a; apastan polo elemento
marabi lloso do que esta est dotada
como pode ser. por exemplo. a
linguaxe dos animais e das flores ou
as sensacins que a natureza nos
regala e apastan polo mundo dos
an im ais (o picafollas. os cabal i os
do demo. os saltns. as papuxas. as
fo rmig as. as ras . as tou pa s. as
ratas ... ). Pero as nasas tres
creadoras non caen no tpico da
idealizac in da natureza vendo s o
que nela hai de mxico e fermoso.
pois as tres saben dos desastres
naturais e do dura que a natureza e
maila vida poden ser. A est esa
tormenta que cseque acaba coa
vida do ameneiro e dos animais que
CRTICA
106
dependan del quedaren sen casa:
as form igas. a ra. a rata e os
pa xaros ... e ca r n desta dura
rea lid ade. a ficcin da solida ri edade
do mundo animal que non deixa de
ser un ha bela metfora do que as
persoas teremos que facer se
queremos conserva-la natureza. ou
o que o mesmo. a vida .
Ursula e mailas sas
compaeiras de viaxe senten pracer
palas aventuras de ficcin. palas
aventuras do mundo dos libros. A
estn as historias de ba rcos e
cap itns. de motn s e de v in ga nzas.
de naufraxios. A Ursula atrea o
liri smo potico e gsta ll e rachar
con tpicos literarios tratando o
tema da so id ade. da tristeza e do
ill amento desde a perspectiva de
como pode ser v iv id a por un ha
nena.
A nena de aura, unha excursin
pala aventura da palabra . un ha
v iaxe pala fantasa da v ida. unha
rea li dade que axudar a
co nsegu i- la id ent if icacin entre
libro-lecto r (ou lectora).
 RS U LA HE 1N Z E E AS PALABRAS DE O 1TO M U L LE RES
A escritora Ursula Heinze ten
forxado xa un posto dentro do
panorama literario galego como
narradora pois publ icou as novelas
O saa perdido de Elvira M. (1982)
e Anaiansi ( 1989). os relatos
Remuos en coiro (1984) e as
creacins de xnero infantil O
buzn dos nenas (1985) . Sempre
Cristina (1986) e A casa
abandonada (1987). Vencellada
sa vocacin narradora. sempre de
inspiracin real ista. encontramos
outro conxunto de obras
testemuais que xiran. coma o resto
da sa creacin. en torno a dous
focos de interese: o mundo infantil
e xuvenil e o mundo das mulleres.
temtica relacionada coa mocidade
dedicou o libro Mis al de Galicia
(1989). onde expn a experiencia
ldico-didctica dunha viaxe
colectiva. e o t it ulado Xente coma
min (1989). que presenta a
marxinacin social a travs das
vivencias dun rapaz. A faceta
centrada na recolleita de
testemuos femininos rea is
mostrouna primeiro coa aparicin
do 1ibro Arredor da muller en 18
mundos (1985) e ratificouna agora
coa publ icac in do titulado
Mulleres (1991).
Tanto Arredor da mulleren 18
mundos coma Mul!eresson das
obras de considerable interese pa ra
o f emi nismo. xa que teen o valo r
documental de present rmonos
directamente as pa labras das
mulleres. de d isti ntas mu lleres
galegas. Am bos libros sitanse a
metade de ca mi o entre a reportaxe
xorna lstica e o documento da
C arm en Blanco
historia oral. mostrndonos as
propias verbas das entrevistadas. a
travs dun discurso memoria lstico
en primeira persoa. interrompido.
de cando en vez. polas anotacins
contextuais da
autora-entrevistadora. Pero. se no
primeiro 1ibro se nos expoan as
vivencias de dezaoito mulleres
annimas. m is ou menos
representativas da diversidade
social feminina. agora. neste ltimo.
asistimos s confesins de oito
figuras con nome e apelidos. que
conseguiron facerse un posto na
historia poltica ou cultural.
Estamos. po is. ante dous
documentos complementarios que
se prestan a mltiples reflexins
psicolxicas. sociolxicas e
antropolxicas. anda que poidan
ser lidos tamn como puros relatos
literarios sobre vidas de mul leres.
Mulleres reune a traxectoria vital
de personalidades tan distintas
coma a actriz Mara Casares. a
xornalista Margarita Ledo. a
cantante Ana Kiro. a poltica
Victoria Armesto. a deseadora
Mara Moreira. a pintora Mercedes
Ruibal. a escritora Mara Xos
Oueizn e a cantante lrica Maruxa.
Villa nueva. nomes que nos suxiren
inmediatamente diversos universos
intelectuais e cultura is.
As palabras destas mulleres
adntrannos en mundos polticos
como o do sociali smo e do
galeguismo hist ri cos ou o da
dereita espaola e do embrionario
galeguismo centrista. no caso de
Victoria Armesto; mentres que as
lembranzas de Margarita Ledo nos
CRT I CA
levan s experi encias do
nacionalismo revolucionario ou as
de Mara Xos Oueizn xiran en
torno a este mesmo movemento e
mis ao fem inismo galego. Da
mesma maneira. Mara Casa res
condcenos pola intelectualidade
existencialista francesa. Mercedes
Ruibal po los v ieiras artsticos e
literarios vencell ados ao
comunismo espaol e italiano. e
Maruxa Villanueva pola resistencia
americana da emigracin e do
exilio. E. as mesmo. asist imos s
vivencias e preocupacins
socioculturais de mundos tan
dista ntes coma o da msica
popu la r. no que se nove Ana Kiro. e
o do deseo e da moda. que ocupa
a Mara Moreira.
No context o dos libros de
conversas con d istintas
persona 1idades. incrementado
nestes anos. Mulleresten a
importancia de ser o primeiro que
se centra no sector traba l lo e a
dedicacin vocacional faceta
pblica dalgunhas fminas galegas
significativas. E tamn ten o valor
de presentarnos esoutra dimensin
mis oculta da historia. a que vai
vence! lada s vivencias femininas.
coma s dos demais sectores
marxinados. Gracias a testemuos
coma estes podemos contar xa con
datos novos proporcionados polas
palabras. os matices e os si lencios
dunhas mu lleres. sobre as que.
nalgns casos. ser preciso
volver. A
107
U RANIA: NOVA AURORA
U RAN lA de Chus Pato ven
engrosar os li bros de poesa
escritos por mul leres . Non so n
moitos. Abondan as poetas pe ro
pou cas t een a sa ob ra reco ll ida
nun libro.
Abrindo URAN IA sentimos
desd e o princ ipio que estamos ante
un novsimo e renovadorfro ito
poti co. Ao mesmo tempo nos
decatamos de que non va i se r
doado disfrutarlle a sustancia. que
sa borealo precisa esforzo.
pa rti cipacin. creatividade .
Poesa obscu ra?
Ao in iciarmos a lectura temas a
se nsacin de que a autora leva xa
moito camio andado . Af rranos os
prembulos. Anda mis. f rtanos o
1: ac.to . Daquela. prete ndemos
perseguir os ffos da lx ica da nd o
chimpos duna outro pensamento
ou suxerencia . Para encontrarnos
deseguida mergulladas nos fas
dunha tea de araa que a auto ra
tece sut il mente. E sugamos
con ela.
Estamos ante un ha poesa ta n
culta como su xestiva; tan extica
como familiar. Pragada de
reminiscenc ias literarias. hist ricas.
mitolxicas. Deusas. Ninfas. Mu sas
retozan coa auto ra nas avelane iras
frolidas de Airas N unes. coas
nimas dos cervos de Pero Meogo.
Navega con elas nas dornas.
recitando a Brecht.
Danae
que podamos ser eternos
nas florestas
Danae
avelanei raflorida.
M ara X os Q ueizn
A vanza mos desde a poesa
medi eval poes a actu al mis mente da auto ra. faise acto cando o
va nga rdi st a. Alan ca mos tempos . De
M ogor Rosa dos Ventas de
Man uel Anton io.
Ermo est Mogor,
polas suas corgas
non cam i an mis que os
[gumes afiados do pasado
e na mia balanza
un ha estrela fai lume de
[artificio
coa Rosa dos Ventos .
As paisaxes mis exti cas veen
es pell arse nas nasas ha rtas. A
pintura rafae li sta ou f lamenga
imp rmese nas f rondas de ns. nos
"regatos aleg res" . "nos pequenos
erva is". A poeta comp n paisaxes
surrea li st as. Pinta cadros cubistas
coa rea lidade fe ita anacos. Mestura
te mpos. espac ios . culturas. Todo
uni do nun ha pintura plana pe ro
co lo ri sta. ab igarrada. suxe rente.
reflex iva. a nd e escoita r voces
lite rari as ou sen tir o m isteri o de
poboado res ignotos.
A mesma s ntese rea lzaa cos
animais. Os mis exticos. os
elef antes. os lens pacen coas
vacas. baixa n cos co rv os ao r o.
lembras
cando os corvos vian beber a o
[ro?
Os co rvos bebe n no r o e os
lens mastiga n estre las. gui ados de
novo po r Ma nu el A nto nio.
Que o len mastigara [estrelas
que a sombra e o magnolio
[floreceran .
CRTICA
108
Hiptese qu e. clarificada na
libro te nd e ao se u fi n.
O len mastiga estrelas
a sombra e o mag nol io florecen .
Cando xa as imaxes visiona ri as
deixaron de aso mbrala; can do a
poeta sa be qu e a real idade
enganosa e pode presc ind ir dela.
Que non necesita dos ollas para
ver. Que a s a visin va i mis al.
Dom ina.
Cega poderia ve r -te
cega .
Cmp re aban donarse e ver
polos seus ollas. Navegar con ela
por ca mp os vizosos de ros e
fro itos . Sen esqu ece r a ped ra.
fu nd amental nesta terra.
Cauterio en pedra: Herdanza
Ped ra perso nalizada
Aracn mudada en pedra
Pedra an im ada
da pedra manase agua.
Porqu e na sa ca beza ent ra de
cheo a paisaxe toda e voan as aves.
Na miacabezaascabezas
[todas dos miatos todos. Un
remontar-se
en crculos, como de pedra .
Na mia cabeza os salvaxes
[soutos. As diminutas leiras . Un
estrelecer
por gua, baixo nube densa,
[como de pedra.
 Da sa man podemos ir. cegas.
pe rcorrendo un ha terra que a
autora abrangue. sente. ama .
Medn cos meus ps estes
[camios
Pensei neles como se estivesen
[vivos .
E na pa isaxe viv if icada sita s
mul leres. Non s musas e N infas.
Danae. Florinda. Mnemosina . Non
s Pen lope convertida "nu n rumor
de paxaros". Xorden moitas
mul leres actuais que falan de
Wesfalia. de Utrech. que len
cantigas. recitan a Brecht. segan .
t raba llan . soan . Insiste ntemente
len. pensan.
Esa muller que le cantigas, que
[obsesivamentedi
nio merlo malvis cigoa
[abidueira.
Len e pensan cando estn no
campo coas vacas a pasta r.
lsto un souto . No souto un ha
[muller . A muller le, pensa . le un
libro ou cdice miniado .
No cdice un ha muller. Na sua
[man un dos extremos da corda
que no
seu outro extremo abrangue o
[pescozo de Rosa na que vai e
pasta por
tresdesta muller.
Ond e. en qu e ve rsos dos
grandes poetas que no mu nd o
f oron. podemos encontrar mu lleres
qu e len e ad ema is pensa n? As
mul leres ornar on as co mp os icins
co n pescozos de cio. ol las de
pedras preciosas. bocas de rosa e
mel. ma ns de bo lbo reta. Ve rquero n
lg rimas palas metforas. Choraron.
abnegadas. paixns imposibles.
Mis que ama r. dei xronse ama r.
Habitaron nos versos dos vates
como fantasas sublimes . Pero .. .
pensar!. quen pensara!
As mulleres dos versos de Chus
pe nsan cando prepa ra n alimentos.
Comproba
como me fe re preparar un has
[verduras
como que un ha acelga
pesa mis que o resto do
[Universo.
Son mu ll eres que non deixan de
pensar ni n cando cocian .
Calma?
Tan s sta navegacin m entres
[pelo as xudias
co mesmo pnico co que me
[cortara os dedos .
Pensan cando toman copas
nun bar.
M atinaba nun barfrente dunha
[copa de ans .
M ulleres qu e cuestionan o seu
destino.
Aqu un ha muller canta,
[salmodia o se u destino.
Esta muller danza, agarra coas
[suas mans un carrio de beb.
Un ha muller danza, salmodia o
[seu destino: mira como chora o
neno
mira como chora o neno
mira como chora o neno .
CRTICA
Sal modi a o se u desti no. Ma is
cuestiona o se u destino.
Agora son muller: roxo
[candente
roxocoral
Ca margue
Miositis .
Na procura da razn . Patriarcal.
[Que nunca.
Houbo .
Cu est iona o seu e o noso
destino . A razn que nos rexe e nos
encerra. A razn que nunca fo i
raz n.
Liberada. fe liz. a au to ra non
sa lmodia. canta :
Poda sempre cantar estes
[regatos en que fluen metais,
infinitos,
onde flue leite e das rbores
[escuras,mel.
Poda exclamar para sempre :
[Evohe!, e dicer ao igual que
Teucro en
Salamina : "Ma sulcaremos
[novamente a planura ,
imensa" .
E ns co nt igo.
Poesa obscu ra? Non. Opera
aperta. Invitacin a pensar. a soa r.
Rematamos decindo coa autora:
Noite non houbo . Endexamais :
[Aurora . .6.
109
METFORA DA METFORA OU A DESTRUCCIN DA METFORA
"Metfora da metfora" o
titulo do libro de poemas que Mara
Xos Oueizn acaba de publi ca r.
Pero este ttulo enmascara outro
contido (non esquezamos que a
metfora a arte de "esconder"
realidades. traspndoas a un plano
irreal). ande se agachan mltipl es
metforas que conteen a esencia
do libro: o amo r. Xa que lago. o
poemario un tratado sobre o
amor. un ha pasaxe por tdolos
estadios amorosos e tdolos
aspectos que o amor presenta ou
pode presentar.
As metforas do amor. da nai
('mater metfora'), da irm ('soror
metfora'), da saudade. do
adulterio. da aniquilacin. da
morte. do narciso. da rebelda. do
desamor. e da metfora. son as
diversas faces que o amor adopta e
constiten. ademais. as distintas
seccins nas que aparece artellado
este libro. "Metfora de metfora".
nome que responde apa rtado que
pecha este conxunto de poemas.
Sen embargo, baixo esta
multiplicidade. baixo todas estas
metamorfoses. percbese a
existencia dunha lia que percorre
a totalidade das seccins e cada un
dos poemas. Tal lia est trazada
polo sentimento amoroso. eixe
arredor do que xiran tdalas
composicins poticas.
Os temas metaforizados. como
se pode comprobar. non son
novedosos; estn inscritos na mis
pura tradicin potica non s
galega, senn universal. O que s
supn un ha visin nova e orixinal
Manuela Pena Santiago
o "xe ito" de "encarar e
desenmascarar" eses tpicos
literari os.
Escitanse nestes poemas
distintas voces que se contradn e
se desdn destrundose: unha voz
metaforiza. exalta. crea. mentres
que a outra desmitifica. derruba e
rompe. Unh a a metfora; a outra. a
realidade. Son forzas que se
contrapoen. xa que unha intenta
apegarse real e intenta despegarse
a outra. Estas tensins son moi
numerosas e podemos dicir que
presiden o libro. Pdense fo rmu lar
como oposicins amor/morte.
metfora/real idade. poesa/vida.
amor/desamor.
significante/significado ou
poeta/amada.
Froito desta dualidade a
desmitificacin dos tpicos
literarios: un ha das voces elvanos
da man da metfora e.
segu idamente. outra deixanos caer
-s veces cun nico verso-.
lembrndonos que estamos diante
dun "a rtificio" potico:
Xulieta o sol
di Romeo
queimado polos raiosda paixn .
Xulieta estaba fra.
O amor-e a metfora como
smbolo del e de toda a poesa-
non concebido dunha maneira
tradic iona l. O amor un invento
dos poetas ('metfora do amor') e
aparece contemplado e analizado
desde a poesa mesma. O poeta
consciente de que algo que el est
a crear coas sas propias palabras:
CRTICA
11 o
Amante
non es mis que palabras.
Asmias .
E nelas (as pa labras) est a
maxia; nelas e nel mesmo estn os
adubos non s do amor. senn
tamn da amante:
Amor amante
dolce mio lauro
u
dal pi belli occhi e dal piu
[chiaro viso
esas palabras con que te amo
es a ilusin con que te creo
es a beleza con que te adorno.
Es a mia metfora .
Tampouco faltan como tpicos
literarios. en estreita relacin co
amor. o adulterio. a aniquilacin. a
morte e o desamor que ilustra n a
vertente tortuosa e destructiva;
como mostras. desfi lan por estas
pxinas personaxes coecidos
po los seus sufrimentos: Rosa la de
Castro. Juan de la Cruz. Roi
Oueimado ou Petrarca.
A concepcin tradicional do
amor e da poesa crbase no final
do 1ibro ('metfora da rebelda') no
momento en que a amante-amada
- " obxecto amoroso" po r
excelencia- destre a metfora e.
con esta. as ideas que sobre el a se
foro n verquendo longo dos
textos.
Como consecuencia deste acto
de rebelda. quedan descuberto a
falsidade e o engano potico o
mesmo que se destapa o obxecto
real do amor do poeta. que non
outro que el mesmo ('metfora do
narciso'). O poeta. como inventor e
creador do amor. ama a sa propia
creacin e. a travs del a. mase a si
mesmo. Por ser o creador da
amante -amada (o poeta un Deus)
e da metfora. mase. igual que
Narc iso; non ama o creado en si
mesmo. mao na medida en que
obra sa:
O que amo o amor
a mesma idea do amor
o feto mesmo de amar
as palabras ceas que amo.
Amo a mia conciencia de amar.
mome.
O poder da creacin est
intimamente ligado posesin da
palabra. A importancia da palabra
total. xa que ela o instrumento
con que se dominan o mundo e os
obxectos que nel son. A relevancia
e importancia do poeta est en
func in do poder 'creador'.
'vivificador' inherente palabra.
tal a importancia que esta ten que
se vai entab lar un ha loita pola
posesin da mesma nos poemas
finais da 'metfo ra do narciso'.
A amada. que apa reca como
obxecto amoroso pasivo nos textos
creados polos poetas. reblase e
toma por prime ira vez a palabra 6
entab lar un dilogo co poeta a
quen pregunta:
Quen son eu
amor
pregunta a amada.
Vertute, onor. beleza, atto
[gentile
Quenson?
repete incrdula.
Es a nominacin
as palabras que saen dos meus
[labios
o meu transporte.
Es a pronunciacin do te u no me
respndelle o poeta. Estes versos
son s o inicio dun movemento que
se precipita nos seguintes poemas.
Na 'metfora da rebelda' a amada.
que semellaba inerte. recobra a vida
-a palabra- e esnaquiza coa sa
voz as ideas que sobre el a e o amor
o poeta foi expando con
anterioridade; defnese. as. por
negacin:
Poeta, Mrame!
-se un da a amada erguera a
[rebelda-
mrame! os meus peitos non son
[analoxas
Non son a t a mscara
Non son lsolda
Non son a ta creacin.
Desprendidas do colo as doas
[do adubo
rolara polo chan a metfora da
[metfora
Dest ru da. pois. a metfora. o
poeta reflexiona sobre o seu labor
('metfora do desamor'). sobre que
queda dos seus inventos un ha vez
destruda a metfora:
Que queda dos corpos que amei
sen a fantasa con que os
[concebn
sen a arquitectura con que os
[proxectei
sen as palabras con que os soei
que queda dos corpos que amei?
CRTICA
111
O lvido
En sombras aparecen
calaveras
montn de osos
vsceras, t al vez.
Existiron mentres persistiu a
[metfora
-lito, vida, recreacin-
Despois, nada
membros descompostos
xacentes na fosa comn.
A reencarnacin e o
rexurd imento da vida e da pa labra
prodcese na ltima seccin do
libro. 'metfora da metfora'. na
que a amante. liberada xa do texto
no que se achaba presa e da
metfora tal como a construran
para ela. incorprase vida da nova
palabra e da nova metfora:
E o verbo fxose carne
o significante fxose corpo
signif icado
a amante rasgo u o sudario
voltou vida
d as palabras
Poderosa lingual
Este poema achganos
conclusin deste libro: a
concepcin da nova palabra
(poesa. metf ora. vida) . Despois
de andar " arredor" da poesa.
atopmonos cunha nova
formu laci n ou redefinicin da
poesa. Unha poesa na que a
ausencia de pa raferna lia retrica e a
sinxeleza da expresin simpl ifican o
camio sign ificado. red undando
nunha maior claridade da obra .
Neste sentido. obsrvase unha
intencionada posta de relieve dos verdadeiro sentido: a destruccin
significados. convertidos en da metfora non un acto de
verdadeiros protagonistas. rebelda gratuito. senn un acto
Tamn destaca o uso da cread or. un intento de salvar a
intertextualidade. que fai desta obra metfora. finalmente " recreada" e
un mundo comp leto en si mesmo "redifinida" por Mara Xos
no que. tanto os obxectos co mo as Oueizn .
ideas que nel apa recen. presentan A poesa destrese para ser
varias faces: son com pl exos porqu e creada de novo. Estamos. pois.
teen vida. duais e co ntrad ictorios. diante da co ncepcin dunha nova
A amada. como o amo r. a palabra -poes a. metfora .
metfora. a poesa e a pa labra son vida-. .&
destruidos pa ra volver a ser
creados. dotados agora de novos
atributos. e. finalmente. para se rna s
devoltos liberados xa das ataduras
e de si mesmos:
Para voltar vida
reencarnarse
invocamos a maxia
metfora da metfora
amor.
Apoderarse da palabra
partir da idea a o corpo
eis o mi lag re
o gran misterio da
[reencarnacin.
Inspiracin
crea a materia
desea a gracia
forma a quentura
traza o rubor
soa a vida sando como luz
[polo sorriso ...

