Sei sulla pagina 1di 177

UNIVERSIDADE DE SO PAULO

FACULDADE DE FILOSOFIA, LETRAS E CINCIAS HUMANAS


DEPARTAMENTO DE LETRAS MODERNAS
PROGRAMA DE PS-GRADUAO EM LNGUA ESPANHOLA E
LITERATURAS ESPANHOLA E HISPANO-AMERICANA

O casamento enganoso e O colquio dos ces


traduo anotada e estudo preliminar de duas novelas exemplares cervantinas

Silvia Massimini

Dissertao apresentada ao Programa de Ps-


Graduao em Lngua Espanhola e Literaturas
Espanhola e Hispano-Americana, do
Departamento de Letras Modernas da
Faculdade de Filosofia, Letras e Cincias
Humanas da Universidade de So Paulo, para
obteno do ttulo de Mestre em Letras.

Orientadora: Profa. Dra. Maria Augusta da Costa Vieira

So Paulo
2006
Ao Jeferson,
pela infinita pacincia
AGRADECIMENTOS

minha orientadora, Profa. Dra. Maria Augusta da Costa Vieira, pelo carinho e ateno, desde
os tempos de graduao, e por compartilhar to generosamente com seus orientandos de todo o
seu imenso conhecimento.

CAPES, pela bolsa de estudos concedida, o que me permitiu a dedicao integral a este
trabalho.

minha me, Mercdes, e s minhas irms, Adriana e Daniela, por todo o apoio durante esses
anos.

Ao Prof. Dr. Pedro Garcez Ghirardi e Profa. Dra. Mara Teresa Celada, pelas valiosas
sugestes feitas na ocasio de meu exame de qualificao.

Profa. Dra. Mara de la Concepcin Piero Valverde, pelas sugestes na traduo de algumas
expresses e refres.

A todas as colegas do Grupo de Estudos Cervantes, pelas inmeras discusses bastante frutferas
sobre Cervantes e teoria literria; especialmente a Marta Prez Rodrguez, amiga de todas as
horas, pela pacincia e por todo o apoio.

tradutora Lia Wyler, pelas sugestes em relao aos nomes das personagens.

s amigas Ktia Angelotti e Clara Quintela, que leram este trabalho com toda a ateno.
RESUMO

Esta dissertao consiste na traduo anotada de duas novelas de Cervantes: O casamento


enganoso e O colquio dos ces, que fazem parte da coleo de doze novelas publicadas pelo
autor em 1613 sob o ttulo Novelas exemplares. As tradues so precedidas de um estudo no
qual se discutem: a origem, a cronologia e a classificao das novelas, sua originalidade e
exemplaridade, bem como os conceitos de admiratio e verossimilhana, aos quais os escritores
do sculo XVII dedicavam especial ateno.

Palavras-chave: literatura espanhola; Cervantes; Novelas exemplares; traduo; linguagem.

RESUMEN

Este trabajo consiste en la traduccin, con notas, de dos novelas de Cervantes: El Casamiento
engaoso y El coloquio de los perros, que forman parte de la coleccin de doce novelas
publicadas por el autor en 1613 bajo el ttulo Novelas ejemplares. Las traducciones estn
precedidas de un estudio en que se discuten: el origen, la cronologa y la clasificacin de las
novelas, su originalidad y ejemplaridad, y tambin los conceptos de admiratio y verosimilitud, a
los cuales los escritores del siglo XVII dedicaban especial atencin.

Palabras llave: literatura espaola; Cervantes; Novelas ejemplares; traduccin; lenguaje.

ABSTRACT

This dissertation consists of the annotated translation of two short novels by Cervantes: El
casamiento engaoso e El coloquio de los perros, both part of the collection of twelve short
novels published by the author in 1613, Novelas ejemplares. The translations are preceded by a
study in which the following topics are examined: the origin, the chronology and the
classification of the short novels, their originality and exemplariness, as well as the concepts of
admiratio and verisimilitude, to which XVII century writers dedicated especial attention.

Key words: spanish literature; Cervantes; Novelas ejemplares; translation; language.


NDICE

Introduo ........................................................................................................................ 6

Estudo preliminar

As Novelas exemplares: origem, cronologia e classificao................................. 8


A originalidade das Novelas ejemplares .............................................................. 11
A exemplaridade das Novelas exemplares ........................................................... 14
A admiratio e a verossimilhana .......................................................................... 17
O casamento enganoso e O colquio dos ces ..................................................... 19

Consideraes sobre a traduo das novelas .................................................................... 23

Tradues

O casamento enganoso .......................................................................................... 31


O colquio dos ces ............................................................................................... 52

Notas ................................................................................................................................. 141

Bibliografia ......................................................................................................................... 173


INTRODUO

O objetivo deste trabalho a traduo de duas novelas exemplares de Cervantes, El


casamiento engaoso e El coloquio de los perros, que ser precedida por um estudo cujo
objetivo contextualizar o leitor no familiarizado com o universo cervantino. Leitor este que
de fundamental importncia em tal universo: de fato, ao analisarmos o conjunto formado por
estas duas novelas, podemos observar que Cervantes, h quatro sculos, j manifestava o desejo
de que o leitor tivesse uma participao ativa na interpretao do texto.
interessante notar que Cervantes, um dos maiores escritores da literatura ocidental e
considerado pela maioria dos crticos como o iniciador de um gnero literrio novo, o romance,
pouco estudado no Brasil. So escassos os trabalhos acerca da obra de Cervantes em lngua
portuguesa e, alm disso, a maioria deles sobre o Quixote; sobre as Novelas exemplares,
praticamente, no h bibliografia. Outro fato que nos chama a ateno que h trs edies das
Novelas exemplares no Brasil, mas em nenhuma delas h a traduo de El coloquio de los
perros1.
H, sim, a traduo de El casamiento engaoso, mas trata-se de uma traduo
incompleta, j que os 18 ltimos pargrafos da novela, nos quais se faz aluso novela El
coloquio de los perros, foram simplesmente suprimidos. A meu ver, portanto, faz-se necessria
uma traduo integral das duas novelas consideradas como um conjunto, para que possamos
entender plenamente seu sentido e as muitas reflexes sobre potica que Cervantes inseriu nessas
pginas.
Este trabalho divide-se em trs partes: a primeira delas dedicada a um estudo preliminar
sobre as Novelas exemplares, no qual se discutem: a origem, a cronologia e a classificao das
novelas, sua originalidade e exemplaridade, bem como os conceitos de admiratio e
verossimilhana, aos quais os escritores do sculo XVII dedicavam especial ateno. A segunda
parte enfoca algumas consideraes sobre o ato tradutrio, em geral, e os critrios utilizados na
traduo das duas novelas, em particular. A terceira parte apresenta a traduo das novelas O
casamento enganoso e O colquio dos ces.
A traduo das novelas foi baseada nas seguintes edies das Novelas ejemplares: a de
Jorge Garca Lpez (Barcelona, Crtica, 2001), a de Florencio Sevilla Arroyo e Antonio Rey
Hazas (Madrid, Espasa Calpe, 1996), e a de Harry Sieber (Madrid, Ctedra, 1990). Todas elas

1
As trs edies a que me refiro so as da Editora Boa Leitura (So Paulo, 1970), da Abril Cultural (So Paulo,
1983) e da Ediouro (Rio de Janeiro, 1993), todas traduzidas por Darly Nicolanna Scornaienchi. curioso notar que
na edio da Boa Leitura h um prefcio do prof. Julio Garca Morejn, no qual ele se refere novela O casamento
enganoso como uma espcie de prlogo ao Colquio dos ces... no includo na edio. Alm de El coloquio de los
perros, em nenhuma das edies brasileiras aparecem outras duas novelas: La gitanilla e La ilustre fregona.
reproduzem o texto princeps das Novelas ejemplares (Madrid, Juan de la Cuesta, 1613). Trata-se
de edies elaboradas criteriosamente, com excelentes introdues e inmeros comentrios e
anotaes que ilustram o sentido e o contedo do texto. Tambm recorrem aos dicionrios mais
autorizados (como, entre outros, o de Corominas, Diccionario crtico etimolgico de la lengua
castellana, o de Correas, Vocabulario de refranes e frases proverbiales, o de Covarrubias,
Tesoro de la lengua castellana o espaola, e o Diccionario de Autoridades, da Real Academia
Espaola), esclarecendo o significado concreto de cada um dos termos com sentido obscuro para
o leitor contemporneo, o que facilita o entendimento de expresses especficas da poca
utilizadas por Cervantes.
As notas que complementam esta traduo foram elaboradas tendo como principais
fontes de pesquisa as edies anteriormente citadas, especialmente a de Jorge Garca Lpez,
considerada hoje a mais completa edio das Novelas exemplares e uma fonte de referncia
obrigatria no apenas para os estudiosos de Cervantes, mas tambm para o pblico leitor em
geral.
ESTUDO PRELIMINAR

As Novelas exemplares: origem, cronologia e classificao

A primeira edio das Novelas exemplares de Cervantes foi aprovada pela censura em
1612 e impressa em 1613, oito anos depois do surgimento da primeira parte do Quixote e quando
seu autor j contava com sessenta e seis anos, achando-se no ltimo e mais frutfero decnio de
vida no que diz respeito sua produo literria impressa. Trata-se, portanto, de uma obra de
absoluta maturidade, no apenas pela data de sua publicao, mas tambm pela plenitude
literria que o escritor atingiu na composio das doze novelas, que aparecem com os seguintes
ttulos, nesta ordem: La gitanilla, El amante liberal, Rinconete y Cortadillo, La espaola
inglesa, El licenciado Vidriera, La fuerza de la sangre, El celoso extremeo, La ilustre fregona,
Las dos doncellas, La seora Cornelia, El casamiento engaoso e El coloquio de los perros.
As Novelas exemplares eram uma novidade no apenas para Cervantes, mas para a
literatura espanhola da poca, na qual no havia tradio de narraes curtas. Existiam relatos
prximos ao conto, de tradio medieval e com razes folclricas, como os do Conde Lucanor,
de Don Juan Manuel, e os de Patrauelo, de Juan de Timoneda. E tambm haviam se difundido
muitas novelas adaptadas e traduzidas de escritores italianos, como Bocaccio2. Contudo, a
primeira coleo de novelas espanholas, a maior parte delas com personagens e ambientes
nacionais, sem dvida a de Cervantes.
A gnese das Novelas exemplares to mal conhecida como a do teatro cervantino, mas
possivelmente a coleo tenha sido escrita em diversos momentos entre 1590 e 1612, poca em
que Cervantes redige tambm outras narrativas curtas, como as includas na primeira parte do
Quixote (O curioso impertinente, O capito cativo). A crtica considera que as novelas Rinconete
y Cortadillo mencionada em 1605 no Quixote e El celoso extremeo tenham sido escritas por
volta de 1590. Uma primeira verso desses dois relatos aparece na Miscelnea manuscrita que
Francisco Porras de la Cmara fez para o arcebispo de Sevilha, dom Fernando Nio de Guevara,
em 1604. Essas duas novelas aparecem depois entre as Exemplares com importantes variaes
em seu texto, sobretudo em El celoso extremeo, o que permite pensar que, para a coleo de
Novelas exemplares, Cervantes recuperou e retocou vrias obras que escrevera em pocas
distintas3. Quanto data de composio das outras dez novelas, sempre foi motivo de hipteses

2
ngel Basanta, Cervantes y la creacin de la novela moderna, Madrid, Anaya, 1992, pp. 38-39.
3
Antonio Rey Hazas, Novelas ejemplares. In: CLOSE, Anthony et alii, Cervantes, Madrid, Centro de Estudios
Cervantinos, 1995, pp. 179-182.
contraditrias. El amante liberal e La espaola inglesa, que durante muito tempo foram
consideradas as mais antigas da coleo, na atualidade so consideradas posteriores ao regresso
do escritor a Madri. La gitanilla, El licenciado Vidriera, La ilustre fregona, El casamiento
engaoso e El coloquio de los perros fazem referncia a acontecimentos notveis da primeira
dcada do sculo XVII (xito do Guzmn de Alfarache, expulso dos mouriscos), mas algumas
dessas aluses podem ter sido introduzidas em uma ltima reviso4. Pois, como afirma E. C.
Riley, em poucas ocasies as datas ou fatos histricos que aparecem nos relatos servem para
identificar o momento em que foram escritas, porque, por um lado, Cervantes retificou de ltima
hora obras de poca bastante anterior e, por outro, estava mais preocupado em escrever uma srie
de acontecimentos que contribussem para criar um ambiente verossmil na estrutura narrativa,
gerando freqentemente anacronismos e contradies em relao ao tempo real, tal como
podemos observar, por exemplo, em La espaola inglesa5. Em razo disso, portanto,
praticamente impossvel estabelecer uma cronologia aplicvel data de composio das novelas.
Tambm houve inmeras tentativas, por parte dos crticos, de dividir em grupos
caractersticos as doze narrativas, levando-se em considerao seu valor literrio e o critrio
artstico de Cervantes. Entretanto, tambm nesse terreno quase impossvel chegar a um acordo,
pois entre os relatos encontram-se marcadas diferenas: h uma grande variedade de assuntos,
temas e formas alguns esto prximos a modelos italianos e outros supem um notvel
aprofundamento, seja psicolgico, social ou estilstico. Para Peter N. Dunn, em geral a histria
da crtica das Novelas exemplares segue os interesses acadmicos de sua poca: do lado
cientfico, a crtica estudou detalhadamente as fontes de Cervantes, sua influncia sobre os
escritores posteriores, seu vocabulrio e seu estilo: do lado humanstico, analisou as
personagens, seus valores e suas relaes com o autor. As classificaes das Novelas, portanto,
sempre refletiram fielmente as polaridades da poca dos crticos: realismo-idealismo,
observao-fantasia, verdade-artifcio6.
Ao longo dos anos, surgiram vrios critrios de classificao: novelas amatrias, de
costume, satricas, picarescas, de carter, humorsticas. Uma das distines mais aceitas,
atualmente, a de novelas idealizantes e novelas realistas. Do primeiro tipo seriam as histrias
bizantinas, com tramas complicadas, viagens e naufrgios: El amante liberal, La espaola
inglesa, Las dos doncellas. Do segundo tipo seriam aquelas centradas em quadros de costume,
espaos prximos e contemporneos ao leitor, com aspectos irnicos e satricos: Rinconete y
Cortadillo, El coloquio de los perros. Valbuena-Prat coloca, entre os dois extremos, um territrio

4
Peter N. Dunn, Las Novelas ejemplares. In: AVALLE-ARCE, J. B. e RILEY, E. C.(org.), Suma Cervantina,
Londres, Tamesis, 1973, pp. 81-82.
5
Edward C. Riley, Teora de la novela en Cervantes, Madrid, Taurus, 1962, p. 189.
6
Peter N. Dunn, op. cit., p. 89.
intermedirio de novelas ideorrealistas, em que o processo idealizador toma como ponto de
partida a realidade e no a conveno literria: La gitanilla, La ilustre fregona, El celoso
extremeo7.
A verdade que a representao do mundo proposta pelas novelas cervantinas foge s
classificaes que a crtica tentou estabelecer em diversas pocas. Opor as novelas realistas s
novelas idealistas, por exemplo, significa multiplicar as distines aparentes a partir de critrios
anacrnicos. Como diz Antonio Rey Hazas,

no s si tienen otra utilidade que la meramente pedaggica las clasificaciones y


agrupaciones de novelas que se han hecho y se hacen, a no ser que indaguen una
determinada trayectoria potica, a la bsqueda del camino cervantino hacia la novela
corta perfecta; pero aun en estos casos, dadas las insalvables dificultades cronolgicas, es
difcil ir ms all de la pura hiptesis o de la simple conjetura8.

As narraes curtas cervantinas so, simultaneamente, crticas e conformistas, realistas e


idealistas, oniscientes e autocriadoras, srias e burlescas, perspectivistas e fechadas, tuteladas e
livres. Alm disso, nelas coincidem as duas concepes opostas da natureza que havia na poca:
1) a que via o mundo como um caos no qual os elementos tendiam corrupo ou luta entre si
e na qual o homem estava dividido com relao a si prprio, aos demais seres humanos e
sociedade, tambm catica, injusta e pervertida; 2) a interpretao do universo como um
conjunto consoante, ordenado e guardado por Deus, presidido pela harmonia e pela hierarquia,
pela concrdia entre corpo e alma, dentro do homem, ou entre este e a sociedade sua volta, sem
fissuras entre os seres humanos e seus sentimentos, suas paixes, sua sociedade, seu amor, sua
religio, sua origem, sua famlia, etc. Concepo qual correspondem frmulas narrativas como
a pastoril ou a cavalheiresca9. Contudo, isso no implica dissociao alguma de grupos
narrativos opostos, antes o contrrio, unidade na dualidade, da maneira usual nos sculos XVI e
XVII. Porque

Cervantes, evidentemente, no estaba satisfecho con ninguno de estos dos tipos de


narraciones; en las Novelas ejemplares no hay ni novelas picarescas ni verdaderas novelas
de aventuras (...) En todas las novelas estn presentes ambos conceptos de naturaleza,
ambos rdenes de realidad10.

7
Juan Manuel Oliver Cabaes, Las Novelas ejemplares. In: CERVANTES, M. de, Novelas ejemplares (Rinconete y
Cortadillo, La espaola inglesa, El licenciado Vidriera), Madrid, Castalia, 1987, p. 38.
8
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, Introduccin. In: CERVANTES, M. de, Novelas ejemplares,
Madrid, Espasa Calpe, 1996, p. 15.
9
Idem, p. 17.
10
Peter N. Dunn, op. cit., p. 93.
A originalidade das Novelas exemplares

Na poca de Cervantes, a prosa narrativa desfrutava de pouca estima entre os cultos, e


essa falta de apreo era compartilhada inclusive pelos prprios escritores. Tal fato se devia
escassa ateno que o gnero havia merecido dos tratadistas retricos clssicos, os quais, em
suas preceptivas, consideravam-no uma manifestao literria de nvel menor, derivada do
poema pico. Em tais termos haviam se pronunciado Aristteles em sua Potica e Pinciano,
mxima autoridade espanhola nesse campo, em sua Philosopha antigua potica, que desenvolve
as doutrinas do primeiro. Conseqentemente, no havia, como nos outros gneros literrios, um
corpo de regras consagradas pela autoridade dos clssicos que o narrador devia seguir para
escrever suas obras11. Portanto Cervantes, ao compor sua produo narrativa, enfrenta o desafio
de abordar um gnero praticamente novo, que consegue dignificar e elevar alta considerao de
que j desfrutam os mais sublimes, como o teatro e a poesia. Consciente de seu trabalho, alm
disso, ele preenche seus textos com reflexes crticas pessoais sobre a literatura em geral e,
muito em particular, sobre a arte narrativa.
Deve-se recordar que no Sculo de Ouro se distinguiam claramente vrios tipos de
relatos, os quais eram divididos em subgneros diferentes. O primeiro era constitudo pelas
narraes longas, cujos expoentes mais significativos eram os livros de cavalaria, o gnero
sentimental ou a picaresca; o segundo era formado pelos contos breves, de freqente filiao
folclrica, em que se distinguiu Juan de Timoneda; o ltimo, de apario mais tardia, era o
formado pelas novelas, nico ao que se aplicava concretamente tal nome, de origem italiana e
composto por obras de menor extenso que as primeiras e maior que as segundas. Precisamente a
esse ltimo grupo que pertencem as Novelas exemplares de Cervantes.
Na Itlia, esse gnero havia conhecido seu esplendor com o Decameron de Bocaccio,
obra que alcanou extraordinria difuso na Europa e cujas histrias foram traduzidas e imitadas
em muitas ocasies. Vrios outros narradores italianos alcanaram fama e popularidade, em
especial Mateo Bandello e Giraldi Cinthio, que possivelmente influenciaram a obra cervantina.
Naturalmente, sua influncia no importante quanto a fatos argumentais, mas sim em relao
concepo do gnero e s caractersticas que definem o mesmo diante das demais manifestaes
narrativas. Pode-se afirmar, portanto, que Cervantes tomou dessas novelas o modelo formal e sua
arquitetura estrutural, aceitando seu paradigma de extenso, a unidade e a continuidade do
argumento, e a necessidade de que este fosse verossmil12.

11
Juan Manuel Oliver Cabaes, op. cit., pp. 33-34.
12
Idem, p. 35.
De acordo com o prprio autor, as doze novelas constituem o primeiro exemplo de relato
curto na literatura espanhola, levando-se em considerao o significado, naquela poca, da
palavra novela. No prlogo s Novelas exemplares, Cervantes proclama sua novidade com
bastante orgulho:

[...] yo soy el primero que he novelado en lengua castellana, que las muchas novelas que
en ella andan impresas, todas son traducidas de lenguas extranjeras, y stas son mas
propias, no imitadas ni hurtadas; mi ingenio las engendr, y las pari mi pluma, y van
creciendo en los brazos de la estampa13.

Tais afirmaes so exatas, pois, em primeiro lugar, a obra teve um xito imediato:
quatro edies no primeiro ano, contando as edies piratas; vinte e trs edies durante o
sculo XVII, e tambm inmeras tradues e adaptaes. Em segundo lugar, Cervantes acerta ao
dizer que foi o primeiro a novelar em lngua castelhana por vrias razes, entre as quais se
destaca a profunda meditao que realizou sobre todas as formas literrias que o haviam
precedido, tanto na Espanha como fora dela.
De fato, as Novelas exemplares trazem grandes novidades. certo que elas foram
concebidas a partir das italianas, com estruturas narrativas similares, mas o escritor inventou
argumentos originais e introduziu modificaes importantes, podendo ser apontados vrios
aspectos que aperfeioam tecnicamente o gnero com relao aos modelos italianos: a
importncia maior concedida ao dilogo, que raramente era utilizado pelos novellieri; deles
tomou boa parte das caractersticas externas do gnero, mas no respeitou sua ordem cronolgica
geralmente estrita, inclinando-se pelo incio in media res; ateve-se mais que eles ao princpio
de captar a ateno do leitor por meios muito originais, entre os quais se sobressaem os
procedentes do teatro e, sobretudo, superou a objetividade dos italianos. Alm disso, nota-se a
ausncia de comentrios, citaes eruditas e sentenas, de que os italianos abusavam, distraindo
a ateno do leitor do assunto principal; a reduo da presena de elementos fantsticos em favor
da ateno vida real; sua extraordinria pintura da psicologia das personagens; sua preocupao
pela verossimilhana do narrado; seu interesse pela honestidade dos relatos; seu gosto por
ampliar o assunto nico, interpolando peripcias secundrias que animam a narrao, evitando a
monotonia sem prejudicar sua unidade; a nacionalizao de assuntos e personagens; a supresso
de elementos maravilhosos ou sobrenaturais, como modo de potencializar o realismo que gera
verossimilhana; o otimismo e a generosidade vitais que o levam a evitar temas trgicos e finais

13
Miguel de Cervantes, Novelas ejemplares. Ed. de Jorge Garca Lpez. Barcelona, Crtica, 2001, p. 19.
infelizes...14 Alm disso, Cervantes assimilou, sintetizou e fundiu, de diversas maneiras, as
tradies do relato j apresentadas com todos os gneros literrios espanhis anteriores, sem
esquecer a comdia barroca ou o dilogo renascentista. Ao lado da novella e da bizantina,
aparecem a pastoril e a cavalheiresca; junto novela picaresca esto o relato filosfico e o
dilogo lucianesco15. Praticamente no h forma ou gnero anterior que no tenha sido
assimilado profundamente pela potica cervantina da prosa. Pode-se afirmar com certeza que,
apesar da variedade e do nmero de seus modelos, a frmula da novela curta a que o autor do
Quixote chegou foi radicalmente anticonvencional e irredutvel a um modelo pr-formado16.
Assim, pode-se ver como Rinconete y Cortadillo funde originalmente a jcara com a
picaresca, gnero este que tambm est presente em La ilustre fregona, ao lado da tradio mais
idealista, bem como na esplndida bilogia de que nos ocuparemos mais detalhadamente, El
casamiento engaoso e El coloquio de los perros, s que junto chacota e ao dilogo lucianesco,
neste caso. La espaola inglesa, por sua vez, leva a novela bizantina ao Atlntico, enquanto que
El amante liberal mantm o gnero grego em seu mbito natural do mar Mediterrneo, embora
unido tradio mourisca e de relato de cativeiro, j iniciada pela histria do capito cativo do
primeiro Quixote. La fuerza de la sangre, Las dos doncellas e La seora Cornelia se movem nos
terrenos do modelo da novella italiana, embora rejuvenescida nos trs casos por elementos
procedentes da comdia, prximos farsa no primeiro caso e bastante mais srios no ltimo. A
frmula italiana tambm est presente em El celoso extremeo, embora a peculiaridade dessa
novela a torne quase inclassificvel entre as formas narrativas de sua poca. A original El
licenciado Vidriera sintetiza a narrao satrico-filosfica, o folclore e a novela de
transformaes. La gitanilla, enfim, integra coerentemente elementos cortesos, cavalheirescos e
pastoris. Se a tudo isso acrescentamos as novelas intercaladas em torno estalagem do primeiro
Quixote, comprovaremos que no se pode detectar a falta de nenhum gnero narrativo da
poca17.
Como diz Antonio Rey Hazas, tal esforo de reflexo, meditao, assimilao e,
sobretudo, de inovao narrativa no pode dever-se casualidade. Trata-se, sem dvida, do
resultado magistral de um plano de renovao da novela quinhentista. De um projeto consciente,
bem concebido e bem-acabado de rejuvenescimento de todas as formas narrativas existentes,
cujo fruto geral simplesmente o romance18.

14
Jorge Garca Lpez, Prlogo. In: CERVANTES, M. de, Novelas ejemplares, Barcelona, Crtica, 2001, pp.
LXXIX-LXXXVIII.
15
ngel Basanta, op. cit., p. 42.
16
Jean Canavaggio, Cervantes, Madrid, Espasa Calpe, 1987, p. 215.
17
Harry Sieber, Introduccin. In: CERVANTES, M. de, Novelas ejemplares, Madrid, Ctedra, 1990, pp. 11-38.
18
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, Cervantes. Vida y literatura, Madrid, Alianza Editorial, 1995, pp.
78-79.
A exemplaridade das Novelas exemplares

Muito foi escrito acerca da exemplaridade dessas narraes. A diversidade de


interpretaes proporcionada pela cervantina ambigidade do prlogo:

Heles dado nombre de ejemplares, y si bien lo miras, no hay ninguna de quien no se


pueda sacar algn ejemplo provechoso; y si no fuera por no alargar este sujeto, quiz te
mostrara el sabroso y honesto fruto que se podra sacar, as de todas juntas, como de cada
una de por s. Mi intento ha sido poner en la plaza de nuestra repblica una mesa de
trucos, donde cada uno puede llegar a entretenerse, sin dao de barras; digo, sin dao del
alma ni del cuerpo, porque los ejercicios honestos y agradables antes aprovechan que
daan. [...] Una cosa me atrever a decirte, que si por algn modo alcanzara que la leccin
destas Novelas pudiera inducir a quien las leyera a algn mal deseo o pensamiento, antes
me cortara la mano con que las escrib que sacarlas en pblico19.

Pouco antes, no mesmo Prlogo al lector, Cervantes havia formulado uma idia
bastante semelhante:

Quiero decir que los requebros amorosos que en algunas hallars, son tan honestos y tan
medidos con la razn y discurso cristiano, que no podrn mover a mal pensamiento al
descuidado o cuidadoso que las leyere20.

Parte da crtica cervantina, interpretando a exemplaridade em sentido moral, aceitou a


sinceridade do autor no prlogo citado. Tambm se pensou que a proposta de exemplaridade
moralizante poderia ser um tpico e responder s exigncias habituais na literatura de sua poca,
isto , necessidade de impor valores morais criao literria profana manifestada no Barroco
espanhol ou a uma atitude de cautela adotada por Cervantes com a finalidade de manter a estima
que obtivera junto aos poderosos depois do xito da primeira parte do Quixote21.
No entanto, a exemplaridade das novelas no est totalmente clara, se entendemos o
termo em sua acepo comum. Cervantes no moraliza diretamente salvo no caso de La
espaola inglesa e, talvez, nos de Rinconete y Cortadillo e El celoso extremeo. No segue, alm
disso, os esquemas da literatura exemplar e se afasta da seqncia sentena/exemplo
sistematicamente22. Desse modo, deve-se buscar a exemplaridade cervantina se que ela existe
por vias distintas s habituais na novela de sua poca, j que tem muito pouco (ou nada) em

19
Miguel de Cervantes, op. cit., pp. 18-19.
20
Idem, p. 18.
21
Juan Bautista Avalle-Arce, Introduccin. In: Cervantes, Miguel de. Novelas ejemplares. Madrid, Castalia, 1987,
p. 13.
22
Juan Manuel Oliver Cabaes, op. cit., p. 41.
comum com obras como o Guzmn de Alfarache (1599-1604), de Mateo Alemn, que se atm
estritamente aos modelos didticos retricos e medievalizantes, ou como La pcara Justina
(1605), de Francisco Lpez de beda, inverso pardica da obra alemaniana.
Para Amrico Castro, a reiterao da finalidade moral nas Exemplares excessiva,
sobretudo se comparada com o Quixote, no qual no h tamanha insistncia. Isso o leva a
defender a hiptese de que Cervantes, um cristo novo, ateve-se inicialmente caracterstica
atitude crtica e inconformista dos de sua casta, mas depois do xito do Quixote modificou seus
critrios e se adaptou s exigncias moralizadoras da casta dominante, dos cristos velhos, razo
pela qual se tornou muito mais conformista. Protegido por pessoas como o arcebispo Bernardo
de Sandoval y Rojas ou o conde de Lemos, Cervantes terminaria por ceder s imposies
conservadoras e aristocrticas destes, decorrendo da a insistncia na moralidade e
exemplaridade de suas novelas. Da procedem, tambm, as modificaes que fez na novela El
celoso extremeo, que Castro acredita ser devidas aos conselhos do arcebispo de Sevilha, Nio
de Guevara, a quem, como j foi dito, era dedicada a Miscelnea manuscrita de Porras de la
Cmara na qual se incluiu a primeira redao23.

Infelizmente, a hiptese de Castro no resiste menor anlise, porque Cervantes no


apenas no atenuou seu sentido crtico, mas o acentuou cada vez mais, como demonstra a
segunda parte do Quixote em relao primeira. Portanto, a explicao do sentido de
exemplaridade deve ser buscada por outros meios.

Possivelmente Cervantes tinha um conceito artstico da exemplaridade. Para ele, era


impossvel a moralizao se esta no viesse acompanhada de uma fruio esttica, porque tica e
esttica coincidiam na verdade artstica. Como diz Riley:

Por encima y por debajo de los avisos y ejemplos edificantes exista una regin en que lo
poticamente verdadero y lo ejemplar se reconciliaban, y ste debe haber sido el sentido
amplio en que Cervantes entenda la ejemplaridad. Al fin y al cabo, la literatura
imaginativa era ejemplar simplemente por ser representacin de la vida24.

A insistncia se devia, pois, ao novo e peculiar sentido da exemplaridade que suas


novelas traziam; era uma advertncia ao leitor para que se fixasse nela, para que se desse conta
de que a obra bem-feita, verossmil, harmnica e consoante, a que implica a fruio intelectual
da verdade artstica e literria, comporta inevitavelmente a satisfao exemplar que produz a

23
Amrico Castro, La ejemplaridad de las novelas cervantinas, in Hacia Cervantes, Madrid, Taurus, 1967, pp.
451-474.
24
Edward C. Riley, op. cit., p. 170.
verdade moral anexa25. Independentemente do fato de que s vezes coincida, parcial e
episodicamente, com a imoralidade. Para Cervantes, la verdad potica y la moralidad eran [...],
en ltimo trmino, inseparables, como afirma Riley26.
Apesar da necessria declarao expressa para a censura, de que haba que justificarse
ante la mala prensa del gnero27 herdada da tradio italiana, o certo que se faz necessrio
unir tica e esttica para compreender a exemplaridade das novelas cervantinas. E por isso
tambm imprescindvel levar em considerao que tal exemplaridade no se revela nunca com
clareza (pois o autor adverte: si bien lo miras), dado que ao leitor, ao seu olhar, que
corresponde encontr-la, sempre, alm disso, em torno vida e s suas instncias, luz dos
acontecimentos da novela. O leitor, como acontece habitualmente na narrativa cervantina, de
acordo com sua perspectiva individual e com liberdade, deve interpretar e completar o texto, que
precisa de sua colaborao ativa. E, visto que a trama artstica-literria indissocivel da
moralidade, ao leitor tambm corresponde, simultaneamente, encontrar a exemplaridade.
Portanto, como j recomendava Casalduero, las novelas ejemplares no deben buscarse para
aprender algo [...], no hay que buscar en ellas moral o moraleja alguna28, e sim l-las como
narraes de entretenimento, com pleno conhecimento de que tal deleite implicar um proveito,
de que o entretenimento ser, sem dvida, honestssimo. A grande qualidade literria de
Cervantes garante isso29.
Por causa da imensa qualidade dessas criaes narrativas, no raro que alguns
estudiosos tenham chegado a pensar que novelas exemplares no signifique, enfim, mais que
exemplos de novelas. Assim o fez Avalle-Arce, ao dizer que: Son ejemplares, evidentemente,
porque pueden servir de ejemplo y modelo a las nuevas generaciones artsticas espaolas30. Da
mesma forma Jean Canavaggio, para quem las doce novelas [...] merecen ser llamadas
ejemplares: son en efecto doce ficciones experimentales que exploran de forma sistemtica las
vas de la creacin novelesca31.
A exemplaridade, enfim, um tpico que no pode ser resolvido satisfatoriamente e, para
Harry Sieber,

posiblemente no merezca solucin, porque llega a ser un obstculo en la lectura de las


Novelas ejemplares como obra literaria. Cervantes saba bien que si hubiera escrito nada

25
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 21.
26
Idem, p. 173.
27
Alberto Blecua, Las Novelas Ejemplares. In: AAVV, Cervantes. La invencin potica de la novela moderna,
Anthropos, 98-99 (1989), p. 73b.
28
Joaqun Casalduero, Sentido y forma de las Novelas ejemplares, Madrid, Gredos, 1969, p. 54.
29
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., pp. 21-22.
30
Juan Bautista Avalle-Arce, Introduccin. In: CERVANTES, Miguel de, Novelas ejemplares, Madrid, Castalia,
1987, p. 17.
31
Jean Canavaggio, op. cit., p. 216.
ms que libros de ejemplos, no habra podido decir en serio que era el primero en novelar
en lengua castellana. Crea ciertamente que fabric algo nuevo y original y que no era
imitacin de otros libros, sino imitable. En este sentido [...] sus novelas ejemplares son
novelas originales, compartiendo quiz una definicin que ofrece Covarrubias de la
palabra ejemplar: Exemplo, lo que se copia de un libro o pintura, y ejemplar, el
original32.

A admiratio e a verossimilhana

Uma das caractersticas poticas que melhor define as Novelas exemplares a unio dos
elementos bsicos da potica urea, o admirvel e o verossmil, que so a chave para a
compreenso da extraordinria habilidade criativa de Cervantes.
As novelas, de fato, mostram a preocupao de Cervantes pela verossimilhana, o que
podemos entender como um artifcio em busca da credibilidade, e no do realismo33. Pensava-se,
de acordo com Aristteles, que, enquanto o apropriado para a histria era o particular (as coisas
como eram, por singulares que fossem), o apropriado para a arte seria o provvel, o tpico, o
universal. Isso se refere tanto aos personagens como aos acontecimentos. Os personagens que
povoam as novelas cervantinas no so indivduos (embora haja alguns toques de psicologia
individual): so caractersticos de seus tipos o enamorado de alma nobre, o jovem fogoso, etc.
, e o que Cervantes tem a dizer humanidade geral e no particular. A distrao que as
narrativas oferecem no deve ser buscada no realismo psicolgico, mas nos aspectos formais da
narrao: situaes estranhas e surpreendentes, mas no impossveis, inesperados encontros e
reconhecimentos, engenhosos esquemas narrativos, no visveis e, por isso, mais agradveis ao
leitor quando so percebidos. evidente que Cervantes projetou seu livro como um mostrurio
da arte de narrar, ao que se soma o prazer do estilo: elegante, variado s vezes simples, outras
retrico , solene ou humorstico, segundo pedia o relato34.
Todos os tratadistas literrios, todos os escritores barrocos defenderam a necessidade da
admirao e se deram conta das dificuldades que implicava sua harmonizao com a
verossimilhana. Cascales, um dos mais inteligentes estudiosos da potica clssica e urea, dizia
que35:

32
Harry Sieber, op. cit., p. 16.
33
Flix Martnez-Bonati, El Quijote y la potica de la novela, Alcal de Henares, Centro de Estudios Cervantinos,
1995, p. 195.
34
Peter N. Dunn, op. cit., pp. 85-86.
35
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 23.
La admiracin es una cosa importantsima en qualquier especie de poesa [...] Si el poeta
no es maravilloso, poca delectacin puede engendrar en los coraones [...] Para
engendrar, pues, maravilla, suelen los buenos poetas hazer fictiones de cosas probables y
verismiles; porque si la cosa no es probable, quin se maravillar de aquello que no
aprueba36?

Lugo y Dvila, por sua vez, mas se referindo especificamente potica narrativa,
compartilhava de tal opinio:

La mayor valenta y primor en la fbula que compone la novela es mover a la admiracin


con suceso dependiente del caso y la fortuna; mas esto tan prximo a lo verismil, que no
haya nada que repugne al crdito37.

Pinciano, enfim, talvez o mais influente de todos, e o nico anterior a Cervantes,


recomendara em sua Philosopha antigua potica que a obra literria fosse admirable y
verosmil. Ha de ser admirable porque los poemas que no traen admiracin no mueven cosa
alguna, y son como sueos fros algunas veces. Havia, sem dvida, uma importante dificuldade
na harmonizao proposta por ambos os conceitos que no escapava ao tratadista: parece que
tienen contradiccin lo admirable y lo verosmil38.
Certamente, no era simples solucionar essa equao, j que equivalia, na maior parte dos
casos, a converter em verossmil o inverossmil, em realidade literria o irreal. Cervantes, com
sua inteligncia narrativa mpar, superou com brilhantismo tamanho problema, como no o
fizeram seus contemporneos, em boa parte dos casos. Dessa forma, em seus relatos a admirao
torna-se verossmil mediante a sbia utilizao de artifcios literrios, criando assim sua prpria
realidade potica39.
Cervantes nos oferece uma extraordinria lio de teoria e prtica narrativas, aplicando os
conceitos de admiratio e de verossimilhana com grande maestria, nos dois relatos entrelaados
de El casamiento engaoso e El coloquio de los perros, novelas que constituem o objeto de
traduo deste trabalho e as quais analisaremos mais detalhadamente a seguir.

36
Francisco Cascales, Tablas poticas, ed. de B. Brancaforte, Madrid, Espasa-Calpe, 1975, pp. 169-171 (citado por
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 23).
37
Francisco de Lugo y Dvila, Teatro popular, ed. de Cortarelo, Madrid, 1906, pp. 24-26 (citado por Antonio Rey
Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 23).
38
Alonso Lpez Pinciano, Philosopha antigua potica, Madrid, CSIC, 1953, vol. II, p. 61 (citado por Antonio Rey
Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 24).
39
Antonio Rey Hazas e Florencio Sevilla Arroyo, op. cit., p. 24.
O casamento enganoso e O colquio dos ces

Estas duas novelas mantm uma relao muito estreita, a ponto de alguns estudiosos as
considerarem um s relato40, pois a primeira funciona como uma espcie de prlogo que
apresenta o interessante dilogo mantido entre os ces Cipio e Berganza, protagonistas da
segunda.
O casamento enganoso uma brevssima novela que conta, de maneira divertida e
animada, um fato da vida do alferes Campuzano. A histria se inicia quando o licenciado Peralta,
amigo do protagonista, encontra-o saindo do hospital da Ressurreio, em Valladolid, no qual
esteve durante vrios dias para curar-se de sfilis. Como Campuzano adquiriu a doena o tema
da novela, narrada em primeira pessoa pelo prprio alferes, por insistncia de Peralta. Assim,
ficamos sabendo de que maneira Campuzano conheceu dona Estefnia de Caicedo que, apesar de
no ser muito jovem e nem muito bela e de admitir um passado duvidoso, parece ser uma mulher
de posses. O soldado, enganado pelas aparncias de bem-estar econmico que a dama exibe,
decide cortej-la e casa-se com ela. Vo viver na casa da esposa, mas no final descobre-se que a
casa era, na verdade, de uma amiga de dona Estefnia, que, por sua vez, foge com o amante e o
ba que continha todas as posses e jias do alferes (que, na verdade, tambm eram falsas e no
valiam nada). Assim, a nica herana que Campuzano tem do casamento a sfilis contrada.
Entretanto, durante sua forada estadia no hospital, ocorre a ele uma aventura que ainda mais
surpreendente que seu desgraado matrimnio: em uma noite de insnia, testemunho do
dilogo entre dois ces do hospital, chamados Cipio e Berganza. Campuzano resolve escrever a
substncia do relato e entrega as anotaes ao amigo Peralta, para que as leia e expresse sua
opinio. Aps diversos protestos de incredulidade, o licenciado senta-se e comea a leitura,
enquanto o alferes dorme. Tem incio ento, a Novela e colquio que ocorreu entre Cipio e
Berganza, ces do hospital da Ressurreio, que fica na cidade de Valladolid, alm da porta do
Campo, a quem comumente chamam os ces de Mahdes (ou, como se tornou conhecida, O
colquio dos ces). A novela , sem sombra de dvida, o mais audaz experimento narrativo de
toda a srie, um triunfo total em todos os sentidos e uma pequena obra-prima. Berganza conta
suas aventuras a Cipio, que as comenta e impe seus limites, evitando os extremismos de seu
companheiro. Este, em razo de sua trajetria vital, chegou a conhecer profundamente a vida
humana. Serviu a diversos senhores: um magarefe do Matadouro de Sevilla; alguns pastores, que
matam o rebanho e culpam o lobo; um rico comerciante, que Berganza abandona por no poder
permitir que uma criada negra da casa se divirta com um outro empregado diante de seus
prprios olhos; um aguazil, que est combinado com sua amante para chantagear estrangeiros
40
Peter. N. Dunn, op. cit., p. 113.
ingnuos; um soldado, com o qual viaja pelos povoados e que o leva a Montilla, onde acontecer
a curiosa cena com a bruxa Caizares; um mourisco, ao qual tacha de avaro; um poeta; alguns
cmicos e, finalmente, Mahdes, que o leva ao hospital. No final da histria, o co conta o
dilogo entre quatro internos do hospital: um matemtico, um arbitrista, um poeta e um
alquimista.
Trata-se de uma srie de quadros satricos que inevitavelmente nos fazem lembrar a
narrativa picaresca. Mas, apesar das semelhanas evidentes Berganza foi co de muitos
amos, seu relato tem um carter itinerante... , as diferenas so muitas: o elemento mgico que
permite o dilogo entre os dois ces, as interrupes de Cipio, a bondade de Berganza...
Como disse Ameza, o artifcio dos ces falantes permite ao autor converter-se em
espectador e fiscal da sociedade de seu tempo. Fazer com que um co critique a conduta do
homem evidentemente uma ironia. O homem se comporta, aos olhos desse espectador
imparcial, de uma maneira absurda e contradiz constantemente os princpios morais mais
elementares. Os humanos, para Berganza, destruram completamente a ordem lgica e natural do
mundo, e o co se admira ao refletir sobre o que ocorre ao seu redor41.
Apesar de apresentar um esplndido quadro de costumes da Espanha do sculo XVII, a
maioria dos crticos concorda que O colquio dos ces est dedicado, principalmente, teoria e
prtica narrativas. O episdio central da vida de Berganza e o descrito com maiores detalhes
uma certa histria que me passou com uma grande feiticeira, discpula da Camacha de Montilla,
ou seja, a bruxa Caizares. Esse episdio a chave argumentativa do Colquio, porque, se
aceitarmos as explicaes da feiticeira, tanto Cipio como Berganza so seres humanos, filhos da
bruxa Montiela que foram metamorfoseados em sua atual forma canina por meio de feitiaria.
Explica-se assim o dom da palavra nos ces, que analisado em todos os sentidos possveis, em
particular em suas aplicaes literrias, ao longo de toda a narrao. Porque a palavra o rgo
da criao literria, e nesta reside a verdade potica, cuja definio e contedos foram a obsesso
da vida artstica de Cervantes. Por isso, Peter N. Dunn escreve a respeito de O colquio dos ces:

Esta novela es, seguramente, una metanovela. Est ms francamente dedicada al estudio
de las relaciones entre vida y ficcin que cualquier otra obra cervantina, salvo el Quijote,
y ms intimamente comprometida con la experiencia del escribir en s, en particular al
valorar las muy fuertes y ambiguas imgenes de la fantasa42.

O casamento enganoso e O colquio dos ces so as duas ltimas narraes contidas nas
Novelas exemplares e formam um todo indissolvel, na medida em que representam o processo

41
Blanco Aguinaga et alii, Historia social de la literatura espaola, Madrid, Castalia, 1979, pp. 129-30.
42
Peter N. Dunn, op. cit., p. 118.
completo da criao literria: o alferes Campuzano se apresenta como autor do Colquio; o co
Berganza o narrador do mesmo ao contar sua vida; seu companheiro Cipio atua como
interlocutor crtico que corrige e matiza o narrador; e o licenciado Peralta intervm como leitor
do texto escrito por Campuzano43. Trata-se, como bem assinalou Avalle-Arce, de um
maravilloso juego de cajas chinas: temos um conto (o da Montiela), que funciona dentro de
outro conto (o da Caizares), que funciona dentro de outro conto (o de Berganza), que funciona
dentro de outro conto (o dilogo canino), que funciona dentro de outro conto (a leitura do
licenciado Peralta), que funciona dentro de outro conto (o engano sofrido pelo alferes
Campuzano)44. Somando-se a tudo isso o fato de que o delrio produzido pela doena de Campuzano
em O casamento enganoso d verossimilhana potica a seus desvarios acerca do dilogo racional
entre dois ces, apreciaremos melhor a extraordinria lio de teoria e prtica narrativas que
Cervantes nos presenteou com esta obra genial.
Segundo Rey Hazas, apenas vistas como um nico relato que podemos compreender
totalmente a grandeza e a genialidade da obra, pois exatamente na relao interna das narraes
que se acha a chave de verossimilhana das mesmas. claro que, do ponto de vista dos materiais
que constituem as narraes, trata-se de duas novelas, de duas histrias diferentes e
independentes. Contudo, de suas perspectivas narrativas, as duas novelas se fundem, j que
estabelecem indubitveis nexos de reduplicao entre emissor e receptor. Nas palavras do crtico,
el problema de la unidad o no de estas dos novelas no depende de su materia narrativa, sino de
su perspectiva 45.
Cervantes nos ensina, por meio do entrelaamento das duas novelas, que a
verossimilhana literria depende apenas de suas regras poticas, e no do confronto com a
realidade externa. O escritor consegue unir as duas novelas por meio da inteligente e sbia
utilizao de recursos narrativos, como j dissemos, vistos como essenciais na teoria literria de
sua poca: a admiratio e a verossimilhana.
Na fuso O casamento enganoso/O colquio dos ces, o carter no usual da peripcia
narrativa absoluto, pois se trata de dois ces capazes de falar e pensar como seres humanos. A
admiratio est, ento, garantida. A verossimilhana conseguida por Cervantes mediante uma
complexa questo de tcnica literria: o alferes Campuzano, protagonista do Casamento, o
autor do Colquio, e estabelece nexos diretos entre os dois relatos, do ponto de vista da
verossimilhana, pois diz a Peralta, aps a narrao de sua lamentosa histria matrimonial, que
outros sucessos me restam por dizer que excedem toda a imaginao, ou seja, o dilogo entre

43
ngel Basanta, op. cit., p. 44.
44
Juan Bautista Avalle-Arce, op. cit., p. 26.
45
Antonio Rey Hazas, op. cit., p. 195.
Cipio e Berganza. Entretanto, o alferes no tem certeza se viu, ouviu ou sonhou que os ces de
Mahdes falavam. Conseqentemente, o licenciado coloca em dvida inclusive a veracidade do
relato do casamento de seu amigo, embora no final da leitura reconhea o artifcio e a inveno
do fabuloso colquio. As duas novelas so uma cadeia de relatos cuja verossimilhana depende
da integrao de suas narrativas. Assim, o admirvel casamento do soldado e Estefnia torna-
se realssimo, visto sob a tica fantstica e maravilhosa do colquio entre dois ces
inteligentes, capazes de articular palavras com sabedoria. Por sua vez, esse inaceitvel dilogo v-
se dotado de verossimilhana se projetarmos sobre ele a luz absolutamente incrvel do relato da
Canhizares, que afirma que uma bruxa, a Camacha, havia transformado os filhos de Montiela em
dois ces. Dessa maneira, Cervantes demonstra que a verossimilhana literria depende
integralmente das normas internas da prpria obra de arte, e no de sua comparao com o mundo
externo ao texto. E, de acordo com essa tica metanarrativa, o leitor entra tambm como
participante do texto, ao perceber que sua leitura que modifica o ponto de vista nico de um
relato. Como bem aponta Rey Hazas, o objetivo de Cervantes, ao fundir as duas novelas e coloc-
las como marco de toda a coleo das Novelas exemplares, o de que

el lector vea que la verosimilitud es una cuestin literaria, y pueda distanciarse y


proyectar su distanciamiento sobre las dems novelas. Para que el lector, en suma, perciba
buena parte de las claves novelescas tericas y prcticas del volumen al mismo tiempo
que adquiere conciencia de su posicin medular en ellas, y de su capacidad para trasladar
dichas claves a las dems novelas46.

Obviamente, as questes poticas elaboradas por Cervantes em suas narrativas so


indissociveis da viso do mundo que espelham, e tal viso se apia em uma percepo aberta,
flexvel e ampla da realidade. Para Cervantes, a realidade perspectivista, multifacetada e
interpretvel. Toda narrao de um fato a escolha de uma leitura entre outras muitas possveis
para tal fato, porque qualquer acontecimento admite tantas leituras quantos so os
espectadores. Ler Cervantes, e especialmente ler as Novelas exemplares de Cervantes, uma
aventura que nos converte em espectadores privilegiados do processo de reflexo sobre os
limites e a natureza da criao narrativa.

46
Antonio Rey Hazas, op. cit., p. 196.
CONSIDERAES SOBRE A TRADUO DAS NOVELAS

O conto Pierre Menard, autor do Quixote, de Jorge Luis Borges, entre suas vrias
possveis interpretaes, pode ser lido como um metatexto narrativo sobre as dificuldades e
hesitaes psicolgicas e histricas presentes em cada passagem de um texto de partida a um
outro de chegada. O conto se apresenta como uma resenha pstuma de um crtico literrio que
nos d a conhecer as obras de Menard, fictcio autor francs que viveu na metade do sculo XX.
Entre essas obras, encontra-se seu projeto mais ambicioso e fantstico: a tentativa de reescrever,
palavra por palavra, o Quixote. De fato, Menard, no queria compor outro Quixote o que seria
fcil , mas o Quixote. Intil acrescentar que nunca enfrentou uma transcrio mecnica do
original; no se propunha copi-lo. Sua admirvel ambio era produzir algumas pginas que
coincidissem palavra por palavra e linha por linha com as de Miguel de Cervantes47.
Inicialmente, pensou em ser o prprio Cervantes, porm descartou essa idia por julg-la fcil
demais. Seria mais interessante continuar sendo Pierre Menard e chegar ao Quixote mediante as
experincias de Pierre Menard48. Ou seja, o escritor quer reproduzir fielmente um texto
escrito por outro autor, em outra lngua e em outra poca, sem deixar de ser ele mesmo, sem
poder anular seu prprio contexto e as circunstncias em que vive. Embora seja um esforo
aparentemente impossvel, Menard chega a produzir alguns fragmentos idnticos ao Quixote de
Cervantes. No entanto, estes mesmos trechos assumem valores diferentes quando relacionados
aos respectivos contextos de Cervantes e Menard: ao repetir o texto de Cervantes, Menard deixa
entrever a impossibilidade da reproduo fiel, pois as palavras do texto cervantino no
conseguem delimitar seu significado original independentemente de um contexto, de uma leitura,
ou de uma interpretao.
Ao esboar minhas primeiras tentativas de traduo das novelas cervantinas El
casamiento engaoso e El coloquio de los perros, inicialmente e com grande dose de
ingenuidade pensei em proceder como uma espcie de Pierre Menard. Ou seja, identificar-me
totalmente com Cervantes, reproduzir fielmente a idia e o estilo do texto original, fazer uma
traduo to fluente e natural do original que apagasse quaisquer vestgios de minha presena no
texto de chegada. Obviamente, assim como Pierre Menard, muito cedo dei-me conta da total
inviabilidade do projeto, uma vez que a traduo de qualquer texto fiel no ao texto original,
mas quilo que o tradutor considera ser o texto original, o que depende, supostamente, de sua

47
Jorge Luis Borges, Pierre Menard, autor do Quixote, in Fices. Trad. de Carlos Nejar. 4 ed. So Paulo, Globo,
2000 (Obras completas de Jorge Luis Borges, volume 1), p. 493.
48
Idem, p. 494.
leitura desse texto, sempre condicionada por sua concepo de mundo, seu contexto histrico e
social. Assim, de acordo com Rosemary Arrojo,

ainda que um tradutor conseguisse chegar a uma repetio total de um determinado texto,
sua traduo no recuperaria nunca a totalidade do original: revelaria, inevitavelmente,
uma interpretao desse texto que, por sua vez, ser, sempre, apenas lido e interpretado, e
nunca totalmente decifrado ou controlado49.

Portanto, o sentido de um ato de traduo, ao estar condicionado pelo contexto


lingstico, cultural e histrico no qual recebido, varia no tempo, no espao e na cultura. Dessa
maneira, um texto um fenmeno cultural que, dentro de sua cultura, exerce e sofre muitas
influncias. Nesse sentido dialgico, tanto o original quanto sua traduo compartilham igual
importncia. Cada leitura, cada reescritura, cada traduo enriquece o texto. Toda obra
estabelece um dilogo com outros textos e com um contexto; os textos so relaes que
necessariamente evoluem em outros contextos50.
O mundo que damos como conhecido em nossa vida cotidiana apenas uma de suas
possveis interpretaes. A cultura (e a lngua como seu instrumento) modela nossa viso de
mundo e importante, em especial para um tradutor, ter em conta essas diferenas entre culturas
para oferecer ao leitor, mediante sua traduo, uma janela, o mais ampla possvel, para as outras
culturas do mundo.
Nas palavras de Georges Mounin,

cada lngua constitui um vasto sistema de estruturas, diferente do das outras lnguas, no
qual so ordenadas culturalmente as formas e as categorias graas s quais o indivduo
no somente comunica como tambm analisa a natureza, percebe esse ou aquele tipo de
fenmenos ou de relaes, nas quais molda a sua maneira de raciocinar, e atravs das
quais constri o edifcio de seu conhecimento do mundo51.

Ou seja, toda lngua um sistema que realiza uma seleo atravs da realidade objetiva.
Na verdade, cada lngua cria uma imagem da realidade, configura a realidade sua prpria
maneira, incorporando em sua estrutura formal e em seu uso social e histrico todo um
repositrio cultural, antropolgico, imagtico, que delineia um primeiro quadro de apreenso e
expresso do mundo, com um determinado conjunto de matizes, difceis, para no dizer

49
Rosemary Arrojo, Oficina de traduo: a teoria na prtica, So Paulo, tica, 1986, p. 22.
50
Suzanne Jill Levine, Escriba subversiva: una potica de la traduccin, Mxico, Fondo de Cultura Econmica,
1998, p. 28.
51
Georges Mounin, Os problemas tericos da traduo, So Paulo, Cultrix, 1975, p. 53.
impossveis, de serem reencontradas em outro idioma, na mesmssima configurao de valores52.
Assim, os elementos de realidade da linguagem em uma lngua determinada nunca reaparecem
exatamente sob a mesma forma em uma outra lngua nem constituem uma cpia direta da
realidade. Representam, pelo contrrio, a realizao lingstica e conceitual de uma viso da
realidade, conduzindo o ser humano a pensar, sentir e dizer o mundo de determinada maneira
percebida como tpica de seu complexo lngua/cultura.
Portanto, cada lngua-cultura, cada domnio cultural tem a sua historicidade, sem
contemporaneidade com as outras. J mencionamos o fato de que cada lngua, produto e veculo
de uma cultura, mantm as especificidades dessa cultura, e as diferenas entre lnguas-culturas
constituem uma barreira traduo. Contudo, tais barreiras so intransponveis? Concordamos
com Aubert, para quem a viso de mundo configurada por cada idioma no to inerente e
especfica a ponto de condenar ao fracasso qualquer tentativa de traduo que inclua, entre seus
propsitos, o resgate dessa mesma viso de mundo. Por outro lado, o autor concorda que no
possvel aceitar a tese de uma neutralidade na relao lngua/viso de mundo. Porm, afirma que
essa relao, motivada e essencial em vrios planos, no nem inflexvel nem esttica: impe
dificuldades evidentes, no muralhas intransponveis53. Seriam se a traduo visasse identidade
absoluta; mas, se aceitarmos a simples equivalncia, as barreiras podem ser transpostas, pois,
apesar das especificidades socioculturais, permanecem em grande porcentagem os universais
antropolgicos, biolgicos, sociolgicos, culturais e lingsticos, dos quais o tradutor ir se valer
para reconstruir o texto.
Por outro lado, se uma das questes primordiais no campo da traduo saber como dar
forma equivalente em lnguas diferentes a objetos invariantes, no menos pertinente saber em
que medida se constata a prpria permanncia dos objetos em diferentes culturas. Assim, avaliar
o grau de literalidade em uma traduo, bem como sua possibilidade, equivale a determinar a
disparidade no s de cdigos, mas tambm de culturas e cosmovises. Se a traduo literal
implica uma convergncia quase automtica de significados e significantes de duas lnguas, a
impossibilidade da literalidade, em contrapartida, transforma-se em um ndice das divergncias
dessas duas lnguas, indicando as variantes lxico-gramaticais, sociolingsticas e
antropoculturais que as separam.
Assim, o processo de informao recproca e de incluso em um mundo cultural geral no
somente aproxima as diferentes culturas, mas tambm destaca suas diferenas. Ao aderir a um
mundo cultural geral, uma cultura comea a cultivar principalmente sua prpria originalidade.

52
Francis Aubert, As (in)fidelidades da traduo: servides e autonomia do tradutor, 2 ed. Campinas, Editora da
UNICAMP, 1994, pp. 40-41.
53
Idem, p. 42.
Uma cultura separada existe sempre por si mesma, de modo natural e regulada por normas
estabelecidas. Quando passa a fazer parte de um sistema mais amplo, obtm um ponto de vista
externo de si mesma e constata sua prpria especificidade. De acordo com tal viso, a traduo
um instrumento de crescimento e fecundao recproca entre culturas. O fato de ler a prpria
realidade sob pontos de vista diferentes enriquece enormemente as capacidades cognitivas e
sugere leituras ainda diferentes e novas solues de problemas.
De acordo com Paulo Rnai,

devido dessemelhana das condies de vida, impossvel que qualquer traduo d a


mesma impresso do original. Pois precisamente esse argumento irrespondvel que
salienta uma das mais importantes razes de ser da traduo: permitir s pessoas formular
idias sobre a maneira de viver e de sentir das que vivem noutras partes do mundo54.

