Sei sulla pagina 1di 82

Xnaqtzbil Mam Yol

Tkyajin kol
Aprendizaje del Idioma Mam
Cuarto Primaria

Iximulew / Guatemala, diciembre 2014

1
Primera edicin, 2014

Xnaqtzbil Mam Yol, tkyajin kol


Aprendizaje del Idioma Mam, Cuarto Primaria

PROYECTO LINGSTICO SANTA MARA


Pgina Web: www.plsm.org. www.nodebima.org
Direccin electrnica: plsmsc@gmail.com

ISBN: 978-9929-636-10-1

Obispo Rosales Yax


Coordinador Ejecutivo

Raquel Prez Salanic


Administradora

Silvia Mara Chaj


Organizacin

Elaboracin del Texto:


Hctor Guzmn Coronado

Diseo, diagramacin e impresin


CHOLSAMAJ

La elaboracin y produccin de este material ha sido posible con el apoyo del gobierno de Canad,
por medio de la Agencia Canadiense para el Desarrollo Internacional (ACDI) en el marco del
Programa de Cooperacin de Horizontes de Amistad.

2
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol
EQUIPO DE DOCENTES MAM
PARA LA VALIDACIN DEL TEXTO

1. PEM. Juan Sebastin Mndez Ramrez.


Supervisor Educativo del municipio de Huitn.

2. Prof. Gilberto Prez Ramrez.


Docente de Cabricn.

3. Prof. Henry Antonio Velsquez Lpez.


Docente de San Miguel Siguil.

4. Prof. Juan Carlos Lucas Velsquez.


Docente de Huitn.

5. Profa. Mara Isabel Ralda Mndez


Docente de San Miguel Siguila.

6. Prof. Miguel Francisco Ramos Ramrez


Docente de Cabricn.

7. Profa. Florinda Elizabet Prez Baten.


Docente de Cabricn.

8. Profa. Elvia Lpez Hernndez.


Docente de Huitn.

9. Prof. Mara Irma Lucas Mndez.


Docente de Huitn.

10. Prof. Pedro Cresencio Snchez Escalante.


Docente de Concepcin Chiquirichapa.

11. Prof. Humberto Doroteo Ramrez Jurez.


Docente de San Martn Sacatepquez.

12. Prof. Tito Moiss Rojas Ramrez.


Docente de Cabricn.
e

13. Prof. Andrs Oliverio Ramrez Rojas.


Docente de Cabricn.

14. Profa. Mnica Anglica Romero Prez


Docente de San Juan Ostuncalco.

3
4
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Contenido

PRESENTACIN7

TNEJIL TNEJ
Qe Qolbebil9
Qo xnaqtzan tij Techyol Mam9

Qo ujin ex qo saqchan kyukil junjun yol lu10

Ewaj yol11

Qo yolin kyij qolbebil Dilogo sobre Los Saludos12

Aqe txel bibaj etzanqe Pronombres Personales y Posesivos14

Tbi qkojbil El nombre de nuestra comunidad16

Qe Xjel Preguntas17

Aquntl Prctica17

TKAB TNEJ
Qe jaxnaqtzbil19
Qo yolin tij jaxnaqtzbil
Hablemos sobre la escuela19

Junjunl ti toj jaxnaqtzbil20

Jatumil ta24
t

Sen chi kayin De qu color es?28

Sen tten Cmo es?32

5
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

TOXIN KLOJ
Qo yolin qij ex kyij qukil37
Qe xjal mo winaq toj jaxjal La familia37

Ipyol nti nikyx taqun Los verbos intransitivos39

Qe ipyol in ikyx kyaqun Los Verbos Transitivos41

Qe xbalun El vestuario43

Qxmilal Nuestro cuerpo45

Alqe uj lu? De quin es este libro?48

Etzal bibaj Sustantivos posedos48

Qe chixpubil toj qxmilal Los estados emocionales51

Ti nbaj qij Los estados emocionales52

TKYAJIN TNEJ
Qo yolin tij qchwinqlal55
Qo yolin tij qchwinqlal55

Kyaqilqe aquntl Los trabajos y oficios57

Jaxjal La familia62

Alkyechaq tenbil tuj ja Las partes de la casa66

Ti ati tuja
Lo que hay dentro de la casa67
Qe ipyol toj ambil ochibaj El tiempo pasado de los verbos70

Ipyol nikyx kyaqun71

Junjun Bitz Toj Qyol Mam73


y

Referencias Bibliogrficas80

6
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

PRESENTACIN
El texto denominado Xnaqtzbil Mam Yol, tkyajin kol: Aprendizaje
del Idioma Mam, cuarto primaria es un material para el docente y
para los nios y nias para el aprendizaje del rea de Comunicacin
y Lenguaje L-1 Idioma Mam. El cual comprende cuatro captulos.
Captulo I. El saludo
La importancia del saludo como elemento cultural y un valor
fundamental para vivenciar el respeto en el aula y la escuela, es
importante hoy por hoy, debido a la ausencia de esta prctica como
conocimiento pedaggico en las escuelas bilinges, por lo que con
este material los nios y las nias de cuarto primaria se empoderan
del saludo para aplicarlo en su vida diaria tanto a nivel de la escuela
como en la comunidad.
Captulo II. La Escuela
En este capitulo se aborda la escuela como el espacio de aprendizaje,
pues en ella se encuentran una serie de elementos como el ambiente
pedaggico del aula, los materiales educativos, los rincones de
aprendizaje, el aula letrada, los nios y nias as como los docentes
en donde se derivan una serie de aprendizajes significativos desde la
lengua materna de los estudiantes.
Capitulo III. Yo y mis compaeros
Este captulo presenta el conocimiento del cuerpo del nio y la
nia, as como el de sus compaeros de tal forma que se aprende en
comunidad y no en el individualismo, por eso es fundamental que los
estudiantes se valoren entre si conociendo la importancia de trabajar
en equipo y aprender en cooperacin.
Capitulo VI. Mi cultura.
El contenido de este capitulo le servir al docente generar diversas
u

formas de aprendizaje del Idioma Mam de acuerdo al contexto


cultural y lingstico de la comunidad. Empezando por el trabajo
que se realiza cotidianamente, seguido la familia como elemento
fundamental para aprender desde ese entorno, las fiestas y el hogar.

