Sei sulla pagina 1di 73

UNIVERSIDAD DE NAVARRA

FACULTAD D E TEOLOGA

Enrique Jaime NAVAL TOMS

LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS

Extracto de la Tesis Doctoral presentada en la


Facultad de Teologa de la Universidad de Navarra

PAMPLONA

1998
Ad normam Statutorum Facultatis Theologiae Universitatis Navarrensis,
perlegimus et adprobavimus

Pampilonae, die 29 mensis martii anni 1998

Henricus M O L I N A Dr. Augustus S A R M I E N T O

C o r a m tribunali, die 25 mensis iunni anni 1997, hanc


dissertationem ad Lauream Candidatus palam defendit

Secretarius Facultatis
Dr. Iacobus P U J O L

Excerpta e Dissertationibus in Sacra Theologia

Vol. X X X V , n. 5
PRESENTACIN

U n a de las directrices m s importantes del Pontificado de J u a n Pa-


blo II, p r o c l a m a d a desde su m i s m o inicio 1 , ha sido la de dar la debida
aplicacin a las orientaciones del C o n c i l i o Vaticano II.
L o s d o c u m e n t o s e m a n a d o s del C o n c i l i o alentaban u n a renovacin
de la T e o l o g a M o r a l q u e , a p o y n d o s e en la S a g r a d a Escritura, m o s -
trara la grandeza d e la vocacin de los fieles en Cristo y su obligacin
de producir frutos de caridad para la vida del m u n d o 2 . R e c o r d a b a n al
m i s m o t i e m p o algunas dimensiones de la moral cristiana quiz d e m a -
siado descuidadas en los ltimos siglos, pero m u y presentes en la gran
tradicin teolgica, c o m o la d i g n i d a d de la p e r s o n a h u m a n a y la
grandeza de la divinizacin a la q u e t o d o h o m b r e est l l a m a d o p o r
Dios3.
Se trataba as de superar u n a concepcin de la moral d e m a s i a d o le-
galista y abstracta q u e , g i r a n d o sobre los p o l o s de la ley y la libertad
v i s t o s frecuentemente c o m o a n t i t t i c o s olvidaba aspectos tan
esenciales c o m o el del fin ltimo del h o m b r e , la gracia y las virtudes,
y n o expresaba con claridad t o d a la riqueza encerrada en el obrar libre
del h o m b r e y en la respuesta a los requerimientos q u e le dirige su C r e -
ador.
C o n la perspectiva de casi treinta aos desde la clausura del C o n c i -
lio Vaticano II, J u a n Pablo II en la Encclica Veritatis Splendor recono-
ce los abundantes frutos q u e desde entonces han surgido en el c a m p o
de la T e o l o g a M o r a l , y al m i s m o t i e m p o , c o m o Pastor S u p r e m o al
servicio de la fiel transmisin de la doctrina revelada, advierte q u e , de
f o r m a paralela, en el m b i t o de las discusiones postconciliares se han
d a d o algunas interpretaciones de la moral cristiana que n o son c o m -
patibles con la "doctrina sana" 4 . Se ve as en la necesidad de precisar
aspectos doctrinales q u e son decisivos para afrontar lo q u e sin d u d a
constituye u n a verdadera crisis 5 .
354 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

U n o de los autores de indiscutido p r o t a g o n i s m o en este contexto


es J o s e p h F u c h s 6 , quien a travs de su trabajo teolgico q u e abarca
desde los aos precedentes al C o n c i l i o hasta nuestros d a s ha ejerci-
d o u n a notable influencia en el c a m p o de la disciplina moral, n o slo
por m e d i o de sus escritos, sino sobre t o d o a travs de la enseanza de
esta materia en las aulas de la Universidad Gregoriana.
E n u n a primera aproximacin a la obra global de J o s e p h Fuchs se
advierte u n a r u p t u r a entre d o s concepciones diversas de la M o r a l
F u n d a m e n t a l q u e c r o n o l g i c a m e n t e se sita a m e d i a d o s de los aos
sesenta, y q u e coincide con la intensificacin del m o v i m i e n t o renova-
dor que por aquellas fechas se experiment en el seno de esta discipli-
na. C o m o seala u n o de sus discpulos, el c a m b i o o p e r a d o en s u d o c -
trina tuvo lugar concretamente d u r a n t e sus a o s de trabajo en la
C o m i s i n papal para evaluar la moralidad de la contracepcin 7 , cues-
tin q u e s u p o n d r la afloracin e n F u c h s y en otros m o r a l i s t a s
de u n pensamiento moral cuyas bases se haban ido asentando duran-
te los aos precedentes.
E n efecto, la obra global de Fuchs, e n m a r c a d a en u n perodo en el
q u e los f u n d a m e n t o s de la moral h a n s i d o o b j e t o de d i s c u s i n y de
crtica, es u n a significativa muestra de la direccin q u e ha seguido un
cierto n m e r o de telogos y moralistas entre los cuales F u c h s o c u p a
u n lugar destacado en la s e g u n d a m i t a d del presente siglo. A l exami-
nar su obra se aprecia c o m o nuestro autor pasar de la defensa de un
o r d e n moral objetivo y universalmente vlido en el q u e f u n d a m e n t a
las n o r m a s morales y q u e asienta en l t i m o t r m i n o s o b r e el ser de
D i o s , a la sustitucin del concepto de ley por el de razn a u t n o m a y
por la valoracin comparativa de bienes para determinar la m o r a l i d a d
de u n a accin.

E n virtud de ese c a m b i o de perspectiva, en el p e n s a m i e n t o de


Fuchs p u e d e n delimitarse dos etapas diferenciadas, q u e en lneas m u y
generales m u e s t r a n cierta semejanza c o n d o s d e las grandes c o n c e p -
ciones de c o n j u n t o de la T e o l o g a M o r a l c o n t e m p o r n e a . L a distin-
cin entre estas d o s etapas aparece m u y clara n o s o l a m e n t e p o r q u e
Fuchs m a n t e n g a planteamientos morales contrapuestos en u n a y otra,
sino tambin p o r la aparicin de categoras nuevas q u e n o se encuen-
tran enunciadas en sus primeras obras. M s que un c a m b i o de p o s t u -
ra en cuestiones concretas, el c a m b i o o p e r a d o en el p e n s a m i e n t o de
Fuchs es u n c a m b i o en el m t o d o de hacer Teologa M o r a l y en el
c o n t e n i d o originado por el paso de u n a fundamentacin metafsica
de corte clsico a u n a fundamentacin de corte trascendental.
PRESENTACIN 355

D o s muestras significativas en las q u e se advierte este giro son los


d o s m a n u a l e s de los q u e el a u t o r se ha servido c o m o texto base a lo
largo de s u tarea docente en la Universidad Gregoriana. El primero de
ellos, Theologia Moralis Generalis 8, p u e d e considerarse u n o de los ms
representativos de su perodo inicial. El s e g u n d o , q u e lleva p o r ttulo
Essere del Signore, recoge sus p l a n t e a m i e n t o s posteriores, y en l, el
p r o p i o Fuchs advierte a sus a l u m n o s q u e los argumentos q u e sostiene
en s u primer m a n u a l han sido repensados y tratados desde u n a pers-
pectiva diversa, por lo q u e l m i s m o ya no lo considera u n texto vli-
d o para seguir sus lecciones 9 .
Este trabajo, q u e se encuadra dentro de u n a de las lneas de inves-
tigacin del D e p a r t a m e n t o de Teologa M o r a l , d e d i c a d a al estudio
del l l a m a d o p e r s o n a l i s m o c o m o criterio definitorio de los deseos de
renovacin de la M o r a l , se p r o p o n e realizar un estudio del pensa-
m i e n t o de Fuchs sobre la ley moral, autor q u e podra incluirse dentro
de la corriente personalista entendida en u n sentido amplio.
El estudio se estructura en tres partes. L a primera q u e recoge el
captulo I de la investigacin y que h e m o s titulado Rasgos generales
de la doctrina del Fuchs preconciliar sobre la ley m o r a l est dedi-
cada a exponer los cimientos sobre los que el primer Fuchs sustenta la
m o r a l i d a d c o n anterioridad al c a m b i o o p e r a d o en su doctrina, y nos
detenemos a tratar en concreto el valor q u e atribuye a la ley moral.
E n la s e g u n d a parte, fundamentalmente expositiva, consideramos
el m o d e l o moral propuesto por nuestro autor en su segunda fase. Para
ello h e m o s t o m a d o en consideracin sus escritos postconciliares, va-
rios y heterogneos, p r o c u r a n d o ofrecer de m o d o orgnico y sistem-
tico las distintas categoras q u e emplea. D e los dos captulos q u e c o m -
p o n e n esta s e g u n d a parte, el p r i m e r o esta d e d i c a d o a presentar el
nuevo enfoque q u e Fuchs a d o p t a para fundamentar la m o r a l i d a d , as
c o m o algunas de sus implicaciones. El s e g u n d o se centra en el signifi-
cado y el valor de la ley y de las normas morales segn su nueva m e t o -
dologa.
Por ltimo, en la tercera parte, sobre la base de los elementos pre-
v i a m e n t e tratados realizamos u n a valoracin crtica de sus nuevas
posturas. All tratamos de la gnesis y causas de su nuevo enfoque, los
p l a n t e a m i e n t o s a n t r o p o l g i c o s q u e en l subyacen, y p r e s e n t a m o s
u n a valoracin crtica de su nueva consideracin de las n o r m a s m o r a -
les y de su postura respecto a la especificidad de la moral cristiana.
El extracto q u e se presenta a c o n t i n u a c i n recoge un r e s u m e n de
algunos apartados incluidos en los dos ltimos captulos, y con l pre-
356 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

t e n d e m o s ofrecer u n a exposicin del p l a n t e a m i e n t o del s e g u n d o


Fuchs sobre la ley y las normas, as c o m o u n a valoracin crtica.
Queremos manifestar nuestro ms sincero agradecimiento a todas
aquellas personas que de u n a manera o de otra nos han a y u d a d o en la
elaboracin de este trabajo, y especialmente al Dr. D . E n r i q u e M o l i -
na, p o r s u aliento constante y s u paciente dedicacin. N u e s t r o agra-
decimiento se extiende t a m b i n a todos los profesores de la Facultad
de Teologa de la Universidad de Navarra p o r la formacin de ellos re-
cibida, a la Biblioteca de H u m a n i d a d e s de esta Universidad p o r haber
puesto a nuestra disposicin todos los m e d i o s necesarios para llevar a
cabo nuestro trabajo, y a la F u n d a c i n Horizonte por la a y u d a e c o n -
m i c a prestada, q u e nos ha permitido dedicar el tiempo necesario para
realizar esta investigacin.
NOTAS D E LA PRESENTACIN

1. JUAN PABLO II, Homila del 1 7 . X . 1 9 7 8 , en L'Osservatore Romano del 1 8 . X . 1 9 7 8 ,


p. 3 .
2. Cfr. CONCILIO VATICANO II, Decreto Optatam totius, n. 1 6 .
3. Cfr. CONCILIO VATICANO II, Constitucin pastoral Gaudium et Spes, n. 1 9 . Sin
d u d a es la Constitucin Pastoral Gaudium et Spes la que ofrece ms enseanzas
morales, siempre entrelazadas con las dogmticas. En su primera parte trata los te-
mas bsicos de la moral fundamental naturaleza de la persona humana, libertad,
conciencia, pecado, elevacin del hombre por la gracia, etc.. L a segunda parte en
cambio, se correspondera con lo que viene a ser la moral especial, tratando cues-
tiones c o m o el matrimonio, la familia, la cultura, el orden econmico y social, etc.
4. JUAN PABLO II, Ene. Veritatis Splendor, n. 2 9 . E n adelante citaremos la Encclica
c o m o V S , aadiendo el nmero al que estemos haciendo referencia.
5. VS,n. 5.
6. Joseph Fuchs, nacido en Alemania en 1 9 1 2 , realiz sus primeros estudios de filoso-
fa y teologa en la Universidad Gregoriana de R o m a , donde obtuvo la licenciatura
en Filosofa Eclesistica en 1 9 3 4 . C u a t r o aos ms tarde ingres en la C o m p a a
de Jess y continu sus estudios en Bonn, Valkenburg y Mnster impartiendo cla-
ses en los seminarios de Osnabrck y Sankt Georgen. E n 1 9 4 6 obtuvo el grado de
doctor en Teologa en la Universidad de Mnster. Desde 1 9 5 4 trabaja c o m o pro-
fesor de Teologa Moral en la Universidad Gregoriana de R o m a , en la que desde
1 9 8 2 hasta la fecha figura c o m o profesor emrito.
7. KEENAN, J., Josef Fuchs at eighty, defending the conscience while writing from Rome,
en Irish Theological Quarterly 5 9 ( 1 9 9 3 ) 2 0 4 .
8. El manual consta de dos partes. La primera data de 1 9 6 0 aunque posteriormente fue
reimpreso en diversas ocasiones. La segunda parte, editada en el curso 6 6 / 6 7 tambin fue
reeditada ms tarde. Resulta difcil encuadrar la segunda parte de su primer manual en
una de las dos etapas diferenciadas del pensamiento fuchsiano, a nuestro juicio habra
que considerarlo como un texto de transicin, pues aunque an no aparecen totalmente
definidos los rasgos del mtodo trascendental, s se observan las bases de su planteamien-
tos posteriores por lo que respecta a la consideracin del objeto del acto. Las citas que
aqu recogemos corresponden a las siguientes ediciones: FUCHS, J., Theologia Moralis Ge-
neralis, Pars Prima, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 1 9 7 1 , y FUCHS, J., Theolo-
gia Moralis Generaks, Pars Altera, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 6 7 / 6 8 .
9. Per vari anni avevo, per l'uso degli studenti, un testo di scuola: Theologia Moralis
Generalis, in due volumi. H o preparato la sua ultima edizione nel 1 9 6 3 . Il testo era
in latino c o m e le lezioni. Alcune delle questioni l trattate sono oggi superate,
alcune sono lentamente state ripensate dall'autore e elaborate in una maniera abbas-
tanza differente, l'impostazione parzialmente cambiata. Cosi il testo menzionato
non pi testo di scuola delle mie lezioni. FUCHS, J., Essere del Signore. Un corso di
Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1 9 8 6 , p. 2 3 .
N D I C E D E LA TESIS

INTRODUCCIN 5

PARTE I

ANTECEDENTES
CAPTULO I

R A S G O S G E N E R A L E S D E LA D O C T R I N A
D E L F U C H S P R E C O N C I L I A R S O B R E LA LEY M O R A L
1. Introduccin 15
2. Los fundamentos de la moralidad en las primeras obras de Joseph
Fuchs 19
2.1 La ley natural 19
2.2. El carcter tenomo de la ley natural 31
2.3. El conocimiento de la ley natural 36
2.3.1. La distincin entre los elementos ontolgico y notico de
la ley natural 36
2.3.2. La Revelacin y la ley natural 41
2.4 La ley nueva y el carcter cristocntrico de la moral 45
3. Valoracin crtica 48

P A R T E II

EL M O D E L O MORAL FUCHSIANO
C A P T U L O II
LA M O R A L I D A D T R A S C E N D E N T A L
DEL MODELO FUCHSIANO
1. Introduccin 57
2. La especificidad de la moral cristiana 59
3. Libertad fundamental y opcin fundamental 70
4. Ser del Seor como categora fundamental de la moralidad cristiana 89
5. La persona y sus actos: bondad moral y correccin moral 99
6. La bondad moral como problema de salvacin 106
360 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

7. Naturaleza y persona 111


8. Clasificacin de las normas morales 115

C A P T U L O III
LA LEY Y LAS N O R M A S M O R A L E S

1. Hacia un nuevo concepto de ley natural 119


2. La norma autnoma 125
3. L a historicidad de las normas morales 134
4. El carcter individual de las normas morales, la norma como juicio
prctico de la conciencia 144
5. La cuestin del intrinsece malum 152
5.1. La fundamentacin teleolgica de las normas morales 157
5.2. El objeto del acto como objeto global 160

PARTE I I I
VALORACIN CRTICA

CAPTULO I V
ALGUNAS CONSIDERACIONES EN T O R N O
A LA M O R A L F U C H S I A N A
1. Gnesis y causas de un giro moral 167
1.1. La cuestin de la contracepcin 167
1.2. El fisicismo fuchsiano 171
2. Planteamientos antropolgicos: el dualismo fuchsiano 179
2.1. Persona y actos 180
2.2. Bondad moral y correccin 183
2.3. Opcin fundamental y comportamientos concretos 185
3. Valoracin crtica de la normatividad fuchsiana 191
3.1. Intencionalidad y objeto 191
3.2. Absolutos morales 199
3.3. La autonoma normativa 202
4. La especificidad de la moral cristiana 206
CONCLUSIONES 213
BIBLIOGRAFA 221
Fuentes 221
a) Obras 221
b) Artculos 223
Otros autores 223
BIBLIOGRAFA D E LA TESIS

FUENTES*

a) Libros

F U C H S , J., Die sexualethik des heiligen Thomas von Aquin, Kln 1949.
Situation und Entscheidung. Grundfragen Christlicher Situationsethik,
Frankfurt 1952.
Theologia Moralis Generalis. Pars I, Universit Gregoriana, Roma 1960.
De castitate et ordine sexuali, Universit Gregoriana. Roma I960.
Natural law. A theological investigation, Sheed and Ward, London 1965.
Estudios sobre el Concilio Vaticano II, Dinor, San Sebastian 1967.
Theologia Moralis Generalis. Pars Altera, Universit Gregoriana, R o m a
1967/68.
La moraly la teologia moralpostconciliar, Herder, Barcelona 1969.
Esiste una morale cristiana?: questioni critiche in un tempo di secolarizza-
zione, Herder, Roma 1970.
Human ValuesAnd Christian Morality, Gill and Mcmillan, Dublin 1970.
Responsabilit Personale e Norma Morale: analisi e prospettive di ricerca,
Dehoniane, Bologna 1978.
Das Gewissen Vorgegebene Norm Verantwortlichen Handelns oder Produkt
Gesellschaftlicher Zwnge?, Patmos, Dsseldorf 1979.
Sussidi 1980 per lo studio della teologia morale fondamentale, Pontificia
Universit Gregoriana, Roma 1980.

* La mayor parte de la obra de Joseph Fuchs, est recogida en un amplio nmero de ar-
tculos que, en su mayora, han sido traducidos a varias lenguas y recogidos en diversas publi-
caciones. M u c h o s de estos artculos fueron posteriormente compilados por el autor y publi-
cados en forma de libros. Es por ello por lo que hemos dividido las fuentes bibliogrficas en
dos apartados. En el primero agrupamos todos los libros publicados por Fuchs relativos a la
moral indicando con un asterisco los que recogen una recopilacin de artculos. H a y que te-
ner en cuenta que de los libros que tienen varias versiones hemos recogido una sola de ellas.
En el segundo apartado incluimos sus diversos artculos indicando en su caso el original, para
poder ofrecer un orden cronolgico de los mismos.
362 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Personal Responsibility And Christian Morality, Georgetown University


Press, Washington 1983.
Etica cristiana in una societ secolarizzata, Piemme, Casale Monferrato
1983.
Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontifcia
Universit Gregoriana, Roma 1986.
Fr eine menschliche Moral: Grundfragen der theologischen Ethik. Band I:
Normative Grundlegung, Herder, Freiburg-Wien 1988.
Fr eine menschliche Moral: Grundfragen der theologischen Ethik. Band II:
Ethische konkretisierungen, Herder, Freiburg-Wien 1989.
// Verbo si fa carne. Teologia Morale, Piemme, Casale Monferrato 1989.
Fr eine menschliche Moral: Grundfragen der theologischen Ethik. Band
III: Die Spannung Zwischen objektiver und subjektiver Moral, Herder,
Freiburg-Wien 1991.
Moral Demands And Personal Obligations, Georgetown University Press,
Washington 1993.

b) Articulos

F U C H S , J., Die Ehezwecklehere des hl. Thomas von Aquin, en Theologische


quartalschrift 128 (1948) 392-462.
Vom Sinn der Ehe, en Trierer Theologische Zeitschrift 58 (1949) 65-
75.
Ordini positivi edepikeia, en F U C H S , J., Sussidi 1980per lo studio della te-
ologia morale fondamentale, Pontifcia Universit Gregoriana, Roma
1980, pp. 1-12. Originai: Un capitulo del libro del autor Situation und
Entscheidung. Grundfragen Christlicher Situationsethik, Frankfurt 1952,
pp. 47-68. Ver tambin: Theologia Moralis Generalis. Pars I, Universit
Gregoriana, Roma 1963, pp. 134-140.
Situationsethik in theologischer Sicht, en Scholastik 27 (1952) 161-183.
Morale thologique et morale de Situation, en Nouvelle Revue Thologi-
q u e 7 6 (1954) 1074-1085.
Die Liege als Aufbauprinzip der Moraltheologie. Ein Bericht, en Scholas-
tik 2 9 (1954) 79-87.
De valore legis naturalis in ordine redemptionis, en Periodica de re morali
canonica et liturgica 44 (1955) 45-64.
Il significato di salvezza della legge naturale, en J . F U C H S , Sussidi... cit., pp.
27-36. Originai: Capftulo (abreviado) del libro del autor: Lex naturae.
Zur Theologie des Naturrechts, Dsseldorf 1955, pp. 156-176.
Amplexus reservatus secundum principia ethicae sexualis S. Thomae, en
Periodica de re morali canonica et liturgica 45 (1956) 284-302.
Ethique objective et thique de Situation, en Nouvelle Revue Thologi-
que 78 (1956) 798-818.
BIBLIOGRAFA DE LA TESIS 363

Operazione e operato nell dettame della coscienza, en J. FuCHS, Sussi-


di... cit., pp. 37-44. Original: Comunicacin pronunciada en el Congre-
so Internacional Tomistico, Roma del 13 al 17 de septiembre, 1960, en
ThomisticaMorum Principiali, Roma 1961, pp. 71-79.
Nota de aliquo casu recentiore sterilizationis therapeuticae, en Periodica
de re morali canonica et liturgica 50 (1961) 31-38.
La regulacin de la natalidad en las iglesias cristianas, en Orbis Catholi-
cus (1962) 395-415.
Biologie und Ehemoral en Gregorianum 43 (1962) 225-253.
Auctoritas Dei in auctoritate civili, en Periodica de re morali canonica et
liturgica 52 (1963) 3-18. Una reelaboracin integral de este artculo ha
sido publicada como: Autorit umana: fra sacralismo e secolarismo, en
FUCHS, J . , Etica cristiana en una societ secolarizzata, Piemme, Casale
Monferrato 1983, pp. 173-186.
Iura hominis, en Periodica de re morali canonica et liturgica 53 (1964) 8-30.
Die Diskussion um die Pille, en Stimmen der Zeit 174 (1963-64)
401-418.
The Law of Christ, en Moral Theology Renewed. Papers of the Maynooth
Union Summer School 1964, Gill and Son, Dublin 1965, pp. 70-84.
Theologia moralisperficienda. Votum Concila Vaticani II, en Periodica de
re morali canonica et liturgica 55 (1966) 499-548.
Peccato e conversione, en FuCHS, }., Sussidi... cit., pp.. 149-162. Original
en Theology Digest 14 (1966) 46-53.
Theology of the meaning of marriage today en A A . W . , De matrimonio co-
niectanea, Universit Gregoriana Editrice, Roma 1970, pp. 285-296.
Original: conferencia pronunciada en el Symposium on Mariage in the
light of Vatican II, en Washington, D . C . , en noviembre de 1966.
La moral cristiana segn el Concilio Vaticano II, en FuCHS, J., La moral y
la teologa moral postconciliar, Herder, Barcelona 1969, pp. 89-122. Este
artculo recoge una conferencia impartida por el autor el 15 de mayo de
1966 sobre el tema de la teologa del concilio Vaticano II en la Loyola
Academy de Willmette (Chicago) bajo el ttulo Christian Morality accor-
ding to Vatican II.
Human, Humanist and Christian Morality, en FuCHS, J . , Human Values
And Christian Morality, Gill and Mcmillan, Dublin 1970, pp. 112-147.
Original: Conferencia pronunciada en el Instituto Pro Civitate Chris-
tiana, Ass 1967.
Libert fondamentale e la morale, en FUCHS, J . , Sussidi... cit., pp. 173-
190. Original en A A . W , Libert-liberazione nella vita morale (Atti del
Congresso nazionale dell'Assoc. teologi moralisti italiani. Assisi, Aprile
1968), Brescia 1968, pp. 43-63.
Teologia della libert di religione, en FUCHS, J., Sussidi... cit., pp. 163-
172. Original en Acta Congressus Int. de Theologia Cone. Vat. II, R o m a
1968, pp. 575-584.
364 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Teologia morale e vita teologale, en F U C H S , J . , Sussidi... cit., pp. 191-202.


Originai en Seminarium 20 (1968) 647-659.
De progresso humano. Considerationes morales, en Periodica de re morali
canonica et liturgica 58 (1969) 613-639.
Moraltheologie undDogmatik, en Gregorianum 50 (1969) 689-716.
/ trapianti e Tesperimentazione umana, en Medicina e morale (1969)
161-181.
Concierna, Legge, Autorit, en Sapienza 23 (1970) 181-207.
Gibt es eine spezifisch christiche Moral? en Stimmen der Zeit 185 (1970)
99-112.
Per una teologia del progresso, en F U C H S , J . , Sussidi... cit., pp. 225-244.
Original en L A N D , Ph. (ed.), Theology meetsprogress, Roma 1 9 7 1 , pp.
145-169.
The absoluteness of moral terms, en Gregorianum 52 (1971) 415-457.
Vocazione e speranza. Indicazioni conciliari per una morale cristiana, en
Seminarium 23 (1971) 491-510.
Esiste una morale non-cristiana?, en Rassegna di teologia (1973) 3 6 1 -
373.
Formule morali male intese, en J . F U C H S , Sussidi... cit., pp. 367-382. Ori-
ginai: Los cuatro primeros apartados son un resumen de una conferencia
pronunciada el 19. X. 1973 en Roma a los obispos representantes de las
conferencias episcopales europeas. Los dos ltimos resumen el artculo
Sittliche Normen-Universalien und Generalisierungen, en Mnchener
Theologische Zeitschrift 25 (1974) 18-33.
Sittliche Normen-Universalien und Generalisierungen, en Mnchener
Theologische Zeitschrift 25 (1974) 18-33.
Ley y gracia, en F U C H S , ]., Sussidi... cit., pp 319-323. Originai en Cues-
tiones actuales de teologa II (1974) 153-158.
La coscienza e l'uomo di oggi, en F U C H S , J., Sussidi... cit., pp. 339-356.
Originai: Conferencia pronunciada en la Fordham University, Bronx
(New York), febr. 1975.
Lehrfach moraltheologie als Sacra doctrina, en Studia Moralia 15
(1977) 191-206.
Morale come progettazione delfuturo dell'uomo, en A A . W . , Pensare il fu-
turo. Questioni sistematiche di futurologia, Paoline, Roma 1977, pp. 137-
148.
Morale autonoma ed etica de fede, en F U C H S , J . , Sussidi... cit., pp. 383-
414. Originai en M l E T H , D . - C O M P A G N I O N I , F. (ed.), Ethik em Kontext
des Glaubens, Freiburg 1978, pp. 46-74.
The Question Addressed to Conscience, en F U C H S , J . , Personal Responsibi-
lity and Christian Morality, Georgetown University Press, Washington
1983, pp. 216-228. Original en F U C H S , J . , Das Gewissen Vorgegebene
Norm Verantwortlichen Handelns oder Produkt Gesellschaftlicher Zwnge?,
Patmos, Dsseldorf 1979, pp. 56-66.
BIBLIOGRAFA DE LA TESIS 365

Cristianesimo, etica e crisi dei valori, en J. F U C H S , Etica cristiana... cit., pp.