Olla a cabeleira de Venus!

Este poema mstranos o

camio da recreacin da nova
poesa. da nova metfora. A
desmitificacin dos tpicos
literarios que anotamos nun
principio cobra agora o seu

CRTICA
112
LA CREACIN DEL PATRIARCADO . Gerda Lerner
Editorial Crtica . Madrid. 1990
"SO A TRAVS DO
DESCUBRIMENTO E O
COECEMENTO DAS SAS
RAICES . DO SEU PASADO E DA
SA HISTORIA. AS MULLERES
SERAN OUEN DE CONSTRUIR
UN FUTURO ALTERNATIVO"
As remata o libro de Gerda
Lerner. un libro que rebate as
visins que nos presentan muller
como un ser pasivo. vctima da
violencia do varn. ou os mitos
como os do "matriarcado". e que
reconstre a historia das orixes
da civilizacin como unha
obra conxunta de mulleres e
varns .
As mulleres sempre fi xeron
Historia. anda que se !les impedise
coecer a sa e interpretar a da
humanidade. Xa non se trata.
unicamente. de "engadir as
mulleres Historia" . Ata que
comezou a investigacin feminista
da Historia . estivemos vendo en
termos patriarcais. en
"b idimensional": "Engadir as
mulleres. convirte o esquema en
tridimensional . pero s cando a
terceira dimensin queda
perfectamente integrada e pode
moverse co todo. s cando a visin
fem inina igual masculina.
percibimos as verdade iras relac ins
ex istentes no todo e a conex in
entre as sas partes" .
"As m uJieres estamos
esixindo, da mesma maneira
M ari lvarez Lires
que o fixeran os varns no
Renacemento, o dereito a
definir, o dereito a decidir".
"Que tipo de historia se
escribir cando desapareza a
sombra da dominacin. e varns e
mulleres compartan por igual a
tarefa de facer as definicins?
Suplantaremos a orde polo caos?:
Non . Camiaremos baixo o ceo.
Observaremos como cambia. como
saen as estrelas e como xira a La. e
describiremos aTerra e o trabal! o
que se fai nela con voces femininas
e masculinas. Agora sabemos que o
varn non a medida de todo o que
humano. que non o centro do
universo: o centro est constitudo
polas mulleres e polos varns ...
Poderemos interpretar papeis
distintos e intercambiables sobre o
escenario. poderemos ...
experimentar o goce de vivir. Non
ternos ningunha abriga de describir
o que atoparemos ao final, da
mesma maneira que non a tian
quen navegaron ata o outro
extremo do mundo e descubriron
que aTerra era redonda.
Nunca o saberemos ata que
comecemos a nosa via xe. O mesmo
proceso o camio. o obxectivo".
Suxerente e fermosa via xe a que
nos propn Gerda e non nos
defrauda ao longo das cseque 400
pxinas de A Creacin do
Patriarcado.
Para segu ila nese periplo s nos
pon un ha condicin: " Aparcar, na
medida do posible, o
pensamento patriarcal", e
centrarnos nas mulleres. lsto
CRTICA
113
significa ignorar ca lquera
testemua de marxinacin femin ina
porque. mesmo cando pa rece que
as mulleres estn marxe.
consecuencia da intervencin do
patriarcado. po rque
inconceb ible que acont ecese
algo no mun do sen q ue as
mulleres est ivesen implicadas.
Aparcar o pensamento
patriarcal significa mostrarse
escpticas. ser crticas diante de
calquera suposto. valor de arde e
definicin.
Significa confiar na nasa propia
experiencia femin ina. da que se ten
feito caso omiso. significa supera r a
resistencia que nos teen incu lcada
s mulleres a aceptar a nosa vala e
a importancia dos nasos
coecementos.
Significa liberarse do grande
varn que hai nas nasas cabezas e
sustitulo por ns mesmas e pa las
nasas devanceiras. Debemos andar
con olio co naso propio
pensamento que un pensamento
forxado na tradic in patriarcal.
Significa. finalmente. a coraxe
intelectual. a coraxe para estar soas .
Pode que o m is grande reto para
as pensadoras feministas. contina
Gerda Lerner. sexa o de pasar do
desexo de seguridade a aprobacin
cualidade "menos femin ina" de
todas: o supremo orgullo que d
dereito a reo rdear o mundo.
Chegadas a este punto. un ha
vez aceptado o reto da autora. xa
estamos en condicins de co ll era
nasa equipaxe e adentrarnos na
antiga Mesopotamia. para examinar
restos arqueo lx icos. descifrar
textos lite rari os. cd igos
lex islativos. e rastrea r as o rixes do
patriarcado.
D ispoemos dun ha impo rtante
bagaxe. as invest igac ins
femi ni stas prev ias. que supuan
que o patri arcado ti vo un inic io na
histo ri a e. por ta nto. pode acaba rse
no proceso hist rico. Se o
patri arcado fose "natural". d icir.
est ivese basea do no determinismo
bio lx ico. camb ialo supo ra
cambiar a natureza e para esa v iaxe
non prec isa ri amos alfo rxas.
Ser ve rdade que a
subord inacin fem inina fo i anterior
c iv il izac in occ ide ntal?
lnteresaranos descubrir a "o rixe"
ou te remos que investigar o
proceso hist rico da
institucional izacin do patri arcado?
Se a civ ilizacin comezou co
rexistro hist ri co escrito. te remos
que aventurarnos no cuarto milenio
a.C. e inque ri r aos restos mudos da
aque la poca.
Aos nasos oll as non se
ev idencia ni ng un ha "de rrota" das
mu ll eres. nada ind ica q ue a
formacin do pat riarcado se dese
de speto coa f undacin dos
estados arca icos e a ascens in dos
deuses masculinos.
Podemos d ispr doutros
instrument os para a nosa
exp lorac in. os mecan ismos da
formac in das clases desde os
presupostos trad icionais. pero as
evidencias mudas da poca
resstense a encaixa r nos esquemas.
Non sign if ica o mesmo a defini cin
C RTICA
114
de clase para a mu ll er que pa ra o
va rn.
A estas alturas da nasa
aventura. reco rremos a Ge rda
Lern er para que po a arde nas
nasas confusas e atrevidas cabezas.
Non era iso o que nos ped a. a
co raxe pa ra equ ivocarnos. para
f racasar e as reap rende r o
ap rendido?:
1.- "O perodo de formacin
do patriarcado non se deu de
speto, senn que foi un
proceso que se desenvolveu no
decurso duns 2 .500 anos, desde
o 3100 ata o 600 a.C. Mesmo,
nas sociedades do Prximo
Oriente producuse con ritmos
e en pocas diferentes.
2.- A apropiacin por parte
dos varns da capacidade
sexual e reproductiva das
mulleres sucedeu antes da
formacin da propiedade
privada e da sociedade de
clases . O seu uso como
mercanca est na base da
propiedade privada .
3.- Os estados arcaicos
organ iz ronse coma un
patri arca do. Puxe ron espec ial
inte rese en mantera fami li a
patri arca l.
4.- A instituc ionalizacin da
esc rav itu de t ivo o se u precede nte
na prct ica da dom inac in dos
va rns so bre as mu lle res do se u
mesmo g rup o.
5.- A subo rd inac in sex ual das
mull eres qu edo u in stituciona lizada
nos pri me iros cd igos xu r d icos e
imposta po lo est ado to tali ta ri o. A
cooperacin das mu lleres co
sistema asegu rouse por varias vas:
a forza. a dependencia econmica
do cabeza de famil ia. os privilexios
clasistas outorgados s mulleres de
clase alta que eran dependentes e
se conformaban. e a divisin.
creada artificialmente. entre
mulleres respetables e non
respetables.
6.- Entre os varns. a clase alta
estaba baseada na sa relacin cos
medios de produccin. Para as
mulleres. a clase estaba
determinada polos seus vnculos
sexuais cun home.
7.- Moito despois de que as
mulleres estivesen sexual e
econmicamente subordinadas aos
varns. anda desempeaban un
papel activo e respetado. ao med iar
entre os deuses e a humanidade. na
sa cal idade de sacerdotisas.
adivias e menc ieiras. Anda
existan poderosas deusas que
representaban o poder de dar vida.
8. - O derrocamento das deusas
e a sa sustitucin por un deus
dominante. sucede na ma iora das
sociedades do Prximo Oriente tras
a consolidacin dunha monarqua
forte e imperialista. A deusa nai
transfrmase na consorte do deus
mascul ino pri ncipal .
9.- O rexu rd imento do
monotesmo hebreo supor un
ataque aos cultos das deusas da
fe rtil idade. No Xnese. a muller
aparece xa como un ser de orixe
diferente. que s pode participar no
pacto co Deus masculino
todopoderoso. a travs do varn .
Toda sexual idade feminina. que
non tea fins reproductores.
asocia rase ao pecado a ao mal.
10.- Este afastamento
simblico das mulleres da
relacin co divino pasa a ser
un ha das metforas de base da
civilizacin occidental. A
filosofa aristotlica que d por
feito que as mulleres son seres
humanos incompletos,
defectuosos e de orde
totalmente distinta dos varns.
proporcionar a outra
metfora.
Gracias a estas construccins
metafricas. que estn nas races
dos sistemas simblicos da
civilizacin occidental . a
subordinacin das mulleres
ve rase como natural e. por tanto.
trnase invisible. lsto consolida
con forza ao "patriarcado como
un ha realidade e como unha
ideoloxa".
A relacin entre as ideas do
"Xnero" e as forzas sociais e
econmicas que determinan a
historia; o desenvolvemento das
principais ideas. smbolos e
metforas a travs das que as
relaci ns de xnero patriarcais
quedaron incorporadas
civilizacin occidental. o exercici o
que fai Gerda Lerner na sa
investigaci n.
Finalmente:
"M entres que mulleres e varns
consideren natu ral a subordinacin
da metade da humanidade outra
metade. ser imposible unha
sociedade na que as d iferencias
CR TICA
115
non con leven dominacin ou
subordinac in". E seg ue suxe rindo
Gerda Lerner: "As mulleres
pa rt icipa ron durante milleiros de
anos na sa subordinac in porque
as educaron para que interiori zase n
a idea da "sa propia
inferioridade". A ignorancia da
sa historia de loitas e
conquistas foi unha das
principais maneiras de manter
esta subordinacin.
As condic ins reais do se u
status de subordinacin impulsaron
a outras clases e grup os a crea r
unha conciencia co lectiva. para as
mulleres dispersas en todas as
clases sociais. as mis das veces
pa la sa relacin sex ual cun varn,
a sa estreita relacin coas
estru cturas familiares. a privac i n
da educac in ata pocas ben
recentes. o monopolio
masculino das definicins e un
longo etctera. dificu ltaron unha
toma de conc ienc ia co lect iva.
Un requisito necesario para
cambia r as causas. para qu e as
mulleres nos emancipe mos da nasa
subord in ac in transformar a
conc ienc ia que temas de ns
mesmas e do naso pensamento . A
CU LTUR A DA MULLER a base
na que temas que apo iar a nasa
resistencia dom inacin patriarcal
e reivindicar o naso poder creado r
para dar forma soc iedade.
"Unha visin feminista do
mundo permitir construr un
mundo libre de dominacins e
xerarquas, un mundo
verdadeiramente humano".
Conc l e que "parece que o
patriarcado est chegando sa
fin . porque xa non til para varns
nin pa ra mulleres. porque co seu
vnculo inseparable do
militarismo, a xerarqua e o
racismo, ameaza a existencia
da vida sobre aterra".
Agradarame compartir esta
conc lu sin coa auto ra. pero a
recente Guerra de Golfo non parece
da rile a razn. canto tempo haba
que non era tan descarado o triunfo
dos valores mis paradigm ticos do
patriarcado. a agresividade. a
prepotenc ia. en defin it iva. o
engrandecemento e a exaltac in do
macho gue rreiro .. .?
Non quera que o pesimismo me
invada. porque creo que tamn
forma parte desta arde patriarcal.
disculpade. desta arde
interna cional. a disuasin acerca
das pos ibilidades de camb iar un
mundo que non nos gusta. pero ...
non vos entran ganas de volver
Mesopotamia e in vestiga r? &
CRTICA
116
AS PROTAGONISTAS FEMI NI NAS EN: AVES DE PA SO de Ramiro Fon te
Ramiro Fonte coecido
principalmente pola sa obra
potica. pola que acadou o
recoecemento do pblico e da
crtica. Dous premios da Crtica:
"Designium" (1984) e Pasa un
segredo (1988). As cidades da
nada (1983). Pensar na tempestade
(1986). Adeus norte (1990)
Premio Esquo.
Os seus trabal los no campo da
narrativa son: Catro novelas
sentimentais (1988). As regras do
xogo (1990) eAvesdepaso