7
i

8
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Tnejil tnej

Qe Qolbebil
Qo xnaqtzan tij Techyol Mam

x u tz

y tx tx tz

t t s r

n o p q q

m l ky ky k k
o

a b ch ch e i j
9
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qo ujin ex qo saqchan kyukil junjun yol lu

chil xew

yol wel tzaj

pa rit si tat

nan muj la ka ja

awal ewil ich oj us chej


p

10
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ewaj yol
Toj txaq uj lu, ateqe lajuj yol ewankyib, jyonqexa ex qonka
jun swej kyij, toj bajsbil tzibenqekuya tjaq swej lu.

a t a j l A l s h r
k j x a a b a m e m
k x s u j I c e j u
b o u s i L a l h j
u n m u l u c u m p
i i h j i c h x i l
x l k I c u u o o i
k o m I s x j l o l
M e s l e b j o j x
j t o j e p i j a j

Yol xkanet Yol xkanet


Tajlal Tajlal
kyune kyune
1 6
2 7
3 8
4 9
5 0
Q

11
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qo yolin kyij qolbebil:


dilogo sobre Los Saludos

Bantz Qij: Buenos das


Tnejil nana: Bantzqij nana
Tkab nana: Bantzqij nana
Tnejil nana: sen taya.
Tkab nana: Ban, chjonte,
yajtzun teya.
Tnejil nana: ikx ban chjonte.
Tkab nana: kuuu chaba
kayinxtiba
Tnejil nana: Ikyxteya.

Qalte: Buenas tardes


Nana: Qalte qa.
Qa: Qalte nana.
Nana: Sen taya
Qa: Ban chjonte yajtzun teya
Nana: Ikx ban, chjonte.

Talte: Buenas noches


Nana: Talte/ kyaqilte tata.
Tata: Talte nana.
Nana: Sen taya.
W

Tata: Ban chjonte.


Yajtzun teya.
Nana: ikyx, ban chjonte

12
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Pujbil yol
Vocabulario

Qe qolbebil: los saludos


Tnejil: primero
Tkab: segundo
Nana: seora
Tata: seor
Txin: seorita
Qa: joven
Bantzqij: buenos das
Qalte: buenas tarde
Talte: buenas noches
ban: bien
sen taya: Cmo est usted?
Chjonte: gracias
Yajtzunta: y usted
Ikyx ban: tambien

Bibaj
Kybi xjal
Xwan: Tqal tbiya tata.
Chep: Chep, weye nbi.
Xwan: Aweye Xwan nbiye.
Chep: Jatzun txajiye.
Xwan: chin txaje qol tzis toj
kjon.
Chep: Chjonte chaba kayinx
E

tiba.

13
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Pujbil yol
Vocabulario

Xwan: Juan
Chep: Jos
Kybi xjal: Nombre de personas
Tqal tbiya: Cmo se llama usted?
A weye nbi Mi nombre es
Chin txaje qol tzis: yo fui a abonar
Kjon: Milpa
Jatzun txajiya: Donde fue usted

Tqal tbiya

tqal tbiya tqal tbiya tqal tbiya

Aqe txel bibaj etzanqe


Pronombres Personales y Posesivos

ayine yo
aya t
a l/ella
aqoye nosotros (excluyente)
R

aqo nosotros (incluyente)


aqeye ustedes
aqe ellos/ellas
nbiye me llamo
tbiye te llamas
14
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

tbi se llama
qbi nos llamamos (incl)
qbiye nos llamamos (excl)
kybi ustedes se llaman
Kybiye ellos/as se llaman

Yekbil
Xwan nbiye Yo me llama Juan
Noj tbi l se llama Noj
Yok qbiye Nosotros nos llamamos Yok
Saqchew kybi Ellos se llaman saqchew

Qo yolin ex qo tziben qxnaqtzbil

pp Qamanxa kye tukila tun ttzaj kyquman kybi toj


junjunalin /junjunal

pp Tzibinkuye tuj tuja jwe bibaj kye alumj

pp Tzibinkuye tuj tuja jwe bibaj kye tanum/tnam

pp Tzibinkuye tuj tuja jwe kybi bech

pp Tzibinkuye tuj tuja jwe kybi tze

pp Tzibinkuye tuj tuja jwe kybi pich


T

15
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Tbi qkojbil
El nombre de nuestra comunidad

Txe kol tbi nkojbile kojla tbi qtanume

Txe talbil joj tbi nkojbile Oxe Tun Kal tbi qtanum

Pujbil yol
Vocabulario

Kojbil: Comunidad
Ti tbi tkojbila: Cmo se llama tu comunidad?
Y

...tbi nkojbile Se llama mi comunidad

16
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe Xjel
Preguntas

Qa: tqal tbiya txin.


Txin: Qanil weye nbi.
Yantzun teya tqal tbiya
Qa: Aweye nbi Wel
Txin: Aaa! wel teya tbi, atz najliye tuj
tnam te Chnabjul.
Qa: ikyju txin Qanil atz najlinqine
tuj tnam te Chnabjul
Txin: Chjonte teya cheba kayinxtiba.

Pujbil yol
Vocabulario

Tnam te Chnabjul: Departamento de Huehuetenango


Ikyjo txin: asi es seorita
Atza najliqine: ah vivo
Kayinxtiba: cudate.
Qanil: nombre maya

Aquntl
Prctica

Tzaqtzankuya aquntl kyibaj sqit kubni.


Llene los espacios de la siguiente conversacin.

Xwan: Bantz qij txin Xwana


U

Xwana: __________, Xwan.


Xwan: sen ________ txin Xwana.
Xwana: Ban, chjonte _________
Xwan: Ban ___________
Xwana: Chjonte _________
17
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Tzaqtzankuya tibaj sqit alkye nya tzaqla.


Complete las lneas que faltan de las siguientes conversacin

Ajpu: qalte Imx


Imx: __________________________
Ajpu: Sen taya.
Imx: ____________________ yajtzun teya
Ajpu: Ex ban, chjonte.
Imx: _____________________
Ajpu: ikyx teya.

Tzibenkuya tzaqwebil junjun xjel tzibanku kubni.


Escriba las respuestas para las siguientes preguntas

Ti tbiya. ______________________________________________
Xwan weye nbi, yatzun teya. ___________________________
Ti tbi tanuma. _________________________________________
Siwil a we tbi ntanum_________________________________
Yajtzunteya ti tbi ttanum:_______________________________

Binchankuya jun yolbitz kyukil kabe bijaj lu.


Componga una breve conversacin basada en esta leccin

Batz: ________________________________
Ajmaq: _______________________________
Batz: ________________________________
Ajmaq: _______________________________
Batz: ________________________________
I

Ajmaq: _______________________________
Batz:_________________________________
Ajmaq:________________________________

18
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Tkab tnej

Qe jaxnaqtzbil
Qo yolin tij jaxnaqtzbil
Hablemos sobre la escuela

Tichaq ati tuj jaxqxnaqtzbil?