O tradutor, ento, tem uma misso crucial: pode conservar as diferenas culturais e
introduzi-las como tais na cultura receptora, ou negar a existncia de tais diferenas e apropriar-
se sub-repticiamente do que pertence outra cultura.
Holmes, o fundador da tradutologia como disciplina, props um modelo muito eficaz
para descrever as opes do tradutor nesse contexto de dialtica prprio/alheio. Holmes sustenta
que o tradutor se move em trs mbitos distintos: o contexto lingstico, o intertexto literrio e a
situao sociocultural. Nessas trs esferas, o tradutor pode optar por uma maior ou menor
conservao dos elementos alheios no texto traduzido ao longo de dois eixos: a exotizao frente
naturalizao e a historicizao frente modernizao. Em outras palavras, e segundo a
perspectiva de Holmes, existe um eixo diacrnico, ao longo do qual se mede a distncia
cronolgica ou histrica entre o original e a traduo. Ao longo desse eixo, o tradutor pode optar
pela conservao do elemento histrico (historicizao) ou por sua adaptao ao tempo da
traduo (modernizao). Por outro lado, h um eixo sincrnico, ao longo do qual se medem e
contrastam as diferenas culturais, no em perodos histricos concretos, mas em diversas reas.
Ao longo desse eixo, o tradutor pode optar pela conservao dos elementos alheios (exotizao)
ou por sua adaptao cultura receptora (naturalizao ou, melhor ainda, familiarizao ou
domesticao). Como bvio, a historicizao e a exotizao so opes que tendem a manter os
elementos alheios na traduo, enquanto a modernizao e a naturalizao tendem a ocultar as
diferenas diacrnicas e sincrnicas55.
Na relao com um elemento estranho prpria cultura, as duas atitudes so assim
resumveis: quando o elemento estranho apropriado, negando-lhe a identidade de elemento

54
Paulo Rnai, A traduo vivida. 2 ed. Rio de Janeiro, Nova Fronteira, 1981, p. 50.
55
J. S. Holmes, Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies, Amsterd, Rodopi, 1988, pp.
37-38.
estranho e, ao mesmo tempo, apresentando-o como se fosse prprio da cultura receptora, a
preocupao principal com a aceitabilidade do elemento estranho na cultura receptora; quando,
em vez disso, o mesmo importado, conservando a sua identidade de elemento proveniente de
uma cultura externa, a preocupao principal do mediador cultural a adequao do texto
importado em relao sua identidade na cultura emissora56.
A adaptao focalizada na aceitabilidade do texto para a cultura receptora se arrisca a
cancelar a identidade, a origem do texto, a no considerar o fato de que se trata de um texto
importado, traduzido, que na sua cultura de origem tem uma identidade bem precisa. Deste
modo, todas as caractersticas do texto que poderiam faz-lo parecer diferente so eliminadas ou
embotadas, e a cultura que o recebe no se enriquece de elementos novos, de novas categorias,
de modos novos de conceber o mundo.
A adaptao focalizada na adequao do texto cultura emissora se arrisca a tornar difcil
a sua fruio por parte do modelo de leitor; no entanto, quando tem sucesso, torna-se um canal
muito importante para importar elementos estrangeiros prpria cultura, enriquecendo-a.
Especificamente em relao traduo das novelas de Cervantes, objeto prtico das
reflexes esboadas acima, acreditamos que o caminho a ser seguido , obviamente, o da
adequao do texto em relao sua identidade na cultura emissora. As duas novelas,
especialmente O colquio dos ces, so um dos mais preciosos documentos que possumos para
conhecer, em detalhes, a cultura e os costumes espanhis do sculo XVII. Portanto, o desejvel
apresentar de modo interessante elementos dessa cultura remota estimulando a curiosidade do
leitor e, ao mesmo tempo, criar um aparato metatextual constitudo de um prefcio e de notas de
rodap para explicitar as partes do texto que so intraduzveis, as opes de interpretao
encobertas ao leitor da traduo, a presena de termos culturais que dificultam a compreenso na
cultura receptora. A tarefa, sem dvida, no fcil, sobretudo pelas diferenas diacrnicas
marcantes, no apenas de natureza lingustica como tambm de unidade referencial, de viso de
mundo, apresentando problemas de interpretao e de decises estratgicas sobre o
encaminhamento a dar ao ato tradutrio.
Entretanto, como afirma Srgio Molina no posfcio sua traduo do Quixote, apesar dos
quatrocentos anos que nos separam de Cervantes, o texto suscita familiaridade mesmo
considerando essa distncia. Molina explica que no sculo XVII, em Portugal, a prpria lngua
da poca

apresentava algumas caractersticas que o aproximavam do idioma dos vizinhos


peninsulares, sobretudo no padro rtmico e na colocao dos pronomes. Curiosamente,
56
Gideon Toury, Descriptive Translation Studies and Beyond, Amsterd-Filadlfia, Benjamins, 1995, p. 142.
esses traos perdurariam no portugus do Brasil [...] O idioma falado no Brasil manteve
mais semelhanas com o portugus clssico ao menos escrito que a lngua do Portugal
moderno57.

Assim, para o tradutor, ao ler o texto original de Cervantes sente-se um misto de


estranhamento e proximidade que teria de ser recriado de algum modo na nossa lngua58.
George Steiner chama de idioma-centauro um idioma tradutrio como que a meio
caminho da lngua de partida e da lngua de chegada, muito mais perto desta, evidentemente,
mas contaminado, sem desfigur-la, com o esprito da outra. Tal interlngua j tinha sido sonhada
por um dos primeiros tericos modernos da traduo, o filsofo Schleiermacher, para quem esta
devia conduzir a lngua do original, adotando-lhe as formas sintticas, mesmo que isso a
obrigasse a forar a tolerncia do idioma de traduo, a fim de tornar patentes no s as
modalidades do texto de origem, mas tambm a distncia que os separa59. Eis aqui uma
justificativa da adoo, em nossa traduo, dos pronomes vs e vossa merc, hoje obsoletos tanto
na lngua falada quanto na escrita: atravs deles, cria-se um distanciamento temporal entre o
leitor e o texto.
A preocupao primordial ao longo de toda a traduo foi a de ser o mais fiel possvel s
novelas cervantinas. Assim, a maioria das palavras utilizadas constava do lxico da lngua
portuguesa at o sculo XVII, apesar de ter, s vezes, um sentido obscuro para o leitor de hoje.
Quando julguei que o emprego de determinados termos ou expresses lingusticas pudesse gerar
problemas de compreeenso, procurei explicar seu significado em nota parte.
Uma das maiores dificuldades encontradas diz respeito s alteraes de tom (ou tons)
medida que o texto caminha. Se a linguagem utilizada no Casamento enganoso solta, leve,
graciosa, no Colquio dos ces ela se transforma: uma linguagem filosfica, composta de
longos perodos e inverses sintticas radicais, que foram preservados na medida do possvel.
Parece-me que a linguagem se transforma conforme as andanas do co Berganza: a cada novo
amo, novo universo, nova utilizao de palavras, nova semntica e novo lxico. Assim, o
episdio do magarefe reconstitui a linguagem da gente que povoava as ruas da Sevilha da poca;
com seu amo mercador, Berganza reproduz a linguagem jurdica da poca; no episdio da
Colindres e do aguazil, destacam-se o linguajar e as grias dos rufies, que j fora to vivamente
explorado por Cervantes na novela Rinconete y Cortadillo; o episdio do tamborileiro nos deixa

57
Srgio Molina, Posfcio do Tradutor. In: CERVANTES, M. de, O engenhoso fidalgo D. Quixote de La Mancha,
So Paulo, Editora 34, 2002, p. 730.
58
Obviamente, refere-se ele ao Quixote e no s Novelas exemplares, mas tais consideras podem ser tambm
aplicadas a estas ltimas, haja vista tratar-se do mesmo autor, configurando-se nos dois textos as mesmas
caractersticas semnticas, estilsticas, etc.
59
Jos Paulo Paes, Traduo: a ponte necessria, So Paulo, tica, 1990, p. 43.
entrever a linguagem soldadesca da poca... enfim, procurou-se manter, acima de tudo, essa
variedade lingstica relativa a cada episdio.
Outra dificuldade foi a compreenso do significado atual de algumas expresses que
aparecem no texto, dificuldade esta, inclusive, apontada pelos editores das vrias edies
espanholas com as quais trabalhei. Quando isso ocorreu, a nica alternativa foi seguir a escolha
feita por essas edies: manter a expresso e explic-la (quando possvel) em nota parte.
Por ltimo, duas observaes: 1) Os topnimos e nomes prprios foram adaptados ou
mantidos de acordo com o que tradicionalmente se usa no Brasil (por exemplo: Sevilla >
Sevilha; San Llorente > So Loureno; Cipin > Cipio) ou quando sua manuteno causasse
demasiado estranhamento (por exemplo: doa Estefana > dona Estefnia; Caizares >
Canhizares); 2) Os refres foram alterados por seus equivalentes portugueses ou, na inexistncia
destes, foram traduzidos literalmente, mesmo que isso implicasse incompreenso ao leitor
contemporneo. Neste caso, a expresso foi explicada em nota, como por exemplo no refro del
lobo un pelo, y se de la espuerta, alterao cervantina do refro del lobo un pelo, y se de la
frente, cujo signficado longamente comentado na nota 95.
Gostaria, enfim, de dizer que esta traduo o fruto de quatro anos de um longo trabalho
de pesquisa; como Cervantes orgulha-se, no prlogo s suas Novelas, de ser o primeiro a
novelar em lngua castelhana, assim tambm me orgulho eu da traduo destas novelas,
podendo dizer, com ele, que elas so minhas prprias, nem imitadas nem furtadas; meu engenho
as engendrou e as pariu minha pluma. Resta-me, pois, esperar que a frase final da sentena
cervantina, vo crescendo nos braos da estampa, se cumpra.
TRADUES
NOVELA DEL NOVELA DO
CASAMIENTO ENGAOSO CASAMENTO ENGANOSO1

Sala del hospital de la Resurreccin, que Saa do hospital da Ressurreio, que fica
est en Valladolid, fuera de la puerta del em Valladolid, alm da porta do Campo2,
Campo, un soldado que, por servirle su um soldado que, por servir-lhe a espada de
espada de bculo, y por la flaqueza de sus bculo, e pela fraqueza de suas pernas e
piernas y amarillez de su rostro, mostraba palidez de seu rosto, demonstrava
bien claro que, aunque no era el tiempo muy claramente que, embora o tempo no
caluroso, deba de haber sudado en veinte estivesse muito quente, devia ter suado3 em
das todo el humor que quiz granje en una vinte dias todo o humor4 que, talvez,
hora. Iba haciendo pinitos y dando traspis granjeara em uma hora. Ia cambaleando5 e
como convaleciente, y, al entrar por la dando trasps como convalescente e, ao
puerta de la ciudad, vio que hacia l vena entrar pela porta da cidade, viu que em sua
un su amigo a quien no haba visto en ms direo vinha um seu amigo a quem no
de seis meses, el cual, santigundose como encontrava h mais de seis meses, o qual,
si viera alguna mala visin, llegndose a l benzendo-se como se vira alguma m
le dijo: viso6, aproximou-se dele e disse:
Qu es esto, seor alfrez Campuzano? Es Que isto, senhor alferes Campuzano7?
posible que est vuesa merced en esta tierra? possvel que esteja vossa merc nesta terra?
Como quien soy, que le haca en Flandes, antes Imaginava-o em Flandres, antes terando
terciando all la pica que arrastrando aqu la ali a lana8 que arrastando aqui a espada.
espada! Qu color! Qu flaqueza es sa! Que palidez, que fraqueza essa?!
A lo cual respondi Campuzano: Ao qual respondeu Campuzano:
A lo si estoy en esta tierra o no, seor Se estou nesta terra ou no, senhor
licenciado Peralta, el verme en ella le licenciado Peralta9, ver-me nela lhe
responde; a las dems preguntas no tengo responde; s demais perguntas nada tenho a
que decir sino que salgo de aquel hospital dizer, seno que acabo de sair daquele
de sudar catorce cargas de bubas que me hospital, depois de suar catorze cargas de
ech a cuestas una mujer que escog por bubos10 que me deixou no corpo uma mulher
ma, que non debiera. a quem escolhi por minha, e no deveria.
Luego casse vuesa merced? replic Ento vossa merc se casou? replicou
Peralta. Peralta.
S, seor respondi Campuzano. Sim, senhor respondeu Campuzano.
Sera por amores dijo Peralta , y tales Talvez tenha sido por amor disse
casamientos traen consigo aparejada la Peralta , e tais casamentos sempre vm
ejecucin del arrepentimiento. acompanhados de arrependimento.
No sabr decir si fue por amores No saberei dizer se foi por amor
respondi el alfrez , aunque sabr afirmar respondeu o alferes , embora saberei afirmar
que fue por dolores, pues de mi casamiento, que foi por dor, pois do meu casamento, ou
o cansamiento, saqu tantos en el cuerpo y cansamento, carrego tantas dores no corpo e
en el alma que los del cuerpo, para na alma que as do corpo, para cur-las, me
entretenerlos, me cuestan cuarenta sudores y custaram quarenta suadouros, e as da alma,
los del alma no hallo remedio para aliviarlos no encontro remdio para sequer as aliviar11.
siquiera. Pero, porque no estoy para tener Mas, como no posso manter longas
largas plticas en la calle, vuesa merced me conversas na rua, vossa merc me perdoe, que
perdone, que otro da con ms comodidad le outro dia, mais comodamente, lhe darei conta
dar cuenta de mis sucesos, que son los ms de meus sucessos, que so os mais novos e
nuevos y peregrinos que vuesa merced peregrinos que vossa merc talvez tenha
habr odo en todos los das de su vida. ouvido em todos os dias de sua vida.
No ha de ser as dijo el licenciado , No h de ser assim disse o licenciado ,
sino que quiero que venga conmigo a mi pois quero que venha comigo minha casa e ali
posada y all haremos penitencia juntos, que faremos penitncia juntos12, porque o cozido
la olla es muy de enfermo, y aunque est prprio para convalescentes e, embora tenha
tasada para dos, un pastel suplir con mi sido feito para dois, meu criado se contentar
criado, y, si la convalecencia lo sufre, unas com um pastel13 e, se a convalescena permitir,
lonjas de jamn de Rute nos harn la salva, umas fatias de presunto de Rute14 nos faro a
y sobre todo la buena voluntad con que lo salva15, e sobretudo a boa vontade com que o
ofrezco, no slo esta vez, sino todas las que ofereo, no somente desta vez, mas todas as
vuesa merced quisiere. que vossa merc quiser.
Agradeciselo Campuzano y acept el Agradeceu-lhe Campuzano e aceitou o
convite y los ofrecimientos. Fueron a San convite e os oferecimentos. Foram a So
Llorente, oyeron misa, llevle Peralta a su Loureno16, ouviram missa, levou-lhe
casa, diole lo prometido y ofreciselo de Peralta sua casa, deu-lhe o prometido e
nuevo, y pidile en acabando de comer le ofereceu-lho de novo, e pediu-lhe, em
contase los sucesos que tanto le haba acabando de comer, que contasse os
encarecido. No se hizo de rogar sucessos que tanto lhe havia encarecido.
Campuzano, antes comenz a decir desta Campuzano no se fez de rogado, antes
manera: comeou a dizer desta maneira:
Bien se acordar vuesa merced, seor Bem deve se lembrar vossa merc, senhor
licenciado Peralta, como yo haca en esta licenciado Peralta, como eu, nesta cidade,
ciudad camarada con el capitn Pedro de era colega17 do capito Pedro de Herrera,
Herrera, que ahora est en Flandes. que agora est em Flandres.
Bien me acuerdo respondi Peralta. Bem me lembro respondeu Peralta.
Pues un da prosigui Campuzano que Pois um dia prosseguiu Campuzano
acabbamos de comer en aquella posada de em que acabvamos de comer naquela
la Solana donde vivamos, entraron dos pousada da Solana18, onde morvamos,
mujeres de gentil parecer con dos criadas. entraram duas mulheres de gentil parecer,
La una se puso a hablar con el capitn en com duas criadas. Uma delas se ps a falar
pie, arrimados a una ventana; y la otra se com o capito em p, encostados em uma
sent en una silla junto a m, derribado el janela; e a outra se sentou em uma cadeira
manto hasta la barba, sin dejar ver el rostro junto a mim, declinado o manto at o
ms de aquello que conceda la raridad del queixo, sem deixar ver de seu rosto mais do
manto. que aquilo que permitia a rareza do manto19.
Y aunque le supliqu que por cortesa me E embora eu lhe tenha suplicado que, por
hiciese merced de descubrirse, no fue posible cortesia, me fizesse a merc de descobrir-
acabarlo con ella, cosa que me encendi ms se, no foi possvel convenc-la, coisa que
el deseo de verla. Y para acrecentarle ms me atiou ainda mais o desejo de v-la20. E,
o ya fuese de industria o acaso sac la para acrescentar fosse de propsito21 ou
seora una muy blanca mano con muy por acaso , exibiu a senhora uma mo
buenas sortijas. Estaba yo entonces muito branca, com excelentes anis. Estava
bizarrsimo, con aquella gran cadena que eu ento bizarrssimo, com aquela grande
vuesa merced debi de conocerme, el corrente que vossa merc j deve ter visto,
sombrero con plumas y cintillo, el vestido de o chapu com plumas e cordes, o traje
colores a fuer de soldado, y tan gallardo a los colorido comum aos soldados22, e to
ojos de mi locura que me daba a entender galhardo aos olhos de minha loucura que
que las poda matar en el aire. Con todo esto me julgava irresistvel23. Contudo, roguei-
le rogu que se descubriese, a lo que ella me lhe que se descobrisse, ao que ela
respondi: No seis importuno. Casa tengo, respondeu: No sejais importuno. Tenho
haced a un paje que me siga que aunque yo minha casa; ordenai a um pajem que me
soy ms honrada de lo que promete esta siga, pois, embora eu seja mais honrada do
respuesta, todava a trueco de ver si responde que faz crer esta resposta, permitirei que
vuestra discrecin a vuestra gallarda, me vejais, apenas para confirmar se vossa
holgar de que me veis. discrio corresponde vossa galhardia.
Besle las manos por la grande merced que Beijei-lhe as mos pela grande merc que
me haca, en pago de la cual le promet me fazia, em troca da qual lhe prometi
montes de oro. Acab el capitn su pltica; montes de ouro. Terminou o capito sua
ellas se fueron; siguilas un criado mo. conversa; elas se foram; seguiu-as um
Djome el capitn que lo que la dama le criado meu. Disse-me o capito que o que a
quera era que le llevase unas cartas a dama queria era que ele levasse umas cartas
Flandes a otro capitn, que deca ser su a Flandres para outro capito, que ela dizia
primo, aunque l saba que no era sino su ser seu primo, embora ele soubesse que no
galn. era nada mais que seu amante.
Yo qued abrasado con las manos de nieve Eu fiquei abrasado pelas mos de neve que
que haba visto y muerto por el rostro que havia visto e cobioso pelo rosto que desejava
deseaba ver. Y as otro da, guindome mi ver. E assim, no dia seguinte, guiado pelo meu
criado, diseme libre entrada. Hall una criado, deu-se-me livre entrada. Encontrei uma
casa muy bien aderezada y una mujer de casa muito bem aparelhada e uma mulher de
hasta treinta aos, a quien conoc por las quase trinta anos, a quem reconheci pelas
manos. No era hermosa en estremo, pero mos. No era extremamente bonita, mas de tal
ralo de suerte que poda enamorar sorte que podia prender pelo trato, porque tinha
comunicada, porque tena un tono de habla um tom de voz to suave que penetrava pelos
tan suave, que se entraba por los odos en el ouvidos at a alma. Passei com ela longos e
alma. Pas con ella luengos y amorosos amorosos colquios; alardeei, ostentei, insisti,
coloquios; blason, hend, raj, ofrec, ofereci, prometi e dei todas as demonstraes
promet y hice todas las demonstraciones que me pareceram ser necessrias para tornar-
que me pareci ser necesarias para hacerme me benquisto por ela24. Porm, como ela
bienquisto con ella. Pero como ella estaba estava acostumada a ouvir semelhantes ou
hecha a or semejantes o mayores maiores oferecimentos e razes, parecia que
ofrecimientos y razones, pareca que les lhes escutava atentamente, mas no lhes dava
daba atento odo antes que crdito alguno. crdito algum. Finalmente, nossos encontros
Finalmente, nuestra pltica se pas en flores floresceram durante quatro dias em que
cuatro das que continu en visitalla, sin que continuei a visit-la, sem que eu chegasse a
llegase a coger el fruto que deseaba. colher o fruto que desejava.
En el tiempo que la visit, siempre hall la Nos momentos em que a visitei, sempre
casa desembarazada, sin que viese visiones encontrei a casa livre, sem que
en ella de parientes fingidos, ni de amigos vislumbrasse nela parentes falsos ou
verdaderos; servala una moza ms taimada amigos verdadeiros25; servia-lhe uma
que simple. Finalmente, tratando mis criada mais astuta que simplria.
amores como soldado que est en vspera de Finalmente, tratando meus amores como
mudar, apur a mi seora doa Estefana de soldado em vspera de partir, pressionei
Caicedo que ste es el nombre de la que minha senhora dona Estefnia de Caicedo
as me tiene y respondime: Seor que este o nome da que assim me deixou
alfrez Campuzano, simplicidad sera si yo , que me respondeu: Senhor alferes
quisiese venderme a vuesa merced por Campuzano, tola seria eu se quisesse
santa. vender-me a vossa merc por santa.
Pecadora he sido y an ahora lo soy, pero Pecadora fui e ainda hoje o sou, mas no de
no de manera que los vecinos me maneira que os vizinhos prximos
murmuren, ni los apartados me noten. Ni de murmurem e os mais afastados me
mis padres, ni de otro pariente hered critiquem26. Nem de meus pais nem de outro
hacienda alguna, y con todo esto vale el parente herdei herana alguma, e, contudo, os
menaje de mi casa, bien validos, dos mil y mveis de minha casa valem, bem contados,
quinientos escudos; y stos en cosas que, dois mil e quinhentos escudos27; e isto em
puestas en almoneda, lo que se tardare en coisas que, postas em almoeda28, quanto
ponellas se tardar en convertirse en mais se tardar em leilo-las, mais tardaro a
dineros. se converter em dinheiro.
Con esta hacienda busco marido a quien Com estes bens procuro marido a quem me
entregarme y a quien tener obediencia, a entregar e a quem obedecer, a quem,
quien juntamente con la enmienda de mi juntamente com o meu bom
vida le entregar una increble solicitud de comportamento, entregarei uma incrvel
regalarle y servirle, porque no tiene prncipe solicitude em cuidar e servir, pois no tem
cocinero ms goloso ni que mejor sepa dar prncipe algum cozinheiro mais desejvel
el punto a los guisados que le s dar yo nem que melhor saiba dar o ponto nos
cuando mostrando ser casera me quiero guisados que eu, quando me decido a ser
poner a ello. S ser mayordomo en casa, dona de casa. Sei ser mordomo na porta,
moza en la cocina y seora en la sala. En criada na cozinha e dama na sala. De fato,
efeto, s mandar, y s hacer que me sei mandar e sei fazer com que me
obedezcan. No desperdicio nada y allego obedeam. No desperdio nada e
mucho; mi real no vale menos, sino mucho economizo muito; meu dinheiro no vale
ms, cuando se gasta por mi orden. La ropa menos, e sim muito mais, quando gasto por
blanca que tengo, que es mucha y muy minha ordem. A roupa branca que tenho,
buena, no se sac de tiendas ni lenceros: que muita e da melhor, no foi comprada
estos pulgares y los de mis criadas la em lojas nem de mercadores: estes
hilaron; y si pudiera tejerse en casa, se polegares e os de minhas criadas a fiaram; e
tejiera. se fosse possvel tec-la em casa, assim seria.
Digo estas alabanzas mas porque no Digo estes louvores em meu favor porque
acarrean vituperio cuando es forzosa la no causam vituprio quando h
necesidad de decirlas. Finalmente, quiero necessidade de diz-los. Finalmente, quero
decir que yo busco marido que me ampare, dizer que eu procuro marido que me
me mande y me honre, y no galn que me ampare, governe e honre, e no galanteador
sirva y me vitupere. Si vuesa merced que me sirva e vitupere. Se vossa merc
gustare de aceptar la prenda que se le quiser aceitar a ddiva que se lhe oferece,
ofrece, aqu estoy moliente y corriente, aqui estou pura e simplesmente29, sujeita a
sujeta a todo aquello que vuesa merced tudo aquilo que vossa merc ordenar, sem
ordenare, sin andar en venta, que es lo me pr venda30, que o mesmo que andar
mismo andar en lenguas de casamenteros, y em lngua de casamenteiros31, e no h
no hay ninguno tan bueno para concertar el nada to bom para completar o todo como
todo como las mismas partes. suas prprias partes.
Yo, que tena entonces el juicio no en la Eu, que tinha ento o juzo no na cabea,
cabeza, sino en los carcaares, mas nas nuvens32, parecendo-me o deleite,
hacindoseme el deleite en aquel punto na ocasio, ainda maior do que na
mayor de lo que en la imaginacin le imaginao o pintava33, e oferecendo-se-me
pintaba, y ofrecindoseme tan a la vista la vista tal quantidade de bens que j os
cantidad de hacienda que ya la contemplaba contemplava convertidos em dinheiro, sem
en dineros convertida, sin hacer otros fazer mais discursos do que aqueles a que
discursos de aquellos a que daba lugar el dava lugar o prazer, que me havia colocado
gusto, que me tena echados grillos al grilhes ao entendimento, lhe disse que eu
entendimiento, le dije que yo era el era venturoso e afortunado por ter-me dado
venturoso y bien afortunado en haberme o cu, quase por milagre, tal companheira,
dado el cielo, casi por milagro, tal para torn-la senhora da minha vontade e
compaera para hacerla seora de mi dos meus bens, que no eram to poucos
voluntad y de mi hacienda, que no era tan que no valessem, com aquela corrente que
poca que no valiese, con aquella cadena trazia no pescoo e com outras pequenas
que traa al cuello y con otras joyuelas que jias que tinha em casa, alm de
tena en casa, y con deshacerme de algunas me desfazer de algumas galas de
galas de soldado, ms de dos mil ducados, soldado, mais de dois mil ducados que,
que juntos con los dos mil y quinientos juntos com os dois mil e quinhentos seus,
suyos eran suficiente cantidad para eram suficiente quantia para retirarmo-nos
retirarnos a vivir a una aldea de donde yo a uma aldeia de onde eu era natural e onde
era natural y adonde tena algunas races; tinha algumas razes; fortuna tal que, bem
hacienda tal, que sobrellevada con el dinero, administrada com o dinheiro, vendendo os
vendiendo los frutos a su tiempo, nos poda frutos a seu tempo, nos podia dar uma vida
dar una vida alegre y descansada. En alegre e descansada. Enfim, naquela
resolucin, aquella vez se concert nuestro ocasio acertamos nosso desponsrio e
desposorio y se dio traza cmo los dos esclarecemos nossa vida de solteiros, e nos
hicisemos informacin de solteros, y en los trs dias de festas que vieram a seguir, em
tres das de fiesta que vinieron luego juntos uma Pscoa, fizeram-se os proclamas34 e
en una pascua se hicieron las no quarto dia nos desposamos, achando-se
amonestaciones, y al cuarto da nos presentes ao desponsrio dois amigos meus
desposamos, hallndose presentes al e um mancebo que ela disse ser primo seu,
desposorio dos amigos mos y un mancebo a quem eu tratei como parente, com
que ella dijo ser primo suyo, a quien yo me palavras de muito comedimento, como
ofrec por pariente con palabras de mucho haviam sido todas as que at ento eu havia
comedimiento, como lo haban sido todas dirigido minha nova esposa, com
las que hasta entonces a mi nueva esposa inteno to falsa e traioeira que prefiro
haba dado, con intencin tan torcida y ficar calado; porque, embora esteja dizendo
traidora que la quiero callar; porque aunque somente verdades, no so verdades de
estoy diciendo verdades, no son verdades de confessionrio, que no podem deixar de
confesin que no pueden dejar de decirse. ser ditas.
Mud mi criado el bal de la posada a casa Conduziu meu criado o ba da pousada para
de mi mujer; encerr en l delante della mi a casa de minha mulher; guardei nele, diante
magnfica cadena; mostrle otras tres o dela, minha magnfica corrente; mostrei-lhe
cuatro, si no tan grandes, de mejor hechura, outras trs ou quatro, se no to grandes, de
con otros tres o cuatro cintillos de diversas melhor feitura, assim como trs ou quatro
suertes; hcele patentes mis galas y mis cordes de diversos tipos; patenteei-lhe meus
plumas y entregule para el gasto de casa trajes de gala e minhas plumas, e entreguei-
hasta cuatrocientos reales que tena. Seis lhe para os gastos da casa quase quatrocentos
das goc del pan de la boda, espacindome reais que possua. Seis dias gozei da lua-de-
en casa como el yerno ruin en la del suegro mel35, deliciando-me como genro pobre em
rico. casa de sogro rico36.
Pis ricas alhombras, ahaj sbanas de Pisei ricos tapetes, amassei lenis de
holanda, alumbrme con candeleros de holanda37, alumiei-me com candelabros de
plata; almorzaba en la cama, levantbame prata; tomava o desjejum na cama,
a las once, coma a las doce y a las dos levantava-me s onze, almoava ao meio-dia
sesteaba en el estrado; bailbanme doa e, s duas, fazia a sesta na saleta38; dona
Estefana y la moza el agua delante. Mi Estefnia e a criada deitavam-me gua s
mozo, que hasta all le haba conocido mos39. Meu criado, que at ento se me
perezoso y lerdo, se haba vuelto un havia mostrado preguioso e lerdo, se havia
corzo. transformado em um coro.
El rato que doa Estefana faltaba de mi Nos momentos em que dona Estefnia no
lado la haban de hallar en la cocina estava ao meu lado, haviam de ach-la na
toda solcita en ordenar guisados que cozinha, toda solcita em preparar comidas
me despertasen el gusto y me avivasen que me despertassem o gosto e me
el apetito. Mis camisas, cuellos y avivassem o apetite. Minhas camisas,
pauelos eran un nuevo Aranjuez de colarinhos e lenos eram um novo Aranjuez
flores, segn olan, baados en la agua de flores40, pelo perfume que exalavam,
de ngeles y de azahar que sobre ellos banhados na gua de anjos41 e de flor de
se derramaba. laranjeira que sobre eles se derramava.
Pasronse estos das volando, como se Passaram-se estes dias voando como
pasan los aos que estn debajo de la passam os anos que esto sob a jurisdio
jurisdicin del tiempo; en los cuales das, do tempo; em tais dias, por ver-me to
por verme tan regalado y tan bien servido, regalado e to bem servido, ia se
iba mudando en buena la mala intencin transformando em boa a m inteno com
con que aquel negocio haba comenzado. Al que aquele negcio havia comeado. Ao
cabo de los cuales, una maana, que an fim dos quais, uma manh, quando ainda
estaba con doa Estefana en la cama, estava com dona Estefnia na cama,
llamaron con grandes golpes a la puerta de chamaram com grandes batidas porta de
la calle. Asomse la moza a la ventana, y entrada. Assomou a criada janela e,
quitndose al momento, dijo: virando-se no mesmo instante, disse:
Oh, que sea ella la bien venida! Han visto Oh! Que ela seja bem-vinda! Viram
y cmo ha venido ms presto de lo que como veio mais cedo do que escreveu
escribi el otro da? avisando?
Quin es la que ha venido, moza? le Quem que chegou, criada?
pregunt. perguntei-lhe.
Quin? respondi ella . Es mi Quem? respondeu ela . minha
seora doa Clementa Bueso, y viene con senhora dona Clementa Bueso, e vem com
ella el seor don Lope Melndez de ela o senhor dom Lope Melndez de
Almendrez, con otros dos criados y Almendrez, com outros dois criados e
Hortigosa, la duea que llev consigo. Hortigosa, a ama que levou consigo42.
Corre, moza, bien haya yo!, y brelos Corre, criada, bendita seja eu, e abre-lhes
dijo a este punto doa Estefana , y vos, a porta disse a esta altura dona Estefnia ,
seor, por mi amor, que no os alborotis ni e vs, senhor, por meu amor, no vos agiteis
respondis por m a ninguna cosa que contra nem respondais em meu lugar a coisa alguma
m oyredes. que contra mim ouvirdes.
Pues quin ha de deciros cosa que os Mas quem h de dizer algo que vos
ofenda, y ms estando yo delante? Decidme ofenda, ainda mais diante de mim? Dizei-
qu gente es sta que me parece que os ha me que gente esta, pois me parece que
alborotado su venida. vos perturbou sua vinda.
No tengo lugar de responderos dijo No tenho tempo para responder-vos
doa Estefana ; slo sabed que todo lo que disse dona Estefnia ; sabei apenas que tudo
aqu pasare es fingido y que tira a cierto o que aqui se passar fingido e que visa a
designio y efeto que despus sabris. certo desgnio e efeito que depois sabereis.
Y aunque quisiera replicarle a esto, no me E, embora eu quisesse replicar a isto, no
dio lugar la seora doa Clementa Bueso, mo permitiu a senhora dona Clementa
que se entr en la sala vestida de raso verde Bueso, pois entrou no quarto vestida de
prensado con muchos pasamanos de oro, cetim verde plissado com muitos gales de
capotillo de lo mismo y con la misma ouro, capotilho do mesmo tecido e com a
guarnicin, sombrero con plumas verdes, mesma guarnio, chapu de plumas verdes,
blancas y encarnadas, y con rico cintillo de brancas e encarnadas, e com rico cordo de
oro, y con un delgado velo cubierta la mitad ouro, e com um fino vu cobrindo a metade
del rostro. Entr con ella el seor don Lope do rosto. Entrou com ela o senhor dom Lope
Melndez de Almendrez, no menos bizarro Melndez de Almendrez, no menos
que ricamente vestido de camino. La duea bizarro que ricamente vestido para
Hortigosa fue la primera que habl, viagem43. A ama Hortigosa foi a primeira
diciendo: que falou, dizendo:
Jess! Qu es esto? Ocupado el lecho Jesus! Que isto? Ocupado o leito de
de mi seora doa Clementa, y ms con minha senhora dona Clementa, e ainda por
ocupacin de hombre? Milagros veo hoy en cima com um homem? Milagres vejo hoje
esta casa; a fe que se ha ido bien del pie a la nesta casa; no h dvida de que a senhora
mano la seora Estefana, fiada en la Estefnia tomou o p pela mo, confiada na
amistad de mi seora. amizade de minha senhora!
Yo te lo prometo, Hortigosa replic Eu te asseguro, Hortigosa replicou
doa Clementa , pero yo me tengo la dona Clementa , de que a culpa minha,
culpa, que jams escarmiente yo en tomar pois jamais me corrijo em arranjar amigas
amigas que no lo saben ser, si no es cuando que no o sabem ser seno quando lhes
les viene a cuento. convm!
A todo lo cual respondi doa Estefana: A tudo isto, respondeu dona Estefnia:
No reciba vuesa merced pesadumbre, mi No se aborrea vossa merc, minha
seora doa Clementa Bueso, y entienda senhora dona Clementa Bueso, e entenda
que no sin misterio ve lo que ve en esta su que no sem mistrio v o que v nesta sua
casa, que, cuando lo sepa, yo s que quedar casa, mas, quando souber, eu sei que ficarei
desculpada y vuesa merced sin ninguna desculpada e vossa merc sem nenhuma
queja. queixa.
En esto ya me haba puesto yo en calzas y Nisto, eu j colocara as calas e o gibo e,
en jubn, y tomndome doa Estefana por tomando-me dona Estefnia pela mo, me
la mano me llev a otro aposento, y all me levou a outro aposento e ali me disse que
dijo que aquella su amiga quera hacer una aquela sua amiga queria fazer uma burla
burla a aquel don Lope que vena con ella, quele dom Lope que vinha com ela, com
con quien pretenda casarse. Y que la burla quem pretendia casar-se. E que a burla era
era darle a entender que aquella casa y dar-lhe a entender que aquela casa e tudo
cuanto estaba en ella era todo suyo, de lo quanto havia nela era seu, e disso tudo
cual pensaba hacerle carta de dote, y que pensava fazer-lhe carta de dote44 e que, feito
hecho el casamiento se le daba poco que se o casamento, pouco se lhe dava que se
descubriese el engao, fiada en el grande descobrisse o engano, confiada no grande
amor que el don Lope la tena. amor que dom Lope tinha por ela.
Y luego se me volver lo que es mo y E depois me devolver o que meu, e
no se le tendr a mal a ella, ni a otra mujer no se pode lev-la a mal, nem a mulher
alguna, de que procure buscar marido alguma que procure encontrar marido
honrado, aunque sea por medio de cualquier honrado, mesmo que seja por meio de
embuste. qualquer embuste.
Yo le respond que era grande extremo de Eu lhe respondi que era grande prova de
amistad el que quera hacer, y que primero amizade o que ela queria fazer, e que primeiro
se mirase bien en ello, porque despus pensasse bem naquilo, porque depois poderia
podra ser tener necesidad de valerse de la ter necessidade de valer-se da justia para
justicia para cobrar su hacienda. Pero ella recobrar seus bens. Porm, ela me respondeu
me respondi con tantas razones, com tantos argumentos, mostrando tantas
representando tantas obligaciones que la obrigaes que a obrigavam a servir dona
obligaban a servir a doa Clementa, aun en Clementa, inclusive em assuntos de grande
cosas de ms importancia, que, mal de mi importncia, que, embora de m vontade e
grado y con remordimiento de mi juicio, com remorso na conscincia, tive de
hube de condecender con el gusto de doa condescender com o desejo de dona Estefnia,
Estefana, asegurndome ella que solos assegurando-me ela que apenas oito dias
ocho das poda durar el embuste, los cuales duraria o embuste, durante os quais ficaramos
estaramos en casa de otra amiga suya. na casa de outra amiga sua.
Acabmonos de vestir ella y yo, y luego, Acabamo-nos de vestir, ela e eu, e depois,
entrndose a despedir de la seora doa despedindo-se de dona Clementa Bueso e
Clementa Bueso y del seor don Lope do senhor dom Lope Melndez de
Melndez de Almendrez, hizo a mi criado Almendrez, ela ordenou a meu criado que
que se cargase el bal y que la siguiese, a carregasse o ba e que a seguisse, a quem
quien yo tambin segu, sin despedirme de eu tambm segui sem me despedir de
nadie. Par doa Estefana en casa de una ningum. Dona Estefnia parou na casa de
amiga suya, y antes que entrsemos dentro uma amiga sua e, antes que entrssemos,
estuvo un buen espacio hablando con ella, al esteve por um bom tempo falando com ela,
cabo del cual sali una moza y dijo que ao fim do qual surgiu uma criada e disse
entrsemos yo y mi criado. Llevnos a un que entrssemos eu e meu criado. Levou-
aposento estrecho, en el cual haba dos nos a um aposento estreito, no qual havia
camas tan juntas que parecan una, a causa duas camas to juntas que pareciam uma
que no haba espacio que las dividiese y las s, pois no havia espao que as dividisse e
sbanas de entrambas se besaban. os lenis de ambas se beijavam.
En efeto, all estuvimos seis das, y en De fato, ali estivemos por seis dias, e em
todos ellos no se pas hora que no todos eles no se passou uma hora em que
tuvisemos pendencia, dicindole la no tivssemos alguma pendncia,
necedad que haba hecho en haber dejado su dizendo-lhe eu o absurdo que havia feito
casa y su hacienda, aunque fuera a su em ter emprestado sua casa e seus
misma madre. En esto iba yo y vena por pertences, mesmo que fosse sua prpria
momentos, tanto que la huspeda de casa, me. Eu voltava a este assunto a todo
un da que doa Estefana dijo que iba a ver momento, tanto que a dona da casa, um dia
en qu trmino estaba su negocio, quiso em que dona Estefnia disse que ia ver em
saber de m qu era la causa que me mova a que situao estava seu negcio, quis saber
reir tanto con ella, y qu cosa haba hecho qual a causa que me levava a renhir tanto
que tanto se la afeaba, dicindole que haba com ela e o que havia feito para que eu a
sido necedad notoria ms que amistad ofendesse tanto, dizendo-lhe que fora
perfeta. absurdo notrio e no amizade perfeita.
Contle todo el cuento, y cuando llegu a Contei-lhe toda a histria, e quando disse
decir que me haba casado con doa que me havia casado com dona Estefnia e
Estefana y la dote que trujo, y la do dote que ela trouxera, e da grande tolice
simplicidad que haba hecho en dejar su que havia feito em emprestar sua casa e
casa y hacienda a doa Clementa, aunque seus bens a dona Clementa, embora fosse
fuese con tan sana intencin como era com a boa inteno de apanhar um marido
alcanzar tan principal marido como don to principal como dom Lope, comeou a
Lope, se comenz a santiguar y a hacerse benzer-se e a fazer o sinal-da-cruz com
cruces con tanta priesa y con tanto Jess, tanta pressa e com tantos Jesus, Jesus!
Jess, de la mala hembra! que me puso en Que besta-fera!, que me ps em grande
gran turbacin, y al fin me dijo: perturbao, e enfim me disse:
Seor alfrez, no s si voy contra mi Senhor alferes, no sei se vou contra
conciencia en descubriros lo que me parece minha conscincia ao revelar-vos o que me
que tambin la cargara si lo callase; pero a parece que tambm me pesaria se calasse;
Dios y a ventura, sea lo que fuere, viva la porm, a Deus e ventura45, seja o que for,
verdad y muera la mentira! La verdad es viva a verdade e morra a mentira! A
que doa Clementa Bueso es la verdadera verdade que dona Clementa Bueso a
seora de la casa y de la hacienda de que os verdadeira dona da casa e dos bens que vos
hicieron la dote; la mentira es todo cuanto deram como dote; a mentira tudo quanto
os ha dicho doa Estefana, que ni ella tiene vos contou dona Estefnia, pois ela no
casa, ni hacienda, ni otro vestido del que tem nem casa, nem bens, nem outro vestido
trae puesto. a no ser aquele que traz no corpo.
Y el haber tenido lugar y espacio para hacer E o que deu lugar e espao para fazer este
este embuste fue que doa Clementa fue a embuste foi dona Clementa ter ido visitar
visitar unos parientes suyos a la ciudad de uns parentes seus na cidade de Placncia, e
Plasencia, y de all fue a tener novenas en dali foi ter novenas em Nossa Senhora de
Nuestra Seora de Guadalupe. Y en este Guadalupe46. E neste entrementes, deixou
entretanto, dej en su casa a doa Estefana dona Estefnia tomando conta de sua casa,
que mirase por ella porque, en efeto, son porque, de fato, so grandes amigas;
grandes amigas; aunque, bien mirado, no embora, olhando bem, no se h de culpar a
hay que culpar a la pobre seora, pues ha pobre senhora, pois soube conquistar uma
sabido granjear a una tal persona como la pessoa como a do senhor alferes por
del seor alfrez por marido. marido.
Aqu dio fin a su pltica y yo di principio Aqui ela deu fim sua conversa e eu dei
a desesperarme. Y sin duda lo hiciera, si princpio ao meu desespero. E sem dvida o
tantico se descuidara el ngel de mi guarda prolongara, se um tantico se descuidasse meu
en socorrerme, acudiendo a decirme en el anjo da guarda em socorrer-me, acudindo a
corazn que mirase que era cristiano, y que dizer-me no corao que eu me lembrasse de
el mayor pecado de los hombres era el de que era cristo, e que o maior pecado dos
la desesperacin, por ser pecado de homens era o do desespero, por ser pecado
demonios. Esta consideracin o buena dos demnios. Esta considerao, ou boa
inspiracin me conhort algo, pero no tanto inspirao, confortou-me um pouco, mas no
que dejase de tomar mi capa y espada y tanto que deixasse de apanhar minha capa e
salir a buscar a doa Estefana, con minha espada e sasse a procurar dona
prosupuesto de hacer de ella un ejemplar Estefnia, com o propsito de dar-lhe um
castigo. exemplar castigo.
Pero la suerte, que no sabr decir si mis Porm a sorte, que no saberei dizer se
cosas empeoraba o mejoraba, orden que en melhorava ou piorava as coisas, ordenou que
ninguna parte donde pens hallar a doa eu no achasse dona Estefnia em nenhum
Estefana la hallase. Fuime a San Llorente, lugar onde pensei encontr-la. Fui a So
encomendme a Nuestra Seora, sentme Loureno, encomendei-me a Nossa Senhora,
sobre un escao y con la pesadumbre me sentei-me em um banco e, com o pesar, fui
tom un sueo tan pesado que no despertara tomado por um sono to pesado que no
tan presto si no me despertaran. Fui lleno de despertaria to cedo se no me despertassem.
pensamientos y congojas a casa de doa Fui cheio de pensamentos e aflio casa de
Clementa, y hallla con tanto reposo como dona Clementa, e encontrei-a bastante
seora de su casa. vontade como senhora de sua casa.
No le os decir nada, porque estaba el seor No lhe ousei dizer nada, porque estava o
don Lope delante; volv en casa de mi senhor dom Lope presente; voltei casa de
huspeda, que me dijo haber contado a doa minha hospedeira, que me disse ter contado
Estefana cmo yo saba toda su maraa y a dona Estefnia que eu sabia de toda a sua
embuste, y que ella le pregunt qu maranha e embuste, e que ela lhe perguntou
semblante haba yo mostrado con tal nueva, que cara havia feito eu com tal notcia, e
y que le haba respondido que muy malo, y que lhe havia respondido que uma cara
que a su parecer haba salido yo con mala muito m e que, a seu parecer, eu havia
intencin y con peor determinacin a sado a procur-la com m inteno e pior
buscarla. Djome, finalmente, que doa determinao. Disse-me, finalmente, que
Estefana se haba llevado cuanto en el bal dona Estefnia havia levado tudo quanto
tena sin dejarme en l sino un solo vestido estava no ba, sem deixar nele mais que
de camino. um traje para viagem.
Aqu fue ello! Aqu me tuvo de nuevo Aqui foi a coisa! Aqui Deus me reteve de
Dios de su mano. Fui a ver mi bal, y hallle novo em suas mos. Fui ver meu ba, e
abierto y como sepultura que esperaba encontrei-o aberto, como sepultura espera
cuerpo difunto, y a buena razn haba de ser do cadver, que com razo havia de ser o
el mo si yo tuviera entendimiento para saber meu, se eu tivesse calma para saber sentir e
sentir y ponderar tamaa desgracia. ponderar tamanha desgraa.
Bien grande fue dijo a esta sazn el Bem grande ela foi disse nesse momento o
licenciado Peralta haberse llevado doa licenciado Peralta , ao ter dona Estefnia
Estefana tanta cadena y tanto cintillo, que, levado tanta corrente e tantos cordes, pois,
como suele decirse, todos los duelos, etc. como se costuma dizer, todas as dores..., etc.47
Ninguna pena me dio esa falta respondi Nenhum pesar me deu essa falta
el alfrez pues tambin podr decir: respondeu o alferes , pois tambm poderei
Pensse don Simueque que me engaaba dizer: Pensou dom Simueque que me
con su hija la tuerta, y, por el Do, contrecho enganava com sua filha caolha e, por
soy de un lado. vontade de Deus, coxo sou de um lado.48
No s a qu propsito pueda vuesa merced No sei por que motivo pode vossa merc
decir eso respondi Peralta. dizer isso respondeu Peralta.
El propsito es respondi el alfrez de O motivo respondeu o alferes que
que toda aquella balumba y aparato de todo aquele embrulho e aparato de
cadenas, cintillos y brincos poda valer correntes, cordes e brincos poderia valer
hasta diez o doce escudos. cerca de dez ou doze escudos.
Eso no es posible replic el licenciado Isso no possvel replicou o
, porque la que el seor alfrez traa al licenciado , porque a corrente que o
cuello mostraba pesar ms de docientos senhor alferes trazia no pescoo parecia
ducados. custar mais de duzentos ducados.
As fuera respondi el alfrez si la Assim seria respondeu o alferes se a
verdad respondiera al parecer, pero como no verdade correspondesse aparncia;
es todo oro lo que reluce; las cadenas, porm, como nem tudo que reluz ouro, as
cintillos, joyas y brincos con slo ser de correntes, cordes, jias e brincos no
alquimia se contentaron, pero estaban tan passavam de imitaes, mas eram to bem-
bien hechas, que slo el toque o el fuego feitas que somente o toque ou o fogo
poda descubrir su malicia. poderiam descobrir sua qualidade49.
Desa manera dijo el licenciado entre Dessa maneira disse o licenciado ,
vuesa merced y la seora Estefana pata es entre vossa merc e a senhora Estefnia
la traviesa. deu empate50.
Y tan pata respondi el alfrez que E tal empate respondeu o alferes , que
podemos volver a barajar! Pero el dao est, podemos voltar a embaralhar51! Mas o dano
seor licenciado, en que ella se podr est, senhor licenciado, no fato de que ela
deshacer de mis cadenas y yo no de la falsa poder desfazer-se de minhas correntes e
de su trmino; y, en efeto, mal que me pese, eu no de sua falsidade; pois, de fato, ainda
es prenda ma. que me pese, prenda minha.
Dad gracias a Dios, seor Campuzano Dai graas a Deus, senhor Campuzano
dijo Peralta , que fue prenda con pies y que disse Peralta , que foi prenda com ps e se
se os ha ido, y que no estis obligado a lhe escapou, e que no sois obrigado a ir
buscarla. busc-la.
As es respondi el alfrez , pero con Isso respondeu o alferes ; contudo,
todo eso, sin que la busque, la hallo siempre embora no a procure, tenho-a sempre na
en la imaginacin y adonde quiere que estoy imaginao e, onde quer que eu esteja,
tengo mi afrenta presente. tenho presente minha desonra.
No s qu responderos dijo Peralta si No sei o que responder disse Peralta ,
no es traeros a la memoria dos versos de a no ser trazer-vos memria dois versos
Petrarca, que dicen: de Petrarca, que dizem:
Ch qui prende diletto di far fiode, Ch qui prende diletto di far fiode,
Non si de lamentar si altri lingana. Non si de lamentar si altri lingana52.
Que responden en nuestro castellano: Que Que significam, em nossa lngua: Que
el que tiene costumbre y gusto de engaar a quem tem costume e prazer de enganar a
otro no se debe quejar cuando es outro, no se deve queixar quando
engaado. enganado.
Yo no me quejo respondi el alfrez , Eu no me queixo respondeu o alferes ,
sino lastmome, que el culpado no por e sim me lastimo, pois o culpado, nem por
conocer su culpa deja de sentir la pena del reconhecer sua culpa, deixa de sentir a pena
castigo. Bien veo que quise engaar y fui do castigo. Bem vejo que quis enganar e fui
engaado, porque me hirieron por mis enganado, porque me feriram com as minhas
propios filos; pero no puedo tener tan a prprias setas; mas no posso levar to
raya el sentimiento, que no me queje de m risca os sentimentos que no me queixe de
mismo. Finalmente, por venir a lo que hace mim mesmo. Finalmente, para dizer o que
ms al caso a mi historia, que este nombre mais toca minha histria que tal nome
se le puede dar al cuento de mis sucesos, pode ser dado narrao de meus sucessos ,
digo que supe que se haba llevado a doa digo que eu soube que dona Estefnia havia
Estefana el primo que dije que se hall a sido levada pelo primo que contei que esteve
nuestros desposorios, el cual de luengos em nossos desponsrios, o qual h longos
tiempos atrs era su amigo a todo ruedo. tempos era seu amigo a toda prova53. No
No quise buscarla, por no hallar el mal que quis procur-la, para no achar o mal que me
me faltaba. Mud posada, y mud el pelo faltava. Mudei de pousada e aparncia em
dentro de pocos das; porque comenzaron a poucos dias; pois comearam a cair-me os
pelrseme las cejas y las pestaas, y poco a plos das sobrancelhas e das pestanas, e
poco me dejaron los cabellos, y antes de pouco a pouco os cabelos me deixaram, e
edad me hice calvo, dndome una antes do tempo tornei-me calvo, dando-me
enfermedad que llaman lupicia, y por otro uma enfermidade que chamam alopecia ou,
nombre ms claro, la pelarela. por outro nome mais claro, peladura54.
Hallme verdaderamente hecho peln, Achei-me verdadeiramente pelado, porque
porque ni tena barbas que peinar, ni dineros no tinha nem cabelos para pentear nem
que gastar. Fue la enfermedad caminando al dinheiro para gastar. Foi a enfermidade
paso de mi necesidad, y como la pobreza caminhando ao compasso da minha
atropella a la honra y a unos lleva a la horca necessidade e, como a pobreza atropela a
y a otros al hospital, y a otros les hace entrar honra e leva uns forca, outros ao hospital e
por las puertas de sus enemigos con ruegos outros, ainda, faz com que batam s portas
y sumisiones, que es una de las mayores dos seus inimigos com rogos e splicas o
miserias que puede suceder a un que uma das maiores misrias que pode
desdichado, por no gastar en curarme los acontecer a qualquer desventurado , para
vestidos, que me haban de cubrir y honrar no gastar com a doena as roupas que me
en salud, llegado el tiempo en que se dan los haviam de cobrir e assegurar a sade,
sudores en el hospital de la Resurreccin, chegado o tempo em que se do os suadouros
me entr en l, donde he tomado cuarenta no hospital da Ressurreio, adentrei nele,
sudores. Dicen que quedar sano si me onde tomei quarenta suadouros. Dizem que
guardo; espada tengo, lo dems Dios le ficarei curado, se me cuidar; espada tenho; o
remedie. demais, que Deus remedie.
Ofrecisele de nuevo el licenciado, Novamente o licenciado ofereceu-lhe sua
admirndose de las cosas que le haba ajuda, admirando-se das coisas que
contado. Campuzano lhe havia contado.
Pues de poco se maravilla vuesa merced, Pois com pouco se admira vossa merc,
seor Peralta dijo el alfrez , que otros senhor Peralta disse o alferes , porque outros
sucesos me quedan por decir que exceden a sucessos me faltam por dizer que excedem toda
toda imaginacin, pues van fuera de todos imaginao, pois contrariam todas as leis da
los trminos de naturaleza. No quiera vuesa natureza. No queira vossa merc saber mais, a
merced saber ms, sino que son de suerte no ser que so de tal sorte que dou por bem
que doy por bien empleadas todas mis empregadas todas as minhas desgraas, por
desgracias por haber sido parte de haberme terem sido parte da causa que me levou ao
puesto en el hospital, donde vi lo que ahora hospital, onde vi o que agora contarei, coisa em
dir, que es lo que ahora, ni nunca, vuesa que nem hoje nem nunca vossa merc poder
merced podr creer, ni habr persona en el acreditar, nem haver pessoa alguma no
mundo que lo crea. mundo que acredite.
Todos estos prembulos y encarecimientos Todos estes prembulos e encarecimentos
que el alfrez haca antes de contar lo que que o alferes fazia antes de contar o que
haba visto encendan el deseo de Peralta, de havia visto atiavam a curiosidade de
manera que, con no menores Peralta, de maneira que, sem menores
encarecimientos, le pidi que luego luego le encarecimentos, lhe pediu que
dijese las maravillas que le quedaban por imediatamente contasse as maravilhas que
decir. restavam por ser ditas.
Ya vuesa merced habr visto dijo el alfrez Vossa merc j deve ter visto disse o
dos perros que con dos lanternas andan de alferes dois ces que, com duas lanternas,
noche con los hermanos de la Capacha, andam noite com os irmos da Capacha55,
alumbrndoles cuando piden limosna. alumiando-os quando pedem esmola.
S he visto respondi Peralta. Sim, vi respondeu Peralta.
Tambin habr visto o odo vuesa merced Vossa merc tambm j deve ter visto ou
dijo el alfrez lo que dellos se cuenta: ouvido disse o alferes o que deles se
que si acaso echan limosna de las ventanas conta: que se, por acaso, atiram esmola das
y se cae en el suelo, ellos acuden luego a janelas e ela cai no cho, eles acodem logo
alumbrar y a buscar lo que se cae, y se a alumiar e procurar o que caiu, e tambm
paran delante de las ventanas donde saben se postam diante das janelas onde sabem
que tienen costumbre de darles limosna. Y que costume dar-lhes esmola. E, apesar
con ir all con tanta mansedumbre que ms de ali seguirem com tanta mansido que
parecen corderos que perros, en el hospital mais parecem cordeiros que ces, no
son unos leones guardando la casa con hospital so uns lees, guardando a casa
grande cuidado y vigilancia. com grande cuidado e vigilncia.
Yo he odo decir dijo Peralta que todo Eu ouvi dizer disse Peralta que
es as, pero eso no me puede ni debe causar assim mesmo, mas isso no pode nem me
maravilla. deve causar admirao.
Pues lo que ahora dir dellos es razn que Pois o que agora direi deles razo que a
la cause y que, sin hacerse cruces, ni alegar cause e que, sem se benzer nem alegar
imposibles ni dificultades, vuesa merced se impossibilidades ou dificuldades, vossa merc
acomode a creerlo. Y es que yo o y casi vi se disponha a acreditar nisso. E o fato que eu
con mis ojos a estos dos perros, que el uno ouvi e quase vi com meus prprios olhos estes
se llama Cipin y el otro Berganza, estar dois ces, um chamado Cipio e o outro,
una noche, que fue la penltima que acab Berganza56, estar uma noite a penltima de
de sudar, echados, detrs de mi cama, en meus suadouros , deitados atrs de minha
unas esteras viejas, y a la mitad de aquella cama, em umas esteiras velhas, e no meio
noche, estando a escuras y desvelado, daquela noite, estando eu no escuro e
pensando en mis pasados sucesos y desvelado, pensando em meus passados
presentes desgracias, o hablar all junto, y sucessos e nas presentes desgraas, ouvi
estuve con atento odo escuchando por ver falarem ali perto, e pus o ouvido atento, para
si poda venir en conocimiento de los que ver se conhecia aqueles que falavam e a
hablaban y de lo que hablaban. Y a poco respeito do que falavam. E em pouco tempo
rato vine a conocer, por lo que hablaban, los vim a perceber, pelo que falavam, quem eram
que hablaban, y eran los dos perros, Cipin os que falavam, e eram os dois ces, Cipio e
y Berganza. Berganza.
Apenas acab de decir esto Campuzano, Campuzano mal acabou de dizer isto
cuando levantndose el licenciado dijo: quando o licenciado, levantando-se, disse:
Vuesa merced quede mucho en buen hora, Vossa merc pare agora, senhor
seor Campuzano, que hasta aqu estaba en Campuzano, pois at aqui eu estava em
duda si creera o no lo que de su casamiento dvida se acreditaria ou no no que me
me haba contado, y esto que ahora me havia contado de seu casamento, e isto que
cuenta de que oy hablar los perros me ha agora me conta, de que ouviu os ces
hecho declarar por la parte de no creelle falarem, fez-me decidir que no acredito
ninguna cosa. Por amor de Dios, seor em coisa alguma. Pelo amor de Deus,
alfrez, que no cuente estos disparates a senhor alferes, no conte estes disparates a
persona alguna, si ya no fuere a quien sea ningum, a menos que seja algum to seu
tan su amigo como yo. amigo como eu.
No me tenga vuesa merced por tan No me julgue vossa merc to ignorante
ignorante replic Campuzano que no replicou Campuzano que no entenda
entienda que, si no es por milagro, no que, se no por milagre, os animais no
pueden hablar los animales; que bien s que podem falar; pois bem sei que se os tordos,
si los tordos, picazas y papagayos hablan, as araras e os papagaios falam, so apenas
no son sino las palabras que aprenden y as palavras que aprendem e tomam de
toman de memoria, y por tener la lengua memria, e porque estes animais tm a
estos animales cmoda para poder lngua apropriada para poder pronunci-las;
pronunciarlas; mas no por esto pueden mas nem por isto podem falar e responder
hablar y responder con discurso concertado com um discurso concertado como estes
como estos perros hablaron. Y, as, muchas ces falaram. E, assim, muitas vezes depois
veces despus que los o, yo mismo no he que os ouvi, no quis dar crdito a mim
querido dar crdito a m mismo, y he mesmo: gostaria de ter por coisa sonhada o
querido tener por cosa soada lo que que realmente, estando desperto com todos
realmente estando despierto con todos mis os meus cinco sentidos, tais quais Nosso
cinco sentidos, tales cuales Nuestro Seor Senhor foi servido a me d-los, ouvi,
fue servido drmelos, o, escuch, not y escutei, percebi e finalmente escrevi, sem
finalmente escrib, sin faltar palabra, por su faltar palavra para seu concerto; donde se
concierto; de donde se puede tomar indicio pode tomar como indcio suficiente que
bastante que mueva y persuada a creer esta mova e persuada a crer nesta verdade que
verdad que digo. Las cosas de que trataron digo. As coisas de que trataram foram
fueron grandes y diferentes, y ms para ser grandes e diferentes, e mais para ser tratadas
tratadas por varones sabios que para ser por vares sbios que para ser ditas pela
dichas por bocas de perros. As que, pues yo boca de ces. Assim, como no as pude
no las pude inventar de mo, a mi pesar y inventar, para meu pesar e contra minha
contra mi opinin, vengo a creer que no opinio, venho a crer que no sonhava, e
soaba, y que los perros hablaban. que os ces falavam.
Cuerpo de m! replic el licenciado . Corpo de mim!57 replicou o licenciado
Si se nos ha vuelto el tiempo de . Voltamos ns aos tempos da Maria
Maricastaa, cuando hablaban las calabazas, Castanha, quando as morangas falavam, ou
o el de Isopo, cuando departa el gallo con ao de Esopo58, quando o galo discutia com
la zorra y unos animales con otros. a raposa e uns animais com os outros.
Uno dellos sera yo, y el mayor replic Um deles seria eu, e o maior replicou o
el alfrez , si creyese que ese tiempo ha alferes , se acreditasse que esse tempo
vuelto. Y aun tambin lo sera si dejase de voltou. Mas tambm o seria se deixasse de
creer lo que o y lo que vi, y lo que me crer no que ouvi e no que vi, e no que me
atrever a jurar con juramento que obligue y atreverei a jurar com tal juramento que
aun fuerce a que lo crea la misma obrigue, e at mesmo force, que a prpria
incredulidad. Pero, puesto caso que me haya incredulidade o creia. Mas, supondo que me
engaado y que mi verdad sea sueo y el tenha enganado e que minha verdade seja
porfiarla disparate, no se holgar vuesa um sonho, e insistir nela um disparate, no
merced, seor Peralta, de ver escritas en un folgar vossa merc, senhor Peralta, de ver
coloquio las cosas que estos perros, o sean escritas em um colquio as coisas que estes
quien fueren, hablaron? ces, ou sejam quem forem, falaram?
Como vuesa merced replic el Para que vossa merc replicou o
licenciado no se canse ms en licenciado no insista em persuadir-me de
persuadirme que oy hablar a los perros, de que ouviu os ces falarem, com muito
muy buena gana oir ese coloquio, que por gosto ouvirei esse colquio, que, por ter
ser escrito y notado del bueno ingenio del sido escrito e anotado pelo bom engenho
seor alfrez ya le juzgo por bueno. do senhor alferes, j o tomo por bom59.
Pues hay en esto otra cosa dijo el Pois h ainda outra coisa disse o alferes :
alfrez : que, como yo estaba tan atento y que, como eu estava to atento e tinha o
tena delicado el juicio, delicada, sotil y juzo to enfermio, e a memria delicada,
desocupada la memoria, merced a las sutil e desocupada, graas s muitas passas e
muchas pasas y almendras que haba amndoas que havia comido60, decorei tudo e
comido, todo lo tom de coro, y casi por no dia seguinte escrevi quase com as mesmas
las mismas palabras que haba odo lo palavras o que havia escutado, sem buscar
escrib otro da, sin buscar colores cores retricas para adorn-lo nem
retricas para adornarlo, ni qu aadir ni acrescentar ou suprimir algo para torn-lo
quitar para hacerle gustoso. No fue una mais agradvel. No durou a conversa apenas
noche sola la pltica, que fueron dos uma noite, mas sim duas consecutivas,
consecutivamente, aunque yo no tengo embora eu s tenha escrito uma, que a vida
escrita ms de una, que es la vida de de Berganza, e a do companheiro Cipio
Berganza, y la del compaero Cipin (que foi a que se contou na segunda noite)
pienso escribir (que fue la que se cont la penso em escrever quando souber ou que esta
noche segunda) cuando viere o que sta se primeira teve crdito ou, ao menos, no foi
crea o, a lo menos, no se desprecie. El depreciada. O colquio, trago-o no peito;
coloquio traigo en el seno; pselo en coloquei-o em forma de colquio para
forma de coloquio por ahorrar de dijo economizar em disse Cipio, respondeu
Cipin, respondi Berganza, que suele Berganza, que costuma alongar a
alargar la escritura. escritura61.
Y en diciendo esto, sac del pecho un E, em dizendo isto, tirou do peito um
cartapacio y le puso en las manos del cartapcio e o colocou nas mos do
licenciado, el cual le tom riyndose y licenciado, o qual o tomou rindo-se e como
como haciendo burla de todo lo que haba que fazendo troa de tudo o que havia
odo y de lo que pensaba leer. ouvido e do que pensava ler.
Yo me recuesto dijo el alfrez en esta Eu vou me recostar disse o alferes
silla en tanto que vuesa merced lee, si nesta cadeira enquanto vossa merc l, se
quiere, esos sueos o disparates, que no quiser, esses sonhos ou disparates, que no
tienen otra cosa de bueno si no es el tm outra coisa de bom seno o fato de
poderlos dejar cuando enfaden. pod-los abandonar quando enfadem.
Haga vuesa merced su gusto dijo Peralta Fique vossa merc vontade disse
, que yo con brevedad me despedir desta Peralta , que em pouco tempo me
letura. despedirei desta leitura.
Recostse el alfrez, abri el licenciado el Recostou-se o alferes, abriu o licenciado o
cartapacio, y en el principio vio que estaba cartapcio, e no princpio viu que estava
puesto este ttulo: posto este ttulo:

Novela y coloquio que pas entre Cipin y Novela e colquio que ocorreu entre
Berganza, perros del Hospital de la Cipio e Berganza, ces do hospital da
Ressurreccin, que est en la ciudad de Ressurreio, que fica na cidade de
Valladolid, fuera de la Puerta del Campo, a Valladolid, alm da porta do Campo, a
quien comnmente llaman quem comumente chamam
los perros de Mahdes os ces de Mahdes
NOVELA Y COLOQUIO QUE PAS NOVELA E COLQUIO62 QUE OCORREU
ENTRE CIPIN Y BERGANZA ENTRE CIPIO E BERGANZA63

perros del hospital de la Resurreccin, que ces do hospital da Ressurreio, que fica na
est en la ciudad de Valladolid, fuera de la cidade de Valladolid, alm da porta do
Puerta del Campo, a quien comnmente Campo, a quem comumente chamam os ces
llaman los perros de Mahdes de Mahdes64

CIPIN. Berganza amigo, dejemos esta noche CIPIO. Berganza amigo, deixemos esta noite
el hospital en guarda de la confianza y o hospital guardado pela confiana65 e
retirmonos a esta soledad y entre estas retiremo-nos para esta solido e estas esteiras,
esteras, donde podremos gozar sin ser onde poderemos gozar, sem ser ouvidos,
sentidos desta no vista merced que el cielo en dessa merc jamais vista que o cu nos
un mismo punto a los dos nos ha hecho. concedeu ao mesmo tempo.
BERGANZA. Cipin hermano, yote hablar y BERGANZA. Cipio irmo66, ouo-te falar e sei
s que te hablo, y no puedo creerlo, por que falo contigo, e no posso acreditar, por
parecerme que el hablar nosotros pasa de los parecer-me que falarmos ultrapassa os limites
trminos de naturaleza. da natureza.
CIPIN. As es la verdad, Berganza, y viene a CIPIO. verdade, Berganza, e vem a ser
ser mayor este milagro en que no solamente maior este milagre porque no apenas
hablamos, sino en que hablamos con falamos, mas falamos com discurso67, como
discurso, como si furamos capaces de razn, se fssemos capazes de razo, estando to
estando tan sin ella que la diferencia que hay sem ela que a diferena que h entre o animal
del animal bruto al hombre es ser el hombre quadrpede e o homem ser o homem animal
animal racional, y el bruto, irracional. racional, e o quadrpede, irracional.
BERGANZA. Todo lo que dices, Cipin, BERGANZA. Tudo o que dizes, Cipio,
entiendo, y el decirlo t y entenderlo yo me entendo, e diz-lo tu e entend-lo eu me
causa nueva admiracin y nueva maravilla. causa nova admirao e nova maravilha.
Bien es verdad que, en el discurso de mi vida, bem verdade que, no transcurso de minha
diversas y muchas veces he odo decir vida, diversas e muitas vezes ouvi dizerem
grandes prerrogativas nuestras; tanto, que grandes prerrogativas nossas; tanto que
parece que algunos han querido sentir que parece que alguns quiseram julgar que
tenemos un natural distinto, tan vivo y tan temos um instinto natural, to vivo e to
agudo en muchas cosas, que da indicios y agudo em muitas coisas, que d indcios e
seales de faltar poco para mostrar que sinais de que nos falta pouco para mostrar
tenemos un no s qu de entendimiento capaz que temos um no sei qu de entendimento
de discurso. capaz de discurso.
CIPIN. Lo que yo he odo alabar y encarecer es CIPIO. O que ouvi louvar e encarecer nossa
nuestra mucha memoria, el agradecimiento y muita memria, nossa gratido e grande
gran fidelidad nuestra; tanto, que nos suelen fidelidade; tanto que nos costumam pintar
pintar por smbolo de la amistad; y as habrs como smbolo da amizade; e deves ter visto,
visto, si has mirado en ello, que en las sepulturas se reparaste nisso, que nas sepulturas de
de alabastro, donde suelen estar las figuras de alabastro, onde costumam estar as figuras dos
los que all estn enterrados, cuando son marido que ali esto enterrados, quando so marido e
y mujer, ponen entre los dos, a los pies, una mulher, colocam entre os dois, aos ps, uma
figura de perro, en seal que se guardaron en la figura de co, como sinal de que guardaram
vida amistad y fidelidad inviolable. na vida amizade e fidelidade inviolvel68.
BERGANZA. Bien s que ha habido perros BERGANZA. Bem sei que houve ces to
tan agradecidos que se han arrojado con los agradecidos que se lanaram com os corpos
cuerpos difuntos de sus amos en la misma defuntos de seus amos na mesma sepultura.
sepultura. Otros han estado sobre las Outros estiveram sobre as sepulturas onde
sepulturas donde estaban enterrados sus estavam enterrados seus senhores, sem se
seores, sin apartarse dellas, sin comer, hasta afastar delas, sem comer, at que se lhes
que se les acababa la vida. S tambin que, acabasse a vida. Sei tambm que, depois do
despus del elefante, el perro tiene el primer elefante, o co tem o primeiro lugar em
lugar de parecer que tiene entendimiento, parecer que tem entendimento, a seguir, o
luego, el caballo, y el ltimo, la jimia. cavalo, e por ltimo, o macaco69.
CIPIN. Ans es; pero bien confesars que ni CIPIO. Assim ; mas bem hs de confessar
has visto, ni odo decir jams que haya hablado que jamais viste ou ouviste dizer que tenha
ningn elefante, perro, caballo o mona; por falado algum elefante, co, cavalo ou macaco;
donde me doy a entender que este nuestro por isso, dou-me a entender que este nosso
hablar tan de improviso cae debajo del nmero falar to de improviso do mesmo gnero
de aquellas cosas que llaman portentos, las daquelas coisas que chamam portentos, as
cuales, cuando se muestran y parecen, tiene quais, quando se mostram e aparecem, a
averiguado la experiencia que alguna experincia verifica que alguma grande
calamidad grande amenaza a las gentes. calamidade ameaa as pessoas70.
BERGANZA. Desa manera no har yo mucho BERGANZA. Dessa maneira, eu no farei
en tener por seal portentosa lo que o decir muito em ter por sinal portentoso o que ouvi
los das pasados a un estudiante, pasando por um estudante dizer dias atrs, passando por
Alcal de Henares. Alcal de Henares.
CIPIN. Qu le oste decir? CIPIO. O que o ouviste dizer?
BERGANZA. Que de cinco mil estudiantes que BERGANZA. Que, de cinco mil estudantes que
cursaban aquel ao en la universidad, los dos cursavam a universidade naquele ano, dois
mil oan medicina. mil estudavam medicina71.
CIPIN. Pues qu vienes a inferir deso? CIPIO. Pois, que vens a deduzir disso?
BERGANZA. Infiero o que estos dos mil BERGANZA. Deduzo ou que estes dois mil
mdicos han de tener enfermos que curar, mdicos ho de ter enfermos para curar, o que
que sera harta plaga y mala ventura, o ellos seria farta calamidade e m ventura, ou eles
se han de morir de hambre. ho de morrer de fome.
CIPIN. Pero sea lo que fuere, nosotros CIPIO72. Mas, seja como for, ns falamos,
hablamos, sea portento o no; que lo que el seja portento ou no; pois o que o cu
cielo tiene ordenado que suceda, no hay ordena que acontea, no h diligncia nem
diligencia ni sabidura humana que lo pueda sabedoria humana que possa prevenir; e
prevenir; y as, no hay para qu ponernos a assim, no h por que comearmos a
disputar nosotros cmo o por qu hablamos; discutir como ou por que falamos; melhor
mejor ser que este buen da, o buena noche, ser que este bom dia, ou boa noite,
la metamos en nuestra casa, y pues la aproveitemo-lo bem73, e j que estamos to
tenemos tan buena en estas esteras y no bem nestas esteiras e no sabemos quanto
sabemos cunto durar esta nuestra ventura, durar esta nossa ventura, saibamos
sepamos aprovecharnos della y hablemos aproveitar-nos dela e falemos por toda esta
toda esta noche, sin dar lugar al sueo que noite, sem deixar que o sono nos impea
nos impida este gusto, de m por largos este prazer, por mim h longo tempo
tiempos deseado. desejado.
BERGANZA. Y aun de m, que desde que tuve BERGANZA. E tambm por mim, pois desde
fuerzas para roer un hueso tuve deseo de que tive foras para roer um osso tive desejo
hablar, para decir cosas que depositaba en la de falar, para dizer coisas que depositava na
memoria, y all, de antiguas y muchas, o se memria, e ali, por ser antigas e muitas, ou
enmohecan o se me olvidaban. Empero emboloravam ou me esquecia delas. Porm
ahora, que tan sin pensarlo me veo agora, que to inesperadamente me vejo
enriquecido deste divino don de la habla, enriquecido com este divino dom da fala,
pienso gozarle y aprovecharme dl lo ms penso em goz-lo e aproveitar-me dele o
que pudiere, dndome priesa a decir todo mximo que puder, apressando-me a dizer
aquello que se me acordare, aunque sea tudo aquilo de que me lembrar, mesmo que
atropellada y confusamente, porque no s seja atropelada e confusamente, porque no
cundo me volvern a pedir este bien que por sei quando me pediro de volta este bem que
prestado tengo. julgo emprestado.
CIPIN. Sea sta la manera, Berganza amigo: CIPIO. Que seja desta maneira, Berganza
que esta noche me cuentes tu vida y los amigo: que esta noite me contes tua vida e os
trances por donde has venido al punto en que caminhos por onde vieste at o ponto em que
ahora te hallas, y si maana en la noche agora te encontras e, se amanh noite
estuviremos con habla, yo te contar la ma; estivermos com fala, eu te contarei a minha,
porque mejor ser gastar el tiempo en contar porque melhor ser gastar o tempo em contar
las propias, que en procurar saber las ajenas as prprias vidas do que procurar saber das
vidas. alheias.
BERGANZA. Siempre, Cipin, te he tenido por BERGANZA. Sempre, Cipio, te considerei
discreto y por amigo y ahora ms que nunca, discreto e amigo, e agora mais que nunca,
pues como amigo quieres decirme tus pois como amigo queres contar-me teus
sucesos y saber los mos, y como discreto has sucessos e saber dos meus, e como discreto
repartido el tiempo donde podamos repartiste o tempo para que possamos
manifestallos. Pero advierte primero si nos manifest-los. Mas verifica primeiro se
oye alguno. algum nos ouve.
CIPIN. Ninguno, a lo que creo, puesto que CIPIO. Ningum, pelo que creio, embora aqui
aqu cerca est un soldado tomando sudores; perto esteja um soldado tomando suadouros74;
pero, en esta sazn, ms estar para dormir porm, nesta ocasio, estar mais para dormir
que para ponerse a escuchar a nadie. que para se pr a escutar algum.
BERGANZA. Pues si puedo hablar con ese BERGANZA. Pois se posso falar com essa
seguro, escucha; y si te cansare lo que te segurana, escuta; e se te cansar o que eu te
fuere diciendo, o me reprehende o manda que for dizendo, ou me repreende ou manda que
calle. cale.
CIPIN. Habla hasta que amanezca, o hasta CIPIO. Fala at que amanhea, ou at que
que seamos sentidos; que yo te escuchar de nos ouam, que eu te escutarei de muito boa
muy buena gana, sin impedirte sino cuando vontade, sem te impedir a no ser quando
viere ser necesario. achar necessrio.
BERGANZA. Parceme que la primera vez BERGANZA. Parece-me que a primeira vez
que vi el sol fue en Sevilla y en su que vi o sol foi em Sevilha e em seu
Matadero, que est fuera de la puerta de la Matadouro, que fica alm da porta da
Carne; por donde imaginara, si no fuera por Carne75; por isso imaginava, se no fosse pelo
lo que despus te dir, que mis padres que depois te direi76, que meus pais deviam
debieron de ser alanos de aquellos que cran ser alos do tipo criado pelos responsveis
los ministros de aquella confusin, a quien por aquela confuso, a quem chamam
llaman jiferos. El primero que conoc por magarefes77. O primeiro que conheci por amo
amo fue uno llamado Nicols el Romo, foi um chamado Nicols, o Rombo, moo
mozo robusto, doblado y colrico, como lo robusto, dobrado e colrico78, como so todos
son todos aquellos que ejercitan la jifera. aqueles que exercem a carniaria. Esse tal
Este tal Nicols me enseaba a m y a otros Nicols amestrava a mim e a outros filhotes
cachorros a que, en compaa de alanos para que, na companhia de alos velhos,
viejos, arremetisemos a los toros y les arremetssemos contra os touros e os
hicisemos presa de las orejas. Con mucha agarrssemos pelas orelhas. Com muita
facilidad sal un guila en esto. facilidade, tornei-me uma guia nisto79.
CIPIN. No me maravillo, Berganza; que, CIPIO. No me admiro, Berganza; pois,
como el hacer mal viene de natural cosecha, como fazer mal vem de colheita natural,
fcilmente se aprende el hacerle. facilmente se aprende a faz-lo.
BERGANZA. Qu te dira, Cipin hermano, BERGANZA. Que te diria, Cipio irmo, do
de lo que vi en aquel matadero y de las cosas que vi naquele matadouro e das coisas
exorbitantes que en l pasan? Primero, has de exorbitantes que nele acontecem? Primeiro,
presuponer que todos cuantos en l trabajan, hs de supor que todos quantos trabalham
desde el menor hasta el mayor, es gente nele, do mais novo ao mais velho, so gente
ancha de conciencia, desalmada, sin temer al folgada de conscincia, desalmada, sem temer
rey ni a su justicia; los ms, amancebados. o rei nem sua justia; a maioria, amancebada.
Son aves de rapia carniceras; mantinense So aves de rapina carniceiras; mantm-se,
ellos y sus amigas de lo que hurtan. Todas las eles e suas amigas, do que furtam. Todas as
maanas que son das de carne, antes que manhs que so dias de carne80, antes que
amanezca estn en el matadero gran amanhea, vem ao matadouro grande
cantidad de mujercillas y muchachos, todos quantidade de mulherzinhas81 e garotos, todos
con talegas, que, viniendo vacas, vuelven com taleigas82 que, vindo vazias, voltam
llenas de pedazos de carne, y las criadas con cheias de pedaos de carne, e as criadas com
criadillas y lomos medio enteros. No hay res testculos e lombos quase inteiros. No h rs
alguna que se mate de quien no lleve esta alguma que se mate da qual esta gente no
gente diezmos y primicias de lo ms sabroso leve dzimos e primcias83 do mais saboroso e
y bien parado. Y como en Sevilla no hay bem servido. E como em Sevilha no h
obligado de la carne, cada uno puede traer la encarregado pela carne84, cada um pode pegar
que quisiere, y la que primero se mata, o es la a que quiser, e a que se mata primeiro ou a
mejor o la de ms baja postura, y con este melhor ou a de preo mais baixo, e com este
concierto hay siempre mucha abundancia. ajuste h sempre muita abundncia. Os
Los dueos se encomiendan a esta buena senhores recomendam, a esta boa gente que
gente que he dicho, no para que no les hurten mencionei, no que no lhes furtem pois
que esto es imposible , sino para que se isto impossvel , mas que se moderem nas
moderen en las tajadas y socalias que hacen talhadas e pilhagens que fazem nas reses
en las reses muertas, que las escamondan y mortas, pois as limpam e podam como se
podan como si fuesen sauces o parras. Pero fossem salgueiros ou videiras. Mas coisa
ninguna cosa me admiraba ms, ni me alguma me admirava mais nem me parecia
pareca peor que el ver que estos jiferos con pior que ver que estes magarefes com a
la misma facilidad matan a un hombre que a mesma facilidade matam um homem ou uma
una vaca; por qutame all esa paja, a dos por vaca; por d c aquela palha85, a dois por
tres, meten un cuchillo de cachas amarillas trs86, metem um faco de cabo amarelo na
por la barriga de una persona como si barriga de uma pessoa, como se abatessem
acocotasen un toro. Por maravilla se pasa da um touro. Por sorte se passa um dia sem
sin pendencias y sin heridas, y a veces sin pendncias e sem ferimentos, e s vezes sem
muertes; todos se pican de valientes, y aun mortes; todos se picam de valentes e tambm
tienen sus puntas de rufianes; no hay ninguno tm seu algo de rufies; no h ningum que
que no tenga su ngel de guarda en la plaza no tenha seu anjo da guarda na praa de So
de San Francisco, granjeado con lomos y Francisco87, subornado com lombos e lnguas
lenguas de vaca. Finalmente, o decir a un de vaca. Finalmente, ouvi um homem discreto
hombre discreto que tres cosas tena el rey dizer que o rei tinha trs coisas a conquistar
por ganar en Sevilla: la calle de la Caza, la em Sevilha: a rua da Caa, a Ladeirinha e o
Costanilla y el Matadero. Matadouro88.
CIPIN. Si en contar las condiciones de los CIPIO. Se vais ficar contando as condies
amos que has tenido y las faltas de sus oficios dos amos que tiveste e as faltas de seus
te has de estar, amigo Berganza, tanto como ofcios, amigo Berganza, tanto como desta
esta vez, menester ser pedir al cielo nos vez, ser mister pedir aos cus que nos
conceda la habla siquiera por un ao, y aun concedam a fala ao menos por um ano, e
temo que, al paso que llevas, no llegars a la ainda temo que, no passo em que vais, no
mitad de tu historia. Y quirote advertir de chegars metade de tua histria. E te quero
una cosa, de la cual vers la experiencia advertir de uma coisa, da qual comprovars a
cuando te cuente los sucesos de mi vida; y es verdade quando eu te contar os sucessos de
que los cuentos unos encierran y tienen la minha vida; e que alguns contos encerram e
gracia en ellos mismos; otros, en el modo de tm graa em si mesmos; outros, no modo de
contarlos; quiero decir que algunos hay que cont-los; quero dizer que alguns h que,
aunque se cuenten sin prembulos y embora se contem sem prembulos e
ornamentos de palabras, dan contento; otros ornamentos de palavras, do contentamento;
hay que es menester vestirlos de palabras, y outros h em que mister vesti-los com
con demostraciones del rostro y de las manos palavras, e com gestos do rosto e das mos e
y con mudar la voz se hacen algo de nonada, com mudar a voz se tornam algo do nada, e
y de flojos y desmayados se vuelven agudos de fracos e desmaiados se transformam em
y gustosos; y no se te olvide este agudos e saborosos; e no te esqueas desta
advertimiento, para aprovecharte dl en lo advertncia, para te aproveitares dela no que
que te queda por decir. te resta por dizer89.
BERGANZA. Yo lo har as, si pudiere y si me BERGANZA. Assim o farei, se puder e se me der
da lugar la grande tentacin que tengo de lugar a grande tentao que tenho de falar, embora
hablar, aunque me parece que con grandsima me parea que com grandssima dificuldade
dificultad me podr ir a la mano. poderei controlar a mo.
CIPIN. Vete a la lengua, que en ella consisten CIPIO. Controla a lngua, porque nela
los mayores daos de la humana vida. consistem os maiores danos da vida humana.
BERGANZA. Digo, pues, que mi amo me BERGANZA. Digo, pois, que meu amo me
ense a llevar una espuerta en la boca y a ensinou a levar uma esporta na boca90 e a
defenderla de quien quitrmela quisiese. defend-la de quem ma quisesse tirar.
Enseme tambin la casa de su amiga, y con Mostrou-me tambm a casa de sua amiga, e
esto se escus la venida de su criada al com isto se dispensou a vinda de sua criada
matadero, porque yo le llevaba las ao matadouro, porque eu lhe levava de
madrugadas lo que l haba hurtado las madrugada o que ele havia furtado de noite. E
noches. Y un da que, entre dos luces, iba yo um dia em que, ao amanhecer, ia eu diligente
diligente a llevarle la porcin, o que me a levar-lhe a poro, ouvi que chamavam por
llamaban por mi nombre desde una ventana; meu nome de uma janela; levantei os olhos e
alc los ojos y vi una moza hermosa en vi uma moa formosa ao extremo91; detive-
estremo; detveme un poco, y ella baj a la me um pouco e ela baixou porta da rua, e
puerta de la calle, y me torn a llamar. me tornou a chamar. Aproximei-me dela,
Llegume a ella como si fuera a ver lo que como se fosse ver o que queria de mim, que
me quera, que no fue otra cosa que quitarme no foi outra coisa que tirar o que eu levava
lo que llevaba en la cesta y ponerme en su na esporta e colocar em seu lugar um chapim
lugar un chapn viejo. Entonces dije entre m: velho92. Ento disse comigo mesmo: A
La carne se ha ido a la carne. Djome la carne se foi carne93. Disse-me a moa, em
moza en habindome quitado la carne: tendo-me tirado a carne: Andai, Gavio94, ou
Andad, Gaviln, o como os llamis, y decid como vos chamais, e dizei a Nicols, o
a Nicols el Romo, vuestro amo, que no se Rombo, vosso amo, que no se fie em
fe de animales, y que del lobo un pelo, y se, animais, e que do lobo um plo, e este, da
de la espuerta. Bien pudiera yo volver a esporta95. Bem pudera eu voltar a pegar o
quitar lo que me quit; pero no quise, por no que me tirou, mas no quis, para no colocar
poner mi boca jifera y sucia en aquellas minha boca encarniada e suja naquelas mos
manos limpias y blancas. limpas e brancas.
CIPIN. Hiciste muy bien, por ser CIPIO. Fizeste muito bem, por ser
prerrogativa de la hermosura que siempre se prerrogativa da formosura que sempre se lhe
le tenga respecto. tenha respeito96.
BERGANZA. As lo hice yo; y as, me volv a BERGANZA. Assim fiz eu; e ento, voltei a meu
mi amo sin la porcin y con el chapn. amo sem a poro e com o chapim. Pareceu-
Parecile que volv presto; vio el chapn; lhe que voltei rpido; viu o chapim; presumiu
imagin la burla; sac uno de cachas y tirme a burla; desembainhou um faco e me lanou
una pualada que, a no desviarme, nunca t uma punhalada que, se eu no me desviasse, tu
oyeras ahora este cuento, ni aun otros muchos nunca ouvirias este conto nem muitos
que pienso contarte. Puse pies en polvorosa, y outros que ainda penso em contar-te. Pus
tomando el camino en las manos y en los pies, os ps em polvorosa e, pondo-me a
por detrs de San Bernardo, me fui por caminho, por trs de So Bernardo97, me fui
aquellos campos de Dios adonde la fortuna por aqueles campos de Deus para onde a
quisiese llevarme. Aquella noche dorm al fortuna quisesse levar-me. Naquela noite
cielo abierto, y otro da me depar la suerte dormi a cu aberto, e no dia seguinte a sorte me
un hato, o rebao, de ovejas y carneros. As deparou uma manada, ou rebanho, de ovelhas
como le vi, cre que haba hallado en l el e carneiros. Assim que o vi, acreditei que
centro de mi reposo, parecindome ser propio havia encontrado nele o centro de meu
y natural oficio de los perros guardar ganado, repouso98, parecendo-me ser prprio e natural
que es obra donde se encierra una virtud ofcio dos ces guardar gado, que obra na
grande, como es amparar y defender de los qual se encerra uma grande virtude, que
poderosos y soberbios los humildes y los que amparar e defender dos poderosos e soberbos
poco pueden. Apenas me hubo visto uno de os humildes e os que pouco podem99. Nem
tres pastores que el ganado guardaban, bem me viu um dos trs pastores que
cuando, diciendo: To, to, me llam. Y yo, guardavam o gado, quando, dizendo Tot,
que otra cosa no deseaba, me llegu a l me chamou. E eu, que no desejava outra
bajando la cabeza y meneando la cola. coisa, me acheguei a ele baixando a cabea e
Trjome la mano por el lomo, abrime la balanando o rabo100. Passou-me a mo pelo
boca, escupime en ella, mirme las presas, lombo, abriu-me a boca, cuspiu nela101,
conoci mi edad, y dijo a otros pastores que olhou-me os caninos, presumiu minha idade e
yo tena todas las seales de ser perro de disse aos outros pastores que eu tinha todos
casta. Lleg a este instante el seor del os sinais de ser co de raa. Chegou neste
ganado sobre una yegua rucia a la jineta, con instante o senhor do gado, sobre uma gua
lanza y adarga, que ms pareca atajador de la rua gineta, com lana e adaga, mais
costa que seor de ganado. Pregunt al parecendo explorador da costa que senhor de
pastor: Qu perro es ste, que tiene seales rebanho102. Perguntou ao pastor: Que co
de ser bueno?. Bien lo puede vuesa merced este, que d mostras de ser bom?. Vossa
creer respondi el pastor , que yo le he merc pode acreditar nisto respondeu o
cotejado bien, y no hay seal en l que no pastor , pois eu o examinei bem e no h
muestre y prometa que ha de ser un gran sinal nele que no mostre e assegure que deve
perro. Agora se lleg aqu y no s cyo sea, ser um grande co. Agora mesmo se achegou
aunque s que no es de los rebaos de la aqui e no sei de quem , embora saiba que
redonda. Pues as es respondi el seor no dos rebanhos das redondezas. Pois se
, ponle luego el collar de Leoncillo, el perro assim respondeu o senhor , pe-lhe
que se muri, y denle la racin que a los depressa a coleira de Leozinho, o co que
dems, y acarciale, porque tome cario al morreu, e d-lhe a mesma rao que a dos
hato y se quede en l. En diciendo esto se demais, e acaricia-lhe para que tome carinho
fue, y el pastor me puso luego al cuello unas pelo gado e permanea junto dele. Em
carlancas llenas de puntas de acero, dizendo isto se foi, e o pastor logo me ps no
habindome dado primero en un dornajo gran pescoo umas carrancas103 cheias de pontas de
cantidad de sopas en leche. Y asimismo me ao, tendo antes me dado, em uma gamela,
puso nombre, y me llam Barcino. Vime grande quantidade de po ensopado no leite. E
harto y contento con el segundo amo y con el tambm me deu nome, e me chamou
nuevo oficio; mostrme solcito y diligente Barcino104. Vi-me saciado e contente com o
en la guarda del rebao, sin apartarme dl segundo amo e com o novo ofcio; mostrei-me
sino las siestas, que me iba a pasarlas, o ya a solcito e diligente na guarda do rebanho, sem
la sombra de algn rbol, o de algn ribazo o me afastar dele a no ser durante as sestas, indo
pea, o a la de alguna mata, a la margen de pass-las ou sombra de alguma rvore, ou de
algn arroyo de los muchos que por all alguma riba ou penha, ou de alguma mata,
corran. Y estas horas de mi sosiego no las margem de algum regato dos muitos que por ali
pasaba ociosas, porque en ellas ocupaba la corriam. E estas horas de meu sossego no as
memoria en acordarme de muchas cosas, passava ociosas, porque nelas ocupava a
especialmente en la vida que haba tenido en memria em recordar-me de muitas coisas,
el Matadero, y en la que tena mi amo y todos especialmente na vida que havia tido no
los como l, que estn sujetos a cumplir los Matadouro e na que tinha meu amo e todos os
gustos impertinentes de sus amigas. Oh, qu iguais a ele, que esto sujeitos a cumprir os
de cosas te pudiera decir ahora de las que gostos impertinentes de suas amigas. Oh,
aprend en la escuela de aquella jifera dama muitas coisas poder-te-ia dizer agora das que
de mi amo! Pero habrlas de callar, aprendi na escola daquela carniceira dama de
porque no me tengas por largo y por meu amo! Mas haverei de cal-las, para que
murmurador. no me tomes por copioso e por murmurador.
CIPIN. Por haber odo decir que dijo un gran CIPIO. Por ter ouvido falar que um grande
poeta de los antiguos que era difcil cosa el poeta da Antiguidade disse que era coisa
no escribir stiras, consentir que murmures difcil no escrever stiras105, consentirei que
un poco de luz y no de sangre; quiero decir murmures um pouco de luz e no de
que seales y no hieras, ni des mate a sangue106; quero dizer que apontes e no firas,
ninguno en cosa sealada; que no es buena la nem reveles ningum em coisa dita; pois no
murmuracin, aunque haga rer a muchos, si boa a murmurao, embora faa rir a
mata a uno; y si puedes agradar sin ella, te muitos, se mata algum; e, se podes agradar
tendr por muy discreto. sem ela, tomar-te-ei por mui discreto.
BERGANZA. Yo tomar tu consejo, y esperar BERGANZA. Eu acatarei teu conselho, e
con gran deseo que llegue el tiempo en que esperarei com grande ardor que chegue o
me cuentes tus sucesos; que de quien tan bien tempo em que me contes teus sucessos; pois
sabe conocer y enmendar los defetos que de quem to bem sabe reconhecer e corrigir
tengo en contar los mos, bien se puede os defeitos que tenho em contar os meus, bem
esperar que contar los suyos de manera que se pode esperar que contar os seus de
enseen y deleiten a un mismo punto. Pero, maneira que ensinem e deleitem ao mesmo
anudando el roto hilo de mi cuento, digo que tempo107. Porm, reatando o fio interrompido
en aquel silencio y soledad de mis siestas, de minha histria108, digo que, naquele
entre otras cosas, consideraba que no deba silncio e solido de minhas sestas, entre
de ser verdad lo que haba odo contar de la outras coisas, considerava que no devia ser
vida de los pastores; a lo menos, de aquellos verdade o que ouvira contar sobre a vida dos
que la dama de mi amo lea en unos libros pastores109; ao menos daqueles dos quais a
cuando yo iba a su casa, que todos trataban dama de meu amo lia em certos livros quando
de pastores y pastoras, diciendo que se les eu ia sua casa, porque todos tratavam de
pasaba toda la vida cantando y taendo con pastores e pastoras, dizendo que passavam a
gaitas, zampoas, rabeles y chirumbelas, y vida inteira cantando e tangendo gaitas,
con otros instrumentos extraordinarios. pfaros, rabis e charamelas, e outros
Detename a orla leer, y lea cmo el pastor instrumentos extraordinrios110. Detinha-me a
de Anfriso cantaba extremada y divinamente, ouvi-la ler, e lia como o pastor de Anfriso
alabando a la sin par Belisarda, sin haber, en cantava extrema e divinamente, louvando a
todos los montes de Arcadia, rbol en cuyo sem-par Belisarda, sem haver, em todos os
tronco no se hubiese sentado a cantar, desde montes da Arcdia, rvore em cujo tronco no
que sala el sol en los brazos de la Aurora, estivera sentado a cantar, desde que saa o sol
hasta que se pona en los de Tetis; y aun nos braos da Aurora at que se punha nos de
despus de haber tendido la negra noche por Ttis111; e, mesmo depois de a negra noite ter
la faz de la tierra sus negras y escuras alas, l estendido pela face da terra suas negras e
no cesaba de sus bien cantadas y mejor escuras asas, ele no cessava suas bem
lloradas quejas. No se le quedaba entre cantadas e melhor choradas lamentaes. No
renglones el pastor Elicio, ms enamorado se esquecia do pastor Elcio, mais enamorado
que atrevido, de quien deca que, sin atender que atrevido, de quem dizia que, sem dar
a sus amores ni a su ganado, se entraba en los ateno a seus amores ou ao seu gado, se
cuidados ajenos. Deca tambin que el gran entretinha nos cuidados alheios112. Dizia
pastor de Flida, nico pintor de un retrato, tambm que o grande pastor de Flida,
haba sido ms confiado que dichoso. De los singular pintor de um retrato, havia sido mais
desmayos de Sireno y arrepentimiento de crdulo que afortunado113. Dos desmaios de
Diana deca que daba gracias a Dios y a la Sireno e do arrependimento de Diana, dizia
sabia Felicia, que con su agua encantada que dava graas a Deus e sbia Felcia, que,
deshizo aquella mquina de enredos y aclar com sua gua encantada, desfez aquela
aquel laberinto de dificultades. Acordbame mquina de enredos e clareou aquele labirinto
de otros muchos libros que deste jaez la haba de dificuldades114. Lembrava-me de muitos
odo leer; pero no eran dignos de traerlos a la outros livros que deste jaez a ouvira ler, mas
memoria. no eram dignos de ser trazidos memria.
CIPIN. Aprovechndote vas, Berganza, de CIPIO. Vai-te aproveitando, Berganza, de
mi aviso: murmura, pica y pasa, y sea tu meu aviso: murmura, apressa-te e continua, e
intencin limpia, aunque la lengua no lo que tua inteno seja limpa, embora a lngua
parezca. no o parea.
BERGANZA. En estas materias nunca tropieza BERGANZA. Nestas matrias, nunca tropea a
la lengua si no cae primero la intencin, pero lngua se no cai primeiro a inteno115;
si acaso por descuido o por malicia porm, caso eu murmure, por descuido ou por
murmurare, responder a quien me malcia, responderei a quem me repreender o
reprehendiere lo que respondi Maulen, que respondeu Mauleo, poeta tonto e
poeta tonto y acadmico de burla de la acadmico farsante da Academia dos
Academia de los Imitadores, a uno que le Imitadores, a algum que lhe perguntou o que
pregunt que qu quera decir Deum de Deo; queria dizer Deum de Deo, e ele respondeu
y respondi que d donde diere. que d onde der116.
CIPIN. Esa fue respuesta de un simple; pero CIPIO. Essa foi resposta de um simplrio;
t, si eres discreto o lo quieres ser, nunca has mas tu, se s discreto ou queres s-lo, nunca
de decir cosa de que debas dar disculpa. Di deves dizer coisas de que tenhas que
adelante. desculpar-te. Prossegue.
BERGANZA. Digo que todos los pensamientos BERGANZA. Digo que todos os pensamentos
que he dicho, y muchos ms, me causaron que disse, e muitos mais, foram causados por
ver los diferentes tratos y ejercicios que mis ver quo diferentes eram os tratos e
pastores y todos los dems de aquella marina exerccios que meus pastores e todos os
tenan de aquellos que haba odo leer que demais daquela praia117 tinham daqueles que
tenan los pastores de los libros; porque si los ouvira ler que tinham os pastores dos livros;
mos cantaban, no eran canciones acordadas porque, se os meus cantavam, no eram
y bien compuestas, sino un Cata el lobo do canes afinadas e bem-compostas, mas sim
va Juanica y otras cosas semejantes; y esto um Cata el lobo do va Juanica118 e outras
no al son de chirumbelas, rabeles o gaitas, coisas semelhantes; e isto no ao som de
sino al que haca el dar un cayado con otro o charamelas, rabis ou gaitas, mas do que se
al de algunas tejuelas puestas entre los dedos; faz ao bater um cajado no outro ou com
y no con voces delicadas, sonoras y alguns cacos postos entre os dedos; e no com
admirables, sino con voces roncas, que, solas vozes delicadas, sonoras e admirveis, mas
o juntas, pareca, no que cantaban, sino que com vozes roucas que, sozinhas ou juntas,
gritaban o gruan. Lo ms del da se les parecia no que cantavam, mas sim que
pasaba espulgndose o remendando sus gritavam ou grunhiam. Passavam a maior
abarcas; ni entre ellos se nombraban parte do dia espulgando-se ou remendando
Amarilis, Flidas, Galateas y Dianas, ni haba suas abarcas119; entre eles, no se chamavam
Lisardos, Lausos, Jacintos ni Riselos; todos Amarlis, Flidas, Galatias e Dianas nem
eran Antones, Domingos, Pablos o Llorentes; havia Lisardos, Lausos, Jacintos ou
por donde vine a entender lo que pienso que Riselos120; todos eram Antnios, Domingos,
deben de creer todos: que todos aquellos Pablos ou Lourenos; por isso, vim a entender
libros son cosas soadas y bien escritas para o que acho que todos devem acreditar: que
entretenimiento de los ociosos, y no verdad todos aqueles livros so coisas sonhadas e
alguna; que a serlo, entre mis pastores bem escritas para entretenimento dos ociosos,
hubiera alguna reliquia de aquella felicsima e no verdade alguma; pois, se fossem, entre
vida, y de aquellos amenos prados, meus pastores haveria algum resqucio
espaciosas selvas, sagrados montes, daquela vida felicssima e daqueles amenos
hermosos jardines, arroyos claros y prados, espaosos bosques, sagrados montes,
cristalinas fuentes, y de aquellos tan honestos formosos jardins, regatos claros e cristalinas
cuanto bien declarados requiebros, y de aquel fontes, e daqueles to honestos quanto bem
desmayarse aqu el pastor, all la pastora; declarados requebros, e daquele desmaiar
acull resonar la zampoa del uno, ac el aqui o pastor, ali a pastora; acol ressoar o
caramillo del otro. pfaro de um, ac o rabel do outro.
CIPIN. Basta, Berganza; vuelve a tu senda y CIPIO. Basta, Berganza; volta tua senda e
camina. caminha.
BERGANZA. Agradzcotelo, Cipin amigo; BERGANZA. Agradeo-te, Cipio amigo; pois,
porque si no me avisaras, de manera se me se no me avisasses, de tal maneira se me ia
iba calentando la boca que no parara hasta esquentando a boca que no pararia at te
pintarte un libro entero destos que me tenan pintar um livro inteiro destes que me
engaado; pero tiempo vendr en que lo diga enganavam; mas vir o tempo em que direi
todo con mejores razones y con mejor tudo com melhores razes e com melhor
discurso que ahora. discurso que agora121.
CIPIN. Mrate a los pies y deshars la rueda, CIPIO. Olha teus ps e desfars a roda122,
Berganza. Quiero decir que mires que eres un Berganza. Quero dizer que vejas que s um
animal que carece de razn, y si ahora muestras animal que carece de razo e, se agora
tener alguna, ya hemos averiguado entre los demonstras ter alguma, j conclumos entre
dos ser cosa sobrenatural y jams vista. ns ser coisa sobrenatural e jamais vista.
BERGANZA. Eso fuera ans si yo estuviera en BERGANZA. Seria assim se eu estivesse em
mi primera ignorancia; mas ahora que me ha minha ignorncia primria; mas agora que me
venido a la memoria lo que te haba de haber veio memria o que te havia de ter dito no
dicho al principio de nuestra pltica, no slo incio de nossa conversa, no apenas no me
no me maravillo de lo que hablo, pero admiro do que falo, mas espanto-me do que
espntome de lo que dejo de hablar. deixo de falar123.
CIPIN. Pues ahora no puedes decir lo que CIPIO. Pois ento no podes dizer do que te
ahora se te acuerda? recordas agora?
BERGANZA. Es una cierta historia que me BERGANZA. uma certa histria que me
pas con una grande hechicera, discpula de passou com uma grande feiticeira, discpula
la Camacha de Montilla. da Camacha de Montilla124.
CIPIN. Digo que me la cuentes antes que CIPIO. Digo que ma contes antes que
pases ms adelante en el cuento de tu vida. prossigas na histria de tua vida.
BERGANZA. Eso no har yo, por cierto, hasta BERGANZA. Isso eu no farei, decerto, antes
su tiempo. Ten paciencia y escucha por su do tempo. Tem pacincia e escuta pela ordem
orden mis sucesos, que as te darn ms gusto meus sucessos, que assim te daro mais
si ya no te fatiga querer saber los medios prazer, se que no te enfada querer ouvir o
antes de los principios. meio antes do princpio125.
CIPIN. S breve, y cuenta lo que quisieres y CIPIO. S breve, e conta o que quiseres e
como quisieres. como quiseres.
BERGANZA. Digo, pues, que yo me hallaba BERGANZA. Digo, pois, que eu me sentia bem
bien con el oficio de guardar ganado, por com o ofcio de guardar gado, por parecer-me
parecerme que coma el pan de mi sudor y que comia o po de meu suor e trabalho, e
trabajo, y que la ociosidad, raz y madre de que a ociosidade, raiz e me de todos os
todos los vicios, no tena que ver conmigo, a vcios126, no tinha nada a ver comigo, pois,
causa que si los das holgaba, las noches no se eu folgava de dia, no dormia noite, com
dorma, dndonos asaltos a menudo y os lobos assaltando-nos freqentemente e
tocndonos a arma los lobos; y apenas me provocando alarmas; e nem bem me diziam
haban dicho los pastores: Al lobo, os pastores: Ao lobo, Barcino, eu acudia,
Barcino, cuando acuda, primero que los antes que os outros ces, ao lugar em que me
otros perros, a la parte que me sealaban que indicavam que estava o lobo; corria os vales,
estaba el lobo; corra los valles, escudriaba esquadrinhava os montes, desentranhava os
los montes, desentraaba las selvas, saltaba bosques, saltava barrancos, cruzava caminhos
barrancos, cruzaba caminos, y a la maana e pela manh voltava ao rebanho, sem ter
volva al hato, sin haber hallado lobo ni achado lobo ou rastro dele, resfolegando,
rastro dl, anhelando, cansado, hecho cansado, feito em pedaos e com os ps
pedazos y los pies abiertos de los lacerados pelos galhos das rvores; e
garranchos; y hallaba en el hato, o ya una encontrava no rebanho ou uma ovelha morta,
oveja muerta, o un carnero degollado y ou um carneiro degolado e meio comido pelo
medio comido del lobo. Desesperbame de lobo. Desesperava-me de ver quo pouco
ver de cun poco serva mi mucho cuidado y servia meu grande cuidado e diligncia.
diligencia. Vena el seor del ganado; salan Vinha o senhor do gado; saam os pastores a
los pastores a recebirle con las pieles de la receb-lo com as peles da rs morta; culpava
res muerta; culpaba a los pastores por os pastores por negligentes e mandava
negligentes y mandaba castigar a los perros castigar os ces por preguiosos; choviam
por perezosos; llovan sobre nosotros palos, pauladas sobre ns, e sobre eles repreenses;
y sobre ellos reprehensiones; y as, e assim, vendo-me um dia castigado sem
vindome un da castigado sin culpa y que culpa e que meu cuidado, rapidez e braveza
mi cuidado, ligereza y braveza no eran de no eram de proveito para apanhar o lobo,
provecho para coger el lobo, determin de decidi mudar de estilo, no me desviando
mudar estilo, no desvindome a buscarle, para busc-lo, como tinha o costume, longe
como tena de costumbre, lejos del rebao, do rebanho, mas sim ficando junto dele: pois
sino estarme junto a l: que pues el lobo all se o lobo ali vinha, ali seria mais certa sua
vena, all sera ms cierta la presa. Cada captura. Toda semana nos tocavam a
semana nos tocaban a rebato, y en una rebate127, e em uma noite escurssima eu tive
escursima noche tuve yo vista para ver los vista para ver os lobos, de quem era
lobos, de quien era imposible que el ganado impossvel que o rebanho se defendesse.
se guardase. Agachme detrs de una mata, Agachei-me atrs de um arbusto, passaram
pasaron los perros, mis compaeros, adiante os ces, meus companheiros, e dali
adelante, y desde all ote, y vi que dos observei e vi que dois pastores apanharam um
pastores asieron de un carnero de los carneiro dos melhores do aprisco e o
mejores del aprisco y le mataron, de manera mataram, de maneira que verdadeiramente
que verdaderamente pareci a la maana que pareceu, pela manh, que o lobo fora seu
haba sido su verdugo el lobo. Pasmme; verdugo. Pasmei-me; fiquei surpreso quando
qued suspenso cuando vi que los pastores vi que os pastores eram os lobos e que os
eran los lobos y que despedazaban el ganado mesmos que despedaavam o gado eram
los mismos que le haban de guardar. Al quem havia de guard-lo. Imediatamente
punto hacan saber a su amo la presa del faziam seu amo saber do ataque do lobo,
lobo, dbanle el pellejo y parte de la carne y davam-lhe o pelame e parte da carne, e
comanse ellos lo ms y lo mejor. Volva a comiam eles a maioria e o melhor. Voltava a
reirles el seor, y volva tambin el castigo repreend-los o senhor, e voltava tambm a
de los perros. No haba lobos; menguaba el castigar os ces. No havia lobos; minguava o
rebao; quisiera yo descubrillo; hallbame rebanho; quisera eu manifest-lo; achava-me
mudo. Todo lo cual me traa lleno de mudo. Tudo isso me enchia de admirao e
admiracin y de congoja. Vlame Dios! angstia. Valha-me Deus! dizia a mim
deca entre m , Quin podr remediar esta mesmo , quem poder remediar esta
maldad? Quin ser poderoso a dar a maldade? Quem ter o poder de demonstrar
entender que la defensa ofende, que las que a defesa ataca, que as sentinelas dormem,
centinelas duermen, que la confianza roba y que a confiana rouba e quem vigia que
el que os guarda os mata! mata?
CIPIN. Y decas muy bien, Berganza, CIPIO. E dizias muito bem, Berganza,
porque no hay mayor ni ms sotil ladrn que porque no h maior nem mais sutil ladro
el domstico; y as, mueren muchos ms de que o domstico128, e assim, morrem muitos
los confiados que de los recatados; pero el mais ingnuos que prevenidos; mas o dano
dao est en que es imposible que puedan reside em que impossvel que possam
pasar bien las gentes en el mundo, si no se passar bem as pessoas no mundo se no se fia
fa y se confa. Mas qudese aqu esto, que e se confia. Mas paremos por aqui, pois no
no quiero que parezcamos predicadores. quero que pareamos predicantes129.
Pasa adelante. Continua.
BERGANZA. Paso adelante, y digo que BERGANZA. Continuo, e digo que decidi
determin dejar aquel oficio, aunque pareca deixar aquele ofcio, embora parecesse to
tan bueno, y escoger otro donde, por hacerle bom, e escolher outro em que, por faz-lo
bien, ya que no fuese remunerado, no fuese bem, mesmo que no fosse remunerado, no
castigado. Volvme a Sevilla, y entr a servir fosse castigado. Voltei a Sevilha e comecei a
a un mercader muy rico. servir a um mercador muito rico.
CIPIN. Qu modo tenas para entrar con CIPIO. De que modo fazias para ser admitido
amo? Porque, segn lo que se usa, con gran por um amo? Porque, segundo o costume,
dificultad, el da de hoy, halla un hombre de hoje em dia com grande dificuldade um
bien seor a quien servir. Muy diferentes homem de bem acha senhor a quem servir.
son los seores de la tierra del Seor del Mui diferentes so os senhores da terra do
cielo; aqullos, para recebir un criado, Senhor do cu; aqueles, para receber um
primero le espulgan el linaje, examinan la criado, primeiro lhe espulgam a linhagem,
habilidad, le marcan la apostura, y aun examinam a habilidade, consideram seu
quieren saber los vestidos que tiene; pero aspecto e at mesmo querem saber as roupas
para entrar a servir a Dios, el ms pobre es que tem; porm, para comear a servir a
ms rico; el ms humilde, de mejor linaje; y Deus, o mais pobre o mais rico; o mais
con slo que se disponga con limpieza de humilde, de melhor linhagem; e basta que se
corazn a querer servirle, luego le manda disponha com o corao limpo a querer servi-
poner en el libro de sus gajes, lo, logo ordena que o ponha no livro de seus
sealndoselos tan aventajados, que, de emolumentos, marcando-lhos to avantajados
muchos y de grandes, apenas pueden caber que, por muitos e grandes, mal cabem em seu
en su deseo. desejo.
BERGANZA. Todo eso es predicar, Cipin BERGANZA. Tudo isso predicar, Cipio
amigo. amigo.
CIPIN. As me lo parece a m, y as callo. CIPIO. Assim me parece, e assim calo.
BERGANZA. A lo que me preguntaste del BERGANZA. Ao que me perguntaste sobre a
orden que tena para entrar con amo, digo que forma que tinha para comear a servir a um
ya t sabes que la humildad es la basa y amo, digo que tu bem sabes que a humildade
fundamento de todas virtudes, y que sin ella a base e o fundamento de todas as virtudes,
no hay alguna que lo sea. Ella allana e que sem ela no h nenhuma que o seja. Ela
inconvenientes, vence dificultades, y es un supera inconvenientes, vence dificuldades e
medio que siempre a gloriosos fines nos um meio que sempre nos conduz a gloriosos
conduce; de los enemigos hace amigos, fins; dos inimigos faz amigos, suaviza a
templa la clera de los airados y menoscaba clera dos irados e diminui a arrogncia dos
la arrogancia de los soberbios; es madre de la soberbos; me da modstia e irm da
modestia y hermana de la templanza; en fin, temperana; enfim, com ela os vcios no
con ella no pueden atravesar triunfo que les podem alcanar triunfo130 que lhes seja de
sea de provecho los vicios, porque en su proveito, porque em sua brandura e mansido
blandura y mansedumbre se embotan y se embotam e despontam as flechas dos
despuntan las flechas de los pecados. Dsta, pecados. Dela, pois, me aproveitava eu
pues, me aprovechaba yo cuando quera quando queria comear a servir em alguma
entrar a servir en alguna casa, habiendo casa, tendo primeiro considerado e observado
primero considerado y mirado muy bien ser muito bem ser casa que pudesse manter e
casa que pudiese mantener y donde pudiese onde pudesse entrar um co grande. Depois
entrar un perro grande. Luego arrimbame a me encostava porta e quando, a meu
la puerta y cuando, a mi parecer, entraba parecer, entrava alguma forasteiro, ladrava
algn forastero, le ladraba, y cuando vena el para ele, e quando vinha o senhor eu baixava
seor bajaba la cabeza y, moviendo la cola, a cabea e, balanando o rabo, ia-me at ele, e
me iba a l, y con la lengua le limpiaba los com a lngua lhe limpava os sapatos. Se me
zapatos. Si me echaban a palos, sufralos, y afugentavam a pauladas, sofria-as, e com a
con la misma mansedumbre volva a hacer mesma mansido voltava a fazer agrados a
halagos al que me apaleaba, que ninguno quem me golpeava; e ningum continuava,
segundaba viendo mi porfa y mi noble vendo minha insistncia e meu nobre
trmino. Desta manera, a dos porfas me proceder. Desta maneira, com duas tentativas
quedaba en casa; serva bien, queranme permanecia na casa; servia bem, logo me
luego bien, y nadie me despidi, si no era que queriam bem e ningum me despedia, se no
yo me despidiese, o, por mejor decir, me fosse eu que me despedisse ou, melhor
fuese; y tal vez hall amo que ste fuera el dizendo, me fosse; e uma vez achei um amo
da que yo estuviera en su casa, si la contraria que at hoje eu estaria em sua casa, se a sorte
suerte no me hubiera perseguido. contrria no me houvesse perseguido.
CIPIN. De la misma manera que has contado CIPIO. Da mesma maneira que contaste
entraba yo con los amos que tuve, y parece comeava eu a servir aos amos que tive, e
que nos lemos los pensamientos. parece que lemos nossos pensamentos.
BERGANZA. Como en esas cosas nos hemos BERGANZA. por essas coisas que nos
encontrado, si no me engao, y yo te las dir encontramos, se no me engano, e eu tas direi
a su tiempo, como tengo prometido; y ahora a seu tempo, como prometi131; e agora escuta
escucha lo que me sucedi despus que dej o que me aconteceu depois que deixei o gado
el ganado en poder de aquellos perdidos. em poder daqueles perdidos.
Volvme a Sevilla, como dije, que es Voltei a Sevilha, como disse, que amparo
amparo de pobres y refugio de desechados; de pobres e refgio de excludos, pois em sua
que en su grandeza no slo caben los grandeza no apenas cabem os pequenos, mas
pequeos, pero no se echan de ver los inclusive no se notam os grandes. Arrimei-
grandes. Arrimme a la puerta de una gran me porta de uma grande casa de um
casa de un mercader, hice mis acostumbradas mercador132, fiz minhas costumeiras
diligencias, y, a pocos lances, me qued en diligncias e sem dificuldade permaneci ali.
ella. Recibironme para tenerme atado detrs Receberam-me para manter-me preso atrs da
de la puerta de da y suelto de noche; serva porta de dia e solto noite; servia com grande
con gran cuidado y diligencia; ladraba a los cuidado e diligncia; ladrava aos forasteiros e
forasteros, y grua a los que no eran muy rosnava aos que no eram mui conhecidos;
conocidos; no dorma de noche, visitando los no dormia de noite, visitando os quintais,
corrales, subiendo a los terrados, hecho subindo aos terraos, feito sentinela universal
universal centinela de la ma y de las casas da minha e das casas alheias. Agradou-se
ajenas. Agradse tanto mi amo de mi buen tanto meu amo do meu bom servio que
servicio, que mand que me tratasen bien y ordenou que me tratassem bem e me dessem
me diesen racin de pan y los huesos que se rao de po e os ossos que fossem tirados ou
levantasen o arrojasen de su mesa, con las lanados de sua mesa, com as sobras da
sobras de la cocina, a lo que yo me mostraba cozinha, ao que eu me mostrava agradecido,
agradecido, dando infinitos saltos cuando dando infinitos saltos quando via meu amo,
vea a mi amo, especialmente cuando vena especialmente quando vinha de fora; eram
de fuera; que eran tantas las muestras de tantas as mostras de regozijo que dava e
regocijo que daba y tantos los saltos, que mi tantos os saltos, que meu amo ordenou que
amo orden que me desatasen y me dejasen me desamarrassem e me deixassem andar
andar suelto de da y de noche. Como me vi solto de dia e de noite. Assim que me vi solto
suelto corr a l, rodele todo, sin osar corri at ele, rodeei-o todo, sem ousar toc-lo
llegarle con las manos, acordndome de la com as mos, lembrando-me da fbula de
fbula de Isopo, cuando aquel asno, tan asno Esopo, em que aquele asno, to asno que quis
que quiso hacer a su seor las mismas fazer a seu senhor as mesmas carcias que lhe
caricias que le haca una perrilla regalada fazia uma cadelinha mimada sua, conseguiu
suya, que le granjearon ser molido a palos. ser modo a pauladas133. Parece-me que nesta
Parecime que en esta fbula se nos dio a fbula se nos d a entender que as graas e
entender que las gracias y donaires de donaires de alguns no ficam bem em outros.
algunos no estn bien en otros; apode el Moteje o truo; rodopie e volteie o histrio;
truhn, juegue de manos y voltee el histrin, zurre o pcaro134; imite o canto dos pssaros
rebuzne el pcaro, imite el canto de los pjaros e os diversos gestos e aes dos animais e
y los diversos gestos y acciones de los dos homens o homem baixo que se houver
animales y los hombres el hombre bajo que se dado a isso, mas no o queira fazer o homem
hubiere dado a ello, y no lo quiera hacer el principal, a quem nenhuma destas
hombre principal, a quien ninguna habilidad habilidades pode dar crdito nem nome
dstas le puede dar crdito ni nombre honroso. honrado.
CIPIN. Basta. Adelante, Berganza, que ya CIPIO. Basta. Continua, Berganza, que j te
ests entendido. fizeste entender.
BERGANZA. Ojal que, como t me BERGANZA. Quem dera que, assim como tu
entiendes, me entendiesen aquellos por quien me entendes, me entendessem aqueles por
lo digo! Que no s qu tengo de buen natural, quem o digo! Pois no sei o que tenho de boa
que me pesa infinito cuando veo que un natureza que me pesa infinitamente quando
caballero se hace chocarrero y se precia que vejo que um cavalheiro se faz de socarro e
sabe jugar los cubiletes y las agallas, y que se jacta de saber jogar os dados135, e que no
no hay quien como l sepa bailar la chacona. h quem saiba bailar a chacona136 como ele.
Un caballero conozco yo que se alababa que, Conheo um cavalheiro que se gabava de que,
a ruegos de un sacristn, haba cortado de a pedido de um sacristo, havia recortado
papel treinta y dos florones para poner en un trinta e dois flores de papel para colocar em
monumento sobre paos negros, y destas um monumento sobre panos negros137, e
cortaduras hizo tanto caudal que as llevaba a destes recortes fez tanto alarde que levava
sus amigos a verlas como si los llevara a ver seus amigos a v-los como se os levasse a ver
las banderas y despojos de enemigos que as bandeiras e os despojos de inimigos que
sobre la sepultura de sus padres y abuelos estavam colocados sobre a sepultura de seus
estaban puestas. Este mercader, pues, tena pais e avs. Este mercador, pois, tinha dois
dos hijos, el uno de doce y el otro de hasta filhos, um de doze e outro de quase catorze
catorce aos, los cuales estudiaban gramtica anos, os quais estudavam gramtica no
en el estudio de la Compaa de Jess. Iban instituto da Companhia de Jesus138. Iam com
con autoridad, con ayo y con pajes, que les solenidade, com preceptor e com pajens, que
llevaban los libros y aquel que llaman lhes levavam os livros e aquilo que chamam
vademcum. El verlos ir con tanto aparato, en vade-mcum139. V-los ir com tanta pompa,
sillas si haca sol, en coche si llova, me hizo em liteiras se fazia sol140, em carruagem se
considerar y reparar en la mucha llaneza con chovia, fez-me considerar e reparar na grande
que su padre iba a la Lonja a negociar sus simplicidade com que seu pai ia Lonja141
negocios, porque no llevaba otro criado que negociar seus negcios, pois no levava outro
un negro, y algunas veces se desmandaba criado alm de um negro, e algumas vezes se
a ir en un machuelo an no bien apressava a ir em um machinho no muito
aderezado. ajaezado.
CIPIN. Has de saber, Berganza, que es CIPIO. Hs de saber, Berganza, que
costumbre y condicin de los mercaderes de costume e condio dos mercadores de
Sevilla, y aun de las otras ciudades, mostrar Sevilha, e tambm das outras cidades,
su autoridad y riqueza, no en sus personas, demonstrar sua autoridade e riqueza no em
sino en las de sus hijos; porque los suas pessoas, mas sim na de seus filhos; pois
mercaderes son mayores en su sombra que en os mercadores so maiores em sua sombra
s mismos. Y como ellos por maravilla que em si mesmos. E como eles
atienden a otra cosa que a sus tratos y excepcionalmente cuidam de outra coisa alm
contratos, trtanse modestamente; y como la de seus tratos e contratos142, tratam-se
ambicin y la riqueza muere por modestamente; e como a ambio e a riqueza
manifestarse, revienta por sus hijos, y as los morrem por manifestar-se, irrompem em seus
tratan y autorizan como si fuesen hijos de filhos, e assim os tratam e reconhecem como se
algn prncipe. Y algunos hay que les fossem filhos de algum prncipe. E h alguns
procuran ttulos, y ponerles en el pecho la que lhes procuram dar ttulos e colocar-lhes no
marca que tanto distingue la gente principal peito a marca que tanto distingue a gente
de la plebeya. principal da plebia143.
BERGANZA. Ambicin es, pero ambicin BERGANZA. ambio, mas ambio
generosa, la de aquel que pretende mejorar su generosa, a daquele que pretende melhorar
estado sin perjuicio de tercero. seu estado sem prejuzo a terceiros.
CIPIN. Pocas o ninguna vez se cumple con CIPIO. Poucas ou nenhuma vez se concretiza
la ambicin que no sea con dao de tercero. a ambio que no seja com dano a terceiros.
BERGANZA. Ya hemos dicho que no hemos BERGANZA. J dissemos que no devemos
de murmurar. murmurar.
C IPIN . S, que yo no murmuro de CIPIO. Sim, mas eu no murmuro contra
nadie. ningum.
BERGANZA. Ahora acabo de confirmar por BERGANZA. Agora acabo de confirmar por
verdad lo que muchas veces he odo decir. verdadeiro o que muitas vezes ouvi dizer.
Acaba un maldiciente murmurador de echar a Nem bem termina um maldizente
perder diez linajes y de caluniar veinte murmurador de botar a perder dez linhagens e
buenos, y si alguno le reprehende por lo que de caluniar vinte valorosos, e, se algum o
ha dicho, responde que l no ha dicho nada, y repreende pelo que disse, responde que ele
que si ha dicho algo, no lo ha dicho por tanto, no disse nada e que, se disse algo, no o
y que si pensara que alguno se haba de disse com tal finalidade, e que se pensasse
agraviar, no lo dijera. A la fe, Cipin, mucho que algum se havia de ofender, no o diria.
ha de saber, y muy sobre los estribos ha de Com certeza, Cipio, muito h de saber, e
andar el que quisiere sustentar dos horas de muito h de andar sobre os estribos144 quem
conversacin sin tocar los lmites de la quiser sustentar duas horas de conversao
murmuracin; porque yo veo en m que, con sem tocar os limites da murmurao; porque
ser un animal, como soy, a cuatro razones eu vejo por mim que, mesmo sendo um
que digo me acuden palabras a la lengua animal, como sou, de quatro razes que digo
como mosquitos al vino, y todas maliciosas y me acodem palavras lngua como mosquitos
murmurantes; por lo cual, vuelvo a decir lo ao vinho145, e todas maliciosas e
que otra vez he dicho: que el hacer y decir mal murmurantes; por isso, volto a dizer o que
lo heredamos de nuestros primeros padres y lo disse de outra vez: que o fazer e dizer mal,
mamamos en la leche. Vese claro en que herdamo-lo de nossos primeiros pais e o
apenas ha sacado el nio el brazo de las fajas mamamos no leite. V-se claramente que, mal
cuando levanta la mano con muestras de o beb tirou os braos das faixas146, levanta a
querer vengarse de quien, a su parecer, le mo, dando mostras de querer vingar-se de
ofende; y casi la primera palabra articulada quem, a seu parecer, o ofende; e quase a
que habla es llamar puta a su ama o a su primeira palavra articulada que fala chamar
madre. de puta sua ama ou sua me.
CIPIN. As es verdad, y yo confieso mi CIPIO. Isso verdade, e eu confesso meu
yerro, y quiero que me le perdones, pues te erro e quero que mo perdoes, pois te perdoei
he perdonado tantos; echemos pelillos a la tantos; deixemos para l147, como dizem os
mar, como dicen los muchachos, y no jovens, e no murmuremos daqui em diante;
murmuremos de aqu adelante; y sigue tu e segue teu conto, que o abandonaste na
cuento, que le dejaste en la autoridad con que pompa com que os filhos do mercador, teu
los hijos del mercader, tu amo, iban al amo, iam ao instituto da Companhia de
estudio de la Compaa de Jess. Jesus.
BERGANZA. A l me encomiendo en todo BERGANZA. A Ele me encomendo em todo
acontecimiento; y aunque el dejar de murmurar acontecimento; e embora deixar de murmurar
lo tengo por dificultoso, pienso usar de un me parea dificultoso, penso usar de um
remedio que o decir que usaba un gran jurador, remdio que ouvi dizer que usava um grande
el cual, arrepentido de su mala costumbre, cada jurador, o qual, arrependido de seu mau
vez que despus de su arrepentimiento juraba, costume, cada vez que jurava, depois de seu
se daba un pellizco en el brazo, o besaba la arrependimento, dava um belisco no brao
tierra, en pena de su culpa; pero, con todo esto, ou beijava a terra, em pago de sua culpa;
juraba. As, yo, cada vez que fuere contra el contudo, jurava148. Assim, eu, cada vez que
precepto que me has dado de que no murmure for contra o preceito que me deste de que no
y contra la intencin que tengo de no murmure e contra a inteno que tenho de no
murmurar, me morder el pico de la lengua de murmurar, morderei a ponta da lngua, de
modo que me duela y me acuerde de mi culpa modo que me doa e me lembre de minha
para no volver a ella. culpa, para no voltar a ela.
CIPIN. Tal es ese remedio, que si usas dl CIPIO. Tal esse remdio que, se usas dele,
espero que te has de morder tantas veces que acho que te morders tantas vezes que hs de
has de quedar sin lengua, y as, quedars ficar sem lngua, e assim, ficars
imposibilitado de murmurar. impossibilitado de murmurar.
BERGANZA. A lo menos, yo har de mi parte BERGANZA. Ao menos farei, de minha parte,
mis diligencias, y supla las faltas el cielo. Y meus esforos, e que o cu remedie as faltas.
as, digo que los hijos de mi amo se dejaron E assim, digo que os filhos de meu amo
un da un cartapacio en el patio, donde yo a la esqueceram um dia um cartapcio no ptio,
sazn estaba; y como estaba enseado a onde eu estava na ocasio; e como estava
llevar la esportilla del jifero mi amo, as del adestrado a levar a esportela do magarefe
vademcum y fuime tras ellos, con intencin meu amo, peguei o vade-mcum e fui-me
de no soltalle hasta el estudio. Sucedime atrs deles, com inteno de no solt-lo at o
todo como lo deseaba: que mis amos, que me instituto. Ocorreu-me tudo como desejava:
vieron venir con el vademcum en la boca, pois meus amos, que me viram chegar com o
asido sotilmente de las cintas, mandaron a un vade-mcum na boca, preso cuidadosamente
paje me le quitase; mas yo no lo consent ni pelas correias, ordenaram a um pajem que mo
le solt hasta que entr en el aula con l, cosa tirasse; mas eu no consenti nem o soltei at
que caus risa a todos los estudiantes. que entrei na classe com ele, coisa que causou
Llegume al mayor de mis amos, y, a mi riso a todos os estudantes. Aproximei-me do