(1990) .
Xa no seu primeiro libro de
narrativa. Catro novelas
sentimentais. manifestaba unhas
dotes de narrador que facan pensar
que ese libro non a ser unha simple
escapada do eido da poesa. e isto
mantfvose no seu segundo libro e
afinzase no terceiro.
En Aves de paso ntase mis
fluidez verbal. mis soltura narrativa
e unha tremenda facilidade para
crear ambientes que xa se albiscaba
nas outras obras.
Aves de paso un libro que
consta de dous relatos: "O peso das
sombras" e " Lonxe". O que d
un idade ao libro e tamn o que ll e
d o ttulo. son precisamente os
personaxes; estes. procuran a sa
identidade entre as sombras do
pasado. homes e mulleres que non
chegan a estar ben definidos
porque son como fantasmas na
bsqueda de si mesmos. bsqueda
que se manifesta infrutuosa pola
sa incapacidade de deterse no
cam io e determ inar o seu destino.
Marisa And rade
Nos dous relatos hai un
protagonista masculino e unha
protago nista (antagonista)
feminina; precisamente das
mulleres como protagonistas do
que nos imos ocupar a seguir.
No primeiro relato. O paso das
sombras. un home. Diego Ferro. ben
coecido nos ambientes mundanos
e financeiros. volta sa vil a natal
despois dun famoso escndalo que
acabou por
derrubar ese mundo artificial no que
se mova. A . nesa pequena vi la.
intenta recompoer a sa vida ou
mis ben fuxir do seu fracaso
mentres anda abriga un ha
secreta esperanza de ser
rehabil itado profesionalmente.
Na ve lla casa abandonada. que
anda conserva o esplendor do
pasado. fai un repaso sa
vida.
"O mundo caralle como se fose
un castelo de na ipes que non
resistira a milagreira vertical. Como
se fallase unha. tan s unha.
daquelas cartas coas que. xunto
con paciencia e eficacia prctica.
fora construndo a armazn do que
el denom inaba o seu triunfo vital.
Pero no fondo fora sempre un
covarde ... " (px. 15 - 16) .
un home baleiro. (nunca lle
gustaran os libros. anda que nas
tertul ias de sociedade "botase man
de ttulos e nomes"). un covarde
que nen sequera capaz de aceita r
a sa actua l situacin e espera un
golpe de sorte. unha carta. un ha
chamada que o devolvan ao seu
mundo.
CRTICA
Nestas circunstancias. ten un
encontro casual (?) cunha ferm osa
e misteriosa muller que lle trae
lembranzas borrosas do pasado.
Esta mu ller . efectivamente. un ha
antiga coecida coa que vai
entablar un ha relacin que. nun
primeiro momento. sente como
cada do ceo.
A partir deste encontro e anda
que non cambie o ponto de vista
narrativo. esta muller. Eva
-curiosamente ten o mesmo nome
que un ha antiga amante- vai
ocupar o eixo do relato. e domina
total mente o escenario e a mente
do protagon ista masculin o.
A sa presencia na vi la de
Santiago non est ben xustificada.
A xente da vi la di que vai por al de
vez en cando e comunmente a sa
presencia admitida como estraa.
rara.
" -Esa fa milia fo ise sur e o
coronel Aguiar. todo un seor. hai
anos que morreu ... Seica unha f ilia
sa vn por aqu ... Moi fermosa.
pero un pouco rara ... " (px. 63).
"-Si. xa sei. todo o mundo di
que unha muller moi fermosa.
Algns vrona pola vila estes das.
Non se sabe que pode facer por
aqu. Eu pouco sei dela. Moitos din
que unha muller estraa. qu izais
porque foi demasiado fermosa.
Pero o coronel Aguiar tampouco
era un bendito ... " (px. 69).
Nunha vi la pequena. como a
que se nos describe. o sentimento
comn o de que unha muller que
vai e vn soa. independente. etc ...
un ha muller estraa. rara. tal vez
117
louca. e sobre todo se fermosa.
Estamos afeitas a ese tipo de
valoracins.
Cando o compo rtamento da
muller non cad ra coas normas
sociais existentes. inmediatamente
se ve reducida anorma lidade.
lou cura (lembremos a Rosa la que
tamn no se u tempo foi t il dada de
louca ou estraa por non cinxirse
aos compo rtamentos que para a
muller marcaba un ha sociedade
hipcrita).
Esta muller. Eva. aparece
descrita nunha atmsfera de
misterio. Todo o que rodea a sa
vida. s esbozado. a penas
sabemos que filia dun mi litar. que
ten un ha casa na vila. casa que
se mella absolutamente
abandonada e que non perm ite que
Diego Ferro penetre no seu mundo:
"ser mellar para ti que valvas"
px. 7 4, -ca ndo el que re
acompaa/a sa casa- ou "xa te
buscarei eu" -ca ndo quere fixar
unha cita.
Non responde s sas
preguntas ou faino de forma
ambigua. S unha ocas in esboza
algo sobre un ha pequena
historia que Diego Ferro non
alcanza a comprender. "-Era un
cuartel en frica ... eu era unha
nena ... ".
O autor moi habilmente
frtanos a historia. Sabemos que s
veces. o seu rostro se transforma
nunha mscara sombriza deixando
traslucir unha tremenda opresin
interior. unha angustia como de
animal ferido.
Diego Ferro non a entende.
mesmo chega a pensar el tamn .
que est louca .
"E el estaba al. s seus ps
aprazando o momento de lle dicir
-xa a berros- que o deixase.
que pareca un ha tola"
(px. 55).
Non obsta nte ela a que
dom ina po r comp leto a situacin.
ser el a a que marque as pautas e
non lle permite a Diego situa rse no
papel convencional de amante.
cousa que incomoda ao
protagonista que non acepta que
sexa a mu ll er a que dirixa a sa
relacin.
"Desexbaa. pe ro desexaba
tamn que a sa relac in con Eva
fose o que tantas outras foran: que
el e ningun mis gobernase os
rumbos fu rtivos dese amor"
(px. 66).
"Non lle gustaba nada que ela
fose quen dictase as chegadas e as
partidas" (px. 67).
Eva semella non posur pontos
de referencia. Cando un da Diego
ll e pregunta se vai marchar. el a
responde con outra pregunta: De
onde?
Esta simp le pregunta mostra
un ha muller so litaria e sen nada a
que aferrarse como non sexa esa
pequena vi la. a casa abandonada
que volta unha e outra vez. e agora
este vello amigo reencontrado. Pero
tamn iso lle falla . Diego est
demasiado preocupado por si
mesmo e un ha vez mis fracasar
como amante e como home ao non
ser capaz de entende r o mundo
CRT I CA
118
dese ser desgraciado que termina
na morte.
A nica decis in que toma por
si mesmo. a de non acudi r cita
con Eva . te r como resultado a
traxed ia f inal. En ningn momento
est altura das circunstancias. tal
vez s ao fina l. cando a polica o vai
busca r. asume unh a act itude digna
e mesmo va/ente. pero xa
demasiado tarde. N este sent ido
difiro da crtica que fai Vicente
Araguas 1 na que afirma que o
encontro de Diego con un vello
amor da mocidade "rematar por
resultar/le fatal".
Pois ben. a Eva e non a Diego
a quen lle vai resultar fatal anda
adm it indo que Eva era un ha muller
ferida po/a vida.
Fermosa. en igmtica. m isteriosa
e angust iada. personaxe a penas
esbozado pero magnfico e
cautivante. Toda unha creacin.
No segundo relato : "Lonxe".
tamn hai unha muller. Clara . que
vai pe rcorrer un difcil camio na
procura da sa identidade; este
pe rsonaxe non por mis
transparente menos interesante.
Clara descobre un da que non
filia de Ramn. o compae iro da
sa na i. senn dun estrao
personaxe. Da ro Da rd. un artista
que un da as abandono u. S
co nserva del un ha antiga foto. e
decide "ir xuntando pistas" que a
axuden a compr o verdadeiro
retrato daquel Daro Dard. seu pai.
que el a tia xa idealizado .
As Clara inicia soa unha viaxe
por Europa na procura de Dar o
Dard. viaxe pois inicitica como
aquela de A. Solovio. en definitiva
na procura de si mesma. Todo o
que dei xa atrs provisional . non
se sente ligada a nada. nen sa
casa da praia . nen ao seu trabal lo.
nena Xan . o mozo que sempre a
quixo.
Pouco a pouco vai encontrando
retazos que van debuxando unha
figura bastante diferente daquela
que ela imaxinara.
" sempre foi un egosta. sempre.
e non. agora sei que eu non son
cu lpable de nada; el quera deixar
ta nai e a ti porque o nico
compromiso que ten cos demais
que o adoren. que recoezan nel o
deus desterrado dun inexistente
paraso" . (px. 99) .
Pero est disposta a seguir
adiante anda que a figura que ela
tia do seu pai selle rompa a
medida que vai atopando pistas.
Ouere seguir anda que s sexa para
dic irlle que a sa filia.
No decurso desta bsqu eda
en contra a Csar. un ser errante
como "fora e afnda era Dara
Dard" . e curiosamente iso afstaa
del e achgaa a Xan. o comezo do
retorno .
"Volvas pensar na ta casa da
praia. no teu cuarto. nos brazos de
Xan . a quen nunca lle falaras deste
Csar. Csar comezara a formar
parte dos teus segredos:"
(px.130).
"Csar xa era un recordo antes
de que ti o atoparas." (px . 132) .
CRT ICA
Csar coecera a Dara Dard e
est disposto a axudala pero el a
est convencida de que debe seguir
soa. o contrario sera aceitar o seu
fracaso. e ela non est disposta a
fracasar. Agora xa sabe que pode
sar indemne desa bsqueda. que
anda que non atope ao seu pai. a
sa vida ten anda "praias e ceas
nos que poder refuxiarse" (px.
132). O seu porto est xa na casa
da praia e en Xan.
Canto mis perta estaba de
Dara Dard mis senta o baleiro
daquel rostro da fotografa tantas
veces al iada.
"Un rostro que modelaba e
desbarataba a ta mesma actitude.
a t a entrega por facer habitable
unha inasumida lembranza". (px.
1 33).
As. lonxe da sa vida habitual.
lonxe de Xan e lonxe da sa casa da
praia. comeza a encontrar o que
buscaba. descbrese como unha
nova muller. mis dona de si e
disposta a cumprir os seus
comprom isos coa vida. E cando
finalmente se produce o encontro
ela non se percata. nada dentro de
si lle anunc iou a proximidade do
seu pai. Sen darse canta ela mesma
elaborara a estratexia que lle
impediu recoecelo.
" O te u corazn non pu id era
sabela . mis. elaborara con
serenidade a estratexia que che
impediu . de sada. saber que xa se
producira o encontro tanto tempo
agardado". (px. 138).
E descobre que non est ferida .
que pode estar soa pero non ferida.
119
que o oca que no seu corazn dominar a esce na en ningn
ocupara tanto tempo Da ro Dard momento. Mesma tcn ica
estaba definitivamente pechado. cinematog rfi ca e idntica
Oeste xe ito Clara. como A. facilidade para a creacin de
Solovio. ao cabo da sa viaxe ambientes. de feito creo que isto
descobre que estivo dando voltas. un dos logros mis evidentes dos
non arredor de si. sen n arredor relatos .
doutra muller que xa non existe. A primeira historia un relato
pe ro precisaba facer esa viaxe e impecable. moi ben construdo e
coecer a Darlo Dard para sen fisuras; a segunda algo mis
descubrilo. frouxa. a hi storia pou co
En ambos os relatos as co nsisten te pero os persona xes
protagonistas femininas func ionan estn ben co nstrudos ao igual que
como antagonistas dos o ambiente.
correspondentes protagonistas Un lib ro que ven demostrar que
masculinos. alnda que o ponto de o cam io polo que avanza como
vista diferente en ambos. narrador Ram iro Fonte f irme . .._
No primeiro relato hai un
narrador omnisc iente. pero estamos
ante unha omn isc ienc ia se lectiva. a
focalizacin a do protagonista
masculino: Diego Fe rro. At ta l
ponto que moitas veces pese a se r a
voz do narrador. o que realmente
percibimos a voz do protagonista.
Eva aparece nun segundo
plano. pero domina por comp leto a
escena. chegando a anular ao
protagonista masculino. As
tcnicas de foca lizac in teen
moito que ver coa tcnica
cin ematogrfica e. en determinados
momentos. hai mesmo unha
msica de fondo.
No segundo relato a tcnica a
mesma. pero agora desde Clara
desde ande se focal iza a acc in.
Hai tamn un narrador en terce ira
persoa e omnisciencia selectiva. O NOTA
personaxe masculino un pouco o
motor da accin e aparece sempre 1 V. Araguas: "As luces das sombras"
en segundo plano sen chega r a en Grial1 09. Xan.-Mar. 1991.