25-38. Original: Conferencia pronunciada en la Pontificia Universidad
Gregoriana, Roma 1980.
Epikeia circa legem moralem naturalem?, en Periodica de re morali ca-
nonica et liturgica 69 (1980) 251-270.
The Sin of the World and Normative Morality, en Gregorianum 61
(1980) 51-76.
Ci sono atti intrinsecamente cattivi?. A proposito di una discussione intrae-
clesiale che continua, en F U C H S , }., Etica cristiana... cit., pp. 117-137.
Originai en K E R B E R , W. (ed.), Sittliche Normen. Zun Problem ihrer alleg-
meinen und unwandelbaren Geltung, Dsseldorf 1982, pp. 74-91.
Etica Cristiana in una societ secolarizzata, en F U C H S , ]., Etica cristiana...
cit., pp. 11-23. Originai: Conferencia pronunciada en la Georgetown
University de Washington 1982.
Sittliche Wahrheit-zwischen Objektivismus und Subjektivismus, en Grego-
rianum 63 (1982) 631-646.
Sittliche Wahrheiten-Heilswahrheiten?, en Stimmen der Zeit 2 0 0
(1982) 662-676.
Autorit umana: fra sacralismo e secolarismo, en F U C H S , J., Etica cristiana
en una societ secolarizzata, Piemme, Casale Monferrato 1983, pp. 173-
186.
Ermeneutica nell'etica e nel diritto: punti di confronto, en F U C H S , J., Etica
cristiana... cit., pp. 53-58. Originai: Comunicacin en el Simposio
Recht als Sinn und Institution, Universidad de Salsburgo, 18 al 20 de
mayo de 1983.
Fede-Etica-Diritto, en F U C H S , J., Etica cristiana... cit., pp. 159-172. Ori-
ginal (alemn) en M A Y E R - M A L Y , D . - S l M O N S , P. (ed.), Naturrechtdenken
heute und morgen, Berlin 1983, pp. 751-762.
Natura e cultura in bioetica, en F U C H S , J., Etica cristiana... cit., pp. 79-
88. Original: Comunicacin en un congreso de moralistas celebrado en
Castelgandolfo del 7 al 9 de octubre de 1983.
Bischfe und Moraltheologen, en Stimmen der Zeit 201 (1983) 6 0 1 -
619.
Das Gottesbild und die Moral innerweltlichen Handelns, en Stimmen der
Zeit 2 0 2 (1984) 363-382.
Immagine di Dio e morale dell'agire intramondano, en Rassegna di Teolo-
gia 25 (1984) 289-313.
Ethische Liebe. Christlicher Pluralismus im 12. Jahrhundert, en Stimmen
der Zeit 203 (1985) 803-817.
Gewissen und pluralistische Gesellschaft, en Lebendige Katechese 7
(1985)107-112.
Cristian Morality: Biblical Orientation and Human Evaluation, en Gre-
gorianum 6 7 (1986) 745-763.
Sittlichkeit-Person und Tat, en Stimmen der Zeit 204 (1986) 473-484.
366 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Zur Menschwerdung Gottes in einer humanen Moral, en Stimmen der


Zeit 2 0 4 ( 1 9 8 6 ) 2 4 1 - 2 5 1 .
Early Christianity in Search of a Christian Morality, en F U C H S , J . , The
World Becomes Flesh, Gill and Macmillan, Dublin 1 9 8 7 , pp. 8 3 - 1 0 1 .
Kontinuitt kirchlicher Morallehre? berlegungen am Beipspiel der Reli-
gionsfreiheit, en Stimmen der Zeit 2 0 5 ( 1 9 8 7 ) 2 4 2 - 2 5 6 .
Konziliation konzilirer Aussagen zur christlichen Moral, en F U C H S , J . ,
Fr eine menschliche Moral: Grundfragen der theologischen Ethik. Band
II... cit., pp. 6 1 - 7 9 . Original (italiano) en LATOURELLE, R. (ed.), Vatica-
no II: Bilancio e prospettive, venticinque anni dopo (1962-1987) II, Assisi
1 9 8 7 , pp. 1 0 1 7 - 1 0 3 4 .
The Phenomenon of Conscience: Subject-Orientation and Object-Orienta-
tion, en Z E C H A , G . - W E I N G A R T N E R , P. (ed.), Conscience in an Interdisci-
plinary View, Dordrecht 1 9 8 7 , pp. 2 7 - 4 7 .
Storicit e norma morale, en FERRARO, S. (ed), Morale e coscienza storica.
In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n 2 6 , A.V.E., Roma 1 9 8 8 , pp. 1 5 -
37. .
Is there a Catholic medical moral?, en Theology Digest, 3 5 ( 1 9 8 8 ) 2 0 3 -
209.
Naturrecht oder naturalistischer Fehlschlu?, en Stimmen der Zeit 2 0 6
(1988) 407-423.
Strukturen der Snde, en Stimmen der Zeit 2 0 6 ( 1 9 8 8 ) 6 1 3 - 6 2 2 .
Seele und Beseelung im individuellen Werden des Menschen, en Stimmen
der Zeit 2 0 7 ( 1 9 8 9 ) 5 2 2 - 5 3 0 .
Gewissen und Gefolgschaft, en Stimmen der Zeit 2 0 7 ( 1 9 8 9 ) 3 0 8 - 3 2 0 .
Ethische Probleme Christlicher Psalmenfrmmigkeit, F U C H S , J . , Fr eine
menschliche Moral: Grundfragen der theologischen Ethik. Band II... cit.,
pp. 2 9 - 4 3 .
Geistige Grundlagen des Strukturwandels in der Gesellschaft, en Stimmen
der Zeit 2 0 7 ( 1 9 8 9 ) 1 7 1 - 1 8 0 .
Das Absolute in der Moral, en Stimmen der Zeit 2 0 7 ( 1 9 8 9 ) 8 2 5 - 8 3 8 .
Magisterium und Moraltheologie, en Freiburger Zeitschrift fr Philoso-
phie und Theologie 3 6 ( 1 9 8 9 ) 3 9 5 - 4 0 7 .
Innovative Morality, en Theology Digest 3 7 ( 1 9 9 0 ) 3 0 1 - 3 1 2 .
The Absolute in Morality and the Cristian Conscience, en Gregorianum
71 (1990) 697-711.
Die Glubigen nicht verunsichern, en Stimmen der Zeit 2 0 8 ( 1 9 9 0 )
453-462.
Gesetz und Gnade, en Stimmen der Zeit 2 0 9 ( 1 9 9 1 ) 3 1 7 - 3 2 2 .
Die schwierige Goldene Regel, en Stimmen der Zeit 2 0 9 ( 1 9 9 1 ) 7 7 3 -
781.
Verantwortung, en Stimmen der Zeit 2 0 9 ( 1 9 9 1 ) 4 8 5 - 4 9 3 .
Sittliche Selbststeverung, en Stimmen der Zeit 2 1 0 ( 1 9 9 2 ) 5 5 3 - 5 5 9 .
Wer euch hrt, der hrt mich, en Stimmen der Zeit 2 1 0 ( 1 9 9 2 ) 7 2 3 - 7 3 1 .
BIBLIOGRAFIA D E LA TESIS 367

Weltethos order skularer Humanismus?, en Stimmen der Zeit 211


(1993) 147-154.
Was hei Gottes Gebot?, en Stimmen der Zeit 211 (1993) 435-442.
Was hei Irriges Gewissen?, en Stimmen der Zeit 211 (1993) 7 9 5 -
803.
Gibt es in sich schlechte Handlungen?, en Stimmen der Zeit 2 1 2 (1994)
291-304.
Goodacts andgoodpersons, en WlLKINS, J . (ed.), Understanding Veritatis
Splendor, Society for Promoting Christian Knowledge, London 1994,
pp. 21-26.
El acto moral: lo intrnsecamente malo, en MlETH, D . (ed.), La Teologa
Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Encclica Veritatis Splendor,
Herder, Barcelona 1995, pp. 199-217. Original: Moraltheologie im Ab-
seits? Antwort auf die Enzyklika Veritatis splendor, Herder, Freiburg
1994.
Gott, die Physik und die Moral en Stimmen der Zeio> 213 (1995) 131-139.
Die Last moraltheologischer Lehrautoritt, en Stimmen der Zeit 213
(1995) 219-232.
Das Evangelium von Leben und die Kultur des Todes. Zur Enziklika
Evangelium vitae, en Stimmen der Zeit 213 (1995) 579-591.
Snde. Bemerkungen zu einem unzertgemen Begriff, en Stimmen der
Zeit 214 (1996) 27-41.
Gott-der Herr ber Leben und Tod, en Stimmen der Zeit 214 (1996)
328-336.
Der ethische Anruf, tn Stimmen der Zeit 214 (1996) 328-336.
Epikie der praktizierte Vorbehalt, en Stimmen der Zeit 2 1 4 (1996) 749-
758.
Wie knnen Christen glauben?, en Stimmen der Zeit 215 (1997) 43-50.
Gott, der Mensch und das Universum, en Stimmen der Zeit 215 (1997)
311-318.

OTROS AUTORES*

ABB, G., Quale impostazione per la filosofia morale?, L . A . S . , Roma 1995.


AUER, A., Nach dem Erscheinen der Enzyklika Humanae Vitae. Zehn The-
sen ber die Findung sittlicher Weisungen, en Theologische quartalsch-
rift 149 (1969) 75-85.
Antonome Moral und christlicher Glaube, Patmos, Dsseldorf 1971.
Hat die autonome Moral eine Chance in der Kirche?, en VlRT, G. (ed.),
Moral begrnden-Moral verknden, Innsbruck-Wien 1985.

* Nos limitamos a recoger aqu los ttulos citados en el texto.


368 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

BELMANS, T.G., Le sens obiectifde l'agir humain, Libreria Editrice Vaticana,


Citt del Vaticano 1980.
BCKLE, E , Theonome Autonomie. Zur Aufgabenstellung einer fundamentalen
Moraltheologie, en G R N D E L , J . - R A U H , E - E l D . V , Humanum, Patmos,
Dsseldorf 1972, pp. 17-46.
Theonomie und Autonomie der Vernunft, en O E L M L L E R , W. (ed.),
Fortschritt wohin? Zum Problem den Normfindung in der pluralen Gesells-
chaft, Dsseldorf 1972, pp. 63-86.
B O R O S , L., Elhombrey su ultima option. Misterium mortis, Paulinas, Madrid
1972.
B O Y L E , J . , La libertad, la persona y la action humana, en M A Y , W. (dir.),
Printipios de vida moral E I U N S A , Barcelona 1990, pp. 153-169.
C O M P O S T A , D . , La nuova morale e i suoi problemi. Critica sistematica a la
luce del pensiero tomistico, Col. Studi Tomistici, n. 38, Libreria Editrice
Vaticana, Citta del Vaticano 1990.
F I N A N C E , J . D E , thique Generale, Presses de l'Universit Gregorienne,
Roma 1967.
F E R R A R O , S. (ed) Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, C o l .
Saggi, n. 26, A . V E . , Roma 1988.
F l N N I S , J . , Absolutos morales, E I U N S A , Barcelona 1991.
Reason, Relativism and Christian Ethics, en Anthropotes. Rivista di studi
sulla persona e la famiglia 9 (1993) 211-230.
F R A N S E N , P., Pour unepsychologe de la grce divine, en Lumen vitae 12
(1957) 209-240.
G A L L I , A., Una critica del Padre Fuchs ai documenti del magistero morale, en
Sacra doctrina 30 (1987) 104-124.
G E A C H , P.T., Good and Evil, en F O O T , P. (ed.), Theories of Ethics, Oxford
University Press, London 1967, pp. 64-73.
G R I S E Z , G , A New Formulation of a Natural-Law Argument against Contra-
ception, en The Thomist 30 (1966) 343-361
Moral Absolutes. A Critique of the view of J. Fuchs, en Anthropos. Rivista
di studi sulla persona e la famiglia 1 (1985) 155-201.
H O Y T , R. (ed.), The Birth-ControlDebate, The National Catholic Reporter,
Kansas City 1969.
I L L A N E S , J . L . , Sobre el saber teolgico, Rialp, Madrid 1978.
K E E N A N , ]., Josef Fuchs at eighty, defending the conscience while writing from
Rome, en Irish Theological Quarterly* 59 (1993), pp. 204-210.
K N A U E R , P., La determination du bien et du mal moral par le principe du dou-
ble effect, en Nouvelle Revue Thologique 87 (1965) 356-376.
The hermeneutic Junction of the Principle of Double Effect, en C U R R A N ,
C . - M c C O R M I C K , R.A., Readings in Moral Theology: n. 1. Moral Norms
and Catholic Tradition, Paulist Press, New York 1979, pp. 1-39.
M A C I N E R N Y , R., Aquinas on human action: a theory of practice, Catholic
University of America Press, Washington 1992.
BIBLIOGRAFA D ELA TESIS 369

MAY, W , An Introduction To Moral Theology, Our Sunday Visitor Press,


Huntington, Indiana 1991.
M c C O R M l C K , R.A., Reflections on the literature en C U R R A N , C.-McCOR-
MICK, R.A. (ed.), Readings in Moral Theology No. 1, Paulist Press, New
York 1979, pp. 294-340.
Moral Theology 1940-1989: an overview, en Theological Studies 50
(1989) 3-24.
Notes on Moral Theology 1965 trough 1980, University Press of America,
Boston 1981.
Some early reactions to VS, en Theological Studies 55 (1994) 481-506
M c D O N A G H , E. (ed), Moral Theology Renewed. Papers of the Maynooth
Union Summer School 1964, Gill and Son, Dublin 1965.
M E L I N A , L., Moral: entre la crisis y la renovacin, E I U N S A , Barcelona
1996.
M l E T H , D . (ed.), La Teologa Moral en fuera de juego? Una respuesta a la En-
cclica Veritatis Splendor, Herder, Barcelona 1995.
MOLINA, E., La moral entre la conviccin y la utilidad, Eunate, Pamplona 1996.
M U L L A D Y , B.T., The Meaning of the Term Moral in St. Thomas Aquinas,
Librera Editrice Vaticana, Citt del Vaticano, 1986.
PAUPERT, J.M., Controle des naissances et thologie. Le dosier de Rome, Paris 1967.
P l N C K A E R S , S., Las fuentes de la moral cristiana. Su mtodo, su contenido, su
historia, E U N S A , Pamplona 1988.
R A H N E R , K., Sobre el concepto teolgico de concupiscencia, en I D E M , Escritos de
Teologa! Taurus, Madrid 1961, pp. 381-419.
Teologa de la libertad, en I D E M , Escritos de Teologa VI, Taurus, Madrid
1969, pp. 210-232.
R H O N H E I M E R , M., Natur ais Grundlage der Moral. Die personale Struktur des
Naturgesetzes bei Thomas von Aquin: Eine Auseinandersetzung mit autono-
mer und teleologischer Ethik, Tyrolia, Innsbruck-Wien, 1987.
Moral cristiana y desarrollo humano. Sobre la existencia de una moral de lo
humano especficamente cristiana, en La misin del laico en la Iglesia y en el
mundo. VIII Simposio Internacional de Teologa de la Universidad de Na-
varra, E U N S A , Pamplona 1987, pp. 919-938.
Intrinsically evilacts and the moral viewpoint: clarifying a central teaching
of Veritatis Splendor, en The Thomist 58 (1994) 1-39.
Autonoma y teonoma moral segn la encclica Veritatis Splendor, en
D E L P O Z O A B E J N , G. ( E D . ) , Comentarios a la Veritatis Splendor, B A C ,
Madrid 1994, pp. 543-578.
Intentional actions and the meaning of object: a reply to Richard McCor-
mick, en The Thomist 59 (1995) 279-311.
R O D R G U E Z L U O , A., Sulla fondazione trascendental della morale cristiana,
en Persona verit e morale. Atti del Congreso Internazionale di Teolo-
ga Morale, Citt Nuova Editrice, Roma 1986, pp. 61-78.
Etica General, E U N S A , Pamplona 1991.
370 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Veritatis Splendor un anno dopo. Apunti per un bilancio (I), en Acta


Philosophica 4 (1995) 223-260.
Veritatis Splendor un anno dopo. Apunti per un bilancio (II), en Acta
Philosophica 5 (1996) 47-75.
R O S S , W . D., The Rightand the Good, Clarendon Press, Oxford 1930.
S. T O M A S D E A Q U I N O , Summa Theologiae.
Summa contra Gentiles.
Secundo libro sententiarum.
Quaestionibus disputatis de Malo.
SARMIENTO, A., Eleccin fundamental y comportamientos concretos, en Scrip-
ta Theologica 26 (1994) 179-197.
S C H L L E R , B., Die Begrndung sittlicher Urteile. Typen ethischer Argumenta-
tion in der Moraltheologie, Patmos, Dsseldorf 1980.2

T E T T A M A N Z I , D . Verit e libert. Temi e prospettive di morale cristiana, Piem-


me, Casale Monferrato 1993.
W l L K I N S , J . (ed.), Understanding Veritatis Splendor, Society for Promoting
Christian Knowledge, London 1994.
W I L L I A M S , O , La renovacin de la Teologa Moral en la perspectiva de la Ae-
terni Patris, en Scripta Theologica 11 (1979) 757-771.
LA LEY Y LA N O R M A M O R A L E N
EL PENSAMIENTO D E JOSEPH FUCHS

I. E X P O S I C I N SINTTICA D E L PENSAMIENTO D E F U C H S S O B R E LA

LEY Y LAS N O R M A S M O R A L E S

1. Introduccin
L a estructura q u e sustenta la exposicin de la m o r a l q u e nuestro
autor realiza durante el s e g u n d o perodo de s u obra, descansa sobre la
distincin entre dos planos diversos, u n o trascendental y otro catego-
rial. Se trata de u n a distincin q u e condiciona su doctrina, y sobre la
q u e se asienta t o d a u n a serie de conceptos nuevos y a m e n u d o c o m -
plementarios, c o m o libertad fundamental y libertad de eleccin, b o n -
d a d moral y correccin moral, acto moral en sentido p r o p i o y en sen-
t i d o a n a l g i c o , o n o r m a s trascendentales y n o r m a s categoriales. L a
correcta c o m p r e n s i n de esta distincin es f u n d a m e n t a l , p u e s es la
q u e c o n d u c e a Fuchs a presentar u n a fundamentacin de la moral de
carcter trascendental diversa a la que p o d r a m o s considerar tradicio-
nal, y diversa tambin a la q u e mantiene durante su primera etapa.
El p l a n o trascendental es aquel en el q u e Fuchs circunscribe la m o -
ralidad e n t e n d i d a en sentido estricto, es el plano de la persona, de la
o p c i n fundamental; a l se refieren principalmente s e g n F u c h s
las enseanzas ticas de la S a g r a d a Escritura y las n o r m a s generales
m s especficamente cristianas, y reviste u n carcter m a r c a d a m e n t e
t e n o m o , cristocntrico y salvfico.
Por contra, en el plano categorial Fuchs sita los actos de la perso-
na, y en l tienen vigencia las n o r m a s referentes al actuar intramunda-
n o , o n o r m a s categoriales, q u e en opinin de nuestro autor, c o m o ve-
remos, n o tienen p r o p i a m e n t e carcter moral. Este es el m b i t o en el
q u e se despliega la a u t o n o m a del h o m b r e , de ndole h u m a n a y hori-
zontal, y d e s i g n o prevalentemente tico, es decir, sin c o n t e n i d o di-
rectamente salvfico.
372 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

E n el p l a n o trascendental es d o n d e F u c h s centra p r o p i a m e n t e la
m o r a l i d a d h u m a n a y cristiana, de forma q u e hablar de m o r a l i d a d se-
g n Fuchs lleva anejo necesariamente el calificativo de trascendental.
C o n este adjetivo es con el q u e l m i s m o define la m o r a l i d a d de la
persona, u n a m o r a l i d a d q u e en primer trmino n o depende de sus ac-
tos particulares.

2 . H a c i a u n nuevo concepto de ley natural

E n consonancia con el desarrollo de la nueva m e t o d o l o g a trascen-


dental y de los nuevos planteamientos antropolgicos que Fuchs asu-
m e a finales de los sesenta, su doctrina experimentar u n giro coper-
n i c a n o en c u a n t o a la consideracin del c o n c e p t o y valor d e la ley
natural. El p u n t o de partida de este c a m b i o en su p e n s a m i e n t o ser
precisamente la crtica al concepto de ley natural q u e l m i s m o sostu-
vo durante su primera etapa.
Ya en Human, Humanist and Christian Morality, artculo en el q u e
introduce el concepto de intencionalidad c o m o elemento especfico
de la m o r a l cristiana, F u c h s dedica un a p a r t a d o a la ley natural, en
d o n d e critica u n a determinada visin de sta c o m o u n a ley estableci-
d a p o r D i o s para las criaturas h u m a n a s . Por el contrario, a r g u m e n t a
q u e D i o s , al crear, s i m p l e m e n t e cre al h o m b r e y a su m u n d o , pero
nada ms.

Dios no cre "el hombre" y sobrepuso en l la "voluntad de Dios"


como ley natural; la voluntad de Dios tiene un solo fin: que el hombre
deba serlo que al mismo tiempo implica que deba ser humano'.

Considera que la afirmacin derivada de San Pablo ( R o m 2 , 15) de


que la ley natural esta grabada en la naturaleza ha sido errneamente
interpretada por algunos al entender que la moralidad h u m a n a puede
ser leda en la naturaleza, c u a n d o lo q u e el h o m b r e n i c a m e n t e
puede leer directamente en la naturaleza fsica c o m o tal, son hechos que
pertenecen a las leyes fsicas de la naturaleza 2 c o m o por e j e m p l o ,
q u e de u n a violacin resultar un embarazo, consecuencia q u e p u e d e
preverse s u s p e n d i e n d o previamente la o v u l a c i n n o p u d i e n d o ser
fundada la n o r m a en la conformidad con la naturaleza fsica, sino mas
bien en conformidad con la persona h u m a n a en su totalidad 3 .
C o m o v e m o s , naturaleza y persona aparecen configurados c o m o
elementos diversos. L a naturaleza es e n t e n d i d a en sentido fsico,
LA LEY M O R A L E N J O S E P H FUCHS 373

c o m o hechos, c o m o algo d a d o de lo q u e no cabe extraer consecuen-


cias morales. Estas m s bien se derivaran de la persona en su totali-
d a d . Qu significa para Fuchs esa totalidad a la que considera factor
clave para el juicio moral? N o s enfrentamos con el concepto de perso-
na t o d a o global, q u e Fuchs n o define c o n claridad 4 . L o q u e s
hace es introducir un trmino propio de la escolstica, c o m o es el de
recta ratio al q u e confiere un nuevo significado. L a totalidad de la
p e r s o n a destaca por contraposicin a la natutaleza, e n t e n d i d a c o m o
c o n j u n t o de leyes fsicas o biolgicas, y es precisamente lo q u e l lla-
m a la recta ratio la q u e nos permite acceder a ella.

No es la ley fsica la que ha de considerarse como ley moral e invo-


carse para regular las acciones libres de la humanidad, sino la "recta
ratio" que concibe la persona en la totalidad de su realidad 5 .

E n cualquier caso, Fuchs rechaza categricamente que puedan dedu-


cirse categoras morales de categoras ontolgicas 6 . Por el conttario, la
moral natural, la moral verdaderamente humana es aquella que se de-
riva de la recta ratio 7. Es ms, se identifica con ella, entendiendo p o i
recta ratio todo aquello que el hombre m i s m o puede "razonablemen-
te" individuar por s m i s m o para su "bien" y su "correcto" realizarse 8 .
E n funcin de esta identificacin, Fuchs considera que la ley natural
en cuanto recta ratio es u n a ley omnicomprensiva, es decir, u n a ley
que englobara no slo los primeros principios sobre los que se constru-
ye la moral, sino todo aquello que dicta la razn bajo la forma de nor-
mas morales o de juicios concretos 9 . Al m i s m o t i e m p o , se tratara de
u n a ley personal, individual, no universal, que admitira una pluralidad
de soluciones dependiendo de las circunstancias histricas y culturales,
ya que la consideracin de stas en los casos concretos es condicin sine
qua non para que se pueda hablar de autntica recta ratio.

Una cierta pluralidad de soluciones para situaciones slo aparente-


mente iguales es el precio que la ley moral natural debe pagar para reci-
bir el predicado de honor de recta ratio. Una falta total de diversidad de
afirmaciones normativas alimentara la duda de si tales afirmaciones tie-
nen verdaderamente en cuenta las diferencias histricas y culturales
eventualmente muy importantes, es decir, que estn privadas de una
cierta objetividad, sin la cual no hay recta ratio 10.