parecer, con mucha crianza se le puse en las mais velho de meus amos, e, a meu parecer,
manos, y quedme sentado en cuclillas a la com muita delicadeza depositei-o em suas
puerta del aula, mirando de hito en hito al mos, e fiquei sentado de ccoras porta da
maestro que en la ctedra lea. No s qu sala, olhando fixamente o mestre, que lia na
tiene la virtud, que, con alcanzrseme a m ctedra. No sei o que tem a virtude que,
tan poco o nada della, luego recib gusto de sabendo eu to pouco ou nada dela, logo tive
ver el amor, el trmino, la solicitud y la gosto em ver o amor, o modo, a solicitude e a
industria con que aquellos benditos padres y indstria com que aqueles benditos padres e
maestros enseaban a aquellos nios, mestres ensinavam aquelas crianas,
enderezando las tiernas varas de su juventud, endireitando as ternas varas de sua juventude,
porque no torciesen ni tomasen mal siniestro para que no se torcessem nem tomassem m
en el camino de la virtud, que juntamente con estrada no caminho da virtude, que
las letras les mostraban. Consideraba cmo juntamente com as letras lhes mostravam.
los rean con suavidad, los castigaban con Considerava como os advertiam com
misericordia, los animaban con ejemplos, suavidade, castigavam-nos com misericrdia,
los incitaban con premios y los animavam-nos com exemplos, incitavam-nos
sobrellevaban con cordura, y, finalmente, com prmios e os ajudavam com cordura, e,
cmo les pintaban la fealdad y horror de los finalmente, como lhes pintavam a fealdade e
vicios, y les dibujaban la hermosura de las o horror dos vcios, e lhes desenhavam a
virtudes, para que, aborrecidos ellos y formosura das virtudes, para que, detestados
amadas ellas, consiguiesen el fin para que eles e amadas elas, atingissem a finalidade
fueron criados. para a qual foram criados149.
CIPIN. Muy bien dices, Berganza, porque yo CIPIO. Dizes muito bem, Berganza, porque
he odo decir desa bendita gente que para eu ouvi dizer dessa bendita gente que, para
repblicos del mundo no los hay tan repblicos do mundo150, no os h mais
prudentes en todo l, y para guiadores y prudentes em todo ele, e para guias e
adalides del camino del cielo, pocos les defensores do caminho do cu, poucos os
llegan. Son espejos donde se mira la alcanam. So espelhos em que se vem a
honestidad, la catlica dotrina, la singular honestidade, a catlica doutrina, a singular
prudencia, y, finalmente, la humildad prudncia e, finalmente, a humildade
profunda, basa sobre quien se levanta todo el profunda, base sobre a qual se levanta todo o
edificio de la bienaventuranza. edifcio da bem-aventurana.
BERGANZA. Todo es as como lo dices. Y BERGANZA. Tudo assim como dizes. E,
siguiendo mi historia, digo que mis amos seguindo minha histria, digo que meus amos
gustaron de que les llevase siempre el gostaram de que eu sempre lhes levasse o
vademcum, lo que hice de muy buena vade-mcum, o que fiz de muito boa vontade;
voluntad; con lo cual tena una vida de rey y com isso, tinha uma vida de rei e at melhor,
an mejor, porque era descansada a causa porque era descansada, pois os estudantes
que los estudiantes dieron en burlarse deram em brincar comigo e domestiquei-me
conmigo y domestiqume con ellos de tal com eles de tal maneira que metiam a mo
manera que me metan la mano en la boca y em minha boca e os mais pequeninos
los ms chiquillos suban sobre m. Arrojaban montavam em mim. Jogavam os barretes ou
los bonetes o sombreros, y yo se los volva a chapus e eu lhos trazia de volta intactos e
la mano limpiamente y con muestras de com mostras de grande regozijo. Comearam
grande regocijo. Dieron en darme de comer a dar-me de comer tudo quanto eles podiam, e
cuanto ellos podan, y gustaban de ver que gostavam de ver que, quando me davam
cuando me daban nueces o avellanas las nozes ou avels, as partia como macaco,
parta como mona, dejando las cscaras y deixando as cascas e comendo o miolo151.
comiendo lo tierno. Tal hubo que, por hacer Houve um que, para comprovar minha
prueba de mi habilidad, me trujo en un habilidade, me trouxe em um leno grande
pauelo gran cantidad de ensalada, la cual quantidade de salada, a qual comi como se
com como si fuera persona. Era tiempo de fosse pessoa. Era tempo de inverno, quando
invierno, cuando campean en Sevilla los aparecem em Sevilha os biscoitos e
molletes y mantequillas, de quien era tan bien amanteigados, dos quais era to bem servido,
servido, que ms de dos Antonios se que mais de dois Antonios152 foram
empearon o vendieron para que yo empenhados ou vendidos para que eu
almorzase. Finalmente, yo pasaba una vida almoasse. Finalmente, eu passava uma vida
de estudiante sin hambre y sin sarna, que es de estudante sem fome e sem sarna, que o
lo ms que se puede encarecer para decir que que mais se pode encarecer para dizer que era
era buena; porque si la sarna y la hambre no boa; porque, se a sarna e a fome no fossem
fuesen tan unas con los estudiantes, en las to unidas com os estudantes, no haveria
vidas no habra otra de ms gusto y outra vida de mais gosto e passatempo, pois
pasatiempo, porque corren parejas en ella la nela correm paralelas a virtude e o prazer, e
virtud y el gusto, y se pasa la mocedad se passa a mocidade aprendendo e divertindo-
aprendiendo y holgndose. Desta gloria y se153. Desta glria e desta quietude me veio a
desta quietud me vino a quitar una seora tirar uma senhora que, a meu parecer,
que, a mi parecer, llaman por ah razn de chamam por a razo de estado154, que,
estado, que cuando con ella se cumple, se ha quando com ela se cumpre, se h de
de descumplir con otras razones muchas. Es descumprir com outras muitas razes. O caso
el caso que a aquellos seores maestros les que, queles senhores mestres, lhes pareceu
pareci que la media hora que hay de licin a que a meia hora que h de lio a lio155,
licin, la ocupaban los estudiantes, no en ocupavam-na os estudantes no em repassar
repasar las liciones, sino en holgarse as lies, mas em divertir-se comigo; e assim,
conmigo; y as, ordenaron a mis amos que no ordenaram aos meus amos que no me
me llevasen ms al estudio. Obedecieron, levassem mais ao instituto. Obedeceram,
volvironme a casa y a la antigua guarda de trouxeram-me casa e antiga guarda da
la puerta, y, sin acordarse seor el viejo de la porta, e, sem que se recordasse o velho
merced que me haba hecho de que de da y senhor156 da merc que me havia feito de que
de noche anduviese suelto, volv a entregar el de dia e de noite andasse solto, voltei a
cuello a la cadena y el cuerpo a una esterilla entregar o pescoo coleira e o corpo a uma
que detrs de la puerta me pusieron. Ay, esteirinha que me puseram atrs da porta. Ai,
amigo Cipin, si supieses cun dura cosa es amigo Cipio, se soubesses como coisa dura
de sufrir el pasar de un estado felice a un sofrer a passagem de um estado feliz a um
desdichado! Mira: cuando las miserias y desventurado!157 V: quando as desventuras e
desdichas tienen larga la corriente y son infortnios tm a corrente longa e so
continuas, o se acaban presto, con la muerte, contnuas, ou acabam rpido, com a morte, ou
o la continuacin dellas hace un hbito y a continuao delas torna seu padecimento
costumbre en padecellas, que suele en su um hbito e costume, que si em seu maior
mayor rigor servir de alivio; mas cuando de rigor servir de alvio; mas, quando da sorte
la suerte desdichada y calamitosa, sin desventurada e calamitosa, sem pens-lo e de
pensarlo y de improviso, se sale a gozar de improviso, comea-se a gozar de outra sorte
otra suerte prspera, venturosa y alegre, y de prspera, venturosa e alegre, e dali a pouco
all a poco se vuelve a padecer la suerte volta-se a padecer da sorte primeira e dos
primera y a los primeros trabajos y desdichas, primeiros trabalhos e desventuras, uma dor
es un dolor tan riguroso que si no acaba la to rigorosa que, se no d fim vida, para
vida es por atormentarla ms viviendo. Digo, atorment-la mais vivendo. Digo, enfim, que
en fin, que volv a mi racin perruna y a los voltei minha rao canina e aos ossos que
huesos que una negra de casa me arrojaba, y uma negra da casa me jogava, e mesmo estes
aun stos me dezmaban dos gatos romanos me dizimavam dois gatos romanos que158, por
que, como sueltos y ligeros, rales fcil ser soltos e ligeiros, era-lhes fcil tirar-me o
quitarme lo que no caa debajo del distrito que no caa embaixo do espao que minha
que alcanzaba mi cadena. Cipin hermano, corrente alcanava. Cipio irmo, que o cu
as el cielo te conceda el bien que deseas, que te conceda o bem que desejas se, sem que te
sin que te enfades, me dejes ahora filosofar enfades, me deixas agora filosofar um pouco;
un poco; porque si dejase de decir las cosas porque se deixasse de dizer as coisas que
que en este instante me han venido a la neste instante me vieram memria, aquelas
memoria de aquellas que entonces me que ento me ocorreram, me parece que
ocurrieron, me parece que no sera mi minha histria no seria cabal nem de
historia cabal ni de fruto alguno. utilidade alguma.
CIPIN. Advierte, Berganza, no sea tentacin CIPIO. Cuida, Berganza, para que no seja
del demonio esa gana de filosofar que dices tentao do demnio essa gana de filosofar
te ha venido; porque no tiene la murmuracin que dizes que te veio; pois no tem a
mejor velo para paliar y encubrir su maldad murmurao melhor vu para dissimular e
disoluta que darse a entender el murmurador encobrir sua maldade dissoluta que pensar o
que todo cuanto dice son sentencias de murmurador que tudo quanto diz so sentenas
filsofos y que el decir mal es reprehensin, de filsofos e que falar mal repreenso, e
y el descubrir los defetos ajenos, buen celo. descobrir os defeitos alheios, bom zelo. E no
Y no hay vida de ningn murmurante que, si h vida de nenhum murmurante que, se a
la consideras y escudrias, no la halles llena consideras e esquadrinhas, no a encontras
de vicios y de insolencias. Y debajo de saber cheia de vcios e de insolncias. E, depois de
esto, filosofea ahora cuanto quisieres. saber disto, filosofeia159 agora quanto quiseres.
BERGANZA. Seguro puedes estar, Cipin, de BERGANZA. Podes estar certo, Cipio, de que
que ms murmure, porque as lo tengo murmurarei mais, porque assim o tenho
prosupuesto. Es, pues, el caso, que como me proposto. pois o caso que, como eu passava
estaba todo el da ocioso y la ociosidad sea o dia inteiro ocioso e a ociosidade a me
madre de los pensamientos, di en repasar por dos pensamentos160, comecei a repassar pela
la memoria algunos latines que me quedaron memria alguns latins que me ficaram nela
en ella de muchos que o cuando fui con mis dos muitos que ouvi quando fui com meus
amos al estudio, con que, a mi parecer, me amos ao instituto, com o que, a meu parecer,
hall algo ms mejorado de entendimiento, y fiquei um tanto melhorado de entendimento, e
determin, como si hablar supiera, decidi, como se soubesse falar, aproveitar-me
aprovecharme dellos en las ocasiones que se deles nas ocasies que se me oferecessem,
me ofreciesen, pero en manera diferente de la mas de maneira diferente da que costumam se
que se suelen aprovechar algunos ignorantes. aproveitar alguns ignorantes. H alguns
Hay algunos romancistas que en las romancistas que, nas conversas, disparam de
conversaciones disparan de cuando en quando em quando algum latim breve e
cuando con algn latn breve y compendioso, compendioso161, dando a entender aos que
dando a entender a los que no lo entienden no o entendem que so grandes latinistas,
que son grandes latinos, y apenas saben quando mal sabem declinar um nome ou
declinar un nombre ni conjugar un verbo. conjugar um verbo.
CIPIN. Por menor dao tengo se que el que CIPIO. Tenho esse dano por menor do que o
hacen los que verdaderamente saben latn, de que fazem os que verdadeiramente sabem latim,
los cuales hay algunos tan imprudentes que entre os quais h alguns to imprudentes que,
hablando con un zapatero o con un sastre falando com um sapateiro ou com um alfaiate,
arrojan latines como agua. disparam latins como gua.
BERGANZA. Deso podremos inferir que tanto BERGANZA. Disso podemos inferir que tanto
peca el que dice latines delante de quien los peca o que diz latins diante de quem os ignora
ignora, como el que los dice ignorndolos. como aquele que os diz ignorando-os.
CIPIN. Pues otra cosa puedes advertir, y es CIPIO. Pois outra coisa podes observar, e
que hay algunos que no les escusa el ser que h alguns que o fato de ser latinistas no
latinos de ser asnos. desculpa o de ser asnos.
BERGANZA. Pues quin lo duda? La razn BERGANZA. Pois quem duvida disto? A razo
est clara, pues cuando en tiempo de los est clara, pois quando, no tempo dos
romanos hablaban todos latn, como lengua romanos, todos falavam latim como sua
materna suya, algn majadero habra entre lngua materna, algum parvo deveria haver
ellos a quien no escusara el hablar latn dejar entre eles a quem o fato de falar latim no
de ser necio. desculparia o de deixar de ser nscio.
CIPIN. Para saber callar en romance y hablar CIPIO. Para saber calar em romance e falar
en latn, discrecin es menester, hermano em latim, discrio mister, irmo
Berganza. Berganza162.
BERGANZA. As es, porque tambin se puede BERGANZA. Assim , porque tanto se pode
decir una necedad en latn como en romance, dizer um disparate em latim como em
y yo he visto letrados tontos, y gramticos romance, e eu j vi letrados tontos, e
pesados, y romancistas vareteados con sus gramticos pesados, e romancistas
listas de latn, que con mucha facilidad envaretados com suas listras de latim163, que
pueden enfadar al mundo no una, sino com muita facilidade podem enfadar o mundo
muchas veces. no uma, mas muitas vezes.
CIPIN. Dejemos esto, y comienza a decir tus CIPIO. Esqueamos isto; comea a dizer tuas
filosofas. filosofias.
BERGANZA. Ya las he dicho. stas son que BERGANZA. J as disse. Estas so as que
acabo de decir. acabo de dizer.
CIPIN. Cules? CIPIO. Quais?
BERGANZA. Estas de los latines y romances, BERGANZA. Estas dos latins e romances, que
que yo comenc y t acabaste. eu comecei e tu acabaste.
CIPIN. Al murmurar llamas filosofar? As CIPIO. A murmurar chamas filosofar? Que
va ello! Canoniza, canoniza, Berganza, a la coisa! Canoniza, canoniza, Berganza, a
maldita plaga de la murmuracin!, y dale el maldita praga da murmurao!, e d-lhe o
nombre que quisieres, que ella dar a nome que quiseres, que ela nos dar o de
nosotros el de cnicos, que quiere decir perros cnicos, que quer dizer ces murmuradores164;
murmuradores; y por tu vida, que calles ya y e, por tua vida, que te cales j e prossigas tua
sigas tu historia. histria.
BERGANZA. Cmo la tengo de seguir si BERGANZA. Como posso prossegui-la se me
callo? calo?
CIPIN. Quiero decir que la sigas de golpe, CIPIO. Quero dizer que a contes de um s
sin que la hagas que parezca pulpo, segn la golpe, sem que faas com que parea polvo165,
vas aadiendo colas. conforme vais-lhe acrescentando caudas.
BERGANZA. Habla con propiedad, que no se BERGANZA. Fala com propriedade, que no se
llaman colas las del pulpo. chamam caudas as do polvo166.
CIPIN. se es el error que tuvo el que dijo CIPIO. Esse o erro que teve aquele que
que no era torpedad ni vicio nombrar las disse que no era torpeza nem vcio nomear
cosas por sus propios nombres, como si no as coisas por seus prprios nomes, como se
fuese mejor, ya que sea forzoso nombrarlas, no fosse melhor, j que foroso nome-las,
decirlas por circunloquios y rodeos que diz-las por circunlquios e rodeios que
templen la asquerosidad que causa el orlas amenizem a asquerosidade que causa ouvi-las
por sus mismos nombres. Las honestas por seus prprios nomes. As palavras
palabras dan indicio de la honestidad del que honestas do mostras da honestidade de quem
las pronuncia o las escribe. as pronuncia ou as escreve.
BERGANZA. Quiero creerte; y digo que no BERGANZA. Quero acreditar em ti; e digo que,
contenta mi fortuna de haberme quitado de no contente minha fortuna de haver-me
mis estudios y de la vida que en ellos pasaba, tirado de meus estudos e da vida que neles
tan regocijada y compuesta, y haberme passava, to regozijada e composta, e haver-
puesto atraillado tras de una puerta, y de me posto atrelado atrs de uma porta, e de
haber trocado la liberalidad de los estudiantes haver trocado a liberalidade dos estudantes
en la mezquinidad de la negra, orden de pela mesquinharia da negra, decidiu
sobresaltarme en lo que ya por quietud y sobressaltar-me no que eu j tinha por
descanso tena. Mira, Cipin, ten por cierto y descanso e quietude. Olha, Cipio, tem por
averiguado, como yo lo tengo, que al certo e averiguado, como eu o tenho, que as
desdichado las desdichas le buscan y le desventuras procuram e acham o
hallan, aunque se esconda en los ltimos desventurado, mesmo que ele se esconda nos
rincones de la tierra. Dgolo porque la negra ltimos cantos da terra. Digo isto porque a
de casa estaba enamorada de un negro, negra da casa estava enamorada de um negro,
asimismo esclavo de casa; el cual negro tambm escravo da casa167; tal negro dormia
dorma en el zagun, que es entre la puerta de no saguo, que est entre a porta da rua e a do
la calle y la de en medio, detrs de la cual yo meio, atrs da qual eu estava, e no se podiam
estaba, y no se podan juntar sino de noche, y encontrar a no ser de noite, e para isto
para esto haban hurtado o contrahecho las haviam furtado ou copiado as chaves; e
llaves; y as, las ms de las noches bajaba la assim, na maioria das noites a negra descia e,
negra, y, tapndome la boca con algn tapando-me a boca com algum pedao de
pedazo de carne o queso, abra al negro, con carne ou queijo, abria ao negro, com quem se
quien se daba buen tiempo, facilitndolo mi divertia, facilitando isto meu silncio, e
silencio, y a costa de muchas cosas que la custa de muitas coisas que a negra furtava.
negra hurtaba. Algunos das me estragaron la Por alguns dias as ddivas da negra me
conciencia las ddivas de la negra, anuviaram a conscincia, parecendo-me que sem
parecindome que sin ellas se me apretaran elas se me apertariam os flancos e me
las ijadas y dara de mastn en galgo. Pero en transformaria de mastim em galgo. Mas, no
efeto, llevado de mi buen natural, quise final, levado por minha boa natureza, quis
responder a lo que a mi amo deba, pues corresponder ao que devia a meu amo, pois tinha
tiraba sus gajes y coma su pan, como lo direito a seus ganhos e comia seu po, como
deben hacer no slo los perros honrados, a devem fazer no apenas os ces honrados, aos
quien se les da renombre de agradecidos, sino quais se lhes d fama de agradecidos, mas sim
todos aquellos que sirven. todos aqueles que servem.
CIPIN. Esto s, Berganza, quiero que pase CIPIO. Isto sim, Berganza, quero que passe
por filosofa, porque son razones que por filosofia, porque so razes que
consisten en buena verdad y en buen consistem em boa verdade e em bom
entendimiento; y adelante, y no hagas soga, entendimento; e prossegue, e no ds corda,
por no decir cola, de tu historia. para no dizer cauda, tua histria.
BERGANZA. Primero te quiero rogar me digas, BERGANZA. Primeiro te quero rogar que me
si es que lo sabes, qu quiere decir filosofa; digas, se que o sabes, o que quer dizer
que aunque yo la nombro, no s lo que es. filosofia; pois, embora eu a nomeie, no sei o
Slo me doy a entender que es cosa buena. que . S entendo que coisa boa.
CIPIN. Con brevedad te la dir. Este nombre CIPIO. Eu te direi com brevidade. Este nome
se compone de dos nombres griegos, que son se compe de dois nomes gregos, que so
filos y sofa; filos quiere decir amor, y sofa, filos e sofa; filos quer dizer amor, e sofa, a
la ciencia; as que, filosofa significa amor de cincia; portanto, filosofia significa amor
la ciencia, y filsofo, amador de la ciencia. cincia, e filsofo, amante da cincia.
BERGANZA. Mucho sabes, Cipin. Quin BERGANZA. Muito sabes, Cipio. Quem
diablos te ense a ti nombres griegos? diabos te ensinou nomes gregos?
CIPIN. Verdaderamente, Berganza, que eres CIPIO. Verdadeiramente, Berganza, s um
simple, pues desto haces caso; porque stas simplrio, pois fazes caso disto; porque estas
son cosas que las saben los nios de la so coisas que sabem os jovens da escola, e
escuela, y tambin hay quien presuma saber tambm h quem presuma saber a lngua
la lengua griega, sin saberla, como la latina, grega, sem sab-la, como a latina,
ignorndola. ignorando-a.
BERGANZA. Eso es lo que yo digo, y quisiera BERGANZA. Isso o que eu digo, e quisera que
que a estos tales los pusieran en una prensa, y a estes tais os colocassem em uma prensa, e
a fuerza de vueltas les sacaran el jugo de lo por fora das voltas lhes tirassem o suco do
que saben, porque no anduviesen engaando que sabem, para que no andassem enganando
el mundo con el oropel de sus greguescos o mundo com o ouropel de suas vestes
rotos y sus latines falsos, como hacen los esfarrapadas e seus latins falsos, como fazem
portugueses con los negros de Guinea. os portugueses com os negros da Guin168.
CIPIN. Ahora s, Berganza, que te puedes CIPIO. Agora sim, Berganza, que te podes
morder la lengua, y tarazrmela yo, porque morder a lngua, e despedaar-ma eu, porque
todo cuanto decimos es murmurar. tudo quanto fazemos murmurar.
BERGANZA. S, que no estoy obligado a BERGANZA. Sim, mas eu no sou obrigado a
hacer lo que he odo decir que hizo uno fazer o que ouvi dizer que fez um tal chamado
llamado Corondas, tirio, el cual puso ley que Corondas, de Tiro169, o qual imps uma lei de
ninguno entrase en el ayuntamiento de su que ningum entrasse nas assemblias de sua
ciudad con armas, so pena de la vida. cidade com armas, sob pena de morte.
Descuidse desto y otro da entr en el Descuidou-se disto e, no dia seguinte, entrou na
cabildo ceida la espada; advirtironselo, y reunio com a espada cingida; advertiram-no
acordndose de la pena por l puesta; al disto e ele, relembrando-se da pena imposta, no
momento desenvain su espada y se pas mesmo instante desembainhou sua espada e
con ella el pecho, y fue el primero que puso atravessou com ela o peito, e foi o primeiro que
y quebrant la ley y pag la pena. Lo que yo imps e quebrou a lei e pagou a pena. O que eu
dije no fue poner ley, sino prometer que me disse no foi impor lei, e sim prometer que
mordera la lengua cuando murmurase. Pero morderia a lngua quando murmurasse. Mas
ahora no van las cosas por el tenor y rigor de agora as coisas no andam com o teor e o rigor
las antiguas; hoy se hace una ley, y maana das antigas; hoje se faz uma lei, e amanh se
se rompe, y quiz conviene que as sea. infringe, e talvez convenha que assim seja. Uma
Ahora promete uno de enmendarse de sus hora a pessoa promete emendar-se de seus
vicios y de all a un momento cae en otros vcios e, dali a um momento, cai em outros
mayores. Una cosa es alabar la disciplina y maiores. Uma coisa louvar a disciplina e outra
otra el darse con ella, y, en efeto, del dicho dar-se com ela170, e, de fato, do dizer ao fazer
al hecho hay gran trecho. Murdase el h muito a percorrer. Morda-se o diabo, que eu
diablo, que yo no quiero morderme ni hacer no quero morder-me nem fazer finezas atrs
finezas detrs de una estera, donde de nadie de uma esteira171, onde no sou visto por
soy visto que pueda alabar mi honrosa ningum que possa louvar minha honrosa
determinacin. determinao.
CIPIN. Segn eso, Berganza, si t fueras CIPIO. De acordo com isso, Berganza, se tu
persona, fueras hipcrita, y todas las obras fosses pessoa, serias hipcrita, e todas as
que hicieras fueran aparentes, fingidas y obras que fizesses seriam aparentes, fingidas
falsas, cubiertas con la capa de la virtud slo e falsas, cobertas com a capa da virtude
porque te alabaran, como todos los hipcritas apenas para que te elogiassem, como todos os
hacen. hipcritas fazem.
BERGANZA. No s lo que entonces hiciera; BERGANZA. No sei o que faria, ento; o que
esto s, que quiero hacer ahora, que es no sei o que quero fazer agora, que no me
morderme, quedndome tantas cosas por morder, restando-me tantas coisas por dizer
decir que no s cmo ni cundo podr que no sei como nem quando poderei
acabarlas, y ms estando temeroso que al termin-las, ainda mais estando temeroso de
salir del sol nos hemos de quedar a escuras, que, ao sair do sol, havemos de ficar s
faltndonos la habla. escuras, faltando-nos a fala.
CIPIN. Mejor lo har el cielo. Sigue tu CIPIO. Melhor far o cu. Segue tua histria
historia y no te desves del camino carretero e no te desvies do caminho certeiro com
con impertinentes digresiones; y as, por digresses impertinentes; e assim, por mais
larga que sea, la acabars presto. longa que seja, acabars rpido.
BERGANZA. Digo, pues, que habiendo visto la BERGANZA. Digo, pois, que tendo visto a
insolencia, ladronicio y deshonestidad de los insolncia, o latrocnio e a desonestidade
negros, determin, como buen criado, dos negros, decidi, como bom criado,
estorbarlo por los mejores medios que estorv-los pelos melhores meios que
pudiese; y pude tan bien que sal con mi pudesse; e pude to bem que atingi meu
intento. Bajaba la negra como has odo, a intento. Descia a negra, como ouviste, a
refocilarse con el negro, fiada en que me divertir-se com o negro, confiada de que me
enmudecan los pedazos de carne, pan o emudeciam os pedaos de carne, po ou
queso que me arrojaba. Mucho pueden las queijo que me atirava. Muito podem as
ddivas, Cipin! ddivas, Cipio!
CIPIN. Mucho, no te diviertas, pasa adelante. CIPIO. Muito, no te divirtas, prossegue.
BERGANZA. Acurdome que cuando BERGANZA. Lembro-me de que, quando
estudiaba o decir al precetor un refrn latino, estudava, ouvi o preceptor dizer um refro
que ellos llaman adagio, que deca: Habit latino, que eles chamam adgio, que dizia:
bovem in lingua. Habit bovem in lingua172.
CIPIN. Oh, que en hora mala hayis encajado CIPIO. Oh, em que m hora encaixaste vosso
vuestro latn! Tan presto se te ha olvidado lo latim! Esqueceste to rpido do que h pouco
que poco ha dijimos contra los que entremeten dissemos contra os que entremetem latins nas
latines en las conversaciones de romance? conversaes de romance?
BERGANZA. Este latn viene aqu de molde; BERGANZA. Este latim vem aqui de molde;
que has de saber que los atenienses usaban, pois hs de saber que os atenienses usavam,
entre otras, de una moneda sellada con la dentre outras, uma moeda cunhada com a
figura de un buey, y cuando algn juez figura de um boi, e, quando algum juiz
dejaba de decir o hacer lo que era razn y deixava de dizer ou fazer o que era razo e
justicia, por estar cohechado, decan: ste justia, por estar subornado, diziam: Este
tiene el buey en la lengua. tem o boi na lngua.
CIPIN. La aplicacin falta. CIPIO. Falta correspondncia.
BERGANZA. No est bien clara, si las BERGANZA. No est bem clara, se as ddivas
ddivas de la negra me tuvieron muchos das da negra me deixaram muitos dias mudo e eu
mudo, que ni quera ni osaba ladrarla cuando no queria nem ousava ladrar para ela quando
bajaba a verse con su negro enamorado? Por descia para encontrar-se com seu negro
lo que vuelvo a decir que pueden mucho las enamorado? Por isso, volto a dizer que as
ddivas. ddivas podem muito.
CIPIN. Ya te he respondido que pueden CIPIO. J te respondi que podem muito, e, se
mucho, y si no fuera por no hacer ahora una no fosse por ter de fazer agora uma longa
larga digresin, con mil ejemplos probara lo digresso, com mil exemplos provaria o tanto
mucho que las ddivas pueden; mas quiz lo que as ddivas podem; mas talvez o diga, se o
dir si el cielo me concede tiempo, lugar y cu me conceder tempo, lugar e fala para
habla para contarte mi vida. contar-te minha vida.
BERGANZA. Dios te d lo que deseas, y BERGANZA. Deus te d o que desejas, e escuta.
escucha. Finalmente, mi buena intencin Finalmente, minha boa inteno rompeu as
rompi por las malas ddivas de la negra; a la ms ddivas da negra; qual, descendo uma
cual, bajando una noche muy escura a su noite muito escura ao seu costumeiro
acostumbrado pasatiempo, arremet sin passatempo, arremeti sem ladrar, para que no
ladrar, porque no se alborotasen los de casa, se alvoroassem os da casa, e em um instante
y en un instante le hice pedazos toda la fiz em pedaos toda a sua camisa e lhe
camisa y le arranqu un pedazo de muslo; arranquei um pedao de coxa; burla que foi o
burla que fue bastante a tenerla de veras ms bastante para mant-la realmente por mais de
de ocho das en la cama, fingiendo para con oito dias na cama, fingindo para seus amos no
sus amos no s qu enfermedad. San, volvi sei que enfermidade. Sarou, voltou na noite
otra noche, y yo volv a la pelea con mi perra, seguinte, e eu voltei a pelejar com minha
y, sin morderla, la ara todo el cuerpo, como cadela173, e, sem mord-la, arranhei todo o seu
si la hubiera cardado como manta. Nuestras corpo, como se a tivesse cardado como manta.
batallas eran a la sorda, de las cuales sala Nossas batalhas eram s surdas, das quais eu
siempre vencedor, y la negra malparada y saa sempre vencedor, e a negra, maltratada e
peor contenta. Pero sus enojos se parecan descontente. Mas sua clera se mostrava bem
bien en mi pelo y en mi salud. Alzseme con em meu plo e em minha sade. Surrupiou
la racin y los huesos, y los mos poco a poco minha rao e os ossos, e os meus pouco a
iban sealando los nudos del espinazo. Con pouco iam evidenciando os ns do
todo esto, aunque me quitaron el comer, no espinhao174. Com tudo isso, embora me
me pudieron quitar el ladrar. Pero la negra, tirassem o que comer, no me puderam tirar o
por acabarme de una vez me trujo una ladrar. Mas a negra, para acabar comigo de
esponja frita con manteca; conoc la maldad; vez, trouxe-me uma esponja frita com
vi que era peor que comer zarazas, porque a manteiga; reconheci a maldade; vi que era pior
quien la come se le hincha el estmago y no que comer veneno, pois o estmago de quem a
sale dl sin llevarse tras s la vida. Y come incha e no se sai disso sem levar
parecindome ser imposible guardarme de las consigo a vida175. E, parecendo-me ser
asechanzas de tan indignados enemigos, impossvel proteger-me dos artifcios de
acord de poner tierra en medio, inimigos to indignados, decidi desaparecer do
quitndomeles delante de los ojos. Hallme lugar, tirando-os diante dos meus olhos. Vi-me
un da suelto, y sin decir adis a ninguno de um dia solto e, sem dizer adeus a ningum da
casa, me puse en la calle, y a menos de cien casa, me pus na rua, e a menos de cem passos
pasos me depar la suerte al alguacil que dije a sorte me deparou com o aguazil do qual falei
al principio de mi historia, que era grande no incio de minha histria176, que era grande
amigo de mi amo Nicols el Romo; el cual amigo de meu amo Nicols, o Rombo; o qual,
apenas me hubo visto, cuando me conoci y nem bem me viu, reconheceu-me e me
me llam por mi nombre. Tambin le conoc chamou pelo nome. Tambm o reconheci e, ao
yo, y al llamarme, me llegu a l con mis chamar-me, me acheguei a ele com minhas
acostumbradas ceremonias y caricias. costumeiras cerimnias e carcias. Pegou-me
Asime del cuello y dijo a dos corchetes pelo pescoo e disse a dois beleguins seus:
suyos: ste es famoso perro de ayuda, que Este o famoso co de ajuda177 que foi de
fue de un grande amigo mo; llevmosle a um grande amigo meu; levemo-lo para casa.
casa. Holgronse los corchetes, y dijeron Alegraram-se os beleguins e disseram que, se
que si era de ayuda a todos sera de provecho. era de ajuda, a todos seria de proveito.
Quisieron asirme para llevarme, y mi amo Quiseram prender-me para levar-me, e meu
dijo que no era menester asirme, que yo me amo disse que no era mister prender-me, pois
ira, porque le conoca. Hseme olvidado eu iria porque o conhecia. Esqueci-me de
decirte que las carlancas con puntas de acero dizer-te que as carrancas com pontas de ao,
que saqu cuando me desgarr y ausent del que usava quando me desgarrei e ausentei-me
ganado, me las quit un gitano en una venta, do rebanho, tirou-mas um cigano em uma
y ya en Sevilla andaba sin ellas; pero el estalagem, e j em Sevilha andava sem elas;
alguacil me puso un collar tachonado todo de mas o aguazil me ps uma coleira toda
latn morisco. Considera, Cipin, ahora esta tachonada de lato mourisco. Agora considera,
rueda variable de la fortuna ma: ayer me vi Cipio, esta roda varivel da minha fortuna178:
estudiante, y hoy me ves corchete. ontem me vi estudante, e hoje me vs beleguim.
CIPIN. As va el mundo, y no hay para qu CIPIO. Assim vai o mundo, e no h por
te pongas ahora a esagerar los vaivenes de que te ponhas agora a exagerar os vaivns da
fortuna, como si hubiera mucha diferencia fortuna, como se houvesse muita diferena
de ser mozo de un jifero a serlo de un entre ser criado de um magarefe ou s-lo de
corchete. No puedo sufrir ni llevar en um beleguim. No suporto nem tenho
paciencia or las quejas que dan de la pacincia de ouvir as queixas que fazem da
fortuna algunos hombres que la mayor que fortuna alguns homens, quando a maior que
tuvieron fue tener premisas y esperanzas de tiveram foi ter premissas e esperanas de
llegar a ser escuderos. Con qu maldiciones chegar a ser escudeiros. Com que maldies
la maldicen! Con cuntos improperios la a maldizem! Com quantos improprios a
deshonran! Y no por ms de que porque desonram! E no apenas para que pense
piense el que los oye que de alta, prspera y quem os ouvir que de alta, prspera e boa
buena ventura han venido a la desdichada y ventura vieram desditosa e baixa em que os
baja en que los miran. vem.
BERGANZA. Tienes razn. Y has de saber que BERGANZA. Tens razo. E hs de saber que
este alguacil tena amistad con un escribano, este aguazil tinha amizade com um escrivo,
con quien se acompaaba. Estaban los dos com quem se acompanhava. Estavam os dois
amancebados con dos mujercillas, no de poco amancebados com duas mulherzinhas, no
ms a menos, sino de menos en todo. Verdad mais ou menos, mas de menos em tudo.
es que tenan algo de buenas caras, pero verdade que tinham algo de boas caras, mas
mucho de desenfado y de taimera putesca. muito da manha e malcia puteira. Elas lhes
stas les servan de red y de anzuelo para serviam de rede e anzol para pescar s secas
pescar en seco en esta forma: vestanse de desta forma: vestiam-se de sorte que pela
suerte que por la pinta descubran la figura, y pinta descobriam a figura, e a um tiro de
a tiro de arcabuz mostraban ser damas de la arcabuz mostravam ser damas de vida livre;
vida libre; andaban siempre a caza de andavam sempre caa de estrangeiros, e
estranjeros, y cuando llegaba la vendeja a quando chegava a feira pblica179 a Cdiz e a
Cliz y a Sevilla, llegaba la huella de su Sevilha, chegavam os rastros de sua ganncia,
ganancia, no quedando bretn con quien no no restando breto180 contra quem no
embistiesen; y en cayendo el grasiento con investissem; e, caindo o sujo com alguma
alguna destas limpias, avisaban al alguacil y dessas limpas181, avisavam ao aguazil e ao
al escribano adnde y a qu posada iban, y en escrivo aonde e em que pousada iam, e em
estando juntos les daban asalto y los prendan estando juntos lhes davam assalto e os
por amancebados; pero nunca los llevaban a prendiam por amancebados, mas nunca os
la crcel, a causa que los extranjeros siempre levavam priso, pois os estrangeiros sempre
rediman la vejacin con dineros. redimiam a vexao com dinheiro.
Sucedi, pues, que la Colindres, que as se Ocorreu, pois, que a Colindres, que assim se
llamaba la amiga del alguacil, pesc un chamava a amiga do aguazil, pescou um
bretn unto y bisunto; concert con l cena y breto untado e besuntado182, combinou com
noche en su posada; dio el cauto a su amigo; ele jantar e pernoite em sua pousada; passou o
y apenas se haban desnudado, cuando el canudo183 a seu amigo; e mal haviam se
alguacil, el escribano, dos corchetes y yo desnudado quando o aguazil, o escrivo, dois
dimos con ellos. Alborotronse los amantes; beleguins e eu demos com eles. Alvoroaram-
esager el alguacil el delito; mandlos vestir se os amantes; exagerou o delito o aguazil;
a toda priesa para llevarlos a la crcel; ordenou que se vestissem a toda pressa para
afligise el bretn; terci, movido de caridad, lev-los priso; afligiu-se o breto; terou,
el escribano, y a puros ruegos redujo la pena movido de caridade, o escrivo184, e sob
a solos cien reales. Pidi el bretn unos grandes rogos reduziu a pena a somente cem
follados de camuza que haba puesto en una reais. Pediu o breto uns foles de camura
silla a los pies de la cama, donde tena que havia posto em uma cadeira aos ps da
dineros para pagar su libertad, y no cama, nos quais havia dinheiro para pagar sua
parecieron los follados, ni podan parecer; liberdade, e no apareceram os foles, nem
porque as como yo entr en el aposento lleg podiam aparecer; porque, assim que eu entrei
a mis narices un olor de tocino que me no aposento, chegou s minhas narinas um
consol todo; descubrle con el olfato, y olor de toucinho que me animou todo;
hallle en una faldriquera de los follados. descobri-o com o olfato e achei-o em uma
Digo que hall en ella un pedazo de jamn algibeira dos foles185. Digo que achei nela um
famoso, y por gozarle y poderle sacar sin pedao de presunto famoso, e para aproveit-
rumor, saqu los follados a la calle, y all me lo e pod-lo pegar sem rudo, levei os foles
entregu en el jamn a toda mi voluntad, y rua, e ali me entreguei ao presunto com toda a
cuando volv al aposento, hall que el bretn minha vontade, e quando voltei ao aposento,
daba voces, diciendo en lenguaje adltero y vi que o breto gritava, dizendo em
bastardo, aunque se entenda, que le linguagem adltera e bastarda, embora
volviesen sus calzas, que en ellas tena inteligvel, que lhe devolvessem suas calas,
cincuenta escuti d'oro in oro. Imagin el que nelas havia cinqenta escuti doro in
escribano o que la Colindres o los corchetes oro186. Imaginou o escrivo ou que a
se los haban robado; el alguacil pens lo Colindres ou os beleguins os haviam roubado;
mismo; llamlos aparte; no confes ninguno, o aguazil pensou o mesmo; chamou-os
y dironse al diablo todos. Viendo yo lo que parte; ningum confessou, e se enfureceram
pasaba, volv a la calle donde haba dejado todos187. Vendo eu o que acontecia, voltei
los follados para volverlos, pues a m no me rua onde havia deixado os foles para devolv-
aprovechaba nada el dinero; no los hall, los, pois a mim no interessava nada o
porque ya algn venturoso que pas se los dinheiro; no os achei, porque algum
haba llevado. Como el alguacil vio que el venturoso que por ali passou j os havia
bretn no tena dinero para el cohecho, se levado. Como o aguazil viu que o breto no
desesperaba, y pens sacar de la huspeda de tinha dinheiro para o suborno, se desesperava,
casa lo que el bretn no tena. Llamla, y e pensou em tirar da hospedeira o que o
vino medio desnuda, y como oy las voces y breto no tinha. Chamou-a e ela veio meio
quejas del bretn, y a la Colindres desnuda y desnuda, e ao ouvir os gritos e queixas do
llorando, al alguacil en clera y al escribano breto, e a Colindres nua e chorando, o
enojado, y a los corchetes despabilando lo aguazil irritado e o escrivo enfurecido, e os
que hallaban en el aposento, no le plugo beleguins roubando o que encontravam no
mucho. Mand el alguacil que se cubriese y aposento, no gostou muito. O aguazil
se viniese con l a la crcel, porque consenta mandou que se vestisse e viesse com ele
en su casa hombres y mujeres de mal vivir. priso, por consentir em sua casa homens e
Aqu fue ello! Aqu s que fue cuando se mulheres de m vida. Aqui foi a coisa! A sim
aumentaron las voces y creci la confusin!. foi que se aumentaram os gritos e cresceu a
Porque dijo la huspeda: Seor alguacil y confuso! Porque a hospedeira disse: Senhor
seor escribano, no conmigo tretas, que aguazil e senhor escrivo, tretas comigo no,
entrevo toda costura; no conmigo dijes, ni que eu vejo toda a artimanha; comigo, nada
poleos; callen la boca y vyanse con Dios; si de bravatas nem bazfia; calem a boca e vo
no, por mi santiguada, que arroje el bodegn com Deus; se no, por todos os santos188, que
por la ventana, y que saque a plaza toda la eu jogo a sujeira pela janela e lano na praa
chirinola desta historia; que bien conozco a la toda a chirinola desta histria189; pois bem
seora Colindres, y s que ha muchos meses conheo a senhora Colindres, e sei que h
que es su cobertor el seor alguacil; y no muitos meses tem por encobridor o senhor
hagan que me aclare ms, sino vulvase el aguazil; e no faam com que eu me explique
dinero a este seor, y quedemos todos por mais, e devolvam o dinheiro a este senhor, e
buenos; porque yo soy mujer honrada y tengo samos todos satisfeitos; porque eu sou mulher
un marido con su carta de ejecutoria y con a honrada e tenho um marido com sua carta
perpenan rei de memoria con sus colgaderos executria e com a perpenan rei de memoria
de plomo, Dios sea loado, y hago este oficio com suas chancelas de chumbo, Deus seja
muy limpiamente y sin dao de barras. El louvado, e fao este ofcio muito honradamente e
arancel tengo clavado donde todo el mundo sem dano a ningum190. Tenho o aranzel
le vea, y no conmigo cuentos, que por Dios pendurado onde todo o mundo o veja191, e no
que s despolvorearme. Bonita soy yo para me venham com histria, que, por Deus, sei me
que por mi orden entren mujeres con los virar. Besta sou eu para que, por minha ordem,
huspedes! Ellos tienen las llaves de sus entrem mulheres com os hspedes! Eles tm as
aposentos, y yo no soy quince que tengo de chaves de seus aposentos192, e eu no sou quinze
ver tras siete paredes. para ter que ver por trs de sete paredes!
Pasmados quedaron mis amos, de haber Pasmos ficaram meus amos de ter ouvido a
odo la arenga de la huspeda, y de ver cmo arenga da hospedeira, e de ver como ela lhes
les lea la historia de sus vidas; pero como contava a histria de suas vidas; mas, como
vieron que no tenan de quin sacar dinero, si viram que no tinham de quem tirar dinheiro,
della no, porfiaban en llevarla a la crcel. se no dela, insistiam em lev-la priso.
Quejbase ella al cielo de la sinrazn y Queixava-se ela aos cus da sem-razo e
justicia que la hacan, estando su marido injustia que lhe faziam, estando seu marido
ausente y siendo tan principal hidalgo. El ausente e sendo fidalgo to principal. O breto
bretn bramaba por sus cincuenta escuti. Los bramava por seus cinqenta escuti. Os
corchetes porfiaban que ellos no haban visto beleguins insistiam em que no haviam visto
los follados, ni Dios permitiese lo tal. El os foles, nem se Deus permitisse tal coisa. O
escribano, por lo callado, insista al alguacil escrivo, parte, insistia com o aguazil para
que mirase los vestidos de la Colindres, que que revistasse as roupas da Colindres, porque
le daba sospecha que ella deba de tener los suspeitava de que ela devia ter os cinqenta
cincuenta escuti, por tener de costumbre escuti, por estar acostumada a visitar os
visitar los escondrijos y faldriqueras de esconderijos193 e as algibeiras daqueles que
aquellos que con ella se envolvan. Ella deca com ela se envolviam. Ela dizia que o breto
que el bretn estaba borracho y que deba de estava bbado e que devia estar mentindo na
mentir en lo del dinero. En efeto, todo era questo do dinheiro. Enfim, tudo era confuso,
confusin, gritos y juramentos, sin llevar gritos e juramentos, sem haver modo de
modo de apaciguarse, ni se apaciguaran si al apaziguar-se, nem se apaziguariam se naquele
instante no entrara en el aposento el teniente instante no entrasse no aposento o tenente de
de Asistente, que viniendo a visitar aquella Assistente194, que, vindo a visitar aquela
posada, las voces le llevaron adonde era la pousada, foi levado pelos berros at onde
grita. Pregunt la causa de aquellas voces; la estava a gritaria. Perguntou a causa daqueles
huspeda se la dio muy por menudo: dijo gritos; a hospedeira a deu com muitos
quin era la ninfa Colindres, que ya estaba pormenores: disse quem era a ninfa Colindres,
vestida; public la pblica amistad suya y del que j estava vestida, declarou a declarada
alguacil; ech en la calle sus tretas y modo de amizade entre ela e o aguazil; revelou suas
robar; disculpse a s misma de que con su tretas e modos de roubar; desculpou-se a si
consentimiento jams haba entrado en su mesma de que com seu consentimento jamais
casa mujer de mala sospecha; canonizse por havia entrado em sua casa mulher de m
santa y a su marido por un bendito, y dio suspeita; canonizou-se por santa e a seu
voces a una moza que fuese corriendo y marido por um bendito, e gritou a uma criada
trujese de un cofre la carta ejecutoria de su que fosse correndo e trouxesse de um cofre a
marido, para que la viese el seor tiniente, carta executria de seu marido, para que a
dicindole que por ella echara de ver que visse o senhor tenente, dizendo-lhe que por ela
mujer de tan honrado marido no poda hacer perceberia que mulher de to honrado marido
cosa mala, y que si tena aquel oficio de casa no podia fazer m coisa, e que se tinha aquele
de camas era a no poder ms; que Dios saba ofcio de penso era por necessidade; que
lo que le pesaba, y si quisiera ella tener Deus sabia o que lhe pesava, e antes quisera
alguna renta y pan cuotidiano para pasar la ela ter alguma renda e po de cada dia para
vida que tener aquel ejercicio. El teniente, passar a vida do que ter aquele exerccio. O
enfadado de su mucho hablar y presumir de tenente, enfadado por seu muito falar e se
ejecutoria, le dijo: Hermana camera, yo vangloriar da executria, lhe disse: Irm
quiero creer que vuestro marido tiene carta de hospedeira, eu acredito que vosso marido tem
hidalgua con que vos me confesis que es carta de fidalguia com que vs me confesseis
hidalgo mesonero. Y con mucha honra que fidalgo estalajadeiro. E com muita
respondi la huspeda . Y qu linaje hay en honra respondeu a hospedeira . Mas que
el mundo, por bueno que sea, que no tenga linhagem h no mundo, por melhor que seja,
algn dime y direte? Lo que yo os digo, que no tenha algum disse-me-disse? O que
hermana, es que os cubris, que habis de eu vos digo, irm, que vos vestis, que haveis
venir a la crcel. La cual nueva dio con ella de vir priso. Ao ouvir a notcia, ela se
en el suelo; arase el rostro; alz el grito; atirou ao cho; arranhou o rosto; levantou a
pero, con todo eso, el teniente, voz; mas, ainda assim, o tenente,
demasiadamente severo, los llev a todos a la demasiadamente severo, levou-os todos
crcel, conviene a saber, al bretn, a la priso, isto : o breto, a Colindres e a
Colindres y a la huspeda. Despus supe que hospedeira. Depois eu soube que o breto
el bretn perdi sus cincuenta escuti, y ms perdeu seus cinqenta escuti, e mais dez que
diez, en que le condenaron en las costas; la lhe condenaram s costas; a hospedeira pagou
huspeda pag otro tanto, y la Colindres sali outro tanto, e a Colindres saiu livre pela porta
libre por la puerta afuera. Y el mismo da que afora. E no mesmo dia que a soltaram pescou
la soltaron pesc a un marinero, que pag por um marinheiro, que pagou pelo breto com o
el bretn, con el mismo embuste del soplo; mesmo embuste do sopro195; pois vejas,
porque veas, Cipin, cuntos y cun grandes Cipio, quantos e quo grandes inconvenientes
inconvenientes nacieron de mi golosina. nasceram de minha gulodice.
CIPIN. Mejor dijeras de la bellaquera de tu CIPIO. Melhor dirias da velhacaria de teu
amo. amo.
BERGANZA. Pues escucha, que aun ms BERGANZA. Pois escuta, que eles ainda
adelante tiraban la barra, puesto que me pesa faziam mais196, embora me pese falar mal de
de decir mal de alguaciles y de escribanos. aguazis e escrives.
CIPIN. S, que decir mal de uno, no es CIPIO. Certo, mas falar mal de um no
decirlo de todos; s, que muchos y muy falar de todos; certo, pois muitos e muitos
muchos escribanos hay buenos, fieles y escrives so bons, fiis e leais, e amigos de
legales, y amigos de hacer placer sin dao causar prazer sem prejudicar os outros; certo,
de tercero; s, que no todos entretienen los que nem todos se envolvem em disputas nem
pleitos, ni avisan a las partes, ni todos llevan avisam a justia, nem todos cobram mais do
ms de sus derechos, ni todos van buscando que seu direito, nem todos vo buscando e
e inquiriendo las vidas ajenas para ponerlas inquirindo sobre as vidas alheias para coloc-
en tela de juicio, ni todos se anan con el las em telas de juzo, nem todos se combinam
juez para hceme la barba y hacerte he el com o juiz para faz-me a barba e eu te farei
copete, ni todos los alguaciles se conciertan o topete, nem todos os aguazis se metem
con los vagamundos y fulleros, ni tienen com os vagamundos e trapaceiros, nem todos
todos las amigas de tu amo para sus tm as amigas de teu amo para seus
embustes. Muchos y muy muchos hay embustes197. Muitos e muitos so fidalgos por
hidalgos por naturaleza, y de hidalgas natureza, e de fidalgas condies; muitos no
condiciones; muchos no son arrojados, so imprudentes, insolentes, nem malcriados,
insolentes, ni mal criados, ni rateros, como nem sorrateiros como os que andam pelas
los que andan por los mesones midiendo las penses medindo as espadas dos estrangeiros
espadas a los estranjeros, y hallndolas un e, achando-as um pouco maiores que o
pelo ms de la marca destruyen a sus dueos. permitido, destroem seus donos. Certo, nem
S, que no todos como prenden, sueltan, y son todos, quando prendem, soltam, e so juzes e
jueces y abogados cuando quieren. advogados quando querem.
BERGANZA. Ms alto picaba mi amo; otro BERGANZA. Mais alto picava meu amo; outro
camino era el suyo; presuma de valiente y de caminho era o seu; passava-se por valente e
hacer prisiones famosas; sustentaba la por realizar prises famosas198; sustentava a
valenta sin peligro de su persona, pero a valentia sem perigo sua pessoa, mas custa
costa de su bolsa. Un da acometi en la de seu bolso. Um dia, atacou sozinho na porta
puerta de Jerez l solo a seis famosos de Jerez seis famosos rufies, sem que eu
rufianes, sin que yo le pudiese ayudar en pudesse ajud-lo em nada, porque tinha a boca
nada, porque llevaba con un freno de cordel atada com um freio de cordel; pois assim me
impedida la boca; que as me traa de da, y mantinha de dia, e de noite mo tirava199.
de noche me le quitaba. Qued maravillado Fiquei maravilhado de ver seu atrevimento,
de ver su atrevimiento, su bro y su denuedo; seu brio e sua intrepidez; entrava e saa pelas
as se entraba y sala por las seis espadas de seis espadas dos rufies como se fossem
los rufos como si fueran varas de mimbre; era varetas de vime; era coisa maravilhosa ver a
cosa maravillosa ver la ligereza con que ligeireza com que acometia, as estocadas que
acometa, las estocadas que tiraba, los dava, os golpes, o clculo, o olho alerta, para
reparos, la cuenta, el ojo alerta, porque no le que no o atacassem pelas costas. Finalmente,
tomasen las espaldas. Finalmente, l qued ele passou, em minha opinio e na de todos
en mi opinin y en la de todos cuantos la quantos viram e souberam da pendncia, por
pendencia miraron y supieron por un nuevo um novo Rodamonte, havendo levado seus
Rodamonte, habiendo llevado a sus enemigos inimigos desde a porta de Jerez at os
desde la puerta de Jerez hasta los mrmoles mrmores do colgio de mestre Rodrigo, que
del colegio de mase Rodrigo, que hay ms de so mais de cem passos200. Deixou-os presos e
cien pasos. Dejlos encerrados y volvi a voltou para colher os trofus da batalha, que
coger los trofeos de la batalla, que fueron tres foram trs bainhas, e depois as foi mostrar ao
vainas, y luego se las fue a mostrar al Assistente que, se mal me recordo, era ento
Asistente, que, si mal no me acuerdo, lo era o licenciado Sarmiento de Valladares,
entonces el licenciado Sarmiento de famoso pela destruio da Sauceda201.
Valladares, famoso por la destruicin de La Observavam meu amo pelas ruas por onde
Sauceda. Miraban a mi amo por las calles do passava, apontando-o com o dedo, como se
pasaba, sealndole con el dedo, como si dissessem: Aquele o valente que se
dijeran: Aqul es el valiente que se atrevi a atreveu a renhir sozinho com a flor dos
reir solo con la flor de los bravos de la bravos da Andaluzia. Passou o que restava
Andaluca. En dar vueltas a la ciudad para do dia em dar voltas pela cidade para deixar-
dejarse ver, se pas lo que quedaba del da, y se ver, e a noite nos surpreendeu em Triana,
la noche nos hall en Triana, en una calle em uma rua junto ao moinho da plvora; e,
junto al molino de la plvora; y habiendo mi tendo meu amo espreitado, como se diz na
amo avizorado, como en la jcara se dice, si jcara, se algum o via, entrou em uma
alguien le vea, se entr en una casa, y yo tras casa202, e eu atrs dele, e encontramos em um
l, y hallamos en un patio a todos los jayanes ptio todos os rufies da pendncia, sem
de la pendencia, sin capas ni espadas, y todos capas nem espadas, e todos desabrochados; e
desabrochados; y uno, que deba de ser el um, que devia ser o anfitrio, tinha uma
husped, tena un gran jarro de vino en la una grande jarra de vinho em uma mo e na outra
mano y en la otra una copa grande de taberna; uma taa grande de taverna203; com a qual,
la cual, colmndola de vino generoso y enchendo-a de vinho generoso e espumante,
espumante, brindaba a toda la compaa. brindava a toda a companhia. Mal viram meu
Apenas hubieron visto a mi amo cuando todos amo, todos foram at ele com os braos
se fueron a l con los brazos abiertos, y todos abertos, e todos lhe brindaram, e ele fez a
le brindaron, y l hizo la razn a todos, y an salva a todos, e ainda a fizera a outros tantos
la hiciera a otros tantos si le fuera algo en ello, se ganhasse algo com isso, por ser de
por ser de condicin afable y amigo de no condio afvel e amigo de no enfadar
enfadar a nadie por pocas cosas. Quererte yo ningum por poucas coisas. Querer-te contar
contar ahora lo que all se trat, la cena que agora o que ali se tratou, a ceia que cearam,
cenaron, las peleas que se contaron, los hurtos as pelejas que se contaram, os furtos aos que
que se refirieron, las damas que de su trato se se referiram, as damas que pela sua conduta
calificaron y las que se reprobaron, las aprovaram e as que reprovaram, os louvores
alabanzas que los unos a los otros se dieron, que uns fizeram aos outros, os bravos
los bravos ausentes que se nombraron, la ausentes que se nomearam, a destreza que ali
destreza que all se puso en su punto, se enalteceu, levantando-se eles na metade da
levantndose en mitad de la cena a poner en ceia para pr em prtica os golpes que se lhes
prtica las tretas que se les ofrecan, ofereciam, esgrimindo com as mos, os
esgrimiendo con las manos, los vocablos tan vocbulos to esquisitos que usavam e,
esquisitos de que usaban, y, finalmente, el finalmente, o talhe da pessoa do anfitrio, a
talle de la persona del husped, a quien todos quem todos respeitavam como senhor e pai,
respetaban como a seor y padre, sera seria meter-me em um labirinto do qual no
meterme en un laberinto donde no me fuese me seria possvel sair quando quisesse.
posible salir cuando quisiese. Finalmente, vine Finalmente, vim a entender com toda certeza
a entender con toda certeza que el dueo de la que o dono da casa, a quem chamavam
casa, a quien llamaban Monipodio, era Monipdio204, era acobertador de ladres e
encubridor de ladrones y pala de rufianes, y chefe de rufies, e que a grande pendncia de
que la gran pendencia de mi amo haba sido meu amo havia sido primeiro concertada com
primero concertada con ellos, con las eles, com a garantia de que se retirassem e
circunstancias del retirarse y de dejar las deixassem as bainhas, as quais pagou meu
vainas, las cuales pag mi amo all, luego, de amo ali, de contado205, e tambm tudo quanto
contado, con todo cuanto Monipodio dijo que Monipdio disse que havia custado a ceia,
haba costado la cena, que se concluy casi al que se concluiu quase ao amanhecer, com
amanecer, con mucho gusto de todos. Y fue su muito gosto de todos. E a sobremesa foi
postre dar soplo a mi amo de un rufin segredar a meu amo sobre um rufio
forastero que, nuevo y flamante, haba llegado forasteiro que, novo e flamante, havia
a la ciudad. Deba de ser ms valiente que chegado cidade. Devia ser mais valente que
ellos, y de envidia le soplaron. Prendile mi eles, e de inveja o delataram. Prendeu-o meu
amo la siguiente noche, desnudo en la cama; amo na noite seguinte, desnudo na cama;
que si vestido estuviera, yo vi en su talle que porque, se vestido estivesse, eu vi por sua
no se dejara prender tan a mansalva. Con esta aparncia que no se deixaria prender to
prisin, que sobrevino sobre la pendencia, facilmente. Com esta priso, que sobreveio
creci la fama de mi cobarde, que lo era mi pendncia206, cresceu a fama de meu covarde,
amo ms que una liebre, y a fuerza de pois o era meu amo mais que uma lebre, e
meriendas y tragos sustentaba la fama de ser fora de merendas e tragos sustentava a fama
valiente, y todo cuanto con su oficio y con sus de ser valente, e tudo que com seu ofcio e
inteligencias granjeaba se le iba y desaguaba com suas artimanhas granjeava, ia-se-lhe e
por la canal de la valenta. Pero ten desaguava pelo canal da valentia. Mas tem
paciencia, y escucha ahora un cuento que pacincia, e escuta agora uma histria que lhe
le sucedi, sin aadir ni quitar de la verdad aconteceu, sem tirar nem pr da verdade uma
una tilde. vrgula.
Dos ladrones hurtaron en Antequera un Dois ladres roubaram em Antequera um
caballo muy bueno; trujronle a Sevilla, y cavalo muito bom; trouxeram-no a Sevilha e,
para venderle sin peligro usaron de un ardid para vend-lo sem perigo, usaram de um ardil
que, a mi parecer, tiene del agudo y del que, a meu parecer, tem algo de agudo e de
discreto. Furonse a posar a posadas discreto. Foram hospedar-se em pousadas
diferentes, y el uno se fue a la justicia y diferentes, e um deles foi justia e
pidi, por una peticin, que Pedro de Losada reclamou, por uma petio, que Pedro de
le deba cuatrocientos reales prestados, como Losada lhe devia quatrocentos reais
pareca por una cdula, firmada de su emprestados, como demonstrava uma cdula
nombre, de la cual haca presentacin. assinada com seu nome, da qual fazia
Mand el tiniente que el tal Losada apresentao207. Ordenou o tenente que o tal
reconociese la cdula; y que si la Losada reconhecesse a cdula; e que, se a
reconociese, le sacasen prendas de la reconhecesse, lhe apreendessem bens do
cantidad o le pusiesen en la crcel. Toc mesmo valor ou pusessem-no na priso. Esta
hacer esta diligencia a mi amo y al escribano diligncia coube a meu amo e ao escrivo seu
su amigo. Llevles el ladrn a la posada del amigo. Levou-os o ladro pousada do
otro, y al punto reconoci su firma y confes outro, que prontamente reconheceu sua
la deuda, y seal por prenda de la ejecucin assinatura e confessou a dvida, e deu como
el caballo, el cual visto por mi amo, le creci pagamento da execuo o cavalo, que, visto
el ojo y le marc por suyo, si acaso se por meu amo, lhe cresceu o olho e o marcou
vendiese. Dio el ladrn por pasados los por seu, se acaso fosse vendido. Deu o ladro
trminos de la ley, y el caballo se puso en por passados os termos da lei208, e o cavalo
venta y se remat en quinientos reales en un foi posto venda e arrematado por
tercero que mi amo ech de manga para que quinhentos reais por um terceiro de que meu
se le comprase. Vala el caballo tanto y amo valeu-se para que lho comprasse. Valia
medio ms de lo que dieron por l, pero o cavalo um tanto e meio a mais do que
como el bien del vendedor estaba en la deram por ele, mas como o bem do vendedor
brevedad de la venta, a la primer postura estava na brevidade da venda, na primeira
remat su mercadura. Cobr el un ladrn la oferta rematou sua mercadoria. Recobrou,
deuda que no le deban, y el otro la carta de um ladro, a dvida que no lhe deviam, e o
pago que no haba menester, y mi amo se outro, o recibo de que no havia mister, e
qued con el caballo, que para l fue peor meu amo ficou com o cavalo, que para ele foi
que el Seyano lo fue para sus dueos. pior do que o Seyano foi para seus donos209.
Mondaron luego la haza los ladrones, y de Limparam logo o terreno os ladres, e dali a
all a dos das, despus de haber trastejado mi dois dias, depois de meu amo ter conferido as
amo las guarniciones y otras faltas del correias e outros defeitos do cavalo, apareceu
caballo, pareci sobre l en la plaza de San sobre ele na praa de So Francisco, mais
Francisco, ms hueco y pomposo que aldeano convencido e pomposo que aldeo vestido de
vestido de fiesta. Dironle mil parabienes de festa. Deram-lhe mil parabns pela boa
la buena compra, afirmndole que vala compra, afirmando-lhe que valia cento e
ciento y cincuenta ducados como un huevo cinqenta ducados, como um ovo valia um
un maraved, y l, volteando y revolviendo el maravedi210, e ele, volteando e revolvendo o
caballo, representaba su tragedia en el teatro cavalo, representava sua tragdia no teatro da
de la referida plaza. Y estando en sus referida praa. E estando em seus caracis e
caracoles y rodeos, llegaron dos hombres de rodeios, chegaram dois homens de boa
buen talle y de mejor ropaje, y el uno dijo: aparncia e de melhor roupagem, e um deles
Vive Dios, que ste es Piedehierro, mi disse: Viva a Deus, que este P-de-
caballo, que ha pocos das que me le hurtaron Ferro211, meu cavalo, que h poucos dias mo
en Antequera!. Todos los que venan con l, roubaram em Antequera!. Todos os que
que eran cuatro criados, dijeron que as era la vinham com ele, que eram quatro criados,