CRTICA
120
O OFICIO DE VIVIR
Con este ttulo presntanse tres
grosos vol u mes de fotografas
seleccionadas e comentadas por
Gonzalo Allegue. Pilar Toscano e
Nieves Loperena. Cos epgrafes de
"ATerra " . "O Mar" e "A Cidade"
dsenos un ha visin real e
emocionante de Galicia; un ha
documentacin ampla e rigorosa da
condicin galega; un estudio
etnogrfico mis preciso que varios
tratados. Son tres libros de
fotografas que plasman a historia
coti deste sculo. acompaados
dun texto elocuente e
documentado que 1/es d
continuidade. actualiza as fotos. fai
ver o que est detrs del as. lembra
os xi ros. os refrns. as coplas como
saldas das bocas dos retratos.
marca o lugar e a hora exacta das
vivencias.
"ATerra". Trabal/os e lecer. Os
ciclos labregos do trabal/o. as feiras
e os costumes sociais. As
enfermidades ou as festas e
romaras. As procesins. Os ritos da
morte ou os cantos e danzas. O riso
e o pranto no xesto puntual. Xente
normal e personaxes curiosas
mostran o propio. expense
pxina tras pxina.
"O Mar". Antigos marieiros.
lobos de marcos traxes de aguas.
que navegan "os sete climas".
Homes de pel escurecida e ollas
agachados como alfinetes nos
prigos da cara. 01/os que teen a
profundidade dos ocanos e a forza
da pautada. Traineiras. bous e
bacas navegando. chegando a
porto. refuxiadas nos peiraos ou
nas pequenas ras das vi las
Mara Xos Ou eizn
marieiras cando o temporal tantas angueiras ... En fin. sentimos
arrecia. Naufraxios. Pesca . O mar estas fotos como poesa. O que
dando a vida e a morte. demostra o talante con que foron
recollidas. a sensibilidade con que
"A Cidade" que vai medrando
foron seleccionadas. ordenadas e
arredor do porto. paralelamente
publicadas.
industria . Ras . tranvas. os
primeiros coches. os avins ... O
medrar do sculo nas nosas
cidades. E. como sempre. a xentia
estafada. artfice das
transformacins.
Chama a atencin a presencia
das mulleres que acostuman a estar
ausentes nos libros de historia. A
Historia explcanos que foi o home
o motor dos cambios. o actor dos
acontementos. Falsea a realidade .
Estas fotos. poi a contra.
mstrannos a vida coti tal como
foi. Abondan as mul/eres. Nos
grupos familiares. no campo. nos
trabal/os. hai mis mulleres que
homes. As fotos denuncian a
emigracin. Mulleres realizando
todos os labores. Arando.
sachando. vendimando. fiando.
palillando. confeccionando roupa.
preparando o peixe para o secado. a
salgazn. a conserva. Espichadoras.
estibadoras. regateiras. carrexonas.
lavandeiras ... Un sen fin de oficios
que mostran todo o que lle debe
este pas s mulleres.
Estas magnficas fotografas non
son s ilustrativas . Son
documentos. son historia real pero
taen ademais unha forte carga
lrica. O que nos queda despois de
pasar as follas dos 1ibros o
sentimento de comunicacin coas
xe ntes de ns. unha tremenda dor
por tanto sufrimento. tanto trabal/o.
CRTICA
121
I N FINI T O SINGULAR
(O PROBLEMA DA D IF ER ENC IA
SEXUAL DA LINGUAXE NUN
LIBRO DE PATRIZIA VIOLI)
"Crlate. vaite criando.
rosa branca do xardinhe
crlate. vaite criando.
que te crlas para minhe.
Fla. fa. fa
na roca"
(Popular)
"Deus neg ra"
(Lema do Feminismo radical)
Acaba de publicarse este li bro
en espaol. na coleccin
Feminismos da editorial Ctedra.
xu nto con outros dous ttulos
tamn moi suxerentes.
Trtase dun libro de lingstica
xe ral. se o debemos clasificar. pois
ofrece un ha hiptese de traba !lo e
un ha vfa de investigacin aberta
nese campo da Ciencia. Pero.
ofrece varias outras lecturas.
porque fai un ha sntese histrica do
tratamento do tema da diferencia
sexual na linguaxe. desde as sas
orixes nos anos 20 deica os nasos
das. moi documentada. tanto na
cita de referentes histricos e
reivindicativos desde o sculo
pasado como no exame de datos
procedentes da Antropoloxa. da
Psicoloxa. da Socioling st ica ou
da Filosofa. E porque. sobre todo.
se revela como un texto de seria
preocupacin feminista e como un
texto fondamente humano.
A sa anlise cntrase na
categorfa do suxeito da
M. Carme Panero
enunc iacin. pa rt in do da prop ia
experiencia de suxeito da
investigacin (da muller Patrizia
Vio! i). causa que. ademais
dunha ma rca de liri smo que
impregna r diversas pasaxes do
libro. si na la desde o comenzo un
luga r para a d ife renc ia. distanciada
do investigador masculin o
habitua l.
Observa o tratamento do
prob lema na sa dobre vertente de
"va ri ac ins li ngsticas rese rvadas
mu ll er como ta lante e de marcas
sexua is presentes na estructura das
linguas".
O primei ro aspecto fo i do
mx imo interese para o estudio das
chamadas linguas primitivas que se
ocuparon do tab -o innomeable.
pa ra elas por ser a li ngua sagrada ou
a lingua dos xefes da t ri bu. para eles
por ser a lingua da m uJier-. ou da
exogamia. pala que a mu ll er
doutras tri bus trae ra consigo outras
linguas que os seus filias tal vez
perderan na idade adulta e. tal vez.
as sas f ilias conse rvaran para
transm itrlle la s sas: estudios m is
recentes. antropolxicos e
soc iolingsticos. volveron sobre
este aspecto ate detectar as marcas
dunha linguaxe -ou dun est ilo-
da muller nos ms diversos estratos.
dos fn icos aos usos corteses (as
as anlises de Robin Lakoff. de
1973 e 1975). Estes estu di os
presentan unha enorme variedade.
na metodoloxa e nas conclusins.
non exentas de contrad iccin.
po rque. adema is. ofrecen datos
tomados de id iomas alonxados no
tempo e no espacio. (do bant ao
CRTICA
122
xapo ns. po r exemplo); pe ro. pa ra
Violi. teen un denom inador
comn no que se sita.
precisamente. a cuestin do
suxe ito.
O segundo aspecto. o das
marcas sexuais na estructura da
lingua. fa ina anal izar o acc idente
gramatica l do xnero : o mascu lino
e o fem inino. como se sabe. non
un ha ma rca exclus iva do que
propio da m uJi er e do home.
respect iva mente. senn que. segn
os diferentes id iomas aparece. de
xe ito arbitrario e casual. en moitos
te rm os que definen ou describen o
mundo entorno. Hai lin guas como
a ing lesa ande este acc idente
coinc ide co xnero natural (e s se
marca nelas o xnero do que lle
corresponde aoque propio do
home e aoque propio da muller).
noutras linguas esta marca triple
(masculino. fem inino e neutro) .
nout ras cud rup le (mascul ino.
fem inino. neutro e natural) .
noutras. en fin. chega a haber
un has dezaseis ma rcas de xnero.
As que. anque sexa neste
accidente ande a diferencia sexua l
pervive con toda evidencia. como
tal acc idente gramatica l. e non
como un ha catego ra bs ica. a sa
anl ise incide na idea de que a
prop iedade do id ioma pa ra a mulle r
as imtri ca. res pecto da
propiedade lingstica do home.
ou. alomenos. en te rmos
gramatica is. o mascul ino unha
ent idade indiscutida e extend ida. e
o fem inino. un ha va ri ante entre
outras va riantes. Esta asimetra
resu lta incuestionada na meirande
parte dos estudios de lingstica
xeral.
Bastar recordar o clsico
exemplo da definicin de "home"
-que. aparte da especificidade do
masculino. abrangue a de "persoa"
e a de "humanidade"- e. frente a
ela. a definicin de "mu ller'' -q ue
tan s contn a especificidade
feminina-. para decatarse da
citada asimetra. A orixinalidade da
hiptese de Violi estriba na
proposta de dotar de sentido ao
xnero gramatical. plantexando a
posibilidade de convertelo nunha
catego ra bsica do idioma . Dito
as. parecer unha disquisicin case
retrica ou un debate tecnicista que
s tea interese dentro da pura
lingstica. Pero. se se teen
presentes os problemas de eficac ia
das reivindicacins feministas en
pro dunha linguaxe andrxina para
paliar a desigualdade. observarase
que entroncan coa proposta de
Violi. e tamn se entender a
importancia de fundamentar
tericamente a entidade dun
suxeito feminino. que ser a clave
da tese da nosa lingista.
En canto s asp iracins da
linguaxe andrxina. queda claro no
1ibro o que poden ter de
in xe nuidade. xa que a
transformac in dunha lingua
obedece a leis internas que foxen
de todo dirixismo. pero queda
claro. as mesmo. a importancia que
teen como provocacin e
desenmascaramento dunha
ideoloxa reaccionara . e porque
representan lingsticamente a
transformacin fonda das
actitudes que deben cambiar en
xusticia .
Violi sita o problema no nivel
da simboloxa da linguaxe. Como o
lingista Jakobson (1959). observa
a tendencia persistente en todas as
linguas a encher de simbolizacins
sexuais os elementos naturais da
experiencia. pois o corpo humano
parece ser un deses smbolos
bsicos na percepcin do entorno.
Pero se os sistemas lingsticos se
estructuran de maneira que o
feminino se describe como variante.
como negacin do masculino. na
base da percepcin o suxeito
resulta mutilado. reducido. e a
posibilidade da muller de
identificarse coa posicin de
suxeito queda bloqueada de
antemn. Esta "identificac in"
-co mo se di textualmente- s
posible a condicin de negar a
especificidade do seu xnero e
co nverterse en "ser humano". que
precisamente se di "home".
Faise no libro un repaso
riguroso da fundamentacin do
suxeito levada a cabo na 1ingstica
moderna. de Saussure a
Benveniste. de Chomsky a Eco. e al
onde se atopa. resu lta sempre un ha
categora transcendenta l.
universal e abstracta que excle
toda posibilidade de articular a
heteroxe neidade e a diferencia. "A
particularidade das mulleres
-cito textualmente- en canto que
suxeitos e individuos reais . e da
sa palabra ngase ou encasllase
no papel de variante emprica.
altura doutras variantes. pero en
ningn dos dous casos estud iada
C RTICA
na sa diferencia" . Tamn
estudia o reflexo que esta tensin
tivo nas propias reflexins
feministas. algunhas das que
chegaron a definir o suxe ito
feminino como o "lugar valeiro do
non ser" .
Pero. hoxe. e a pa rtir do
descubrimento da especif icidade
da propia experiencia. t ras do
recoecemento da diferencia
sexual que as faca similares. as
mulleres comenzaron a estudiar o
que as fai individualmente distintas.
" infinita multiplicidade do 'ego'
singular" en "con stante reflexin
sobre o individual e os espacios
quemis prop iamente lle
pertencen: a cuestin do persoa l.
da diferencia. da afectividade. da
sexua lidade. nunha palab ra. da
suxeitividade". e todo iso feito
palabra e discurso. fe ito linguaxe. E
non se trata dunha cuestin "de
estilo" senn dunha neces idade
vital que. se ben un ha va frtil e
creativa. como si na la Violi. non ten
un camio trazado. e por esa
mesma necesidade. ten que
"inventar novas formas de
expresin. ou non poder expresarse
en absoluto".
O libro de Patrizia Violi propn
concretamente das vas de
indagacin dentro do campo da
investigacin lingstica. pero.
ademais. a variedade das citas e dos
exemplos que toma de diversos
focos da experiencia e do saber
humano son tan ricos e suxerentes
que. en boa medida dese "infinito
singolare". mereceran cadansa
resea por separado .
123
 A nasa autora. na percura da suxeit ividade. acceder linguaxe e
fundamentacin terica dun a pa labra non un proceso sen
suxeito da enunciacin feminino. dolor ( ... ).
parte da base de que a linguaxe non E quiza is o coecemento de
neutra senn sexuada. A sa li a todo isto o que percorre. no fondo.
de indagacin sinala unha terceira as pa labras das mulleres. como un
va tendente a interrelaciona r e eco daq uel infin ito dolor da perda. a
facer actuar xuntos os termos histori a secreta da cal queda anda
contrapostos na dualidade do por escribi r" . .6.
silencio histrico e da tendencia a
eliminar os trazos diferenciadores
para achegarse a unha linguaxe
andrxina. dualidade que se
pretendla suxerir aqu nas citas
coas que se abre esta resea e que
parece informar un debate
irreconciliable nos ltimos anos.
1nterrelacionar e facer actua r
xuntos quere dicir enfrenta r o
problema partindo dunha
contradiccin real. e non
mediar nel.
Eu qu ixera rematar coa
invitacin sa lectura e coas sas
palabras de remate. que son tamn
unha invitacin. esas palabras din o
seguinte:
"Certamente. isto alnda un
esbozo. un camio iniciado hai
pouco. anque xa visible. pero que
quizais anda non revelou as
enormes potencialidades creativas
que encerra. a infinita riqueza e
enerxa que a diferencia pode
desenvolver se non ocultada.
negada ou humillada. como o foi
durante sculas.
Pero tamn un camio difcil.
que sempre parece atravesado por
unha dolorosa mgoa. Nun mundo
en que todo outro. as institucins.
a cultura. a forma mesma da

CRTICA
124
ER IKA BORNAY, LAS HIJAS DE L/LITH
Ed. Ctedra. Colee. Ensayos Arte.
Madrid. 1990
O tema central do libro. que o
seu ttulo tcitamente fai referencia.
o da "femme fatale". O propsito
da sa autora foi investigar sobre
aqueJes aspectos e circunstancias
que deron orixe que despois se
convertira no tpico da muller
fatal. e que se plasmou nun gran
nmero de obras literarias e
pictricas de finais do sculo
pasado. U nha das sas pretensins
a de facer esta anlise dende un ha
perspectiva diferente habitual: o
punto de vista feminino.
Este posicionamento leva
autora a afirmar que o arquetipo de
muller fatal. tan ben representado
nas artes plsticas do fin de sculo.
foi en parte producto dunha
misoxinia. que. ademais de ser
sexofbica. - pois amparo dunha
moral burguesa e puritana. que
miraba todo o relativo sexo como
pecado. pexorativo e esenc ialmente
malo. identificaba muller con
estes valores-. apoibase tamn
noutra serie de circunstancias. As
mis importantes foron as
segu intes: temor do home ante a
muller nova que tia un papel no
mundo do trabal lo e da sociedade.
desconfianza e alarma ante os
movementos feministas. relevo e
presencia das prostitutas e un gran
temor s enfermidades venreas.
influencias de teoras de marcado
carcter antifeminista (N ietzsche.
Schopenhauer. Weininger. Nordau.
Lombroso). e por suposto tamn o
Mara Uxa Rivas Monroy
reflexo destes temores nas obras de
destacados integrantes dos
movementos artsti cos da poca:
estetas. simbolistas. decadentes.
que recrearon unha abundante
iconografa misxina . a travs do
prototipo da muller artificial:
amante-estril. frente a muller
natural: esposa-nai.
O libro divdese en tres partes: a
primeira. denominada
"Antecedentes dunha imaxe"
un ha introduccin tema de Lilith .
prime ira esposa de Adn. que o
abandona nun acto de rebelda e
insubordinacin, que marcan a sa
independencia. pero tamn os
custes que socialmente lle foron
impostas: muller malvada. culpable
do mal no mundo. devoradora de
homes. hostil feito da
maternidade e s nenas. Tratarase
pois dunha das posibles orixes da
sexofobia e a misoxinia localizadas
na segunda metade do sculo XIX.
A segunda parte chmase "Os
formuladores da imaxe". NeJa
psase revista s distintos
movementos artsticos que
contriburon a afianzar o mito da
m uJier fatal. Prerrafaelistas.
Simbolistas. Art Nouveau. pero
especialmente Estetas. en
Inglaterra. e Decadentes. en
Francia. son analizados con certo
detalle no relativo s aportacins e
aspectos que cada un
proporc ionaba na elaboracin do
arquetipo da mullerfatal.
A terceira parte. titulada" A
imaxe", subdivdese en das partes:
nunha trtase dos antecedentes
CRTICA
pictricos e literarios deste mito. as
como do seu momento de maior
esplendo r; mentres que na outra.
revsase un repertorio iconogrfico
bastante considerable que presenta
as distintas caras que van
adquirindo as filias de Lilith.
Nesta ltima lia. as caras das
filias de Lilith son moi var iadas.
pero todas elas teen o comn
denominador da perversidade. a
maldade. o engano. a runa e
perdicin do home. configurando
as o paradigma da m uJier fatal. Esta
imaxe aparece xa no culto s nenas
e pberes. na sa dimens in de
aprendices de m uJieres fatais.
procedente da frecuente presencia
das mesmas nos prostbulos. A idea
do "ete rno feminino" como causa
da runa dos homes represntase a
travs de personaxes da mitoloxa
clsica como Venus. Pandora.
Medea. Proserpina. Circe. Astart.
Os personaxes bblicos soen
exemplifica- la idea do dominio do
sexo dbil sobre o sexo forte : Eva.
Salom. Judit. Dalila. Personaxes
literarios e histricos son
retomados para insistir nos seus
aspectos de crueldade. pecado.
suntuos id ade e sobre todo na
d im ensin fatd ica que parece
serlles consustancial. as por
exemplo. Salamb. Lorelei . Sidonia
van Bork. La Belle Dame sans
Mercie. entre os primeiros. e
Cleopatra. Mesalina. Lucrecia de
Borgia. entre os segundos. Tamn
da mitoloxa proceden as
calificadas pala autora de
"fe rmosas atroces". especialmente.
a Esfinxe. Medusa e as sereas. que
125
representan o polo negativo do
discurso maniqueo entre o Ben e o
Mal. O Ben suxrese a travs do
nobre heroe que. como no caso de
Edipo. Perseo ou Ulises. acaba
vencendo s enigmas. poderes ou
enca ntos cosque o Mal se
presenta.
A partir da oposicin
heme-cultura (espirito. intelecto)
vs. mul ler-natureza (materia.
paixn). asociase sexo femenino
coa anima lidade. a sensua li dade.
Asl entre a serpee a muller
establecense rela cins directas
tales como a de complic idade.
aliada ou amante. que en lazan a
imaxe da bblica Eva coa Sa lamb
de Flaubert. recreada en multitude
de cad ros do ltimo cuarto do
scu lo pasado; s entre estes dous
seres malignos e malditos poda
darse o entendemento necesa ri o
para provoca-las desgracias no
mundo e a perdicin dos homes.
Pero anda hai outro animal coque
a muller se identifica a mid o neste
perodo: o vampiro. Desta
identificacin non s procede o
adxectivo "vampiresa" co que en
ocasins se denomina muller
fatal. senn tamn a elaboracin
dunha imaxe temible da nova
muller. como "codiciosa de sexo.
poder e dieiro". A relacin da
muller coa bestia. coa an ima lidade
en xeral. ben mediante o recurso da
asociacin simblica. ben med iante
a propia representacin pictrica.
como seres hbridos. metade
mulleres. metade animais. adquire
unha nova dimensin cando
binomio muller- bestia se lle engade
outro elemento: o demo. Por iso. a
imaxe da muller vltase mis
enig mtica. misteriosa. pervertida.
sacrl ega e transgresora. mis
prxima mundo do oculto. do
pecado. do profano. do instinto. da
sexual idade. do desenfreo. do Mal.
Xorde deste xeito outra nova cara
das filia s de Lilith: a mu ller-f lica.
lmaxe da muller inagotable
sexual mente. de paixns desatadas.
e que ameaza home coa sa
potencia sexual. arrebatndoll e a
primaca tamn neste castigo.
En resume muller fata l. que
arrastra home abismo. s tebras.
que non son mis que o sexo e a
morte. Ambos enlazados nesta
poca. donde o sexo era
pecam in oso e suxo. sobre t odo
aquel prcticado fra do foga r e a
fam ili a. e que levaba a ver na
prostitucin a manifestacin da
estructu ra crim inal da mu ller. Por
iso o sexo tamn era mortal. A sfilis
foi o final de moitos homes. entre
eles de Baudelaire. unha das fontes
inspiradoras da imaxe da muller
fata l. Eros e Tnatos seg uan o
mesmo cam io.
Erika Bornay destaca. como as
navidades aportadas po lo se u
punto de v ista feminino. por un ha
banda. a conven iencia de sacar
luz un corpus abundante e
representativo desta imaxe
misox ina. que pouco a pouco
modlase como m u ller fatal. que
practicamente descoecid o. e. por
outra banda. o resa lta-la
com ponente de carcter ertico.
que tradicionalmente esq uencida
polos estudi osos da arte.
Este novo enfoque era
necesario en vista do panorama que
ata agora presentan os estud ios en
torno a esta temtica: case que
todos eles son real izados por
homes. Oeste xeito non s a imaxe
da muller fatal foi creada polo sexo
masculino (artistas- homes). a
travs da pintura. a poesa ou a
literatura. senn que as reflex ins e
anl ises posteriores desta
constru ccin son resul tado tamn
de investigacins feitas por homes.
En xeral nestes traba l los non selle
daba a importancia que requeran
factores tales como os prime iros
movementos feministas. o control
da natalidade. a incorporac in da
mu ll er mundo do traba l lo. a
prostitucin. etc. A autora. tendo
en conta todas estas dimensins.
proporciona claves para re-mirar e
re- pensar a travs de multitude de
obras ese imaxinario fe minino
construido a medida: a mu ller
fatal.

CRTICA
126
C R E A C N
127
P ura Vzq uez

6 POEMAS EROTI COS TU M E RE CIB IRS

T me rec ibirs
Publicamos estes poemas caste lns dunha autora como la playa al ocano.
bilinge porque. en prop ias palab ras da auto ra. os seus como el vient o a la vela ilu sionada,
poemas en galego son m is de amor a Gal icia que de como la tie rra a la semilla ...
erotismo ou desexo.
Oh. qu surco fec undo
de puro amo r te llevo en esta ruta
que cruza de mi vida hasta tus brazos !
QUIERO TENERTE

Quiero tenerte. Estar en t i. fluyendo .