Qu hay dentro de nuestra escuela)

Uj Qajtz Txaq

Tzisbil Xpotz Slewtzlan

19
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Junjunl ti toj jaxnaqtzbil


Jaxnaqtzbil = escuela
kol = grado
xikybil xnaqtzbil = nivel preprimario (infantil)
tquqbil xnaqtzbil = nivel primario
tnejil kol = primer grado
tkabin kol = segundo grado
toxin kol = tercer grado
tkyajin kol = cuatro grado
tjweyin kol = quinto grado
tqaqin kol = sexto grado
wixbil = direccin
kabwixbil = subdireccin
wixin = director (a)
tkabwixin = subdirector (a)
tzalbil: = baos:
kye qa = para nios
kye txin = para nias
kye ajxnaqtzal qya = para maestras
kye ajxnaqtzal ichan = para maestros.
kye qya = damas
kye ichan = caballeros
tzalbil = mingitorio
pen = patio
tqan sut = asta (de bandera)
q P

tkaybil jaxnaqtzbil = tienda escolar


kol xnqtzbil: = grado
tjpelja = puerta
slewtzlan/slewtzib = pizarrn
20
kubil uj = librera
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

ujbil = libro
techil qtanam = smbolos patrios
inup = ceiba
quq = quetzal
twalil quq = escudo nacional
sutbaj = bandera
tsut qtanam = bandera nacional
chnab = marimba
saq bech = monja blanca
tbech tnam = flor nacional
tkwel tzis = basurero
tzibbil = lapicero
tzetzib = lpiz
chaktzib = marcador
subil = almohadilla
yobil = tendero
pinuj = cartn
slewuj = cartulina
sasuj = papelgrafo
kok uj = papel bond
nimin kok uj = papel bond oficio
akni kok uj = papel bond carta
kykwa xnaqtzanjtz = refaccin escolar
kywa xnaqtzanjtz = Desayuno (o almuerzo)
tembil = ctedra/mesa
spikybil = ventana
q q

qajtz/quqbil = escritorio
tapi = pared

21
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Kybi jujun aqunbil:


ttembil xnaqtz = rincn de aprendizaje
ttembil ajlabil = rincn de matemtica
ttembil twitz txotx = rincn de ciencias naturales
ttembil yol = rincn de lenguaje
ttembil qyol Mam = rincn de idioma Mam
ttembil kyyol mos = rincn de idioma Castellano
kytembil tzisbil = rincn de aseo
ttembil tnam = rincn de estudios sociales.
ttembil binchbil = rincn de artes
ttembil qanbil = rincn de primeros auxilios
kytembil saqchbil = rincn de juguetes
ttembil ulenj = rincn de asistencia
josbil/jsobil = sacapuntas
xqechbil = borrador
xkutzib = computadora
uktzib = impresora
sech = disquete
ja-ujbil = biblioteca
yolbil = telfono
xpotz = pelota
qanxpotz = ftbol
chilxpotz = bsquetbol
kylatz = garza
Jum = ganso
wuj = ballena
q w

plow = mar
ok = tiburn

22
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ajxnaqtzal kyukil xnaqtzanjtz


Ajpu: Qa binchama xtalbil qmantza tichaq ati toj junjun
jaxnaqtzbil
Batz: banatzun jun ajpu aqe lu, slew tzlan, chak tzib ex
txqantl.
Ajpu: atzun aqunbil nchi okin tun ajxnaqtzal jatumil nkub
tzibet yol Mam.
Batz: ikyjo ex ateqe ajxnaqtzal ex kwal toj jaxnaqtzbil.
Ajpu: Aaa! ex ban.
Pujbil yol
Vocabulario

Jaxnaqtzbil: Escuela
ati: hay
binchama xtalbil: por favor
lu: este
a chix: ese, aquel
q e

23
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Jatumil ta
Dnde est?

Tzalu: aqu
chix: all
najchaj: lejos
niqaku: cerca
jawni: arriba
kubni: abajo

Lu jun lobaj Ntikpuj kwal jun kwal chix


q r

Nchin aqunane Nchi ichine Nchin xine

24
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Nchin qine lobj Nchin txone Nchin wane

Nchin misone Nchin Kwane Nchin xpotzine

q t

Nchin ujine Nchin bete Nchin jyone uj

25
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Nyolin txin tukil qa


Qa: Bantz qij txin, ti nbajteya?
Txin: Nchin jyone jun uj.
Qa: Ti kajbel uj teya
Txin: Waje tun tbant jun waqune jalo.
Qa: aaa chjonte ex cheba kayinxtiba


Ti nkub tbinchine tata. Ti nkub ttzibine tuj uj qa


Ti nbaj teye. Ti nbaj teye.
Nchin beta tuj be. Nchin wane
q y


Ti nbaj kyeye. Ti nbaj kyeye.
Nqo lone jun qyoye. Nqo tzibane twitz uj
26
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe ipyol nikyx kyaqun: Verbos transitivos

Aqe ipyol lu:


Ximil pensar
Nchin ximane Estoy pensando Nqo ximen: Estamos pensando (excl.)
Nximane Est pensando Nchi ximane: Estn pensando (ustedes)
Nximen Est pensando Nchi ximen Estn pensando (ellos)
Nqo Ximane Estamos pensando (incl.)
Onil ayudar
Nchin onine: Estoy ayudando Nqo onin: Estamos ayudando (incl.)
Nonine: Est ayudando Nchi onine: Estn ayudando (ustedes
Nonin: Est ayudando Nchi onin: Estn ayudando (ellos)
Nqo onine: Estamos ayudando (incl.)
Sipil repartir
Nchin sipane: Estoy repartiendo Nqo sipan: Estamos repartiendo (incl.)
Nsipane: Ests repartiendo Nchi sipane: Estn repartiendo (ustedes
Nsipan: Est repartiendo Nchi sipan: Estn repartiendo (ellos)
Nqo sipane: Estamos repartiendo (incl.)

q u

27
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Sen chi kayin


De qu color es?


Kyaq Chax Saq


qan qilin qeq
q i

kak
28
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Nchi yolin xnaqtzanjtz


Qa: Jatumil ma txiya txin
Txin: Ma chinxe toj
jaxnaqtzbil.
Qa: Nchi tzaj yekan kyeye
sen kayin kyij kwal.
Txin: inatzun aqej lu: Chax,
kyaq, saq qan, qeq
Qa: Nim nabil nbent
kyune toj jaxnaqtzbil.
Txin: ikyjo, a ajxnaqtzal nkub tyekin qeye.
Qa: tbanil ok chin okix chin weye nxaqtzal toj jaxnaqtzbil
Txin: ex tbanil ka kub qyone.

q o

29
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Aquntil tu
Tzibankuye toj uj sen chi kayin qe uj ateqe tuj kolxnaqtzbil

Tzibankuye toj uj sen chi kayin kyxbalin tukila tok kyij

Tzibankuye toj uj sen chi kayin tichaq ati toj jaxnaqtzbil

Tzibankuye toj uj sen chi kayin tze ateqe toj kojbil

Tzibankuye toj uj sen chi kayin alumj ateqe toj tjaye

Sen kayin txbalun ajxnaqtzal tok jalo.


q p

30
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Bibetz
Jun txin tbanil kayin
Ujina tij tqanil tzibankub twitz uj ex tzaqbenqekuye xjel
ateqe kubni.
Ati jun txin chinxtaq tbaj ttchmon amj, klobj, pasj, pa ex nim
qe txqantil xbalun. Atzan te txin tbanil kayin twutz ex tbanel
qe txbalun, nchi okan jni tilbil chi kayin tun, atzan qe lu:
saq, qan, qeq, qeq, tzaj ex chax. kun tun tuj jun tkubil
tbanil.
Pujbil yol
Vocabulario


Klobj: gipil
Jun: uno
Nim: mucho
Tbanil: bonito
Ex: y
Pasj: faja

Xjel tibaj bibetz


Preguntas sobre el texto:

Ti tok kybi qe nchi bent tun txin.