Es i m p o r t a n t e destacar q u e esa recta ratio q u e Fuchs identifica


con la ley natutal a la que prefiere d e n o m i n a r ley h u m a n a n o es
374 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

entendida p r o p i a m e n t e por Fuchs c o m o u n a participacin de la cria-


tura racional en la ley eterna, c o m o si esta ltima fuera u n a ley divina,
inmutable y universal. Precisamente ese es el planteamiento q u e nues-
tro autor critica, y lo hace p o r q u e considera q u e los h o m b r e s n o te-
n e m o s acceso directo a la sabidura de D i o s , ni a su ley eterna, ni p o -
d e m o s surtirnos d e ellas 1 1 para d e t e r m i n a r las n o r m a s q u e regulen
nuestro c o m p o r t a m i e n t o concreto.
C o m o veremos m s adelante, F u c h s a b o g a p o r u n a m o r a l h u m a -
n a m e n t e a u t n o m a , en la q u e D i o s n o j u e g a n i n g n papel, y as,
coincidiendo con autores c o m o Auer y Bockle, defiende q u e ley eter-
na y ley divina no son otra cosa que u n a forma de interpretar la lla-
m a d a ley moral natural. E n este sentido, critica la formula tradicional
de ley eterna indicando q u e se presta a malentendidos, en concreto
c u a n d o c o n ella se quiere indicar u n o r d e n m o r a l establecido p o r
D i o s , eterno e i n m u t a b l e , q u e p u e d a ser c o n o c i d o p o r el h o m b r e ,
p o r q u e s e g n l, n o c a b e un carcter fijo p o r q u e e t e r n o d e las
n o r m a s m o r a l e s 1 2 . El c a m i n o q u e F u c h s p r o p o n e y defiende n o es el
de mirar a u n a ley eterna de carcter divino a la que los h o m b r e s p u e -
d e n llegar por m e d i o de su razn, entre otras cosas p o r q u e niega q u e
existan preceptos divinos para el h o m b r e en el plano i n t r a m u n d a n o 1 3 .
Por el contrario, el c a m i n o es el inverso, es el h o m b r e el q u e de f o r m a
creadora debe determinar las n o r m a s q u e rijan su personal autorre-
alizacin, y esas n o r m a s s i el juicio del h o m b r e n o es e r r n e o son
las q u e constituyen la voluntad de D i o s para el h o m b r e , la l l a m a d a ley
eterna 1 4 .

3. Las n o r m a s morales

3.1. Clasificacin de las normas morales

Fruto del d u a l i s m o trascendental-categorial presente en los escritos


de s u s e g u n d o p e r o d o , nuestro a u t o r establece u n a clasificacin de
las n o r m a s en dos grandes grupos distinguiendo entre n o r m a s forma-
les y n o r m a s materiales.
Entre las n o r m a s formales incluye a su vez d o s tipos de n o r m a s .
Por u n a parte las q u e llama trascendentales, es decir, aquellas q u e
afectan a la persona en su globalidad, pero sin recoger conductas m o -
rales especficas. C o m o e j e m p l o de n o r m a s trascendentales seala el
principio de q u e debe hacerse el bien y evitarse el mal, o la exigencia
de q u e el h o m b r e debe actuar en el m u n d o de f o r m a racional y genui-
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 375

mente humana, esto es, que debe realizarse a s mismo 1 5 . Tam-


bin considera normas trascendentales aquellos imperativos religio-
so-morales como obedecer a Dios, seguir a Cristo o llevar una vida
de amor 1 6 .
El segundo tipo de normas formales lo integran las normas de ca-
rcter categorial que deducen normas trascendentales a dimensiones
particulares de la vida humana, como por ejemplo la necesidad de
que el hombre sea racional y humano en el uso de su facultad se-
xual, o la de ser dcil y comprensivo con los dems 1 7 .
Tanto en un caso como en otro dice Fuchs estamos ante nor-
mas analticas, y por ello estrictamente universales y absolutas. Al tra-
tarse de normas que van dirigidas a la persona y no tanto a sus actos
concretos, son normas que afectan directamente a su salvacin, son
normas de bondad moral, pero son normas formales, es decir, no ex-
plican detallada y materialmente qu es correcto e incorrecto en el
hoy y ahora, no concretan en detalle qu signifique seguir a Cristo, o
en qu se traduce concretamente la bondad, la justicia o la castidad 1 8 .
En este sentido, Fuchs considera que las normas formales no son nor-
mas en sentido estricto. Tales "normas" son ms bien estmulos pare-
nticos y no normas propias y verdaderas 19 , es decir, tienen un valor
que es netamente exhortativo pero no instructivo. Se reducen a meras
tautologas.
El segundo grupo lo integran las que llama normas categoriales
operativas, normas de conducta o normas materiales, que deter-
minan qu conviene hacer en los diversos campos de la realizacin del
mundo humano-individual 2 0 , es decir, determinan qu pertenece
concretamente a las normas categoriales formales como ser justo, cas-
to etc., regulando el mbito de la correccin moral. Sobre este tipo de
normas trataremos con ms detenimiento en el apartado siguiente.
Aqu solamente indicar que por ser normas de correccin moral, no
son para Fuchs normas propiamente morales. Lo son solamente en
sentido analgico, pues la moral propiamente dicha pertenece al m-
bito de la bondad moral 2 1 .

3.2. La norma autnoma

Un tema central en la teologa deuterofuchsiana es el de la autono-


ma humana en la determinacin de las normas de comportamiento.
Fuchs, siguiendo la lnea introducida por determinados autores con
posterioridad a la publicacin de la encclica Humanae Vitae, se
muestra partidario de lo que llama la autonoma tenoma 2 2 , con-
376 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

cepto c o n el q u e quiere poner de manifiesto q u e la moral h u m a n a , si


bien se justifica t e n o m a m e n t e , constituye un p a t r i m o n i o exclusivo
del h o m b r e , q u e en su obrar m o r a l se m u e v e en u n espacio a u t n o -
m o , libre, en el q u e n o cabe intervencin de n i n g u n a otra instancia ya
sea divina o h u m a n a 2 3 . Es el espacio de la razn, a la q u e le i n c u m b e
u n a tarea creadora de las n o r m a s morales.
D e acuerdo con este planteamiento, Fuchs critica a quienes consi-
deran q u e D i o s en su providencia ha previsto directamente y de for-
m a explcita lo q u e los h o m b r e s deben y no deben hacer.

No es Dios quien impone a los hombres un cdigo de preceptos


para hacerles conocer lo que deben hacer. Es el hombre mismo, como
imagen de Dios, partcipe de la providencia de Dios sobre todas las
criaturas, el que debe interpretar y valorar la realidad del hombre y del
mundo humano, y as juzgar razonablemente qu forma de obrar y de
comportarse es conveniente para el ser humano: y esta ser su norma
moral 2 4 .

Por el contrario, en el m b i t o i n t r a m u n d a n o , excluye q u e D i o s


haya p o d i d o establecer leyes para regular el c o m p o r t a m i e n t o de los
h o m b r e s , o q u e p u e d a n desprenderse consecuencias morales de la na-
turaleza o del fin natural de los actos. R e i t e r a d a m e n t e seala q u e n o
existe u n a v o l u n t a d moral divina para los h o m b r e s , n o existe un or-
den moral cuya normatividad deba seguir el h o m b r e existente, antes
bien, la nica v o l u n t a d divina es q u e el h o m b r e exista y q u e viva.
N a d a ms.

La creacin de Dios no es el hombre (la humanidad) con todo su


mundo ms la voluntad de Dios sobre el hombre (es decir, un orden mo-
ral), sino simplemente la humanidad en su mundo. Si se quiere hablar
de la voluntad de Dios, ella no es otra cosa sino la voluntad divina de
que el hombre de este mundo exista y viva 2 5 .

L a d e t e r m i n a c i n de la tica h u m a n a , precisamente p o r q u e es
h u m a n a es algo q u e slo al h o m b r e corresponde, y D i o s por tanto
no d e b e aparecer con especficas exigencias y derechos i n t r a m u n d a -
nos dentro de esta tica y j u n t o a la realidad creatural. U n D i o s tal n o
sera el D i o s t r a s c e n d e n t e 2 6 . L a trascendencia de D i o s en el pensa-
m i e n t o de nuestro autor, exige su n o injerencia en las cuestiones in-
t r a m u n d a n a s , m s c o n c r e t a m e n t e en la d e t e r m i n a c i n del correcto
realizarse del h o m b r e en el m u n d o . S e g n Fuchs, u n a concepcin de
D i o s q u e estableciera preceptos divinos para el actuar h u m a n o impli-
LA LEY M O R A L E N J O S E P H FUCHS 377

caria u n D i o s a n t r o p o m r f i c a m e n t e c o n c e b i d o , u n n o - D i o s 2 7 , u n
imposible. D i o s por tanto, si bien est en el origen de la creacin y de
la historia, n o interviene en la moral contingente y categorial h u m a -
na28.
C o n frecuencia, Fuchs repite q u e D i o s es C r e a d o r y q u e C r i s t o es
R e d e n t o r y Salvador, pero q u e ni D i o s ni C r i s t o s o n Legislador m o -
ral. El nico q u e p u e d e indicar normas operativas, y por tanto, el ni-
co q u e p u e d e legislar m o r a l m e n t e es el h o m b r e . Las n o r m a s morales
q u e constituyen la ley natural s o n o b r a exclusiva de la razn, q u e se
c o m p o r t a as c o m o sujeto legislador autnomo. C o n s u recta razn,
el h o m b r e pasa a ocupar el puesto de su C r e a d o r 2 9 . Apelar a precep-
tos de D i o s y a u n a seora de D i o s sobre la v i d a h u m a n a es p a r a
Fuchs teolgicamente insostenible 3 0 .

Las normas morales para la realizacin del mundo son problemti-


cas para los hombres, de modo que resulta ms prctico recurrir a un
Dios legislador. Pero ese Deus ex machina, dice Bonhoeffer y decimos
tambin nosotros, no existe: nos corresponde a nosotros, imgenes de
Dios y partcipes de la providencia divina, empearnos sin descanso en
adivinar qu debe humanamente hacerse en este mundo 3 1 .

Para Fuchs, D i o s constituye el nico absoluto, sin e m b a r g o , por


lo q u e respecta a la m o r a l i d a d h u m a n a D i o s n o entra. E s m s , el ca-
rcter a b s o l u t o de la obligacin tica s e g n F u c h s parece n o i m p l i -
car, necesariamente, partir de la a d m i s i n de un a b s o l u t o (divino)
existente. L a percepcin moral es irreducible a otro c o n o c i m i e n t o , in-
cluso al de D i o s 3 2 .
Por tanto, el alcance de esta a u t o n o m a moral h u m a n a n o se limi-
ta a la afirmacin de q u e el h o m b r e c o n i n d e p e n d e n c i a de la revela-
cin p u e d a nicamente mediante su razn conocer lo q u e esta bien y
lo q u e est mal, sino que llega m s lejos. Fuchs no slo afirma q u e es
posible p a r a la razn h u m a n a el c o n o c i m i e n t o del bien y del m a l ,
sino q u e incluso, parece afirmar q u e slo m e d i a n t e el p r o c e s o d e la
invencin de n o r m a s p o r parte del h o m b r e tiene lugar el discerni-
m i e n t o entre el bien y el mal. Tal discernimiento n o es algo q u e haya
sido p e n s a d o p o t D i o s , sino q u e es algo creado por el p e n s a m i e n t o del
h o m b r e , y ello de forma innovadora en el t i e m p o , de acuerdo c o n el
proceso histrico-cultural en el q u e el h o m b r e est inmerso.

No es Dios mismo sino nosotros quienes, bajo esta luz creadora de


la razn es decir, basndonos en nuestro conocimiento racional de
378 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

nuestra realidad y de la realidad del cosmos procedente de Dios crea-


dor debemos descubrir y hallar "creadoramente" normas de accin 3 3 .

E s t a capacidad creadora que da al h o m b r e la facultad de definir los


c o n t e n i d o s del bien y del mal se p o n e de manifiesto p o r e j e m p l o
c u a n d o Fuchs, al tratar las normas trascendentales, considera q u e son
n o r m a s metafsicas en el sentido de q u e n o c a m b i a n c o n el t i e m p o .
E n c o n c r e t o sostiene q u e la n o r m a i n d i c a d a de q u e el h o m b r e d e b e
hacer el bien y evitar el mal, c o m o n o r m a metafsica, es u n a n o r m a
q u e n o c a m b i a , siempre estar vigente, el p r o b l e m a radica en q u e
n u n c a se ha d i c h o , t a m p o c o en el p a s a d o , q u signifique concreta-
m e n t e bien y m a l 3 4 . L a determinacin del contenido de a m b o s c o n -
ceptos en el hodie et nunc histrico del h o m b r e le c o m p e t e a l exclu-
sivamente teniendo en cuenta su realidad circundante.
E s t a radical a u t o n o m a categorial de la razn h u m a n a sin e m b a r g o ,
d e b e s u posibilidad a la t e o n o m a . Se trata de u n a a u t o n o m a teno-
m a , es decir, u n a a u t o n o m a d a d a por D i o s . Es D i o s quien atribuye al
h o m b r e la facultad de participar en su poder creador confindole la ca-
pacidad absoluta y exclusiva de generar su propia m o r a l 3 5 .

La tenoma autonoma moral significa, por tanto, que Dios no se


ha puesto al lado de otro absoluto, de un segundo dios, sino que ha
puesto a su lado una imagen. Es funcin del hombre vivir como imagen
de Dios, buscarla, encontrarla en su libre experiencia y llevarla a cumpli-
miento en su misma vida. En este sentido el hombre, creado y salvado,
se convierte realmente en criterio axiolgico de todo. Dios indirectamente
es como el espejo, que nosotros podemos conocer slo analgicamente,
de la misma realidad. Y lo es, en ltimo anlisis, por que se comunica a
nosotros histricamente, para anunciarnos el conjunto de las exigencias
morales que en ella se contienen y en su dimensin situacional. La auto-
manifestacin de Dios no cambia la estructura esencial de la realidad hu-
mana, ni menos aun la exigencia de la "bsqueda-experiencia-individua-
cin" humana autnoma. Esta exigencia viene ms bien reforzada por la
intervencin de Dios 3 6 .

Fuchs quiere rechazar q u e la n o r m a moral tal y c o m o l la concibe


p u e d a ser t a c h a d a de subjetivismo a f i r m a n d o q u e el sujeto, al inter-
pretar la realidad creada a travs de su razn tambin creada, c u m p l e
u n a obligacin propia q u e le ha sido conferida por su carcter de cria-
tura para descubrir el consejo del creador nsito en el h o m b r e creado,
y n o i m p u e s t o sobre l 3 7 . D e acuerdo c o n esto, q u e r i e n d o acotar las
conclusiones q u e se derivaran de la radicalidad de sus p l a n t e a m i e n -
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 379

tos, sostendr q u e al m e n o s implcitamente esa moral h u m a n a es u n a


moral responsable, y en ese sentido religiosa, d o n d e las normas m o r a -
les y los juicios morales en casos concretos, a u n q u e percibidos h u m a -
n a m e n t e , p u e d e n considerarse llamadas por parte de D i o s 3 8 .

4. L a historicidad de las n o r m a s morales

C e n t r n d o s e en las l l a m a d a s n o r m a s materiales o de c o n d u c t a ,
F u c h s se cuestiona su carcter a b s o l u t o u objetivo. Ya v i m o s q u e las
n o r m a s trascendentales son normas q u e n o cambian, y en ese sentido
son consideradas n o r m a s estrictamente universales, ahora bien, cabe
afirmar lo m i s m o de las n o r m a s categoriales operativas?, son estas
n o r m a s objetivas y absolutas? Fuchs considera q u e lo son, si bien d a a
esa objetividad u n sentido particular. M a n t i e n e q u e si bien tales
n o r m a s p u e d e n considerarse absolutas en el sentido de objetivamente
verdaderas en un m o m e n t o y en u n a circunstancia dada, n o s o n abso-
lutas en el sentido de umversalmente vlidas 3 9 .
L a objetividad para F u c h s n o significa universalidad, n o significa
q u e las n o r m a s materiales sean aplicables siempre y en cualquier lu-
gar. A n t e s al contrario, objetividad implica q u e dichas n o r m a s inclu-
yen elementos c o n d i c i o n a d o s cultural e histricamente. El carcter
absoluto se alcanza por tanto mediante la adecuacin de tales n o r m a s
a la realidad del h o m b r e , y d a d o q u e esta realidad vara d e p e n -
d i e n d o de las culturas y pocas, las n o r m a s categoriales slo alcanza-
rn objetividad si tienen en cuenta los c o n d i c i o n a m i e n t o s histri-
co-culturales a los que la realidad h u m a n a esta sometida.

Si la normas incluyen elementos condicionados cultural e histrica-


mente, cabe la posibilidad de que puedan formularse de manera adecua-
da a la realidad concreta, esto es, que sean objetivas y en ese sentido ab-
solutas 4 0 .

E s t a objetividad s o l a m e n t e tendr lugar si las n o r m a s d e c o m -


p o r t a m i e n t o de desprenden de lo q u e Fuchs llama la recta ratio.

El aspecto decisivo de las normas de conducta es que son recta ratio,


de ah su objetividad; en la medida en que son objetivas son absolutas 4 1 .

P r e s u p o n i e n d o la no existencia de u n a estructura esencial en el


h o m b r e sobre la q u e f u n d a m e n t a r las n o r m a s de c o m p o r t a m i e n t o ,
380 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

F u c h s parece situar en el lugar de la naturaleza del h o m b r e t a l y


c o m o se ha considerado t r a d i c i o n a l m e n t e la realidad en la q u e el
h o m b r e vive, q u e engloba todas sus experiencias vitales 4 2 .
E n este sentido, insiste repetidamente en que la naturaleza h u m a -
na n o es otra cosa q u e la realidad q u e los h o m b r e s s o m o s h o y 4 3 ,
u n a realidad q u e aparece configurada c o m o algo esencialmente c a m -
biante.

Cambia el hombre-adolescente convirtindose en adulto. Pero


cambian tambin otros hechos: la agricultura, las posibilidades tcnicas,
el sistema econmico, la situacin social, el puesto de la mujer en la
vida matrimonial, familiar y pblica, etc. Cambian nuestros conoci-
mientos en materia de medicina, de psicologa, de sociologa, etc. Cam-
bian ciertas valoraciones (cambia en parte tambin la jerarqua de los
valores), por ejemplo, los valores "fertilidad" y "relaciones interpersona-
les" en el matrimonio, el valor de las pasiones y de los placeres (por
ejemplo en el contexto del matrimonio). Normas formuladas bajo la
condicin de hechos del pasado, aunque vlidas bajo aquellos presu-
puestos, no son quiz aplicables bajo otros "nuevos", y por tanto tienen
necesidad para ser utilizadas de una re-formulacin que cuente con
los hechos de hoy 4 4 .

N u e s t r o autor considera q u e la a u t o n o m a de la razn de la q u e


h a b l b a m o s m s arriba n o p u e d e entenderse c o m o algo p u r a m e n t e
arbitrario, n o es q u e el h o m b r e p u e d a crear las n o r m a s sin criterio al-
g u n o al q u e atenerse. El nico lmite con el que la razn se encuentra
s e g n F u c h s es el de tener en cuenta los elementos especficos de
la realidad h u m a n a , y en la m e d i d a en q u e los considere en s u tarea
normativa, esa razn ser recta, y las n o r m a s q u e de ella se despren-
dan sern objetivas.
Por ello, u n a exigencia de la moral categorial operativa en el plan-
teamiento fuchsiano es su carcter necesariamente d i n m i c o , innova-
dor. D a d a esa necesidad intrnseca a las normas morales de ajustarse a
la realidad histrica, Fuchs concluye q u e n o cabe la existencia de una
moral ideal a-histrica, independiente de la situacin propia de u n a
d e t e r m i n a d a p o c a y cultura. El h o m b r e d i c e n o es un ser q u e
a d q u i e r a u n a m o r a l n o r m a t i v a a la q u e atenerse d e f i n i t i v a m e n t e 4 5 .
U n a m o r a l q u e a s u m i e r a estas caractersticas n o respondera al con-
cepto de recta ratio.

Sabemos muy bien que una moral no-cristiana histrica, no ser


nunca en todos sus elementos recta ratio, es decir, verdadera moral natu-
LA L E Y M O R A L E N J O S E P H F U C H S 381

ral; pero tampoco los cristianos llegatn nunca a realizar este caso ideal.
En efecto, el caso ideal no sera una moral humana, es decir, ley natural,
a-histrica o meta-histrica, es decir, una moral totalmente indepen-
diente de los datos histricos de una poca o cultura dada 4 6 .

U n a de las consecuencias de este planteamiento ser el rechazo de


toda moral heredada. L a aceptacin de n o r m a s provenientes de los
progenitores, de grupos determinados o de la sociedad, sin u n a reva-
loracin, constituye para Fuchs una clara muestra de falta de m a d u -
rez m o r a l 4 7 , m a d u r e z q u e slo se posee c u a n d o el individuo y la so-
ciedad determinan a u t n o m a y racionalmente su propia m o r a l i d a d 4 8 .
As, nuestro a u t o r critica la actitud a s u juicio e r r n e a de algu-
nos telogos y pastores del pueblo de D i o s q u e pretenden buscar u n a
tranquila s e g u r i d a d en n o r m a s establecidas, antes q u e en n o r m a s y
juicios verdaderos 4 9 .

Existe el problema de que tambin aquellos que s o n llamados a ser


"los guas" no son siempre plenamente "maduros". stos no estn sola-
mente preocupados de permanecer en la "verdad", sino que viven qui-
z inconscientemente el miedo y el temor de perder seguridad 5 0 .

N o o b s t a n t e , n o p u e d e decirse q u e F u c h s rechace las n o r m a s del


p a s a d o . L o q u e hace es cuestionarse su validez para el presente consi-
d e r a n d o necesaria u n a lectura hermenutica, n o slo de la reali-
d a d personal del ser h u m a n o 5 1 , sino t a m b i n de esas n o r m a s here-
d a d a s q u e p e r m i t a adecuarlas al hoy y ahora para q u e alcancen
objetividad 5 2 .
E n concreto, por lo que hace a las n o r m a s de la Sagrada Escritura,
Fuchs considera q u e la mayor parte son n o r m a s formales 5 3 . N o est
del t o d o claro si admite o n o la existencia de normas categoriales ope-
rativas en la Sagrada Escritura. E n The Absoluteness of Moral Terms, se-
ala q u e , a u n q u e son pocas, estas existen 5 4 . E n otros textos n o las con-
sidera c o m o tales ya q u e , segn su propuesta, tales n o r m a s exigen
esencialmente su adecuacin a las condiciones histricas del m o m e n -
to. E n definitiva, Fuchs reconoce su existencia pero niega su objetivi-
dad, su validez actual por carecer de sintona con la realidad del hoy y
ahora.

No creo que sea correcto buscar de forma fundamentalista en la Bi-


blia, revelaciones divinas formales de normas categoriales de correccin
moral, dada la naturaleza de la revelacin divina y dada la particular na-
turaleza de tales normas histricas y contingentes: verdades morales cate-
382 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

goriales de correccin moral no existen en plena independencia de los


procesos que las han generado en nuestra conciencia moral 5 5 .

L o s condicionamientos histrico-culturales adquieren tal relevan-


cia en s u planteamiento q u e incluso parecen llevarle a restringir la va-
lidez del declogo a la poca y situacin en q u e fue formulado.

En el declogo se encuentran solamente pocos postulados, en su ma-


yor parte (en la segunda tabla) de carcter social, que son elementos fun-
damentales de la alianza del pueblo de Israel como tal con su Dios. Por
tanto, como tales, segn no pocos exegetas, no valen para nosotros 5 6 .

S u particular concepcin de la objetividad normativa en el fon-


d o le lleva a negar la posibilidad de q u e exista u n a objetividad en las
n o r m a s q u e rigen el c o m p o r t a m i e n t o h u m a n o . L a verdad/objetivi-
d a d de las n o r m a s , de hecho es u n a exigencia intrnseca, n u n c a c o m -
p l e t a m e n t e realizada: siempre s o n necesarios nuevos intentos p a r a
c o n d u c i r las n o r m a s hasta ahora aceptadas a u n a m a y o r y s i e m p r e
m s c o m p l e t a " o b j e t i v i d a d " 5 7 . L a tarea normativa q u e Fuchs confiere
a la razn h u m a n a por tanto es u n a tarea constante, n u n c a a c a b a d a ,
ya q u e el f u n d a m e n t o sobre el q u e crea las normas es un f u n d a m e n -
to en constante transformacin.
Por otra parte, c o n estos presupuestos, F u c h s invierte el sentido
tradicional d e c o n c e p t o s c o m o el de ley eterna. S e g n l, s o l a m e n t e
p u e d e decirse q u e las normas morales forman parte de la ley eterna si
stas son objetivas 5 8 , objetividad q u e n o existe si se pretenden des-
cubrir las n o r m a s morales en un f u n d a m e n t o de carcter estable y
universal, tal y c o m o se ha considerado tradicionalmente. Las n o r m a s
morales son de ley natural y por tanto de ley eterna a f i r m a
c u a n d o el h o m b r e racionalmente las crea de acuerdo c o n s u p r o p i a
realidad, q u e es c a m b i a n t e 5 9 .
Por ltimo decir q u e esa razn q u e Fuchs enarbola c o m o fuente
de la m o r a l i d a d aparece situada en sus escritos n o slo por e n c i m a de
la S a g r a d a Escritura, sino tambin por e n c i m a de las indicaciones del
Magisterio en cuestiones morales 6 0 .