verdad, que aqul era Piedehierro, el caballo disseram que isso era verdade, que aquele era
que le haban hurtado. Pasmse mi amo, P-de-Ferro, o cavalo que lhe haviam
querellse el dueo, hubo pruebas, y fueron roubado. Pasmou-se meu amo, queixou-se o
las que hizo el dueo tan buenas, que sali la dono, houve provas, e foram to boas as que
sentencia en su favor, y mi amo fue deu o dono que a sentena saiu a seu favor, e
desposedo del caballo. Spose la burla y la meu amo foi destitudo do cavalo. Conheceu-
industria de los ladrones, que por manos e se a burla e a indstria dos ladres, que pelas
intervencin de la misma justicia vendieron mos e interveno da prpria justia
lo que haban hurtado, y casi todos se venderam o que haviam roubado, e quase
holgaban de que la codicia de mi amo le todos se divertiam de que a cobia de meu
hubiese rompido el saco. amo lhe tivesse rompido a bolsa212.
Y no par en esto su desgracia, que aquella E no parou por a sua desgraa, porque
noche saliendo a rondar el mismo Asistente, naquela noite, saindo a fazer a ronda com o
por haberle dado noticia que hacia los barrios prprio Assistente, por ter-lhe dado notcia de
de San Julin andaban ladrones, al pasar de que perto do bairro de San Julin andavam
una encrucijada vieron pasar un hombre ladres213, ao passar por uma encruzilhada
corriendo, y dijo a este punto el Asistente, viram passar um homem correndo, e disse
asindome por el collar y zuzndome: Al neste instante o Assistente, puxando-me pela
ladrn, Gaviln! Ea, Gaviln, hijo, al ladrn, coleira e incitando-me: Ao ladro, Gavio!
al ladrn! Yo, a quien ya tenan cansado las Eia, Gavio, filho, ao ladro, ao ladro!. Eu, a
maldades de mi amo, por cumplir lo que el quem j tinham cansado as maldades de meu
seor Asistente me mandaba sin discrepar en amo, para cumprir o que o senhor Assistente
nada, arremet con mi propio amo, y sin que me ordenava sem discordar em nada, arremeti
pudiese valerse, di con l en el suelo; y si no contra meu prprio amo, e, sem que pudesse
me le quitaran, yo hiciera a ms de a cuatro defender-se, dei com ele no cho; e se no me
vengados; quitronme con mucha puxassem, eu deixaria vingados mais de quatro;
pesadumbre de entrambos. Quisieran los tiraram-me com muito pesar de ambos.
corchetes castigarme y aun matarme a palos, Quiseram os beleguins castigar-me e at matar-
y lo hicieran si el Asistente no les dijera: No me a pauladas, e o fariam se o Assistente no
le toque nadie, que el perro hizo lo que yo le lhes dissesse: Ningum o toque, que o co fez
mand. Entendise la malicia, y yo, sin o que eu mandei. Entendeu-se a malcia, e eu,
despedirme de nadie, por un agujero de la sem me despedir de ningum, por um buraco do
muralla sal al campo, y antes que muro sa ao campo, e antes que amanhecesse
amaneciese me puse en Mairena, que es un estava em Mairena, que um lugar que fica a
lugar que est cuatro leguas de Sevilla. Quiso quatro lguas de Sevilha214. Quis minha boa
mi buena suerte que hall all una compaa sorte que eu achasse ali uma companhia de
de soldados que, segn o decir, se iban a soldados que, segundo ouvi dizer, iam embarcar
embarcar a Cartagena. Estaban en ella cuatro para Cartagena. Estavam nela quatro rufies
rufianes de los amigos de mi amo, y el amigos de meu amo, e o tamborileiro era um
atambor era uno que haba sido corchete, y dos que havia sido beleguim, e grande socarro,
gran chocarrero, como lo suelen ser los ms como costuma ser a maioria dos
215
atambores. Conocironme todos, y todos me tamborileiros . Reconheceram-me todos, e
hablaron; y as, me preguntaban por mi amo todos falaram comigo; e assim, perguntaram
como si les hubiera de responder; pero el que por meu amo, como se eu lhes houvesse de
ms aficin me mostr fue el atambor, y as, responder; porm, o que mais afeio me
determin de acomodarme con l, si l demonstrou foi o tamborileiro, e assim decidi
quisiese, y seguir aquella jornada aunque me acomodar-me com ele, se ele quisesse, e seguir
llevase a Italia o a Flandes; porque me parece aquela jornada mesmo se me levasse Itlia ou
a m, y aun a ti te debe parecer lo mismo, que a Flandres, porque me parece, e a ti deve
puesto que dice el refrn: Quien necio es en parecer o mesmo, que, j que diz o refro:
su villa, necio es en Castilla, el andar tierras Quem nscio em sua vila, nscio em
y comunicar con diversas gentes hace a los Castela, andar por terras e comunicar-se com
hombres discretos. diversas pessoas torna os homens discretos.
CIPIN. Es eso tan verdad, que me acuerdo CIPIO. Isso to verdade que me lembro de
haber odo decir a un amo que tuve de ter ouvido um amo que eu tive, de bonssimo
bonsimo ingenio, que al famoso griego engenho, dizer que, ao famoso grego
llamado Ulises le dieron renombre de chamado Ulisses, deram-lhe fama de prudente
prudente por slo haber andado muchas apenas por ter andado por muitas terras e se
tierras y comunicado con diversas gentes y comunicado com diversas pessoas e vrias
varias naciones; y as, alabo la intencin que naes; e assim, louvo a inteno que tiveste
tuviste de irte donde te llevasen. de ir aonde te levassem.
BERGANZA. Es pues el caso, que el atambor, BERGANZA. Pois foi o caso que o tamborileiro,
por tener con qu mostrar ms sus para ter com que mostrar mais suas
chacorreras, comenz a ensearme a bailar chocarrices, comeou a ensinar-me a danar ao
al son del atambor y a hacer otras moneras, som do tambor e a fazer outras macaquices,
tan ajenas de poder aprenderlas otro perro to distantes de poder aprend-las outro co
que no fuera yo como las oirs cuando te las que no fosse eu como as ouvir quando tas
diga. Por acabarse el distrito de la comisin, contar216. Por acabar-se o distrito da comisso,
se marchaba poco a poco. No haba marchava-se pouco a pouco. No havia
comisario que nos limitase; el capitn era comissrio que nos limitasse217; o capito era
mozo, pero muy buen caballero y gran moo, mas mui bom cavaleiro e grande
cristiano; el alfrez no haba muchos meses cristo; o alferes, no havia muitos meses que
que haba dejado la corte y el tinelo; el havia deixado a corte e o tinelo218; o sargento
sargento era matrero y sagaz y grande arriero era matreiro e sagaz e grande arreeiro de
de compaas, desde donde se levantaban companhias, desde onde se recrutavam at o
hasta el embarcadero. Iba la compaa llena embarcadouro219. Ia a companhia cheia de
de rufianes churrulleros, los cuales hacan rufies falastres220, os quais faziam algumas
algunas insolencias por los lugares do insolncias pelos lugares onde passvamos,
pasbamos, que redundaban en maldecir a que redundavam em maldizer quem no o
quien no lo mereca. Infelicidad es del buen merecia. Infelicidade do bom prncipe ser
prncipe ser culpado de sus sbditos por la culpado por seus sditos pela culpa de seus
culpa de sus sbditos, a causa que los unos sditos221, porque uns so verdugos dos
son verdugos de los otros, sin culpa del outros, sem culpa do senhor; pois, embora
seor; pues, aunque quiera y lo procure, no queira e procure, no pode remediar estes
puede remediar estos daos, porque todas o danos, porque todas ou a maioria das coisas da
las ms cosas de la guerra traen consigo guerra trazem consigo aspereza, rigor e
aspereza, riguridad y desconveniencia. En inconvenincia222. Enfim, em menos de quinze
fin, en menos de quince das, con mi buen dias, com meu bom engenho e com o empenho
ingenio y con la diligencia que puso el que que teve o que eu havia escolhido por patro,
haba escogido por patrn, supe saltar por el aprendi a saltar pelo rei da Frana e a no
rey de Francia y a no saltar por la mala saltar pela m taverneira223. Ensinou-me a
tabernera. Enseme a hacer corvetas como fazer corvetas como cavalo napolitano224 e a
caballo napolitano y a andar a la redonda andar em crculos como mula de moinho, com
como mula de atahona, con otras cosas que, outras coisas que, se eu no me empenhasse
si yo no tuviera cuenta en no adelantarme a em no mostr-las, colocaria em dvida se era
mostrarlas, pusiera en duda si era algn algum demnio em figura de co quem as
demonio en figura de perro el que las haca. fazia225. Deu-me o nome de co sbio, e mal
Psome nombre del perro sabio, y no chegvamos ao alojamento quando, tocando
habamos llegado al alojamiento, cuando seu tambor, andava por todo o lugar
tocando su atambor, andaba por todo el lugar apregoando que, a todas as pessoas que
pregonando que todas las personas que quisessem vir ver as maravilhosas graas e
quisiesen venir a ver las maravillosas gracias habilidades do co sbio, em tal casa ou em
y habilidades del perro sabio, en tal casa, o en tal hospital, as mostraria por oito ou quatro
tal hospital, las mostraban a ocho o a cuatro maravedis, conforme o povoado fosse grande
maraveds, segn era el pueblo grande o ou pequeno. Com estes encarecimentos, no
chico. Con estos encarecimientos no quedaba restava pessoa em todo o lugar que no me
persona en todo el lugar que no me fuese a fosse ver, e no havia ningum que no
ver, y ninguno haba que no saliese admirado sasse admirado e contente de haver-me
y contento de haberme visto. Triunfaba mi visto. Exultava meu amo com o imenso
amo con la mucha ganancia, y sustentaba seis lucro, e sustentava seis camaradas como uns
camaradas como unos reyes. La codicia y la reis. A cobia e a inveja despertaram nos
envidia despert en los rufianes voluntad de rufies vontade de roubar-me, e andavam
hurtarme, y andaban buscando ocasin para procurando ocasio para tal; porque isto de
ello; que esto del ganar de comer holgando ganhar o sustento folgando tem muitos
tiene muchos aficionados y golosos; por esto admiradores e invejosos; por isto h tantos
hay tantos titereros en Espaa, tantos que titereiros na Espanha, tantos que apresentam
muestran retablos, tantos que venden alfileres retbulos226, tantos que vendem alfinetes e
y coplas, que todo su caudal, aunque le coplas, pois todo o seu capital, mesmo que
vendiesen todo, no llega a poderse sustentar vendessem tudo, no d para sustent-los por
un da; y con esto los unos y los otros no um dia; e, contudo, uns e outros no saem
salen de los bodegones y tabernas en todo el das bodegas e das tavernas durante todo o
ao; por do me doy a entender que de otra ano227; donde me dou a entender que de
parte que de la de sus oficios sale la corriente outro lugar que no do de seus ofcios sai a
de sus borracheras. Toda esta gente es corrente de suas bebedeiras. Toda esta gente
vagamunda, intil y sin provecho, esponjas vagamunda, intil e sem proveito, esponjas
del vino y gorgojos del pan. do vinho e carunchos do po.
CIPIN. No ms, Berganza, no volvamos a lo CIPIO. Sem mais, Berganza, no voltemos
pasado; sigue, que se va la noche, y no ao passado; prossegue, que se vai a noite, e eu
querra que al salir del sol quedsemos a la no queria que, ao sair o sol, ficssemos
sombra del silencio. sombra do silncio.
BERGANZA. Tenle, y escucha. Como sea cosa BERGANZA. Espera e escuta. Como coisa
fcil aadir a lo ya inventado, viendo mi amo fcil aumentar o j inventado, vendo meu
cun bien saba imitar el corcel napolitano, amo quo bem eu sabia imitar o corcel
hzome unas cubiertas de guadamac y una napolitano, fez-me umas capas de guadameci
silla pequea, que me acomod en las e uma sela pequena, que acomodou em
espaldas, y sobre ella puso una figura liviana minhas costas, e sobre ela ps uma figura
de un hombre con una lancilla de correr leve de um homem com uma lanceta de correr
sortija, y enseme a correr derechamente a sortilha228, e ensinou-me a correr diretamente
una sortija que entre dos palos pona; y el da a uma argola que punha entre dois paus; e no
que haba de correrla pregonaba que aquel dia em que havia de corr-la anunciava que
da corra sortija el perro sabio, y haca otras naquele dia corria sortilha o co sbio; e fazia
nuevas y nunca vistas galanteras, las cuales outros novos e jamais vistos galanteios, os
de mi santiscario, como dicen, las haca, por quais eu fazia por capricho, como dizem, para
no sacar mentiroso a mi amo. Llegamos, que meu amo no passasse por mentiroso.
pues, por nuestras jornadas contadas a Chegamos, pois, de acordo com o planejado,
Montilla, villa del famoso y gran cristiano a Montilla, povoado do famoso e grande
marqus de Priego, seor de la casa de cristo marqus de Priego, senhor da casa de
Aguilar y de Montilla. Alojaron a mi amo, Aguilar e de Montilla229. Hospedaram meu
porque l lo procur, en un hospital. Ech amo, porque ele quis, em um hospital. Fez
luego el ordinario bando, y como ya la fama depois o costumeiro anncio, e como j a
se haba adelantado a llevar las nuevas de las fama se havia adiantado a levar as novas das
habilidades y gracias del perro sabio, en habilidades e graas do co sbio, em menos
menos de una hora se llen el patio de gente. de uma hora se encheu o ptio de gente.
Alegrse mi amo viendo que la cosecha iba Alegrou-se meu amo, vendo que a colheita ia
de guilla, y mostrse aquel da chacorrero en ser abundante, e mostrou-se naquele dia
demasa. Lo primero en que comenzaba la bastante socarro. A festa comeava nos
fiesta era en los saltos que yo daba por un aro saltos que eu dava por um aro de peneira, que
de cedazo, que pareca de cuba. Conjurbame parecia de tonel. Conjurava-me pelas
por las ordinarias preguntas, y cuando l costumeiras perguntas230, e quando ele
bajaba una varilla de membrillo que en la baixava uma varinha de marmelo que tinha na
mano tena, era seal del salto; y cuando la mo, era sinal de salto; e quando a mantinha
tena alta, de que me estuviese quedo. El alta, de que me mantivesse parado. O
primer conjuro deste da, memorable entre primeiro conjuro deste dia, memorvel entre
todos los de mi vida, fue decirme: Ea, todos os de minha vida231, foi dizer-me: Eia,
Gaviln amigo, salta por aquel viejo verde Gavio amigo, salta por aquele velho verde
que t conoces que se escabecha las barbas; y que tu sabes que tinge a barba; e se no
si no quieres, salta por la pompa y el aparato queres, salta pela pompa e pelo aparato de
de doa Pimpinela de Plafagonia, que fue dona Pimpinela da Plafagnia, que foi
compaera de la moza gallega, que serva en companheira da criada galega que servia em
Valdeastillas. No te cuadra el conjuro, hijo Valdeastillas232. No te quadra bem o
Gaviln? Pues salta por el bachiller Pasillas, conjuro, filho Gavio? Pois salta pelo
que se firma licenciado sin tener grado bacharel Pasillas, que se nomeia licenciado
alguno. Oh, perezoso ests! Por qu no sem ter grau algum233. Oh, preguioso ests!
saltas? Pero ya entiendo y alcanzo tus Por que no saltas? Mas j entendo e percebo
marrulleras: ahora salta por el licor de tuas manhas: ento salta pelo licor de
Esquivias, famoso al par del de Ciudad Real, Esquivias, to famoso como o de Cidade
San Martn y Ribadavia. Baj la varilla, y Real, San Martn e Rivadvia234. Baixou a
salt yo, y not sus malicias y malas entraas. varinha, e saltei eu, e notei suas malcias e m
Volvise luego al pueblo y en voz alta dijo: inteno235. Voltou-se depois ao povo e em
No piense vuesa merced, senado valeroso, voz alta disse: No pense vossa merc,
que es cosa de burla lo que este perro sabe. senado valoroso236, que coisa de burla o que
Veinte y cuatro piezas le tengo enseadas, este co sabe. Vinte e quatro peas lhe
que por la menor dellas volara un gaviln; ensinei, e pela menor delas voaria um gavio;
quiero decir que por ver la menor se pueden quero dizer que, para ver a menor, pode-se
caminar treinta leguas. Sabe bailar la caminhar trinta lguas. Sabe danar a
zarabanda y chacona mejor que su inventora zarabanda e a chacona melhor que sua prpria
misma; bbese una azumbre de vino sin dejar inventora237; bebe um azumbre238 de vinho
gota; entona un sol fa mi re tan bien como un sem deixar uma gota; entoa um sol f mi r
sacristn; todas estas cosas, y otras muchas to bem como um sacristo; todas estas
que me quedan por decir, las irn viendo coisas, e outras muitas que deixo de dizer,
vuesas mercedes en los das que estuviere iro vendo vossas mercs nos dias em que
aqu la compaa; y por ahora d otro salto estiver aqui a companhia; e por hora, que d
nuestro sabio y luego entraremos en lo outro salto nosso sbio e depois entraremos
grueso. Con esto suspendi el auditorio, que no grosso. Com isto suspendeu o auditrio,
haba llamado senado, y les encendi el que havia chamado senado, e lhes atiou o
deseo de no dejar de ver todo lo que yo saba. desejo de no deixarem de ver tudo o que eu
Volvise a m mi amo y dijo: Volved, hijo sabia. Voltou-se a mim meu amo e disse:
Gaviln, y con gentil agilidad y destreza Voltai, filho Gavio, e com gentil agilidade
deshaced los saltos que habis hecho; pero ha e destreza repeti os saltos que fizsseis; mas
de ser a devocin de la famosa hechicera que h de ser em honra famosa feiticeira que
dicen que hubo en este lugar. Apenas hubo dizem que houve neste lugar239. Mal disse
dicho esto, cuando alz la voz la hospitalera, isto, quando levantou a voz a hospitaleira,
que era una vieja, al parecer, de ms de que era uma velha, ao que parece, de mais de
sesenta aos, diciendo: Bellaco, charlatn, sessenta anos, dizendo240: Velhaco,
embaidor y hijo de puta, aqu no hay charlato, embusteiro e filho-da-puta, aqui
hechicera alguna. Si lo decs por la Camacha, no h feiticeira alguma. Se o dizeis pela
ya ella pag su pecado, y est donde Dios se Camacha, ela j pagou seu pecado, e est
sabe; si lo decs por m, chacorrero, ni yo soy sabe-se Deus onde; se o dizeis por mim,
ni he sido hechicera en mi vida; y si he tenido socarro, eu no sou nem fui feiticeira em
fama de haberlo sido, era merced a los toda a minha vida; e se tive fama de t-lo
testigos falsos y a la ley del encaje, y al juez sido, foi graas aos testemunhos falsos e lei
arrojadizo y mal informado; ya sabe todo el do encaixe241, e ao juiz imprudente e mal
mundo la vida que hago, en penitencia, no de informado; todo o mundo j sabe a vida que
los hechizos que no hice, sino de otros levo, em penitncia, no dos feitios que no
muchos pecados, otros que como pecadora he fiz, mas de outros muitos pecados, outros que,
cometido. As que, socarrn tamborilero, como pecadora, cometi. Portanto,
salid del hospital, si no, por vida de mi tamborileiro socarro, sa do hospital, se no,
santiguada, que os haga salir ms que de juro por minha vida que vos fao sair mais
paso. Y con esto comenz a dar tantos gritos que depressa. E com isto comeou a dar
y a decir tantas y tan atropelladas injurias a tantos gritos e a dizer tantas e to atropeladas
mi amo, que le puso en confusin y injrias a meu amo, que o ps em confuso e
sobresalto; finalmente, no dej que pasase sobressalto; finalmente, no deixou que a
adelante la fiesta en ningn modo. No le pes festa prosseguisse de modo algum. No se
a mi amo del alboroto, porque se qued con importou meu amo com o alvoroo, porque
los dineros, y aplaz para otro da y en otro ficou com o dinheiro, e prorrogou para o dia
hospital lo que en aqul haba faltado. Fuese seguinte e em outro hospital o que havia
la gente maldiciendo a la vieja, aadiendo al faltado naquele242. Foram-se as pessoas
nombre de hechicera el de bruja y el de maldizendo a velha, acrescentando ao nome
barbuda, sobre vieja. Con todo esto nos de feiticeira o de bruxa e o de barbuda ao de
quedamos en el hospital aquella noche; y velha. Contudo, ficamos no hospital naquela
encontrndome la vieja en el corral solo, noite; e encontrando-me a velha sozinho no
me dijo: Eres t, hijo Montiel? Eres t, quintal, disse-me: s tu, filho Montiel243? s
por ventura, hijo?. Alc la cabeza y tu, porventura, filho? Levantei a cabea e
mirla muy de espacio; lo cual visto por olhei-a muito devagar, o que, visto por ela,
ella, con lgrimas en los ojos se vino a m, com lgrimas nos olhos se aproximou de mim
y me ech los brazos al cuello, y si la e me lanou os braos ao pescoo, e se a
dejara me besara en la boca; pero tuve deixasse, me beijaria na boca; mas tive asco e
asco y no lo consent. no o consenti.
CIPIN. Bien hiciste; porque no es regalo, CIPIO. Fizeste bem; porque no ddiva,
sino tormento, el besar ni dejar besarse de mas tormento, beijar ou deixar-se beijar por
una vieja. uma velha.
BERGANZA. Esto que ahora te quiero contar BERGANZA. Isto que eu agora te quero contar
te lo haba de haber dicho al principio de mi devia ter dito no princpio da minha histria, e
cuento, y as escusramos la admiracin que assim escusaramos a admirao que nos
nos caus el vernos con habla. Porque has de causou vermo-nos com fala244. Porque hs de
saber que la vieja me dijo: Hijo Montiel, saber que a velha me disse: Filho Montiel,
vente tras m y sabrs mi aposento, y procura vem atrs de mim e descobrirs meu aposento,
que esta noche nos veamos a solas en l, que e faz com que esta noite estejamos a ss nele,
yo dejar abierta la puerta; y sabe que tengo que eu deixarei a porta aberta; e saibas que
muchas cosas que decirte de tu vida y para tu tenho muitas coisas para dizer-te sobre tua vida
provecho. Baj yo la cabeza en seal de e para teu proveito. Baixei eu a cabea em
obedecerla, por lo cual ella se acab de sinal de obedincia245, pelo qual ela acabou de
enterar en que yo era el perro Montiel que confirmar que eu era o co Montiel que
buscaba, segn despus me lo dijo. Qued procurava, como depois me disse. Fiquei
atnito y confuso, esperando la noche, por atnito e confuso, esperando a noite, para ver
ver en lo que paraba aquel misterio o no que dava aquele mistrio ou prodgio de ter-
prodigio de haberme hablado la vieja; y como me falado a velha; e como havia ouvido
haba odo llamarla de hechicera, esperaba de chamarem-na de feiticeira, esperava de sua
su vista y habla grandes cosas. Llegse, en vista e fala grandes coisas. Chegou, enfim, o
fin, el punto de verme con ella en su momento de ver-me com ela em seu aposento,
aposento, que era escuro, estrecho y bajo, y que era escuro, estreito e baixo, e iluminado
solamente claro con la dbil luz de un candil somente pela dbil luz de uma candeia de barro
de barro que en l estaba; atizle la vieja, y que nele havia; atiou-a a velha e sentou-se
sentse sobre una arquilla, y llegme junto a sobre uma arquinha, e puxou-me junto a si, e,
s, y, sin hablar palabra, me volvi a abrazar, sem dizer palavra, voltou a me abraar, e eu
y yo volv a tener cuenta con que no me voltei a ter cuidado para que no me beijasse. A
besase. Lo primero que me dijo fue: primeira coisa que me disse foi:
Bien esperaba yo en el cielo que antes que Bem confiava eu no cu que antes que estes
estos mis ojos se cerrasen con el ltimo meus olhos se fechassem com o ltimo sono
sueo te haba de ver, hijo mo, y ya que te he te havia de ver, filho meu, e, j que te vi, que
visto, venga la muerte y llveme desta venha a morte e leve-me desta vida
cansada vida. Has de saber, hijo, que en esta cansativa246. Hs de saber, filho, que neste
villa vivi la ms famosa hechicera que hubo povoado viveu a mais famosa feiticeira que
en el mundo, a quien llamaron la Camacha de houve no mundo, a quem chamaram a
Montilla; fue tan nica en su oficio, que las Camacha de Montilla; foi to nica em seu
Eritos, las Circes, las Medeas, de quien he ofcio que as Eritos, as Circes, as Medias, de
odo decir que estn las historias llenas, no la quem ouvi dizer que esto as histrias cheias,
igualaron. Ella congelaba las nubes cuando no a igualaram247. Ela congelava as nuvens
quera, cubriendo con ellas la faz del sol; y quando queria, cobrindo com elas a face do
cuando se le antojaba, volva sereno el ms sol; e, quando lhe apetecia, tornava sereno o
turbado cielo; traa los hombres en un cu mais conturbado; trazia os homens em
instante de lejas tierras; remediaba um instante de terras longnquas; remediava
maravillosamente las doncellas que haban maravilhosamente as donzelas que haviam
tenido algn descuido en guardar su entereza; tido algum descuido em guardar sua inteireza;
cubra a las viudas, de modo que con encobria as vivas, de modo que com
honestidad fuesen deshonestas; descasaba las honestidade fossem desonestas; descasava as
casadas, y casaba las que ella quera. Por casadas, e casava as que ela queria248. Em
diciembre tena rosas frescas en su jardn y dezembro tinha rosas frescas em seu jardim e
por enero segaba trigo. Esto de hacer nacer em janeiro ceifava trigo249. Fazer brotar agrio
berros en una artesa era lo menos que ella em uma artesa era o mnimo que ela fazia250, e
haca, ni el hacer ver en un espejo, o en la tambm fazer ver em um espelho, ou na unha
ua de una criatura, los vivos o los muertos de uma criatura, os vivos ou os mortos que lhe
que le pedan que mostrase. Tuvo fama que pediam que mostrasse251. Teve fama de
converta los hombres en animales, y que se converter os homens em animais, e que se
haba servido de un sacristn seis aos en havia servido de um sacristo por seis anos em
forma de asno, real y verdaderamente, lo que forma de asno, real e verdadeiramente, o que
yo nunca he podido alcanzar cmo se haga, eu nunca pude atinar como se faz, porque o
porque lo que se dice de aquellas antiguas que se diz daquelas antigas magas, que
magas, que convertan los hombres en convertiam os homens em bestas252, dizem os
bestias, dicen los que ms saben que no era que mais sabem que no era outra coisa seno
otra cosa sino que ellas, con su mucha que elas, com sua muita formosura e com seus
hermosura y con sus halagos, atraan los afagos, atraam os homens de maneira que as
hombres de manera a que las quisiesen bien, quisessem bem, e os sujeitavam de tal sorte,
y los sujetaban de suerte, sirvindose dellos servindo-se deles em tudo quanto queriam, que
en todo cuanto queran, que parecan bestias. eles pareciam bestas253. Mas em ti, filho meu,
Pero en ti, hijo mo, la experiencia me a experincia me mostra o contrrio, porque
muestra lo contrario, que s que eres persona sei que s pessoa racional e te vejo em figura
racional y te veo en semejanza de perro, si ya de co, se j no que isto se faz com aquela
no es que esto se hace con aquella ciencia cincia que chamam tropelia, que faz parecer
que llaman tropela, que hace parecer una uma coisa por outra254. Seja o que for, o que
cosa por otra. Sea lo que fuere, lo que me pesa me pesa que nem eu nem tua me, que fomos
es que yo ni tu madre, que fuimos discpulas discpulas da boa Camacha, nunca chegamos a
de la buena Camacha, nunca llegamos a saber saber tanto como ela; e no por falta de
tanto como ella; y no por falta de ingenio, ni engenho, nem de habilidade, nem de nimo,
de habilidad, ni de nimo, que antes nos que antes nos sobravam que faltavam, mas por
sobraba que faltaba, sino por sobra de su sobra de sua malcia, que nunca quis ensinar-
malicia, que nunca quiso ensearnos las cosas nos as coisas maiores, porque as reservava
mayores, porque las reservaba para ella. para ela.
Tu madre, hijo, se llam la Montiela, que Tua me, filho, chamou-se a Montiela, que
despus de la Camacha fue famosa; yo me depois da Camacha foi famosa; eu me chamo
llamo la Caizares, si ya no tan sabia como a Canhizares, se j no to sbia como as
las dos, a lo menos de tan buenos deseos duas, ao menos de to bons desejos como
como cualquiera dellas. Verdad es que el qualquer uma delas. verdade que o nimo
nimo que tu madre tena de hacer y entrar en que tua me tinha de fazer e entrar em um
un cerco, y encerrarse en l con una legin de cerco e encerrar-se nele com uma legio de
demonios, no le haca ventaja la misma demnios, no lhe levava vantagem a prpria
Camacha. Yo fui siempre algo medrosilla; Camacha255. Eu fui sempre um tantico
con conjurar media regin me contentaba; medrosa; contentava-me em conjurar meia
pero, con paz sea dicho de entrambas, en esto regio256; mas, com a permisso de ambas,
de conficionar las unturas, con que las brujas nisto de confeccionar as unturas com que as
nos untamos, a ninguna de las dos diera bruxas nos untamos257, nenhuma das duas me
ventaja, ni la dar a cuantas hoy siguen y levaria vantagem, nem as levaro quantas
guardan nuestras reglas. Que has de saber, hoje seguem e guardam nossas regras. Porque
hijo, que como yo he visto y veo que la vida hs de saber, filho, que como eu vi e vejo que
que corre sobre las ligeras alas del tiempo se a vida que corre sobre as ligeiras asas do
acaba, he querido dejar todos los vicios de la tempo se acaba, quis deixar todos os vcios da
hechicera en que estaba engolfada muchos feitiaria em que estava engolfada havia
aos haba, y slo me he quedado con la muitos anos, e s fiquei com a curiosidade de
curiosidad de ser bruja, que es un vicio ser bruxa, que um vcio dificlimo de deixar.
dificultossimo de dejar. Tu madre hizo lo Tua me fez o mesmo, de muitos vcios se
mismo, de muchos vicios se apart; muchas apartou; muitas obras boas fez nesta vida;
buenas obras hizo en esta vida; pero al fin mas no final morreu bruxa, e no morreu de
muri bruja, y no muri de enfermedad enfermidade alguma, mas de dor, porque
alguna, sino de dolor, de que supo que la soube que a Camacha sua mestra, por inveja
Camacha su maestra, de envidia que la tuvo, que lhe teve, pois a ia igualando em saber
porque se le iba subiendo a las barbas en tanto como ela, ou por outra pendengazinha
saber tanto como ella, o por otra pendenzuela de cimes, que nunca pude averiguar, estando
de celos, que nunca pude averiguar, estando tua me prenhe e aproximando-se a hora do
tu madre preada y llegndose la hora del parto, foi sua parteira a Camacha, a qual
parto, fue su comadre la Camacha, la cual recebeu em suas mos o que tua me pariu, e
recibi en sus manos lo que tu madre pari, y mostrou-lhe que havia parido dois
mostrle que haba parido dos perritos; y as cezinhos258; e assim que os viu, disse: Aqui
como los vio dijo: Aqu hay maldad, aqu h maldade, aqui h velhacaria! Mas, irm
hay bellaquera!. Pero, hermana Montiela, Montiela, tua amiga sou; eu encobrirei este
tu amiga soy; yo encubrir este parto, y parto, e apressa-te em ficar curada, e certifica-
atiende t a estar sana, y haz cuenta que esta te de que esta tua desgraa fique sepultada no
tu desgracia queda sepultada en el mismo prprio silncio; que no te d aflio alguma
silencio; no te d pena alguna este suceso, este sucesso, pois j sabes tu que eu posso
que ya sabes t, que puedo yo saber que si no saber que, alm de Rodrguez, o ganapo, teu
es con Rodrguez, el ganapn, tu amigo, das amigo259, h dias que no tratas com outro;
ha que no tratas con otro; as que este perruno ento, este parto canino de outra parte vem e
parto de otra parte viene, y algn misterio algum mistrio contm260. Admiradas
contiene. Admiradas quedamos tu madre y ficamos tua me e eu, que estive presente a
yo, que me hall presente a todo, del estrao tudo, do estranho sucesso. A Camacha se foi
suceso. La Camacha se fue y se llev los e levou consigo os filhotes; eu fiquei com tua
cachorros; yo me qued con tu madre para me para assistir seu descanso, a qual no
asistir a su regalo, la cual no poda creer lo podia acreditar no que lhe havia acontecido.
que le haba sucedido. Llegse el fin de la Aproximou-se o fim da Camacha, e estando
Camacha, y estando en la ltima hora de su na ltima hora de sua vida chamou tua me e
vida llam a tu madre y le dijo cmo ella lhe disse como ela havia convertido seus
haba convertido a sus hijos en perros por filhos em ces por certo aborrecimento que
cierto enojo que con ella tuvo; pero que no teve com ela; mas que no se afligisse, que
tuviese pena, que ellos volveran a su ser eles voltariam sua forma quando menos
cuando menos lo pensasen; mas que no poda esperassem261; mas que no podia ser antes
ser primero que ellos por sus mismos ojos que eles, com seus prprios olhos, vissem o
viesen lo siguiente: seguinte:
Volvern en su forma verdadera, Voltaro sua forma verdadeira,
cuando vieren con presta diligencia quando virem, com pronta diligncia,
derribar los soberbios levantados, carem os soberbos levantados,
y alzar a los humildes abatidos e alarem-se os humildes abatidos
con poderosa mano para hacello. com poderosa mo para faz-lo.262
Esto dijo la Camacha a tu madre al tiempo Isto disse a Camacha tua me na hora de
de su muerte, como ya te he dicho. Tomlo tu sua morte, como j te falei. Tomou-o tua me
madre por escrito y de memoria, y yo lo fij por escrito e de memria, e eu o fixei na
en la ma para si sucediese tiempo de poderlo minha, se houvesse ocasio de poder diz-lo a
decir a alguno de vosotros; y para poder algum de vs; e, para poder reconhecer-vos, a
conoceros, a todos los perros que veo de tu todos os ces de tua cor que vejo, chamo-os
color los llamo con el nombre de tu madre, no pelo nome de tua me, no por pensar que os
por pensar que los perros han de saber el ces ho de saber o nome, mas para ver se
nombre, sino por ver si respondan a ser respondem ao ser chamados de forma to
llamados tan diferentemente como se llaman diferente dos outros ces. E esta tarde, como
los otros perros. Y esta tarde, como te vi hacer te vi fazer tantas coisas, e que te chamam o
tantas cosas, y que te llaman el perro sabio, y co sbio, e tambm como levantaste a
tambin como alzaste la cabeza a mirarme cabea para olhar-me quando te chamei no
cuando te llam en el corral, he credo que t quintal, acreditei que tu s filho da Montiela,
eres hijo de la Montiela, a quien con a quem com grandssimo gosto dou notcia de
grandsimo gusto doy noticia de tus sucesos y teus sucessos e do modo com que hs de
del modo con que has de cobrar tu forma recobrar tua forma primitiva; cujo modo
primera; el cual modo quisiera yo que fuera quisera eu que fosse to fcil como o que se
tan fcil como el que se dice de Apuleyo en El diz de Apuleio no Asno de Ouro, que
asno de oro, que consista en slo comer una consistia apenas em comer uma rosa263. Mas
rosa. Pero este tuyo va fundado en acciones o teu est fundado em aes alheias, e no em
ajenas, y no en tu diligencia. Lo que has de teu esforo. O que hs de fazer, filho,
hacer, hijo, es encomendarte a Dios all en tu encomendar-te a Deus a no teu corao, e
corazn, y espera que stas, que no quiero esperar que estas adivinhaes, porque no
llamarlas profecas, sino adivinanzas, han de quero cham-las profecias264, ho de
suceder presto y prsperamente; que pues la acontecer rpido e prosperamente; pois, se a
buena de la Camacha las dijo, sucedern sin boa da Camacha as disse, sucedero sem
duda alguna, y t y tu hermano, si es vivo, os dvida alguma, e tu e teu irmo, se estiver
veris como deseis. vivo, ficaro como desejais265.
De lo que a m me pesa es que estoy tan O que me pesa que estou to perto de meu
cerca de mi acabamiento que no tendr lugar finamento que no terei lugar de v-lo.
de verlo. Muchas veces he querido preguntar a Muitas vezes quis perguntar a meu cabro266
mi cabrn qu fin tendr vuestro suceso, pero que fim ter vosso sucesso, mas no me
no me he atrevido, porque nunca a lo que le atrevi, porque ele nunca responde com acerto
preguntamos responde a derechas, sino con ao que lhe perguntamos, e sim com razes
razones torcidas y de muchos sentidos; as que torcidas e de muitos sentidos; assim, a este
a este nuestro amo y seor no hay que nosso amo e senhor no se h de perguntar
preguntarle nada, porque con una verdad nada, porque com uma verdade mescla mil
mezcla mil mentiras. Y a lo que yo he mentiras. E, pelo que compilei de suas
colegido de sus respuestas, l no sabe nada de respostas, ele no sabe nada do porvir com
lo por venir ciertamente, sino por conjeturas. certeza, mas s por conjeturas267. Contudo,
Con todo esto, nos trae tan engaadas a las mantm-nos to enganadas s que somos
que somos brujas, que, con hacernos mil bruxas que, mesmo fazendo-nos mil burlas,
burlas, no le podemos dejar. Vamos a verle no o podemos deixar. Vamos v-lo muito
muy lejos de aqu, a un gran campo, donde longe daqui, em um grande campo onde se
nos juntamos infinidad de gente, brujos y junta uma infinidade de gente, bruxos e
brujas, y all nos da de comer desabridamente, bruxas268, e ali nos d de comer
y pasan otras cosas que en verdad y en Dios y desabridamente, e ocorrem outras coisas que,
en mi nima que no me atrevo a contarlas, em verdade e por Deus e por minha alma que
segn son sucias y asquerosas, y no quiero no me atrevo a cont-las, pois so sujas e
ofender tus castas orejas. Hay opinin que no asquerosas, e no quero ofender tuas castas
vamos a estos convites sino con la fantasa, en orelhas. Opina-se que vamos a estes convites
la cual nos representa el demonio las imgenes apenas em fantasia, na qual nos apresenta o
de todas aquellas cosas, que despus contamos demnio as imagens de todas aquelas coisas
que nos han sucedido. Otros dicen que no, que depois contamos que nos ocorreram269.
sino que verdaderamente vamos en cuerpo y Outros dizem que no, mas que
en nima; y entrambas opiniones tengo para verdadeiramente vamos de corpo e alma; e
m que son verdaderas, puesto que nosotras no ambas as opinies tenho para mim que so
sabemos cundo vamos de una o de otra verdadeiras, j que ns no sabemos quando
manera; porque todo lo que nos pasa en la vamos de uma ou de outra maneira; porque
fantasa es tan intensamente que no hay tudo o que nos acontece em fantasia to
diferenciarlo de cuando vamos real y intenso que no h como diferenci-lo de
verdaderamente. Algunas experiencias desto quando vamos real e verdadeiramente.
han hecho los seores inquisidores con Algumas experincias disto fizeram os
algunas de nosotras que han tenido presas, y senhores inquisidores com algumas de ns que
pienso que han hallado ser verdad lo que mantiveram presas, e penso que descobriram
digo. ser verdade o que digo270.
Quisiera yo, hijo, apartarme deste pecado, y Quisera eu, filho, afastar-me deste pecado, e
para ello he hecho mis diligencias: heme para isso fiz meus esforos: esforcei-me em
acogido a ser hospitalera; curo a los pobres, y ser hospitaleira; curo os pobres, e alguns
algunos se mueren que me dan a m la vida morrem e me do a vida, com o que me
con lo que me mandan o con lo que se les deixam ou com o que lhes fica entre os
queda entre los remiendos, por el cuidado que remendos, pelo cuidado que eu tenho de
yo tengo de espulgarlos los vestidos; rezo espulgar-lhes as vestes; rezo pouco, e em
poco, y en pblico; murmuro mucho, y en pblico; murmuro muito, e em segredo; cai-
secreto; vame mejor con ser hipcrita que con me melhor ser hipcrita que pecadora
ser pecadora declarada; las apariencias de mis declarada; as aparncias de minhas boas obras
buenas obras presentes van borrando en la presentes vo apagando na memria dos que
memoria de los que me conocen las malas me conhecem as ms obras passadas. De fato,
obras pasadas. En efeto, la santidad fingida no a santidade fingida no causa dano a nenhum
hace dao a ningn tercero, sino al que la usa. outro alm do que a usa. Olha, filho Montiel,
Mira, hijo Montiel, este consejo te doy: que este conselho te dou: que sejas bom em tudo
seas bueno en todo cuanto pudieres; y si has quanto puderes; e se hs de ser mau, procura
de ser malo, procura no parecerlo en todo no parec-lo o mximo que puderes. Bruxa
cuanto pudieres. Bruja soy, no te lo niego; sou, isto no te nego; bruxa e feiticeira foi tua
bruja y hechicera fue tu madre, que tampoco me, e isto tampouco posso negar-te; mas
te lo puedo negar; pero las buenas apariencias nossas boas aparncias podiam nos dar
de las dos podan acreditarnos en todo el crdito em todo o mundo. Trs dias antes que
mundo. Tres das antes que muriese habamos morresse, ns duas havamos estado em um
estado las dos en un valle de los montes vale dos montes Pirineus em uma grande
Perineos en una gran jira; y con todo eso, jira271; e, contudo, quando morreu foi com tal
cuando muri fue con tal sosiego y reposo, sossego e repouso que, se no fossem
que si no fueron algunos visajes que hizo un algumas caretas que fez um quarto de hora
cuarto de hora antes que rindiese el alma, no antes que rendesse a alma, pareceria que
pareca sino que estaba en aquella cama como estava naquela cama como em um tlamo de
en un tlamo de flores. Llevaba atravesados en flores. Levava atravessados no corao seus
el corazn sus dos hijos, y nunca quiso, aun en dois filhos, e nunca quis, mesmo no momento
el artculo de la muerte, perdonar a la da morte, perdoar a Camacha; tal era ela
Camacha; tal era ella de entera y firme en sus ntegra e firme em suas coisas. Eu lhe fechei
cosas. Yo le cerr los ojos, y fui con ella hasta os olhos e fui com ela at a sepultura; ali a
la sepultura; all la dej para no verla ms, deixei para no v-la mais, embora no tenha
aunque no tengo perdida la esperanza de verla perdido a esperana de v-la antes de morrer,
antes que me muera porque se ha dicho por el pois se diz por a que algumas pessoas a
lugar que la han visto algunas personas andar viram andar pelos cemitrios e encruzilhadas
por los cimenterios y encrucijadas en em diferentes figuras272, e quem sabe algum
diferentes figuras, y quiz alguna vez la topar dia a encontrarei eu, e lhe perguntarei se ela
yo, y le preguntar si manda que haga alguna quer que eu faa alguma coisa em desencargo
cosa en descargo de su conciencia. de sua conscincia.
Cada cosa dstas que la vieja me deca en Cada uma destas coisas que a velha me dizia
alabanza de la que deca ser mi madre era una em louvor daquela que dizia ser minha me era
lanzada que me atravesaba el corazn, y uma lanada que me atravessava o corao273, e
quisiera arremeter a ella y hacerla pedazos gostaria de arremeter contra ela e faz-la pedaos
entre los dientes; y si lo dej de hacer fue entre os dentes; e se o deixei de fazer foi para
porque no le tomase la muerte en tan mal que no a surpreendesse a morte em to mau
estado. Finalmente, me dijo que aquella estado274. Finalmente, disse-me que aquela noite
noche pensaba untarse para ir a uno de sus pensava em untar-se para ir a uma de suas
usados convites, y que cuando all estuviese costumeiras reunies, e que quando estivesse ali
pensaba preguntar a su dueo algo de lo que pensava em perguntar a seu dono algo do que
estaba por sucederme. Quisirale yo estava para me acontecer. Quisera eu perguntar-
preguntar qu unturas eran aquellas que lhe que unturas eram aquelas de que falava, e
deca, y parece que me ley el deseo, pues parece que me leu o desejo, pois respondeu
respondi a mi intencin como si se lo minha inteno como se eu lhe houvesse
hubiera preguntado, pues dijo: perguntado, pois disse:
Este ungento con que las brujas nos Este ungento com que ns bruxas nos
untamos es compuesto de jugos de yerbas en untamos composto de sucos de ervas
todo estremo fros, y no es, como dice el extremamente frios, e no , como diz o vulgo,
vulgo, hecho con la sangre de los nios que feito com o sangue das crianas que
ahogamos. Aqu pudieras tambin afogamos275. Ento poderias tambm
preguntarme qu gusto o provecho saca el perguntar-me que gosto ou proveito tira o
demonio de hacernos matar las criaturas demnio em fazer-nos matar as criaturas
tiernas, pues sabe que estando bautizadas, pequenas, pois sabe que, estando batizadas,
como inocentes y sin pecado, se van al cielo, y como inocentes e sem pecado, vo-se para o
l recibe pena particular con cada alma cu, e ele recebe pena particular por cada alma
cristiana que se le escapa; a lo que no te sabr crist que lhe escapa; ao que no te saberei
responder otra cosa sino lo que dice el refrn, responder outra coisa a no ser o que diz o
que tal hay que se quiebra dos ojos porque su refro, que h gente que fura os dois olhos
enemigo se quiebre uno; y por la pesadumbre para que seu inimigo fure um276; e pelo pesar
que da a sus padres matndoles los hijos, que que d a seus pais matando-lhes os filhos, que
es la mayor que se puede imaginar. Y lo que o maior que se possa imaginar. E o que mais
ms le importa es hacer que nosotras lhe importa fazer com que ns cometamos a
cometamos a cada paso tan cruel y perverso cada passo mais cruel e perverso pecado; e
pecado; y todo esto lo permite Dios por tudo isto permite Deus por nossos pecados,
nuestros pecados, que sin su permisin yo he porque sem sua permisso, eu vi por
visto por experiencia que no puede ofender el experincia que o diabo no pode maltratar
diablo a una hormiga; y es tan verdad esto, uma formiga; e isto to verdade que,
que rogndole yo una vez que destruyese una rogando-lhe eu uma vez que destrusse uma
via de un mi enemigo, me respondi que ni vinha de um meu inimigo, respondeu-me que
aun tocar a una hoja della no poda, porque nem sequer podia tocar em uma folha dela,
Dios no quera; por lo cual podrs venir a porque Deus no queria; pelo que poders vir a
entender, cuando seas hombre, que todas las entender, quando fores homem, que todas as
desgracias que vienen a las gentes, a los desgraas que sucedem s pessoas, aos reinos,
reinos, a las ciudades y a los pueblos; las s cidades e aos povoados; as mortes
muertes repentinas, los naufragios, las cadas, repentinas, os naufrgios, as quedas, enfim,
en fin, todos los males que llaman de dao todos os males que chamam de dano vm da
vienen de la mano del Altsimo y de su mo do Altssimo e de sua vontade autorizada;
voluntad permitente; y los daos y males que e os danos e males que chamam de culpa
llaman de culpa, vienen y se causan por acontecem e so causados por ns mesmos277.
nosotros mismos. Dios es impecable; de do se Deus impecvel; donde se infere que ns
infiere que nosotros somos autores del pecado, somos autores do pecado, formando-o na
formndole en la intencin, en la palabra y en inteno, na palavra e na obra; tudo permitindo
la obra; todo permitindolo Dios, por nuestros Deus, por nossos pecados, como j disse.
pecados, como ya he dicho. Dirs t ahora, Perguntars tu agora, filho, se acaso me
hijo, si es que acaso me entiendes, que quin entendes, quem que me fez teloga, e talvez
me hizo a m teloga, y aun quiz dirs entre digas a ti mesmo: Corpo de tal, com a puta
ti: Cuerpo de tal, con la puta vieja! Por qu velha!278 Por que no deixa de ser bruxa, pois
no deja de ser bruja pues sabe tanto, y se sabe tanto, e se volta a Deus, pois sabe que
vuelve a Dios, pues sabe que est ms pronto est mais pronto a perdoar os pecados do que
a perdonar pecados que a permitirlos?. A esto permiti-los?. A isto te respondo, como se mo
te respondo, como si me lo preguntaras, que la perguntasses, que o costume do vcio se torna
costumbre del vicio se vuelve en naturaleza, y natureza, e este de ser bruxas se converte em
ste de ser brujas se convierte en sangre y sangue e carne, e em meio ao seu ardor, que
carne, y en medio de su ardor, que es mucho, muito, traz um frio que coloca na alma, que a
trae un fro que pone en el alma tal, que la resfria e entorpece tambm na f, donde nasce
resfra y entorpece aun en la fe, de donde nace um olvido de si mesma, e nem se recorda dos
un olvido de s misma, y ni se acuerda de los temores com que Deus a ameaa nem da glria
temores con que Dios la amenaza, ni de la com que a convida; e, de fato, como
gloria con que la convida; y, en efeto, como es pecado de carne e de deleites, foroso
pecado de carne y de deleites, es fuerza que que amortea todos os sentidos, e os
amortige todos los sentidos, y los embelese y encante e absorva, sem deix-los usar seus
absorte, sin dejarlos usar sus oficios como ofcios como devem; e assim, tornando-se
deben; y as, quedando el alma intil, floja y a alma intil, fraca e desmazelada, no
desmazalada, no puede levantar la pode levar em considerao sequer ter
consideracin siquiera a tener algn buen algum bom pensamento; e assim,
pensamiento; y as, dejndose estar sumida deixando-se estar sumida na profunda cova
en la profunda sima de su miseria, no quiere de sua misria, no quer levantar a mo
alzar la mano a la de Dios, que se la est de Deus, que a est dando somente por
dando por sola su misericordia para que se misericrdia, para que se levante. Eu tenho
levante. Yo tengo una destas almas que te he uma destas almas que te descrevi. Tudo
pintado. Todo lo veo y todo lo entiendo, y vejo e tudo entendo, e como o deleite me
como el deleite me tiene echados grillos a la colocou grilhes vontade, sempre fui e
voluntad, siempre he sido y ser mala. serei m279.
Pero dejemos esto y volvamos a lo de las Porm, deixemos disto e voltemos s
unturas; y digo que son tan fras, que nos unturas280; e digo que so to frias que nos
privan de todos los sentidos en untndonos privam de todos os sentidos, em untando-nos
con ellas, y quedamos tendidas y desnudas com elas, e ficamos estendidas e nuas no
en el suelo, y entonces dicen que en la cho, e ento dizem que em fantasia
fantasa pasamos todo aquello que nos passamos tudo aquilo que nos parece
parece pasar verdaderamente. Otras veces, acontecer verdadeiramente. Outras vezes,
acabadas de untar, a nuestro parecer acabando-nos de untar, a nosso parecer
mudamos forma, y convertidas en gallos, mudamos de forma e, convertidas em galos,
lechuzas o cuervos, vamos al lugar donde corujas ou corvos, vamos ao lugar onde nosso
nuestro dueo nos espera, y all cobramos dono nos espera, e ali recobramos nossa
nuestra primera forma y gozamos de los forma primitiva e gozamos dos deleites que te
deleites que te dejo de decir, por ser tales que deixo de dizer, por ser tais que a memria se
la memoria se escandaliza en acordarse escandaliza ao recordar-se deles, e assim a
dellos, y as la lengua huye de contarlos; y lngua foge de cont-los; contudo, sou bruxa,
con todo esto soy bruja, y cubro con la capa e cubro com a capa da hipocrisia todas as
de la hipocresa todas mis muchas faltas. minhas muitas faltas. verdade que, se
Verdad es que si algunos me estiman y alguns me estimam e honram por boa, no
honran por buena, no faltan muchos que me faltam muitos que me dizem, bem perto do
dicen, no dos dedos del odo, el nombre de ouvido, o nome das festas281, que o que lhes
las fiestas, que es el que les imprimi la furia imprimiu a fria de um juiz colrico que, nos
de un juez colrico que en los tiempos tempos passados, teve algo a ver comigo e
pasados tuvo que ver conmigo y con tu com tua me, depositando sua ira nas mos de
madre, depositando su ira en las manos de un um verdugo que, por no estar subornado,
verdugo que, por no estar sobornado, us de usou de toda a sua plena potncia e rigor em
toda su plena potestad y rigor con nuestras nossas costas. Mas isto j passou, e todas as
espaldas. Pero esto ya pas, y todas las cosas coisas passam; as memrias acabam, as vidas
se pasan; las memorias se acaban, las vidas no voltam, as lnguas se cansam, os sucessos
no vuelven, las lenguas se cansan, los novos fazem olvidar os passados. Hospitaleira
sucesos nuevos hacen olvidar los pasados. sou; boas mostras dou de meu proceder; bons
Hospitalera soy; buenas muestras doy de mi momentos me do minhas unturas; no sou
proceder; buenos ratos me dan mis unturas; to velha que no possa viver um ano,
no soy tan vieja que no pueda vivir un ao, embora tenha setenta e cinco282; e j que no
puesto que tengo setenta y cinco; y ya que no posso jejuar, pela idade; nem rezar, pelas
puedo ayunar, por la edad; ni rezar, por los vertigens; nem fazer romarias, pela fraqueza
vguidos; ni andar romeras, por la flaqueza de minhas pernas; nem dar esmolas, porque
de mis piernas; ni dar limosna, porque soy sou pobre; nem pensar o bem, porque sou
pobre; ni pensar en bien, porque soy amiga amiga de murmurar, e para faz-lo foroso
de murmurar, y para haberlo de hacer es pensar nele primeiro, logo, meus
forzoso pensarlo primero, as que siempre pensamentos sempre ho de ser maus;
mis pensamientos han de ser malos; con todo contudo, sei que Deus bom e misericordioso
esto s que Dios es bueno y misericordioso y e que Ele sabe o que h de ser de mim, e
que l sabe lo que ha de ser de m, y basta; y basta; e termine aqui esta conversa, que
qudese aqu esta pltica, que verdadeiramente me entristece. Vem, filho, e
verdaderamente me entristece. Ven, hijo, y me vers untar, que dores com po,
versme untar, que todos los duelos con pan menores so; o bom dia, pass-lo em casa;
son buenos; el buen da meterle en casa, pues pois enquanto se ri no se chora283; quero
mientras se re no se llora; quiero decir que dizer que, embora os prazeres que nos d o
aunque los gustos que nos da el demonio son demnio sejam aparentes e falsos, ainda
aparentes y falsos, todava nos parecen assim nos parecem prazeres, e o deleite
gustos, y el deleite mucho mayor es muito mais imaginado que gozado, embora
imaginado que gozado, aunque en los nos verdadeiros prazeres deva ser ao
verdaderos gustos debe de ser al contrario. contrrio.
Levantse en diciendo esta larga arenga, y Levantou-se ao terminar esta longa arenga e,
tomando el candil se entr en otro pegando a candeia, entrou em outro quartinho
aposentillo ms estrecho. Segula combatido mais estreito. Segui-a angustiado por mil
de mil varios pensamientos y admirado de lo vrios pensamentos e admirado do que havia
que haba odo y de lo que esperaba ver. ouvido e do que esperava ver. Pendurou a
Colg la Caizares el candil de la pared, y Canhizares a candeia na parede, e com muita
con mucha priesa se desnud hasta la pressa se desnudou at a camisa e, tirando de
camisa, y sacando de un rincn una olla um canto uma panela vidrada, meteu nela a
vidriada, meti en ella la mano, y mo e, murmurando entre dentes, untou-se
murmurando entre dientes, se unt desde los dos ps cabea, que levava descoberta.
pies a la cabeza, que tena sin toca. Antes Antes que terminasse de untar-se, me disse
que se acabase de untar me dijo que, ora se que, caso seu corpo permanecesse sem
quedase su cuerpo en aquel aposento sin sentidos naquele aposento ou desaparecesse
sentido, ora desapareciese dl, que no me dali, que no me espantasse nem deixasse de
espantase, ni dejase de aguardar all hasta la aguardar ali at de manh, pois saberia as
maana, porque sabra las nuevas de lo que novidades do que me faltava por acontecer
me quedaba por pasar hasta ser hombre. at ser homem. Disse-lhe, baixando a cabea,
Djele, bajando la cabeza, que s hara, y con que assim faria, e com isto acabou sua untura
esto acab su untura, y se tendi en el suelo e se estendeu no cho como morta.
como muerta. Llegu mi boca a la suya, y vi Aproximei minha boca da sua e vi que no
que no respiraba poco ni mucho. respirava, nem pouco nem muito.
Una verdad te quiero confesar, Cipin Uma verdade te quero confessar, Cipio
amigo: que me dio gran temor verme amigo: que me deu grande temor ver-me
encerrado en aquel estrecho aposento con encerrado naquele estreito aposento com
aquella figura delante, la cual te la pintar aquela figura na minha frente, a qual te
como mejor supiere. Ella era larga de ms de descreverei como melhor souber284. Ela era
siete pies, toda era notoma de huesos alta de mais de sete ps285, era toda esqueleto
cubiertos con una piel negra, vellosa y de ossos cobertos com uma pele negra286,
curtida; con la barriga, que era de badana, se peluda e curtida; com a barriga, que era de
cubra las partes deshonestas, y aun le pelancas, cobria as partes desonestas, e ainda
colgaba hasta la mitad de los muslos; las tetas lhe pendia at a metade das coxas; os peitos
semejaban dos vejigas de vaca secas y pareciam duas bexigas de vaca secas e
arrugadas; denegridos los labios, traspillados enrugadas; enegrecidos os lbios, carcomidos
los dientes, la nariz corva y entablada, os dentes, o nariz curvo e entabuado,
desencasados los ojos, la cabeza desgreada, desencaixados os olhos, a cabea
la mejillas chupadas, angosta la garganta y desgrenhada, as bochechas chupadas, estreita
los pechos sumidos; finalmente, toda era a garganta e o peito afundado; finalmente, era
flaca y endemoniada. Pseme de espacio a toda magra e endemoninhada. Pus-me
mirarla, y apriesa comenz a apoderarse de devagar a olh-la, e rapidamente comeou a
m el miedo, considerando la mala visin de apoderar-se de mim o medo, considerando a
su cuerpo y la peor ocupacin de su alma. m viso de seu corpo e a pior ocupao de
Quise morderla, por ver si volva en s, y no sua alma. Quis mord-la, para ver se voltava a
hall parte en toda ella que el asco no me lo si, mas no achei uma parte, nela toda, a qual
estorbase; pero, con todo esto, la as de un o asco no me estorvasse; porm, apesar de
carcao y la saqu arrastrando al patio; mas tudo, agarrei-a por um calcanhar e a levei
ni por esto dio muestras de tener sentido. arrastada at o ptio, mas nem por isto deu
All, con mirar el cielo y verme en parte mostras de ter sentido. Ali, ao olhar para o
ancha, se me quit el temor; a lo menos, se cu e ver-me em um lugar aberto, passou-me
templ de manera que tuve nimo de esperar o temor; ao menos se suavizou, de maneira
a ver en lo que paraba la ida y vuelta de que tive nimo de esperar para ver no que
aquella mala hembra, y lo que me contaba de terminava a ida e volta daquela besta-fera, e o
mis sucesos. En esto me preguntaba yo a m que contava de meus sucessos. Ento me
mismo: quin hizo a esta mala vieja tan perguntava a mim mesmo: quem fez esta velha
discreta y tan mala? De dnde sabe ella m to discreta e to maldosa? Como sabe ela
cules son males de dao y cules de culpa? quais so os males de dano e quais os de culpa?
Cmo entiende y habla tanto de Dios, y obra Como entende e fala tanto de Deus, e trabalha
tanto del diablo? Cmo peca tan de malicia, tanto para o diabo? Como peca com tanta
no escusndose con ignorancia? malcia, no se escusando com ignorncia?
En estas consideraciones se pas la noche y Nestas consideraes, passou-se a noite e
se vino el da, que nos hall a los dos en veio o dia, que nos descobriu os dois no meio
mitad del patio; ella no vuelta en s, y a m do ptio; ela sem sentidos e eu junto a ela de
junto a ella en cuclillas, atento, mirando su ccoras, atento, olhando sua espantosa e feia
espantosa y fea catadura. Acudi la gente del catadura287. Acudiram as pessoas do hospital
hospital, y viendo aquel retablo, unos decan: e, vendo aquela cena, uns diziam: A bendita
Ya la bendita Caizares es muerta! Mirad Canhizares est morta! Olhai quo
cun disfigurada y flaca la tena la desfigurada e fraca a mantinha a penitncia.
penitencia; otros, ms considerados, la Outros, mais cautos, tomaram-lhe o pulso e
tomaron el pulso, y vieron que le tena, y que viram que o tinha e que no estava morta,
no era muerta, por do se dieron a entender donde compreenderam que estava em xtase e
que estaba en xtasis y arrobada, de puro arroubamento, sumamente gozosa288. Outros
buena. Otros hubo que dijeron: Esta puta houve que disseram: Esta puta velha sem
vieja, sin duda debe de ser bruja, y debe de dvida deve ser bruxa, e deve estar untada;
estar untada; que nunca los santos hacen tan pois os santos nunca fazem to desonestos
deshonestos arrobos, y hasta ahora, entre los arroubos, e at agora, entre os que a
que la conocemos, ms fama tiene de bruja conhecem, mais fama tem de bruxa que de
que de santa. Curiosos hubo que se llegaron santa. Curiosos houve que se aproximaram
a hincarle alfileres por las carnes, desde la para fincar-lhe alfinetes pela carne, desde o p
punta hasta la cabeza; ni por eso recordaba la at a cabea; nem por isso despertava a
dormilona, ni volvi en s hasta las siete del dorminhoca, nem voltou a si at as sete da
da; y como se sinti acribada de los alfileres, manh; e, como se sentiu crivada pelos
y mordida de los carcaares, y magullada del alfinetes, e mordida pelos calcanhares, e
arrastramiento fuera de su aposento, y a vista machucada pelo arrastamento para fora de seu
de tantos ojos que la estaban mirando, crey, quarto, e vista de tantos olhos que a estavam
y crey la verdad, que yo haba sido el autor observando, acreditou, e acreditou certo, que
de su deshonra; y as, arremeti a m, y eu havia sido o autor de sua desonra; e assim,
echndome ambas manos a la garganta, arremeteu contra mim e, colocando-me ambas
procuraba ahogarme, diciendo: Oh bellaco, as mos na garganta, procurava enforcar-me,
desagradecido, ignorante y malicioso! Y es dizendo: Oh, velhaco, mal-agradecido,
ste el pago que merecen las buenas obras ignorante e malicioso! este o pago que
que a tu madre hice y de las que te pensaba merecem as boas obras que tua me fiz e as
hacer a ti?. Yo, que me vi en peligro de que pensava fazer a ti?. Eu, que me vi a
perder la vida entre las uas de aquella fiera ponto de perder a vida entre as unhas daquela
arpa, sacudme y asindole de las luengas fera harpia, sacudi-me e, agarrando as longas
faldas de su vientre la zamarre y arrastr por saias de seu ventre, sacudi-a e arrastei por
todo el patio; ella daba voces que la librasen todo o ptio; ela implorava que a livrassem
de los dientes de aquel maligno espritu. dos dentes daquele maligno esprito.
Con estas razones de la mala vieja creyeron Com estas razes da m velha, acreditaram os
los ms que yo deba de ser algn demonio demais que eu devia ser algum demnio, desses
de los que tienen ojeriza continua con los que tm ojeriza contnua aos bons cristos, e
buenos cristianos, y unos acudieron a alguns acudiram a jogar-me gua benta, outros
echarme agua bendita, otros no osaban llegar no ousavam se aproximar para puxar-me,
a quitarme, otros daban voces que me outros gritavam para que me conjurassem; a
conjurasen; la vieja grua; yo apretaba los velha grunhia; eu apertava os dentes; crescia a
dientes; creca la confusin, y mi amo, que ya confuso, e meu amo, que j se havia
haba llegado al ruido, se desesperaba oyendo aproximado do barulho, se desesperava
decir que yo era demonio. Otros, que no ouvindo dizer que eu era o demnio. Outros,
saban de exorcismos, acudieron a tres o que nada sabiam de exorcismos, acudiram a trs