________________________________________________________
q Q

Sen chi kayin xbalun nchi bent tun txin.


________________________________________________________

Sen kayin txbalun txin tok.


________________________________________________________
31
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Sen tten
Cmo es?


in uktzin kwal Quqli tata Nyekin winaq


qan jal In okslan ajqij tbanil chnab


q W

nqopan pakal qin twitz pasj

32
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Pujbil yol
Vocabulario

Nyekin: est enseanedo Winaq: hombre


Quqli: esta sentado Tata: abuelo
In uktzin: esta pintando In okslan: esta resando
Ajqij: guia Espiritual Qan: amarillo
Tbanil: bonito qin: largo
Nqopin: esta brillando Jitxun: delgado
ma: grande Ploj: feo
nim: mucho Much: pequeo

Qe ajlabil Maya Mam


Los numeros en Idioma Mam

Jun kabe oxe kyaje jwe

Qaq wuq wajxaq beljuj lajuj


q E

33
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Bibetz tibaj Jaxnaqtzbil


Tuj jun jaxnaqtzbil
tkub toj tnam Twi
Witz. Ati belaj qajtz,
wajxaq txin, wuq qa,
kabe ajxnaqtzal ex
lajuj uj. kyaqilqe kwal
nchi yolin tuj qyol
Mam, aqe ajxnaqtzal
ban chi yolin tuj kabe
yol; toj qyol mam es toj
yol mos.
Ex tzaqwenqekuya xjel

Jte qatz ati tuj jaxnaqtzbil.


_______________________________________________________

Jatumil ta jaxnaqtzbil.
_______________________________________________________

Jte ajxnaqtzal ati tuj jaxnaqtzbil.


_______________________________________________________

Jte kybaj txin nchi xnaqtzan.


_______________________________________________________
q R

Jte kybaj qa nchi xnaqtzan


______________________________________________________

34
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe ajlabil maya

Jun uno junlajuj once


Kabe dos kablajuj doce
Oxe tres oxlajuj trece
Kyaje cuatro kyajlajuj catorce
Jwe cinco olajuj quince
Qaq seis qaqlajuj diecisis
Wuq siete wuqlajuj diecisiete
wajxaq ocho wajxaqlajuj dieciocho
Beljuj nueve belajlajuj diecinueve
Lajuj diez jun kal veinte

Aquntl: Tzaqwenkuya junjun xjel tzibenkub kubni.


pp Qa: txin ati qajtz tuj jaxnaqtzbil tun kykub qe kwal,
tun tban kyxnaqtzan toj qyol mam.

pp Txin: ikyjo qa, jtetzun qastz ati ______________

pp Qa: ex ateqe ajxnaqtzal, jtetzun kybaj ati_________ tuj


jaxnaqtzbil.

pp Txin: ateqe txin, jtetzula kybaj ati ______

pp Qa: Aaa! ex ateqe qa toj jaxnaqtzbil jtetzula


kybaj________

pp Txin: tbanil tun tbent qxnaqtzan kyij ajlabil, in ojqelan


q T

tun tbant qajlan tun txiqe toj jun ex tun tjapun baj toj
jun kal chaba kbantil qun tun qjapun toj jun qo

pp qa: ikyjo txin qo xnaqtzan junx, kayinxtiba najchij qo


yolil jumajtel

35
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qo xnaqtzan kyij kaybibaj

saq Nimin qes kaj jun


chax tzil
kyaq qeq botz lan

Chi qmujbenk kaybibaj tukil bibaj

Jun chej
Jun ja
Jun be
Saq bech
Saq amj
Saq chew
Qan jal
Qan lobj
Tzil xbalun
Jun boch
q Y

Jun rit
Saq muj

36
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Toxin kloj

Qo yolin qij ex kyij qukil


Qe xjal mo winaq toj jaxjal
La familia.

nana
tata
txin
q U

qa
qpoj
kwal
ne
37
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Xwan: Binchama xtalbil txin liy, tzibankuba kybi tukila


najleqe tuj jaxjal
Liy: ikyxteya xwan tzibakuba tuj tuja ti kybi: tchmana,
tyayiya, tmana, ttxuye, ttzika e titzina.
Tumil tun qxnaqtzan kyij bibaj

Jun xjal una persona kabe xjal dos personas


Jun xuj una mujer kabe xuj dos mujeres
Jun winaq un hombre kabe winaq dos hombres
Jun qapoj una seorita kabe qpoj dos seoritas
Jun kuxan un joven kabe kuxin dos jvenes
Jun nex un beb kabe ne dos bebs

Jun yekbil
Nbet jun winaq toj be
Nbinchan jun xuj klobj
Nyolin jun qpoj tukil qa
Nkon ne twi pen
Nchi yolin kabe winaq toj kyja
q I

Nchi binchan kab xuj twa tata


Nchi ujin kabe qpoj tbanil uj
Nchi oq kabe ne

38
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ipyol nti nikyx taqun


Los verbos intransitivos

ti nkub tbinchane?

Nchin binchane jun pa. Nchin binchane kwil ex xar.

Nchin kwane tuj ukbil. Nqo chumbane


q O

39
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol


Nchin tzibine toj uj. Nchin aline bech.


Nqo txjone xbalun. Nqo misone toj jaxnaqtzbil
w P


Nqo bixine. Nqo sqachine tij xpotz.