5. El carcter individual de las n o r m a s morales, la n o r m a


c o m o juicio prctico de conciencia

H e m o s visto c o m o la realidad histrico cultural tiene u n peso m u y


i m p o r t a n t e p a r a la objetividad m o r a l fuchsiana. T a n es as q u e ,
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 383

c o m o v i m o s , nuestro autor considera la correccin m o r a l c o m o u n


hecho cultural, de tal forma q u e necesariamente, los datos y expe-
riencias d e u n a d e t e r m i n a d a cultura y civilizacin, c o m o t a m b i n el
sistema de valoracin de su diversa realidad, deben entrar en u n juicio
correcto objetivamente n o r m a t i v o 6 1 .
El c o n c e p t o d e experiencia m o r a l q u e F u c h s m a n e j a , y al q u e
confiere u n relevante papel en la individuacin de las n o r m a s m o r a -
les, es u n concepto q u e en principio n o p u e d e entenderse de m a n e r a
solipsista. Por el contrario, se trata de u n a experiencia q u e debe estar
ligada a la conciencia m o r a l d e la c o m u n i d a d , la cual a s u vez est
constituida por experiencias e influencias mltiples procedentes tanto
del p a s a d o c o m o del presente. D e b e r n tenerse en cuenta entre otras
cosas las diversas tradiciones normativas, las experiencias procedentes
de creencias, religiones e ideologas, y las nuevas experiencias y refle-
xiones sobre diversos valores y m o d o s de vida de la propia sociedad o
derivados del conocimiento de otras distintas 6 2 .
N o o b s t a n t e , n o basta la a d e c u a c i n de las n o r m a s a u n a cultura
social d e t e r m i n a d a q u e recoja t o d o s estos elementos. F u c h s indica
q u e dentro de u n a cultura, p u e d e n existir subculturas a las q u e t a m -
bin d e b e n ajustarse las n o r m a s morales si pretenden ser objetivas
en estos m b i t o s m s reducidos. As, caben valoraciones morales q u e
determinen lo q u e es correcto en un espacio cultural o subcultural
fuera del cual deje de serlo 6 3 .
Este proceso de reduccin del valor de las n o r m a s segn su m -
bito de aplicacin, en el fondo termina en el individuo, q u e es quien
en definitiva determina su p r o p i a moral. El nico absoluto universal
es q u e se debe hacer el bien y evitar el m a l . D e l se desprenden nor-
m a s incondicionales que n o admiten excepciones c o m o ser casto, jus-
to... pero d a d o el carcter contingente del m u n d o h u m a n o , n o deter-
m i n a n acciones concretas q u e r e s p o n d a n a esos predicados, es decir,
q u e sean buenas o malas moralmente. C a d a individuo tiene s e g n
F u c h s su p r o p i o m o d o de experimentar ese absoluto, de tal forma
q u e , de acuerdo c o n esa experiencia personal, la individuacin de las
n o r m a s es u n a tarea tambin personal 6 4 .
Por tanto, a u n c u a n d o la cultura determine normas de c o m p o r t a -
m i e n t o p r o p i a s , c a d a p e r s o n a las percibe y valora de f o r m a indivi-
d u a l 6 5 , y solamente en la m e d i d a en q u e las n o r m a s sean p o n d e r a d a s y
valoradas por cada persona individual sern n o r m a s morales.

Los conocimientos morales, no puede ser nicamente "conceptua-


les" o "legales"; para ser morales deben ser "valoradores" 6 6 .
384 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

E s p o r esto p o r lo q u e F u c h s considera q u e si se acta contra u n a


n o r m a c o n o c i d a slo conceptualmente, sin la debida valoracin de la
m i s m a , n o se incurre en p e c a d o , por darse una imperfeccin en el co-
n o c i m i e n t o moral. E n definitiva, segn este planteamiento, es la acti-
t u d valoradora la q u e determina la moralidad. Por ejemplo, u n a m u -
jer n o pecara d i c e F u c h s si a u n considerando c o m o verdadera la
n o r m a p r o c l a m a d a por la Humanae Vitae, es incapaz de tener esta ac-
titud de f o r m a valoradora-ponderativa sobre sus relaciones c o n y u -
gales en u n a situacin particular 6 7 .
C o m o h e m o s ido viendo, Fuchs a r g u m e n t a q u e esta valoracin n o
se centra sobre u n a naturaleza universalmente vlida. C e n t r n d o n o s
por ejemplo en la moral sexual, nuestro autor considera q u e la natu-
raleza ofrece diversos tipos de actividad sexual, de tal f o r m a q u e n o
cabe dar un sentido unvoco al trmino sexualidad natural. J u n t o a
la sexualidad q u e algunos consideran natural al entender que de la na-
turaleza se deriva la u n i d a d entre los aspectos unitivo y procreativo
c o m o deber moral, Fuchs entiende q u e existen tambin otras formas
de sexualidad, c o m o p o r e j e m p l o u n a sexualidad i n m a d u r a t e n -
dente a la m a s t u r b a c i n , la homosexual, o aquella q u e es procreati-
va solamente a travs de la fecundacin in vitro. T o d o s estos tipos de
sexualidad d i c e en s m i s m o s no dicen cual sea la correcta forma
de s u ejercicio. N o es la naturaleza, sino la razn prudente del h o m b r e
la q u e tiene el deber de interpretar, valorar, j u z g a r 6 8 , pues la natura-
leza n o seala u n solo tipo de actividad sexual, sino varios. S u correc-
cin m o r a l n o la d e t e r m i n a la naturaleza, sino la razn. D e a c u e r d o
c o n la realidad del h o m b r e , todas esas formas de ejercicio de la acti-
vidad sexual tienen un valor en s m i s m a s q u e la razn deber juzgar.

Si veo, por ejemplo, que ciertas actividades sexuales tienen un valor,


no puedo negarlo. Por otra parte me doy cuenta tambin de que en la
vida no est slo el valor de la sexualidad para realizarme, sino que hay
diversos factores. Pertenece al hombre, en cuanto ser racional, el valorar:
Dios no da la solucin. Es el hombre, este hombre, quien aqu y ahora,
debe entender y valorar los diferentes valores y prioridades 6 9 .

Estos valores cambian con el t i e m p o , as por ejemplo, en el caso de


la m a s t u r b a c i n , nuestro autor considera q u e en d e t e r m i n a d a s oca-
siones esta prctica d u r a n t e m u c h o t i e m p o j u z g a d a sin distinciones
c o m o m o r a l m e n t e ilcita salvaguarda valores m u y altos para la vida
h u m a n a 7 0 c o m o la reduccin de tensiones p s q u i c a s , su necesidad
p a r a p o d e r conciliar el s u e o en casos d e t e r m i n a d o s , o p a r a m a n t e -
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 385

nerse alejado d e u n a t e m i d a e n f e r m e d a d 7 1 , q u e quiz en otros tiem-


p o s n o se tuvieron en cuenta.
E n definitiva, el trmino n o r m a moral n o significa para Fuchs m s
q u e n o r m a individual. M s arriba vimos c o m o nuestro autor conside-
ra q u e las n o r m a s formales no son p r o p i a m e n t e n o r m a s sino m s bien
exhortaciones morales. Al m i s m o t i e m p o , a las normas de correccin
m o r a l n o las considera en sentido estricto n o r m a s morales, p o r estar
situadas en un plano distinto al de la persona. Por lo tanto, p u e d e de-
cirse q u e para nuestro autor, n o existen n o r m a s t a l y c o m o l las
e n t i e n d e q u e al m i s m o t i e m p o sean morales. Es por ello por lo q u e
establece un paralelismo entre lo que l entiende por verdaderas nor-
m a s morales y los juicios de c o n c i e n c i a 7 2 , de tal f o r m a q u e para
F u c h s , el verdadero significado del t r m i n o n o r m a m o r a l hace re-
ferencia al juicio prctico de conciencia q u e f o r m u l a el sujeto en un
m o m e n t o d a d o , y para u n m o m e n t o d a d o . S l o el i n d i v i d u o p u e d e
f o r m u l a r hic et nunc su n o r m a moral a travs de u n a subjetividad
objetiva 73 que constituye su ley natural, la voluntad de D i o s sobre
su p r o p i a autorrealizacin. E n este sentido nos parecen claras sus
palabras c u a n d o afirma:

Yo, cuando uso el trmino "norma" pretendo hablar de una senten-


cia, una expresin que recoge el resultado de una valoracin, de un jui-
cio sobre qu corresponde al hombre, sobre qu verifica su humanidad
en su realidad concreta, en esta determinada situacin tal y como es. Re-
pito: es la expresin de aquello que los hombres han encontrado o en-
tendido; este contenido viene formulado como "norma" 7 4 .

T a n t o esta c o n c e p c i n de la n o r m a c o m o el necesario enraiza-


m i e n t o de las n o r m a s morales en la cultura y en la situacin histrica,
p o d r a n llevar a pensar q u e su sistema n o es m s q u e un p u r o relati-
v i s m o , crtica q u e l negar a m p a r n d o s e en su concepto de objetivi-
d a d . L a historicidad que defiende le lleva a abogar en favor de la exis-
tencia de un legtimo pluralismo tico, derivado de la pluralidad de
c u l t u r a s 7 5 , pero rechaza q u e su sistema sea un p u r o relativismo, as
c o m o la idea de la legitimidad de un pluralismo absoluto. C o m o de-
c a m o s el a r g u m e n t o q u e e m p l e a es el de la objetividad, es decir,
acude al concepto propio de recta ratio individual e histrica.

En toda rea de la vida parece que hay un absoluto moral: haz el


bien y evita el mal. Hay tambin una respuesta absoluta a la cuestin de
qu es considerado concreta e incondicionalmente bueno o malo en un
386 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

rea particular? Dado que el ser del hombre es personal y mundano, el


relativismo absoluto o el pluralismo absolutos son imposibles 7 6 .

El a p o y o en las condiciones sociales h u m a n a s concretas le c o n d u -


cen a negar u n relativismo absoluto, relativismo q u e al m i s m o t i e m p o
parece desprenderse de la exigencia de la personal valoracin-ponde-
racin de las n o r m a s de c o m p o r t a m i e n t o , y del carcter cambiante de
la realidad del h o m b r e en q u e sita su f u n d a m e n t o . S o n d o s argu-
m e n t o s q u e slo c o n c u e r d a n c o n s u peculiar c o n c e p t o de objetivi-
dad.

6. L a cuestin del intrinsece malum

U n aspecto o m s bien conclusin ciertamente importante s i n o


la m s i m p o r t a n t e de la teora moral deuterofuchsiana es la nega-
cin de lo q u e tradicionalmente se ha d e n o m i n a d o absolutos morales
o actos intrnsecamente m a l o s . El t r m i n o intrinsece malum p r o p i a -
m e n t e d i c h o tiene su origen en la escolstica posterior a S a n t o T o -
m s 7 7 , y surgi con el fin de refutar la teora nominalista de O c k h a m
del carcter p u r a m e n t e extrnseco del valor moral de u n a accin se-
g n su c o n f o r m i d a d con la ley. U n a accin, segn esta teora, n o sera
b u e n a o m a l a en s, sino slo segn s u relacin extrnseca c o n la ley.
D e ah q u e la reivindicacin antiockhamista del carcter intrnseco y
n o extrnseco del valor de u n a accin refleje el elemento especfico de
u n a teologa moral no legalista 7 8 .
Por a b s o l u t o s morales se entiende aquellas n o r m a s morales q u e
describen acciones cuya realizacin constituye actos que son intrnse-
camente malos p o r su objeto, y por tanto prohibidos siempre, sin ex-
cepciones y p a r a t o d o s , i n d e p e n d i e n t e m e n t e de las consecuencias y
de la finalidad q u e c o n ellos persiga el agente.
Fuchs considera que n o caben normas de estas caractersticas, nor-
m a s q u e p r o h i b a n siempre y en toda circunstancia u n a accin deter-
m i n a d a , ya q u e niega la existencia de actos q u e p u e d a n definirse a
priori c o m o malos en sentido moral.
H a y q u e tener en c u e n t a q u e nuestro a u t o r circunscribe s u nega-
c i n d e los a b s o l u t o s m o r a l e s al m b i t o i n t e r h u m a n o o i n t r a m u n -
d a n o , esto es a las l l a m a d a s n o r m a s materiales de c o m p o r t a m i e n t o
o n o r m a s de c o r r e c c i n m o r a l . T e r i c a m e n t e parece q u e n o hay
p o s i b i l i d a d de n o r m a s de este t i p o q u e regulen la a c c i n h u m a n a
en la esfera i n t e r h u m a n a 7 9 . Por contra, las n o r m a s formales s p u e -
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 387

d e n c o n s i d e r a r s e n o r m a s a b s o l u t a s en el s e n t i d o d e universales:
n u n c a se d e b e ser injusto d i c e F u c h s o s i e m p r e se d e b e ser cas-
to y h o n r a d o , pero tales afirmaciones c o m o v i m o s p a r a nuestro a u -
tor n o s o n p r o p i a m e n t e n o r m a s de a c c i n , s i n o m s bien exhorta-
ciones de carcter t a u t o l g i c o al incluir y a en s m i s m a s el e l e m e n t o
moral80.
E n el m b i t o i n t e r h u m a n o o categorial, s o l a m e n t e cabra hablar
de acciones intrnsecamente malas en d o s supuestos. U n o , respecto de
u n a accin q u e ya ha sido ejecutada, en la m e d i d a en q u e ella m i s m a
ya incluye las circunstancias y finalidades concretas, incluye el ele-
m e n t o m o r a l , la i n t e n c i n del agente en ese caso concreto. U n a ac-
cin tal s e g n F u c h s , sera universalizable, si bien ello lo considera
c u a n d o m e n o s u n i m p o s i b l e , ya q u e difcilmente p u e d e n volver a
concurrir esas m i s m a s circunstancias y finalidades en otra accin dis-
tinta de ella m i s m a .
A priori, un absoluto moral segn Fuchs slo podra ser f o r m u l a d o
en el s e g u n d o s u p u e s t o : aquellos actos descritos c o n la exclusin de
cualesquiera o t r o e l e m e n t o m o r a l m e n t e relevante, es decir, acciones
en cuya descripcin se incluyan de f o r m a exhaustiva las eventuales
circunstancias y finalidades. El ejemplo m s u s a d o por nuestro autor
es el siguiente: q u i e n golpea a u n nio hasta causarle la m u e r t e slo
p o r q u e esto divierte a un tercero. E n este caso el slo del enuncia-
d o excluira cualquier otra finalidad81.
Por tanto, el sentido preciso de la negacin de los absolutos m o r a -
les en Fuchs hace referencia a la posibilidad de q u e p u e d a n formular-
se n o r m a s morales absolutas en el sentido de vlidas y sin excepcio-
nes, q u e sean relativas a acciones determinadas descritas en trminos
neutros o m o r a l m e n t e no relevantes. N o caben n o r m a s de este tipo
p o r q u e , segn Fuchs,

Una accin de ninguna manera puede ser juzgada solo en s, sino so-
lamente considerando el conjunto de todas las "circunstancias" y de la
"intencin". En consecuencia, el establecer una norma operativa en senti-
do pleno, universal, exigira conocer o poder prever suficientemente todas
las posibles combinaciones de la accin relativas a circunstancias e intencio-
nes, con valores y no-valores premorales (bona et mala phisica). A priori
no es posible alcanzar tal conocimiento. Una afirmacin apriorstica no
sobrepasara la dimensin pre-moral y no puede ser un juicio moral. A
esto se aade que la concepcin (del intrinsece malum) no toma en consi-
deracin el sentido que el conocimiento moral objetivo puede recibir de
la experiencia y de la intencin; de las diferentes culturas y civilizaciones;
de la historicidad y del conocimiento "creador" del hombre 8 2 .
388 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

U n ejemplo concreto q u e Fuchs recoge es el caso del adulterio. Se-


g n l, la relacin sexual entre dos personas, una de las cuales est ca-
sada con u n a tercera, no p u e d e calificarse a priori c o m o m o r a l m e n t e
mala siempre y sin excepciones.

La afirmacin de que el adulterio es intrinsece malum, y de que lo es de


una manera universal, inmutable y de validez absoluta y sin excepciones, no
procede de una visin directa de la sabidura y de la ley eterna de Dios 8 3 .

D e l texto que h e m o s recogido anteriormente, interesa profundizar


en d o s aspectos i m p o r t a n t e s . El p r i m e r o es el c o n c e p t o de bienes y
males pre-morales, al que Fuchs acude con frecuencia, y con el que
apuesta por la fundamentacin teleolgica de la moralidad. El segun-
d o y m s i m p o r t a n t e , es la c o n c e p c i n de la intencin del agente
c o m o factor d e t e r m i n a n t e para evaluar la m o r a l i d a d de u n a accin,
propuesta q u e implica la asuncin de u n a nueva concepcin del obje-
to del acto.

6 . 1 . La fundamentacin teleolgica de las normas morales

L a consideracin de la naturaleza c o m o c o n j u n t o de leyes biolgi-


cas, fisiolgicas y psicolgicas q u e expresan exclusivamente el querer
creador de D i o s y no su querer moral, y en consecuencia, la crtica del
c o n c e p t o tradicional de ley natural lleva a Fuchs a buscar y definir
m o d o s q u e se ajusten m e j o r a los presupuestos a n t r o p o l g i c o s q u e
a s u m e para formular las n o r m a s o juicios morales.
E n este s e n t i d o , Fuchs apuesta por el l l a m a d o m t o d o teleolgi-
c o c o m o el n i c o m t o d o vlido para f u n d a m e n t a r la correccin
84

moral, a la par q u e rechaza la argumentacin deontolgica por consi-


derar errnea su pretensin de asentar la moral en la naturaleza del
acto, ya q u e de sta s e g n su particular concepcin de la m i s m a
n o se p u e d e extraer juicio moral alguno que afecte al c o m p o r t a m i e n -
to h u m a n o 8 5 .
Ya vimos c o m o la metodologa trascendental determina la circuns-
cripcin de la moral stricto sensu a un m b i t o q u e es propio de la per-
s o n a separada de sus actos. E s t o hace q u e Fuchs distinga entre el
mal moral y el mal premoral. Males morales seran aquellos q u e afec-
tan a la persona hacindola m o r a l m e n t e mala, c o m o por e j e m p l o : la
v o l u n t a d de cumplir la injusticia, la lujuria, la blasfemia... pero estos
n o indican q u acciones concretas c o n d u c e n a ellos. Por contra, los
males premorales afectan n o a la persona sino al bien de los h o m b r e s
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 389

en su realidad h u m a n a espiritual-corporal, u n a realidad en la q u e la


p e r s o n a n o entra d i r e c t a m e n t e 8 6 . Por tanto, en el m b i t o categorial,
n o existe el bien moral, sino bienes premorales 8 7 que, en cuanto tales,
al estar fuera de la esfera moral, no son absolutos, por lo q u e su reali-
zacin n o podra originar un intrinsece malum. Se trata pues de bienes
o valores relativos que concurren en la realizacin de u n a accin, sien-
d o as q u e la correccin o incorreccin de sta consistira en la preva-
lencia de los valores-bienes o de los disvalores-males de carcter pre-
m o r a l respectivamente. E s el sujeto individual q u i e n d e t e r m i n a la
prevalencia de u n o s u otros valorando no slo su calidad o jerarqua
sino tambin su urgencia en el m o m e n t o concreto 8 8 .
D e esta forma, valores malos e n sentido p r e m o r a l podran ser
justificados siempre q u e existieran razones proporcionalmente graves.
L a prevalencia o urgencia de los valores buenos, justificara la inevi-
table concausacin de los malos.
A l considerar q u e t o d a actividad q u e causa u n bien tiene c o m o
efecto con-causado tambin un mal (premoral) Fuchs s i g u i e n d o a
K n a u e r 8 9 extiende el principio de los actos con doble efecto m o -
dificndolo respecto a la doctrina tradicional a toda c o n d u c t a m o -
ral. D i c h o principio ser reformulado por nuestro autor de la siguiente
m a n e r a : C a u s a r un bien, c a u s a n d o con la m i s m a accin inevi-
tablemente tambin un mal (no-moral) p u e d e estar justificado; se re-
quiere simplemente una proporcin racional entre el bien y el m a l 9 0 .
Al defender q u e los males en cuestin n o tienen carcter moral, con-
sidera indiferente q u e el mal generado lo sea c o m o consecuencia di-
recta o indirecta del bien q u e se persigue, lo nico relevante es q u e
exista u n a justa p r o p o r c i n entre el bien y el mal, lo q u e vino a lla-
m a r s e u n a razn p r o p o r c i o n a d a (Schller, K n a u e r ) para justificar
u n a accin a u n q u e cause un mal.

6 . 2 . El objeto del acto como objeto global

S e g n Fuchs, la valoracin moral de u n a accin exige la t o m a en


consideracin de la accin h u m a n a en su globalidad 9 1 , o lo que es lo
m i s m o , la consideracin de la correcta realidad h u m a n a global 9 2 , con-
cepto con el que pretende poner de manifiesto que la moralidad se des-
prende no del objeto en s sino de las circunstancias y consecuencias
que rodean a la accin, y fundamentalmente de la intencin del agente.
E n ese sentido, Fuchs aboga por una nocin de objeto distinta a
la q u e se ha c o n s i d e r a d o tradicional, u n a n o c i n e n palabras de
M c C o r m i c k e x p a n d i d a de objeto m o r a l 9 3 q u e incluye el o b j e t o
390 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

en s o c o m o tal, el fin y las circunstancias. Las llamadas tres fuen-


tes d e la m o r a l i d a d constituyen para Fuchs tres elementos premorales
q u e t o m a d o s i n d e p e n d i e n t e m e n t e n o p u e d e n o t o r g a r valor m o r a l a
u n a accin. Primero p o r s u condicin premoral, y en s e g u n d o lugar,
p o r q u e slo f o r m a n d o u n a u n i d a d constituyen u n a accin h u m a n a .

El juicio moral de una accin no puede hacerse sin considerar la in-


tencin del agente, ya que sin ella no se juzgara un acto humano. Un
juicio moral slo puede ser formulado legtimamente a partir de la con-
sideracin simultnea de los tres elementos (accin, fin y circunstancias)
premorales en s mismos; la realizacin de los tres elementos (coger dine-
ro de otro, que es muy pobre, para proporcionar placer a un amigo) no
es una combinacin de tres acciones humanas que son juzgadas moral-
mente por separado, sino una sola accin humana 9 4 .

El p r o p s i t o de nuestro autor se dirige a rechazar toda valoracin


moral q u e se centre en el objeto en s, considerado en su materiali-
d a d , p o r q u e slo si consideramos ste j u n t o a la intencin del agente
i n s i s t e estamos ante u n a accin h u m a n a . Por e j e m p l o , el hecho
de matar, c o m o mal h u m a n o , p u e d e ser m o r a l m e n t e b u e n o o m a l o ,
ya q u e m a t a r en s, n o dice n a d a sobre la intencin del q u e a c t a , y
no p u e d e constituir un acto h u m a n o 9 5 .
El o b j e t o del acto sobre el q u e recae el juicio m o r a l p o r tanto, n o
consiste en el hecho fsico (premoral) de la realizacin de u n a deter-
m i n a d a accin. Por el contrario, la p o s t u r a q u e Fuchs defiende m a n -
tiene q u e los tres elementos deben tenerse en cuenta en la valoracin
tica global de c a d a accin concreta, s i e n d o , n o o b s t a n t e la inten-
cin el elemento m s importante.

El objeto intentado con la accin no es, en efecto, algo que prescin-


da de las circunstancias (consecuencias) y de la finalidad, sino que se re-
fiere al conjunto total, constituido por el "objeto", las circunstancias
(consecuencias) y la finalidad o la intencin. Ms an: es cabalmente la
intencin la que primero y mejor permite ver lo que la accin intenta y
lleva a cabo con su objeto: un homicidio, es asesinato o legtima de-
fensa? La interrupcin de un embarazo particularmente difcil, que en-
traa un riesgo de muerte para la gestante y para el nio, llevada a cabo
con la finalidad de salvar la vida de una madre de familia, es lcita o debe
ser conceptuada como (ilcito) aborto? 9 6 .

S u reinterpretacin de la doctrina sobre las fuentes de la m o r a l i d a d


ser otro de los argumentos en q u e se apoye para negar la posible exis-
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 391

tencia d e actos intrnsecamente m a l o s , es decir, acciones q u e en s


m i s m a s sean m o r a l m e n t e malas. E s el juicio en conciencia del agente
el q u e deber tener en cuenta valorativamente los elementos q u e in-
tervienen en la accin de acuerdo c o n su recta ratio, eso s, buscan-
d o siempre q u e su accin sea expresin d e la b o n d a d moral, o lo q u e
es lo m i s m o , q u e sea expresin de su o p c i n fundamental. E n concre-
to, en el supuesto de la llamada interrupcin voluntaria del embara-
zo, Fuchs se pregunta si sta n o debeta considerarse siempre y en to-
d o s los casos sin excepcin posible c o m o u n a b o r t o ( m o r a l m e n t e
m a l o ) . L a respuesta es (a m i entender y al de otros m u c h o s , entre
ellos el d e algunas declaraciones episcopales) q u e n o s creemos en el
deber de juzgar en conciencia, es decir, a la luz de la razn, q u e la per-
s o n a b u e n a q u e slo busca el bien, enfrentada a las d o s posibilidades
de conducta, p u e d e juzgar q u e la solucin antes descrita (la interrup-
cin) expresa de manera adecuada su b o n d a d personal 9 7 .

II. VALORACIN CRTICA

1. Gnesis y causas d e u n giro moral

1.1. La cuestin de la contracepcin

C o m o h e m o s visto, u n a d e las consecuencias del p e n s a m i e n t o


fuchsiano es la negacin de los llamados actos intrnsecamente malos
o absolutos morales. S e g n algunos autores 9 8 , el origen d e esta nega-
cin h a y q u e situarlo en la postura a d o p t a d a p o r determinados m o r a -
listas e n t r e los q u e F u c h s o c u p a u n lugar p r e e m i n e n t e ante la
cuestin d e la c o n t r a c e p c i n . Partidarios de la n o exclusin d e esta
prctica en la vida m a t t i m o n i a l , y, p o r tanto, de la licitud d e la mis-
m a , estos autores 9 9 se vieron en la necesidad d e construir toda u n a te-
ora moral q u e fuera a los fundamentos, y avalara la o p i n i n defendi-
d a p o r el conocido Informe de la m a y o r a 1 0 0 , segn la cual, excluir la
anticoncepcin de la vida matrimonial resultaba intoletable.
L o s d o s a r g u m e n t o s fundamentales q u e aportaron los partidarios
del l l a m a d o Informe de la mayora concuerdan sustancialmente c o n
la doctrina moral desarrollada por Fuchs en su s e g u n d o perodo.
C o n c r e t a m e n t e estos argumentos eran los siguientes:
1. E n primer lugar, el principio de preferencia o tambin llama-
d o principio del bien p r o p o r c i o n a d o q u e viene a constituirse en el
criterio fundamental d e la moralidad. S e g n este ptincipio, deben va-
392 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

lorarse los bienes o valores y disvalores en una accin h u m a n a q u e en


s m i s m o s no s o n morales p r o p i a m e n t e , y decidir de f o r m a racional
en favor del mayor bien p r o p o r c i o n a d o . Por lo tanto, segn este prin-
cipio, t o d o acto p u e d e realizarse siempre y c u a n d o exista u n a razn
p r o p o r c i o n a d a para ello, as por ejemplo, quitar la vida a otro sera un
m a l n o p o r q u e la v i d a est bajo el exclusivo d o m i n i o d e D i o s , sino
p o r q u e c i t a literalmente el I n f o r m e es contrario a la recta razn a
m e n o s q u e est en cuestin un bien de m a y o r m a g n i t u d 1 0 1 .
C o m o ya v i m o s , esta regla de preferencia es el criterio funda-
m e n t a l por el q u e F u c h s apuesta de cara a la f u n d a m e n t a c i n de las
n o r m a s operativas o de c o m p o r t a m i e n t o .
2. El segundo argumento aportado por el Informe es el que denomi-
naron principio de totalidad, que viene a complementar el principio del
bien proporcionado, y que aplicado a la concreta cuestin de la contra-
cepcin, justificara dicha prctica en la vida matrimonial al entender que
tales actos n o deben examinarse aislados, sino en el conjunto de la vida
conyugal. L a actitud global de los esposos justificara s e g n este princi-
p i o la realizacin de actos contraceptivos que en s mismos, considera-
dos aisladamente, constituiran un mal pero no en sentido moral.
C i e r t a m e n t e esta p o s t u r a est m u y presente en el p l a n t e a m i e n t o
reciente de nuestro autor, para quien n o cabe emitir un juicio moral
sobre elementos aislados considerados sin valor moral, de tal f o r m a
q u e segn su postura, u n a accin n o p u e d e ser j u z g a d a en s u m a t e -
rialidad (matar, herir, ir a la luna) sin referencia a la i n t e n c i n del
agente; sin sta, n o estamos tratando u n a accin h u m a n a , y slo res-
pecto de u n a accin h u m a n a puede afirmarse en sentido verdadero su
bondad o maldad moral102.
C o n c l u y e n d o , desde el p u n t o de vista histrico parece q u e el afn
por justificar la contracepcin, tanto por parte de Fuchs c o m o de otros
autores, es el desencadenante de toda una teora moral que d e s e m b o c a
en un rechazo de la objetividad tal y c o m o tradicionalmente ha defen-
dido y defiende la Iglesia 1 0 3 . Sin e m b a r g o , el vivsimo surgir del proble-
m a de la contracepcin, m s q u e causa es la ocasin propicia q u e de-
sencadena u n pensamiento moral q u e ya estaba i n c u b a d o en diversos
autores con anterioridad, entre los que Fuchs o c u p a un lugar preemi-
nente, y que origina la publicacin de la Encclica Veritatis Splendor.