Atarte a mis vigilias. rodearte
- is la o plan icie de mi sueo- VEN !
co n el rfo despierto de mis brazos .. .
Ven! Permanece
Qu delicia de amo r para acunarte. cancin victo ri osa. estallando;
el corazn . amado. me florece! latido azul de mi se lva
tempestuosa y osc ura .. .

Dblame y tue rce mis ast illas vibra ntes

que en lo profu ndo g iran.
TENGO PR ISA DE AMART E Tunde mi t ierra
de nimbada ternu ra
Tengo prisa de amarte. de saberte y de eb ri edad de cielo.
despierta rea lidad de mi ternura .
Prisa de tu latir. prisa en premura Pu leme palma cimb rea nte
de amor total. que en prisa se me vierte. o rama v iva de aroma y claridad.
rama hamb ri enta de luz.
Tengo prisa de ti . de retenerte y obstinado ca uce de la d ulzura ...
anc lado a mi ribera de du lzura .. .
Qu entregado desvelo me hace oscura
prisa en jazmn. hurtndome a la suerte !

Tengo prisa de azul. de plena vida .

Tengo prisa de entraa conmovida.
de tierra en flor. de enajenado cielo .. .
Tengo prisa de nardo. estrella o rosa.
Prisa encendida y plen itud gozosa.
doliendo sob re el alma y sangre en vuelo.
DE SEO
Los muros del deseo se ag igantan
frente al si lenc io. Un infinito hiela
estrellas. y nos tensa. nos flage la.
rama f rutal de pja ros que canta n.

C REACIN
128
Brazos de anhelo nos acechan. Saltan
en borbotn los sueos. Nos cincela
tibia sangre de amor. Suave cautela.
tenaz marea y selvas nos levantan .. .

Ebrio latido de corolas suena ...

Vibra y se colma el aire con un blando
revuelo tembloroso de colmena.

Tu fuego con mi fuego entrelazando.

inmenso corazn y viva antena.
va el momento sus lunas resbalando.

CUERPO DE AMOR

Cuerpo de amor y llama voluptuosa

por tu regalo soy, por tu sorpresa.
Cuerpo y sangre de amor. tala en promesa
de amor. en leve carne dolorosa .

Amor y slo amor ... La melodiosa

canc in que en zumos densos se me espesa .
brotando en mi ralz su poma. presa
a hmedo labio y fibra luminosa.

Cuerpo de amor tu amor circunvalando.

-qu plena flor y lumbres derramando!-.
caricia y luz y anhe lo me reparte .. .

Cuerpo de amo r te llevo. cuerpo mo.

enajenada tierra y tierno ro.
para ce irte. amado. y reflejarte. A.

C R E A C 0 N
129
Mara do Carme Kru c kenb erg X ela Arias

2 POEMAS IND ITOS DO LI BRO: "A LE GOR A SOL DA DOS

DO ENSOO FER IDO"

Se non podo esca lar Porque bebes na fonte das dbidas

os teus saas adormed idos.
deixa que navegue
palas mareias fondas do teu carpo.
ate morrer.
afogada no es pello da ta noite.
sospe itas.
Porque habta-la esperanza
sancionas.
As sabes t i da elevada simetra das batallas.
As convias pala muda da historia .
Que tal ve- la necesaria imposible inocencia dun
[minsculo poder calquera?

como un langa ca nsan cio Abrzome noutra revo lucin pendente.

de dedos
ini ciados no desencanto Non vou ser so ldado.
da fronteira desolada do desexo . Pao aman
E co mo a esperanza es naquizada e cenme mi ll eiros de causas comns polos dedos
[es ti radas.
polo calendario incerto da ex istencia.
Tam n . unha carre ira perdida
Non vou ser so ldado.
que esmo rece no deserto do latexo. ~

Sancina- la mezquindade que os desexos tamn

[gardan?

Porque se lnda-la utopa

atrvete agora e avanza.

Tamn ti ocultas
verdadeiros mot ivos en risas desencaixa das.

As que abrzate nesoutra revoluc in necesaria.

Sera - lo mellar soldado

e mais cantas veces
mrrenche tdalas batal las. ~

C REACIN
130
Chus Pato
DAS VOCES PARA SER LIDAS, CANTADAS
OU EXECUTADAS. NUNCA RECITADAS DE
MEMOR IA
N.' 1.- Tiven o meu primeiro orgasmo a raz da
morte do meu pai. Escoitaba o Requiem de Mozart
continuamente. Algunhas noites deitaba-me con Asun .
Necesitaba calor.
N.' 2.- A mia non foi unha nai traballadora. O meu
pai regalara-lleno noivado as obras completas de
Rosala encadernadas en pel dunha edicin de Aguilar.
Aos oito anos eu embebedaba-me con xerez e
aquelas lias que non remataban na marxe direita da
pxina.
N.' 1.- Situaba-me no centro da habitacin coa
perna esquerda subida a un taburete. Comezaba palas
ndegas. Era particularmente excitante o momento en
que retiraba a parte posterior da braga e sentia toda a
curvatura da vulva no oca da mia mao. Erguia os
peitos at os beizos. Bicaba -me.
N.' 2.- Con vintedous vi n-me na rua rematada a
mia carre ira. finalizado o franquismo e con duas filias
que sacar adiante. Vestin-me como puiden, busquei
trabal lo e atopei-me nunha acadmia traducindo versos
da lliada sen saber grego, dando clases de latn sen
saber as declinacins. Aquel cabrn non s non nos
pagaba a final de mes senn que cando nos
cruzabamos con el no corredor botaba mao no peto e
dicia-me:
- Necesitas cartas? Agora mesmo podo-che facer
un prstamo.
N.' 1. - s veces sentaba-me no chao coas pernas
abe rtas e miraba-me no espello. Cando non aturaba
mis, pechaba as coxas, introducia a mao. Corria-me.
N.' 2.- Nen contrato. nen seguridade social. nen
dire ito ao paro.
C REACION
131
N.' 1.- Se non dispua de moito tempo lembraba a
fotografa dunha muller termando en cada mao senil as
vergas. ou ben as maos destes dous varns nos pe itas
rebordantes da muller.
N.' 2.- Na casa todo ia ben; as mias filias
medraban, o que eu gaaba non daba para mercar
pantalns Liberto nen Lev is etiqueta quientos un.
Como consecuencia do meu divrcio non consegua
manter nengunha relacin estbel. Non tamos
televisin. nen video, nen telfone. O aparato de
msica. haba tempo botara-se a perder. As mias filias
dispuan cada unha do seu radio-cassette.
N.' 1.- Contaba con vrias imaxes para acelerar o
orgasmo; por exemplo, o pene dalgn home anterior,
duro, erguido, penetrando-me. Ou ben dunha
cenografia en que eu era exibida nunha gaiola
transparente . A unha distncia prudencial, un nmero
indeterminado de homes miraba-me. Unha voz
susurrante pero autoritria dicia-me:
-Corre- te, vamos, corre- te.
Cando eu chegaba, desmoronaba-me contra o
cristal dianteiro .
N.' 2.- Ao regresar un ha noite de tomar unhas copas
algun forzou a pechadura. Preferin masturbar a aquel
indivduo denantes de comprobar a repulsa dos vicios
ante un ha muller que se expn a ser violada no portal da
sua prpria casa. N un xornallocal confundron as mias
iniciais coas do violador. Teo a gala desde entn dicer:
- de profisin , fontaneiro .
N.' 1.- Tamn imaxinaba un ha clase prctica de
educacin sexual. Eu tumbada na mesa supl icaba-l le ao
profesor:
- folla-me, folla-me.
Os alumnos. todos varns, corrian-se
simultaneamente comigo, todos xu ntos. vez.
 N." 2.- A mido soo que viaxo nun coche. Paro.
contemplo a paisaxe. Ao intentar regresar o coche non
est. Tamn con cimetrios que teen zcalos azuis. Ou
penedas polas que brin co. De sbito. transforman-se en
montaas. Caio.

N. ' 1.- En xera l. cando fago o amo r. non podo

presc indir de situac ins fantasmticas. A mia
sexua lidade escrebe-se. Raramente teo orgasmos
vax inais. Nos coi tos ana is adoito utilizar aceite de
amndoa cunhas goti as de esncia .

N.' 2.- Reflexiono sobre textos de Sylvia Plath.

especialmente aquel que remata " Debera ter asasinado
aquilo que me asasina" . lntuo que se ben na l. M . as
mulleres fomos pecado a redimir hoxe somos CAOS
que a cinc ia tenta de estruturar en masculino.
Trato por todos os meios de preparar opos icins. Si.
diga-me. un ha clase de francs? Di ga. Di ga-me.

Na memrica de lngeborg Bachman

C R E A C 0 N
132
Carmen Rbade

U N DA DE SOL

-Hoxe a mam est triste. sabes?

-Que lle pasa?
-Non sei.
- Bah!. .. Suposici6ns t as. coma sempre !
-Non ... . non; est triste.
-Pero. en que llo notas? Di ... !
-Buf ... !. non sei. quizais na sa maneira de andar
pola casa . Que nin sequera nos mira . Fa i
mecanicamente as cousas. Non llo notaches?
- Pero. onde ests?
-Aqu. .. !
-Que fas a no tellado?
- onde mellor quenta o sol.
-Ago ra entendo por que ternos sempre goteiras no
inverno.

-Q ue fas ti a dentro co sol que va i f6ra?

- Sube 6 cuarto de ta nai!
- Oe .... t i! Ba ixa de a!
-Non. quero aproveitar mentres faga sol.
-Mam morreu. Baixa!

-Que fas aqu?

-Nada.
- Pois ten co idado ... moi malo fitar 6 mar tanto
tempo.

- Que miras?
- Nada .
- Vea irnos que aquf vai moito fro .. .! Al ti . Eu
marcho'

- Que oes?
-Nada.
- .. .o mar sempre ten os mesmos movementos Lus.
- lso non verdade.
- Ei a non vai volver. Lus ...
-Va i volve r. si iAi est ... !
- Lussssss ... ! A

C R E A C 0 N
133
Rhea Tregebov

U N HAS NOTAS INTRODUTOR IAS SOBRE A teora literaria femi nista. con traba l los que influron
LITERATURA CANAD IANA fortemente s canadianas de lingua ing lesa. Moitos
deses trabal los orientados lingua foron trad ucidos e
lidos abando. moito m is do que habitual ent re os
A literatu ra do Canad. asi como a sociedade escritores de Oubec.
canad iana. foi descrita a mido como "das soedades". M entres. ags algun ha importante excepcin. a
De feto. hoxe coexisten das literatu ras canadia nas: a maiora dos poetas de fala ing lesa non teen simpata
de lingua inglesa e a de lingua francesa. Contrariamente por estas teoras. son. de feto, un poderoso estmulo
aoque a xente pensa forado Canad. a maiora da para o debate en todo o pas. E ese fluxo de ideas
poboacin canad iana non bilinge. Mentres que mostruse claramente saudab le para ambas as das
algns franceses se vi ron forzados. antes dos literaturas sen ameazar para nada a autonoma. Esa
movementos separatistas dos sesenta e setenta. a fa lar so lidariedade que ns, as mulleres, experimentamos
o ingls para incrementar as sas oportunidades de pouco corrente na histori a do Canad. Sera triste
traba l lo, a maiorla dos de fa la ingl esa son -e s veces perdela. A
visceralmente- monolinges.
A mi noria de fa la francesa. moi numerosa na Trad. Mara Xos Oueizn
provincia de Ouebec e diseminada noutras grandes
provincias do Canad. desenvolveron a sa propia
cultura e literatura. vibrante. distinta. como un reto
maioria de fala inglesa. Os canad ianos de fa la inglesa
tamn teen un ha literatura fl orecente. A diferen c ia da
francesa. esta presenta un ha diversidade nica no
mundo. O ingls. ademais de ser a lingua na i dos
canad ian os de orixe britnica, tamn a lingua franca
da maiorla dos nosos aborixens e a da segunda e
terceira xeracin dos inmigrantes chegados doutras
partes do mundo. Ambas as das literaturas suscita ron
interese e atencin fra do noso pas.
A IV FEIRA DO LI BRO FEMINISTA celebrada na
primavera de 1990 en Barcelona. va i facer que estas
catro poetas canad ianas -trad ucidas ao cataln.
casteln e agora ao galego- se encontrasen en
Barcelona xusto cando se produciu o movemento
contestara de "Meech Lake". que significou un ha cri se
de identidade naciona l que alnda contina.
As discusins do goberno actua l levaron a un ha
polarizacin e animosidade entre o Canad ing ls e o
francs que era case inexistente nos oitenta.
No medio deste antagon ismo. o marco de
comprensin conseguido entre as escritoras fem inistas
de lingua francesa. quen. seguindo os modelos das
mulleres da Francia. f ixeron avanzar as fronteiras da

CREACION
134
Rhea Tregebov

G RAC E
(afte r the photog raph by Andre Pap il lon)

The picture taken and released near the beginning of a

[century now end ing :
laundry hangs like a blessi ng on th is meal. this family,
the plump and sc rubbed faces of the chi ldren:
when need can not be met and stil l be recognized .
Moving to ou r last decade. the photographe r is
[vanished.
the camera become infinite ly automatic: the whole
[b lessed century
hanging over ou r heads. We' re sick w ith pictu res.
1n every home a box. lt ca listo us.
feed me with vour dreams & /'I/ feed vou mine.
lnside the century ends. every day ends private ly
possessed of its blu e. electri c. irrad iant li ght.
Outs ide the chains repl icate democratica lly, like cancer
[cells.
hamburgers. At the corne r of whe re and where. the
[architect is vanished .
the bu il dings infinitely automat ic. Facade. t rademark.
[deco r. men u
maniacally repeated t ill we don't know where we stand
which side are you on? The videologo grin: What need?
Ti ll we lose track ofwhich interchangeable selfwe have
[become.
Our rea l lite always elsew here.

C R E A C 0 N
135
GRACIA
(dunha fotografia de Andr Papillon)

A foto tomada e revelada perta do comezo dun sculo

[agora rematando :
a roupa caiga como un ha bendicin sobre o xa nta r,
[sobre a familia,
os rostros repolud os e lavados dos rapaces:
cando non se poden cub rir as necesidades e poden
[ recoecerse.
Chegando a nasa ltima dcada, o fotgrafo
[desapareceu,
a cmara volveuse infinitamente automtica: todo o
[bendito sculo
caiga sobre as nasas ca bezas. Estamos fartos de fotos.
En cada casa unha caixa chea. Chmanos:

alimntame cas teus saas e eu alimentareiche cas

[meus.
Dentro o sculo acaba. cada da acaba privadamente
posudo da sa azu l, elctrica, irradiante luz.
Fra as cadeas mu ltiplcanse democrat icamente. como
[clulas cancerosas
hamburguesas. Na esquina de ande e ande. o
[a rquitecto desapareceu.
os ed ificios son infinitamente automticos. Fachada,
[ma rca de fbrica. decorado. men
maniaticamente repetido ata que non sabemos ande
[estamos.
De que parte ests? Sorriso forzado de videologo Que
[precisas?
Ata que perdemos a pista do ser intercamb iable en que
[nos convertimos.
A nasa vida real est sempre noutro sitio . .A.