cuatro garrotes, con los cuales comenzaron a ou quatro garrotes, com os quais comearam a
santiguarme los lomos. Escocime la burla, benzer-me o lombo. Machucou-me a burla,
solt la vieja y en tres saltos me puse en la soltei a velha e em trs saltos me pus na rua, e
calle, y en pocos ms sal de la villa, em poucos mais sa do povoado, perseguido por
perseguido de una infinidad de muchachos, uma infinidade de rapazes que iam a grandes
que iban a grandes voces diciendo: gritos dizendo: Afastem-se, que est
Aprtense, que rabia el perro sabio!. Otros enraivecido o co sbio!. Outros diziam: No
decan: No rabia, sino que es demonio en est enraivecido, mas o demnio em forma de
figura de perro!. Con este molimiento, a co!. Com este molestamento, a toque de
campana herida sal del pueblo, siguindome caixa sa do povoado, seguindo-me muitos que
muchos que indubitablemente creyeron que indubitavelmente acreditaram que eu era
era demonio, as por las cosas que me haban demnio, tanto pelas coisas que me haviam
visto hacer, como por las palabras que la visto fazer como pelas palavras que a velha
vieja dijo cuando despert de su maldito disse quando despertou de seu maldito sono.
sueo. Dime tanta priesa a huir y a quitarme Tive tanta pressa em fugir e sair diante de seus
delante de sus ojos, que creyeron que me olhos que acreditaram que eu havia
haba desparecido como demonio. En seis desaparecido como demnio. Em seis horas
horas anduve doce leguas, y llegu a un andei doze lguas, e cheguei a um
rancho de gitanos que estaba en un campo acampamento de ciganos que ficava em um
junto a Granada. All me repar un poco, campo perto de Granada. Ali me reparei um
porque algunos de los gitanos me conocieron pouco, porque alguns dos ciganos me
por el perro sabio, y con no pequeo gozo me reconheceram como o co sbio, e com grande
acogieron y escondieron en una cueva, prazer me acolheram e esconderam em uma
porque no me hallasen si fuese buscado, con gruta, para que no me achassem se fosse
intencin, a lo que despus entend, de ganar procurado, com a inteno, que depois percebi,
conmigo como lo haca el atambor mi amo. de ganhar comigo como fazia o tamborileiro
Veinte das estuve con ellos, en los cuales meu amo. Vinte dias estive com eles, nos quais
supe y not su vida y costumbres, que por ser observei e aprendi sua vida e seus costumes, que
notables es forzoso que te las cuente. por ser notveis foroso que eu tos conte.
CIPIN. Antes, Berganza, que pases adelante, CIPIO. Antes, Berganza, que prossigas,
es bien que reparemos en lo que te dijo la bom que reparemos no que te disse a bruxa e
bruja y averigemos si puede ser verdad la averigemos se pode ser verdade a grande
grande mentira a quien das crdito. Mira, mentira qual ds crdito. Olha, Berganza,
Berganza, grandsimo disparate sera creer grandssimo disparate seria crer que a
que la Camacha mudase los hombres en Camacha transformasse os homens em bestas
bestias y que el sacristn en forma de e que o sacristo em forma de jumento a
jumento la serviese los aos que dicen que la servisse durante os anos que dizem que a
sirvi. Todas estas cosas y las semejantes son serviu. Todas estas coisas e as semelhantes
embelecos, mentiras o apariencias del so embustes, mentiras ou falsificaes do
demonio; y si a nosotros nos parece ahora demnio289, e se nos parece agora que temos
que tenemos algn entendimiento y razn, algum entendimento e razo, pois falamos
pues hablamos siendo verdaderamente sendo verdadeiramente ces ou estando em
perros, o estando en su figura, ya hemos sua forma, j dissemos que este caso
dicho que ste es caso portentoso y jams portentoso e jamais visto, e que, mesmo que o
visto, y que aunque le tocamos con las toquemos com as mos, no lhe havemos de
manos, no le habemos de dar crdito hasta dar crdito at que o fim dele nos mostre o
tanto que el suceso dl nos muestre lo que que convm que acreditemos290. Queres v-lo
conviene que creamos. Quireselo ver ms mais claramente? Considera em quantas
claro? Considera en cun vanas cosas y en coisas vs e em quantos disparates disse a
cun tontos puntos dijo la Camacha que Camacha que consistia nossa recuperao; e
consista nuestra restauracin; y aquellas que aquelas que te devem parecer profecias no
a ti te deben parecer profecas no son sino so mais que palavras de aconselhamento ou
palabras de consejas o cuentos de viejas, contos de avs, como aqueles do cavalo sem
como aquellos del caballo sin cabeza y de la cabea e da varinha de virtudes291, com que
varilla de virtudes, con que se entretienen al se entretm ao fogo durante as longas noites
fuego las dilatadas noches del invierno; de inverno292; porque, de ser outra coisa, j
porque, a ser otra cosa, ya estaban cumplidas, estariam cumpridas, a no ser que suas
si no es que sus palabras se han de tomar en palavras se ho de tomar em um sentido que
un sentido que he odo decir se llama ouvi dizer se chama alegrico, cujo sentido
alegrico, el cual sentido no quiere decir lo no quer dizer o que a letra aparenta, mas
que la letra suena sino otra cosa que, aunque outra coisa que, embora diferente, se lhe
diferente, le haga semejanza; y as, decir: tenha semelhana293; e assim, dizer:
Volvern a su forma verdadera Voltaro sua forma verdadeira
cuando vieren con presta diligencia quando virem, com pronta diligncia,
derribar los soberbios levantados, carem os soberbos levantados,
y alzar a los humildes abatidos e alarem-se os humildes abatidos
por mano poderosa para hacello. por mo poderosa para faz-lo.
Tomndolo en el sentido que he dicho, Tomando-o no sentido que eu disse, parece-
parceme que quiere decir que cobraremos me que quer dizer que recobraremos nossa
nuestra forma cuando viremos que los que forma quando virmos que os que ontem
ayer estaban en la cumbre de la rueda de la estavam no cume da roda da fortuna, hoje
fortuna hoy estn hollados y abatidos a los esto humilhados e abatidos aos ps da
pies de la desgracia, y tenidos en poco de desgraa294, e tidos em pouca conta por
aquellos que ms los estimaban. Y asimismo, aqueles que mais os estimavam. E tambm
cuando viremos que otros que no ha dos quando virmos que outros, que no h duas
horas que no tenan deste mundo otra parte horas no tinham neste mundo outra
que servir en l de nmero que acrecentase el participao que servir nele de nmero que
de las gentes, y ahora estn tan encumbrados aumentasse o das gentes, agora esto to
sobre la buena dicha que los perdemos de enaltecidos pela boa sorte que os perdemos
vista; y si primero no parecan por pequeos y de vista; e se antes no apareciam por
encogidos, ahora no los podemos alcanzar por pequenos e encolhidos, agora no os
grandes y levantados. Y si en esto consistiera podemos alcanar, por grandes e elevados.
volver nosotros a la forma que dices, ya lo E se nisto consistisse em voltarmos forma
hemos visto y lo vemos a cada paso; por do que dizes, j o vimos e vemos a cada passo;
me doy a entender que no en el sentido por onde me dou a entender que no no
alegrico, sino en el literal, se han de tomar sentido alegrico, mas no literal, se ho de
los versos de la Camacha; ni tampoco en ste tomar os versos da Camacha; nem
consiste nuestro remedio, pues muchas veces tampouco nestes consiste nosso remdio,
hemos visto lo que dicen y nos estamos tan pois muitas vezes vimos o que dizem e
perros como ves; as que la Camacha fue continuamos to ces como vs; assim, a
burladora falsa, y la Caizares embustera, y la Camacha foi burladora falsa, e a Canhizares
Montiela tonta, maliciosa y bellaca, con embusteira, e a Montiela tonta, maliciosa e
perdn sea dicho, si acaso es nuestra madre de velhaca, com o perdo da palavra, se acaso
entrambos, o tuya, que yo no la quiero tener for nossa me, ou tua, que eu no a quero
por madre. Digo, pues, que el verdadero ter por me. Digo, pois, que o verdadeiro
sentido es un juego de bolos, donde con presta sentido um jogo de boliche, onde, com
diligencia derriban los que estn en pie y rpida diligncia, derrubam-se os que esto
vuelven a alzar los cados, y esto por la mano em p e voltam-se a levantar os cados, e
de quien lo puede hacer. Mira, pues, si en el isto pelas mos de quem o pode fazer. Olha,
discurso de nuestra vida habremos visto jugar pois, se no transcurso de nossa vida no
a los bolos, y si hemos visto por esto haber vimos jogar boliche, e se por isso voltamos
vuelto a ser hombres, si es que lo somos. a ser homens, se que o somos295.
BERGANZA. Digo que tienes razn, Cipin BERGANZA. Digo que tens razo, Cipio
hermano, y que eres ms discreto de lo que irmo296, e que s mais discreto do que eu
pensaba; y de lo que has dicho vengo a pensava; e disto que disseste venho a pensar e
pensar y creer que todo lo que hasta aqu acreditar que tudo o que at aqui passamos e
hemos pasado y lo que estamos pasando es o que estamos passando sonho297, e que
sueo, y que somos perros; pero no por esto somos ces; porm, nem por isto deixemos de
dejemos de gozar deste bien de la habla que gozar deste bem da fala que temos e da
tenemos y de la excelencia tan grande de excelncia to grande de ter discurso humano
tener discurso humano todo el tiempo que todo o tempo que pudermos; e assim, que no
pudiremos; y as, no te canse el orme contar te canse ouvir-me contar o que me passou
lo que me pas con los gitanos que me com os ciganos que me esconderam na
escondieron en la cueva. gruta.
CIPIN. De buena gana te escucho, por CIPIO. Com boa vontade te escuto, para
obligarte a que me escuches cuando te cuente, obrigar-te a que me escutes quando te conte,
si el cielo fuere servido, los sucesos de mi vida. se o cu permitir, os sucessos de minha vida.
BERGANZA. La que tuve con los gitanos fue BERGANZA. A que tive com os ciganos foi
considerar en aquel tiempo sus muchas observar, naquela ocasio, suas muitas
malicias, sus embaimientos y embustes, los malcias, suas trapaas e embustes, os furtos
hurtos en que se ejercitan, as gitanas como em que se exercitam, tanto ciganas como
gitanos, desde el punto casi que salen de las ciganos, quase desde o momento que saem
mantillas y saben andar. Ves la multitud que dos cueiros e aprendem a andar. Vs a
hay dellos esparcida por Espaa? Pues todos multido que h deles espalhada pela
se conocen y tienen noticia los unos de los Espanha? Pois todos se conhecem e tm
otros, y trasiegan y trasponen los hurtos notcia uns dos outros, e transferem e trocam
dstos en aqullos, y los de aqullos en stos. os furtos destes por aqueles, e os daqueles por
Dan la obediencia, mejor que a su rey, a uno estes. Prestam obedincia, maior que a seu
que llaman conde, al cual, y a todos los que rei, a um que chamam conde, o qual, e todos
dl suceden, tienen el sobrenombre de os que dele sucedem, tem o nome de
Maldonado; y no porque vengan del apellido Maldonado298; e no porque venha do
deste noble linaje, sino porque un paje de un sobrenome desta nobre linhagem, mas porque
caballero deste nombre se enamor de una um pajem de um cavaleiro deste nome se
gitana, la cual no le quiso conceder su amor enamorou de uma cigana, a qual no lhe quis
si no se haca gitano y la tomaba por mujer. conceder seu amor se ele no se tornasse
Hzolo as el paje y agrad tanto a los dems cigano e a tomasse por mulher. Assim fez o
gitanos que le alzaron por seor y le dieron la pajem e agradou tanto aos demais ciganos
obediencia; y como en seal de vasallaje, le que o elegeram por senhor e prestaram-lhe
acuden con parte de los hurtos que hacen, obedincia; e como sinal de vassalagem,
como sean de importancia. Ocpanse, por dar acodem-lhe com parte dos furtos que fazem,
color a su ociosidad, en labrar cosas de quando so de importncia. Ocupam-se, para
hierro, haciendo instrumentos con que dar cor sua ociosidade, em forjar coisas de
facilitan sus hurtos; y as, los vers siempre ferro, fazendo instrumentos com que facilitam
traer a vender por las calles tenazas, barrenas, seus furtos; e assim, v-los-s sempre a
martillos; y ellas, trbedes y badiles. Todas vender pelas ruas pinas, verrumas, martelos;
ellas son parteras, y en esto llevan ventaja a e elas, trips e ps299. Todas elas so
las nuestras, porque sin costa ni adherentes parteiras, e nisto levam vantagem sobre as
sacan sus partos a luz, y lavan las criaturas nossas, porque sem custos nem gastos do
con agua fra en naciendo; y desde que nacen suas crias luz, e lavam as criaturas com
hasta que mueren se curten y muestran a gua fria ao nascer; e desde que nascem at
sufrir las inclemencias y rigores del cielo; y que morrem se acostumam e passam a sofrer
as vers que todos son alentados, as inclemncias e rigores do cu; e assim vers
volteadores, corredores y bailadores. que todos so voluntariosos, volteadores,
Csanse siempre entre ellos, porque no corredores e danarinos. Casam-se sempre
salgan sus malas costumbres a ser conocidas entre eles, para que no venham seus maus
de otros; ellas guardan el decoro a sus costumes a ser conhecidos por outros; elas
maridos, y pocas hay que les ofendan con guardam o decoro a seus maridos, e poucas h
otros que no sean de su generacin. Cuando que os ofendam com outros que no sejam de
piden limosna, ms la sacan con invenciones sua raa300. Quando pedem esmola, mais a
y chocarreras que con devociones; y a ttulo conseguem com invenes e chocarrice que
que no hay quien se fe dellas, no sirven, y com dedicao; e, com a desculpa de que no
dan en ser holgazanas; y pocas o ninguna h quem se fie nelas, no servem, e do em ser
vez he visto, si mal no me acuerdo, ninguna folgazs; e poucas ou nenhuma vez eu vi, se
gitana a pie de altar comulgando, puesto que mal me lembre, alguma cigana ao p do altar
muchas veces he entrado en las iglesias. Son comungando, embora muitas vezes eu tenha
sus pensamientos imaginar cmo han de entrado nas igrejas. So seus nicos
engaar y dnde han de hurtar; confieren sus pensamentos imaginar como ho de enganar e
hurtos, y el modo que tuvieron en hacellos; onde ho de roubar; conferem seus furtos e o
y as, un da cont un gitano delante de m a modo que tiveram para faz-los; e assim, um
otros un engao y hurto que un da haba dia contou um cigano diante de mim aos
hecho a un labrador, y fue que el gitano outros um engano e furto que um dia havia
tena un asno rabn, y en el pedazo de la feito a um lavrador, e foi que o cigano tinha
cola que tena sin cerdas le ingiri otra um asno rabo, e no pedao do rabo em que
peluda, que pareca ser suya natural. Sacle no havia plos lhe acrescentou outro peludo,
al mercado, comprsele un labrador por diez que parecia ser seu natural. Levou-o ao
ducados, y en habindosele vendido y mercado, comprou-o um lavrador por dez
cobrado el dinero, le dijo que si quera ducados e, tendo-lhe vendido e recebido o
comprarle otro asno hermano del mismo, y dinheiro, perguntou-lhe se queria comprar
tan bueno como el que llevaba, que se le outro asno irmo do mesmo, e to bom quanto
vendera por ms buen precio. Respondile o que levava, que o venderia por melhor preo.
el labrador que fuese por l y le trujese, que O lavrador respondeu-lhe que fosse busc-lo e
l se le comprara, y que en tanto que lho trouxesse, que ele o compraria, e que,
volviese llevara el comprado a su posada. enquanto no voltasse, levaria o comprado
Fuese el labrador, siguile el gitano, y sea sua pousada. Foi-se o lavrador, seguiu-lhe o
como sea, el gitano tuvo maa de hurtar al cigano, e, seja como for, o cigano teve malcia
labrador el asno que le haba vendido, y al de furtar do lavrador o asno que lhe havia
mismo instante le quit la cola postiza, y vendido, e no mesmo instante arrancou-lhe o
qued con la suya pelada. Mudle la albarda rabo postio, e deixou o asno com o seu
y jquima, y atrevise a ir a buscar al cortado. Mudou-lhe a albarda e o cabresto, e
labrador para que se le comprase, y hallle atreveu-se a ir buscar o lavrador para que o
antes que hubiese echado menos el asno comprasse, e achou-o antes que tivesse dado
primero, y a pocos lances compr el falta do primeiro asno, e em poucos momentos
segundo. Fusele a pagar a la posada, donde comprou o segundo. Foi pag-lo na pousada,
hall menos la bestia a la bestia; y aunque lo onde o besta no achou a besta; e embora o
era mucho, sospech que el gitano se le fosse muito, suspeitou que o cigano o furtara e
haba hurtado y no quera pagarle. Acudi el no queria pag-lo. Acudiu o cigano por
gitano por testigos, y trujo a los que haban testemunhas, e trouxe os que haviam recebido
cobrado la alcabala del primer jumento, y as alvssaras do primeiro jumento, e juraram
juraron que el gitano haba vendido al que o cigano havia vendido ao lavrador um
labrador un asno con una cola muy larga y asno com um rabo mui comprido e mui
muy diferente del asno segundo que venda. diferente do segundo asno que vendia. A tudo
A todo esto se hall presente un alguacil, isto se achou presente um aguazil, que tomou a
que hizo las partes del gitano con tantas defesa do cigano com tantas evidncias que o
veras que el labrador hubo de pagar el asno lavrador teve de pagar o asno duas vezes.
dos veces. Otros muchos hurtos contaron, y Outros muitos furtos contaram, e todos, ou a
todos, o los ms, de bestias, en quien son maioria, sobre animais, em quem so eles
ellos graduados y en lo que ms se ejercitan. graduados e no que mais se exercitam301. Em
Finalmente, ella es mala gente, y aunque concluso, trata-se de m gente, e embora
muchos y muy prudentes jueces han salido muitos e mui prudentes juzes tenham ido
contra ellos, no por eso se enmiendan. contra eles, nem por isso se emendam302.
A cabo de veinte das me quisieron llevar a Ao fim de vinte dias me quiseram levar a
Murcia. Pas por Granada, donde ya estaba el Mrcia303. Passei por Granada, onde j estava o
capitn cuyo atambor era mi amo. Como los capito cujo tamborileiro era meu amo. Assim
gitanos lo supieron, me encerraron en un que os ciganos souberam, trancaram-me em um
aposento del mesn donde vivan; oles decir aposento da pousada onde moravam; ouvi-os
la causa; no me pareci bien el viaje que dizer o motivo; no me pareceu boa a viagem
llevaban, y as, determin soltarme, como lo que empreendiam, e assim, decidi soltar-me,
hice, y salindome de Granada di en una como de fato o fiz, e saindo de Granada fui
huerta de un morisco, que me acogi de parar em uma horta de um mourisco304, que me
buena voluntad, y yo qued con mejor, acolheu de boa vontade, e eu permaneci com
parecindome que no me querra para ms de melhor, parecendo-me que me queria apenas
para guardarle la huerta, oficio, a mi cuenta, para vigiar a horta, ofcio, em minha opinio,
de menos trabajo que el de guardar ganado; y menos trabalhoso que o de guardar gado; e
como no haba all altercar sobre tanto ms como no havia ali desacordo quanto ao salrio,
cuanto al salario, fue cosa fcil hallar el foi coisa fcil achar o mourisco criado a quem
morisco criado a quien mandar y yo amo a mandar e eu, amo a quem servir. Estive com ele
quien servir. Estuve con l ms de un mes, no por mais de um ms, no pelo prazer da vida
por el gusto de la vida que tena, sino por el que levava, e sim pelo que aprendia da do meu
que me daba saber la de mi amo, y por ella la amo e, por ela, da de todos os mouriscos que
de todos cuantos moriscos viven en Espaa. vivem na Espanha. Oh, quantas e quais coisas
Oh, cuntas y cules cosas te pudiera decir, te poderia dizer, Cipio amigo, desta
Cipin amigo, desta morisca canalla, si no mouriscada canalha305, se no temesse no
temiera no poderlas dar fin en dos semanas! pod-las terminar em duas semanas! E, se as
Y si las hubiera de particularizar, no acabara tivera de particularizar, no acabaria em dois
en dos meses; mas, en efeto, habr de decir meses; mas, de fato, haverei de dizer algo; e
algo; y as, oye en general lo que yo vi y not assim, ouve em geral o que eu vi e observei em
en particular desta buena gente. particular desta boa gente.
Por maravilla se hallar entre tantos uno que Por maravilha se achar entre tantos algum
crea derechamente en la sagrada ley cristiana; que acredite corretamente na sagrada lei
todo su intento es acuar y guardar dinero crist; toda a sua inteno acumular e
acuado; y para conseguirle trabajan, y no guardar dinheiro cunhado; e para consegui-lo
comen; en entrando el real en su poder, como trabalham e no comem; em entrando o real
no sea sencillo, le condenan a crcel perpetua em seu poder, caso no seja sencillo306,
y a escuridad eterna; de modo que ganando condenam-no priso perptua e escurido
siempre y gastando nunca, llegan y eterna; de modo que, sempre ganhando e
amontonan la mayor cantidad de dinero que nunca gastando, renem e amontoam a maior
hay en Espaa. Ellos son su hucha, su polilla, quantidade de dinheiro que h na Espanha307.
sus picazas y sus comadrejas; todo lo llegan, Eles so sua arca, sua traa, suas gralhas e
todo lo esconden y todo lo tragan. suas doninhas308; tudo juntam, tudo escondem
Considrese que ellos son muchos y que cada e tudo devoram. Considere-se que eles so
da ganan y esconden poco o mucho y que muitos e que todo dia ganham e escondem
una calentura lenta acaba la vida como la de pouco ou muito e que uma febre lenta
un tabardillo; y como van creciendo, se van consome-lhes a vida como a de um tifo; e
aumentando los escondedores, que crecen y conforme vo crescendo, vo-se aumentando
han de crecer en infinito, como la experiencia os esconderijos, que crescem e ho de crescer
lo muestra. Entre ellos no hay castidad, ni ao infinito, como a experincia demonstra.
entran en religin ellos, ni ellas; todos se Entre eles no h castidade, nem entram em
casan, todos multiplican, porque el vivir ordem religiosa eles nem elas; todos se
sobriamente aumenta las causas de la casam, todos multiplicam, porque o viver
generacin. No los consume la guerra, ni sobriamente aumenta as causas da gerao.
ejercicio que demasiadamente los trabaje; No os consome a guerra, nem exerccio que
rbannos a pie quedo, y con los frutos de demasiadamente os ocupe; roubam-nos com
nuestras heredades, que nos revenden, se toda facilidade, e com os frutos de nossas
hacen ricos. No tienen criados, porque herdades, que nos revendem, se tornam ricos.
todos lo son de s mismos; no gastan con No tm criados, porque todos o so de si
sus hijos en los estudios, porque su ciencia mesmos; no gastam com seus filhos nos
no es otra que la del robarnos. De los doce estudos, porque sua cincia no outra seno
hijos de Jacob que he odo decir que a de roubar-nos. Dos doze filhos de Jac que
entraron en Egipto, cuando los sac ouvi dizer que entraram no Egito, quando os
Moisn de aquel cautiverio, salieron tirou Moiss daquele cativeiro, saram
seicientos mil varones, sin nios y seiscentos mil vares, alm das crianas e
mujeres; de aqu se podr inferir lo que mulheres309; daqui se poder inferir o que
multiplicarn las dstos, que, sin multiplicaro as destes que, sem comparao,
comparacin, son en mayor nmero. so em maior nmero.
CIPIN. Buscado se ha remedio para todos los CIPIO. Buscou-se remdio para todos os
daos que has apuntado y bosquejado en danos que apontaste e esboaste por alto; pois
sombra; que bien s que son ms y mayores bem sei que so mais e maiores os que calas
los que callas que los que cuentas, y hasta do que os que contas, e at agora no se
ahora no se ha dado con el que conviene; pero encontrou o que convm; mas vigilantes
celadores prudentsimos tiene nuestra prudentssimos tem nossa repblica, que,
repblica, que considerando que Espaa cra y considerando que a Espanha cria e mantm
tiene en su seno tantas vboras como moriscos, em seu seio tantas vboras quantos mouriscos,
ayudados de Dios hallarn a tanto dao cierta, ajudados por Deus encontraro certa, rpida e
presta y segura salida. Di adelante. segura sada a tanto dano310. Continua.
BERGANZA. Como mi amo era mezquino, BERGANZA. Como meu amo era mesquinho,
como lo son todos los de su casta, como so todos os de sua raa, sustentava-
sustentbame con pan de mijo y con algunas me com po de milho e com algumas sobras
sobras de zahnas, comn sustento suyo; pero de sorgo311, sustento dirio seu; mas esta
esta miseria me ayud a llevar el cielo por un misria, o cu me ajudou a levar de um
modo tan estrao como el que ahora oirs. modo to estranho como o que agora
Cada maana, juntamente con el alba, ouvirs. Toda manh, juntamente com a
amaneca sentado al pie de un granado de aurora, amanhecia sentado ao p de uma
muchos que en la huerta haba, un mancebo, romzeira das muitas que havia na horta um
al parecer estudiante, vestido de bayeta, no jovem, que parecia estudante, vestido de
tan negra ni tan peluda que no pareciese baeta, no to negra nem to peluda que no
parda y tundida. Ocupbase en escribir en un parecesse parda e surrada312. Ocupava-se em
cartapacio, y de cuando en cuando se daba escrever em um cartapcio, e de quando em
palmadas en la frente y se morda las uas, quando dava palmadas na testa e mordia as
estando mirando al cielo; y otras veces se unhas, olhando para o cu313; e outras vezes
pona tan imaginativo, que no mova pie, ni se punha to pensativo que no movia o p,
mano, ni aun las pestaas; tal era su nem a mo, nem mesmo as pestanas; tal era
embelesamiento. Una vez me llegu junto a seu encantamento. Uma vez me aproximei
l sin que me echase de ver; ole murmurar dele sem que me fizesse ser visto; ouvi-o
entre dientes, y al cabo de un buen espacio murmurar, entre dentes, e ao fim de um bom
dio una gran voz, diciendo: Vive el seor, tempo deu um grande grito, dizendo: Viva
que es la mejor octava que he hecho en todos o senhor, que a melhor oitava que fiz em
los das de mi vida!. Y escribiendo apriesa todos os dias de minha vida!. E escrevendo
en su cartapacio, daba muestras de gran depressa em seu cartapcio, dava mostras de
contento; todo lo cual me dio a entender que grande contentamento; tudo isso me deu a
el desdichado era poeta. Hcele mis entender que o desventurado era poeta314.
acostumbradas caricias, por asegurarle de mi Fiz-lhe minhas costumeiras carcias, para
mansedumbre. Echme a sus pies, y l, con assegur-lo de minha mansido. Deitei-me a
esta seguridad, prosigui en sus seus ps, e ele, com esta segurana,
pensamientos y torn a rascarse la cabeza y a prosseguiu em seus pensamentos e tornou a
sus arrobos, y a volver a escribir lo que haba coar a cabea e aos seus arrebatamentos, e a
pensado. Estando en esto, entr en la huerta voltar a escrever o que havia pensado.
otro mancebo, galn y bien aderezado, con Estando nisto, entrou na horta outro jovem,
unos papeles en la mano, en los cuales de galante e bem trajado, com uns papis na
cuando en cuando lea. Lleg donde estaba el mo, os quais lia de quando em quando.
primero y djole: Habis acabado la Chegou onde estava o primeiro e disse-lhe:
primera jornada?. Ahora le di fin Haveis terminado a primeira jornada?
respondi el poeta , la ms gallardamente Agora mesmo lhe dei fim respondeu o
que imaginarse puede. De qu manera?, poeta , o mais galhardamente que se possa
pregunt el segundo. Dsta respondi el imaginar. De que maneira?, perguntou o
primero : sale su Santidad del Papa vestido segundo. Desta respondeu o primeiro :
de pontifical con doce cardenales, todos sai Sua Santidade o Papa vestido de
vestidos de morado, porque cuando sucedi pontifical com doze cardeais, todos vestidos
el caso que cuenta la historia de mi comedia de roxo, porque quando ocorreu o caso que
era tiempo de mutatio caparum, en el cual los conta a histria de minha comdia era tempo
cardenales no se visten de rojo, sino de de mutatio caparum, no qual os cardeais no
morado; y as en todas maneras conviene, se vestem de vermelho, e sim de roxo315; e
para guardar la propiedad, que estos mis de toda forma convm, para manter a
cardenales salgan de morado; y ste es un exatido, que estes meus cardeais saiam de
punto que hace mucho al caso para la roxo; e este um ponto que muito importa
comedia, y a buen seguro dieran en l, y as para a comdia, e com certeza o perceberam,
hacen a cada paso mil impertinencias y e assim fazem a cada passo mil
disparates. Yo no he podido errar en esto, impertinncias e disparates. Eu no pude
porque he ledo todo el ceremonial romano, errar nisto, porque li todo o cerimonial
por slo acertar en estos vestidos. Pues de romano, apenas para acertar nestas vestes.
dnde queris vos replic el otro que Pois de onde quereis vs replicou o outro
tenga mi autor vestidos morados para doce que meu diretor tire vestes roxas para doze
cardenales? Pues si me quita uno tan slo cardeais? Pois se me tira apenas um
respondi el poeta , as le dar yo mi respondeu o poeta , dar-lhe-ei minha
comedia como volar. Cuerpo de tal! Esta comdia tanto quanto voar. Corpo de tal!
apariencia tan grandiosa se ha de perder! Esta aparncia to grandiosa se h de perder!
Imaginad vos, desde aqu, lo que parecer en Imaginai vs, desde j, o que parecer em
un teatro un Sumo Pontfice con doce graves um teatro um Sumo Pontfice com doze
cardenales y con otros ministros de graves cardeais e com outros prelados de
acompaamiento que forzosamente han de acompanhamento que forosamente ho de
traer consigo. Vive el cielo que sea uno de trazer consigo. Pelos cus que ser um dos
los mayores y ms altos espectculos que se maiores e mais altos espetculos que j se
haya visto en comedia, aunque sea la del viu em comdia, mesmo que seja a do
Ramillete de Daraja! Ramillete de Daraja!316
Aqu acab de entender que el uno era poeta Aqui terminei por entender que um era poeta
y el otro comediante. El comediante aconsej e o outro, comediante. O comediante
al poeta que cercenase algo de los cardenales, aconselhou ao poeta que cortasse algo dos
si no quera imposibilitar al autor el hacer la cardeais, se no quisesse impossibilitar o
comedia. A lo que dijo el poeta que le diretor de fazer a comdia. Ao que disse o
agradeciesen que no haba puesto todo el poeta que lhe agradecessem porque no havia
conclave que se hall junto al acto posto todo o conclave que esteve presente no
memorable que pretenda traer a la memoria ato memorvel que pretendia trazer
de las gentes en su felicsima comedia. Rise memria das pessoas em sua felicssima
el recitante, y dejle en su ocupacin por irse comdia. Riu-se o recitante, e deixou-o em
a la suya, que era estudiar un papel de una sua ocupao para ir-se sua, que era estudar
comedia nueva. El poeta, despus de haber o papel de uma comdia nova. O poeta,
escrito algunas coplas de su magnfica depois de haver escrito algumas coplas de sua
comedia con mucho sosiego y espacio, sac magnfica comdia com muito sossego e
de la faldriquera algunos mendrugos de pan y vagar, tirou da algibeira algumas cdeas de
obra de veinte pasas, que, a mi parecer, po e obra de umas vinte passas, que, a meu
entiendo que se las cont, y an estoy en ver, creio que as contei, e ainda estou em
duda si eran tantas; porque juntamente con dvida se eram tantas; porque juntamente
ellas hacan bulto ciertas migajas de pan que com elas avultavam certas migalhas de po
las acompaaban. Sopl y apart las migajas, que as acompanhavam. Soprou e separou as
y una a una se comi las pasas y los palillos, migalhas, e uma a uma comeu as passas e os
porque no le vi arrojar ninguno, ayudndolas cabinhos, pois no o vi dispensar nenhum,
con los mendrugos, que morados con la borra ajudando-os com as cdeas, que, arroxeadas
de la faldriquera, parecan mohosos, y eran pelos fiapos da algibeira, pareciam mofadas, e
tan duros de condicin, que aunque l eram to duras de constituio que, embora
procur enternecerlos, pasendolos por la ele procurasse amaci-las, passeando-as pela
boca una y muchas veces, no fue posible boca uma e muitas vezes, no foi possvel
moverlos de su terquedad; todo lo cual mov-las de sua condio; tudo isto redundou
redund en mi provecho, porque me los em meu proveito, porque mas lanou,
arroj, diciendo: To, to! Toma, que buen dizendo: Tot! Toma, que te sejam de bom
provecho te hagan. Mirad dije entre m proveito. Olhai disse a mim mesmo ,
, qu nctar o ambrosa me da este poeta, de que nctar ou ambrosia me d este poeta, do
los que ellos dicen que se mantienen los tipo que eles dizem que se sustentam os
dioses y su Apolo all en el cielo! En fin, deuses e seu Apolo l no cu!317 Enfim, na
por la mayor parte, grande es la miseria de maior parte, grande a misria dos poetas,
los poetas, pero mayor era mi necesidad, pues porm maior era minha necessidade, pois me
me oblig a comer lo que l desechaba. En obrigou a comer o que ele descartava.
tanto que dur la composicin de su comedia Enquanto durou a composio de sua
no dej de venir a la huerta ni a m me comdia, no deixou de vir horta nem me
faltaron mendrugos, porque los reparta faltaram cdeas, porque as repartia comigo
conmigo con mucha liberalidad, y luego nos com muita liberalidade, e depois nos amos ao
bamos a la noria, donde yo de bruces y l poo, onde, eu de bruos e ele com um
con un cangiln, satisfacamos la sed como canjiro, satisfazamos a sede como uns reis.
unos monarcas. Pero falt el poeta, y sobr Mas um dia faltou o poeta, e sobrou em mim
en m la hambre tanto, que determin dejar al tanta fome que eu decidi deixar o mourisco e
morisco y entrarme en la ciudad a buscar entrar na cidade a buscar boa ventura, pois a
ventura, que la halla el que se muda. Al acha quem se muda. Ao entrar na cidade, vi
entrar de la ciudad vi que sala del famoso que saa do famoso mosteiro de So Jernimo
monasterio de San Jernimo mi poeta, que, meu poeta318, que, assim que me viu, veio a
como me vio, se vino a m con los brazos mim com os braos abertos, e eu fui at ele
abiertos, y yo me fui a l con nuevas com novas mostras de regozijo por t-lo
muestras de regocijo por haberle hallado. achado. No mesmo instante comeou a atirar
Luego al instante comenz a desembaular pedaos de po, mais moles do que os que
pedazos de pan, ms tiernos de los que sola costumava levar na horta, e a entreg-los a
llevar a la huerta, y a entregarlos a mis meus dentes sem repass-los pelos seus,
dientes sin repasarlos por los suyos, merced merc que com novo prazer satisfez minha
que con nuevo gusto satisfizo mi hambre. fome. As cdeas macias e ter visto meu poeta
Los tiernos mendrugos y el haber visto salir a sair do tal mosteiro me deram a suspeita de
mi poeta del monasterio dicho me pusieron que ele tinha as musas envergonhadas, como
en sospecha de que tena las musas outros muitos as tm319. Encaminhou-se
vergonzantes, como otros muchos las tienen. cidade e eu o segui, com a determinao de
Encaminse a la ciudad, y yo le segu, con t-lo por amo se ele quisesse, imaginando que
determinacin de tenerle por amo si l das sobras de seu castelo podia se manter meu
quisiese, imaginando que de las sobras de su exrcito; pois no h maior nem melhor saco
castillo se poda mantener mi real; porque no que o de caridade, cujas mos liberais jamais
hay mayor ni mejor bolsa que la de la so pobres; e assim, no estou de acordo com
caridad, cuyas liberales manos jams estn aquele refro que diz: Mais d o duro que o
pobres; y, as, no estoy bien con aquel refrn desnudo320, como se o sovina e avaro desse
que dice: Ms da el duro, que el desnudo, algo, como d o liberal pobre que, de fato, d
como si el duro y avaro diese algo, como lo o bom desejo, quando no tem nada mais. De
da el liberal desnudo, que, en efeto, da el lance em lance paramos na casa de um diretor
buen deseo, cuando ms no tiene. De lance de comdias que, se bem me lembro, se
en lance, paramos en la casa de un autor de chamava Angulo o Mau, de outro Angulo321,
comedias que, a lo que me acuerdo, se no diretor, mas ator, o mais engraado que
llamaba Angulo el Malo, de otro Angulo, no por ento tiveram e ainda tm as comdias.
autor, sino representante, el ms gracioso que Juntou-se toda a companhia para ouvir a
entonces tuvieron y ahora tienen las comdia de meu amo322, que j por tal eu o
comedias. Juntse toda la compaa a or la tinha; e na metade da jornada primeira, um
comedia de mi amo, que ya por tal le tena; y por um e dois a dois foram saindo todos,
a la mitad de la jornada primera, uno a uno y exceto o diretor e eu, que servamos de
dos a dos se fueron saliendo todos, excepto el ouvintes. A comdia era tal que, mesmo eu
autor y yo, que servamos de oyentes. La sendo um asno em matria de poesia, me
comedia era tal, que con ser yo un asno en pareceu que a havia composto o prprio
esto de la poesa, me pareci que la haba satans, para total runa e perdio do prprio
compuesto el mismo satans para total ruina poeta, que j ia engolindo saliva, vendo a
y perdicin del mismo poeta, que ya iba soledade em que o auditrio o havia deixado;
tragando saliva viendo la soledad en que el e no era tudo, pois a alma, pressagiosa, lhe
auditorio le haba dejado; y no era mucho, si dizia no ntimo a desgraa que o estava
el alma, prsaga, le deca all dentro la ameaando, que foi a de voltarem todos os
desgracia que le estaba amenazando, que fue recitantes, que passavam de doze323, e sem
volver todos los recitantes, que pasaban de uma palavra agarraram meu poeta e, se no
doce, y sin hablar palabra asieron de mi fosse pela autoridade do diretor, que, cheia de
poeta, y si no fuera porque la autoridad del rogos e gritos, se intrometeu, sem dvida o
autor, llena de ruegos y voces, se puso de por manteariam324. Fiquei eu pasmo com o
medio, sin duda le mantearan. Qued yo del ocorrido; o diretor, desabrido; os farsantes,
caso pasmado; el autor, desabrido; los alegres; e o poeta, consternado; o qual, com
farsantes, alegres, y el poeta, mohno; el cual muita pacincia, ainda que com o rosto algo
con mucha paciencia, aunque algo torcido el contorcido, pegou sua comdia e, encerrando-
rostro, tom su comedia, y encerrndosela en a no peito, meio murmurando, disse: No
el seno, medio murmurando, dijo: No es certo atirar prolas aos porcos325; e com isto
bien echar las margaritas a los puercos; y se foi com muita calma. Eu, de vergonha, no
con esto se fue con mucho sosiego. Yo, de pude nem quis segui-lo; e foi o mais certo,
corrido, ni pude ni quise seguirle, y acertlo, porque o diretor me fez tantas carcias que me
a causa que el autor me hizo tantas caricias obrigaram a permanecer com ele, e em menos
que me obligaron a que con l me quedase, y de um ms sa grande entremezista e grande
en menos de un mes sal grande entremesista farsante de figuras mudas326. Puseram-me um
y gran farsante de figuras mudas. Pusironme freio de pano e ensinaram-me a atacar no
un freno de orillos y enseronme a que teatro quem eles quisessem; de modo que,
arremetiese en el teatro a quien ellos queran; como os entremezes costumavam acabar em
de modo que como los entremeses solan sua maior parte em pauladas327, na companhia
acabar por la mayor parte en palos, en la de meu amo acabavam por provocar-me, e eu
compaa de mi amo acababan en zuzarme, y derrubava e atropelava todos, com o que dava
yo derribaba y atropellaba a todos, con que riso aos ignorantes e muito dinheiro a meu
daba que rer a los ignorantes y mucha dono. Oh, Cipio, se eu te pudesse contar o
ganancia a mi dueo. Oh, Cipin, quin te que vi nesta e em outras duas companhias de
pudiera contar lo que vi en sta y en otras dos comediantes em que estive! Mas, por no ser
compaas de comediantes en que anduve! possvel reduzi-lo a narrao sucinta e breve,
Mas por no ser posible reducirlo a narracin haverei de deix-lo para outro dia, se que h
sucinta y breve, lo habr de dejar para otro de haver outro dia em que nos
da, si es que ha de haber otro da en que nos comuniquemos. Vs quo longa foi minha
comuniquemos. Ves cun larga ha sido mi conversa? Vs meus muitos e diversos
pltica? Ves mis muchos y diversos sucessos? Consideras muitos os meus
sucesos? Consideras mis caminos y mis caminhos e meus amos? Pois tudo o que
amos tantos? Pues todo lo que has odo es ouviste nada, comparado ao que te poderia
nada, comparado a lo que te pudiera contar contar do que notei, averigei e vi desta
de lo que not, averig y vi desta gente, su gente; seu proceder, sua vida, seus
proceder, su vida, sus costumbres, sus costumes, seu ofcio, seu trabalho, sua
ejercicios, su trabajo, su ociosidad, su ociosidade, sua ignorncia e sua agudeza, e
ignorancia y su agudeza, con otras infinitas outras infinitas coisas, umas para dizer ao
cosas, unas para decirse al odo y otras para ouvido e outras para aclamar em pblico, e
aclamallas en pblico, y todas para hacer todas para ser guardadas na memria e para
memoria dellas y para desengao de muchos desengano de muitos que idolatram
que idolatran en figuras fingidas y en bellezas personagens fingidas e belezas de artifcio e
de artificio y de transformacin. de transformao.
CIPIN. Bien se me trasluce, Berganza, el CIPIO. Bem percebo, Berganza, o longo
largo campo que se te descubra para dilatar campo que se te descortina para estender tua
tu pltica, y soy de parecer que la dejes para conversa, e eu sou de opinio que a deixes
cuento particular y para sosiego no para conto particular328 e para sossego no
sobresaltado. perturbado.
BERGANZA. Sea as, y escucha. Con una BERGANZA. Assim seja, e escuta. Com uma
compaa llegu a esta ciudad de Valladolid, companhia cheguei a esta cidade de
donde en un entrems me dieron una herida Valladolid, onde em um entremez me fizeram
que me lleg casi al fin de la vida; no pude uma ferida que me levou quase ao fim da
vengarme, por estar enfrenado entonces, y vida; no pude vingar-me, por estar ento
despus, a sangre fra, no quise, que la com o freio, e depois, a sangue-frio, no
venganza pensada arguye crueldad y mal quis329, porque a vingana pensada revela
nimo. Cansme aquel ejercicio, no por ser crueldade e mal nimo. Cansou-me aquele
trabajo, sino porque vea en l cosas que ofcio, no por ser trabalhoso, mas porque via
juntamente pedan enmienda y castigo; y nele coisas que pediam tanto emenda como
como a m estaba ms el sentillo que el castigo; e como a mim competia mais sentir
remediallo, acord de no verlo, y as, me que remediar, decidi no v-las, e assim,
acog a sagrado, como hacen aquellos que recorri ao sagrado330, como fazem aqueles
dejan los vicios cuando no pueden que abandonam os vcios quando no podem
ejercitallos, aunque ms vale tarde que exercit-los, embora antes tarde do que
nunca. Digo, pues, que vindote una noche nunca331. Digo, pois, que te vendo uma noite
llevar la linterna con el buen cristiano levar a lanterna com o bom cristo Mahdes,
Mahdes, te consider contento, y justa y considerei-te contente, e justa e santamente
santamente ocupado; y lleno de buena envidia ocupado; e cheio de boa inveja quis seguir
quise seguir tus pasos, y con esta loable teus passos, e com esta louvvel inteno me
intencin me puse delante de Mahdes, que pus diante de Mahdes, que logo me escolheu
luego me eligi para tu compaero y me trujo para teu companheiro e me trouxe a este
a este hospital. Lo que en l me ha sucedido hospital. O que nele me aconteceu no to
no es tan poco que no haya menester espacio pouco que no necessite de espao para
para contallo, especialmente lo que o a cuatro cont-lo, especialmente o que ouvi de quatro
enfermos que la suerte y la necesidad trujo a enfermos que a sorte e a necessidade
este hospital, y a estar todos cuatro juntos en trouxeram a este hospital, e a estar todos os
cuatro camas apareadas. Perdname, porque el quatro juntos em quatro camas emparelhadas.
cuento es breve, y no sufre dilacin, y viene Tu me perdoes, pois a histria breve e no
aqu de molde. sofre dilao, e cai aqui de molde.
CIPIN. S perdono. Concluye, que, a lo que CIPIO. Sim, perdo. Conclui, pois, pelo que
creo, no debe de estar lejos el da. creio, no deve estar distante o dia.
BERGANZA. Digo que en las cuatro camas BERGANZA. Digo que nas quatro camas que
que estn al cabo desta enfermera, en la una esto no fim desta enfermaria, em uma estava
estaba un alquimista, en la otra un poeta, en um alquimista; na outra, um poeta; na outra,
la otra un matemtico y en la otra uno de los um matemtico; e na outra, um daqueles que
que llaman arbitristas. chamam arbitristas332.
CIPIN. Ya me acuerdo haber visto a esa CIPIO. Bem me lembro de ter visto essa boa
buena gente. gente333.
BERGANZA. Digo, pues, que una siesta de las BERGANZA. Digo, pois, que em uma sesta
del verano pasado, estando cerradas las das do vero passado, estando fechadas as
ventanas y yo cogiendo el aire debajo de la janelas e eu tomando ar debaixo da cama de
cama del uno dellos, el poeta se comenz a um deles, o poeta comeou a queixar-se
quejar lastimosamente de su fortuna, y lastimosamente de sua fortuna, e,
preguntndole el matemtico de qu se perguntando-lhe o matemtico de que se
quejaba, respondi que de su corta suerte. queixava, respondeu que de sua m sorte.
Cmo, y no ser razn que me queje Como, e no ser razo de que me queixe
prosigui , que habiendo yo guardado lo que prosseguiu que, tendo eu respeitado o que
Horacio manda en su Potica, que no salga a Horcio ordena em sua Potica, de que no
luz la obra que, despus de compuesta, no saia luz obra que, depois de composta, no
hayan pasado diez aos por ella, y que tenga se tenham passado dez anos334, e que tenha
yo una de veinte aos de ocupacin y doce de eu uma de vinte anos de composio e doze
pasante; grande en el sujeto, admirable y de expectativa; grande no assunto, admirvel
nueva en la invencin, grave en el verso, e nova na inveno, grave no verso, divertida
entretenida en los episodios, maravillosa en nos episdios, maravilhosa na diviso,
la divisin, porque el principio responde al porque o princpio corresponde ao meio e ao
medio y al fin, de manera que constituyen el fim, de maneira que tornam o poema alto,
poema alto, sonoro, heroico, deleitable y sonoro, herico, deleitvel e substancioso, e,
sustancioso, y que, con todo esto, no hallo un contudo, no encontro um prncipe a quem
prncipe a quien dirigirle? Prncipe, digo, que dirigi-la? Prncipe, digo, que seja inteligente,
sea inteligente, liberal y magnnimo. Msera liberal e magnnimo. Msera era e depravado
edad y depravado siglo nuestro! De qu sculo o nosso! De que trata o livro?,
trata el libro?, pregunt el alquimista. perguntou o alquimista. Respondeu o poeta:
Respondi el poeta: Trata de lo que dej de Trata do que deixou de escrever o arcebispo
escribir el arzobispo Turpn del rey Arts de Turpin acerca do Rei Artur da Inglaterra,
Inglaterra, con otro suplemento de la Historia com outro suplemento da Histria da
de la demanda del santo brial, y todo en demanda do santo brial335, e tudo isso em
verso heroico, parte en octavas y parte en verso herico, parte em oitavas e parte em
verso suelto; pero todo esdrjulamente, digo, versos soltos; mas tudo esdruxulamente,
en esdrjulos de nombres sustantivos, sin digo, em esdrxulos de nomes
admitir verbo alguno. A mi respondi el substantivos336, sem admitir verbo algum.
alquimista poco se me entiende de poesa, y Eu respondeu o alquimista pouco
as no sabr poner en su punto la desgracia de entendo de poesia, e assim no saberei
que vuesa merced se queja, puesto que, avaliar em seu merecimento a desgraa de
aunque fuera mayor, no se igualaba a la ma, que vossa merc se queixa, embora, mesmo
que es que, por faltarme instrumento, o un que fosse maior, no se igualaria minha,
prncipe que me apoye y me d a la mano los que o fato de que, por faltar-me
requisitos que la ciencia de la alquimia pide, instrumento ou um prncipe que me apie e
no estoy ahora manando en oro y con ms me d mo os requisitos que a cincia da
riquezas que los Midas, que los Crasos y alquimia pede, no estou agora nadando em
Cresos. Ha hecho, vuesa merced dijo a ouro e com mais riquezas que os Midas, que
esta sazn el matemtico , seor alquimista, os Crassos e Cressos.337 Fez vossa merc
la experiencia de sacar plata de otros disse neste momento o matemtico , senhor
metales? Yo respondi el alquimista no alquimista, a experincia de extrair prata de
la he sacado hasta agora, pero realmente s outros metais? Eu respondeu o
que se saca, y a m no me faltan dos meses alquimista no a extra at agora, mas
para acabar la piedra filosofal, con que se realmente sei que possvel, e no me faltam
puede hacer plata y oro de las mismas dois meses para terminar a pedra filosofal338,
piedras. Bien han exagerado vuesas com que se pode fazer prata e ouro das
mercedes sus desgracias dijo a esta sazn el prprias pedras. Exageraram vossas
matemtico ; pero, al fin, el uno tiene libro mercs suas desgraas disse a esta altura o
que dirigir y el otro est en potencia matemtico ; mas, no fim, um tem livro a
propincua de sacar la piedra filosofal; mas, quem dirigir e o outro tem a possibilidade
qu dir yo de la ma, que es tan sola que no propnqua de conseguir a pedra filosofal;
tiene donde arrimarse? Veinte y dos aos ha mas que direi eu da minha, que to nica
que ando tras hallar el punto fijo, y aqu lo que no tem onde se apoiar? H vinte e dois
dejo, y all lo tomo; y parecindome que ya anos que procuro achar o ponto fixo, e aqui o
lo he hallado y que no se me puede escapar acho, e ali se me escapa; e parecendo-me que
en ninguna manera, cuando no me cato, me j o achei e que no me pode fugir de
hallo tan lejos dl, que me admiro. Lo maneira alguma, quando menos espero me
mismo me acaece con la cuadratura del acho to distante dele que me admiro339. O
crculo; que he llegado tan al remate de mesmo me acontece com a quadratura do
hallarla, que no s, ni puedo pensar, cmo crculo340; pois cheguei to perto de ach-la
no la tengo ya en la faldriquera; y as, es mi que no sei, nem imagino, como no a tenho
pena semejable a las de Tntalo, que est j na algibeira; e assim, minha pena
cerca del fruto y muere de hambre, y semelhante s de Tntalo341, que est perto
propincuo al agua, y perece de sed. Por do fruto e morre de fome, e prximo gua e
momentos pienso dar en la coyuntura de la perece de sede. Por momentos penso topar
verdad, y por minutos me hallo tan lejos com a natureza da verdade, e em minutos me
della, que vuelvo a subir el monte que acab acho to distante dela, que volto a subir o monte
de bajar con el canto de mi trabajo a cuestas, que acabei de descer com o canto de meu
como otro nuevo Ssifo. trabalho s costas, como outro novo Ssifo.342
Haba hasta este punto guardado silencio el Havia at este momento guardado silncio
arbitrista, y aqu le rompi, diciendo: Cuatro o arbitrista, e aqui o rompeu dizendo:
quejosos tales que lo pueden ser del Gran Quatro queixosos tais que podem s-lo do
Turco ha juntado en este hospital la pobreza, Gro-Turco juntou neste hospital a pobreza,
y reniego yo de oficios y ejercicios que ni e eu renego exerccios e ofcios que no
entretienen ni dan de comer a sus dueos. entretm nem do de comer a seus donos343.
Yo, seores, soy arbitrista, y he dado a Su Eu, senhores, sou arbitrista, e dei Sua
Majestad en diferentes tiempos muchos y Majestade em diferentes tempos muitos e
diferentes arbitrios, todos en provecho suyo y diferentes arbtrios, todos em seu proveito e
sin dao del reino; y ahora tengo hecho un sem dano ao reino; e agora fiz um memorial
memorial donde le suplico me seale persona em que lhe suplico que me indique uma
con quien comunique un nuevo arbitrio que pessoa a quem comunique um novo arbtrio
tengo, tal que ha de ser la total restauracin que tenho, tal que h de ser a total
de sus empeos; pero por lo que me ha restaurao de seus empenhos344; mas, pelo
sucedido con otros memoriales, entiendo que que me aconteceu com outros memoriais,
ste tambin ha de parar en el carnero. Mas entendo que esta tambm h de parar na
porque vuesas mercedes no me tengan por sarjeta345. Mas, para que vossas mercs no
mentecato, aunque mi arbitrio quede desde me tenham por mentecapto, mesmo que meu
este punto pblico, le quiero decir, que es arbtrio se torne daqui em diante pblico,
ste: hase de pedir en cortes que todos los quero diz-lo, e este: h de se pedir nas
vasallos de Su Majestad, desde edad de cortes que todos os vassalos de Sua
catorce a sesenta aos, sean obligados a Majestade, desde a idade de catorze at os
ayunar una vez en el mes a pan y agua, y esto sessenta anos, sejam obrigados a passar uma
ha de ser el da que se escogiere y sealare, y vez por ms a po e gua, e isto h de ser
que todo el gasto que en otros condumios de feito no dia em que se escolher e apontar, e
fruta, carne y pescado, vino, huevos y que todo o gasto em manjares de fruta, carne
legumbres que han de gastar aquel da, se e pescado, vinho, ovos e legumes que ho de
reduzga a dinero, y se d a Su Majestad, sin gastar naquele dia se converta em dinheiro e
defraudalle un ardite, so cargo de juramento; seja dado Sua Majestade, sem defraud-lo
y con esto, en veinte aos queda libre de um pingo, sob encargo de juramento; e com
socalias y desempeado. Porque si se hace isto, em vinte anos fica livre de dvidas e
la cuenta, como yo la tengo hecha, bien hay desempenhado. Porque, se se faz a conta,
en Espaa ms de tres millones de personas como eu a fiz, bem h na Espanha mais de
de la dicha edad, fuera de los enfermos, ms trs milhes de pessoas desta idade, fora os
viejos o ms muchachos, y ninguno dstos enfermos, os mais velhos ou mais jovens, e
dejar de gastar, y esto contado al menorete, nenhum destes deixar de gastar, e isso
cada da real y medio; y yo quiero que sea no contado por baixo, a cada dia um real e meio;
ms de un real, que no puede ser menos, e eu quero que seja no mais que um real, que
aunque coma alholvas. Pues parceles a no pode ser menos, mesmo que se coma
vuesas mercedes que sera barro tener cada alfafa. Pois, parece a vossas mercs que seria
mes tres millones de reales como ahechados? ninharia ter todo ms trs milhes de reais
Y esto antes sera provecho que dao a los limpos? E isto antes seria de proveito que de
ayunantes, porque con el ayuno agradaran dano aos jejuadores, porque com o jejum
al cielo y serviran a su rey; y tal podra agradariam aos cus e serviriam a seu rei; e o
ayunar que le fuese conveniente para su jejum poderia at ser conveniente para sua
salud. ste es arbitrio limpio de polvo y de sade. Este arbtrio limpo de p e de palha,
paja, y podrase coger por parroquias, sin e podia-se recolher pelas parquias, sem
costa de comisarios, que destruyen la necessidade de comissrios, que destroem a
repblica. Riyronse todos del arbitrio y repblica346. Riram-se todos do arbtrio e do
del arbitrante, y l tambin se riy de sus arbitrante, e ele tambm se riu de seus
disparates, y yo qued admirado de haberlos disparates, e eu fiquei admirado de t-los
odo y de ver que, por la mayor parte, los de ouvido e de ver que, em sua maior parte,
semejantes humores venan a morir en los aqueles de semelhantes humores vinham a
hospitales. morrer nos hospitais.
CIPIN. Tienes razn, Berganza. Mira si te CIPIO. Tens razo, Berganza. V se te falta
queda ms que decir. algo mais a dizer.
BERGANZA. Dos cosas no ms, con que dar BERGANZA. Duas coisas apenas, com que porei
fin a mi pltica, que ya me parece que viene fim ao meu discurso, pois me parece que j vem
el da. Yendo una noche mi mayor a pedir o dia. Indo uma noite meu amo a pedir esmola
limosna en casa del Corregidor desta ciudad, na casa do Corregedor desta cidade, que um
que es un gran caballero y muy gran grande cavaleiro e mui grande cristo347,
cristiano, hallmosle solo, y parecime a m achamo-lo sozinho, e pareceu-me que eu devia
tomar ocasin de aquella soledad para decirle aproveitar a ocasio daquela soledade para
ciertos advertimientos que haba odo decir a dizer-lhe certas advertncias que ouvi de um
un viejo enfermo deste hospital, acerca de velho enfermo deste hospital, acerca de como
cmo se poda remediar la perdicin tan se podia remediar a perdio to notria das
notoria de las mozas vagamundas, que por no moas vagamundas, que por no servir se
servir dan en malas y tan malas que pueblan tornam ms, e to ms que povoam todos os
los veranos todos los hospitales de los hospitais, nos veres, de perdidos que as
perdidos que las siguen; plaga intolerable y seguem; praga intolervel e que pedia rpido e
que peda presto y eficaz remedio. Digo que eficaz remdio. Digo que, querendo dizer-lhe
queriendo decrselo, alc la voz, pensando isto, levantei a voz, pensando que tinha fala, e
que tena habla, y en lugar de pronunciar em lugar de pronunciar razes concertadas,
razones concertadas ladr con tanta priesa y ladrei com tanta pressa e com to elevado tom
con tan levantado tono, que, enfadado el que, enfadado o Corregedor, exclamou a seus
Corregidor, dio voces a sus criados que me criados que me expulsassem da sala a
echasen de la sala a palos; y un lacayo que pauladas; e um lacaio que acudiu ao grito de
acudi a la voz de su seor, que fuera mejor seu senhor, que fora melhor que na ocasio
que por entonces estuviera sordo, asi de una estivesse surdo, pegou uma cantimplora de
cantimplora de cobre que le vino a la mano, y cobre que lhe caiu nas mos e deu-me tanto
dimela tal en mis costillas, que hasta ahora nas costelas que at agora guardo as relquias
guardo las reliquias de aquellos golpes. daqueles golpes.
CIPIN. Y qujaste deso, Berganza? CIPIO. E te queixas disso, Berganza?
BERGANZA. Pues no me tengo de quejar, si BERGANZA. Pois no hei de me queixar, se at
hasta ahora me duele como he dicho, y si me agora me di, como eu disse, e se me parece
parece que no mereca tal castigo mi buena que no merecia tal castigo minha boa
intencin? inteno?
CIPIN. Mira, Berganza, nadie se ha de meter CIPIO. Olha, Berganza, ningum se h de
donde no le llaman, ni ha de querer usar del meter onde no chamado, nem h de querer
oficio que por ningn caso le toca. Y has de usar do ofcio que de modo algum lhe diz
considerar que nunca el consejo del pobre, respeito. E hs de considerar que o conselho
por bueno que sea, fue admitido, ni el pobre do pobre, por melhor que seja, nunca foi
humilde ha de tener presuncin de aconsejar admitido, nem o pobre humilde h de ter
a los grandes y a los que piensan que se lo presuno de aconselhar os grandes e os que
saben todo. La sabidura en el pobre est pensam que sabem tudo. A sabedoria no
asombrada, que la necesidad y miseria son pobre est escondida, pois a necessidade e a
las sombras y nubes que la escurecen; y si misria so as sombras e nuvens que a
acaso se descubre, la juzgan por tontedad y la escurecem; e se acaso se descobre, julgam-na
tratan con menosprecio. besteira e a tratam com menosprezo.
BERGANZA. Tienes razn, y escarmentando BERGANZA. Tens razo, e censurando meus
en mi cabeza, de aqu adelante seguir tus pensamentos, daqui em diante seguirei teus
consejos. Entr, asimismo, otra noche en casa conselhos. Entrei, tambm, na noite seguinte
de una seora principal, la cual tena en los na casa de uma senhora principal, a qual tinha
brazos una perrilla destas que llaman de nos braos uma cadelinha destas que chamam
falda, tan pequea que la pudiera esconder en de saia348, to pequena que poderia escond-
el seno; la cual, cuando me vio, salt de los la no seio; a qual, quando me viu, saltou dos
brazos de su seora y arremeti a m braos de sua senhora e arremeteu contra
ladrando, y con tan gran denuedo que no par mim ladrando, e com to grande esforo que
hasta morderme de una pierna. Volvla a no parou at me morder uma perna. Voltei a
mirar con respeto y con enojo, y dije entre olh-la com respeito e com raiva, e disse a
m: Si yo os cogiera, animalejo ruin, en la mim mesmo: Se eu vos pegasse na rua,
calle, o no hiciera caso de vos, o os hiciera animalzinho ruim, ou no faria caso de vs, ou
pedazos entre los dientes. Consider en ella vos faria pedaos entre os dentes. Observei,
que hasta los cobardes y de poco nimo son por ela, que at os covardes e de pouco nimo
atrevidos e insolentes cuando son so atrevidos e insolentes quando so
favorecidos, y se adelantan a ofender a los favorecidos, e se adiantam a ofender os que
que valen ms que ellos. valem mais que eles.
CIPIN. Una muestra y seal desa verdad que CIPIO. Uma mostra e sinal desta verdade que
dices nos dan algunos hombrecillos que a la dizes nos do alguns homenzinhos que,
sombra de sus amos se atreven a ser sombra de seus amos, se atrevem a ser
insolentes; y si acaso la muerte o otro insolentes; e se acaso a morte ou outro
accidente de fortuna derriba el rbol donde se acidente do destino derruba a rvore onde se
arriman, luego se descubre y manifiesta su arrimam, logo se descobre e manifesta seu
poco valor; porque, en efeto, no son de ms pouco valor; porque, de fato, no so de mais
quilates sus prendas que los que les dan sus quilates suas prendas que as que lhes do seus
dueos y valedores. La virtud y el buen donos e defensores. A virtude e o bom
entendimiento siempre es una y siempre es entendimento sempre uma e sempre um, nu
uno, desnudo o vestido, solo o acompaado. ou vestido, sozinho ou acompanhado. Bem
Bien es verdad que puede padecer acerca de verdade que pode padecer da estimao das
la estimacin de las gentes, mas no en la pessoas, mas no na realidade verdadeira do
realidad verdadera de lo que merece y vale. Y que merece e vale. E com isto ponhamos fim a
con esto pongamos fin a esta pltica, que la esta conversa, porque a luz que entra por estes
luz que entra por estos resquicios muestra que resqucios mostra que o dia bastante entrado,
es muy entrado el da, y esta noche que viene, e esta noite que vem, se no nos tiver
si no nos ha dejado este grande beneficio de la abandonado este grande benefcio da fala, ser
habla, ser la ma, para contarte mi vida. a minha, para contar-te minha vida.
BERGANZA. Sea ans, y mira que acudas a BERGANZA. Assim seja, e procura vir a este
este mismo puesto. mesmo lugar.