1.2. Elfisicismo fuchsiano

Si bien el p r o b l e m a moral de la contracepcin parece ser el hecho


puntual q u e catapulta los nuevos planteamientos, c o m o i n d i c b a m o s
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 393

en el captulo p r i m e r o , en la evolucin de la moral fuchsiana q u e va


d e s d e u n a m o r a l i d a d objetiva y universal f u n d a d a en la naturaleza a
u n a m o r a l i d a d q u e busca su fuente m s bien en el fin por el q u e el
agente acta, existe un hilo c o n d u c t o r q u e consiste en u n a inicial
consideracin fisicista de la accin moral privada de intencionalidad
intrnseca, q u e se intentar superar ms tarde mediante el a a d i d o de
elementos t o m a d o s de la intencionalidad del sujeto en los q u e se pre-
tende hacer descansar la m o r a l i d a d , y q u e origina d e t e r m i n a d a s im-
plicaciones entre las q u e destaca la negacin d e n o r m a s absolutas y
universales.
Si nos r e m o n t a m o s al p e r o d o preconciliar, los grmenes de este
p r o c e s o ya estaban de a l g u n a m a n e r a i m p l a n t a d o s , y ello se observa
en la distincin fuchsiana entre una moralidad formal y u n a material.
E n la s e g u n d a parte de Theologia Moralis Generalis, nuestro autor
aborda la discutida cuestin de las fuentes de la moralidad, y respon-
de a la pregunta sobre cual debe ser s u fuente primaria. A p o y n d o s e
en la distincin formulada previamente entre m o r a l i d a d formal y m a -
terial, Fuchs considera q u e si nos referimos a la m o r a l i d a d material, el
o b j e t o d e b e ser s u fuente primaria, a g r e g a n d o i n m e d i a t a m e n t e q u e
tal m o r a l i d a d solo lo es en un m o d o anlogo, y contina:

si se trata de la moralidad propiamente dicha, es decir, de la morali-


dad formal, el acto moral es tomado en modo dinmico, de forma ms
personal, como acto puesto (operacin) en el orden de la intencin per-
sonal. En este caso ante todo, la intencin del agente o el fin al que tien-
de determina el acto: pues el fin es el objeto de la voluntad. Porque si el
fin de la obra (fins operis, acto puesto) y el fin del agente coinciden, el
objeto determina en modo mximo la moralidad del acto, no porque sea
el objeto del acto puesto, sino porque es el fin principal del agente en la posi-
cin del acto; sin embargo, si la persona que acta tiene un finis operantis
diverso del finis operis, entonces el fin del que obra es la fuente primaria de
la moralidad, y determina la moralidad del agente ms que el objeto, que es
entendido como un medio para el fin. En verdad, la intencin de forni-
car (finis operantis) ms que el robo (objeto) explica la moralidad del
agente a no ser que en algn caso el fin del que obra y el objeto sean
queridos del mismo m o d o 1 0 4 .

E n este texto se insinan ya las tesis posteriores de nuestro autor que


otorgarn a la intencin del agente la primaca en la determinacin del
bien y del mal, y que descansa en una distorsionada concepcin del ob-
jeto del acto y de la teora clsica de las fuentes de la moralidad fruto, se-
gn diversos autores, de una errnea interpretacin de Santo T o m s 1 0 5 .
394 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

A l analizar el acto h u m a n o , u n a de las primeras cuestiones q u e


Santo T o m s se plantea es la de si el acto es especificado m o r a l m e n t e
por el fin. A lo largo de la discusin, el de A q u i n o seala que un acto
h u m a n o p u e d e ser clasificado c o m o natural y c o m o moral, queriendo
distinguir entre el acto c o m o m o r a l m e n t e b u e n o o m a l o y el acto
previa abstraccin de su valor moral, es decir, entre el acto en su genus
moris y en s u genus naturae. D i c e el Aquinate:

Un mismo acto en nmero no se ordena ms que a un solo fin pr-


ximo, del cual toma la especie; pero puede ordenarse a muchos fines re-
motos, de los cuales uno es fin de otro. Es posible, sin embargo, que la
accin, una en su especie moral, se ordene a diversos fines de la volun-
tad, como el matar a un hombre puede ordenarse a la conservacin de la
justicia y a la satisfaccin de la venganza, porque en un caso ser acto de
virtud y en otro ser acto vicioso. Mas la accin no se especifica por el
trmino accidental, sino por lo que es trmino esencial: como los fines
morales son accidentales al ser natural y, por el contrario, el fin natural es
accidental para el ser moral, de ah que no hay inconveniente en que los
mismos actos por su especie natural sean diversos en su especie moral y a
la inversa 1 0 6 .

S e g n el texto, depende la calificacin moral de un acto del fin


por el q u e el agente lo realiza? Realmente, esto es lo q u e afirma Santo
T o m s : matar a u n h o m b r e es m o r a l m e n t e b u e n o o m a l o dependien-
d o del fin del agente, pero su verdadero sentido se perdera si p o r fin
e n t e n d e m o s el p r o p s i t o del agente, el fins operantis. S a n t o T o m s
p o n e en guardia contra esta interpretacin distinguiendo al c o m i e n z o
del pasaje entre fines p r x i m o s y fines remotos, distincin de capital
i m p o r t a n c i a y q u e F u c h s parece pasar p o r alto tanto al c o m i e n z o de
su obra c o m o en su s e g u n d o perodo a juzgar por su peculiar concep-
cin del objeto del acto.
L a i m p o r t a n c i a de esta distincin estriba en q u e segn S a n t o T o -
m s , el fin p r x i m o es t a m b i n el o b j e t o del acto, es decir, lo q u e el
sujeto realiza deliberada e i n t e n c i o n a l m e n t e , cualesquiera q u e sean
otras intencionalidades o fines r e m o t o s 1 0 7 .
A d e m s de la distincin entre fin p r x i m o y remoto de u n acto, o
entre o b j e t o y ulteriores i n t e n c i o n e s 1 0 8 , otra distincin i m p o r t a n t e
q u e se deriva del texto de la Summa recogido m s arriba es la q u e se
establece entre los actos segn su especie natural y segn s u especie
moral, es decir, entre el acto en s y el acto moral p r o p i a m e n t e di-
cho. E n su primer perodo, parece q u e Fuchs equipara esta distincin
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 395

a la q u e l formula entre m o r a l i d a d material y m o r a l i d a d formal. Se-


g n l, la primera es u n a m o r a l i d a d anloga, q u e slo p u e d e trans-
formarse en m o r a l i d a d formal o p r o p i a m e n t e dicha c u a n d o entra
en j u e g o la intencin del a g e n t e . C o m o veremos m s adelante, el
equvoco fuchsiano reside en considerar la m o r a l i d a d material preci-
samente c o m o moralidadaun en sentido a n l o g o . Posteriormen-
te, esta analoga adquirir el tinte de premoralidad, p a r a seguir aa-
dindole el carcter moral con la intencin o finis operantis del agente
o con las consecuencias 1 0 9 .
E n definitiva, decir q u e el fin del q u e o b r a es la fuente p r i m a r i a
de la m o r a l i d a d a u n q u e es equvoco, p u e d e considerarse verdadero,
pero decir q u e ese fin determina la m o r a l i d a d del agente ms q u e el
o b j e t o 1 1 0 encierra u n a tergiversada interpretacin de S a n t o T o m s
q u e implica u n a consideracin fisicista y naturalista de lo q u e la m o -
ral clsica ha d e n o m i n a d o el objeto del acto.
E s t o quiz p u e d a verse a n c o n m s claridad en las siguientes pala-
bras de Fuchs recogidas tambin en su primer manual:

Un acto fsico (o muchos que constituyen una unidad moral) pue-


den contener muchas especies morales, es decir conveniencias o discon-
veniencias respecto a la norma moral; por lo tanto el acto es virtualmen-
te mltiple 1 1 1 .

E v i d e n t e m e n t e n o s m o v e m o s en u n p l a n o t e r i c o u n acto
fsico (o m u c h o s ) p u e d e contener m u c h a s especies m o r a l e s en
tanto q u e a n n o est especificado por la intencin (el fin p r x i m o de
S a n t o T o m s ) , pero siempre y c u a n d o lo valoremos en su genus natu-
rae. E s t o sin e m b a r g o n o parece del todo claro en Fuchs c u a n d o afir-
m a entre parntesis q u e varios actos fsicos p u e d e n constituir u n a
u n i d a d moral. Si el acto fsico lo consideramos en el plano moral, su
b o n d a d o m a l d a d moral ya esta especificada, y lo est n o p u e d e ser
de otra m a n e r a por u n solo fin p r x i m o , u n solo o b j e t o m o r a l 1 1 2 .
N i de un acto fsico ni de varios p u e d e decirse q u e c o n s i d e r a d o s
c o m o t a l e s constituyan u n a unidad moral.
L a consideracin fisicista del o b j e t o del acto, e n t e n d i d o c o m o u n
operatum de o r d e n i m p e r s o n a l se e n c u e n t r a e s t r e c h a m e n t e relacio-
n a d a c o n su peculiar c o n c e p c i n t a m b i n fisicista d e la ley na-
tural. C o m o a f i r m a Pvhonheimer, existe u n p a r a l e l i s m o entre la
c o n s t i t u c i n de o b j e t o s de acciones c o m o o b j e t o s m o r a l e s p o r u n a
parte y la constitucin de preceptos de la ley natural p o r o t t a , ya q u e
a m b o s son en palabras del A q u i n a t e aliquida ratione constitutum n3
396 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

y surgen de u n a ordinario rationis u4. E n el f o n d o , el p l a n t e a m i e n t o


fisicista f u c h s i a n o se enraiza en el d e s c o n o c i m i e n t o d e la f u n c i n
constitutiva de la razn prctica c o m o instancia valoradora del obrar
humano115.

2 . Planteamientos antropolgicos: el d u a l i s m o fuchsiano

L a consideracin de la naturaleza en sentido infrapersonal, y la


consiguiente c o n c e p c i n d e la persona e n m a r c a d a en un p l a n o tras-
cendental determina u n dualismo antropolgico de fondo q u e carac-
teriza t o d a su doctrina m o r a l . E n este a p a r t a d o nos d e t e n d r e m o s a
analizar las consecuencias de esta antropologa en tres aspectos funda-
mentales de su doctrina c o m o son: la d u a l i d a d persona-actos, la dis-
tincin entre b o n d a d m o r a l y correccin m o r a l y la diferencia entre
o p c i n fundamental y c o m p o r t a m i e n t o s concretos.

2 . 1 . Persona y actos

U n o de los p u n t o s m s discutidos de la antropologa fuchsiana es


la separacin entre la persona y sus actos particulares c o m o fruto del
d u a l i s m o trascendental y de la tensin q u e presenta entre p e r s o n a y
naturaleza. L a razn descansa en que con esta separacin se desatien-
de, o m s bien se elimina u n a caracterstica f u n d a m e n t a l del obrar
h u m a n o c o m o es su estructura esencialmente personal.
C u a n d o h a b l a m o s de estructura personal del obrar h u m a n o , que-
remos referirnos al hecho de que un acto particular s i es verdadera-
m e n t e h u m a n o es ya un acto moral, y lo es precisamente p o r q u e
por m e d i o de l y en l la persona se realiza a s m i s m a . E n este senti-
d o , c o n s i d e r a m o s q u e n o p u e d e darse un acto h u m a n o sin la persona
q u e acta. N o existe un acto en s m i s m o ; existe en c a m b i o la perso-
na q u e acta. L o s actos son por lo tanto el m o d o de existir, expresarse
y realizarse de la persona, y n o meros signos de ella.
C o m o afirma J u a n Pablo II, cuando el apstol nos ensea q u e so-
m o s o b r a de D i o s , "creados en Cristo Jess para las buenas o b r a s " , es-
tas obras buenas son los actos que la persona h u m a n a con la ayuda de
D i o s c u m p l e libremente: la b o n d a d es u n a cualidad de nuestro actuar
libre. D e ese actuar, del que la persona es principio y causa, y por tan-
to del q u e es responsable. M e d i a n t e su actuar libre la p e r s o n a se ex-
presa a s misma y al m i s m o t i e m p o , se realiza a s misma. L a fe de la
Iglesia, f u n d a d a sobre la divina revelacin nos ensea q u e c a d a u n o
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 397

de nosotros ser j u z g a d o segn sus obras. N t e s e q u e es nuestra perso-


na la q u e ser j u z g a d a en base a sus obras. Se c o m p r e n d e as q u e en
nuestras obras es la persona la q u e se expresa, se realiza y por as decir
se p l a s m a . C a d a u n o es responsable n o slo de sus acciones libres,
sino mediante tales acciones, se hace responsable de s mismo 116.
E n este s e n t i d o , c o n s i d e r a m o s q u e es esencial p a r a u n a correcta
antropologa n o olvidar q u e las distinciones entre la autorrealizacin
de la persona a travs de sus actos y los actos m i s m o s q u e F u c h s for-
m u l a 1 1 7 deben entenderse slo en orden al anlisis terico del acto hu-
m a n o , ya q u e n o indican realidades separadas entre s 1 1 8 . A partir de
esta separacin nuestro autor establece la relacin entre b o n d a d y co-
rreccin para acabar situando la moralidad en u n plano trascendental,
d e f o r m a q u e los actos n o reflejan p o r s m i s m o s la m o r a l i d a d de
quien los realiza. N o s o t r o s entendemos por el contrario q u e u n a sepa-
racin tal a efectos prcticos resulta insostenible. C o m o bien ha for-
m u l a d o D e Finance, el sujeto no es b u e n o o malo m o r a l m e n t e m s
q u e p o r q u e acta bien o m a l 1 1 9 .
Por otra parte, Fuchs, para apoyar sus argumentaciones y sostener
la distincin entre b o n d a d moral y correccin moral, acude a un su-
puesto q u e a nuestro entender n o debe emplearse en el anlisis moral
d e b i d o a su carcter excepcional. Es el caso del error involuntario. Se-
gn nuestro autor, lo que hace que la voluntad del sujeto sea b u e n a o
mala n o d e p e n d e directamente de q u e la accin q u e realice sea correc-
ta o incorrecta, sino ms bien de su b o n d a d moral presidida p o r u n a
o p c i n f u n d a m e n t a l de apertura, es decir, del h e c h o q u e acte c o n
benevolencia hacia otras personas, c o n amor, c o n justicia... O b v i a -
m e n t e , esto en parte es cierto en el sentido en q u e un error involunta-
rio y p o r tanto n o i m p u t a b l e sobre el acto a realizar n o i m p i d e
q u e la v o l u n t a d de q u i e n as acta sea b u e n a , a u n c u a n d o a c t e de
f o r m a incorrecta. Fuchs se a p o y a en este caso al sealar q u e en la
b s q u e d a del "correcto" actuar, el h o m b r e , incluso el cristiano, p u e d e
errar d e f o r m a inadvertida; y de esa f o r m a , h a c i e n d o lo falso, l ser
bueno. Sin e m b a r g o , hay que hacer notar q u e en este caso el agen-
te en realidad n o elige la accin q u e l piensa q u e elige. Se trata de un
s u p u e s t o excepcional q u e para propsitos de anlisis d e b e dejarse de
lado hasta determinar previamente las causas de la b o n d a d o m a l d a d
de las acciones. C o m o afirma Rhonheimer, para justificar la distin-
cin entre correcto y b u e n o , d e b e m o s partir de la c o n d i c i n n o r m a l
en q u e las acciones son elegidas y realizadas, esto es, de la c o n d i c i n
en q u e el agente elige y voluntariamente realiza la accin q u e l cree
q u e elige y realiza 1 2 1 .
398 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

2 . 2 . Bondad moral y correccin

Fuchs cree ver en Santo T o m a s la distincin que l sostiene entre la


b o n d a d moral personal y la correccin de la c o n d u c t a 1 2 2 realizando as
u n a relectura del Aquinate d o m i n a d a por categoras propias. Sin embar-
go, en Santo T o m s no existe tal distincin. Podran aplicarse a Fuchs las
palabras que Geach aplica a Ross, autor en el que parece estar el origen
de esta distincin 1 2 3 . Santo Toms d i c e G e a c h considera suficiente
hablar de actos h u m a n o s buenos y malos. C u a n d o Ross dice q u e hay
u n a accin moralmente buena peto no un acto correcto, el Aquinate
dice que una buena intencin humana ha dado lugar a lo que era, de he-
cho, u n a accin mala; y cuando Ross dice q u e habra un acto correcto
pero n o u n a accin moralmente buena, Santo T o m s dice que se trata
de un acto h u m a n o malo realizado en circunstancias en las que un acto
similar con una intencin distinta habra originado uno b u e n o 1 2 4 .
L o que es correcto hacer y aquello que hay que evitar es precisamen-
te la accin que es moralmente buena o mala. A nuestro juicio, no pue-
de desmoralizarse el comportamiento h u m a n o basndose en una dis-
tincin dualista entre lo trascendental y lo categorial que despegue el
c o m p o n e n t e moral del actuar. L a accin h u m a n a , l g i c a m e n t e es
la q u e determina si el sujeto que acta es de hecho a travs de sus ac-
t o s u n a persona buena o mala. Por ello existen determinadas accio-
nes a las que se las puede calificar de buenas o malas moralmente. El he-
cho de elegirlas hace b u e n a o mala a u n a persona, y as, q u i e n elige
adulterar se hace una persona adltera, o quien eligie robar, un ladrn.
C u a n d o se afirma que un acto en s m i s m o es bueno o m a l o , n o se
puede olvidat q u e estamos haciendo una abstraccin, ya q u e no existen
actos humanos en s mismos desvinculados de la persona que los reali-
za. N o existen actos humanos a-personales y por tanto a-morales.
C o n la distincin entre b o n d a d moral y correccin de la conducta,
Fuchs pasa por e n c i m a el hecho clave de q u e el sujeto agente, esto es,
su voluntad, t o m a u n a posicin respecto al bien o al mal al elegir ac-
ciones concretas. Para ello c o m o veremos, nuestro autor o m i t e u n a
descripcin intencional de los tipos particulares de accin a los q u e
clasifica c o m o correctos o i n c o r r e c t o s r o m p i e n d o as c o n el
a p o y o del m t o d o trascendental la u n i d a d existente entre la m o r a -
lidad de la eleccin y la m o r a l i d a d de la persona.

2 . 3 . Opcin fundamental y comportamientos concretos

N o cabe d u d a de q u e la referencia a la o p c i n fundamental en ge-


neral, dentro del m a r c o de la Teologa Moral, representa un loable in-
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 399

tent de superar u n a determinada concepcin teolgico-moral d e m a -


siado centrada en los actos de la persona antes q u e en la persona q u e
los realiza. E n ese sentido, n o se puede negar la legitimidad ni la utili-
d a d de recurrir a esta categora en la reflexin m o r a l . C o m o afirma
Veritatis Splendor, la o p c i n fundamental es la que define en l t i m o
trmino la condicin moral de u n a p e r s o n a 1 2 5 . Por otra parte, la exis-
tencia de elecciones fundamentales capaces de configurar la v i d a de
u n a persona es u n hecho q u e tiene claras races bblicas 1 2 6 .
Sin e m b a r g o , el desarrollo de la teora de la o p c i n f u n d a m e n t a l
en el caso particular de nuestro autor presenta algunos p u n t o s discuti-
bles d e r i v a d o s del dualismo antropolgico subyacente en su plante-
a m i e n t o q u e contradicen la visin integral de la persona h u m a n a .
E n concreto nos referimos a la cuestin de la relacin entre liber-
tad d e eleccin o categorial y libertad f u n d a m e n t a l o trascendental
( o p c i n f u n d a m e n t a l ) . C o m o v i m o s , a u n c u a n d o F u c h s reconoce
u n a relacin entre la realizacin de la p e r s o n a y la realizacin de la
pluralidad de actividades categoriales, considera q u e son cosas dis-
t i n t a s 1 2 7 . N o obstante, esa distincin en Fuchs tiende a configurarse
m s bien c o m o u n a separacin o disociacin, acorde p o r otra parte
c o n la q u e parece establecer entre persona y naturaleza o entre perso-
n a y actos.
L a distincin entre a m b o s elementos se p u e d e observar a diver-
sos niveles:
1. U n primer nivel es el de la consciencia. Mientras la libertad de
eleccin o categorial es u n a libertad consciente, la libertad f u n d a m e n -
tal n o lo es. D e sta ltima solo p u e d e tenerse u n a conciencia atem-
tica en tanto q u e el sujeto n o p u e d e reflexionar sobre s m i s m o y co-
nocerse c o m o objeto al n o p o d e r salir de s p a r a realizar esta
reflexin 1 2 8 .
2 . U n s e g u n d o nivel hace referencia al contenido de la eleccin, al
objeto sobre el q u e recaen a m b a s libertades. L a libertad categorial se
remite a acciones particulares propias de la esfera i n t r a m u n d a n a , a ac-
ciones concretas, mientras q u e la libertad fundamental tiene por obje-
to la disposicin total e u n o m i s m o c o m o persona en favor o en
c o n t r a de D i o s . Las acciones particulares o b j e t o de la libertad de
e l e c c i n t o m a d a s i n d i v i d u a l m e n t e o en su c o n j u n t o n o d e t e r m i -
n a n la libertad f u n d a m e n t a l , ya q u e al afirmarse el carcter trascen-
dental de esta ltima, aparece situada en otro nivel diferente.
3. El tercer nivel q u e diferencia las elecciones categoriales y la
o p c i n f u n d a m e n t a l es el del tipo de m o r a l i d a d al q u e hacen re-
400 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

ferencia. C o n la o p c i n fundamental nos situamos en el orden de la


m o r a l propiamente dicha, en el orden del bien y del mal morales,
mientras q u e c o n las elecciones categoriales nos m o v e m o s dentro de
un o r d e n categorial en el q u e slo cabe hablar de correcto e inco-
rrecto, q u e es moral slo por analoga. Parece por tanto q u e Fuchs
atribuye el sentido p t o p i a m e n t e moral slo a la o p c i n fundamental
entendida c o m o u n a intencionalidad vaca de contenidos.
P r e s u p o n i e n d o q u e la libertad f u n d a m e n t a l y la o p c i n funda-
mental c o n los matices f u c h s i a n o s sea una realidad 1 2 9 , n o q u e d a
m u y clara la relacin existente entre sta y la eleccin libre.
Por otra parte, no existen argumentos para afirmar q u e la doble di-
m e n s i n i m p l i c a d a en los actos morales s u relacin c o n el o b j e t o
de q u e se trata y s u relacin c o n el ser p e r s o n a l se d e b a a d o s ejer-
cicios d e la libertad: u n o p a r a la eleccin del acto y o t r o para el ser
personal. U n a cosa es que en el estudio terico del acto moral la aten-
cin se centre principalmente sobre el objeto y s e c u n d a r i a m e n t e s o -
bre la p e r s o n a o viceversa, y otra q u e el diferente nivel de atencin
q u e p u e d a darse tenga c o m o origen d o s clases de libertad o un d o b l e
ejercicio de s t a 1 3 0 .
C o m o algunos han a p u n t a d o , u n a o p c i n fundamental desvincu-
lada o d i s o c i a d a de las o p c i o n e s sobre bienes particulares i n t r o d u c e
u n concepto de libertad q u e n o es real, en cuanto q u e la sita fuera de
las coordenadas del espacio y del t i e m p o , y es ah precisamente d o n d e
se encuadra la persona h u m a n a 1 3 1 . Fuchs presupone q u e la eleccin li-
bre n o d e t e r m i n a a la persona, a la q u e sita en u n m b i t o trascen-
dental, y de esa manera no considera q u e lo que se elige en las eleccio-
nes libres n o son slo las acciones sino el hacer u n o esas acciones. Por
ello precisamente la libertad categorial implica u n a verdadera auto-
determinacin de la persona: u n o determina por s m i s m o ser la per-
s o n a q u e hace la accin de q u e se trata 1 3 2 .
N a d i e discute q u e la m o r a l i d a d se refiere directamente al querer,
por lo q u e el sujeto de la moralidad es en sentido estricto la voluntad
libre, pero sta a diferencia de lo q u e sucede con la inteligencia
es autorreferencial 133. E s decir, toda accin voluntaria, a d e m s de rela-
cionarse c o n un objeto, tiene a la m i s m a persona agente c o m o objeto,
y revierte sobre el sujeto personal, de tal forma q u e en t o d o acto de la
v o l u n t a d la p e r s o n a q u e d a c o m p r o m e t i d a c o m o persona, y por ello
toda determinacin de la voluntad acerca de un objeto es tambin auto-
determinacin, es decir, acto por el q u e la persona se determina t a m -
bin a s m i s m a 1 3 4 .
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 401

A efectos prcticos, la teora fchsiana desemboca en la reinterpreta-


cin de los conceptos de pecado mortal y venial, reservando la categora
de mortal a u n a o p c i n fundamental negativa, es decir, a un rechazo
personal z D i o s en el q u e est implicada la libertad fundamental. Sin
e m b a r g o , si el rechazo personal de D i o s n o es u n a eleccin libre basada
en algn otro bien mudable, entonces es simplemente ininteligible; no
p u e d e ser un acto h u m a n o , sino el rechazo del bien en cuanto bien o
del mal en cuanto mal. C o m o Santo T o m s demostr, no se puede es-
coger el mal c o m o tal; el pecado es ambas cosas: alejamiento de D i o s y
conversin hacia u n bien m u d a b l e . Si se elimina esta conversin, el
m i s m o pecado llega a ser ininteligible en tanto que acto h u m a n o 1 3 5 .
Por l t i m o , n o q u e r e m o s dejar de sealar que en las diversas oca-
siones en q u e el Magisterio se ha p r o n u n c i a d o sobre la teora de la o p -
cin fundamental segn los contornos con los q u e Fuchs la define, la
reaccin de nuestro autor ha s i d o sustancialmente la m i s m a : la afir-
m a c i n de q u e aquellos q u e h a n elaborado tales d o c u m e n t o s n o han
e n t e n d i d o correctamente su teora. E n concreto, con posterioridad a
la publicacin de la encclica Veritatis Splendor, Fuchs afirm q u e los
telogos q u e aconsejaron al Papa no entendieron con la profundidad
suficiente el m u n d o del p e n s a m i e n t o de R a h n e r 1 3 6 . D e igual forma,
ante la Declaracin de la C o n g r e g a c i n para la D o c t r i n a de la Fe, Per-
sona Humana, de 1 9 7 5 , F u c h s t a m p o c o se consider incluido en las
objeciones q u e se plantearon, afirmando q u e en ella se malinterpreta-
ron sus p o s t u r a s y remitiendo a los q u e la elaboraron a un estudio
m s p r o f u n d o de la obra de R a h n e r 1 3 7 .