40
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe ipyol in ikyx kyaqun


Los Verbos Transitivos

Ipyol txemil
Verbo cortar
Jalo: Presente Obaj: pasado
Nkub ntxemina Lo corto Xkub ntxemina Lo cort
Nkub ttxemina Lo cortaste Xkub ttxemina Lo cortaste
Nkub ttxemin Lo corta Xkub ttxemin Lo cort
Nkub qtxemina Lo cortamos (excl.) Xkub qtxemina Lo cortamos (excl.)
Nkub qtxemin Lo cortamos (incl.) Xkubqtxemin Lo cortamos (incl.)
Nkub kytxemina Lo cortaron ustedes Xkub qtxemina Lo cortaron ustedes
Nkub kytxemin Lo cortaron ellos Xkub kytxemin Lo cortaron ellos

Kbantel: Futuro
Kwel ntxemina Lo cortar Kwel qtxemin Lo cortaremos (incl.)
Kwel ttxemina Lo cortars kwel kytxemina Lo cortarn ustedes
Kwel ttxemin Lo cortar kwel kytxemin Lo cortarn ellos
Kwel qtxemina Lo cortaremos (excl.)
Ipyol chmol

Verbo tejer
Nkub nchmona
Nkub tchmona
Nkub tchmon
Nkub qchmona
w q

Nkub qchmon
Nkub kychmona
Nkub kychmon

41
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

ACTIVIDADES
Mire los ltimos dibujos y responda a las preguntas.

Aquntl

pp Yekintza ex binchinkuba tilbilal kuxin nbinchan kwil.

pp Yekintza alkyeqe winaq nchi chimban tij sjenky ex tij


xqitz.

pp Yekintza xjal mo winaq nkayin tij kwil.

pp Yekintza alkyeqe txin nchi xpotzin.

pp Jte nana ntxjon tzi a.

pp Ti nbajkye kwal tuj jaxnaqtzbil.

pp Ti nbajkye kwal tuj kul.

pp Jatumil in ajben a te kwal.

pp Ti nbajte tata.
w w

42
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe xbalun
El vestuario

Xbalun najben te nana.


Pasj Amj Bu


Tujkyimbaj Klobj Xjab

Xbalun najben te tata


w e


Pasbil/mol Kalbil

43
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol


Kami Sutj


Wexj Xjab
Lina: Jatumil ma txiya qa Lito.
Lito: Machinxe tukel nchmane,
yajtzun teya txin lina.
Lina: Ax ikx weye machinxe tukil
nyaye, qil jun nklobe.
Lito: Sen kayin tkloba.
Lina: Qan kayin nkloba ex
tbanelxix, yajtzunteya.
Lito: Ax ikx machinxe qil jun
w r

nwexe.
Lina: Sen kayin twexe.
Lito: kyaq kayin nwexa ex tbanelxix.
Lina: ku chjonte, qo yolil najchij.

44
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Junjun xjel
Ti nxi tbinchan Lina.
_______________________________________________________

Ti nxi tbinchan Lito.


_______________________________________________________

Alqukil xaya Lina.


_______________________________________________________

Alqukil xaya Lito.


_______________________________________________________

Qxmilal
Nuestro cuerpo

Wibaj
Semil
kyimbaj
Qobaj
Witzbaj
Twi qobaj
Kuxbaj
Qambaj
w t

Twi qambaj

45
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Nana ex noya nchi yolin ttzi a

pp Nana: noya, jatumil matxiya.

pp Noya: Machinxe betil


ttzi qtxu a.

pp Nana: aaa. Tbanil


tun qbet ttzi qtxu a.

pp Noya: ikynatzunjo
qape sen tzqeti chin
nnabile tij qtxu a.

pp Nana: Tbanil toklen qtxu a toj qchwinqlal

pp Noya: Atzun nchin jyona tij tun tpaj lan ten qchwinqlal
qa mixti a

pp Nana: okx jun nabil kxel nqon teya qonka toklen qtxu
a, lan kub tyajina ex lan kub ttzilsina.

pp Noya: chjonte tun nabil lu.


w y

46
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Xjelbil

Ja tumil ma txiya noya

________________________________________________________

Tqaltzun tbanil tun qbet ttzi qtxu a.

________________________________________________________

Ti toklen qtxu a tuj qchwinqlal.

________________________________________________________

Ti nabil xi tqon nana te noya.

________________________________________________________
w u

47
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Alqe uj lu?
De quin es este libro?


Weye uj lu. Qeye uj lu qeye uj lu.

Etzal bibaj
Sustantivos posedos

Jun yekbil kyij bibaj nchi ok etzat

Xmilal cuerpo nxmilale mi cuerpo


Wibaj cabeza nwiye mi cabeza
kyimbaj oreja(s) nkyine mi(s) oreja(s)
Txambaj nariz ntxane mi nariz
Tzibaj boca ntziye mi boca
Qul cuello nqule mi cuello
Semil hombro(s) nsemile mi(s) hombro(s)
w i

Qobaj brazo(s) mano(s) nqobe mi(s) brazo(s), mi(s) mano(s)


Kujbaj estomago nkuje mi estomago
Qambaj pierna (s), pie(s) nqane mi(s) piernas(s), mis pie(s)

48
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol


In ok a tij qbeche. Tbanil kayin qbeche. Nchiy qbeche.

Tata Kyel: Tbanil chew xkub jalo tata Xwan.


Tata Xwan: ooo. Tbanil chew nlay bant qaqun jalo.
Tata Kyel: qoma tilil aquntl tun tela chew qij.
Tata Xwan: tbanil qun in ojqelan tun tbant qbe.
Tata Kyel: Axtok tata, nim in ajben be te qbetbil.
w o

Tata Xwan: ikynatzunjo qqonk tilil aquntl tun tel chew qij.

49
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Xjelbil
Ti nxi tquman tat Kyel te tata Xwan.
_______________________________________________________

Ti nkub kyaqunan tata Kyel tukil tata Xwan.


_______________________________________________________

Sen tten tun tel chew kyij tata Xwan ex tata Kyel
_______________________________________________________

Ti tajben be kye winaq.


_______________________________________________________
w p

50
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe chixpubil toj qxmilal


Los estados emocionales

Qe nchitzaj qij


Nchin ojlane Nchin oqe Nchin lulane


Nchin ximane Nchin tzalaje nchin watane

Nchi yolin kabe tata


Jun qij at kabe tata nchi bet tuj be, ex nchi yolin tij xnaqtzbil
ntzay yekin kye kwal toj jaxnaqtzbil, nkub kyaqman qa il tij
tun tkub kyyekin ajxnaqtzal jni qolbebil, oklenj, txol qij,
w Q

ajlabil ex kyaqil tumil chwinqlal xkyij kyqon qchman, atzan


in ojqelan tun tban kyun xnaqtzanjtz toj jaxnqtzbil. Ex junl
tumil tun kyyolin kwal tojxix qyol mam, tuntzun lan txi samli
kyyol mos toj.

51
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Xjelbil
pp Ti nkub kyyolin kabe tata.
pp Ti xnaqtzbil kyajbil tata tun txi yekit kye ajxnaqtzal
tuj jaxnqtzbil.
pp Alkye kxel yekinti xnaqtzbil lu kye xnaqtzanjtz.
pp Ti txqanl xnaqtzbil toj qchwinqlal mam kxel yekit kye
kwal.