Trad. M. A leixandre

C R E A C 0 N
136
B EN ED ICCI
(segons una fotografia d'Andre Papillon)
La foto va ser feta i revelada cap a comenr;:ament del
[segle que s'a acaba:
la bugada penja comuna benedicci sobre aquest apat.
[sobre aquesta famil ia,
els rastres molsuts i nets deis infants:
quan no es pot subvenir a les necessitats i tanmateix
[s' identifiquen.
En arribar a la nostra ltima dcada. el fotgraf
[ desapareix.
la camara es torna infinitament automatica: tot el bene'lt
[seg le
ens penja per sobre el cap. Estem fa rts de fotografies.
A cada casa una capsa plena. Ens va dient:
alimenta'm amb els teus somnis i jo t'alimentar amb els
[meus.
A dins el segle s'acaba. cada dia s'acaba en privat
imbuit de la seva irradiant i blava llum elctrica.
Afora les cadenes* es multipliquen, com cel . lules
[ cancergenes.
i hamburgueses. A la cantonada d'on i on. els
[arquitectes els foragiten
d'ed ificis infinitament automtics. Far;:ana. marca de
[fabrica, decorat. men
manacament repetit fins queja no sabem on som.
A quin costat estas tu? Somriure fo rr;:at de v ideleg: Qu
[ necessites?
Fins que perdem la pista de quin jo intercanviable hem
[esdevingut.
Amb la nostra vida real sem pre en un altre lloc . ..
Trad. Montserrat Abe li
CREACION
137
T HINGS AS T H EY ARE
Right now. it's like th is:
Every two weeks. for three or four hours. you enterta in
[ S as ha:
obtain him at ou r home. or receive him at yours
and we exchange the many pleasantries we still have.
always have. in common. You worry when you don't
[ return him promptly,
apologize.
Apologize. apologizewe used to sing as kids
when the code had been broken. the fam ily rules
[ defied. defined.
And. every day, 1spot you.
The sightings are entirely logical
we work. live with in six city blocks of each other. after
[al l.
After all you are so many young women in elegant
but not conspicuously expensive coats. w ith purses.
[with briefcases.
With flattering glasses and lu sh auburn ha ir touched
[with gray, not dyed.
Who ride the subway escalator absorbed in the day's
[business.
the passionate lives of their fr ie nds. You are especially
those women whose grace is tempered by shoulders set
w ith anxiety, intensity, opinions.
1recognize you everywhere you wouldn't recognize
[yourself.
shoulders set protectively against the image of your
[accomplishment.
the body your stance denies. that we denied yo u as your
[own for
 apologize, apologizewe sang, nodding to the TAL COMO SON AS COUSAS
[strictures,
Be me forme. Be me forme. Agree, agree.
Agree to disagree. The family hymn defied, Agora, as:
[defined.
Cada das semanas, durante tres ou catro horas, quedas
[con Sasha;
1once hadan im age of you as a little red fox gnawing at tlo na nosa casa ou recbelo na ta
[my heart
e intercamb iamos as moitas chanzas que anda
- we get at each other that much- but that wasn't [compa rtimos,
[right;
que sempre compartimos . Preocpaste cando non o
it was your own body you wanted, not mine. [devolves axia,
desclpaste.
And l, too, love women's bodies, hunt for them
[ everywhere,
despite my mal e husband, male son. Hunt these days Desclpate, desclpate cantabamos de nenas
[ everywhere for you rs cando se rompera o cdigo, desafiando,
when 1should, 1know, leave you alone, be content to [definindo as reglas familiares.
[be left alone,
when 1should , 1know, refu se the refrain . E,cada da, vxoche .
Verte totalmente lx ico:
But 1find myself thinking of our female bodies, of the traballamos, vivimos a seis mazs unha da outra,
[scars we ca rry, [ despois de todo.
just like our lives, just like the distory of our lives:
yours lightning across the broad, strong palm of you r
[hand Despois de todo, ti es un ha de tantas mulleres novas
[que visten
from the would-be rapist's knife, whon you frightened!
[for godssakes, away! abrigos elegantes, pero non conspicuamente ca ros, con
[bolsos e carteiras
mine curved right ac ross the belly, like a sick smile,
con anteollos favorecedores e fermoso cabe lo ru bio
from the surgeon's scalpel that saved my life
[con toques de gris, non tin xido,
(every t ime ll ooked up through the Demerol you were
que suben nas escadas do metro absortas nas angueiras
[ there,
[ cotis,
knitting!, you, knitting!).
as apaixoadas vidas das amistades. Ti es especialmente
daquelas donas de gracia atemperada por costas
Lonely for you, 1find myself thinking of sisterhood and [cargadas
[scars,
con ansiedade, inten sidade, opinins.
the scars apparent and invisible that others gave us,
that we give each other. A
Recozoche en todas partes, onde ti non te
[recoeceras,

CREACION
138
ombros tensos. que che protexen contra a imaxe da t a Saudade de ti. chome pensando de irmandade e
[realizacin, [cicatrices.
o carpo que a ta actitude nega, que che negaremos as cicatrices aparentes e invisibles que outros nos
[como propio, daquela [deron.
que nos demos a un ha outra. A
Desclpate. desclpate cantabamos. dicindo
[que s s restriccins, Trad. M. Aleixandre
Se eu para min. Se eu para min. Di que si. di
[que si.
Di que si a die ir que non. O himno da familia
[desafiado, definido.

Un ha vez tiven un ha imaxe ta como un ha pequena

[raposa que coma o meu
corazn -chegamos a tanto como eso- pero non era
[as:
era o teu propio ca rpo o que queras, non o meu .

E eu. tamn. amo os carpos das mulleres. procroos por

[doqu ier.
pese meu home varn. filio varn. Hai das que
[procuro o teu por todas partes
cando debera, seino. deixarte en paz. contenta rme con
[que me deixes en paz
cando debera. seino. refusar o refrn.

Pero chome a min mesma pensando nos nasos carpos

[de muller, nas cicatrices que levamos
como as nasas vidas. como a historia das nasas vidas:
a ta un lstrego a travs da ampla. forte palma da t a
[man
do coitelo do que tentou viola rte. que espantaste por
[amor de Deus!
a mia curvada a travs do meu ventre. como un sorriso
[enfermo
do bistur do ciruxano que salvou a mia vida
(cada vez que aliaba a travs de Demerol estabas al
ca lcetando!. t i. calcetando!).

C REACIN
139
 LES COSES TAL COM SO N

A ra mateix s aix:
cada dues setmanes durant tres o quatre hores. ets amb
[Sasha;
el tens amb tu a casa nostra. o el reps a la teva
i intercanv'iem les moltes faccies que enca ra ens fem.
que sempre ens hem f et. plegades. Tamoines si no el
[retornes tot-segu it.
et disculpes.

Disculpa't. disculpa't. cantussavem qu an erem

[infants
quan s'havia infringit el codi. desafiant. definint
[regles familiars.

1cada da. et clisso.

El qu e et vegi s del tot lg ic:
treballem. vivim a unes set mansanes !'una de l'altra. al
[capdavall.

A la fi. ets una de tantes dones joves que duen

abri cs cars no massa co nspicus; amb moneders. amb
[ carteres.
am b ulleres que afavo reixen i abunds cabell roge nc un
[pel gris. no tenyit.
que pugen les esca les del metro absortes en els afers
[diaris.
la vida apassionant deis amics. En especia l ets
d'aquelles dones amb gracia. temperada per espatlles
contretes d'angoixa. d'intensitat. d'opin ions.

Et reconec arreu on tu mateixa no et reconeixeries.

am bles espatlles tenses. protegi nt-te de la imatge de la
[teva efic incia.
cosq ue la teva actitud nega. que et negarem coma
[propi . dones:

140
 disculpa't. disculpa 't. cantussavem, fent que si
[als retrets de
Sigues jo per mi, sigues jo per mi. Estigues
[d'acord, d'acord.
D'acord perdissentir. L'himne familiar desafiat
[defin it.

Una vegada et vaig veure comuna petita guineu que

[se' m menjava el cor
--ens ataquem l'una a l'altra tant com aix- pe r no
[era aixi:
era el teu propi cos el que volies, no el meu.

1jo tamb estimo cossos de dona, els busco pertot

a despit del meu marit mascle, fill mascle. Fa dies busco
[el teu arreu,
quan hauria de, ho s. deixar-te estar. d'acontentar-me
[amb que em dei xin en pau . A.

Trad. Montserrat Abell

C R E A C 0 N
141
Nicole Brossard

DEPERDUMENT

sans rpit. j'entends cette prononciation ici. l'motion

distin cte. la forme sonare du dsir d'elle
j'entends du corps antrieur et virtuel
dans le double des voyel les
des blancs comme perdument
je garde l'quilibre parmi les sons
l'ava lanche
puis la ralit s'arrondit
il y a des mots comme pense qui touchent ma main.
je ne sais pourquoi. il y a des mots qui s'arrondissent
au contact de la fiction.
aux conf in s des signes. la consc ience
touche a tout comme une ea u rieuse
en territoire im aginai re.la langue est
sans rpit tourne vers l'impense
trame les visages
la thatral it m eme du discours
dans ma bouche. la nervure du silence
va s'arrondir. corps philogyne
dans le cortex. c'est la crue
je veux des manieres et de la lgret
pour ce corps de la vaillance
quand la nuit quand l'aube se dcide
et qu'au fond du cerveau
l' image s'anime et en dtail
je la vo is dans toute sa splendeur
s'aventurer dans le vocabulai re
je vois bien que reconna'tre ressemble
a un chant troublant. son motif
elle ditje suis enfivre et sans rpit je l'coute. il y a
tant de monstres et de papier fro iss dans sa vi e. elle dit
j'aimerais tant parler de vil/es. de miroirs et d 'absolu. elle
ditje suppose que mes veux voient au-dela et a
/'horizon. Je pense a toutes les mailles travailles dans
son chandail. je pense a la ralit. Je suis enfivre et je
la dsire comme on dit spirale amoureuse. Je ne sais
pourquoi. il y a des mots qui s'arrondissent quand vient
le temps de vivre . .A.

c'est sans rpit dan ser des mots

faire jeu de lvres en entrant
dans l'espace. la poser le geste
puis poser lepas. puis tracer
des formes sans rpit toutes rcit
normment dnouer la mmoire
ouvrir la bouche. achever l'image
ne pas dcrire le bruit
des pousses de dsir sans rpit
qui dnudent avec souplesse le moi

CREAC IN
142
EPERDUMENT

Sen cesar. escoito esta pronunciacin
clara, a forma sonora do desexo dela
sinto o corpo anterior e virtual
na repeticin das vocais
nos espacios como esvaimento
gardo o equilibrio entre os sonidos
a avalancha
despois a realidade clmase
hai palabras como pensamento que me apreixan a man
non sei por que, hai palabras que se completan
en contacto coa ficcin.
no confn dos signos. a conscienc ia
conmove todo como agua reidora
en territorio imaxinario. a lingua
que volve sen cesar para o instintivo
trama os semblantes
a teatralidade mesma do discurso
na mia boca. a nervadura do silencio
vai axusta rse. co rpo filoxneo
cando a noite cando a alba se resolve
e que no fondo do cerebro
a imaxe animase e con todo detalle
vxoa en todo o seu esplendor
aventurarse no vocabulario
eu ben sei que recoecer recorda
un canto turbador. o seu motivo.
el a di estou enfebrecida e sen cesar escitoa. hai
tantos monstros e tanto papel rugoso na sa vida. ela di
gustariame tanto fa lar de vi/as. de espe!los e do
absoluto. el a di supoo que os meus o//os ven mis al
e deica o horizonte. Penso en todos os puntos
traballados no seu xersey. penso na rea lidade. Estou
inflamada e desxoa como nunha espiral amorosa. Non
sei por que. hai palabras que se completan cando chega
o tempo de viv ir. .._
Trad. Mara Xos Oueizn

no co rtex. a crecida.
sen cesar a danza das palabras
facer xogos de labios entrando
no espacio. al por o xesto
logo dar o paso. logo trazar
formas sen cesar como relatos
sorprendentes liberados da memoria
abrir a boca, rematar a imaxe
no describir o ruido
embates de desexo sen cesar
que desnudan con tacto o meu eu
aqu. a emoc in
quero maneiras e suavidade
e valenta para este corpo

C REACI O N
143
EPERDU M ENT(Bojament)

Sense treva, esco lto aquesta pronunciaci aqu. l'emoci

distinta. la forma sonora del desig d'ella
sento del cos anter ior i virtual
en el doble de les vocals
deis blancs com perdudament
guardo l'equilibri en mig deis sons
de l'alud
desprs la rea litat s'arrodoneix.
hi ha paraules com pensamentque em freguen lama,
no s perqu ha paraules que s'arrodone ixe n
en contacte ambla ficci.
En el conf deis signes. la consc ien cia
afecta tot comuna aigua riallera
en territori imaginari. la llengua
moguda sense treva en rod vers l' impensat
trama les cares
la teatralitat prpia del discurs
en la meva boca. la nervadura del silenci
va arrodonint -se, cos filamet s
en el c rtex. s la crescuda
jo vull elegancia illleugeresa
per aquest cos de la valentia
quan la nit i l'alba es decidei xen
i que en el fans del cervell
la imatge s'an ima i jo la veig
completa en tot el seu esplendor
com s'aventura en el vocabulari
m'adono que reconixer s'assembla
a un cant torbador. el seu motiu
Ella di u estic febrosa i sense treva jo l'escolto, hi
ha tants monstres i tant de paper arrugat en la vida, ella
di u m 'agradara tant parlar de pobles, de miralls de
/'absolut. el la di u suposo que els meus ulls veuen ms
en/la i en /'horitz . Jo penso en tots els punts tei-
xits en el se u jersei . j o penso en la real ita t. Estic
febrosa i la desitjo comes diu espiral d'amor. Jo no
s perqu hi ha mots que s'arrodoneixen quan ve el
temps de vi u re.
Trad . MontserratAbell

s fer dansar mots sense treva

fer un joc de llavis en entrar
dins l'espai . all assenta r el gest
desprs assentar el pas. desprs tra<;;ar
formes sense treva tot de relats
alliberant eno rm ement la memria
abrir la boca , acabar la imatg e
no descriure el soroll
embats de desig sense respir
que despulles amb suavitat el jo

CREACION
144
Louise Cot noir
D E SIGNATURE PAfENNE
Sous la pluie de novembre. la fragilit des fougres
roussies. Du cot allemand de la mmoire. froler les
objets dtriors. La grand-mre. figure. Cette femme
rep rend le f il des lettres interceptes. anonymes.
amoureuses. Contre la traduction des guttura les et le
transport ferroviaire vers les camps. Elle s'y voit trs
bien: les yeux graves. le profil trembl.
Au bord de lamer gele. il y a quelque eh ose d'une
finesse excessive quand le paysage chavire . Une rage
sourde et une complicit tacite. Mettre en liaison les
gnalogies tronques. truques. J 'cris. c'est un
travail dment. Ma is dans cet change des noms.
l'preuve laisse enfin des marques durables.
Les grandes statues blanches du pare font signe.
Des omb res nous habitent. Une rv lation rend visible
l'image latente: l'anonymat. Cette femme entend le
malaise dans le nom. Radicalement. le pseudonyme
veut rompre avec la famille. 11 n'est qu'un dguisement
pour la mascarade des tensions. Forcene. cette femme
hors du commun reve un grand reve devant les livres.
Parmi le grouillement des etres. le murmure des
fontaines. se glisse une voix intrieure. toute en
modulations. Un penchant prononc pour la lumire
parfume du jardin. Se dsarmer. une possib ilit
d'vasion. Cette femme dnoue les tresses de sa
chevelu re. Ell e resp ire le navrant de l'a ube. Alo rs
seulement. ell e peut se chois ir un nom d'adoption et de
coeur. Une so rte de refuge pour orpheline.
CREACION
145
SI GNATURE PAfE NN E
Baixo a chuvia de Novembro. a f raxil idade dos
fentos rubescentes. Coa parte alemana da memoria.
rozar os obxectos deteriorados. A avoa. comparece.
Esta muller retoma o fo das cartas interceptadas.
ann im as. amorosas. Frente t rad ucin das guturais e
o transporte fer rovia rio pa ra os campos. Ela mstrase. os
ollas graves. o perfil trmulo.
Ao borde do mar xeado. hai algo dunha delicadeza
exces iva cando a paisaxe naufraga. Unha rab ia xo rda e
un ha compl icidade tc ita. Relac iona r as xe nealoxas
truncadas. trucadas. Escribo. un traba l lo demente.
Pero neste intercambio de nomes. a proba deixa ao final
ma rcas duradeiras.
As grandes estatuas brancas do pa rque fan acenos.
Sombras hab itan en ns. U nha reve lac in fai visible a
imaxe latente: o anonimato. Esta muller sente o
desacougo no nome. Radicalmente. o seudnimo quere
romper coa familia. Non mis que un disfraz para a
mascarada das tensins. Adoecida. esta muller fra do
comn soa un gra n soo diante dos libros.
Entre o form igueo dos seres. o murmurio das fo ntes.
esvara unha voz interior. chea de modulacins. Unha
pendente pronunciada pola luz perfumada do xardn.
Descuida rse. unha pos ibi lidade de evas in . Esta muller
desfai as t renzas da sa cabele ira. Respira o laio da alba.
Daquela . xa pode esco ller un nome de adopcin e de
se ntimento. Un ha especie de refuxio para orfa.
Trad. Mara Xos Oueizn
 Di Brandt

SI GNATURE PAfE NNE

t he letters i wrote & didn't

se nd.
Sota la pluja de novembre. la fragilitat de les fal -
gueres rogenq ues. Del costat alemany de la memoria .
el free d'objectes deteriorats. L'avia figura. Aq uesta the letters i didn't write.
dona repren el fil de les ca rtes interceptades. anon i- in November.
mes amoroses. Contra la traducci de les gutu rals i el
transport ferrov iari vers els cam ps. H i queda molt b: dry, without snow.
els ulls greus. el perfil tremolenc. clear-eyed, into winter.
A la vora de la mar gelada. hi ha alg una cosa
d'una deli cadesa excessiva quan el paisatge es bol ea. alone. not alone.
Una rabia sord a i una com plic itat tacita . Fer que
s'enl lacin les genea logies truncades. trucades. Escric. angel . on my right side.
s un treball demencial. Pero en aquest canvi deis noms tell me, w ho
la prova deixa a la fi marques durables.
Les gra ns estatues bla nqu es del pare assenya len. among the mill ions
Les ombres ens habiten. Una revelaci fa visib le la w ill hear me. crying
imatge latent: l'anonimat. Aquesta dona sent la in-
quietud en el nom. Radica lment. el pseudonim vol tren- at night. w ho'l l read
ca r amb la famili a. No s ms que una disfressa pera w hat i can't write.
la mascarada de les tensi ns. Enfurida. aquesta dona
fora del que s com som ia un gran somni davant deis
aga inst the t i de,
llibres.
t he sea that is dying.
Entre el bullici d'ssers. el murmuri de fonts. s'es-
llevisa una veu interior, cu rull a de modulacions. Un
a world full
pendent pronunciat perla llum perf umada del jard.
of ex-soldiers.
Desarmar-se. una possibil itat d'evasi. Aquesta dona
desfa les trenes de la seva ca bell era. Respira el des-
consol de l'alba. Sois aleshores es pot escol lir un & failed heroes.
nom d'adopci i de cor. Una mena de refugi d'orfena .
.. & impotent men.

oh my sisters.
if yo u love this pla net.
Trad. MontserratAbel l
how i have needed you.
mother.

w hat grace in sorrow.

w hat hope.