3. Valoracin crtica de la n o r m a t i v i d a d fchsiana

3 . 1 . Intencionalidad y objeto

N o cabe d u d a de q u e la teora normativa elaborada por Fuchs du-


rante su s e g u n d o perodo responde a u n a crtica justificada, en la m e -
d i d a en q u e s u p o n e u n a reaccin contra un m a l e n t e n d i m i e n t o de la
moralitas ex obiecto p r o p i o de la manualstica p r e c o n c i b a n 1 3 8 Sin e m -
b a r g o , su crtica parece n o reconocer la fuente real del m a l e n t e n d i d o
al pasar por alto el hecho de q u e la razn prctica est e m p o t r a d a en
el p r o c e s o intencional del obrar h u m a n o , p o r lo q u e los o b j e t o s de
nuestras acciones c o m o objetos morales ya en s m i s m o s son objetos
esencialmente intencionales. A q u se encuentra u n o de los epicentros
del p r o b l e m a , q u e , dentro del p e n s a m i e n t o general de nuestro autor,
402 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

aparece justificado p o r el enfoque antropolgico dualista al q u e ya he-


m o s hecho referencia.
U n a de las enseanzas centrales de la encclica Veritatis Splendor
consiste precisamente en la afirmacin de q u e el o b j e t o moral c o m o
fuente principal de la m o r a l i d a d tiene u n carcter esencialmente in-
tencional, por lo q u e n o p u e d e tomarse c o m o objeto de u n acto m o -
ral, u n proceso o evento de o r d e n fsico s o l a m e n t e , q u e se valora
c o m o u n estado de cosas en el m u n d o externo 1 3 9 .
C o i n c i d i m o s con Fuchs c u a n d o afirma q u e u n a accin en s mis-
m a t o m a d a en sentido fsico n o tiene ni p u e d e tener valoracin m o -
ral alguna; sin e m b a r g o , sentado esto, no deja de causar perplejidad el
h e c h o de q u e F u c h s la considere precisamente en este s e n t i d o a la
hora de valorar la m o r a l i d a d de u n a accin, atribuyendo a la accin
en s m i s m a c o m o evento fsico un carcter premoral. D e esa forma,
nuestro autor, en lugar de buscar la m o r a l i d a d intrnseca a la accin
h u m a n a en la intencionalidad del sujeto q u e la realiza, separa esa in-
tencionalidad de la accin fsica e l e m e n t o s q u e son inseparables en
la p r c t i c a p a r a pretender introducir despus esa i n t e n c i o n a l i d a d
y p o r tanto la m o r a l i d a d sobre la base de la intencin del agente
finis operantis, de las circunstancias o de las consecuencias previ-
sibles.
C o n esta m a n i o b r a , el m t o d o fuchsiano en el f o n d o n o hace otra
cosa q u e presuponer un concepto fisicista de accin que no responde
verdaderamente al concepto de accin humana. Por ello, al valorar la
teora fuchsiana y el m t o d o proporcionalista en general, h a n sido
m u c h o s los autores q u e acertadamente han advertido la existencia de
u n a equivocada teora de la accin c o m o f u n d a m e n t o de su m e t o d o -
loga140.
C o m o v i m o s , segn F u c h s , la accin h u m a n a resulta de la s u m a
de tres c o m p o n e n t e s de carcter premoral: la accin fsica u objeto en
sentido estricto c o m o p o r e j e m p l o el m a t a r en s, la desaparicin
de u n a p r o p i e d a d ajena o la interrupcin de un embarazo; el fin q u e
el sujeto se p r o p o n e conseguir al realizar tal accin, es decir, el finis
operantis tradicional o lo q u e VS d e n o m i n a ulteriores intenciones; y
las circunstancias. S l o la consideracin simultnea de estos tres ele-
m e n t o s constituira para Fuchs u n a accin h u m a n a 1 4 1 . Sin e m b a r g o ,
ha de afirmarse q u e el resultado de tal s u m a t o r i o no es p r o p i a m e n t e
u n a accin h u m a n a , ya q u e n o estaramos ante u n a accin intencio-
nal sino ante u n a realidad bien diversa. Faltara el s u m a n d o m s im-
portante q u e n o p u e d e ser separado de la accin fsica en u n a valora-
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 403

cin m o r a l : la i n t e n c i o n a l i d a d c o n q u e el sujeto lleva a c a b o su ac-


cin; su voluntariedad. E n efecto, en la m e d i d a en q u e u n a accin se
considera de acuerdo con su estructura natural, en esa m e d i d a n o es
c o n s i d e r a d a c o m o u n acto h u m a n o a c t o m o r a l sino m s bien
c o m o un proceso psicolgico d e c o m p o r t a m i e n t o instintivo 1 4 2 .
E n el anlisis de la accin q u e nos e n c o n t r a m o s en Fuchs, los actos
son s i m p l e m e n t e eventos fsicos q u e reciben u n carcter moral de in-
tenciones q u e justifican tales c o m p o r t a m i e n t o s a travs de u n a razn
proporcionada. C o n ello, el sujeto agente de alguna forma desapare-
ce de la accin c o m o sujeto q u e voluntariamente elige y realiza actos
concretos, actos q u e n o son s i m p l e m e n t e sucesos d e t e r m i n a d o s sino
fines p r x i m o s de u n a voluntad.
U n o de los e j e m p l o s q u e F u c h s nos ofrece p o n e de manifiesto lo
q u e v e n i m o s d i c i e n d o . l desglosa los elementos premorales a tener
en cuenta de la siguiente forma: coger dinero de otro (objeto en sen-
tido estricto), q u e es m u y p o b r e (circunstancia), p a r a p r o p o r c i o n a r
placer a u n a m i g o (intencin). El p r o b l e m a reside en q u e coger di-
nero de otro n o es u n a adecuada descripcin de un acto intencional.
M s correcto sera decir apropiarse de u n dinero t o m a d o de su legti-
m o propietario en contra de su voluntad. E s t a podra ser la descrip-
cin d e u n a accin moral l l a m a d a robo, accin q u e tiene valor m o -
ral i n d e p e n d i e n t e m e n t e de q u e la intencin del ladrn sea la de
proporcionar placer a un a m i g o o la de donar lo r o b a d o para fines be-
nficos. T a n t o la circunstancia q u e F u c h s seala c o m o la intencin,
agravan sin d u d a la moralidad del r o b o , pero n o la constituyen p o r s
solas o unidas al acto fsico de coger d i n e r o 1 4 3 .
D e igual forma, la interrupcin de un embarazo t a m p o c o descri-
be correctamente u n a accin intencional y p o r tanto u n a accin hu-
m a n a , ya q u e tal interrupcin p u e d e ser llevada a cabo por un m d i c o
que pretende terminar con la vida del feto, por un proceso fisiolgico
natural o p u e d e deberse a u n a cada fortuita de la gestante.
Si a c e p t a m o s c o m o Fuchs u n a descripcin fisicista de accin, lgi-
c a m e n t e , al n o poder deducir de ella n i n g n c o m p o n e n t e moral p o r
haber excluido previamente su intencionalidad propia (fins operis), la
nica salida q u e q u e d a y q u e Fuchs a d o p t a es la de recurrir a las
ulteriores intenciones del sujeto, al fins operantis, pero c o n ello se
destruye la nocin m i s m a de objeto moral, es decir, la posibilidad de
q u e las acciones tengan u n a intencionalidad tica q u e n o c a m b i e . Se
c o m p r e n d e q u e F u c h s al separar el acto fsico de su intencionalidad
propia, la nica posibilidad que le quede para evaluar un acto moral-
404 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

mente sea su discusin individual. C a d a acto fsico habr de ser valo-


rado u n o p o r u n o , y esa es la solucin a la q u e llega nuestro autor
identificando la n o r m a moral con el juicio de conciencia en cada caso
concreto.
Por otra parte, t a m b i n se c o m p r e n d e n las dificultades en las q u e
Fuchs se encuentra para determinar q u e un homicidio sea asesinato o
legtima defensa o para distinguir m o r a l m e n t e entre un a b o r t o y la
interrupcin del embarazo para salvar la vida de la m a d r e 1 4 4 . E n el
primer caso, si se describe el objeto c o m o matar en s, al omitir toda
intencionalidad, no se p o d r distinguir moralmente entre un asesinato
o u n a legitima defensa p o r q u e el resultado en a m b o s casos es el m i s -
m o : la muerte de un tercero. Sin e m b a r g o , el objeto moral no es el re-
sultado fsico derivado de la accin, sino justamente la intencionalidad
q u e el sujeto a s u m e al realizarla. Por tanto, moralmente intencionali-
dad y objeto, no son dos cosas distintas sino una y la m i s m a , y por
ello, si valoramos moralmente el caso del asesinato y el de la legitima
defensa habr q u e afirmar q u e estamos ante dos objetos morales dis-
tintos a los q u e corresponde u n a diferente valoracin.
E n el s e g u n d o s u p u e s t o el p r o b l e m a es el m i s m o : u n a interrup-
cin del embarazo n o describe la accin moral de abortar y por tanto
t a m p o c o su objeto moral. ste quiz podra definirse mas certeramen-
te c o m o la provocacin voluntaria de la m u e r t e del n o nacido, ac-
cin q u e n o p u e d e justificarse aun c u a n d o con ella se persiga el legti-
m o fins operantis de salvar la vida de la m a d r e .
Por t a n t o , hablar del o b j e t o de u n a accin d e s d e u n a perspectiva
m o r a l , significa hablar del c o n t e n i d o de u n a accin intencional. El
objeto m o r a l m e n t e relevante de una accin es el contenido de un acto
en c u a n t o o b j e t o de u n a intentio voluntatis m. A f i r m a r c o m o hace
Fuchs q u e es cabalmente la intencin la q u e primero y mejor permi-
te ver lo que la accin intenta con su " o b j e t o " 1 4 6 p r e s u p o n e un con-
cepto fsico de o b j e t o en el q u e reside el e q u v o c o de su interpreta-
cin.
Por seguir c o n el supuesto del asesinato y la legtima defensa, para
Fuchs el objeto en sentido estricto en a m b o s casos sera el m i s m o : la
muerte de otro, q u e en el caso de la legtima defensa quedara justifi-
c a d o p o r la concurrencia de u n a razn p r o p o r c i o n a d a : la defensa.
sta, s u m a d a al objeto fsico y a las circunstancias integrara el objeto
global. D e a l g u n a forma, m a t a r en s para defenderse constituira
u n a accin correcta, p o r q u e el valor premoral de la vida propia estara
p o r e n c i m a del hecho fsico de la m u e r t e ajena t a m b i n premoral.
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 405

E s t a n o es sin e m b a r g o la doctrina de Santo T o m s , para quien n u n c a


es lcito matar para d e f e n d e r s e 1 4 7 . S l o p o d r a ser lcito matar defen-
dindose, p o r q u e en ste segundo supuesto la eleccin del sujeto agen-
te (el objeto del acto) no es tanto la muerte c o m o la proteccin de la
vida p r o p i a con m e d i o s proporcionados.
E s t a distincin slo se p u e d e apreciar si c o m o afirma VS nos
situamos en la perspectiva de la persona que acta us. L a tica fuchsiana
por el contrario, responde ms bien u n a tica q u e considera la accin
moral desde el exterior, a u n a tica de la tercera persona, en tanto q u e
n o incluye en el nivel de la realizacin del acto al sujeto q u e acta, y
por tanto su personal y voluntaria t o m a de posicin respecto al bien y
al mal en la eleccin de una accin. C o m o ya h e m o s indicado, esa in-
tencionalidad p r o p i a de la v o l u n t a d es precisamente la q u e nos per-
mite calificar una accin c o m o buena o mala en un plano moral, y su
eleccin es precisamente la q u e hace q u e u n a p e r s o n a sea b u e n a o
m a l a s i e m p r e y cuando tambin sean buenas las circunstancias y las
ulteriores intenciones, de acuerdo con el principio clsico bonum
ex integra causa, malum ex quocumque defectu. E n el m o d e l o fuch-
siano, la intencionalidad de la p e r s o n a q u e no las i n t e n c i o n e s
q u e d a excluida de la accin moral, abriendo este c a m p o al terreno del
subjetivismo y del relativismo.
C o n la separacin objeto-intencionalidad c o m o dice B e l m a n s se
vuelve al error de Abelardo y a su concepcin p r o f u n d a m e n t e dualista
del obrar h u m a n o : c o m o si estuviese por un lado la intencin, revis-
tiendo ella s o l a m e n t e el carcter p r o p i a m e n t e m o r a l , y p o r o t r o el
obrar externo reducido a u n simple evento sin ningn carcter moral,
un en-s e s p e r a n d o su sentido de un para-s q u e ser el sujeto agen-
te149.

3 . 2 . Absolutos morales

El concepto que Fuchs a d o p t a de accin h u m a n a hace difcil cier-


t a m e n t e hablar de acciones intrnsecamente malas, ya q u e nos sita
ante acciones no suficientemente caracterizadas en el plano moral. El
hecho de concebir la accin en s c o m o realidad premoral a la espe-
ra de intenciones circunstancias y consecuencias previsibles, dificulta
p o d e r excluir a priori razones p r o p o r c i o n a d a s q u e justifiquen
c o m p o r t a m i e n t o s m o r a l m e n t e malos segn u n a correcta teora de la
accin.
L a encclica Veritatis Splendor por el contrario, de acuerdo c o n la
doctrina catlica tradicional, reafirma la existencia de n o r m a s morales
406 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

absolutas q u e prohiben determinadas acciones con u n a m i s m a identi-


d a d moral negativa, identidad que permanece siempre y sin excepcio-
nes. E s a identidad moral exige la conveniente formulacin de las nor-
m a s q u e n o se limite a s u descripcin fsica, de ah q u e la encclica
afirme la necesidad de buscar y encontrar para las n o r m a s morales la
formulacin m s a d e c u a d a , capaz de expresar su actualidad histrica
y de hacer c o m p r e n d e r e interpretar autnticamente la v e r d a d 1 5 0 .
U n a vez eludido el criterio fundamental de q u e la m o r a l i d a d pro-
viene del objeto de la eleccin, Fuchs hace de la p o n d e r a c i n de bie-
nes o valores el nico criterio de la m o r a l i d a d del obrar. Sin e m b a r g o ,
la justificacin de dicho criterio y su generalizacin n o nos parece del
t o d o correcta, ya q u e t o m a los preceptos positivos c o m o e j e m p l o de
su validez. As dir q u e :

no existen actividades humanas que junto al bien, a los valores (no


morales), no concausen tambin un mal, disvalores (no morales). Baste
pensar afirma cmo la libre eleccin de un bien que sea incompati-
ble con la contempornea realizacin de otro bien o valor (no moral) da
lugar a un mal (no moral). La razn de esto es la limitacin del hombre
creatura 1 5 1 .

N o p o d e m o s olvidar q u e la moral q u e defiende la Iglesia tambin


a d m i t e para los casos en q u e se presente u n conflicto de preceptos p o -
sitivos la aplicacin de u n a regla de preferencia, j u z g a n d o previamen-
te sobre las circunstancias concretas, ya q u e el h o m b r e , n o p u d i e n d o
realizar m s q u e u n a actividad en cada m o m e n t o , m u c h a s veces debe-
r elegir entre, p o r ejemplo, dedicarse a la oracin o socorrer a los ne-
cesitados. Esta eleccin sin e m b a r g o , segn la doctrina tradicional, no
c o m p o r t a la positiva transgresin de u n valor, sino m s bien un legti-
m o rechazo, en tanto q u e los preceptos afirmativos n o obligan conti-
n u a m e n t e . S l o c o n los preceptos positivos se a d m i t e la p o s i b i l i d a d
de inevitables conflictos, a diferencia de los negativos a los q u e corres-
p o n d e u n a obligatoriedad universal, representando el lmite inferior y
m n i m o de la vida m o r a l 1 5 2 .

3.3. La autonoma normativa

Al tratar las n o r m a s morales i n d i c b a m o s c m o la defensa d e la


a u t o n o m a n o r m a t i v a q u e F u c h s sostiene respecto a los c o n t e n i d o s
categoriales, implicaba u n a crtica del concepto de ley eterna, enten-
d i d a c o m o un o r d e n m o r a l establecido por D i o s p a r a el h o m b r e .
LA LEY MORAL EN JOSEPH FUCHS 407

C o m o v i m o s , segn Fuchs no existe u n a v o l u n t a d m o r a l de carcter


divino a la q u e los h o m b r e s d e b a n ajustarse para la configuracin de
su m u n d o h u m a n o , es decir, n o existe u n o r d e n establecido p o r
D i o s sobre lo q u e los h o m b r e s d e b a n o n o d e b a n hacer, sino q u e
c o m p e t e exclusivamente al h o m b r e a travs de s u razn creadora
determinar el contenido del bien y del mal, y por tanto las n o r m a s q u e
rijan s u c o m p o r t a m i e n t o .
Este planteamiento responde a u n giro antropolgico respecto a
la consideracin del obrar moral, y al m i s m o t i e m p o p r e s u p o n e u n a
determinada concepcin de D i o s .
Fuchs defiende u n a tesis correcta al afirmar q u e los h o m b r e s n o te-
n e m o s acceso directo a la ley eterna, ya q u e sta, es decir, la sabidura
divina en s m i s m a es desconocida para el h o m b r e . C o m o afirma San-
to T o m s , slo existen dos caminos para llegar a ella: la ley natural, y
la revelacin 1 5 3 . Por ello, si prescindimos de la revelacin, el c a m i n o
q u e F u c h s p r o p o n e para llegar a conocer la ley eterna es sin d u d a el
c a m i n o correcto: un c a m i n o ascendente del h o m b r e a D i o s . E n este
sentido, n o es posible servirse de la ley eterna c o m o fuente de la cual
deducir el conocimiento moral, ya q u e la m i s m a ley eterna constituye
u n a d i m e n s i n a la q u e se llega por d e d u c c i n : la ley eterna es el
concepto de la causa inferida en nosotros de un f e n m e n o para n o s o -
tros ya a s u m i d o : la ley moral en nosotros 1^.
L a doctrina tradicional catlica de q u e la ley natural es u n a partici-
pacin de la criatura racional en la sabidura divina procede de u n ra-
z o n a m i e n t o q u e parte de u n a realidad finita para concluir en s u fun-
d a m e n t o creador, divino. Se parte p o r t a n t o de la experiencia de u n
orden moral de la razn prctica que tiende hacia el bien del h o m b r e ,
para explicarlo a continuacin c o m o participacin de la sabidura di-
vina.
L a p o s t u r a fuchsiana sin e m b a r g o , al atribuir a la razn h u m a n a
u n a facultad creativa del orden moral categorial, anula este razona-
m i e n t o , en la m e d i d a en q u e la razn h u m a n a deja de ser causa ins-
trumental de la divina para el gobierno del h o m b r e y del m u n d o para
pasar a ser causa primera. B a j o esta perspectiva h u m a n a , carecera
de sentido el concepto de ley eterna, y quedara trastocada la idea cris-
tiana de D i o s , p o r q u e lo q u e de por s es "creador", n o necesita de
n i n g n f u n d a m e n t o creador consistente en u n a ley eterna 1 5 5 .
Que visin de D i o s es la q u e subyace bajo el planteamiento fuch-
siano? C o m o l afirma, el m o d o de concebir el actuar m o r a l intra-
m u n d a n o del h o m b r e depende de la imagen q u e nosotros t e n g a m o s
408 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

o nos h a g a m o s de D i o s 1 3 6 . L a imagen de un D i o s q u e ordena el obrar


h u m a n o i m p l i c a a su entender u n a visin s u p e r a n t r o p o m r f i c a 1 5 7
de D i o s . Sin e m b a r g o , a nuestro juicio, es m s bien su p r o p i o plante-
a m i e n t o el q u e parece responder a u n verdadero a n t r o p o m o r f i s m o
c u a n d o e n f o c a n d o el p r o b l e m a moral exclusivamente d e s d e el h o m -
bre, se invierten los trminos para poner al h o m b r e en el lugar de su
C r e a d o r 1 5 8 . E n efecto, si por a n t r o p o m o r f i s m o e n t e n d e m o s un reba-
jar a D i o s a las categoras h u m a n a s , parece claro q u e u n a concepcin
de la ley eterna y por tanto de la sabidura divina c o m o producto de
u n a ley natural elaborada exclusivamente por la razn del h o m b r e ,
n o es m s q u e u n intento de proyectar categoras finitas hacia lo A b -
soluto, intento q u e difcilmente p u e d e eludir el calificativo de antro-
pomorfismo.
Por otra parte, la imagen de D i o s q u e se deriva del giro antropol-
gico fuchsiano es la de un D i o s cuya trascendencia le i m p i d e interve-
nir en el c a m p o del obrar h u m a n o , u n D i o s q u e a b a n d o n a al h o m b r e
a la libertad creadora de su propio albedro. E s t a idea de D i o s pare-
ce acercarse m s bien a u n a c o n c e p c i n p r o p i a del d e s m o q u e a la
idea de D i o s q u e nos ofrece la revelacin. El D i o s de la Biblia y de la
fe es precisamente un D i o s providente q u e no a b a n d o n a al h o m b r e a
la libertad de su independencia normativa. C o m o se ha afirmado, un
D i o s q u e crea un h o m b r e y lo a b a n d o n a a su p r o p i a providencia sin
q u e sta, t a m b i n en s u c o n t e n i d o , tuviera el s o p o r t e d e u n a provi-
dencia del C r e a d o r m i s m o , n o es la i m a g e n de u n " D i o s b u e n o " . D e
un D i o s as apenas p o d r a decirse c o n respecto del h o m b r e : " Y dijo
D i o s q u e era b u e n o " ; m s bien tendra q u e decirse: " Y dijo D i o s : va-
m o s a ver c m o resulta". D e este m o d o podra cuestionarse la proble-
m t i c a teolgica: el D i o s de la razn creadora, t e n o m a m e n t e o r d e -
n a d a , incurre en contradiccin con el D i o s de la revelacin bblica.
Que el D i o s de la " a u t o n o m a t e n o m a " sea el verdadero D i o s es algo
q u e slo p o d r a m o s saber basados en la revelacin. Pero la revelacin
a p u n t a justamente en la direccin contraria 1 5 9 .
NOTAS