Ti nbaj qij
Los estados emocionales

Nim tumil tun tkub yekit kyaqil ntzaj qij toj qchwinqlal
Qe ipyol nti nikyx kyaqun
Nchin bisane Yo estoy triste
Ntzalaja T ests alegre
Nqojan l/ella est enojado
Pronombre + adjetivo

Aqeya tbanil winaq Ustedes son buenas personas


Aqe qan xjal Ellos/as son de piel amarilla
sutantivo posedo

aqo nqo jaw qojan Nosotros estamos enojados.


w W

A ati twatl l/ella est con sueo

Nchin jawqojina Me enojo


Aqeye i jaw qojen ustedes se enojaron
52
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Jun yekbil

pp Ma tzaj tqoj Jun Batz wukila


Jun Batz se enoj conmigo.

pp Aj tiwliya quna qo tzalajila


Cuando te veamos, estaremos contentos

pp Bis ta tmyala
Su hija est triste

pp Ntzeje ajxnaqtzal
El docente est riendo.

Aquntl: tzibenqekuya tuj tuja

Kyaqilqe nchi bat qun:

Kyaqilqe tzalajbil.

Kyaqilqe bis.

w E

53
w R Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

54
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Tkyajin tnej

Qo yolin tij qchwinqlal


Qo yolin tij qchwinqlal
Hablemos de nuestra vida

Qe aquntl nchi bant qun


Ajxnaqtzal misol

w T


Klol Ajnabil Ajqij

55
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol


Ajkjol Ajbichal wabaj


Ajslepil Ajchmol
w Y


Ajchnab Ajbinchalja
56
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Kyaqilqe aquntl:
Los trabajos y oficios

Los nombres de muchos oficios y trabajos en Mam se componen


de un verbo ms el su fijo al, -il, -ol.
Sqachal jugar ajsqachal jugador
Bitzil cantar ajbitzil cantante
Tzibil escribir ajtzibil escritor
Binchal construir ajbinchal carpintero
Awal sembrar ajawal agricultor
Qanil curar ajqanil curandero, mdico
Chmol tejer ajchmol tejedor(a)
Los nombres de otros oficios se componen del prefijo aj- ms un
sustantivo.
Chnab marimba ajchmab marimbista
Tnam pueblo ajtnam poblado

Jun yekbil
Aqoye ajxnaqtzal.

A ajqanil ktzajil tqman ti yabil tok wija.

Ajbitzal te tata xwan.

Aquntl
Yekintza alkye ajbinchal txotx.
w U

Atzunteya ajbinchal ja?

Ti aquntl nkub tbinchan Ricardo Arjona?

ti aquntl nkub tbinchan Rigoberta Mench Tm?


57
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Aj matzol wibaj

pp Qa: Tata ajmatzol wibaj binchama xtalbil matzomila


tsmail nwiye

pp Tata: banatzun qa, qekuya tibaj qatz ex lan jaw tyekin


tiba

pp Qa: Ban, ex cheba matzomila tsmal nwiye qun noq


tzel nxkyina tuna.

pp Tata: Lan bisina qa, ajmatzol wibaj weye waqun.

pp Qa: chjonte, ma ban tmatzbila


w I

pp Tata: akaj weye nmatzbil.

pp Qa: aaa. Jalix tzel tsmal nwiye tuna.


58
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Xjelbil:

Alkye el matzonte tsmail twi qa

_______________________________________________________

Ja tumel jax quqbene qa tun tata.

_______________________________________________________

Ti taqun tata ban.

_______________________________________________________

Alkye aqunbil ajben tun tata tun tel matzet tsmal wibaj

_______________________________________________________

Tiqun akaj tmatzbil tata.

_______________________________________________________
w O

59
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qoyolin kyix qe xjal ateqe toj ja.


Yaya Chman Tata Nana


Tzikybaj Itzinbaj Wukila
e P


Witzine qa Witzine txin Nkwale Nmyale

60
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qoyolin kyij sen nchitzaja jaxjal


NyayeNchmane Nmanentxuye


Ntzike Witzine xujilbaj Chmilbaj


e q

Witzine qa Witzine txin Nkwale nmyale

61
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Tbanil nabil tun Chman


A chmanbaj ntzaj tqon jun tbanil nabil kye nana ex tata
tun txi kyqon ex kyekan jun tbanil yol kye kwal ex tun
tkub kychwinqlan anqibil maya, in ojqelan tun qonin kyij
ajxnaqtzal toj jaxnaqtzbil tuntzun lan kub naj qyol.

Xjelbil
Ti nabil ntzaj tqon chmanbaj qe.
Tiqun in ojqelan tun qyolin toj qyol.
Titzun keye kyxim tij qchwinqlal maya.

Jaxjal: La familia

Jaxjal familia njaxjal mi familia


Chmanbaj Abuelo nchmane mi abuelo
Txubaj madre ntxuye mi madre
Manbaj padre nmane mi padre
Xujilbaj esposa nxujale mi esposa
Chmilbaj esposo nchmile mi esposo
Kwalbaj hijo (de hombre) nkwale mi hijo
Myalbal Hija (de mujer) nmyale mi hija
e w

62
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Tbanil tun qbin chnab toj qchwinqlal

pp Jun Kan: Oo! tbanil chnab tata, ban te tzalajbil ex


tun tel tchonil qwi.
pp Jun Be: Ax tok tuna Jun Be, a chnab nim nqo tzalaj
tun.
pp Jun Kan: Ikytzan weye jumaj otaq tzok tchonil nwiye,
bex el tun chnab
pp Jun Be: Axtok tuna, bex njaw tzalaj qanmi tun
chnab
pp Jun Kan: qoqe chinban tata ex kyqonk kykuje tij
pp Jun Be: Atzun waje qa ma bant qchinban tojxix ax
qo xel chimbal toj nimqij.
pp Jun Kan: tbanil ok chi bixal qe txin ex qe qa toj
qchnab aj qchinban.
e e

pp Jun Be: ex okla chi bixel qe nana ex tata.


pp Jun Kan: Banatzun, qoqe chinban.

63
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Pujbil yol
Vocabulario

Tchonil dolor
Tzalaj alegre
Nimqij feria

Xjelbil
Ti ntzaj tqon chnab qe.