CREACION
146
 if i ride the waves. AS CARTAS QUE ESCRIBN
this time .

not looking back. As ca rtas que escribn e non

to the sea women. envie i.

if i carry as cartas que non escribn

the unspoken stories. en novembro.

seco, sen neve

like babies. screaming. de ollada clara. cara inverno
scars on my skin .
soa . non soa .
oh beautiful ones.
will you read me. anxo. mia destra
dime quen1
trace your fingers
across my back. entre os millns
ha escoitar o meu pranto
my salt wounds.
na noite. quen ler
my old longing. o que non podo esc ri bir.

wrapped in sea weed. contra a ma r

flotsam . o mar que est a morrer.

the great underwater un mundo cheo

tow de ex so ld ados

e hroes fracasados
know ing the dark
e homes impotentes.
intim ately
ouh. irms mias
you. A se amades este planeta

canto che necesitei

nai

que gracia na desolacin

que esperanza.
NOTA
se agora caba lg o
w ritten December 6. 1989. nas ondas

CREAC IN
147
 sen mirar atrs
s mulleres do mar,

se levo en m in
as historias non contadas,

como menias, berrando

cicatrices na mia pel ,

ouh belidas,
leredesme,

recorreredes as mias costas

cos vasos dedos.

as mias feridas salgadas,

o meu vello anceio.

envolveito en algas.
restos da mar

o gra nde remo lque

asu lagado

que coece ntimamente

a escuridade

vs.

Poema escrito o 6 de decembro de 1989, da en que

catorce mulleres foron asasinadas a t iros na Facultade de
Enxeeira da Universidade de Montreal "por seren
fem inistas" (N. da Autora). Publ icado en " Border
Crossings", Canad , en xa neiro de 1990.

Trad. M . Aleixandre
NOTA

1Parfrase do primeiro verso das " Eiexlas de Dui no" de Rilke:

"Wer. wenn lch schriee ... " (Quen. se eu berrase. me escoitaria entre
os coros dos anxos?) N. da T.

C R E A C 0 N
148
Les cartes que vaig escrire i no vaig
enviar.

les cartes que no vaig escriure.

el novembre.

sec. sense neu.

mirada clara. cap a l'hivern.

sola. no sola.

angel. al meu costat dret.

/.a,,
diga'm. qui
~>''"'i
1. .::
&t , ,
d'entre tants milions
em sentira cridar
J
. ..f
ji.

,.. . -~
'
a la nit. qu i llegira ;. ,:.:~ 11
el que no puc escriure. ,;. : ;..,tl ~$
~

.,
1

;r,. ~N
contra la marea.
~J ' t't' > i

..,.
_:
el marque es mor. 1' .. :. f:,$.
,,~
.. "~ "\\
,
un mn ,;_-f~~
~
d'ex soldats. ,. . .- '
>1
. 1

i herois fracassats. r. s~, ~

t ":.
i homes impotents t-.~
l}j

....,..,_
... ~ <'
' ' \l
oh germ anes meves ~i
}tf

'
si estimeu aq uest planeta. ~
,,
:~ ~
.,
: ~ ' . .j \
com m'heu fet falta.
m are --"'
quina gracia en el dolor
quia esperan9a.

si cavalco les o nades.

aq uest cop.

C R E A C 0 N
149
 rsu la Heinze

se nse mirar enrera. SILENCIO

ca p a les dones del mar.

si du c
les histo ri es no d ites. Eva e mais eu, eu e mais Eva.
Das rapazas co llidas pala man no alto dun miradoiro .
com infant s, xisclant.
Anoitece r.
cicatri us a la meva pell.
Silencio.
oh preciases, Vias. montes. a silueta dun castelo arruinado enfronte.
em llegi reu.
Silencio total.
em rastregereu amb No val a escura masa do ro cuns puntos
els dits l'esqu ena, esparexidos e todos iluminados: barcos de carga que se
arrastran co seu toe toe ro arriba.
les fe rid es de sa l.
el meu ant ic anh el. Os barcos e as casas dunha vila encal len tamao de
[xoguetes .
embo lca ll at amb algu es . Ningn ser vivo polos arredores.

des pul les, Unha brisa suave polo alto interrompe a calma do
bidudo. Os bidueiros baten e rumorexan.
l'e norm e remol e sota Sinto o imp ulso de marchar. l nvdeme o medo. vexo
aigua sombras por todas partes.
lm axin ac ins. mais nada. Medo por que?
qu e co neix la fos ca
intim ament As exp li cacins non serven. digo, medo tense ou non se
[ten .
t u . .&
Si. si. este medo constante de ladrns. violadores e
Trad.Mo ntserratAbell
secuestradores ... homes.
Anda lembras a nova no xorna l? Horrible. En
Francia. Hai pouco. Once rapazas. Un home. Vilaas a
todas. En camios solitarios na fraga. O anoitecer.
Esa xeracins dun xornalista.
Ameazounas a todas cun revlver. Na compaa dun
home non tera medo. Un home outra causa. digan o
NOTA
que queiran. Un home d seguridade.
Escrit el 6 de desembre, 1 989. el di a qu e un home va matar a De speto un runxido . A. Un home. Un revlver.
trets 14 dones a la Facu ltat d'Enginyers de la Universitat de Mon-
trea l " per ser femi nistas" (pu blicat a Border Crossings. Canad.
Vaia. non ten des medo de ir v- las das de paseo
Gener. 1990) . [anoitecer?

CREACION
150
 Luisa Etx en ike

Vias. montes. a silueta dun castelo arruinado en 4 DE FEBRERO

[frente.
Primeiro un berro. outro berro despois .
A fuxida. -Los perros sienten antes que los hombres que est
llegando un temblor.
Logo o silencio.
- Porque el hedor de la muerte se ade lanta a la
Silencio total. .& muerte y el los lo huelen.
-Y se ponen a ladrar como locos. levantando
mucho la cabeza. mirando al cie lo .
-Si seor. as es. Por eso nosotros en cuanto
sentimos los ladridos. agarramos a los nios y a los
viejos que no pueden moverse y salimos a la calle.
-A espe rar lo que venga .
-Siempre es as. ya tenemos costumbre y no nos
alborotamos.

Pero aquella noche a los perros del pueblo les cost

darse cuenta de lo que se acercaba. Bien es ve rd ad que
hablan andado todo el da revueltos. sa li dos de madre.
descu idando quehaceres. dejando a los nios so los y a
las reses desparramadas por el campo. A una nena
chiquita el perrn de Pancho Abascal . que es manso
como una ternera. le di un bocado en una pierna y
hubo que mandarla a curar donde el doctor. Al nuestro
se le puso desde por la maana un mirar fijo. calculado.
como si tuviera dentro de la cabeza pensam ientos de
bestia peligrosa.
Para cuando quisieron avisarnos del temblor. ya lo
tenamos encima. Nos agarr en lo que cada uno estaba
haciendo.

Por el ruido se conoce que va a haber muertos.

Aque ll a vez lo supe desde el princ ipi o. Como un tronar
de tripas muy adentro. desde lo ms hondo que tiene la
t ierra.
Yo soy solo. quiero decir que no tengo familia.
Nunca me he casado y no me quedan ni los padres ni
los hermanos. Pero am igos s que he ido haciendo en
los siete aos que llevo viviendo aqu. Tengo muchos
am igos. si seo r... y cuando uno los ve muertos

CREACION
151
-muchos han muerto-le entran a uno pensamientos
de animal. de esos que no tienen tope ... un odio oscuro.
seor. contra nada .. . contra todo.
-Son como si el cielo no estuviera en su sitio y
nos tronara debajo de los pies.
-Se oy como si todas las bestias de este mundo
se hubieran puesto a aul lar al mismo tiempo.
-Senti mos el rugir de mil vo lcanes escupiendo
piedras y fuego.
- Sentimos como si se reventaran los caminos.
- Como si todas las aguas de todos los rlos bajaran
enloquecidas.
- Asl de fuerte se oa aquel temblor.
- Un ruido de montaas que se cambian de sitio .
Aparte de los nuestros sup imos ensegu ida de ms
muertos. Eran vagabundos. Gente de esa que no se
queda quieta. que va criando los hijos en los caminos.
Haba estado aqu. Trabajan en lo que va saliendo. no
se mezclan. Un da te das cuenta de que se han ido.
Bajando aquella ladera. seor; en una grieta grande que
se hizo aquella noche y que apuntaba al pueblo como
un dedo. como una flecha de esas de sealar caminos;
alll los encontramos. Slo qued un muchachito. como
de un ao. ahora vive con los Torres que perdieron al
suyo.
La iglesia se derrumb de un lado . Y eso que har
cosa de cuatro aos vinieron unos hombres a hacerle
obras. Le metieron hierro y cemento y otras cosas ...
como a una muela picada que se rellena. Que era un
tesoro -decan- y que por eso haba que cuidarla. Un
tesoro de arte -eso declan. seor- de cuando la
Colonia. Toms Jimnez. que siempre ha sido
pendenciero y poco amigo de las cosas de curas. sola ir
a molestar a aquellos hombres; se pona delante de la
obra y les gritaba que se dejaran de sobar los santos
y las piedras. que llenaran mejor las panzas de los
ch icos.
Y ahora. ffjese. tanta plata por nada.
CREACIO N
152
-Cuando dej de temblar los que estbamos juntos
nos miramos y sin decirnos nada nos pusimos a contar
los destrozos.
-La tierra de sembrar estaba abierta. No s cmo
decirle. imagnese ... como pateada por un caballo
enorme. Y las cosechas perdidas.
-Se cayeron las casas. Otras. las de abajo.
quedaron sepultadas por el monte que se les vino
encima.
-Perdimos muchas bestias.
-De los muertos no hablemos quiere? es cosa de
cada uno .
-Tuvimos que enterrarlos todos juntos; deprisa. sin
pensar.
- Luego vino el olor. aquella peste.
-Al medioda del siguiente da empez a sentirse ...
por el sol.
Para quin dijo que eran las preguntas?
Yo qu voy a dec irle . seor. que a los que somos
pobres se nos van amontonando las desgracias.
Falta una nena -dijo mi mujer despus que hubo
contado a nuestros hijos- falta la nena que viene antes
que la ms chiquita; se llama Amelia -dijo mi mujer-
as le pusimos.
A los hijos los habamos sacado a empujones del
sueo y de la casa. junto con las gallinas. cuando
empez a temblar. envueltos en las mantas de dormir.
-Ests segura? pregunt. - S. ya los repas tres
veces. falta una nena.
Yo he perdido la cuenta. seor. de los que van
naciendo. Me voy all donde hay trabajo ; regreso
cuando puedo; -somos ms- me dice la mujer; -est
bien- contesto y pido de comer. Nos sentimos alegres
de estar juntos. eso pasa.
A eso no puedo contestarle; yo no s si fue mucho o
fue poco el tiempo que dur aquel temblor; a nosotros
se nos pas en decidir si entrbamos o no a la casa a

buscar a la nena . Una de las ms chiquitas fue. seor;
se nos perdi y as sigue. perdida ; ya va para tres
meses.
Solo eso s decirle. y que hubo muchos muertos y
muchos destrozos por todos lados.
-S que llegaron a ayudar.
-Trajeron mantas y cosas de comer y medicinas.
-Nos ponan en fila y nos daban paquetes.
-Los nios tenan que comerse la comida y
beberse la leche delante de aquella gente. Que era el
orden -decan.
-Dur como diez das. Luego una maana, lo
recogieron todo y se marcharon .
-Otra vez mandaron un camin con planchas de
lmina y bolsas de cemento.
-Pero aqu no hacemos de esa forma nuestras
casas y lo vendimos todo para comprar ladrillo.
- Y mire. estamos recomponiendo el pueblo.
Este es un pueblo chico , seor; lo que usted ve.
Como unas treinta casas. as sin ordenar, sembradas
separaditas para hacer bulto. Y la plaza.
Yo soy el alcalde, si seor, para servirle; desde hace
aos; quieren que sea yo , me han puesto fama de
arreglador de pendencias y de ordenado.
No somos instruidos y por eso no sabemos hacer
recuerdos largos; esto lo olvidaremos como las otras
cosas.
M iedo de lo que pueda ven ir? Aquf se vive al da.
seor. No hacemos planes. De este pueb lo. de esta vida
no se sa le tan fc il ... Si no fuera ... Si no fuera porque va
usted a escr ibirl o en un perid ico, le dira que no hay
sal ida. Eso es lo malo . .&
CREACIN
Ana Andrs
JONATN SE TOCA
Pero an mi desconcierto era mayor. la sequedad
amarga de mi boca . Yo mismo. que escuchaba como si
desde lejos. de una llanura negra en que reposen mis
restos esta noche -reconozco mi error al explicarme
ahora que me ha arrojado tu cuerpo a mi tristeza de
tu cuerpo. que slo abrir la puerta te me has abalanzado
en forma de serpiente. de anaconda gigante. en forma
de pual contra mi cara. ahora que acurruco mi nostalgia
de t contra el pecho curvado de esta espera. de este
alarido cruel en que ya no te encoges; me tiendo .
me desprendo de antiguas emociones que impregnan
los vestidos. que hieden en la carne polvorienta.
extiendo mis tentculos innmeros por los bordes
del lecho. palpando, succionando. exploro las rendijas.
las ventanas, la hendidura del marco, la raz de la
puerta en que ella escarba. crece. reproduce su
tedio de estar siempre su quicio. su desgana . su
ternura incompleta, su amargura de m. su sequedad
de planta carcomida, de planta atenazada en su virtud
de humana pesadumbre ; me dejo seducir por el milagro
de tus manos obl cuas en mi pelo. en mi rostro empolvado,
mi madera. mi vientre negro y gil. me reposo en tu
aliento. me desmayo, mientras una burbuja gotea
interminable su ambarina quietud de ser hombre. ser
frgil mansedumbre dorada, de manzana , mientras una
inconcreta muchedumbre de miembros se crispa en mi
garganta. mis muslos, en mi pecho opresivo y jadeante;
me dejo arrebatar de esta tristeza para acceder a t.
que no eres ms que un ttem . una serpiente alada,
una caric ia debajo de la piel que se desborda, y gimo
de esta absurda torpeza de abrasarme. de llorar porque
es tarde para ningn recuerdo. y me tenso asimismo.
tint ineo de oro en tu botella. me revuelco. me agoto.
me desangro; reconozco que tiemblo sin sentido. y
que me da la carne sus propios atributos. su infinita
paloma. su pereza incesante y melodiosa en que canto
y me mezclo, y me desgano al verte , me inocento. me
desvo de t para cesar mi empeo. recrudezco mi alma
entornando los ojos. mi pasin de tus huesos, el
trenzado sombrero en tu mejilla. el terciopelo negro
153
 de tu cuerpo en que hundo las manos como en leche
cuajada; reconozco que yazgo en tus pupi las sin
contorno preciso. las manos escamadas. los brazos
en piel viva y temo tu lamento de cisne. alzando el
cuell o. permito que te vuelques. que languidezcas
en esta aoranza de lagartos y flores. sepu ltes en
mis manos. abandones. tu ahogo intermitente. dejo
que te transformes en un hechizo gris .. un rbol
memorabl e en cuyo cue llo tiemblo. espasmo ci rcul ar.
llaga incesante que palp ita en tu vientre. que crece.
que te ahoga. que te sepulta en el rincn cerrado
de este amor inocente. de esta turbia ventura. de
este ca lor helado donde naces. existes. y brotas
como un cielo gigante sin ventanas. dejo que te me
escapes corriendo. que me huyas tras de los pies quebrados.
la capa blanca y negra y escalera s arriba tu recuerdo.
y escaleras abajo este fuego glacial que me acartona
el alma. me derrama por todas las esquinas de la perola
llena. rezumante. la sopa recin hecha y el mantel que
se extiende como un manto de hiedra y siempre v iva.
de albahaca y azar y luna llena por tu cuerpo desnudo
que se desgrana y muge. y se me encrespa todo al agitarlo.
al dejarl o mecerse en mis rodi llas; que no s de mi
estado reconozco ahora al explicarme las dos manos
cerradas. los dos puos mortales y este ahogo de estar
viviendo al borde de tu beso. tu imposible memoria
elev mi plegaria. A

C R E A C 0 N
154
Mara Arrillaga

ENERO

Slo quera almorzar con ella. La madre estaba llena

de miedo. Haba evadido todas las festividades
navideas. Bueno. quedaba la cola de las octavitas: 8
de enero. Le haba negado que fuera a su casa. Ella
haba pedido quedarse con el la. puesto que haba un
oceano por medio y no le cuadraba eso de quedarse en
un hotel pudiendo quedarse en casa de su madre. La
madre no la quera en la casa. Ni a ella ni a su marido.
"Es un extrao". haba dicho. Tenan once aos de
matrimonio. "Si hubiera sido Andrs ... ". deca. Andrs
la haba abandonado a ella y a la nia luego de cinco
aos de matrimonio. Haca exactamente 20 aos que
no viva con l.
Haba llorado amargamente. Haba aprendido y
todava sostena como hecho que una hija pud iera
quedarse en casa de su madre. La madre era invlida.
era cierto. pero ella no hubiera sido carga. Nunca haba
tenido servicio. Era buena ama de casa y considerada.
Pensaba que poda estar en casa de su madre como en
su casa . No molestara. Hara todo lo necesario para que
todos estuvieran cmodos. Era cierto. deba confesar.
que aoraba un poquito de calor de hogar. Sentirse que
estaba en casa de familia. Su mam viva en San Luis.
Deba admitir que haba soado tambin con unas
estupendas vacaciones: el frito del invierno. una visita
al museo y a Forest Park.
La madre tena miedo. Era la poca de la Lo/ita de
Nabokov. Tena catorce aos. La madre se la haba
tirado certera y directa: "Hay nias que amenazan la
fe licidad de sus madres". haba dicho. al tiempo que
aada. acercando su mano al inico de la entrepierna de
la nia: "a l le gusta que se lo agarre. que se lo apriete y
que se lo frote". La nia se haba sentido incmoda
porque era nia todava. en realidad, y no saba cmo
procesar lo que es posible fuera una simple confidencia
de parte de la madre. Nunca olvida ra aqul instante en
que se dio cuenta que su madre no la quera con ella.
pero todava no poda formularse la idea de marcha rse o
a dnde ir.