1. So G o d did not create " m a n " and superimpose on him the "will of G o d " as natu-
ral law; G o d ' s will has just one end: that man should be w h i c h at the same time
implies that he should be human. FUCHS, J., Human, Humanist and Christian
Morality, en FUCHS, J., Human Values and Christian Morality, Gill and M a c m i -
llan, Dublin 1970, p. 142.
2. What man can read direcdy in phisical nature as such is nothing more than facts
t o which the phisicallxws of nature pertain. Ibidem, p. 143.
3. Cfr. Ibidem.
4. C o n frecuencia el autor insiste en el concepto de persona toda o persona global,
aunque no es fcil determinar conceptualmente a qu se refiere con ste trmino.
Fuchs en ningn m o m e n t o define qu entiende por persona toda. Segn l po-
dra imaginarse c o m o un punto sin extensin, es decir, el encuentro de dos lneas
que no tengan extensin. Si la persona es imaginada c o m o un punto tal, est all y
toda. Bajo esta perspectiva distingue entre un centro de la persona y sus crculos
perifricos que son los actos que la expresan. Cfr. FUCHS, J., Essere del Signore.
Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana,
R o m a 1986, p. 115.
5. lt is not the phisical law that has to be considered as a moral law and invoked to
regulate the free actions of mankind, but the "recta ratio" which understands the
person in the totality of his reality. FUCHS, J . , Human, Humanist and Christian
Morality, en FUCHS, J., Human Values and Christian Morality, Gill and M a c m i -
llan, Dublin 1970, p. 143.
6. Cfr. Ibidem, p. 1 4 5 , o tambin FUCHS, J., Morale autonoma ed etica di fede, en
IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teologia morale fondamentale, Pontificia Uni-
versit Gregoriana, R o m a 1980, p. 393.
7. Cfr. FUCHS, J., Esiste una morale non cristiana?, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio
della teologa morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980,
p. 3 2 7 .
8. La "legge naturale" (...) la "recta ratio", cio tutto quello che l'uomo stesso pu,
da parte sua e di per s, "ragionevolmente" individuare per il suo " b e n e " e il suo
"giusto" realizzarsi. FUCHS, ]., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fon-
damentale, Pontifcia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 2 0 8 . Cfr. tambin,
FUCHS, ]., Esiste una morale non cristiana?, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della
teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1 9 8 0 , p.
328.
9. Cfr. FUCHS, }., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 2 0 9 , o tambin, FUCHS, J., Epikeia
410 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Applied to Natural Law?, en Personal Responsibility And Christian Morality, George-


town University Press, Washington 1983, p. 185.
10. U n a certa pluralit di soluzioni per situazioni solamente apparentemente uguali,
il prezzo che la legge morale naturale deve pagare per il predicato d'onore recta ra-
tio. U n a mancanza totale di diversit di affermazioni normative alimentarebbe il
dubio, se queste affermazioni normarive tengono veramente conto di differenze
storiche e culturali eventualmente m o l t o importanti, cio che siano prive di una
certa obiettivit, senza la quale non c' recta ratio. FUCHS, ]., Esiste una morale non
cristiana?, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teologia morale fondamentale,
Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p. 327.
11. FuCHS, ]., El acto moral: lo intrnsecamente malo, en MiETH, D . (ed.), La Teologa
Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Enciclica Veritatis Splendor, Herder,
Barcelona 1995, p. 2 0 1 . Cfr. tambin por ejemplo: FUCHS, ]., II Verbo si fa carne.
Teologia Morale, Piemme, Casale Monferrato 1989, p. 81 s.
12. Cfr. FuCHS, ]., Formule morali male intese, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della
teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p.
375.
13. Cfr. FUCHS, ]., Etica cristiana in una societ secolarizzata, Piemme, Casale Monfe-
rrato 1983, p. 67; FUCHS, )., The Absoluteness of Moral Terms, en Gregorianum
52 ( 1 9 7 1 ) 4 1 8 .
14. Quello que noi conosciamo ragionevolmente come norma, s e il giudizio
dell'uomo (certamente fallibile) non erroneo la volont di D i o riguardo alla re-
alizzazione del m o n d o u m a n o . In tali guidizi l ' u o m o riesce a conoscere (parzial-
mente) la cosidetta legge eternal'eterno consiglio di D i o riguardo alla creatura.
FUCHS, J . , Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia
Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 155
15. Cfr. FuCHS, ]., Epikeia Applied to NaturaiLaw?, en Personal Responsibility and Ch-
ristian Morality, Georgetown University Press, Washington 1983, p. 188.
16. Cfr. FUCHS, J . , The Absoluteness of Moral Terms, en G r e g o r i a n u m 52 ( 1 9 7 1 )
4 1 8 s.
17. Cfr. FUCHS, J., Epikeia Applied to NaturalLaw?, en Personal Responsibility and Ch-
ristian Morality, Georgetown University Press, Washington 1983, p. 188.
18. Cfr. FuCHS, ]., La coscienza e l'uomo d'oggi, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della
teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p. 3 5 1 .
19. Cfr. FuCHS, J . , / / Verbo si fa carne. Teologia Morale, Piemme, Casale Monferrato
1989, p. 118.
20. Cfr. FUCHS, J . , Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p . 1 3 2 .
21. Cfr. FuCHS, ]., Storicit e norma morale, en FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza
strica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n. 26, A . V . E . , R o m a 1988, p. 24.
22. El tema de la autonoma de la moral fue introducido por A. Auer. Su primer escri-
to en esta lnea fue: AUER, A., Nach dem Erscheinen der Enzyklika Humanae Vi-
tae. Zehn These ber die Findung sittlicher Weisungen, en Theol. Quartalschrift
149 ( 1 9 6 9 ) 7 5 - 8 5 . Sin embargo, el trmino autonoma tenoma fue utilizado
por primera vez por F. Bckle en dos artculos publicados en 1 9 7 2 : BCKLE, F.,
Theonome Autonomie. Zur Aufgabenstellung einer Fundamentalen Moraltheologie,
en GRNDEL, J.-RAUH, F.-EID, V. (ed.), Humanum. Moraltheologie im Dienst des
Menschen, Dsseldorf 1 9 7 2 , pp. 17-46; IDEM, Theonomie und Autonomie der Ver-
nunft, en OELMLLER, W . (ed.), Fortschritt wohin? Zum Problem den Normfindung
in derpluralen Gesellschaft, Dsseldorf 1972, pp. 63-86.
NOTAS 411

Williams considera que el verdadero origen de esta terminologa proviene de P. Ti-


Uich, y con l nos situamos en la lnea del moralismo de Kant y de los idealistas ale-
manes. En el fondo de todas las consideraciones teolgicas de Tillich, se encuentra
una concepcin desta de Dios, concepcin formalmente rechazada por el Vatica-
no I. Esta parece ser en el fondo la concepcin de Dios que subyace en el pensa-
miento de Fuchs, un Dios absolutamente trascendente que no interviene en el m-
bito u l t r a m u n d a n o . WILLIAMS, C , La renovacin de la Teologa Moral en la
perspectiva de la Aeterni Patris, en Scripta Theologica 11 (1979) 7 6 7 . Sobre el
concepto de D i o s en la moral fuchsiana, ver tambin GALLI. A., Una critica del Pa-
dre Fuchs ai documenti del magistero morale, en Sacra doctrina 3 0 ( 1 9 8 7 ) 104-
124.
La opinin de Williams no est en absoluto descaminada. Ciertamente, el giro
antropolgico en la lnea de Tillich o de Rahner planea sobre la teora moral de
nuestro autor. U n buen resumen de las ideas y metodologa tillichiana se encuen-
tra en ILLANES, J.L., Sobre el saber teolgico, Rialp, Madrid 1978, pp. 1 5 5 - 2 1 1 . All
se seala c o m o Tillich, excluyendo la heteronoma y la autonoma, intent ya es-
bozar un camino que estuviera ms all de estos dos extremos y al que design con
el nombre de teonoma. Viendo amenazas de la heteronoma en todo intento de
someter al h o m b r e a una realidad que no procediera de su propia conciencia, y
queriendo al m i s m o tiempo evitar la cada en una autonoma, cree encontrar la sa-
lida gracias al concepto de profundidad de la razn, expresin que evoca la imagen
de una razn que no puede ser satisfecha de s misma, y que, en ese sentido, resulta
trascendida, pero no por algo distinto de ella, sino por la profundidad que late en
su fondo. Por teonoma entiende por tanto el rechazo de toda pretensin de auto-
suficiencia de la razn, pero no porque est vinculada a una realidad c o m o la divi-
na, sino porque se advierte unida a algo que a la vez la trasciende y se identifica con
ella: lo incondicionado e infinito que se revela en su propia profundidad.

23. Fuchs prefiere utilizar la frmula de moral humana a la de ley moral natural
s i e n d o ambos conceptos para l equivalentes para sealar el carcter autno-
m o de tales normas. Aunque acepta los trminos de ley moral o de preceptos m o -
rales, lo hace con reservas por entender que esta terminologa induce a pensar que
en las normas morales se expresa algo que no depende slo del hombre. FUCHS, J.,
Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit
Gregoriana, R o m a 1986, p. 132: Le norme morali possono a volte essere chiama-
te "leggi morali" o "precetti morali", anche se questa terminologia suggerisce che
in esse si esprime qualcosa che non dipende, in certo m o d o , solamente dall'uomo.
Cfr. tambin FUCHS, J., Esiste una morale non cristiana?, en IDEM, Sussidi 1980per
lo studio della teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana,
R o m a 1980, p. 3 2 8 .
24. N o n D i o a imporre agli uomini un codice di precetti per far loro conoscere che
cosa debbano fare. invece l'uomo stesso, come immagine di Dio, partecipe della
provvidenza di D i o su tutte le creature, che deve interpretare e valutare la realt
dell'uomo e del m o n d o umano, cos ragionevolmente guidicare quale maniera di
agire e di comportarsi sia conveniente per il bene umano: e questo sar la sua nor-
m a morale. FUCHS, J., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamenta-
le, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 155.
25. FUCHS, ]., Existe una tica especficamente cristiana?, en F o m e n t o Social 2 5
(1970) 1 7 1 .
26. N o n si deve pi oltre coinvolgere direttamente il D i o creature nel processo di
comprensione della divina sapienza che di fatto si incarnata, cio nella scoperta
412 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

dell'etica dell'essere u m a n o creato (...) egli non deve apparire con specifiche ri-
chieste e diritti inttamondani all'interno di quest'etica e accanto alla realr u m a n a
creaturale. U n tale D i o non sarebbe il D i o trascendente; una tale umanit non sa-
rebbe l'incarnazione di D i o nella partecipazione creata dell'uomo alla realt divina;
una tale etica non sarebbe sapienza divina incarnata. FuCHS, ]., Incarnazione d
Dio in un 'etica umana, en I D E M , / / Verbo si fa carne. Teologia Morale, Piemme, Ca-
sale Monferrato 1989, p. 90.
27. U n D i o arbitrariamente legislatore, che manifestasse alla sua creatura razionale ar-
bitri e insignificanti "comandamenti", sarebbe un D i o antropomorficamente con-
cepito, un non-Dio. FuCHS, J . , Morale autonoma ed etica di fede, en IDEM, Sussidi
1980per lo studio della teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Grego-
riana, R o m a 1 9 8 0 , p. 4 0 0 . Cfr. tambin, FUCHS, J . , Immagine di Dio e morale
dell'agire intramondano, en IDEM, / / Verbo s fa carne. Teologa Morale, Piemme,
Casale Monferrato 1989, p. 6 5 .
28. Cfr. F E R R A R O , S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col.
Saggi, n 2 6 , A . V . E . , R o m a 1988, p. 64.
29. In reference to naturai law, certain authors rightly mantained that the legislator is
always present, namely as "right reason" w h i c h takes the place of its Creator.
FuCHS, J . , Epikeia Applied to Natural Law?, en Personal Responsibility And Chris-
tian Morality, Georgetown University Press, Washington 1983, p. 194.
30. Cfr. F U C H S , ]., Immagine di Dio e morale dell'agire intramondano, en IDEM, / / Ver-
bo si fa carne. Teologia Morale, Piemme, Casale Monferrato 1989, p. 66.
31. La formula "quasi D i o non ci fosse" fu ripresa dal noto martire del nazismo e fa-
m o s o teologo protestante, D . Bonhoeffet. Egli intendeva, specialmente negli scrit-
ti della sua prigionia, un "cristianesimo senza religione". L a religione che egli in
fondo c o m b a t t e quella di un D i o " t a p p a b u c h i " , cio un " D e u s ex m a c h i n a " al
quale si ricorre, q u a n d o noi non troviamo pi le soluzioni dei nostri problemi in
questo m o n d o . Le norme morali per la realizzazione del m o n d o h u m a n o sono pro-
blematiche per gli uomini, cos pi agevole ricorrere al D i o legislatore. M a ques-
to " D e u s ex machina", dice Bonhoeffer e diciamo anche noi, non esiste: tocca a
noi, immagini di D i o e participi della provvidenza divina, impegnarci senza sosta
per indovinare che cosa bisogna u m a n a m e n t e fare in questo m o n d o . F U C H S , ].,
Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontifcia Universit
Gregoriana, R o m a 1986, p. 159.
32. Questo elemento di assoluto morale sembra non implicare, necessariamente, la
partenza dall'ammisione di un assoluto (divino) esistente. La percezione morale e
lo riconosceva anche la scuola filosofica di Karol V o j t y l a irriducibile ad altra
conoscenza, anche quella di Dio. FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In
dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n. 2 6 , A . V . E . , R o m a 1988, p. 60.
33. FUCHS, J . , El acto moral- lo intrnsecamente malo, en MlETH, D . (ed.), La Teologia
Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Encclica Veritatis Splendor, Herder,
Barcelona 1 9 9 5 , p. 2 0 1 .
34. Tutte le norme cambiano? N o , certo, non tutte le norme cambiano. Vi sono nor-
me che potremo chiamare "metafisiche": ad esempio che l'uomo, c o m e essere mo-
rale, deve fare il bene e non il male. M a anche qui vi un problema: mai nel passa-
to, si detto che cosa, in questa norma, significhino bene e male. (...) S o l o se
l'uomo cerca quale soluzione hic et nunc muove piuttosto verso il bene che verso il
male dell'umanit avr anche la soluzione per la sua moralit, e l'obbligo di realiz-
zarla. FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col.
Saggi, n. 26, A V E . , R o m a 1988, p. 50.
NOTAS 413

35. All'uomo stata data una capacit creativa, come participazione alla creativit di
Dio, nel proceso individuativo delle norme e dei guidizi morali. FuCHS, }., Mora-
le autonoma ed etica di fede, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teologia morale
fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p. 4 0 3 .
36. La teonoma autonomia morale significa, pertanto, che D i o non si posto a fianco
di un altro assoluto, di un secondo dio, m a ha posto accanto a s u n a sua immagi-
ne, e' compito dell'uomo vivere c o m e immagine di D i o , cercarla, trovarla nella sua
libera esperienza e portarla a c o m p i m e n t o nella sua stessa vita. In questo senso
l'uomo, creato e salvato diventa realmente "criterio assiologico di ogni cosa" {Mass
aller Dinge). D i o indirettamente c o m e lo specchio, che noi possiamo conoscere
solo analogicamente, della stessa realt, in ultima analisi proprio perch egli stori-
camente si comunica a noi, per annunciarci l'insieme delle esigenze morali conte-
nute in essa e nella sua dimensione situazionale. L'automanifestazione di D i o non
cambia la struttura essenziale della realt umana, n m e n o m a l'esigenza della "ri-
cerca-esperienza-individuazione" umano-autonoma. Questa esigenza viene piuttos-
to raffbrzara dall'intervento divino. Ibidem, p. 4 0 2 .
37. Cfr. F U C H S , J., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 157.
38. Cfr. Ibidem.
39. Cfr. F U C H S , J., The Absoluteness of Moral Terms, en G r e g o r i a n u m 5 2 ( 1 9 7 1 )
419.
40. If norms of conduct can include culturally and historically conditioned elements,
only then is there a possibility that they can be expressed in a manner that will res-
p o n d to concrete human reality; i. e., be objective, and in this sense, absolute. Ibi-
dem, p. 4 2 8 .
41. T h e decisive aspect o f such norms, is that they are recta ratio, thus their objecti-
vity; to the extent that they are objective, they are absolute. Ibidem, p. 4 3 3 .
42. Cfr. F U C H S , J., Storicit e norma morale, en F E R R A R O , S. (ed.), Morale e coscienza
storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n. 26, A . V . E . , R o m a 1988, p. 2 5 .
43. Cfr. F E R R A R O , S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col.
Saggi, n. 2 6 , A . V . E . , R o m a 1988, p. 50.
44. C a m b i a l'uomo-ragazzo diventando adulto. M a cambiano anche altri fatti: l'agri-
coltura, le possibilit tecniche, il sistema economico, la situazione sociale, il posto
della d o n n a nella vita matrimoniale, familiare e pubblica, ecc. C a m b i a n o le nostre
conoscenze in materia di medicina, di psicologia, di sociologia, ecc. C a m b i a n o cer-
te valutazioni (cambia in parte anche la gerarchia dei valori) per es. i valori "ferti-
lit" e "relazione interpersonale" nel matrimonio, il valore delle passioni e dei pia-
ceri (per es. nel contesto del matrimonio). N o r m e formulate sotto la condizione di
fatti del passato, bench valide sotto quelle condizioni, non sono forse pi applica-
bili sotto " n u o v e " condizioni, avendo cos bisogno p e r essere utilizzate di una
ri-formulazione che tenga conto dei fatti di oggi. FUCHS, ]., Essere del Signore. Un
corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a
1986, p. 189.
45. L ' u o m o non un essere che acquisisce una morale normativa a cui attenersi defi-
nitivamente. Ibidem, p. 176.
46. Sappiamo molto bene che una morale non-cristiana storica, forse non sar mai in
tutti i suoi elementi recta ratio, cio vera morale naturale; m a anche i cristiani forse
mai riescono a realizare questo caso ideale. Certo, il caso ideale non sarebbe una
morale umana, ossia legge naturale, a-storica o meta-storica, cio una morale total-
mente independente dai dati storici di un'epoca o una cultura data. F U C H S , J.,
414 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

Esiste una morale non-cristiana?, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teologia
morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p. 3 2 7 .
47. Perfino quello che si eredita dai genitori, dai gruppi, dalla societ, non viene ac-
certato ciecamente senza una certa riflessione, rivalutazione, neanche dai singoli.
Anzi, se questo avvenisse, verrebbe a mancare un certo grado di "maturit" mora-
le. FuCHS, J., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 176.
48. Cfr. Ibidem, p. 176 s.
49. Il pi delle volte si cerca pi una tranquila sicurezza che non norme (e guidizi)
morali "veri". La paura di perdere sicurezza e di non essere conformi alle aspettati-
ve di dettami non propio morali d a parte degli uomini e di D i o determina
non solo il codice morale del singolo, m a anche insegnamenti, dettami autoritari,
c o m e pure l'insegnamento per es. di teologi moralisti e di pastori del p o p o l o di
Dio. F U C H S , ]., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pon-
tificia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 177.
50. Esiste il problema che anche coloro che sono chiamati ad essere "la g u i d a " non
sono sempre pienamente "maturi". Essi non sono solamente preocupati di stare
nella "verit", m a vivono anche forse inconsciamente la paura e il timore di
perdere sicurezza. Ibidem, p. 178.
51. Cfr. FuCHS, }., The Absolute in Morality and the Cristian Conscience, en Gregoria-
n u m 7 1 (1990) 703
52. Cfr. FuCHS, J., Storicit e norma morale, en FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza
storica. In dialogo con JosefFuchs, Col. Saggi, n. 2 6 , A . V . E . , R o m a 1988, pp. 2 9 s.
53. Cfr. FuCHS, J., The Absoluteness ofMoral Terms, en Gregorianum 52 ( 1 9 7 1 ) 4 1 8
s.
54. Certainly, Scripture knows "operative" norms of conduct as well a few at last.
Ibidem, p. 4 1 9 .
55. N o n credo sia corretto ricercare, fondamentalisticamente, nella Bibbia formali ri-
velazioni divine di norme categoriali di correttezza morale, data la natura della ri-
velazione divina e data la particolare natura di tali norme storiche e contingenti:
verit morali categoriali di correttezza motale non esistono in piena indipendenza
dai processi che le hanno generate nella nostra coscienza morale. FUCHS, J., Stori-
cit e norma morale, en FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con
Josef Fuchs, Col. Saggi, n 26, A.V.E., R o m a 1988, p. 30.
56. Nel decalogo si trovano solamente pochi postulati, per la maggior parte (nella se-
conda tavola) di carattere sociale che sono elementi fondamentali dell'aleanza del
popolo d'Israele come tale con suo D i o . Quindi, come tali, secondo non pochi ese-
geti, non valgono per noi. FUCHS, J., Formule morali male intese, en IDEM, Sussidi
1980per lo studio della teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Grego-
riana, R o m a 1980, p. 3 7 1 . En la misma linea se expresa en Essere del Signore. La
stessa cosa avvenne per il ruolo del decalogo. C o m u n q u e sia, i singoli contenuti
potrebbero c o m e accade nei secoli essere stati parzialmente cambiati secondo
la realt e le comprensioni degli uomini. Per questo motivo avrei personalmente
difficolt ad accettare come prova di una norma la citazione del decalogo come de-
calogo-rivelazione (pp. 2 1 6 - 2 1 7 ) . C o m u n q u e , chi anche per altre questioni,
come aborto o pena di morte, cerca di riferirsi al decalogo, pensando di capirvi la
"volont di D i o " , fa un uso poco appropiato di esso. Di tali questioni il decalogo
stesso legge per la convivenza di Israele nell'Alleanza con J a h v non parla. Chi
si avvale di questo tipo di argomentazione, inganna in un certo m o d o il popolo di
Dio (p. 130).
NOTAS 415

57. La verit/oggettivit delle norme, infatti, un'esigenza intrinseca, mai completa-


mente realizzata: c' bisogno di sempre nuovi tentativi per condurre le norme fino-
ra accettate ad una maggiore, sempre pi compiuta "oggettivit". FUCHS, J . , Stori-
cit e norma morale, en FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con
Josef Fuchs, Col. Saggi, n. 2 6 , A.V.E., R o m a 1988, p. 32.
58. Cfr. Ibidem, p. 32.
59. Cfr. Ibidem.
60. Cfr. por ejemplo, FuCHS, J . , // Verbo si fa carne. Teologia Morale, Piemme, Casale
Monferrato 1989, p. 184.
61. I fatti e l'esperienza di una determinata cultura e civilizzazione, come pure il siste-
m a di valutazione delle loro varie realt, devono entrate in un giudizio concreto og-
gettivamente normativo. FUCHS, J . , Storicit e norma moraleen FERRARO, S. (ed.),
Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n 2 6 , A . V . E . ,
R o m a 1988, p. 32.
62. Cfr. FuCHS, J . , Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 175; IDEM, The Absoluteness of Moral
Terms, en Gregorianum 52 (1971) 4 5 3 s.
63. Cfr. FUCHS, J . , Storicit e norma morale, en FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza
storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi, n 26, A.V.E., R o m a 1988, p. 3 5 .
64. Cfr. FUCHS, J . , The Absohte in Morality and the Christian Conscience, en Grego-
rianum 71 (1990) 7 0 1 .
65. L a stessa norma individuata (come pure lo stesso giudizio morale) viene percepi-
ta-valutata in una maniera molto individuale dalle singole persone. C i o la norma,
pur distintamente formulata, non ha lo stesso significato per ogni singolo uomo.
FUCHS, ]., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia
Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 178.
66. Le conoscenze morali non possono essere unicamente "concettuali" o "legali"; per
essere morali devono essere "valutative". Ibidem, p. 178.
67. U n a d o n n a forse, capace di considerare vera la norma proclamata dall' Huma-
nae vitae, m a allo stesso tempo forse incapace di avere lo stesso attegiamento va-
lutativamente-ponderativamente circa i propri rapporti coniugali in una situazio-
ne di particolare difficolt. Ibidem, p. 179.
68. Tutti questi tipi di sessualit, da se stessi, non dicono quale sia la corretta maniera
di esercizio. N o n infatti la natura, m a la ragione prudente dell'uomo che ha il
dovere di interpretare, valutare, guidicare. FUCHS, ]., Storicit e norma morale, en
FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi,
n. 2 6 , A . V . E . , R o m a 1988, p. 28.
69. Se vedo, per esempio, che certe attivit sessuali hanno un valore, non posso negar-
lo. D'altra parte mi rendo conto anche che nella vita non ci sono tanti altri fattori.
Di nuovo appartiene all'uomo, in quanto essere ragionevole, il valutare: e D i o non
gli d la soluzione. l ' u o m o , questo u o m o , che qui, ora, deve capire, valutare, i
differenti valori e le differenti priorit. Ibidem, p. 46.
70. Cfr. FUCHS, ]., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 190.
71. Cfr. FUCHS, ]., Elacto moral: lo intrinsecamente malo, en MlETH, D. (ed.), La Teo-
logia Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Enciclica Veritatis Splendor, Her-
der, Barcelona 1995, p. 2 0 8 .
72. Le norme morali e iguidizi di coscienza sono da vedersi a l m e n o nel c o m p l e s s o
come paralleli. Entrambi sono stati raggiunti e formulati da uomini c o m e soggetti
e perci a questo livello sono soggettivi, m a entrambi sono un tentativo di de-
416 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

ridere oggetivamente sulla realt u m a n a dal punto di vista della m o r a l i t .