El acabar el coloquio el licenciado y el Ao mesmo tempo o licenciado terminou de


despertar el alfrez fue todo a un tiempo, y el ler o colquio e o alferes despertou, e o
licenciado dijo: licenciado disse:
Aunque este coloquio sea fingido y nunca Embora este colquio seja fingido e nunca
haya pasado, parceme que est tan bien tenha ocorrido, parece-me que est to bem-
compuesto que puede el seor alfrez pasar composto que pode o senhor alferes
adelante con el segundo. prosseguir com o segundo.
Con ese parecer respondi el alfrez , Com esse parecer respondeu o alferes ,
me animar y dispondr a escribirle, sin me animarei e disporei a escrev-lo, sem
ponerme ms en disputas con vuesa merced entrar mais em disputas com vossa merc se
si hablaron los perros o no. falaram ou no os ces.
A lo que dijo el licenciado: Ao que disse o licenciado:
Seor alfrez, no volvamos ms a esa Senhor alferes, no voltemos mais a essa
disputa. Yo alcanzo el artificio del coloquio y disputa. Eu vejo o artifcio do colquio e a
la invencin, y basta. Vmonos al Espoln a inveno, e basta. Vamo-nos ao Espoln349
recrear los ojos del cuerpo, pues ya he recrear os olhos do corpo, pois j recreei os
recreado los del entendimiento. do entendimento.
Vamos dijo el alfrez. Vamos disse o alferes.
Y con esto se fueron. E com isto se foram.

FIN FIM
NOTAS

As notas que complementam este trabalho de traduo foram elaboradas com base em trs
edies que reproduzem o texto princeps das Novelas exemplares (1613). No final da maioria
das notas, as siglas que aparecem fazem referncia a uma das seguintes edies:

[GL] Jorge Garca Lpez (Barcelona, Crtica, 2001)

[HS] Harry Sieber (Madrid, Ctedra, 1990)

[SA] Florencio Sevilla Arroyo e Antonio Rey Hazas (Madrid, Espasa Calpe, 1991)

Os dicionrios utilizados foram os seguintes:

[Autoridades] Diccionario de autoridades de la Real Academia Espaola. Ed. fac-smile.


Madrid, Gredos, 1990.

[Corominas] COROMINAS, J. Diccionario critico etimologico castellano e hispanico. Madrid,


Gredos, 1991.

[Correas] CORREAS, G. Vocabulario de refranes y frases proverbiales y otras formulas


comunes de la lengua castellana en que van todos los impresos antes y otra gran
copia. Madrid, Visor Libros, 1992.

[Covarrubias] COVARRUBIAS OROZCO, S. de. Tesoro de la lengua castellana o espaola. Madrid,


1611, ed. de Martn de Riquer, Barcelona, Horta, 1943.

[Aurlio] FERREIRA, Aurlio Buarque de Holanda. Aurlio sculo XXI : o dicionrio da


lngua portuguesa. Coord. e ed. Marina Baird Ferreira, Margarida dos Anjos. Rio
de Janeiro, Nova Fronteira, 1999.

[Houaiss] HOUAISS, Antnio. Dicionrio Houaiss da lngua portuguesa / Antnio Houaiss,