C R E A C 0 N
155
 "Yo te cuida ra y no te molestara" . " Me cuidaras por
unos das. pero l me cuida siemp re. Necesitamos
nuestra privacidad".
Hab a ap rendido de pequea la prox imidad de la s
famil ias. Cuando se cas no poda esperar en tener
espac io para que su madre y el marido de su madre
vinieran a quedarse con ell a y co n Andrs. La verdad es
que jams ll ega ron . En sus viajes a la Isla se reunan
siemp re en el hotel para almorzar.
En el cuad ri to co rrespondiente al 8 de enero. el
ca lendario lela: "alm uerzo con mi madre". De vez en
cuando la madre le escri ba. Eran cartas te legrficas.
"Ests bien?" "Estamos bien". Siempre haba rechazado
ese tipo de carta. Antes de conocerlo a l. su madre le
haba enseado que entre madre e hija deba haber
amistad. El "Ests bien?" se haba pro longado en los
almuerzos espord icos como ca ngrejito obseso que le
mordla el corazn. No haba respu esta posible que: "S.
estoy bien". Admisiones de fragi lid ad. vu ln erabil idad.
dolor. enfermedad o sufrim iento estaban tc itamente
prohibidas . Una vez le dijo que era asmtica y la madre
no le hizo caso. En verdad haba sido saludable. pero
cuando le dieron aque llos horrib les dolores de cue ll o y
espa lda y le diagnosticaron nervios y arterias pin chadas
la madre slo deca "aj". Un da le encontraron tumores
en los senos. Hubiera querido compartir su temor con su
madre. Tuvo que recurrir a sus compaeras de t rabajo.
Tena miedo la madre. Habla tenido operaciones de
plipos. de los ojos. de las manos. No poda cami nar. l
la cu idaba. Pero haba sido as tambin cuando era joven
y saludable. Haba que defender la fe li cidad. Quizs tena
razn . Quizs era preciso liberarse de la tirana de los
hijos.
Un apuesto profesor se enamora de la hija de su
madre y emp renden camino juntos. La pequea ninfa
Lolita . desde luego. es culpable. All estaba el libro.
encima del escritorio en su despacho. Bajo la mirada
inquisitiva de la nia abri la gaveta del escritorio. tom
el libro y le ech llave.
Jams olv idara esas maanas. Insista en despertarla.
Anunciaba estrep itosamente su entrada. Se acercaba.
Buscaba acaricia r su cue rpo . Los pequeos senos. sobre
CREACIN
todo. le intrigaban. Buscaba los labios de la nia. Ell a se
resista como poda. Cuando echaba ll ave a la puerta l
amenazaba con derrumbarla . La madre se mantena
ausente o acaso apa reca lu ego de las caricias ini cia les:
" Dja la. djal a quieta". deca. A un recuerda la poca
co nvicc in de parte de la madre.
La madre nun ca crey que fuese buena. Vestid a de
nov ia . el blanco hablaba una inocencia qu e slo para
A ndrs no pasara desapercibida. "No eres virgen. por
supu esto". haba dicho la madre pocos minutos antes de
qu e se ini ciara la marcha nupcial. Desde luego. lo era.
Muchos aos despus. al re corda r ese momento.
recordara. ms que nada. que haba llegado v irgen al
altar no tanto para complacer a Andrs. sino para
complace r a su madre.
8 de enero. No quera ir al almuerzo. Ante ellos se
se nta siempre desdichada. Por algn tiempo haba
querido matarlo. que muriera. al menos. La haba
comp letamente sepa rado de su madre. La haban
abandonado a una suerte totalmente vaca de compas in.
Haban tejid o un a leyenda negra en torno de ella. Te na
mal ca r cte r. decan . Se haba merecido que Andrs la
abandonara a ella y a la nia . Con ell os. siempre resultaba
derrotada. Almorzar o no almorzar. ese era el lmite de la
relacin. Lo od iaba. Pero estaba viejo y aun as cuidaba
bien a su madre. Haba que admitir que eso s que lo haba
hecho bien. Hab a sido impecab le en su so licitud hacia
ell a. Haba revue lto el planeta en busca de curas para sus
huesos. Conocan los baos de Baden Baden y los de
Itali a. Haban visitado es peciali stas en ambos co ntinentes
y ella cam in aba siempre con un bolso lleno de drogas
para calma r tantos dolores que la aquejaban.
Tena que ir. La verdadera derrota era desistir de
lu char co n ell os . Compr bolsos de seda cruda para ell ay
las ob ras comp letas de Evari sto Ribera Chev remo nt para
l. Saba que cada vez que avanzaba el t iempo su mad re
pareca d ism inuir. De ao en ao se haba vu elto
pequeita.
Dura nte el trayecto al Hote l por la autop ista Las
Amricas escuch seg mentos de la Quinta Sinfona de
Tchaikovski. del ltimo disco de Rubn Blades y
"Revo lver" de los Beatles. Cruz la Avenida de Di ego.
156
 Mabel Mato

Ocean Park y Punta las Maras. Disfrut del pedazo de FASCAS

mar en el Ultimo Trolley. Torci en direccin a "The
Terrace". Pas Frederick's. la Pescadera Atlntica. el
cementerio. Pas " Hollywood". alias Marbella. y el
"Alambique" . Estacion con calma y camin Ouizis de mn
lentamente por las veredas de jardines formales s sexan
cub iertos de vegetacin fresca y extica y de flo res os espacios en branco do que escri bo.
rosadas : era el color de moda. En la entrada el po rtero Ouiz is soamente
reluca uniforme blanco de safari con senda capacete.
fascas
pero con pantalones cortos. Cruz el vestbulo vibrante
de maderas aromticas talladas en un sin fin de do lume que acend imos.
arabescos y figuras de placer. Vir hacia la derecha.
frente al casino. hacia el puente del Back Street Hong Qu lonxe de m in estou cando a noite me desviste .
Kong. Cruz el puente tranquila. tranquilita, Eu. sempre que te busco. s eu me busco.
disfrutando los vetustos figurines de las vitrinas. Dob l
a la izquierda y all bajo aquel la alta techumbre azul
metlico que imitaba un palacete chino vio los ojos Cerca do da vn o fro
descomunalmente brotados de su madre en una cara e qu izis sexa
ancha como la de un escarabajo. El cuerpecito. que eu prefiro
realmente disminuido ahora. contrastaba con el tamao os charos das estre las no meu Jeito.
de la cara. Resaltaba de la cabeza. adems de aquellos
para busca-lo consola
ojos de insecto. dos o tres hilachitas de pe lo teido de
rojo. Las piernas eran anten itas. Las manos no t remer do nacemento dos das
desfiguradas terminaban en dos garras. Avanz hacia s que as isto . .6.
su madre. La bes y le dijo: "Te qu iero mam" . No se
detuvo para saludarlo a l. que manejaba la si ll a de
ru edas. Sigui tranquilamente de la rgo. Entr en la
cocina. Pos sus ojos sobre el afilado cuchillo hacha de
carnicero . Antes de que los coc ineros y camare ros.
ocupados en sus varios menesteres. pudieran
percatarse de su presencia. sali perfectamente
calmada empuando co n f irmeza el cuchi ll o hacha. Se
acerc a la madre. levant su mano y, por el mismo
medio de la f rente donde los ojitos casi se encontraban.
la remat de un slo golpe ce rtero . Sacud i entonces el
vestido de hilo blanco manchado de sangre. le ech el
braz al ma ri do de su madre y le dijo: "Yo soy Lolita.
recuerdas?. y t Humberdt". Es hora de que nos
marchemos pa ra casa . .6.

NOTA

Presidenta do Pen Club portorriqueo .

157
Carme Carballo
OS M IR AGRES DUNHA REGRA
Erguinme ese da un pouco tristeira; semellaba que
o meu organismo andaba espera dunha visita
inesperada que tdolos meses se presentaba de speto.
dous ou tres das antes do sempre previsto. O u sexa.
que a menstruacin decidira aco\ lerse estatuto de
autonoma dictado polo prop io carpo, e via sempre
que menos era desexada .
Decidln tomar tres cafs ben cargados. para
reanima - lo espirito que se me fa caendo cada vez mis
preto dos ovarios. ata chegar s pes. E sentronme ben.
porque puid en asl tace - las catro causas pendentes que
sempre quedan sen face - lo da anter ior por aquel o de
deixar para ma o que non apetece facer hoxe. E esa
ma. fxenas ; de mala gana. pero as fixen . Eran
chamadas te lefnicas fundamentalmente. pero desas
chamadas que conlevan lago o ter que xest ionar de ac
para al as causas mis burcratas que ningun se
imaxina.
A regra apareceu a media tarde. e recibina na
baeira . Andaba a ducharme e disponame a darme un
bao con aceite. para relaxar esa agresividade
contida que por mor da falla de n im o. nin sequera se
atrevla a asomar. Pero estaba a. A mia regra ben o
saba.
Cara a noitia. chamoume un amigo para sar a
tomar un caf e talar duns artigos que lle apeteca
escribir. pero non tia claro como facelo. Este amigo.
sempre tia idea de escribir algns artigos. pero o
nico que tia claro era o que quera dici r neles.
Nunca saba como dicilo. Levaba anos
chamndome para mirar como os escriba. Nunca os
escriba. claro.
Pero sempre mantia viva a intencin de facelo. Eu
sempre crin que eso era unha xustificacin para safr
CREACION
158
toma- lo caf. porque gustaba moito das tertul ias dos
cafs. E a coto. rematabamos por nos xuntar con mis
am igos e amigas que aportaban novas contidos vella
conve rsa nasa. Eu aproveitaba de boa gana esas
presencias. para fuxir dos sempiternos artigos nunca
escri tos de Xoan.
Rematmo-lo caf. e algun propuxo dar unha volta
polos pubs do malecn. Eu. anque andaba medio
deprimida por mor da mia am iga menstruacin.
acepte i a pro posta por ver tamn se eso contribu a a
despista-la mia centrada imaxinacin ese da. E
salmos.
Chegamos a un lugar no que a ms ica soaba como
acaric iando a conc iencia . Cantaba un xa coecido
trovador. aque l tema que a m in me t ransportaba mis
al da realidade. "Mi lecho est tend ido" consegua
poerme aleg remente morrienta. Pero nun estado tan
ag radable. que s desexaba continu ar escoitndoo
toda a noite.
Situ eime nunha esqu in a. ben preto do equipo de
son. para non deixar escapa r nin un ha soa nota. nin
un ha soa palabra. Prendn un cigarro. e quedei mirando
chan. De cando en vez ergua a vista e a deixaba
repousar no ambiente.
Pero apareceu rachando a monotona deste. aquel
home que apa rentaba pelexar entre a xuventude
cronolxica e a madurez da vida. A barba delatbao
non lonxe dos corenta. Via s. e colocouse frente de
m in . sen ningunha outra intenc in que tomarse un ha
copa afastado do ba rull o.
Mi reino. e anda segua "Mi lecho est tendido"
soando. E consegu n . coa insistenc ia da mia mirada
-que tampouco pretenda mis nada que repousarse
na del-. que se decatase de m in .
 Mirabmonos cada vez con maior serenidade e
deixando menos espacio de tempo entre un ha e outra
mirada. Ata que quedamos fixos n na outra.
Xabier. que estaba no meu grupo. decatouse da
xogada implcita das miradas. e presto e servicial. coma
el habitualmente. achegouse 6 meu descoecido a
dar! le un afectuoso sado. que aquel respostou coa
mesma nfase. Eu non escoitaba nada. pero
decatbame de que faJaban de min. a xulgar palas
miradas que mbolos dous me dirixan. Deixo u de
soar "M i lecho est tendido". e deron paso a "Serenata
de Amor". A m in agradbame que fose Silvia
Rodrguez quen testemuase aquel xogo tan
fermoso.
Xabier presentounos: "Pablo. a mia amiga
Carmela". Dmonos aman. e decidimos non soltala
nun minutos. Xab ier. deixounos ss supoo que para
que desfixsemos aquel entorto entre ns.
Fa! amos bastante tempo sobre a msica que soaba.
Cando nos demos de canta. soaba o" Bolero". e Pablo
decatouse de que a pe! se me pua erizada. Decidiu
co llerme aman. "Estou moi a gusto contigo". "Eu
tamn. e non sei porqu". Samos do pub. e ningn dos
dous preguntamos cara onde amos. Porque sabiamos
para ande iamos.
No tra xecto do pub 6 seguinte pub. que procuramos
fose ben lon xe para que a viaxe no coche se prolongase
poi a estrada escura e pouco v isitada por outros coches.
cseque nin faJamos. Mirabmonos cunha dozura tal.
que s as mans saban respostar aq uel si lencio. e por
eso se xuntaban amorosamente. O desexo latexaba
tanto. que faca da nasa respirac in toda un ha orquesta
de xemidos comprimidos que superaba en vol u me 6 do
motor do coche.
C REACIO N
" Paramos un intre". E paramos. Baixamos
esplanada que haba lado da estrada. Haba la chea.
e toda el a sumaba cor prateada a aquel a faciana da que
os o! los sobresaan a propsito das miradas profundas e
comunicativas que os dous tiamos.
Cando nos decatamos. timo-los carpos pegados
e cinguidos coma ventosas . Sen deixar de manter
unidas as miradas. fixemos do silencio amis fermosa
palabra de amor. e os carpos tremaban de desexo que
semellaba xa incontrolado. Porque mbolos dous
carpos. anunciaban a necesidade de se comunicar
sobre un Jeito.
Por eso aparecemos na mia cama coa mesma
rapidez que non podo describ-lo que puidemos
contemplar no traxecto de percorrido ata a casa. S
mantia na mente aquela cara baada polos raios da
la chea. que agrandaba a mia intrpida peticin de
amor.
Espmonos. e carpo a carpo achegamo-los beizos
ata o punto de senti-lo xtase que se manifestaba
naque! xadeo incontrolado do naso respirar. N in unha
soa palabra pronunciada. e sen embargo. todo o
amor do mundo comunicado a travs da pe!. dos
bicos e do misterio de non sabermos nada o n da
outra .
"Estou coa regra". "Non importa. meu amor. a mi
non me importa. lmprtache a ti?". "Amn tampouco.
anque nos imos poer perd idos porque o primeiro
da". "Mellar. as nos quedar a lembranza para sempre
desta no ite tan fermosa. " Sinto que algo estrao est
acontecendo" . "Eu tamn" . E nin unha soa palabra
mis. Desfxenme do tampn que impeda a
penetracin tan desexada. e os nasos carpos decidiron
dar renda salta 6 seu desexo. Paseamos os poros da pe!
159
co alento. e a lingua decidiu saborea-lo sudor con P xena en auga toda a noite. co n lexa. Poi a ma. a
perfume de carpo que o pe ito. os brazos. os mus los. a saba continuaba tendo a im axe perfecta de Pablo; a
espalda. e todo o ca rpo . soltaba deplorando aquel mesma ima xe que tia cando estabamos baixo da la
orgasmo que. sab iamos. non ta rdara en produc irse plateada no medio da esp lanada.
tan pronto decidlsemos de ixa-lo xogo ertico
Co rtei aq uel anaco de saba. e desde en t n. pend ura
para da- lo cum io do xtase de amor que
no mellar sitio da mia sala de estar.
conti amos.
O cad ro chmase " Reg ra de la chea". Autora: a
No medio dos xemidos e daquel resp irar profundo. max ia e o encantamento.
no medio daqueles carpos convertid os nun. senta
Non volte i a ver a Pablo. A
un ha humidade extrema. Era a excitac in. sumada
regra .
Un longo orgasmo puxo o toque de queda s
carpos xadeantes. desta vo lta por mor do grande
esforzo realizado retarda-lo orgasmo. Carpo sob re
carpo. mantivmonos nun curto soo que durou
xusto o tempo de se decatar Pab lo dos raios de la
que entraban pola fiestra. "Esto levareino comigo o
resto da mia v id a". " Eu gardare i esta lembranza no
mellar dos marcos". Mal sab a eu de qu marco
talaba.
Marchou . trala ducha que seco u o sudo r e as moitas
testemuas da mia re gra.
Eu quedei na cama. ata que esco itei pecha-la porta.
Logo erguinme a face- la mesma ope ra cin de aseo que
fixera Pablo.
Pero me erguer e comp raba - la s sabas. os ollas
abrl ronse coa sorpresa mis terrib le da mia v id a. Eu
saba que algo a quedar para sempre gravado na mia
mente. ou metido no mella r dos "ma rcos".
As sabas estaban cun ha grande mancha de sangue.
E o sangue cantia o retrato que a intensidade da co r
verme ll a a debuxando no med io e med io: era a ca ra de
Pablo.

CREAC IN
160