Ti nchi yolin Jun Kan ex Jun Be

Alkyeqe nchi jaw bixin toj tqojqojil chnab.


e r

64
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Nim qij toj tnam te Oxe Tun Kal


Toj jun nimqij baj toj tnam te Oxe Tun Kal, epon nim xjal
kayil chnab, ateqe tata, nana, txin qa, mos ex qwinaqil, okten
bixil, tzel ex tzaj nim tzalajbil toj kalmi. Aqe oxe ichan tbanil
chi chinban, nok kyqon toklen qanqibil maya ex tbanil baje
nim qij toj tnam

Xjelbil

Ti baj tuj nim qij.________________________________________

Alkyeqe baj bixin tuj chnab. _____________________________

Alkyechaq xjal baj pon tuj nim qij. ________________________

Jte kybaj chinbal. ______________________________________

e t

65
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Alkyechaq tenbil tuj ja


Las partes de la casa


Pen Toj ja


Txajbil wtabil kuxbil
e y


Wabil Ttembil qaq

66
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ti ati tuja
Lo que hay dentro de la casa


Watbil Kubil uj Chil


ka Xkon Laq


Pak Qesil Xar e u

Tzu
67
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Tal Qa ex Txin

Nchi qesan txin ex qa kyij lobaj tun tajben te kylo xjal, nxi
tqaman qa te txin, machinxe qesal lobaj, ex la ban chi txin,
aweya machixe txjol lobaj chi txin
Xjelbil

Ti nchi bajte txin ex qa. __________________________________

Alkye kub qesankye lobaj.________________________________

Alkye kub txjonkye lobaj.__________________________________


e i

68
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Qe ambil ochibaj


Ma chin misone Ma chin wtane


Ma chin wane Ma chin aqunane

e o


Ma chin aline bech Ma chin inchine

69
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qe ipyol toj ambil ochibaj


El tiempo pasado de los verbos

Para referirse a eventos del pasado, se cambia por la n al


inicio del verbo en el presente, por la ma, en los verbos
transitivos se cambia en el pasado xkub tal como se ve
estos ejemplos:
Verbos intransitivos Verbos transitivos
Presente Pasado Presente Pasado
Nchin bete Ma chin bete Nkub ntxemane Xkub ntxemane
Nbeta Ma beta Nkub ttxemane Xkub ttxemane
Nbet Ma bet Nkub ttxeman Xkub ttxeman
Nqo bete Ma qo bete Nkub qtxemane Xkub qtxemane
Nqo bet Ma qo bet Nkub qtxeman Xkub qtxeman
Nchi bete Ma chi bete Nkub kytxemane Xkub kytxemane
Nchi bet Mac hi bet Nkub kytxeman Xkub kytxeman

Tej xwile, in oqe.


Cuando lo vi, llor
Ewe baj aqunane ex baj ojlane.
Ayer trabajamos, luego descansamos.
Aquntl
Kayinkuya tilbilal kubni ex tzaqwenqekuya xjel.
pp Ti nbajte qa kyukil kabe txin
pp Ti kylo txin in ok.
e p

pp Alkye in alin tij bech.


pp Alkyeqe nchi kayin tij bech
pp Xjelinxa kye tukila ti kub kybinchan ewe

70
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ipyol nikyx kyaqun


Ti nbat tuna
Qu hace usted?


Nqo qone oyaj Nqo lone chew


Nqo aline bech Nqo kayine bech

Ti nbajte
Qu hace l?
e Q


Nbinchan ja Ntzyun oyaj

71
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol


Npan si Nbinchan kton

Nyolin Balam tukil Batz


Balam: Bantz qij teya jalo qa.
Batz: Bantz qij Balam, ti nbajteye.
Balam: Nchin ewine tij tze, yajtzun
teye.
Batz: Aweye nchin bete tukil
ntxyane
Balam uy! Noq tzaj ttxyane txal
nqane.
Batz: Minti, aweye ntxyan miben txan.
Balam: Machin xobe te ttxyane, tuntzun tpaj nchin ewine tij tze.
Batz: kokil ntzyune ttzi tuntzun mi txane tija.
Balam: Chjontea.

Xjelbil tij ti nbajkye qa.


pp Ti nbajte qa balam.
e W

pp Ti nbajte qa Batz.
pp Bantzun txan txyan.
pp Tqaltzun in ewin qa balam.
pp Jte kybaj qa.
72
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

JUNJUN BITZ TOJ QYOL MAM


BITZ QOLBEBIL TEYE
Jun qolbebil teya,
Teya Qajawil
Jun qolbebil teya
Teya Qajawil
Jun qolbebil teya
Teya Nana Txotx
Teya Nana Txotx
Teya Nana Txotx
Tun nimxix qwaya
Intzaj tqona
Intzaj tqona
Intzaj Tqona
QO TZEJE
Ja, ja, ja
Je, je, je
Nxi nqamana sen nchi tzalaje
Qoqe wukil qo tzeje tzala
Qo xnaqtzan, qo bitzan qo tzeje
Qoqe wukil qo tzeje tzala
Qo xnaqtzan, qo bitzan qo tzeje
QE ANQIBIL
Aqe anqibil nxi kybetsin kyib
Nxi kybetsin kyib nxi kybetsin kyib
Aqe anqibil nxi kybetsin kyib
e E

Nxi kybtsin nxi kybetsin kyib

Garifuna, Mayas nxi kybetsin kyib


Ikyx kye incas ex ikyx kye mos
Aqe ajxnaqtzal nxi kybetsin kyib
Tun tbant kyxnaqtzan tij anqibil
73
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

QO TOJ JAXNAQTZBIL
Qoqe toj jaxnaqtzbil
Qoqe toj jaxnaqtzbil
Qoqe toj jaxnaqtzbil
Inxix qo tzalaj qkyaqil

Qo xnaqtzan tij qanqibil


Qo xnaqtzan kyij ajlabil
Qo xnaqtzan tibaj qyol Mam
Inxix qo tzalaj qkyaqil
NAN XUJ (MADRE)
At jun we nxuj (3)
Ma ja chiy twitz txotx (3)
Ma tza tqon qanqlin

Qkyaqil
Ma qo jaw tiqen
Ma tza tqon qchu
Ma qo el anqin
Ma qo chiy,

At jun we nxuj (2)


Ma tij toklen (2)
Ma tzel ban twitz qanqibl.

Qkyaqil
Ma qo jaw tiqen
Ma tza tqon qchu
Ma qo anqin
e R

Ma qo chiy.
Chjontiya nan
Itzxqoya
Chjontiya nan
Ma qo chiya
74
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

Ichaq nya tun qpwaqa


Ma qo chiya
Ichaq tuka itzaj
Atxqoya twitz qtxu txotx

TBITZ QTANMI PAXIL


Tzibil yol: Jos Joaqun Palma
Twi bitz: Rafael Alvarez Ovalle.

Qtanmi Paxil... Ntzalaja nimxix


Mi ntaq ambil tun tkub sbuna kyun xjal
Mi junxix tkwala jaku kub ten tuj kyixbil
Mi jun wixin tzok ttzuban twitza.