FuCHS, ]., La coscienza e l'uomo d'oggi, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teo-
logia morale fondamentale, Pontificia Universir Gregoriana, R o m a 1980, p. 3 4 9 .
73. It should be recognized that we can reach a knowledge o f what is right only by
way of subjective knowledge and experience". FuCHS, J . , Sin of the World and
Normative Morality, en Gregorianum 61 (1980) 69.
74. Io, q u a n d o uso il termine norma intendo parlare di una sentenza, una espressio-
ne che raccoglie il risultato di una valutazione, di un giudizio, su che cosa corris-
p o n d e all'uomo, su che cosa verifica la sua umanit nella sua realt concreta, in
questa determinata situazione cos com'. Ripeto: l'espressione di ci che gli uo-
mini h a n n o trovato, capito; questo contenuto viene formulato c o m e " n o r m a " .
FERRARO, S. (ed.), Morale e coscienza storica. In dialogo con Josef Fuchs, Col. Saggi,
n 26, A . V . E . , R o m a 1988, pp. 4 7 s.
75. There exist objectively a n d therefore generally v a l i d ethical truths within the
various plural systems o f ethics, truths that are conditioned by consideration of
all the ethically relevant particularities in these systems. FuCHS, J., The absolute in
morality and the Cristian conscience, en Gregorianum 71 (1990) 7 0 0 .
76. In every area of life rhere seems to be a moral absolute: do good, avoid evil. Is the-
re also an absolute answer to the question o f what in a particular area is to be con-
sidered concretely and inconditionally g o o d or evil? Given that the h u m a n beeng
is personal and wordly, absolute relativism or absolute pluralism is imposible.
FUCHS, J . , The absolute in morality and the Cristian conscience, en G r e g o r i a n u m
71 (1990) 7 0 5 . Sobre esra argumentation para el rechazo del relativismo, confron-
tar tambin FuCHS, J . , The Absoluteness of Moral Terms, en G r e g o r i a n u m 5 2
(1971) 437-440.
77. S a n t o T o m s , a u n q u e no emplea este termino en concreto, habla con el m i s m o
sentido de acciones secundum se mala o per se mala o materialiter mala. Cfr. Summa
contra Gentiles, I I I , 129.
78. Cfr. MELINA, L., Moral- entre la crisisy la renovation, E I U N S A , Barcelona 1996, p. 50.
79. Cfr. FUCHS, J . , The Absoluteness of Moral Terms, en G r e g o r i a n u m 5 2 ( 1 9 7 1 )
449.
80. Cfr. FUCHS, J., Ci sono atti intrinsecamente cattivi? A proposito di una discussione n-
traecclesiale che continua, en IDEM, / / Verbo si fa carne, Teologia Morale, Piemme,
Casale Monferrato 1 9 8 9 , p. 133; IDEM, Elacto moral: lo intrinsecamente malo, en
MlETH, D . (ed.), La Teologia Moral jen fuera dejuego? Una respuesta a la Enciclica
Veritatis Splendor, Herder, Barcelona 1 9 9 5 , p. 2 1 1 .
81. Cfr. FUCHS, J., Ci sono atti intrinsecamente cattivi? A proposito di una discussione in-
traecclesiale che continua, en IDEM, / / Verbo si fa carne, Teologia Morale, Piemme,
Casale Monferrato 1 9 8 9 , p . 133; IDEM, Elacto moral: lo intrinsecamente malo, en
MlETH, D . (ed.), La Teologia Moral^en fiera dejuego? Una respuesta a la Enciclica
Veritatis Splendor, Herder, Barcelona 1 9 9 5 , p. 2 1 1 ; IDEM, Essere del Signore. Un
corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a
1986, p. 194; IDEM, Formule morali male intese, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio
della teologia morale fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980,
p. 78.
82. An action cannot be judged morally at all, considered purelly in itself, but only
together with all the "circumstances" and the "intention". Consequently, a beha-
vioral n o r m , universally valid in the full sense, would presuppose that those who
arrive at it could know or foresee adequately all the possible combinations of the ac-
tion concerned with circumstances and intentions, with (premoral) values and non
NOTAS 417

values (bona and mala "phisica"). A priori, such knowledge is not attainable. A n a
priori affirmation w o u l d not c o m e to be a moral j u d g m e n t by way of the premo-
ral. A d d to this that the conception opposed to this does not take into considera-
tion the significance for an objective understanding o f morallity attached to, first,
practical experience for induction, second, civilization a n d cultural differences,
third, man's historicity and "creative" perceptions)). FuCHS, J . , The Absoluteness of
Moral Terms, en Gregorianum 5 2 (1971) 4 4 9 .
83. FuCHS, J., El acto moral: lo intrnsecamente malo, en MiETH, D . (ed.), La Teologa
Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Encclica Veritatis Splendor, Herder,
Barcelona 1 9 9 5 , p. 2 0 6 .
84. C o m o veremos ms adelante, en la adopcin de esta metodologa influirn decisi-
vamente dos autores: Peter Knauer y Bruno Schller. Cfr. por ejemplo, FUCHS, ] . ,
Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit
Gregoriana, R o m a 1986, p. 181 ss.
85. Cfr. FUCHS, J . , / / Verbo si fa carne, Teologia Morale, Piemme, Casale Monferrato
1989, p. 125 s.
86. Cfr. Ibidem, p. 128.
87. Esta es la terminologa ms usada por nuestro autor, aun cuando ocasionalmente
tambin se refiere a bienes o males no-morales. El origen de la frmula se remonta
a B. Schller, y es de l de quien Fuchs la toma. Schller utiliza la terminologa de
bienes-males no morales. L. Janssens hablar de bienes-males nticos. Cfr. FuCHS,
J., Formule morali male intese, en IDEM, Sussidi 1980per lo studio della teologa mo-
rale fondamentale. Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1980, p. 7 8 , nota 2.
88. Cfr. Ibidem, p . 1 3 0 , y tambin por ejemplo Essere del Signore. Un corso d Teologia
Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 182 s.
89. E n un excelente estudio de MOLINA, E., La moral entre la conviccin y la utilidad,
Eunate, P a m p l o n a 1996, el autor explica (pp. 9 9 - 1 7 1 ) c m o P. Knauer en su art-
culo La determination du bien et du mal moral par le prncipe du doubl effect, en
Nouvelle Revue Theologie 8 7 (1965) 3 5 6 - 3 7 6 , ser el primero que reinterpreta
el principio clsico del doble efecto extendiendo su alcance a toda la moral, y con-
virtiendo el principio de la razn proporcionada en criterio determinante de la mo-
ralidad. T a l principio ser ms tarde asumido por L. Janssens y perfeccionado por
R. M c C o r m i c k , y constituye el ncleo de la doctrina defendida por la corriente
proporcionalista en la que Fuchs se integra.
90. Si potrebbe cos enunciare il principio dell'azione a d o p p i o effetto: " C a u s a r e un
bene, concausando con la stessa azione inevitabilmente anche un male (non-mora-
le) p u essere guistificato; ci vuole per una proporzione razionevole tra il bene e il
male". FUCHS, }., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale,
Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 198. Es clara en esta materia la
influencia de Knauer. E n efecto, fue l quien primero redujo las cuatro condicio-
nes clsicas formuladas c o m o requisito para la aplicacin del principio de doble
efecto a una sola, punto que Fuchs subrayar igualmente: Today, the principle of
double effect is most briefly formulated as follows: one m a y permit the evil effect
of his act only if it is not intended in itself, but is indirect and justified by a com-
mensurate reason*. KNAUER, P., The Principle of Double Effect, en CURRAN, C -
MCCORMICK, R.A., Readings in Moral Theology: n" I. Moral Norms and Catholic
Tradition, Paulist Press, N e w York 1 9 7 9 , p. 2.
91. Cfr. FuCHS, J., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 181 ss; IDEM, The Absoluteness of Mo-
ral Terms, en Gregorianum 5 2 (1971) 4 3 7 .
418 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

92. Cfr. F U C H S , J., Ci son atti intrinsecamente cattivi?A proposito di una discussione in-
traecclesiale che continua, en D E M , / / Verbo sifa carne, Teologa Morale, Piemme,
Csale Monferrato 1989, p. 126.
93. Cfr. MCCORMICK, R . A . , Notes on Moral Theology 1965 trough 1980, University
Press of America, Boston 1 9 8 1 , p. 357.
94. A moral judgment of an action may not be m a d e in anticipation of the agent's in-
tention, since it would not be the judgment o f a " h u m a n " act. A moral judgment
is legitimately formed only under a simultaneous consideration of the three ele-
ments (action, circumstance, purpose), premoral in themselves; for the actualiza-
tion o f the three elements (taking money from another, who is very poor, to be
able to give pleasure to a friend) is not a combination o f three h u m a n actions that
are morally judged on an individual basis, but a single h u m a n action. FUCHS, J.,
The Absoluteness of Moral Terms, en Gregorianum 52 (1971) 4 4 5 .
95. O n e m a y not say, therefore, that killing as a realization o f a h u m a n evil m a y be
morally g o o d or morally bad; for killing as such, since it implies nothing about the
intention of the agent, cannot, purelly as such, constitute a human act. Ibidem, p.
4 4 3 s.
96. F U C H S , J., El acto moral: lo intrnsecamente malo, en MlETH, D . (ed.), La Teologa
Moral en fuera de juego? Una respuesta a la Encclica Veritatis Splendor, Herder,
Barcelona 1 9 9 5 , p. 204.
97. Ibidem, p. 2 1 2 .
98. Destacan entre otros: FINNIS, J., Absolutos morales, E I U N S A , Barcelona 1 9 9 1 , pp.
85 s, o MAY, W . , An Introduction To Moral Theology, O u r S u n d a y Visitor Press,
Huntington, Indiana 1 9 9 1 , pp. 101-108.
99. Entre estos M a y cita a J. Fuchs, F. Bckle, C . Curran, B. Hring, L. Janssens, R.
M c C o r m i c k , T . E. O'Connell, R. Gula, F. Scholz, y B. Schler. Cfr. MAY, W . , An
Introduction To Moral Theology, O u r S u n d a y Visitor Press, H u n t i n g t o n , Indiana
1991, p. 103.
100. D i c h o informe fue elaborado por muchos de los telogos que compusieron la C o -
misin para el estudio de la poblacin, la familia y la natalidad creada por J u a n
X X I I I y aumentada en nmero por Pablo V I cuando p o c o antes de la publica-
cin de la Humanae vitae, le fue pedida su opinin sobre si el uso de la reciente-
mente descubierta pildora entraba dentro de las claras y terminantes enseanzas
de la Iglesia sobre la contracepcin. Documentum Syntheticum de moralitate regula-
tionis nativitatum, en PAUPERT, J . M . , Controle des naissances et thobgie. Le dosier
de Rome, Paris 1967, pp. 156-162.
101. Documentum syntheticum de moralitate regulationis nativitatum, cit. por HOYT, R.
(ed.), The Birth-Control Debate. T h e National Catholic R e p o n e r , Kansas City
1969, p. 6 9 , cit. por MAY, W . , An Introduction To Moral Theology, O u r S u n d a y
Visitor Press, Huntington, Indiana 1 9 9 1 , p. 125.
102. An action cannot be judged morally in its materiality (killing, wounding, going to
the m o o n ) without reference to the intention of the agent; without this, we are not
dealing with a h u m a n action, and only of a h u m a n action m a y one say in a true
sense whether it is morally good or bad. F U C H S , J., Personal Responsibility and Chris-
tian Morality, Georgetown University Press, Washington 1980, p. 138.
103. En este sentido, es interesante sealar que, por ejemplo, el planteamiento de la mo-
ral autnoma de Auer q u e Fuchs a s u m e cristaliza, c o m o el m i s m o Auer indi-
ca, a partir d e u n a reaccin frente al desafo que supuso la Humanae Vitae. Cfr.
AUER, A . , Hat die autonome Moral eine Chance in der Kirche?, en VlRT, G . (ed.),
Moral bergnden-Moral verknden, Innsbruck-Viena 1 9 8 5 , p. 12. C o m o ya indi-
NOTAS 419

camos, aunque Auer y Bckle son autores clave en la configuracin de esta teora,
su origen podra remontarse al giro antropolgico de Tillich.
104. Conceptio expsita, quae obiectum habet fontem primarium moralitatis, agit de
moralitate materiali actus, q u a m diximus analogice tantum moralitatem vocari. Si
vero sermo est de moralitate propriissime dieta, seil, de moralitate formali actus
moralis sumitur dynamice, personaliter, ut positio actus (operatio), in ordine in-
tentionis personalis. Sic vero praeprimis intentio agentis, seu finis qui intenditur,
actum dtermint: finis enim est obiectum voluntatis. Qua re, si finis operis (actus
positi) et finis agentis coincidunt, iterum obiectum maxime dtermint moralita-
tem actus, non vero quia est obiectum actus positi, sed quia est principalis finis
agentis in positione actus; si vero persona agens habet finem operantis diversum a
fine operis, tunc finis operantis est primarius fons moralitatis atque determinar mora-
litatem agentis plus quam obiectum, quod potius ut m e d i u m ad finem intenditur.
Re vera intentio formicandi (finis operantis) magis quam furtum (obiectum) expli-
cat moralitatem agentis n i s i in aliquo casu finis operantis et obiectum aeque
principaliter intendatur. FUCHS, J. Theologa Moralis Generalis, Pars Altera, p.
67. El nfasis es nuestro.
105. Cfr. Entte otros: MACINERNY, R., Aquinas on human action: a theory of practice,
Catholic University o f America Press, Washington 1992; BELMANS, T . G . , Le sens
obiectif de l'agir humain, Libreria Editrice Vaticana, Citt del Vaticano 1980;
RHONHEIMER. M . , Natur ah Grundlage der Moral. Die personale Struktur des Na-
turgesetzes bei Thomas von Aquin: Eine Auseinandersetzung mit autonomer und teleo-
logischer Ethik, Tytolia, Innsbruck-Wien, 1987; MULLADY, B. T . , The Meaning of
the Term Moral in St. Thomas Aquinas, Libreria Editrice Vaticana, Citt del Va-
ticano, 1986.
106. Idem actus numero, s e c u n d u m q u o d semel egreditur ab agente, non ordinatur
nisi ad u n u m finem proximum, a quo habet speciem: sed potest ordinari ad plures
fines remotos, quorum unus est finis alterius. Possibile tarnen est q u o d unus actus
secundum speciem naturae, ordinetur ad diversos fines voluntatis: sicut hoc ipsum
quod est occidere hominem, q u o d est idem secundum speciem naturae, potest or-
dinari sicut in finem ad conservationem iustitiae, et ad satisfaciendum irae. Et ex
hoc erunt divetsi actus secundum speciem moris: quia uno m o d o erit actus virtu-
os, alio m o d o erit actus vitii. N o n enim motus recipit speciem ab eo q u o d est ter-
minus per accidens, sed solum ab eo q u o d est terminus per se. Fines autem mora-
les accidunt rei naturali; et e converso ratio naturalis finis accidit morali. Et ideo
nihil prohibet actus qui sunt iidem secundum speciem naturae, esse diversos se-
c u n d u m speciem moris, et e converso. S. TOMAS DE AQUINO, Summa Theologiae,
I-II.q. l , a . 3, a d 3 .
107. Actus aliquis habet duplicem finem: scilicet p r o x i m u m qui est obiectum eius, et
remotum quem agens intendit. S. TOMAS DE AQUINO, IISent., d. 3 6 , q. 1, a. 5,
ad 5. Duplex est finis, proximus et remotus. Finis proximus actus idem est q u o d
obiectum est ab hoc recipit speciem. Ex fine autem remoto non habet speciem sed
ordo ad talem finem est circumstantia actus. IDEM, Q. D. De malo, q. 2, a. 4, ad
9.
108. Esta es la terminologa que siguiendo a Santo T o m s emplea la encclica Veritatis
Splendor. Cfr. V S , n 80.
109. Esta es una de las tesis fundamentales de la llamada tica teleologica. Son muchas
las influencias y los autores que inrervienen en la configuracin de estas postutas.
C o m o vimos, entre ellos destacan B. Schller quien desarrolla entre otras cosas la
disrincin entte b o n d a d y correccin moral, y P. Knauer que fue quien introdujo
420 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMAS

la razn proporcionada. A m b o s elementos fueron recibidos y asumidos por


nuestro autor. Cfr. ABB, G., Quale impostazione per la filosofia morale?, L.A.S.,
R o m a 1 9 9 5 , p. 187. L a consideracin inicial del objeto del acto que mantiene
nuestro autor ser tierra frtil en la que germinarn las aportaciones de Schiller y
Knauer, sin embargo, no se puede olvidar, que ambos recibieron previamente la
influencia de Fuchs al ser j u n t o con M c C o r m i c k destacados alumnos suyos
en la Universidad Gregoriana. D e ah la importancia de nuestro autor no slo por
su contribucin en el desarrollo de estas posturas, sino tambin por la influencia
que ejerci en muchos de los autores que han intervenido en su formacin.
110. Cfr. nota 115.
111. Unus actus phisicus (vel plures, qui moraliter u n u m quid constitutum) plures spe-
cies morales continere potest, scil. plures convenientias vel disconvenientias ad nor-
m a m moralem; actus tune est virtualiter multiplex. FUCHS, J . Theologia Moralis
Generalis, Pars Altera, p. 63.
112. S. TOMAS DE AQUINO, Summa Theologiae, I-II, q. 1, a. 3, ad 3.
113. Ibidem, I-II, q. 94, a . l .
114. Ibidem, I-II, q. 90, a. 4.
115. Cfr. RHONHEIMER. M . , Natur ais Grundlage der Moral Die personale Struktur des
Naturgesetzes bei Thomas von Aquin: Eine Auseinandersetzung mit autonomer und
teleologischer Ethik, Tyrolia, Innsbruck-Wien, 1987.
116. JUAN PABLO II, Libert della persona e moralit dell'atto umano. Alocucin del
2 0 . V I I . 1 9 9 3 , en Insegnamenti
di Giovanni Paolo II, Libreria Editrice Vaticana,
Citt del Vaticano 1983, voi. 2, p. 94.
117. Cfr. FUCHS, J . , Human, Humanist and Cristian Morality, en IDEM, Human Vales
and Christian Morality, Gill and Macmillan, D u b l i n 1 9 7 0 , p. 123, y FuCHS, ] . ,
Existe una tica especficamente cristiana?, en Fomento Social 2 5 ( 1 9 7 0 ) . 168.
118. Cfr. TETTAMANZI, D. Verit e libert. Temi e prospettive di morale cristiana, Piem-
me, Casale Monferrato 1993, p. 4 3 2 ss.
119. D E FlNANCE, J . , thique Genrale, Presses de l'Universit Gregorienne, R o m a
1 9 6 7 , p. 70.
120. Nella ricerca del giusto agire l ' u o m o , anque quello cristiano, p u inavvertita-
mente sbagliare; cosi pur facendo il falso egli sar buono. FUCHS, }., Essere del Sig-
nore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gregoriana,
R o m a 1986, p. 34.
121. RHONHEIMER, M . , Intrinsically evil acts and the moral viewpoint: clarifying a cen-
trai teaching ofVeritatis Splendor, en T h e Thomist 58 (1994) 17. (La traduccin
es nuestra).
122. Cfr. FuCHS, J . , TheAbsolute in Morality and the Christian Conscience, en Grego-
rianum 71 (1990) 6 9 7 - 7 0 0 .
123. Cfr. ROSS, W . D., The Right and the Good, Clarendon Press, Oxford 1930.
124. GEACH, P. T . , Good and Evil, en FOOT, P. (ed.), Theories ofEthics, Oxford Univer-
sity Press, L o n d o n 1967, p. 7 2 .
125. VS,n.65.
126. VS,n.66.
127. La realizzazione della persona ("essere del Signore") e la realizzazione della plura-
lit delle attivit categoriali morali non sono cose separate (cio una d o p o l'altra)
bench distinte. FUCHS, ]., Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale
Fonda-
mentale, Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 33.
128. Cfr. FUCHS, J . , Human Vales and Christian Morality, Gill and Mcmillan, D u b l i n
1970, p. 9 8 ; IDEM, Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale,
NOTAS 421

Pontificia Universit Gregoriana, R o m a 1 9 8 6 , p. I l l ; IDEM, Good acts and good


persons, en WlLKINS, J. (ed.), Understanding Veritatis Splendor, Society for Promo-
ting Christian Knowledge, L o n d o n 1994, p. 2 2 . U n a de las cuestiones que causan
mayor perplejidad es precisamente la del carcter atemtico de la libertad funda-
mental. Se dice que el ejercicio d e la libertad trascendental en la opcin funda-
mental h a de ser atemtico, que no puede ser plenamente consciente. Pero cmo
puede darse u n c o m p r o m i s o personal verdadero sin que a la vez sea consciente?.
SARMIENTO, A., Eleccin fundamental y comportamientos concretos, en Scripta Tele-
ologica 2 6 (1994) 190.
129. C o m o afirma Boyle, la libertad fundamental y la opcin fundamental caracteriza-
da por Fuchs, n o forman parte de la experiencia en el sentido corriente, adems,
no parece existir argumento filosfico alguno que intente demostrar que es inevita-
ble la afirmacin de la libertad fundamental. Cfr. BOYLE, J . , La libertad la persona
y la accin humana, en MAY, W . (dir.), Principios de vida moral E I U N S A , Barcelo-
na 1990. p. 162.
130. Cfr. Ibidem.
131. Cfr. SARMIENTO, A., Eleccin fundamental y comportamientos concretos, en Scripta
Theologica 2 6 (1994) 1 9 1 .
132. BOYLE, J . , La libertad, la persona y la accin humana, en MAY, W . (dir.), Principios
de vida moral, E I U N S A , Barcelona 1990, p. 166.
133. RODRGUEZ LUO, A., Etica General E U N S A , Pamplona 1 9 9 1 , p. 121.
134. Ibidem.
135. BOYLE, J . , La libertad, la persona y la accin humana, en MAY, W . (dir.), Principios
de vida moral, E I U N S A , Barcelona 1990, p. 169.
136. FUCHS.J., Good acts and good persons, en WILKINS, J. (ed.), Understanding Veritatis
Splendor, Society for Promoting Christian Knowledge, L o n d o n 1994, p. 23.
137. Cfr. FUCHS, J . , Essere del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Ponti-
ficia Universit Gregoriana, R o m a 1986, p. 2 7 1 .
138. Cfr. PINCKAERS, S., Las fuentes de la moral cristiana. Su mtodo, su contenido, su his-
toria, E U N S A , Pamplona 1988, pp. 350 s.
139. V S . , n. 7 8 . El tema del objeto moral, central en la encclica Veritatis Splendor hi
originado una extensa bibliografa. A este respecto, existen una serie de artculos
cruzados entre M c C o r m i c k y Rhonheimer que presentan las dos concepciones dis-
tintas ms importantes al respecto. L a opinin de M c C o r m i c k guarda grandes si-
militudes a la mantenida por Fuchs. El primero de estos artculos fue publicado
por Rhonheimer, y origin la rplica de M c C o r m i c k que a su vez provoc una
contrarrplica an sin contestacin. Estos artculos son los siguientes: RHONHEI-
MER, M . , Intrinsically evil acts and the moral viewpoint: clarifying a central thea-
chingofVS, en T h e Thomist 58 (1994) 1-39; MCCORMICK, R., Some early reac-
tions to VS, en Theological Studies 55 ( 1 9 9 4 ) 4 8 1 - 5 0 6 ; RHONHEIMER, M . ,
Intentional actions and the meaning of object: a reply to Richard McCormick, en T h e
Thomist 59 ( 1 9 9 5 ) 2 7 9 - 3 1 1 .
140. Cfr. RHONHEIMER. M . , Intentional actions and the meaning of object: a reply to Ri-
chard McCormick, en T h e Thomist 59 ( 1 9 9 5 ) 2 7 9 - 3 1 1 ; RODRIGUEZ LUO. A ,
Veritatis Splendor un anno dopo. Apunti per un bilancio (II), en Acta Philosophi-
ca 5 (1996) 56; MELINA. L., Moral: entre la crisis y la renovacin, E U N S A , Barce-
lona 1996, p. 54.
141. Cfr. nota 105.
142. Cfr. GRISEZ, G . , A New Formulation of a Natural-Law Argument against Contra-
ception, en T h e Thomist 30, 4 (1996) 3 4 3 (la traduccin es nuestra).
422 ENRIQUE JAIME NAVAL TOMS

143. Cfr. RHONHEIMER. M., Intentional actions and the meaning ofobject: a reply to Ri-
chard McCormick, en The Thomist 59 (1995) 289.
144. Cfr. nota 107.
145. Cfr. RHONHEIMER, M . , Intrinsically evil acts and the moral viewpoint: clarifying a
centrai teaching ofVertatis Splendor, en The Thomist 58 (1994) 6.
146. FuCHS, ]., Elacto moral: lo intrinsecamente malo, en MlETH, D . (ed.), La Teologia
Moral jen fuera dejuego Una respuesta a la Enciclica Vertatis Splendor, Herder,
Barcelona 1995, p. 204.
147. Illicitum est q u o d h o m o intendat occidere h o m i n e m ur seipsum defendar. S.
TOMAS DE AQUINO, Summa Theologiae, II-II, q. 64, a. 7.
148. VS.,n.78.
149. BELMANS, T . , Le sens objectif de l'agir humain. Tour relire la morale conjugale de
Saint Thomas, Libreria Editrice Vaticana, Citt del Vaticano 1980, p. 133.
150. Cfr. V S , n. 53.
151. N o n esisrono attivit umane che insieme al bene, ai valori (non morali), non con-
causino anche del male, dei disvalori (non morali). Basti pensare c o m e la libera
scelra di realizzare un bene che sia incompatibile con la contempotanea realizzazio-
ne di un altro bene, o valore (non morale), diventi anche un male (non morale). L a
ragione di questo la finitezza-limitatezza dell'uomo-cfeatuia. FUCHS, J., Essere
del Signore. Un corso di Teologia Morale Fondamentale, Pontificia Universit Gre-
goriana, R o m a 1986, p. 183. L a observacin est directamente t o m a d a de Knauer
(Cfr. KNAUER, P., La dtermination du bien et du mal moral par le principe du dou-
bl effect, en Nouvelle Revue Thologique 8 7 (1965) 3 7 1 .
152. C f r . V S , n. 1 3 y 5 2 .
153. Licer lex aetetna sit nobis ignota secundum q u o d est in mente divina; innotescit
tamen nobis aliqualiter vel rationem naturalem, quae ab ea derivatur ut propria
eius imago; vel per aliqualem revelarionem superadditam. S. TOMAS DE AQUINO,
Summa Theologiae, I-II, q. 19, a. 4 ad 3. L a V S en este sentido, en su n m e r o 72
afirma: Est ley eterna es conocida tanto p o i medio de la razn natutal del hom-
bre, cuanto d e m o d o integrai y perfecto por medio de la revelacin sobrena-
tutal de Dios.
154. RHONHEIMER, M . , Autonomiay teonomia moralsegtn la enciclica Vertatis Splen-
dor, en P o z o ABEJN, G. DEL (ed.), Comentarios a la Vertatis Splendor, B A C ,
Madrid 1994, p. 556.
155. Ibidem, p. 5 5 7 .
156. FUCHS, ]., Immagine di Dio e morale dell'agire intramondano, en IDEM, / / Verbo si
fa carne, Piemme, Casale Monferrato 1989, p. 4 7 .
157. Ibidem, p. 4 8 .
158. Cfr. Ibidem, p. 66.
159. RHONHEIMER, M . , Autonomiay teonomia moralsegiin la enciclica Vertatis Splen-
dor, en P o z o ABEJN, G. DEL (ed.), Comentarios a la Vertatis Splendor, B A C ,
Madrid 1994, p. 560.
NDICE DEL EXCERPTUM

PRESENTACIN 353
N O T A S D E LA P R E S E N T A C I N 357
N D I C E D E LA T E S I S 359
B I B L I O G R A F A D E LA T E S I S 361
LA LEY Y LA NORMA MORAL EN EL PENSAMIENTO D E JOSEPH
FUCHS 371
I. E X P O S I C I N SINTTICA D E L PENSAMIENTO D E F U C H S SOBRE LA LEY
Y LAS NORMAS MORALES 371
1. Introduccin 371
2 . Hacia un nuevo concepto de ley natural 372
3 . Las normas morales 374
3 . 1 . Clasificacin de las normas morales 374
3 . 2 . La norma autnoma 375
4 . La historicidad de las normas morales 379
5 . El carcter individual de las normas morales, la norma como jui-
cio prctico de conciencia 382
6 . La cuestin del intrinsece malum 386
6 . 1 . La fundamentacin teleolgica de las normas morales 388
6 . 2 . El objeto del acto como objeto global 389
II. V A L O R A C I N CRTICA 391
1. Gnesis y causas de un giro moral 391
1 . 1 . La cuestin de la contracepcin 391
1.2. El fisicismo fichsiano 392
2 . Planteamientos antropolgicos: el dualismo fuchsiano 396
2 . 1 . Persona y actos 396
2 . 2 . Bondad motal y correccin 398
2 . 3 . Opcin fundamental y comportamientos concretos 398
3 . Valoracin crtica de la normatividad fuchsiana 401
3 . 1 . Intencionalidad y objeto 401
3 . 2 . Absolutos morales 405
3 . 3 . La autonoma normativa 406
NOTAS 409
NDICE DEL EXCERPTUM 423

Potrebbero piacerti anche