Exqa nchij aju txo tx etzan tuna


Qa kyaj xjal te juntl txotx tun tel kyetzan
Ex toj kyqiq oktzan ktxokel techal sut
Qa tun qxkye ex mo tuntzan qkyim kyun

Qkyaqil
Tojo kyqiq oktzan ktxokel techal sut
Qa tun qxkye ex mo tuntzan qkyim kyun
Ajo tnam kjawil we tuntzan tqojan kyij
Ban tun qkyim, nya tun qkyij tjaq kykawil

Ajo ttena kyun qxjalil a qxechilqe


Matzan kub tij tun tipumal qqob
Ex ma knet ajo chok tun tjaw payit twitz txotx
Matzan kletjo toklena tun qitil
e T

Aye qman okxix tilil jun qij kyun


Tun qtzaqpet tjaq tkawbil junxitl tnam
Otzan nchi kanban toj nimxix tzalajbil
Tuntzan ttena tuj tquqbila ban
75
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Qkyaqil
Ochikanban tun nimxix tzalajbil
Tuntzin ttena tuj tquqbila ban
Nimju kykuj tuntzan tklet aju qtanmi
Otzan kleta tun xinbetz qin kyun.
Atzan techil ikytzanxix jun pix twitz kyaj
Ikytzanxix ja tun tok jun muj saqxix
Ex beky bil twitz alkye nti n-el tniky tija.
Taj tzok tqon tzil tij teya tiblal
Aj qe tkwala nim kyipun ex jawniqe
Xontza kyun tuntzan kyten tuj tzalajbil
Min tzajtz kyin kyiba tij qoj qa ma ten kyuwxix
Ilxix tij kletel qtxotx ex tukx qja.
Qkyaqil
Min tzajtz kyin kyiba tij aj qoj kyuwxix
Ilxix tij kletel qtxotx ex tukx qja
Okxix jun nabil Ktel tun tbant nim aquntl
Atzan tkulbil qtanmi te kulbil
Tqejban tiba tij witz nim t-xilen qeya
t-xol kab nim a nchixojinxix wena,
tjaq qe t-xiky chyuj kyaqxix kayin ttzi t-xuxix
ntzaj nim twatla ttxlaj kyeyixix quk chyuj.
Ajju chyuj kyeyix kyeyin tok te techil
Atzan nkolin wena tij ju ttxotxa;
Banx t-xi lipan nimxix twitz ju kyaj
Kywitz qe tiw wx kywitz kyaqil qe ju xjutx
e Y

Qkyaqil
Ban nwit tjaw lipan nimxix twitz ju kyaj
Kywitz qe tiw wx kywitz kyaqil qe xjutx
Ex tun t-xiky nimxix kxel lipan twitz kyaj
Paxil, aj tbya nlay naj.
76
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

NAN KAYIL
Ma tzinun nkutz jun tal be
Kyja ttzaj jun nana xuj tu tkaybil
Qintzun jun tchil tu twi
extzin juni tal tpa xjekymele
Inxix ntzaj qanen teqe
Inxix tok tilil tun tkanen
Iltzun tij tun tpone kayil
Baqa nya ma jaw te qij
Mala chi aj naj kye xjal kyja
Inxix tzaj qanen te qe
chux te nan
chux te chux te nan
Exsine matxinqmane teya may
Jekytzine tzan ma tziky baj kaxjil
Tuntzun nloqine jale
Exla ma chi aj kye kayil kyja
Me qa nkux naj jun mabil chin atzin ti tkuj
Exsin jun malbel qman is
kuxja nan
kujxa nana kujxa qel
Texpin ma ba loqina
Mapi chi aja bil tal chep
Okla kwel te be
Tzan ktzajil te nim qtxu jbal
Mala tzok tewin tal ti tkuj
Ikyxla tten ti tal tal
Kujxa nan
e U

Kujxa qel

77
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

SYUTBIL KYIJ QAJTZBILTZI


Qoqa qoqa nxboja,
Tojo ja te xnaqtzbil,
Jotqox tun tbant qun
Ayi qajtzbiltzi.
Qoqa tukil a, qolipek tij tata,
Qoqa tukil e, mabaj bitzin nex,
Qoqa tukil i, qo rinin sen jun ich,
Qoqa tukil o, qo lipen sen jun xtxo,
Qoqa tukil u, qbinchinku jun syutbil.
Okqo ujil jun, A, e, i, o, u.

CHMOL
Do, re, mi fa, sol,
Nxqinun jun tal chmol,
Intzejixix tij taqun,
In bitzun tojo qyol.
Do, re mi, fa, sol,
Nxqinun jun tal chmol,
Intzejixix tij taqun
Inchujun tojo chuj.
Do, re mi, fa, sol,
Inxqinun jun tal chmol,
Intzejixix tij taqun
Ntxukin kyijo us.
e I

78
Tkyajin Kol Xnaqtzbil Mam Yol

QO TOJ JAXNAQTZBIL
Qo qkyaqilx toj xnaqtzbil,
Junx tun tbant uj qun,
Tuntzun ajo ajxnaqtzal,
Kwel tyekin bitzbil qe.

Qoqe toj jaxnaqtzbil,


Qkyaqilx tun qxnaqtzan qib,
Qa qaj tun qjaw xtijinx,
Awo qukil qib
Qo ujin tijo xnaqtzbil,
Qa qaj tun tjaw qin qib,
Ex atzunjo qajlabil
Junx qo tzalaj tij.
Chinokilwe te ajxnaqtzal
Chinokilwe te ajqanel,
Chinokilwe te ajkawil,
Chinokil we qolkawil (kabmaj)

Ok, ok, ok, ok, ok,


Qotzalaj laj, laj, laj,
Ok, ok, ok, ok, ok,
Qotzalaj, laj, laj, laj. (kabmaj

e O

79
Xnaqtzbil Mam Yol Tkyajin Kol

Referencias Bibliogrficas
pp Proembi, Proeimca. (2007) Cultura Maya e Interculturalidad
Guatemala, Editora Educativa.

pp Instituto de Lingstica y Educacin, (2004) Gramtica


Pedaggica Mam. Guatemala: Universidad Rafael
Lndivar.

pp Jguan, S. (s/a) Qo Ujin ex qo Tzibin, 2da. Edicin, (s/E)


San Pedro Sacatepquez, San Marcos, Guatemala.

pp Toledo, M. (2010). Mtodos de Aprendizaje del Idioma


Maya. 1er. Proyecto Institucionalizacin de la Educacin
Bilinge intercultural en la universidad de San Carlos de
Guatemala. (s. Ed.)

pp MINEDUC, DIGEBI. (2002) Tumel Qyol Mam, Gramtica


del Idioma Mam, 1era. Edicin, Editorial Cholsamaj,
San Marcos Guatemala.

pp Cancionero volumen I, BITZMA/Sobrevivencia

pp Cancionero Infantil PEMBI/GTZ, Ao 2000


r P

Impreso en los talleres de


Cholsamaj

5a. Calle 2-58, Zona 1, Guatemala, C. A.


Telfonos: (502) 2232 5959 - 2232 5402
E-mail: editorialcholsamaj@yahoo.com
www.cholsamaj.org
80

Potrebbero piacerti anche