Mauro de Salles Villar, Francisco Manoel de Mello Franco. So Paulo, Objetiva,
2001.
1
A expresso casamento enganoso era comum na poca para designar todo matrimnio realizado com
fraude por parte de algum dos cnjuges [GL, p. 521].
2
Tanto a porta do Campo quanto o hospital da Ressurreio so lugares prximos casa na qual
Cervantes passou os anos em que esteve em Valladolid [GL, p. 521]. Gonzlez de Ameza nos
oferece a seguinte descrio do hospital: Poucos passos frente de sua casa [a casa de Cervantes],
alm da porta do Campo, ocupando um permetro bastante extenso limitado pela longa praa
chamada Campo Grande, o Rastro, a rua do Peru e a msera e estreita rua da Lamparina, erguia-se um
edifcio de construo simples e paredes grossas [...] com seu arco romano de pedras lavradas, seu
friso adornado por quatro janelas e coroado por uma capela ou nicho de estilo renascentista [...] que
continha uma imagem em pedra do Cristo ressuscitado. A seus ps, na prpria cornija da porta e
entre dois adornos macios, lia-se a data: 1579. Aquele slido edifcio era o famoso hospital da
Ressurreio. (Ameza y Mayo, A. G. de. Cervantes, creador de la novela corta espaola. 2 vols.,
Valencia, Consejo Superior de Investigaciones Cientficas, 1956, pp. 72-3). O edifcio foi derrubado
em 1890 [HS, p. 281].
3
O alferes Campuzano estava se submetendo ao tratamento contra a sfilis (os bubos, como se dir
mais adiante), cuja medicao provocava forte sudorao [GL, p. 521]. Ameza (op. cit., p. 414) nos
d a seguinte descrio do paciente tpico: Isolava-se o enfermo, que descansava na cama, em um
dos aposentos do hospital que, ex profeso, costumavam ser pequenos, em enfermarias altas, sem
janelas, o cho coberto com tbuas, tapetes, mantas e esteiras, e nenhuma outra luz seno a de
algumas lamparinas de azeite, rejeitando-se a das velas, pois faziam fumaa [...]. Acendiam-se
braseiros ou lenha pequena nele, ajudando nesse sudorfero o xarope de madeira [...], de cujo
cozimento dava-se ao paciente nove onas de manhzinha e outras tantas tarde, envolvendo-o, alm
disso, em um lenol quente sobre o correspondente aparato de mantas speras [...]; e ao fim de trinta
dias, trmino comum da cura [...], davam-no por curado. [SA, p. 545].
4
Humor est aqui utilizado no sentido mdico de lquido e com o significado de enfermidade.
[GL, p. 521] Humores: nos corpos viventes, so aqueles licores de que se nutrem e mantm, e
pertencem sua constituio fsica: como no homem o sangue, a clera, o fleuma e a melancolia; e
tambm os excrementos, como a urina, o suor, etc. [Autoridades]. Aqui, pois, deve-se entender o
mau humor, a enfermidade [SA, p. 545].
5
cambaleando (haciendo pinitos): dando pequenos passos, expresso com que se costumava
descrever o andar vacilante de recm-nascidos e enfermos [Covarrubias].
6
m viso: no sentido de fantasma, produto da fantasia; alude-se tambm ao aspecto repulsivo do
alferes [GL, p. 522].
7
Campuzano chegou a ser documentado como personagem real pelo cervantismo do sculo XIX.
Alguns editores imaginaram que tal homem existiu realmente, entre eles Eustaquio Fernndez de
Navarrete, neto do famoso bigrafo de Cervantes. Ameza descarta tal idia (op. cit., pp. 374-75)
[GL, p. 522 e HS, p. 281].
8
terando ali a lana (terciando all la pica): lutando em um tero (corpo de tropas dos exrcitos
portugus e espanhol dos sculos XVI e XVII). Pica: espcie de lana longa, composta de uma haste
com uma ponta de ferro pequena e aguda no extremo superior [Autoridades]. A frase poner una pica
en Flandes era comum para expressar a dificuldade de conseguir algo, devido aos problemas em
recrutar soldados para que lutassem nas guerras de Flandres [SA, p. 544].
9
licenciado: tratamento dado a advogados, estudantes e a qualquer letrado que vestisse hbitos longos
[Autoridades].
10
A carga era medida de peso utilizada para o gro que equivalia a quatro arrobas [GL, p. 522].
Bubos so os gros ulcerosos que delatam a sfilis [Houaiss] e a expresso catorze cargas de bubos
demonstra a gravidade do estado do soldado. Covarrubias diz: O mal que chamam francs, que
tanto se espalhou pelo mundo inteiro. Bubosos so os que tm essa enfermidade [...] Bubo nome
francs e significa pstula, porque os bubos fazem sair ao rosto e cabea umas lceras, que
foroso ao paciente andar cheio de curativos. O Diccionario de Autoridades d uma extensa
explicao palavra: Enfermidade bem conhecida e contagiosa, chamada tambm mal francs e
galico, porque (segundo alguns) os franceses a contraram quando entraram na Itlia com o rei
Carlos VIII, por meio do relacionamento ilcito que tiveram com as mulheres daquele pas. Contudo,
outros dizem que os espanhis padeceram dela no descobrimento das ndias, tambm pelo motivo do
relacionamento desonesto que tiveram com as mulheres daquelas novas regies. O certo que se
trata de enfermidade muito antiga, cujo conhecimento chegou a algumas provncias mais tarde que a
outras e que, por indecente, nenhuma quer confessar ter sido a primeira a senti-la e transmiti-la.
11
Tanto a resposta de Peralta como a de Campuzano fazem eco de vrias expresses proverbiais que
igualam amores a dores: Quien casa por amores, siempre vive con dolores (Correas, p. 402a);
Quien casa por amores, malos das e buenas noches (Correas, p. 403a); Vanse los amores y
quedan los dolores (Correas, p. 515b). O jogo de palavras entre casado e cansado comum na
poca [GL, p. 523].
12
faremos penitncia: era uma frmula para convidar a comer. Segundo o Diccionario de Autoridades,
fazer penitncia uma expresso cortes para convidar algum mesa.
13
O cozido era feito de carne, toucinho, verduras e legumes e consistia no prato principal da
alimentao diria, tanto no almoo como no jantar [Covarrubias]. O cozido dava para dois, o
licenciado e seu criado, mas este comer um pastel, que consistia em uma composio de farinha,
manteiga e carne picada [Autoridades].
14
Rute: regio de Crdoba clebre por seu presunto [SA, p. 545].
15
fazer a salva: provar primeiro um manjar ou comida; em geral, marca o comeo da refeio [SA, p.
545]. Provar primeiro o que o senhor deve beber ou comer; e traslada-se a: comear qualquer coisa.
E fazer salva , com a artilharia disparando sem chumbo, fazer festa a um prncipe, dar incio
solenidade. O mesmo que receber com salva [Correas].
16
Igreja de So Loureno, em Valladolid, na qual Felipe IV foi batizado na primavera de 1605 [GL, p.
523]
17
era colega (haca... camarada): camarada o companheiro de cmara, que come e dorme no mesmo
lugar. Este termo usado entre soldados, e significa companheiro e amigo familiar, que est na
mesma companhia [Covarrubias].
18
Pousada da Solana: pousada histrica de Valladolid da poca que levava o nome da rua na qual se
situava. Localizava-se ao oriente da cidade e no longe da Chancelaria. (A. G. de Ameza, op. cit.,
p. 381). O editor acrescenta que a dona desta pousada, Juana Ruiz, aparece em um documento com
seu colar de alcoviteira, pois o ofcio de hospedeira quase sempre deu as mos com as prticas
infames da astuta Celestina (p. 382) [HS, p. 283].
19
O manto deixava entrever o rosto pela pouca densidade do tecido (era ralo, e da sua pouca rareza)
[GL, p. 524].
20
A atitude da mulher, dona Estefnia, a de uma pessoa dissimulada que desperta a lascvia dos
soldados com seu comportamento, tal como se passa com o alferes; esta era uma das formas de
exercer a prostituio [GL, 524].
21
de propsito (de industria): indstria a manha, diligncia ou artifcio com que algum faz qualquer
coisa com menos trabalho que outro. Fazer uma coisa de indstria: faz-la de propsito e
intencionalmente, para que dali acontea algo que para o outro seja acaso e, para ele, de propsito;
pode ser com boa ou m inteno. [Covarrubias].
22
bizarrssimo... aos soldados: bizarramente [...] nome francs (bizarro) que vale tanto quanto o que
vai vestido de diversas cores [Covarrubias]. Os que viviam na Corte se vestiam de preto ou de cores
escuras; permitia-se que os soldados usassem cores vistosas, plumas, etc.: cfr. Novsima recopilacin,
1. VI; tt. XIII, lei 1: Permitimos que aos soldados da milcia geral, que mandamos estabelecer
nestes nossos Reinos e Senhorios, e aos soldados que vm com licena a esta Corte e estiverem nela
legitimamente, no se entenda o disposto por esta lei e as demais deste ttulo; e que podem usar
colarinhos com pontas, colete com passamanaria de ouro e seda, e todas as outras coisas e trajes que
so proibidos por ela [...]. Na poca no existia um uniforme militar, e as plumas e roupas de
diversas cores eram a vestimenta habitual dos soldados [HS, pp. 283-84].
23
que me julgava irresistvel (que las poda matar en el aire): que era um homem corteso e agudo, ou
seja, que me via capaz de tudo [GL, p. 524]; matar en el aire expresso lexicalizada por
referncia ao vocabulrio da caa: Mat-las no ar, dizem daquele que tem respostas agudas e
prontas, aludindo ao caador que mata as aves em pleno vo. [Covarrubias].
24
Campuzano se gaba de suas muitas faanhas, remedando a atitude cmica do soldado fanfarro [GL,
p. 525].
25
vislumbrasse: vises so os amantes (ou clientes), que no devem ser vistos pelo marido ou amante
permissivo e, portanto, so como fantasmas (vises); parentes falsos so os amantes [GL, p. 525].
26
Os vizinhos so contnuo objeto de suspeita de alcovitagem na literatura moralizante e satrica da
poca; o jogo entre vizinhos e afastados se refere aos que, sem ser vizinhos, vivem no mesmo lugar
[SA, p. 546].
27
escudo: certa espcie de moeda, por estar nela gravado o escudo das armas do rei ou do prncipe
soberano. Na Espanha, entende-se por escudo a moeda que vale a metade de um dobro.
[Autoridades]. Mais adiante, Campuzano dir ducados.
28
almoeda: venda em hasta pblica; leilo judicial; leilo [Houaiss]. O leilo pblico era costume da
poca: [...] a venda das coisas, pblica, que se faz com interveno da justia e diante de escrivo e
com ministro pblico, dito pregoeiro, pois em alta voz prope a coisa que se vende e o preo a ser
dado por ela; e porque vo puxando uns aos outros e aumentando o preo, chamou-se auctio.
[Covarrubias].
29
pura e simplesmente (moliente y corriente): locuo familiar, que em sentido estrito se aplica ao
moinho que est disposto da maneira certa para moer o trigo. Metaforicamente, diz-se de qualquer
coisa que est pronta e sem inconvenientes. Dona Estefnia utiliza a expresso invertendo sua ordem
(corriente y moliente), provvel ironia cervantina que sublinha os sentidos de moliente (cansado,
fatigado e inclusive perigoso) [GL, p. 526].
30
Dona Estefnia se refere ao abandono de sua atividade como prostituta [GL, p. 526].
31
O casamenteiro um personagem da sociedade da poca e um dos tipos bastante utilizados pelos
escritores satricos [GL, p. 526].
32
o juzo... nas nuvens (el juicio... en los carcaares): frase lexicalizada que significa no tinha juzo.
[Correas]. Diz-se vulgarmente do sujeito que tem pouco assento e suas aes so feitas sem reflexo
e com pouco juzo [Autoridades].
33
A imaginao era a base dos desatinos que no derivavam dos dados da realidade, em oposio
fantasia [GL, p. 526].
34
De acordo com os preceitos do Conclio de Trento, os proclamas (admonestaciones) deviam ser
publicados durante trs dias festivos. Campuzano descreve os trs momentos do enlace matrimonial
(informao, admoestao e desponsrio) segundo Trento [GL, p. 527].
35
lua-de-mel (pan de la boda): chamam-se os presentes e o bom tratamento que costumam ser feitos
nos primeiros dias de casamento, especialmente pelo marido mulher, que depois escasseiam em
regularidade [Autoridades].
36
genro pobre em casa de sogro rico: refro popular, glosado por Juan de Mal Lara e compilado por A.
G. de Ameza, op. cit., p. 392: Assim so os genros, o ruim, casando-se, pensa que sua mulher
escrava, e a casa inteira de seus sogros sua, em tudo manda e tudo vende, e assim se aproveita.
Aplica-se aos homens que em moradia alheia perdem o comedimento e pegam mais do que devem
pegar, e assim so chamados de ruins. [HS, p. 286].
37
lenis de holanda: lenis de linho finssimo, muito valorizados por ser confeccionados com o mais
puro linho [Autoridades].
38
na saleta (en el estrado): o estrado era o aposento da casa destinado a receber visitas. O conjunto
de adornos que servem para cobrir e decorar o lugar ou pea em que as senhoras se sentam para
receber as visitas, composto de tapete, almofadas e cadeiras baixas. [Autoridades].
39
deitavam-me gua s mos (bailabnme el agua delante): frase vulgar que equivale a fazer tudo o
que o outro quer, assisti-lo e servi-lo com grande pontualidade e zelo, procurando fazer tudo quanto
seja ou possa ser de seu agrado [Autoridades]. Foi tomada da maneira de falar das criadas no
tempo de vero, quando seus amos vm de fora, respingam as roupas e os calados com muita
rapidez, e a gua vai saltando pelos ladrilhos e azulejos, que parece baile. [Covarrubias].
40
Aranjuez de flores: os Stios Reais de Aranjuez eram famosos por suas fontes e jardins [GL, p. 528].
Tambm so citados por Cervantes no Quixote, II, 50.
41
gua de anjos: perfume, colnia, gua perfumada com diversas plantas. Por ser de olor extremo,
destilada de muitas flores diferentes e drogas aromticas, e as demais que se vendem nos boticrios: a
de laranjeira, de jasmim, de limo, etc. Por excelncia, de suavssimo olor. [Covarrubias]
42
Dom Lope tem um nome retumbante que aponta a ironia e possivelmente indica uma falsidade; um
Almendrez aparece tambm na comdia de Cervantes La entretenida. Hortigosa a dona alcoviteira
do entremez cervantino El viejo celoso; as amas eram damas de companhia vivas, de muito m fama
entre os satricos [GL, p. 528].
43
vestido para viagem (vestido de camino): com uma luxuosa indumentria de viagem, costume da
poca, na qual o luxo contrastava com a pobreza cromtica da vestimenta habitual [HS, p. 288].
44
carta de dote: O instrumento [documento] que se faz, pelo qual se sabem e conhecem todas as jias
e bens que a mulher leva ao matrimnio. [Autoridades].
45
a Deus e ventura: expresso lexicalizada que significa a todo risco [Houaiss]. Covarrubias
registra o seguinte significado: quando nos lanamos ao duvidoso na confiana de que Deus nos
ajudar e poderemos ter boa sorte.
46
Nossa Senhora de Guadalupe: famoso mosteiro que h na cidade de Placncia [GL, p. 531].
47
todas as dores: todos los duelos... con pan son buenos, completa Correas, que glosa: Este o refro
velho: quer dizer que com po tm conforto e consolo. O licenciado se refere ao fato de que dona
Estefnia se consolou do abandono do alferes roubando-lhe o contedo do ba.
48
Refro que alude ao tema do enganador enganado. Trata-se de refro judeu, segundo A. Gonzlez de
Ameza, op. cit., pp. 404-05: Este refro de grande sentena e de coisas que acontecem todo dia,
principalmente quando, nos casamentos, que so negcios de muita verdade, trata-se de engano,
como se v nesses dos judeus: e casando dom Simueque sua filha com outro de sua espcie, sendo
caolha a vendeu por direita, e o desposado veio a saber [...] e disse ao que lhe trazia as novas que, se
pensavam em engan-lo com a moa que era caolha, respondeu mansamente: Pois, por Deus, irmo,
que sou coxo de um lado. [...] Assim, quando lhes foram a tomar as mos, a moa tinha uma boa
maneira de encobrir o olho com a vergonha e o exerccio que no faltava na mo com que se tapava
muitas vezes, e o desposado procurou sair o mais direito que pde, andando muito pouco, de maneira
que o sogro se comprazia em dar-lhe a filha caolha e ele, casar-se coxo. [HS, pp. 290-291].
49
toque: exame ou prova que os joalheiros e lapidrios fazem dos quilates de ouro e da qualidade dos
metais [Autoridades]; fogo: refere-se sua fundio.
50
deu empate (pata es la traviesa): trata-se de uma frase feita que se diz quando algum enganou
outra pessoa em alguma coisa e foi enganado em outra, que o mesmo que dizer que terminaram
iguais [Autoridades].
51
O alferes reconhece a consumao do engano mtuo; sua expresso lembra construes lexicalizadas
utilizadas como frases de consolo nas quais se anima a pessoa a perseverar, entre elas paciencia y
barajar [GL, p. 533].
52
Ch, chi prende diletto de far frode; / Non si de lamentar saltri lo nganna (Petrarca, Trionfo
damore, vv. 119-120). [GL, p. 534].
53
Ou seja, era seu amante [GL, p. 534].
54
A alopecia era sintoma da sfilis [Corominas] e a peladura, seu nome vulgar [Houaiss].
55
Capacha: Chama o povo sagrada religio de So Joo de Deus, pois no incio seus religiosos
pediam e recolhiam a esmola para os pobres em umas cestinhas de mo que so chamadas de
capachas na Andaluzia, que onde teve princpio essa ordem. [Autoridades].
56
Personagens protagonistas do Colquio dos ces; ver o significado e o carter simblico do nome de
ambos na nota 63.
57
Corpo de mim!: expresso comum na poca, usada no mesmo sentido de corpo de tal [cf. nota
278).
58
tempos da Maria Castanha: expresso que se refere a um tempo ideal em um passado remoto e
indefinido em que ocorriam coisas extraordinrias [Correas]. A expresso ainda hoje utilizada em
Portugal. Para uma descrio bastante detalhada de sua origem, ver
http://www.prodigyweb.net.mx/ortegak9/Maricastana.htm; Esopo: fabulista grego da Antiguidade, de
grande importncia na Europa medieval e moderna, cujas narrativas so protagonizadas por animais.
Ao citar o nome de Esopo, Cervantes est delimitando o possvel gnero do Colquio dos ces [GL,
p. 536].
59
A discusso entre Peralta e Campuzano, alm de incorporar uma srie de observaes crticas sobre
o gnero do Colquio dos ces, supe a diferena entre fbula e trama, diferena qual depois far
eco Cipio [cf. nota 89] e que foi comparada aos julgamentos crticos do cura sobre a novela O
curioso impertinente no Quixote, I, 35 [GL, p. 537].
60
As passas e amndoas, parte do tratamento contra a sfilis, aumentavam a memria, segundo a crena
popular [GL, p. 537].
61
Tpico j usado por Ccero. Para economizar: sob essa simples justificativa narrativa bastante
habitual, decerto, nos textos da poca , que oferece a natureza do desenho dialogstico, se esconde
todo um experimento narrativo de singular alcance [SA, p. 557].
62
O ttulo real do Colquio dos ces (ou seja, Novela e colquio que ocorreu entre Cipio e Berganza)
constitui, na verdade, o complicado rtulo do cartapcio de Campuzano e se integra ao relato de O
casamento enganoso, conformando uma unidade. Desde o incio, a qualificao bifronte do ttulo
oscilando entre novela e colquio, que no texto esto unidos pela conjuno copulativa atende
complexidade do relato, tanto se consideramos a histria de Berganza como sua parte essencial
quanto se acreditamos que a novela o dilogo (Blanco Aguinaga). No entanto, podemos
considerar que a primazia de novela no ttulo pelo mero fato de aparecer primeiro aponta para a
importncia da instncia narrativa dentro do Colquio. Tambm se viu nesse ttulo bifronte um
smbolo do complexo encadeamento, quando no unidade, entre O casamento enganoso (a histria
do alferes Campuzano) e o Colquio dos ces [GL, p. 539].
63
Cipio e Berganza: os nomes das duas personagens so explicados pelo costume de dar aos ces
nomes de heris histricos ou literrios, e nesse caso foram interpretados de diversas formas,
atendendo eufonia (Berganza > Cervantes, por exemplo) e funo: personagem expositora
(Berganza) e crtica (Cipio). Berganza tambm foi relacionado com bergante (salteador e, no
castelhano da poca, tambm pcaro, sem-vergonha e de maus costumes) e com o sobrenome
portugus Bragana; Cipio tambm o oficial que envia soldados encarregados da ordem pblica
em zonas rurais (Covarrubias) [GL, p. 539].
64
Mahdes personagem histrica, como tambm seus ces; o hospital da Ressurreio, de sentido
alegrico e simblico, tanto no que se refere ressurreio de Campuzano como de Cipio e
Berganza, pode ser visto na nota 2.
65
guardado pela confiana: ou seja, por ningum [GL, p. 540].
66
Irmo no sentido de companheiro, amigo, mas a forma de Berganza nomear Cipio tambm
supe que ele considera vlida a explicao da bruxa Canhizares, para quem Berganza tem um irmo
gmeo. Nota-se a contraposio quase paralelstica no incio do Colquio entre o Cipio irmo que
Berganza utiliza e o Berganza amigo usado por Cipio. Berganza chamar Cipio de irmo em
quatro ocasies e Cipio, apenas uma vez [GL, p. 540].
67
com discurso: com inteligncia.
68
A fidelidade do co proverbial. Cfr. Sebastin de Covarrubias, Emblemas morales, Madri, 1610:
Da fidelidade do co para com seu senhor h inmeros exemplos e livros inteiros dessa matria, e
por isso no me fartarei em cont-los, um servir para todos. E o de Jaso Lcio, que, a partir do
momento em que lhe deram sepultura, seu co no se afastou dela nem quis comer, at que morreu de
fome. [HS, p. 300].
69
Hierarquizao do mundo animal que, em parte, sobreviveu at nossos dias; o macaco ocupa o ltimo
posto porque era considerado a representao simblica do diabo e da natureza animal do homem
[GL, p. 544].
70
Os acontecimentos extraordinrios (como o aparecimento de cometas) eram interpretados como sinal
de desastres futuros [GL, p. 544].
71
Os mdicos eram alvo freqente da stira social na poca [HS, p. 300].
72
A edio princeps omite o nome de Cipio e deixa a fala a Berganza at h longo tempo desejado. A
segunda edio, Madri, 1614, corrige o erro [GL, p. 544 e HS, p. 301].
73
aproveitemo-lo bem (este buen da... la metamos en nuestra casa): refro que aconselha a no
perder a ocasio da boa sorte e do tempo oportuno [Covarrubias].
74
Aqui se observa o entrelaamento das novelas O casamento enganoso e O colquio dos ces. O
soldado era, obviamente, Campuzano, que estava no hospital da Ressurreio para se curar de sfilis,
como vimos.
75
porta da Carne: porta de Sevilha cujo nome deriva do fato de que por ela entrava toda a carne do
matadouro. Comea nessas linhas o episdio do matadouro de Sevilha, de fortes conotaes
picarescas, pelo tema e o contexto (Sevilha). No meio da baixeza e fealdade de todo o episdio, a
beleza da dama resplandece, considerada s vezes como um leve toque de ressonncias platnicas ou
simplesmente uma demonstrao do comportamento humano de Berganza, o que remeteria ao
episdio da velha Canhizares; em todo caso, a atitude do co parece se sobrepor s categorias morais
do mundo no qual vive [GL, pp. 545-46].
76
Primeira aluso ao episdio da bruxa Canhizares.
77
magarefes: no original, jiferos, que se referia ao faco do magarefe e, por metonmia, passou a
designar a pessoa que o utilizava: o que pertence ao matadouro e por aluso significa sujo, porco.
Usa-se como substantivo, e algumas vezes significa o faco com que matam e retalham as reses e
outras, o oficial que as mata e retalha [Autoridades]; alo um tipo de co de fila, usado para
guarda e na caa grossa [Houaiss].
78
dobrado: Chama-se tambm a pessoa robusta e forte de membros, e de estatura mediana, pelo que
sobressai mais a robustez. Mas tambm: Significa fingido, dissimulado e que esconde com o
silncio a falsidade que oculta no corao [Autoridades]. Colrico um dos humores que, de acordo
com a medicina clssica, determinava o carter da pessoa [GL, p. 546]. Rombo: de nariz
arredondado, sem ponta, obtuso e, por aproximao, sem perspiccia, pouco sutil, obtuso [Houaiss].
79
tornei-me uma guia nisto (sal un guila en esto): frase proverbial que faz referncia destreza e
rapidez com que se realiza alguma coisa; considera-se que h a um toque de ironia, porque Berganza
recebe nesse episdio o nome de Gavio [GL, p. 546].
80
Dias em que se podia comprar carne; costumava ser o sbado, em oposio ao dia de pescado ou
de jejum [Covarrubias].
81
Mulherzinhas: seguramente pcaras, prostitutas, mulheres de m vida [SA, p. 564].
82
Taleiga: saco de tamanho variado, especialmente usado para transportar vveres [Houaiss].
Covarrubias registra o seguinte significado: espcie de pequenas bolsas ou sacos, compridos e
curtos, que costumavam ser levados ao ombro.
83
Dzimos e primcias eram impostos eclesisticos [GL, p. 547].
84
O encarregado era a pessoa encarregada de abastecer a cidade com algum gnero (neve, carvo,
carne, etc.) a um preo determinado de antemo por contrato com o municpio, o que implicava o
monoplio da distribuio do produto; como no havia encarregado, a distribuio era livre [GL, p.
547]. A. Gonzlez de Ameza (op. cit., pp. 437-38) diz: Em Sevilha [...] no havia encarregado pela
carne, estando aberto e livre o matadouro, pois nenhum senhor do gado [...] h na Espanha que ouse
encarregar-se anualmente dos matadouros de Sevilha, pela grande quantidade que de todas as carnes
pede forosamente a necessidade desta grande cidade. [HS, p. 303].
85
por d c aquela palha (por qutame all esa paja): frase proverbial que se costuma alternar com
daca las pajas e sublinha a rapidez temporal da ao (em um instante) e a trivialidade do motivo
(por nada) [Correas].
86
a dois por trs: expresso corrente na poca, conotando o arrojo com que se realiza alguma coisa, isto
, sem pensar duas vezes [Correas].
87
Na praa de So Francisco ficavam a Prefeitura e a Audincia de Sevilha; aponta-se, portanto, a
corrupo da administrao de justia, que se deixa subornar com os furtos de tais rufies (lombos e
lnguas de vaca); ter seu anjo da guarda significa ter seu apoio, seu fiador, e a expresso
provavelmente se origina de jogos de cartas [GL, p. 547].
88
A rua da Caa (que antes se chamava da Galinheira) dividia-se em duas: a da Caa Grande, que
terminava na praa da Alfafa, e a da Caa Pequena, que chegava at a praa de So Isidro; a
Costanilla era uma praa desnivelada, da seu nome (ladeirinha), perto da igreja de So Isidro (hoje
chamado de So Isidoro), onde havia mercado desde o sculo XIV; em 1572, havia nela quinze casas
[HS, pp. 303-304].
89
Cipio d incio sua srie de advertncia crticas, neste caso distinguindo entre o argumento e a
forma de exp-lo. Essas advertncias lembram, tambm, os juzos crticos do cura sobre a novela O
curioso impertinente na primeira parte do Quixote, captulo 35 [cf. nota 59], e os do cnego acerca do
relato do cabreiro no Quixote I, captulo 52. Essas linhas so fundamentais na histria crtica das
Novelas exemplares, porque a partir delas se distinguiram, em especial Ortega y Gasset em suas
Meditaciones del Quijote (1914), dois tipos de relatos na coleo [GL, p. 548]. Sevilla Arroyo
adverte: Note-se como as intervenes de Cipio desempenham uma dupla funo narrativa de
capital importncia para entender o alcance experimental dessa novela: por um lado, situam-se em
um plano metanarrativo, pois regem o desenvolvimento da narrao, tentando limit-la ao
estritamente fundamental; por outro, desprezam as possibilidades digressivas do marco dialogstico,
rompendo com a novela polvo prpria da poca [SA, p. 564].
90
Esporta: seira; alcofa; cesto flexvel de vime, junco, esparto ou folha de palma, achatado e com alas
[Aurlio].
91
A dama do episdio seria uma moa janeleira, ou seja, prostituta. Essa cena no era
absolutamente incomum na poca: a moa janeleira tinha muito m fama, especialmente nas
colees de refros. Correas registra os seguintes: Moza que se asoma a la ventana kada rrato,
kirese vende[r] barato; Muxer en ventana, o puta o enamorada. [La puta es komn, i haze a todos
ventana; la enamorada es afizionada de uno i asmase a vezes por verle si pasa]. Muxer ventanera,
uvas de karrera, ou seja, est ao alcance de qualquer um [cf. lvarez Martnez, Jos Luis. Berganza
y la moza ventanera, in Cervantes: Bulletin of the Cervantes Society of America 12.2 (1992): pp. 63-
77. http://www.h-net.org/~cervantes/csa/articf92/alvarez.htm.]
92
Chapim: calado feminino de sola grossa, de madeira, cortia, etc., usado para realar a estatura das
mulheres [Houaiss]. A burla da dama se baseia no sentido ertico do p feminino na poca, cf.
lvarez Martnez no estudo citado na nota anterior.
93
Berganza brinca com a polissemia da palavra carne: no sentido de pedao de carne do matadouro e
de mulher, e talvez neste ltimo se esconda o matiz de prostituta [GL, p. 549].
94
Berganza troca de nome com a mesma regularidade com que troca de amo: Gavio era nome que
possua conotaes de nobreza (fidalgo como gavio); a partir da, explica-se o comportamento de
Berganza, respeitando a dama [GL, p. 549].
95
adaptao do refro del lobo un pelo, y se de la frente [ou del copete], refro que significa retira do
avarento tudo o que puderes [Autoridades], ao que se deve acrescentar que, entre os rufies, lobo
significa ladro [Covarrubias]. lvarez Martnez oferece a seguinte explicao da passagem: o
jogo do adgio consiste na substituio da palavra cara [frente] por esporta, de modo que o plo da
cara do refro se transforma em plo [fiapo] da esporta do texto, aludindo portanto carne da
cestinha transportada por Berganza. O lobo tem uma cara com pouco plo, do mesmo que Nicols
(outro lobo) dono de uma cesta com uma poro no muito grande de carne. Se identificamos lobo
com magarefe, podemos entender que a mensagem estava dirigida ao dono do co e que deveria ter
mais ou menos este sentido: Nicols, s um lobo (ladro) mesquinho porque no me ds pedaos de
carne (ou talvez porque no queres ser meu amante e me deixas abandonada...). Agora que tenho
oportunidade, aproveito-me dela, embora seja em pouca medida. [cf. lvarez Martnez, Jos Luis.
Berganza y la moza ventanera, in Cervantes: Bulletin of the Cervantes Society of America 12.2
(1992): pp. 63-77. http://www.h-net.org/~cervantes/csa/articf92/alvarez.htm.]
96
Afirmao de carter platnico [GL, p. 549].
97
So Bernardo era um bairro de Sevilha que fazia fronteira com o matadouro. A. Gonzlez de Ameza
(op. cit., p. 452) diz: O bairro de So Bernardo fica em uma extremidade de Sevilha, entre uma parte
do Prado de So Sebastio e o limpo riacho Tagarete. Perto, muito perto do bairro de So Bernardo,
quase fazendo fronteira com suas casas, ficava o matadouro e, por essa razo, quase todos os
magarefes viviam nele, e nele, ao que parece, tinha tambm sua casa Nicols, o Rombo. [HS, p.
305].
98
o centro de meu repouso: Dizemos, quando algum est contente, no se lembrando de nada nem
desejando mais do que aquilo de que est gozando, que est em seu centro [Covarrubias]. Comea
nestas linhas outro captulo importante da vida de Berganza: os pastores de gado. Em geral, foi
considerado um exerccio de crtica literria, levando-se em conta o inventrio de personagens
pastoris que nos apresenta e, tradicionalmente, foi apresentado como uma crtica de Cervantes
artificiosidade do esteticismo idealista da novela pastoril; modernamente, considerado como mais
uma reflexo de Cervantes, de modo algum concludente, sobre a natureza da obra literria e sua
relao com a realidade, ao mesmo tempo em que o comportamento de Berganza recorda o do
prprio Peralta julgando o Colquio. Em outra perspectiva, assemelha-se a uma alegoria poltica (o
pastor e o gado) de ressonncias bblicas e, como tal, uma crtica corrupo da corte de Felipe III,
e se recordou a esse propsito que a alegoria do gado colocada como exemplo de crtica social
encoberta por Pinciano em sua Philosopha antigua potica [GL, pp. 549-50].
99
Viu-se nessa afirmao de Berganza uma parfrase da profecia da bruxa Canhizares [cf. nota 262].
100
baixando a cabea e balanando o rabo: sinais de submisso.
101
cuspiu nela: na tradio folclrica, cuspir um ato simblico com o qual se evita a fascinao (mal
de olho) [GL, p. 550].
102
A descrio do senhor do gado parece conter um pouco de ironia ou de burla [GL, p. 550]; gineta:
forma de montar com estribos curtos e as pernas recolhidas, com o objetivo de cavalgar com
rapidez [Covarrubias]; a lana e a adaga eram armas prprias dessa forma de montar com a
finalidade de defender-se a cavalo [GL, p. 550].
103
carranca: colar eriado com pontas de ferro que protege os mastins de mordeduras do lobo
[Houaiss].
104
Barcino, segundo nome de Berganza, um tom mesclado de cor branca, parda e algumas vezes
avermelhada, como costumam ter os ces, como comprova o refro el galgo barcino, o malo o muy
fino [Autoridades]: o comportamento e os sentimentos de Barcino se aproximam ao de uma
personagem picaresca (Vi-me saciado e contente); alm disso, a cor vermelha foi relacionada na
tradio popular com os traidores e est associada figura de Judas, e tambm o nome de um dos
ces que o bacharel Sanso Carrasco compra para dom Quixote (II, 74). Finalmente, Barcino foi
relacionado ao nome da cidade de Barcelona, bem como com a tradio pastoril, pois aparece um
Barcino em El pastor de Flida (1582) de Glvez de Montalvo [GL, p. 551].
105
Citao de Juvenal (Difficile est satyram non scribere); Cervantes sempre considerou a stira
pessoal alheia ao seu estilo literrio, como mostra em Viaje del Parnaso, IV, vv. 34-36: Nunca vol
la pluma humilde ma / por la regin satrica, bajeza / que a infames premios y desgracias gua [GL,
p. 551].
106
um pouco de luz e no de sangue: aluso aos penitentes de hbito e capuz branco que acompanhavam
uma procisso em cumprimento de uma promessa, podendo ser de luz (quando carregavam crios ou
tochas acesas) ou de sangue (quando se aoitavam). Cipio, tal como ele mesmo explica, utiliza a
comparao no sentido em que esta lhe permite a stira de costumes, mas no ad hominem [SA, p.
568].
107
Ensinar e deleitar so as duas principais finalidades da literatura, segundo o preceito horaciano
[GL, p. 552].
108
A comparao da histria a um fio interrompido uma das favoritas de Cervantes, e esta frase,
concretamente (anudando el roto hilo) utilizada por ele para referir-se sua prpria vida no prlogo
do Persiles.
109
Crtica da idealizao da realidade que constitui a base da conveno literria da novela pastoril,
gnero que o prprio Cervantes cultivara em sua Galatea (1585); em seguida, deparamo-nos com um
breve estudo crtico desse tipo de narrativa [GL, p. 552].
110
Lista de instrumentos musicais prprios das personagens das narrativas pastoris e da poesia buclica;
o pfaro uma flauta simples com seis orifcios; o rabel um instrumento de arco, de origem
rabe, com duas a cinco cordas; a charamela um instrumento medieval de sopro, de timbre
estridente, com o corpo de madeira cilndrico dotado de orifcios [Houaiss].
111
O que segue parece assemelhar-se outro escrutnio de livros como o realizado no Quixote, se bem
que agora dentro do marco pastoril e sem mais alcance que o puramente enumerativo. Anfriso e
Belisarda so personagens de La Arcadia (Madri, 1599), novela pastoril de Lope de Vega; Aurora
a deusa do amanhecer e Ttis, a deusa do mar; A Arcdia o lugar de referncia tpico da fico
pastoril a partir da obra Arcadia, de Jacopo Sannazaro, a principal fonte da novela pastoril espanhola
[GL, p. 553 e SA, p. 569].
112
Elcio personagem de La Galatea, novela pastoril do prprio Cervantes que citada no Quixote (I,
6) e da qual prometeu uma segunda parte at dias antes de sua morte, no prlogo do Persiles. A
referncia de Cervantes sua prpria obra pastoril parece mais crtica e afastada que a distncia e o
carinho com que contempla a si mesmo na primeira parte do Quixote [GL, p. 553].
113
Aluso a El pastor de Flida (Madri, 1582), novela pastoril de Luis Glvez de Montalvo, que havia
composto um dos sonetos preliminares de La Galatea. Cervantes sempre teve uma valorosa opinio
da novela de Montalvo, tal como demonstrou no escrutnio da biblioteca de dom Quixote (Quixote, I,
6); a frase singular pintor de um retrato se refere ao retrato em oitavas, de elegante e gracioso
feitio (Menndez Pelayo), que Silvano de Flida faz na terceira parte da obra. A. Gonzlez de
Ameza (op. cit., pp. 464-65) compila os seguintes versos: Ya que me faltan para dibuxaros / Pincel
divino y mano soberba / Y no la presuncin de retrataros / Con mal cortada pola liviana, /... [HS,
pp. 307-08].
114
Aluso a Los siete libros de la Diana (Valencia, 1558-1559) de Jorge de Montemayor; Cervantes
recorda novamente, tal como faz criticamente no escrutnio da biblioteca de dom Quixote (Quixote, I,
6), a gua encantada da sbia Felcia, que funciona narrativamente como deus ex machina [GL, p.
553].
115
nunca tropea a lngua se no cai primeiro a inteno: No se fala de ningum, caso no se tenha
vontade de faz-lo [GL, p. 554].
116
Mauleo personagem popular, inclusive talvez se trate de uma personagem real, com fama de poeta
tonto (um simplrio, como responde Cipio), na Madri da poca que se refere Cervantes, junto
mesma anedota, no Quixote, II, 71; da Academia dos Imitadores ou Imitatria permaneceram
notcias por meio de Las seiscentas apotegmas de Juan Rufo (Toledo, 1596). A traduo burlesca do
Deum de Deo (Deus de Deus), frmula do credo niceno, uma histria tradicional na poca. A
atribuio da resposta a Mauleo totalmente caprichosa, pois se trata de uma das anedotas mais
difundidas nos textos da poca, que costuma ser aplicada para evidenciar a arbitrariedade com que os
mdicos administram suas receitas, mesmo que sob a formulao Deus ta depare boa. H inmeros
exemplos em Maxime Chevalier, Cuentecillos tradicionales en la Espaa del Siglo de Oro (Madri,
Gredos, 1975, pp. 127-130 e 282 e ss.); d onde der: dito daquele que se arrisca, tendo bom ou mau
sucesso (Correas). Pode-se encontrar uma anedota parecida em Gaspar Lucas Hidalgo, Dilogos de
apacible entretenimiento (1603): Quando se diz no Credo Deum de Deo, dizia ela: D onde der, e
no me impea. [GL, p. 554, HS, p. 308 e SA, p. 570].
117
No original, marina, e h srias dvidas sobre a colocao desse vocbulo. Foi considerado um erro
ou ento ironia paralela do senhor do gado. Harry Sieber diz que, embora no possa prov-lo,
acredita que seja confuso com merina (meirinha, que diz respeito a certa raa de carneiros), pois se
refere a coisas pastoris, e no vida marinheira [HS, p. 308].
118
Primeiro verso de uma famosa cano do sculo XVI, encontrada por A. Gonzlez de Ameza, op.
cit., pp. 471-72, na obra de Francisco de Salinas, De musica libri septem (Salamanca, 1528): Cata el
lobo d va, Juanica, cata el lobo d va. Cata el lobo, Juana, que a tu hato un da dicen que quera
mordelle la lana; ponte en cobro, hermana, que te morder. Cata el lobo d va Juanica, cata el lobo
d va. Es tan carnicero que no hay quien le harte, ni anochece en parte sin ser agujero: si sube al
otero,calrsete ha. Cata el lobo d va, Juanica, cata el lobo d va. [SA, p. 571].
119
abarca: sandlia rstica cuja sola atada ao peito do p por cordis ou correias [Houaiss].
120
Cervantes compila uma herona pastoril de cada uma das novelas citadas; Lisardo personagem de
La Galatea e Lauso, de La Arcadia, de Lope de Vega, enquanto Riselo era a alcunha potica de
Pedro Lin de Riaza [GL, p. 555].
121
Provvel aluso continuao de La Galatea [GL, p. 555].
122
Conselho de humildade, como imediatamente explica Cipio, originado na crena comum de que o
pavo se envaidecia ao abrir a roda (a plumagem de seu rabo), mas se envergonhava quando
olhava para os ps [GL, p. 555]. Harry Sieber cita Gonzlez de Ameza (op. cit., p. 475): adgio
comum que se aplica a toda pessoa vaidosa, que, como o pavo, smbolo do orgulho, desarma sua
presuno quando percebe seus defeitos e imperfeies [HS, p. 309].
123
Expresso paralela do Quixote, II, 44 (pide no se desprecie su trabajo, y se le de alabanzas, no por
lo que escribe, sino por lo que ha dejado de escribir) e nova aluso ao episdio da bruxa Canhizares,
que explicaria o fato de a fala dos dois ces no ser um acontecimento sobrenatural, tal como
afirma Cipio [GL, p. 555].
124
Nova aluso s Camachas de Montilla. Sobre essa bruxa histrica e as demais de sua linhagem, ver
Luis Astrana Marn, Vida ejemplar y heroica de Miguel de Cervantes Saavedra, Madri, 1952, vol.
IV, pp. 516 e ss.
125
Essa observao de Berganza foi considerada uma aluso estrutura usual da novela bizantina [GL,
p. 556].
126
Provrbio latino. Trata-se de um dos lugares-comuns mais usados pelos autores da poca. Servir de
exemplo a Mateo Alemn, um dos mais categricos a esse respeito: La ociosidad ayud gran parte y
aun fue la causa de todos mis daos. Como al bien ocupado no hay virtud que le falte, al ocioso no
hay vicio que no le acompae. [...] Es la ociosidad campo franco de perdicin, arado con que se
siembran malos pensamientos, semilla de cizaa, escardadera que entresaca las buenas costumbres,
hoz que siega las buenas obras, trillo que trilla las honras, carro que acarrea maldades y silo en que se
recogen todos los vicios. (Guzmn de Alfarache, II, 6) [SA, p. 572].
127
tocar a rebate: alertar sobre algo [Houaiss].
128
Aluso ao refro ladro de casa, deste ningum se pode guardar [Correas].
129
A identificao pejorativa, por parte de Cipio, das digresses narrativas com os predicantes foi
considerada uma referncia crtica estrutura do Guzmn de Alfarache (C. Guilln) [GL, p. 557].
130
alcanar triunfo (atravesar triunfo): encontrar ocasio; vocabulrio naipesco [Correas].
131
Nova aluso ao episdio da velha Canhizares, que parece explicar, segundo Berganza, o
comportamento de ambos os ces.
132
Comea aqui o terceiro episdio da vida de Berganza: sua relao com o mercador sevilhano, que o
leva s aulas da Companhia de Jesus, por um lado, e sua batalha com a escrava negra, por outro. Em
seu conjunto, o episdio serve verossimilhana do relato, pois a assistncia s aulas lhe d a cultura
necessria para o desdobramento de suas murmuraes. O aparecimento da Companhia neste
episdio teve grande importncia para a biografia de Cervantes, e tambm se considera que contm
um elogio equvoco e irnico. No episdio da escrava negra, Berganza parece nos dar novo exemplo
da grandeza de seus princpios morais, enquanto a atitude do mercador nos lembra o apetite de
nobreza e a mentalidade aristocrtica da burguesia na Espanha da poca [GL, p. 559].
133
Cervantes j citara Esopo em relao ao Colquio anteriormente [cf. nota 58]. A fbula aludida
uma das mais lembradas e elaboradas pelos autores do Sculo de Ouro, embora j fosse clebre desde
tempos medievais. Por exemplo, no Libro del caballero Zifar: Un ome bueno ava un perrillo, que
tena en su cmera, de que se pagava mucho e tomava plazer con l. E ava un asno en que l traa
llea e las cosas que eran master para su casa. E un da estando el asno en su establo muy folgado, e
ava das que non trabajava, vio a su seor que estava trebejando con aquel perrillo, ponindole las
manos en los pechos de su seor e saltndole ecorriendo delante de l; e pens entre s el asno e
semejle que pues l ms serva a su seor que aquel perrillo, que non faza al sinon comer e folgar,
que bien podra ir a trebejar con l. E dasotse e fuese para su seor corriendo delante de l,
alando las coes, e psole las manos en los pechos de su seor e psole las manos sobre la cabea de
guisa que le feri mal. E dio muy grandes bozes el seor e venieron servientes e dironle palancadas
al asno fasta que lo dexaron por muerto. (ed. J. Gonzlez Muela, Madri, Castalia, 1982, p. 131) [SA,
p. 575].
134
Zurrar era considerada uma habilidade de pcaros e rufies; viu-se a uma aluso ao Guzmn de
Alfarache [GL, p. 560].
135
jogar os dados (jugar los cubiletes y las agallas): trata-se de um jogo que consiste em esconder sob
um copo (cubilete), semelhante ao utilizado no jogo de dados, a pinha pequena do cipreste (agalla) e
faz-la desaparecer ou mudar de recipiente mediante uma notificao verbal (pasa, pasa, que
origina outro dos nomes pelos quais o jogo era conhecido), acompanhada ou no de jogo de mos
[Covarrubias].
136
Chacona: baile da poca considerado de carter libidinoso. Corominas registra: som e dana
acompanhados de castanholas, que ele deriva de uma onomatopia, chac, do rudo de castanholas,
de outros instrumentos ou de quem ri convulsivamente; Gonzlez de Ameza (op. cit., p. 485)
descreve seus passos e movimentos da seguinte forma: A mulher empunha um par de castanholas,
as quais repica fortemente ao compasso de seus ps; o homem toca um pandeiro, com cujas batidas
convida a mulher a saltar. Ela e ele simulam piscadelas e beijos, ondulam seus quadris, encontram-se
os peitos entornando os olhos e parece que, danando, chegam ao xtase final de amor. [SA, p. 576].
137
Na Semana Santa, havia o costume de embelezar monumentos religiosos com recortes de papel
(flores) [GL, p. 560].
138
O peso da Companhia de Jesus no sistema educativo da poca se generaliza na segunda metade do
sculo XVI e se concretiza em um programa de estudos (a ratio studiorum) que, essencialmente,
consiste em uma sistematizao ortodoxa do classicismo humanista. A Companhia se estabeleceu em
Sevilha em 1551, mas a escola comeou a funcionar apenas em 1557, situada no bairro chamado
Ponce de Len, na parquia de San Salvador. Em 1580, mudou-se para o colgio de San
Hermenegildo, onde permaneceu at sua expulso. O elogio que Cervantes faz dos padres da
Companhia de Jesus e de seus mtodos pedaggicos foi considerado irnico e at mesmo crtico,
tanto por ser desmedido como porque parece ser o inverso das crticas da poca (que podem ser
vistas no Discurso de Juan de Mariana). Este elogio dos dois ces sobressai por sua ironia, se
compararmos a atitude dos jesutas dos padres jernimos, que aparecem mais frente. Enfim, o
episdio foi interpretado como testemunho biogrfico de que Cervantes havia estudado em Sevilha
na Companhia de Jesus, o que j foi contestado [GL, p. 561].
139
Pasta de estudantes para as notas de aula [Autoridades]; livro de uso muito freqente, que o usurio
costuma carregar consigo [Houaiss].
140
O uso de liteiras se generaliza no final do sculo XVI como sinal de distino social, cujo abuso
levou proibio de sua utilizao no autorizada; cf. a Novsima recopilacin, 1. VI, tt. XIV, lei
VII (pragmtica de 1604): Nenhum homem de qualquer idade, qualidade e condio que seja, pode
andar em liteira, se no for tendo licena nossa por escrito, e no de outra maneira [...] [HS, p. 314].
141
A Casa de Contratao ou Lonja, que abriu suas portas em 1598, foi obra de Juan de Herrera,
arquiteto do Escorial. Trata-se do edifcio que hoje pertence ao Arquivo das ndias. A. Gonzlez de
Ameza (op. cit., pp. 493-94) diz: A famosa Lonja ou Casa de Contratao da Universidade de
Mercadores comeou a ser erguida por Juan de Herrera em 1585, e foi terminada sob a direo de
Juan de Minjares em 1598, em cujo dia 14 de agosto comeou a funcionar. [HS, p. 314].
142
Tratos e contratos: seus negcios. Era uma estrutura lexicalizada na poca, para se referir geralmente
aos negcios comerciais [GL, p. 561].
143
marca: o distintivo de cavaleiros nobres, representado pela cruz caracterstica de alguma ordem
militar (as de Santiago, Calatrava e Alcntara eram as principais) [GL, p. 561].
144
Andar sobre os estribos frase metafrica que significa andar e trabalhar com vigilncia, cuidado e
preveno [Autoridades].
145
A inclinao dos mosquitos pelo vinho proverbial e tema da literatura burlesca [Correas].
146
Era prtica comum que os recm-nascidos passassem seus primeiros meses envoltos em uma faixa, e
apenas quando esta era tirada que eles podiam mover as extremidades superiores [GL, p. 562].
147
deixemos para l: no original, echemos pelillos a la mar, ou seja, esqueamos do assunto. A
expresso procede de uma frmula infantil de reconciliao, da a observao de Cipio, como dizem
os jovens. Correas diz que os jovens, para confirmar uma troca, diziam: Pelillos a la mar, que no
hay destrocar, e quando comeavam a jogar algo, mesmo se perdessem: Pelillos a la mar, para
nunca desquitar. E acrescenta: pelillos a la mar. Modo que os jovens tm de afirmar que no
faltaro com o que combinaram, o qual fazem arrancando um fio de cabelo e, soprando-o, dizem:
pelillos a la mar. Rodrigo Caro, em Das geniales o ldicos (dilogo V-V), diz que na Andaluzia as
crianas que fazem as pazes echanse pelillos, cortndoselos de la ropa y echndolos al viento. E
explica dizendo que assim como os plos so levados pelo ar, eles tambm no mais se recordaro
das brigas passadas, como se o vento os tivesse levado. Sobre a antiguidade desse costume, Rodrigo
Caro recorda que aparece na Ilada, quando, juntando-se gregos e troianos para fazer as pazes,
deixando que apenas Pris e Menelau brigassem pela posse de Helena e permanecendo amigos os
demais, a primeira cerimnia foi cortar os plos dos cordeiros que haviam trazido para o sacrifcio.
Rodrguez Marn, en sua obra Cantos populares espaoles (tomo 1, p. 181), diz que na Andaluzia os
jovens, para selar as pazes, arrancam um fio de cabelo cada um e, mantendo-os entre os dedos,
dizem: Ande ba ese pelo? - Ar biento .- Y er biento? - A la m - Pos ya la guerra est acab. [cf.
Iribarren, J. M. El porqu de los dichos. Madrid, Suma de Letras, 2002, pp. 101-02]..
148
Enfileirar juramentos costume ligado ao soldado fanfarro de La Celestina, e na poca seu uso era
generalizado entre os jogadores e rufies [GL, p. 563].
149
A expresso se relacionava com os Exercicios espirituais de Santo Incio e com a prtica da
meditao na Companhia de Jesus, o que demonstraria a familiaridade de Cervantes com os estudos
da Companhia [GL, p. 564].
150
Repblico o homem que trata do bem comum [Covarrubias] e o homem zeloso e amigo do bem
pblico [Autoridades]; neste caso tem o sentido de mestres, pedagogos.
151
Referncia ao refro lo que quiere la mona, piones mondados, porque o macaco quer fazer tudo
que o homem faz [Covarrubias], como mostra de inteligncia [cf. nota 69].
152
dois Antonios: uso lexicalizado para referir-se a duas gramticas latinas de Elio Antonio de Nebrija,
possivelmente a Arte de la gramtica ou as Introductiones latiniae. A primeira edio desta ltima
de 1481 (Salamanca), e foi livro de texto nas aulas de latim at o sculo XIX. Empenhar ou vender
livros, tal como aqui fazem os estudantes com os Antonios, era costume da poca [GL, p. 564].
153
Vida multiforme do estudante, personagem folclrico da literatura clssica espanhola, para os quais a
fome e a sarna eram habituais [GL, p. 565].
154
razo de estado: a poltica e regras com que se dirigem e governam as coisas pertencentes ao
interesse e utilidade da repblica [Autoridades]. O termo se populariza no final do sculo XVI a
partir da obra Della ragione di Stato (1589), de Giovanni Botero, e se lexicaliza em usos como o
atual, em que significa obrigao, razo de fora maior, questo de regulamento. O uso
cervantino assinala o sentido pejorativo da expresso na Espanha da poca, e a associao de tal
expresso, considerada pecaminosa e diablica na poca, com a Companhia de Jesus foi interpretada
como outra ironia [GL, p. 565].
155
meia hora que h de lio a lio: momento entre as aulas em que os estudantes repassavam ou
repetiam a lio [GL, p. 565].
156
No original, seor el viejo. O significado exato da expresso desconhecido; por isso, foi tratada
como uma errata, embora talvez se trate de uma frmula popular para nomear os lavradores [GL, p.
565].
157
Parfrase de Dante, A Divina Comdia, Inferno, V, vv. 121-123 (Nessun maggior dolore, / che
ricordarsi del tempo felice / nella miseria), citao comum na poca [GL, p. 565].
158
gatos romanos: modalidade mais comum de gatos, distinguidos pela cor de seu plo, mesclado de
pardo e preto [Autoridades].
159
De filosofear, em que se viu uma degradao do anterior filosofar de Berganza e, portanto, uma
crtica implcita [GL, p. 566].
160
Tpico ciceroniano do cio proveitoso [GL, p. 566].
161
Romancista o que s conhece a lngua romance ou vulgar, sem ter estudado a latina, e aparentar
saber latim foi uma das atitudes criticadas pelos escritores satricos e muito abordada por Cervantes
desde o prlogo da primeira parte do Quixote [GL, pp. 566-67].
162
Trata-se da nica vez que Cipio se dirige a Berganza chamando-o irmo.
163
Romancistas ignorantes que tecem sua fala vulgar (romance) com frases e palavras latinas,
metfora muito utilizada na poca [GL, p. 567]; envaretado: o que est tecido com listras de
diversas cores [Covarrubias], e era uma metfora corrente e muito utilizada [GL, p. 567].
164
A etimologia de cnico co (kynos), literalmente, embora se trate de uma zombaria de Cipio, que
utiliza a polissemia com cnicos, escola filosfica helnica crtica da sociedade de seu tempo. A
partir destas linhas, comparou-se a relao entre a atitude crtica de ambos os ces para com a
sociedade e a que nos mostram os cnicos da Antiguidade clssica [GL, p. 568].
165
parea polvo: trata-se de uma crtica concepo da novela prpria da poca, que era concebida, nos
termos de Surez de Figueroa, como segue: As novelas, tomadas com o rigor que se deve, so uma
composio engenhosssima, cujo elemento obriga imitao. No h de ser simples nem desnuda,
mas manhosa e vestida de sentenas, documentos e tudo o mais que a prudente filosofia pode
ministrar (El pasajero, ed. F. Rodrguez Marn, Madrid, 1913, p. 55) [SA, p. 582].
166
Caudas era eufemismo de rabos, vocbulo que se evitava por ser considerado malsonante [GL,
p.568].
167
Os escravos negros abundavam na Sevilha da poca, como mais um produto do intenso trfico
comercial [GL, p. 568].
168
A comparao com os negros de Guin se baseia em que o vergonhoso comrcio de escravos na
costa atlntica africana originou a crena, refletida na linguagem, de que eles eram simples ou
ingnuos [GL, p. 569].
169
Corondas, de Tiro: personagem do anedotrio clssico. Segundo Ameza (op. cit., p. 513), trata-se de
Charondas, Thurio, ou cidado de Thurios, na Magna Grcia. A anedota procede de Valrio
Mximo, Hechos y dichos memorables, VI-5-4, trad. de F. Martn Acera, Madrid, Akal, 1988, p. 368
[SA, p. 584].
170
disciplina: o termo utilizado com sentido dissmico (retido de comportamento e instrumento de
castigo), da o zeugma dialgico que segue: dar-se com ela [SA, p. 585]. Autoridades registra o
significado de disciplina como o instrumento de que se usa para o exerccio dos aoites. Costuma
ser feito de arame para maior rigor, mas o regular de cnhamo torcido.
171
a posio da qual o alferes Campuzano est ouvindo a conversa.
172
Habit bovem in lingua: provrbio de origem clssica muito popular na poca a partir dos Adagia de
Erasmo, e que significa que se deve ficar calado em troca de dinheiro, como Berganza explica mais
adiante [GL, p. 571].
173
cadela: denominao comum para os escravos e mouriscos, mas assinala-se o ponto de ironia que
significa o fato de Berganza diz-lo [GL, p. 571].
174
A raiva da escrava se traduzia na fome que Berganza passava, visto que ela lhe suprimiu a comida
que lhe dava noite (Surrupiou minha rao e os ossos), deixando seus ossos (os ns do espinhao)
vista.
175
esponja frita com manteiga: a escrava traz a Berganza uma esponja que, uma vez comida, incha o
estmago e produz a morte [GL, p. 571]. Veneno: no original, zarazas: massa que feita
misturando-se vidro modo, veneno ou agulhas, e serve para matar os ces, gatos, ratos e outros
animais [Autoridades].
176
O aguazil do qual falei no incio de minha histria no aparece no texto conhecido do Colquio;
Cervantes deve t-lo mencionado no rascunho dessa novela e, tirada depois a meno, no suprimiu
tambm essa referncia. Comea aqui uma das histrias centrais da vida de Berganza, bem como um
dos episdios mais extensos e substanciais, parte do qual (o episdio do breto, por exemplo) provm
da verso primitiva da novela Rinconete y Cortadillo. Junto a este episdio, de ambientao
entremezil e cmica e centrado na personagem da Colindres, encontramo-nos de novo com
Monipdio, personagem de Rinconete, e, por sua vez, com uma histria do aguazil: a do roubo do
cavalo. O episdio, em seu conjunto, mostra-nos a corrupo generalizada da administrao de
justia e nos permite ver o ptio de Monipdio da perspectiva de Berganza, um ponto de vista
complementar aos dos dois jovenzinhos Pedro del Rincn e Diego Cortado [GL, p. 572].
177
Os ces de ajuda eram os ces domsticos, e tambm se denominavam assim os utilizados nas
rondas pelos aguazis [GL, p. 573].
178
Imagem clssica da deusa Fortuna [GL, p. 573].
179
Feira pblica: no original, vendeja: tratava-se de uma feira outonal dos portos andaluzes qual
acudiam frotas do norte da Europa para a compra de artigos espanhis muito cotados no resto do
continente [GL, p. 573].
180
Breto: estrangeiro, em geral.
181
Limpas: prostitutas.
182
O episdio da Colindres fazia parte da primeira redao conhecida de Rinconete y Cortadillo;
Colindres foi nome utilizado por famlias importantes na Sevilha da poca, de onde surge a
estranheza pelo uso cervantino [GL, p. 573].
183
passou o canudo: deu a informao, soprou a dica [Houaiss], com o mesmo sentido do espanhol dar
el cauto ou soprar el cauto; por isso, mais tarde se dir que a Colindres enganou a outro com o
mesmo embuste do sopro.
184
Interveio, defendeu-o; de forma irnica, naturalmente.
185
O episdio do presunto famoso sugere algumas aluses aos judeus conversos e paralelismos com a
Viaje de Turquia [GL, p. 574]; os foles eram calas que se usavam antigamente, muito cncavas e
enrugadas, maneira de foles, de onde tomaram o nome [Autoridades]. Usados principalmente na
metade do sculo XVI, foram ridicularizados por seus bolsos amplos, e assim se explica que o
desafortunado breto levasse em um bolso de seus foles um famoso pedao de presunto (Ameza,
op. cit., p. 519) [HS, p. 324].
186
Valor equivalente a cinqenta escudos em moedas de ouro.
187
se enfureceram todos (dironse al diablo todos): encolerizaram-se, irritaram-se, armaram um grande
escndalo. Darse al diablo expresso lexicalizada que significa deixar-se levar pela paixo
[Autoridades].
188
por todos os santos (por mi santiguada): expresso elptica que equivale a por mi cara santiguada e
constitui uma frmula de juramento pela qual algum se compromete a fazer algo [GL, p. 576].
189
chirinola: coisa confusa, embrulhada, trapalhada. Tambm festa, bom humor, vocbulo que
significou, no Sculo de Ouro, disputa, luta; junta de ladres, do nome da batalha de Cerignola
(1503), na qual muitos valentes se gabavam de ter estado [Houaiss]; segundo Corominas, a palavra
sofreu influncia do antropnimo Cherinos (de origem francesa), que figura em obras da poca como
sendo um rufio, bandoleiro.
190
A atitude da mulher, em ridcula reivindicao de sua fidalguia, aparece com freqncia nos textos
satricos da poca, especialmente em Quevedo [GL, p. 576]. Carta executria: certificado oficial
pelo qual um fidalgo demonstra sua ascendncia [Autoridades]; do mesmo modo que as bulas
pontificais, expediam-se com a frmula ad perpetuam rei memoriam (para perptua memria do
fato), que a hospedeira vulgariza, e com grandes chancelas (colgaderos de plomo), selos que as
autenticavam. Diz Ameza (op. cit., p. 526): As bulas dos pontfices e as informaes possessrias
ou simples, feitas ad perpetuam rei memoriam, sempre foram encabeadas por esta frmula, que o
vulgo aplicou depois rusticamente a todo tipo de documentos. [HS, p. 326].
191
aranzel (arancel): formulrio, lista, regulamento [Houaiss]; decreto ou lei a modo de tarifa ou taxa
que determina os direitos dos ministros de justia; o que devem pagar os gneros nas aduanas, e o
preo com que se ho de vender as coisas [Autoridades]. Aqui, tem o sentido de tabela de preos,
pois era obrigao dos negcios pblicos afixar uma tabuleta com os preos em lugar visvel [GL, p.
576].
192
as chaves de seus aposentos: deixar as chaves em poder dos hspedes era tambm um costume da
poca [GL, p. 576].
193
Esconderijos faz referncia s roupas ntimas [SA, p. 326].
194
O tenente de Assistente (Corregedor) o auxiliar ou delegado do Corregedor; em Sevilha, este
nomeava dois tenentes [GL, p. 577].
195
Cf. nota 183.
196
eles ainda faziam mais (ms adelante tiraban la barra): tirar la barra: ter feito um homem tudo
quanto pde; adiantar-se ou alongar-se em algo, ou ser interesseiro com os outros [Covarrubias].
Srgio Molina, em nota sua traduo do Quixote (So Paulo, Editora 34, 2002, p. 342), tambm
oferece o seguinte significado: jogo rural que consiste no arremesso de uma barra de ferro com
pontas afiadas, a um alvo determinado ou o mais longe possvel.
197
Cervantes descreve em termos positivos em que deveriam consistir as funes de aguazil e escrivo.
Provavelmente toda a passagem seja irnica, em vista da enumerao to elogiosa [GL, p. 577].
198
por realizar prises famosas: por prender famosos delinqentes.
199
A porta de Jerez era uma das mais famosas portas da cidade, assim chamada porque por ela se saa
em direo a Jerez; encontrava-se junto torre de Ouro e por ela entravam na cidade os
carregamentos das frotas das ndias [GL, p. 579]; freio de cordel: freio semelhante ao das bestas de
carga, que costumava ser de ferro [Autoridades].
200
Rodamonte personagem do Orlando furioso de Ludovico Ariosto e do Orlando innamorato de
Mateo Boiardo. Trata-se de um guerreiro sarraceno de grande orgulho e fora sobre-humana; seu
nome oscila entre as formas Rodamonte e Rodomonte [GL, p. 579]. O colgio de mestre Rodrigo era
o nome antigo da Universidade de Sevilha, fundada por mestre Rodrigo Fernndez de Santaella
(1444-1509) sob a denominao de Colegio Mayor de Santa Mara de Jess; na poca de Cervantes,
a entrada estava decorada com duas colunas de mrmore. Diz Ameza (op. cit., p. 543): porta de
Jerez, entre os muros do Alczar e a muralha da cidade, erguia-se o insigne Colegio Mayor de Santa
Mara de Jess, Universidade de Sevilha, que, por t-lo fundado Rodrigo Fernndez de Santaella,
mestre em Teologia e arquidiocesano de sua igreja, o vulgo sevilhano o chamou sempre, com
andaluz metaplasmo, Colgio de Mase Rodrigo. [SA, p. 593].
201
Segundo F. Rodrguez Marn (Novelas ejemplares, II, pp. 271-72), Sarmiento de Valladares comeou
a exercer seu ofcio de Assistente de Sevilha em fevereiro de 1589. Sucedeu-o, em janeiro de 1590,
dom Francisco de Carvajal. A ao dessa parte da novela acontecia, portanto, no ano que transcorreu
entre estes meses, poca em que Cervantes, ocupado com a funo de comissrio de abastecimento
para as galeras reais, passava freqentemente em Sevilha [HS, p. 329]. A Sauceda era uma defesa da
cordilheira de Ronda que na segunda metade do sculo XVI se converteu em refgio de ladres; sua
destruio consistiu no perdo real, tendo em vista que no se podia acabar com eles e, portanto,
trata-se de uma ironia cervantina [GL, p. 579].
202
Trata-se da casa de Monipdio, que foi identificada tradicionalmente como uma casa da antiga rua da
Cruz, em frente torre de Ouro [GL, p. 580]. Jcara: a linguagem, a vida e os costumes dos rufies
[Covarrubias]. linguagem e vida de malfeitores; romance breve, de tom alegre, em que se
costumam contar fatos da vida airada; espcie de dana, com a msica correspondente, que
acompanhava a representao de uma jcara; segundo Corominas, como significou tambm calo,
linguagem de malfeitores, deve ser derivado de jcaro, rufio, que, por sua vez, vem de jaque, rei
no jogo de xadrez, por extenso, ameaa, pela atitude de provocao que o jogador brigo adota
freqentemente [Houaiss].
203
Nas tavernas, vendia-se o vinho em couros e tonis, e ele era medido em vasilhames. Seu consumo
ali, a princpio, era excepcional e proibido pela lei [GL, p. 580].
204
O nome de Monipdio, uma das personagens centrais da novela Rinconete y Cortadillo, alude
diretamente sua qualidade de lder do crime organizado, j que monipodio significa literalmente
monoplio [GL, p. 581].
205
de contado: vista (diz-se de pagamento) [Houaiss].
206
A pendncia se refere ao duelo pblico entre o aguazil e os rufies relatado anteriormente.
207
fazia apresentao: apresentava como prova. Trata-se da reproduo da linguagem jurdica e
financeira da poca [GL, p. 581].
208
passados os termos da lei: o ladro devedor no pde pagar a dvida nos termos fixados, em razo do
que o cavalo saiu a leilo, pois era a prenda [GL, p. 582].
209
Seyano: cavalo de Cneo Seyo, famoso por trazer m sorte a seus donos [HS, p. 331]
210
como um ovo valia um maravedi (como un huevo un maraved): expresso que parece sublinhar a
verdade do preo expressado, embora fosse utilizada tambm para dar a entender que uma
mercadoria havia sido vendida barato [GL, p. 582]. O valor do maravedi variou ao longo do tempo.
Na poca, equivalia a 1/34 do real de prata e a 1/375 do ducado de ouro [cf. Srgio Molina, nota
sua traduo do Quixote, So Paulo, Editora 34, 2002, p. 116].
211
Nome comum na poca para os cavalos [GL, p. 583].
212
rompido a bolsa: a cobia rompe a bolsa, porque aquele que quer tudo, perde tudo; refro idntico
ao atual [Correas].
213
San Julin era um antigo bairro de Sevilha, perto da Macarena, e tomava o nome da parquia [HS, p.
331].
214
Mairena do Alcor, a 25 quilmetros a leste de Sevilha, no antigo caminho que levava a Mlaga [HS,
p. 332].
215
Comea aqui o episdio do tamborileiro, que colocar Berganza em contato com a bruxa Canhizares,
em razo do que foi interpretado s vezes como um marco literrio do episdio central da bruxa ou
de um episdio de transio [GL, p. 584].
216
Berganza afirma ser diferente dos ces comuns, e essa afirmao supe acreditar que a histria da
velha Canhizares verdadeira [GL, p. 584].
217
As companhias de teros eram comandadas por capites cuja rota era assinalada por comissrios
nomeados com esse objetivo pelo Conselho de Guerra, e que tambm aplicavam a justia. Com esse
mecanismo administrativo, tentava-se evitar os atritos com a populao civil. O sistema era habitual
desde a poca de Felipe II e durou at o reinado de Felipe IV [GL, p. 584].
218
Tinelo: sala ou casa onde os criados comem em mesa comum [Houaiss].
219
embarcadouro: porto de embarque, neste caso Cartagena [GL, p. 585]
220
rufies falastres (rufianes churrulleros): tratava-se dos soldados que estavam esperando ordem de
marcha e no intervalo se dedicavam vida pcara, e aqui tambm, talvez, no sentido de desertores,
como compilado por Autoridades. Seu nome provm da famosa pousada napolitana do Cerriglio
[GL, p. 585].
221
Os abusos dos soldados so insistentemente denunciados nos textos da poca, com especial rigor por
Juan de Pineda: [...] e assim, uma capitania de soldados que entra em um povoado mete mais medo
e espanto que uma legio de demnios; [...] pois adultrios, estupros e roubos e feridas ignominiosas
de pessoas livres, eles consideram ninharia ou gentileza [...] no temendo, por falta de honra e de
virtude, gabar-se das travessuras que cometem; e como no so por isso castigados nem
repreendidos, no levam nada em considerao. (Dilogos familiares de la agricultura cristiana, II-
2, Madrid, BAE, 1963, vol. I, pp. 92-93). menos freqente encontrar desculpada a responsabilidade
dos prncipes, embora tambm se veja: Concluso averiguada que todos os capites so como os
alfaiates, que no deixam de furtar [...]. Mata: E o rei, no pe remdio? Pedro: No o sabe, que h
de fazer! Juan: Pois semelhante coisa ignora? Pedro: Sim, porque todos os que falam com o rei so
generais ou capites, pois ele no pra a falar com pobres soldados; que, se fosse assim, ele saberia e,
sabendo-o, intercederia; mas tu achas que o capito vai dizer: Senhor, de trs partes, eu furto uma de
meus soldados: castiga-me por isso? (Viaje de Turquia, ed. F. Garca Salinero, Madrid, Ctedra,
1980, pp. 144-45) [SA, pp. 597-598].
222
A relao entre a milcia e a populao civil foi sempre motivo de tenses sociais [GL, p. 585].
223
aprendi a saltar pelo rei da Frana e a no saltar pela m taverneira (supe saltar por el rey de Francia
y a no saltar por la mala tabernera): soube saltar de acordo com o que me haviam ordenado;
Correas registra: faz-lo saltar pelo rei da Frana: estimular algum para que faa qualquer coisa
que se lhe diga. Diz ainda que o refro tomado dos ces que os cegos tm, ces estes ensinados a
saltar por um arco, dizendo-lhes: Salta pelo rei da Frana, e ele salta; e salta pela m taverneira, e
ele no salta. Rodrguez Marn (Novelas ejemplares, II, pp. 280-81) cita um texto do Dr. Carlos
Garca (La oposicin y conjuncin de los grandes luminares de la tierra, Paris, 1617) muito
semelhante ao texto de Cervantes: e [o cego] comeou a fazer-lhe certas perguntas, e entre outras
lhe disse: O que fars pelo rei da Frana?. Ento o co comeou a danar, a saltar e a regozijar-se
de tal sorte, que, se fosse racional, sem dvida quem o visse o julgaria manaco ou frentico: tais
eram os meneios e saltos que dava. [HS, p. 118].
224
fazer corvetas: andar sobre as pernas traseiras levantando os braos no ar, vocabulrio hpico, que
na poca era escola particular da Itlia, da a observao como cavalo napolitano [GL, p. 585].
225
A afirmao de Berganza no constitui um exagero: na poca, ele podia ser tomado por um ser
demonaco [GL, p. 585].
226
Os retbulos eram caixas que continham figuras de madeira movidas por cordas, por luvas ou pelas
mos, tal como aparece no retbulo de mestre Pedro (Quixote, II, 25-27) e no entremez El retablo de
las maravillas [SA, p. 598].
227
Nas bodegas se vendia comida e, nas tavernas, bebida [GL, p. 586].
228
guadameci: antiga tapearia de couro com figuras em relevo originria de Gadams, cidade da
Tripolitnia [Houaiss]; correr sortilha era um jogo corteso no qual, indo-se a galope, tentava-se
acertar com a lana uma argola pendente de uma fita [Autoridades]. Tambm aparece no Quixote, II,
62.
229
Provavelmente se trata de uma aluso a dom Pedro Fernndez de Crdoba y Figueroa, quarto
marqus de Priego (1563-1606) [GL, p. 587].
230
Conjurava-me pelas costumeiras perguntas: obrigava o co a saltar com algumas palavras em forma
de conjuro, tal como se v em seguida.
231
Berganza sublinha a importncia do episdio da velha Canhizares, que foi anunciado desde o
princpio do Colquio.
232
Valdeastillas um lugar prximo a Valladolid, no caminho de Madri, nomeado no refraneiro;
Cervantes alude a um conto popular compilado por Correas: Quando fores a Valdeastillas, por
mais mercs de Deus que te faam, no as recebe: chegou pousada um biscainho e perguntou se
havia o que comer; disseram-lhe que a merc de Deus no faltaria, que so ovos e torresmo, depois
cobraram dele, e disso se queixa e avisa no refro. [SA, p. 600]. H uma evidente contradio entre
o apelativo ribombante de dona Pimpinela de Plafagnia e os ofcios a que se dedicava como
companheira da criada galega que trabalhava na estalagem (ou seja, prostituta), posto que tal
criada seria do mesmo feitio que as da novela La ilustre fregona [GL, p. 587] A pimpinela um tipo
de planta utilizado na poca como antdoto [Covarrubias].
233
O bacharel Pasillas personagem desconhecido, de provvel origem folclrica. Bacharel era o grau
universitrio mais baixo, ao que se seguiam os de licenciado, mestre e doutor; a crtica aos bacharis
que se diziam licenciados era muito freqente na poca [GL, p. 588].
234
Os licores podem ser entendidos como vinhos, pois segue uma lista de lugares clebres por seus
vinhos [SA, p. 600].
235
No se entende muito bem no que se baseia Berganza para perceber as malcias e ms intenes do
tamborileiro. Sups-se que, nas personagens anteriores (dona Pimpinela, o bacharel Pasillas), se
incluem aluses a pessoas reais de Montilla, e em especial a referncia aos vinhos inclui o
esquecimento pejorativo do vinho de Montilla. O tamborileiro buscaria um escndalo, obtido logo
depois mediante a referncia s Camachas [GL, p. 588].
236
Senado era apstrofe tpica do pblico no teatro da poca e Cervantes costuma utiliz-lo com uma
pontada de ironia [GL, p. 588].
237
a zarabanda e a chacona: eram danas da poca. Era opinio comum que a zarabanda tinha o nome de
sua inventora [GL, p. 588]. alegre e lascivo, porque se faz com meneios do corpo [...] a que baila
a zarabanda move o corpo de uma parte a outra e vai rodeando o teatro [Covarrubias]. Para a
descrio da chacona, ver nota 136.
238
azumbre: medida de capacidade para lquidos que equivale a 2,16 litros [Houaiss].
239
O soldado alude velha Canhizares, que aparecer a seguir. As Camachas de Montilla (havia duas)
eram bruxas famosas em meados do sculo XVI; quando Cervantes esteve ali, em 1592, deve ter
conhecido suas histrias. Comea aqui o episdio nuclear de todo o Colquio, tanto por sua posio
central com relao aos anteriores ou posteriores episdios da vida de Berganza como por sua
importncia como explicao da forma atual de Cipio e Berganza, originada por um ato de
feitiaria, dando assim uma alternativa s perguntas e respostas com as quais as duas personagens
comeam sua conversa. Por isso Berganza insistiu tanto no fato de que devia ter comeado a narrao
de sua vida por esse episdio. No h dvida de que Cervantes considerou-o fundamental, e sua
importncia ressaltada pelo fato de que Berganza j fez referncia a ele em trs ocasies, como uma
forma de anunci-lo. Isso, unido s citaes literrias disseminadas pelo episdio (as feiticeiras da
Antiguidade clssica, comeando por Lucano, a citao explcita do Asno de Ouro de Apuleio) e pela
minuciosa interpretao racionalista que Cipio faz da misteriosa profecia da bruxa Camacha (que
provavelmente a voz e a opinio do prprio Cervantes sobre a natureza real das bruxas), revela-nos
que nos encontramos no centro do Colquio dos ces. De fato, a crtica considerou uma espcie de
novela interpolada na prpria novela, e viu nas palavras da bruxa (a tropelia) uma metfora do
prprio Colquio e at mesmo de toda a fico cervantina. A velha bruxa Canhizares, uma
personagem geralmente considerada celestinesca, com grande probabilidade foi delineada a partir de
lembranas de Cervantes sobre as bruxas andaluzas, as Camachas de Montilla [GL, p. 589].
240
hospitaleira: mulher, geralmente anci e procedente do mundo da prostituio, que tratava de
enfermos nos pequenos hospitais. Sessenta anos foi considerado um provvel erro, j que depois a
velha declara que tem 75 anos.
241
Lei do encaixe (ley del encaje): a lei que no est escrita, mas que o juiz coloca (encaixa) na
cabea e, sem texto no qual se basear, a executa [Covarrubias]. Portanto, significa uma resoluo
arbitrria e injusta.
242
em outro hospital: em Montilla, naquela poca, havia dois hospitais [GL, p. 590].
243
Montiel: novo nome de Berganza, que coincide com o nome pelo qual se apresenta Chanfalla no
entremez cervantino El retablo de las maravillas, e tambm o nome de um dos principais cenrios
em que transcorrem as aventuras de dom Quixote (o campo de Montiel) [GL, p. 590].
244
Berganza se refere importncia do episdio da bruxa Canhizares dentro da estrutura do Colquio
dos ces no que se oferece como explicao fala dos animais; o tom de Berganza nos indica que ele
acredita na explicao da bruxa [GL, p. 590]
245
em sinal de obedincia: olhar para o cho era sinal de modstia [GL, p. 590].
246
que venha a morte e leve-me desta vida cansativa: viu-se nessas palavras uma parfrase do episdio
de Simo no evangelho de So Lucas 2, 26-35, no qual ele se felicita por ter visto Jesus antes de
morrer e enuncia uma profecia que foi relacionada com a profecia da bruxa [GL, p. 591].
247
A Camacha de Montilla, como j se disse, foi personagem histrica pertencente a uma famlia de
bruxas cordobesas que viveram na poca em que Cervantes percorreu a Andaluzia como comissrio
de abastecimento e cuja presena em Montilla no final do sculo XVI est documentada. Ela foi
identificada com Leonor Rodrguez, penitenciada por bruxaria em dezembro de 1572. Erito (ou
Erichto) a bruxa da Farslia de Lucano (Bello civile, VI, vv. 440-441 e 492-496); Circe e Media
provem da mitologia grega e aparecem na Eneida [GL, p. 591].
248
Ela congelava as nuvens... as que ela queria: Cervantes realiza, pela boca da Canhizares, uma
exposio dos principais poderes sobre-humanos (alterar o clima ou transportar pessoas alm dos
limites espao-temporais) e das habilidades celestinescas das bruxas [GL, p. 591].
249
Em dezembro... ceifava trigo. Alterar as estaes e colher flores no inverno outro poder de origem
folclrica atribudo s bruxas [HS, p. 338].
250
Para encarecer os embustes de alguma velha, chamando-a de feiticeira, dizemos que far brotar
agrio em uma artesa [Covarrubias]. Artesa: caixa de madeira, quadrilonga, que serve de
amassadouro e tem outros usos caseiros [Aurlio].
251
Trata-se da lecanomancia ou catoptromancia, praticada luz da lua e iniciada com uma orao a
Santa Marta [GL, p. 592].
252
convertiam os homens em bestas: aluso a uma das habilidades das bruxas de maior importncia
literria, pois nessas linhas est contido o argumento de O asno de ouro, de Apuleio, e delas faz eco
Santo Agostinho (De civitate Dei, XVIII, 18, 1). Alm disso, est na base do argumento do prprio
Colquio; por outro lado, esse acontecimento maravilhoso no era considerado impossvel na poca
[GL, p. 592]. A frmula real e verdadeiramente foi considerada parfrase das formulaes do
Conclio de Trento para referir-se ao sacramento da eucaristia (vere, realiter et substantialiter) [GL,
p. 592].
253
A velha bruxa refuta a interpretao simblica e meramente literria dos poderes mgicos das bruxas;
na expresso os que mais sabem viu-se uma aluso s interpretaes simblicas das bruxas
virgilianas Circe e Media, nomeadas anteriormente [GL, p. 592].
254
Na poca, os tropelistas constituam uma espcie de malabaristas ambulantes, geralmente
enganadores. Tropelia: engano e jogo de mos, mas aqui tambm no sentido de bruxaria. Sugeriu-se
que tropelia indica, em termos simblicos, a essncia da arte literria e potica desenvolvida nas
prprias Novelas exemplares: um ato de magia literria, em que estaria a origem no apenas de
Cipio e Berganza, mas tambm a de todos os seus irmos literrios [GL, p. 592].
255
fazer e entrar em um cerco: as bruxas desenhavam um crculo no solo, geralmente de carvo, e de
dentro dele invocavam o demnio [HS, p. 339].
256
meia regio: regio de demnios; refere-se a todos os demnios que habitam em uma das partes do
inferno [HS, p. 339].
257
nos untamos: as bruxas costumavam passar unturas pelo corpo, o que explica sua experincia com
alucinaes [GL, p. 593].
258
havia parido dois cezinhos: lugar-comum do folclore. O parto de ces, geralmente mais de um, pode
ser motivado tambm por relaes com o demnio [GL, p. 593].
259
Rodrguez era um dos sobrenomes das Camachas de Montilla [cf. nota 247]. Ganapo: homem que
ganha a vida levando ou transportando cargas, trabalhador corporal, trabalhador adventcio. Vem do
espanhol ganapn, por aluso maldio bblica ganhars o po ganars el pn com o suor do
teu rosto [Houaiss]. Covarrubias diz que so ordinariamente homens de muita fora, gente pobre e
de nenhuma presuno, vivem livremente [...] O ganapo carece de honra, e nenhum obstculo o
pra; no se importa de andar malvestido e esfarrapado.
260
este parto canino... mistrio contm: aluso origem demonaca dos dois filhotes, que seriam filhos
do diabo [GL, p. 594].
261
quando menos esperassem: a indeterminao temporal da profecia da bruxa foi relacionada com a
formulao do Juzo Final em Mateus 24, 44 (no momento em que menos pensais, vir o Filho do
homem) [GL, p. 594].
262
Profecia em decasslabos de significado satrico e contedo apocalptico baseada em evocaes
literrias (Eneida, VI, v. 853, parcere subiectis et debelare superbos, e Lucas 1, 51-52, cantando no
Magnificat: dispersit superbos... Deposuit potentes). Tambm se relaciona com a profecia de
Simo em Lucas 2,33-34 (Ecce positus est hic in ruinam, et in resurrectionem multorum in Israel).
Viu-se tambm nesses versos, algumas vezes, uma intencionalidade poltica por parte de Cervantes,
lendo-se neles uma crtica autoridade poltica na Espanha da poca, um desejo de mudana radical
da ordem social, um anncio apocalptico (o Juzo Final, a morte, etc.) ou uma referncia de tipo
carnavalesco e inclusive uma zombaria da literatura de prognsticos e calendrios das profecias
cavalheirescas. Tambm se compara o sortilgio da bruxa com a funo dos versos mnemotcnicos
na narrativa oriental [GL, p. 594].
263
Apuleio de Madaura ou Madaurense, autor de O asno de ouro, obra na qual se narram as
transformaes do asno Lcio, viveu no sculo III d.C. e teve grande influncia em sua poca e na
narrativa renascentista europia. Traduzido ao castelhano em 1513 por Diego Lpez de Cortegana,
influenciar notavelmente no gnero autobiogrfico, sobretudo na picaresca. No livro III de O asno
de ouro, narrada uma cena de bruxaria muito prxima da cervantina. No entanto, sua influncia
sobre o Colquio dos ces foi objeto de uma longa polmica [SA, p. 605].
264
estas adivinhaes... profecias: profecia implicava a interveno divina, enquanto as adivinhaes
so meros provrbios e, inclusive, refres [GL, p. 595].
265
e tu e teu irmo: a afirmao da bruxa de que Berganza tem um irmo com o qual se reunir foi
interpretada por ele desde o incio do Colquio como uma referncia a Cipio [GL, p. 595].
266
cabro: o diabo, que aparecia desta forma nos encontros. smbolo do demnio, e em sua figura
dizem que aparece s bruxas e quer ser reverenciado por elas [Covarrubias].
267
s por conjeturas: o diabo, realmente, s conhece o futuro por permisso divina (Santo Agostinho, De
civitate Dei, XVIII, 18) [GL, pp. 595-96].
268
bruxos e bruxas: note-se a mudana do tipo de feiticeira andaluza, que atua sozinha, ao tipo basco,
baseado na experincia coletiva dos encontros [GL, p. 596].
269
Cervantes comea a expor brevemente as principais teorias da poca sobre a natureza das bruxas. A
fantasia, que elabora as imagens da sensibilidade, distinguia-se, na poca, da imaginao, produtora
de imagens sem relao com a realidade. Canhizares usa ambos os termos indistintamente, e explica
que o demnio atua sobre a fantasia para produzir imagens independentes da realidade [GL, p. 596].
270
Na poca, foi muito importante a polmica sobre se as bruxas voavam realmente de distncias
longnquas para assistir aos encontros (suspeita que desencadeou uma brutal caa s bruxas na
Europa da poca) ou se simplesmente sofriam alucinaes provocadas por drogas. A segunda opinio
foi defendida com ardor na Espanha e foram realizadas experincias cientficas pelo doutor Laguna e
mais tarde por Pedro de Valencia, cujo relatrio sobre Zugarramurdi (1611) foi relacionado com a
redao do Colquio. Como pode se observar ao longo do relato, Cervantes se inclina pela segunda
opo e se coloca claramente ao lado das opinies mais tolerantes da poca [GL, p. 596].
271
A aluso aos Pirineus talvez tenha relao com a existncia contempornea das bruxas de
Zugarramurdi (1611) e com o tipo de bruxa que Cervantes nos apresenta. Jira: comida e festa que se
realiza entre os amigos com regozijo e contentamento [Covarrubias]. O Aurlio registra: em
terreiros de umbanda, ou influenciados pelo rito angola-congo, cerimnia onde se canta e dana,
geralmente em crculo, em homenagem s entidades.
272
Nas encruzilhadas se enforcavam delinqentes, e no folclore elas costumam ser lugares de
manifestaes mgicas e demonacas [GL, p. 597].
273
lanada que me atravessava o corao: a lana como imagem de cimes ou de dor freqente na
obra de Cervantes [GL, p. 597].
274
em to mau estado: referncia situao pecaminosa da bruxa [GL, p. 598].
275
as crianas que afogamos: costume que era atribudo s bruxas e aos judeus [GL, p. 598].
276
Sentena proverbial e folclrica [GL, p. 598].
277
todos os males... ns mesmos: os males de dano so os males que sofremos, em oposio aos de
culpa, que so os que causamos [GL, p. 598].
278
Corpo de tal: invocao eufemstica do corpo de Cristo; juramento que expressa admirao
[Covarrubias]. Corpo de tal, com a puta velha! um insulto de origem celestinesca [GL, p. 599].
279
A viso que a velha Canhizares tem de si mesma foi comparada de Rosamunda no Persiles, I, 19, e
sua forma e estilo de raciocnio recordam os tratados de asctica da poca e a ideologia da velha
Celestina [GL, p. 599].
280
voltemos s unturas: as unturas compunham-se de ervas de carter alucingeno (cicuta, mandrgora,
etc.) inventariadas em tratados herborsticos ou de magia da poca, como o de Andrs Laguna ou o
de Giovanni Batista della Porta, cujas descries de seus efeitos lembram as palavras da velha [HS,
p. 342].
281
os nomes das festas: expresso equivalente a os nomes das Pscoas, frase com a qual se explica
que algumas pessoas se chamaram reciprocamente de nomes injuriosos, e que se jogaram na cara
seus maiores e mais sensveis defeitos e faltas [Autoridades].
282
embora tenha setenta e cinco: anteriormente, Berganza a apresentara como uma velha, ao que
parece, de mais de sessenta anos.
283
As trs expresses so formas refransticas [Correas]; os refres da velha recordam o carpe diem
celestinesco [GL, p. 600].
284
Comea aqui a descrio fsica da bruxa, que foi relacionada com os nus renascentistas, resultando
em um retrato monstruoso, grotesco e degradante, pela desproporo entre sua descomunal altura e
sua estranha magreza, bem como pelos inmeros traos de animalismo, frente moderao com que
Cervantes descreve grande parte das personagens da novela. Tambm foram vistos paralelismos com
vrios retratos de feiticeiras e alcoviteiras de Horcio [GL, p. 601].
285
alta de mais de sete ps: o p castelhano equivalia a 27,03 centmetros, ou seja, a velha Canhizares
media aproximadamente 1,90 metro.
286
A pele negra refletiria o carter demonaco da velha [GL, p. 601].
287
catadura: expresso do semblante (de ser humano ou animal); aspecto; aparncia [Houaiss].
288
sumamente gozosa: ou seja, acreditavam que havia entrado em xtase mstico (arroubamento) [GL,
p. 602].
289
a explicao clssica da bruxaria exposta por Santo Agostinho, De civitate Dei, XVIII, 18 [GL, p.
602].
290
A atitude de Cipio tem importantes paralelismos literrios com expresses do ctico bacharel
Sanso Carrasco (Quixote, II, 50), que por sua vez leva ao extremo a histria de So Toms, o
apstolo descrente, tal como contado no evangelho de So Joo (Jo 20,25, Nisi videno in manibus
eius... et mittam manum mean in latus eius, non credam) [GL, p. 604].
291
O cavalo sem cabea um elemento folclrico associado geralmente ao demnio ou s bruxas; a
varinha de virtudes alude aos contos de fadas [SA, p. 612].
292
O sintagma noites de inverno e a cena ao qual est associado na novela recorda o ttulo de vrias
colees de relatos curtos, em especial as Noches de invierno de Antonio de Eslava [GL, p. 604].
293
sentido... alegrico: a palavra bblica tem quatro sentidos fundamentais (literal, alegrico, analgico e
tropolgico); o sentido alegrico permite uma interpretao diferente da estritamente literal [GL, p.
604].
294
Imagem clssica da deusa Fortuna [GL, p. 605].
295
O raciocnio de Cipio esconde vrios paralogismos e postulados no isentos de contradio,
baseando-se em uma diviso estabelecida previamente (literal/alegrica), mas que usa de forma
arbitrria e, alm disso, no incide na verdade do relato da Canhizares: a profecia poderia ser um
embuste e eles, homens. Da resultam suas dvidas e contradies (se acaso for nossa me) [GL, p.
605].
296
A resposta de Berganza, mesmo dando razo a Cipio, esconde uma cruel ironia, j que a expresso
Cipio irmo pressupe dar por verdadeira a histria de Canhizares [GL, pp. 605-06].
297
o que estamos passando sonho: Berganza est propondo uma nova delimitao de gnero para o
Colquio, paralela lucianesca ou milsia [GL, p. 606].
298
Conde ttulo com que os ciganos designam seu chefe [Covarrubias] e capito, chefe ou superior
que os ciganos elegem, ao qual todos se sujeitam para receber as ordens dos lugares em que ho de ir
buscar a vida. Raras vezes se descobre qual cigano ser escolhido, porque fazem disso o maior
segredo [Autoridades]. Conde de ciganos era um ttulo de nobreza reconhecido no sculo XV, mas
j no sculo XVI passar a ser tema de gracejo; Maldonado a forma comum de chamar os ciganos
da poca. Com o episdio do acampamento de ciganos comea o que se considera a segunda parte
do Colquio. A lenta sucesso de longos episdios bem delimitados e com personagens centrais
bastante caracterizadas (magarefe, pastores, aguazil, tamborileiro, a velha Canhizares) d lugar a uma
srie de episdios rpidos, s vezes agrupados tematicamente a loucura, por exemplo, o elemento
nuclear dos ltimos quatro , e nunca se trata de personagens elaboradas, mas de tipos annimos,
como se o Colquio, dentro das verdades j estabelecidas, corresse com pressa ao seu final. Nesse
episdio inicial, mostra-se a vida dos ciganos de um ponto de vista muito afastado do da novela La
gitanilla e de certa forma desmistifica parte da viso idlica que nos oferecida ali; de fato,
tradicionalmente se sublinha o paralelismo dessa histria com o argumento de La gitanilla: o conde
de ciganos poderia ser o prprio Andrs Caballero que acaba liderando o acampamento de Preciosa.
Nesse sentido, comparvel dupla perspectiva sobre o ptio de Monipdio que obtemos no
episdio do aguazil; uma repetio de episdios de acordo com um ponto de vista diferente (o de
Berganza), o que levou a considerar o Colquio como uma espcie de repetio musical de toda a
coleo [GL, pp. 606-607].
299
pinas... ps: utenslios que na poca costumavam ser associados aos ciganos [GL, p. 607]. Verruma:
instrumento cuja extremidade inferior lavrada em hlice e acaba em ponta, usado para abrir furos
na madeira [Aurlio].
300
de sua raa: a fidelidade conjugal dos ciganos era proverbial e, ao que parece, tinha um fundo de
verdade [GL, p. 607].
301
Era idia muito difundida na poca que a nica ocupao real dos ciganos era a compra e venda
fraudulenta de gado. Os graduados eram aqueles que haviam obtido algum grau ou ttulo
universitrio (bacharel, licenciado, etc.), e nesse caso com o sentido de peritos [GL, p. 608].
302
Geralmente, v-se nessa afirmao uma evocao da srie de medidas reais contra os ciganos que
comea em 1499 [HS, p. 349].
303
Trata-se da mesma rota que seguem os ciganos de La gitanilla [GL, p. 609].
304
Os mouriscos eram os muulmanos que permaneceram na Espanha depois da conquista de Granada,
e conservavam sua religio e seus costumes. Suas relaes com a sociedade crist pioraram ao longo
do sculo XVI, at culminar na rebelio das Alpujarras e seu dramtico final (1560-1570), para
terminar expulsos mediante uma srie de decretos que se estendem de 1609 a 1613. O acordo de
expulso foi votado pelo Conselho de Estado em 30 de janeiro de 1608, aplicado exclusivamente a
Valncia, se bem que, em 4 de abril de 1609, estendeu-se a toda a Espanha; foram expulsos
aproximadamente 300 mil mouriscos. Por outro lado, Cervantes nos apresenta aqui um retrato tpico
do mourisco, culpado de todos os males possveis, e no qual se observa que imita o tom e os temas
das discusses que circulavam contra estes, em especial a Expulsin justificada de los moriscos de
Espaa (1612), de Pedro Aznar Cardona. Mas tanto o tom como a srie de acusaes contrastam com
a considerao do lado humano dessa minoria religiosa que nos descreve no mourisco Ricote
(Quixote, II, 54) [GL, p. 609].
305
mouriscada canalha (morisca canalla): compilando o sentido original de matilha, significa a junta
de gente vil, induzida a alvoroar e prejudicar [Covarrubias].
306
Cunhar no sentido de fazer moedas, acumular, o real com o sentido geral de o dinheiro, e
sencillo era a moeda de um real de valor (havia moedas de um real, de dois, de quatro e de oito) [GL,
p. 610].
307
A caracterizao do mourisco no mais que uma acumulao de lugares-comuns que circularam no
incio do sculo XVII: falta de castidade, de f, avareza sem limites, mesquinharia, etc. [GL, p. 610].
308
As primeiras duas metforas (arca, traa) encerram a idia de acumulao e, no caso de traa, de
destruio; as duas segundas (gralha, doninha), a de destruio ou rapina em benefcio prprio [GL,
p. 610]. A doninha prejudicial nos pomares, porque come os ovos das pombas e mata os
pombinhos, e o mesmo realiza nos poleiros com as galinhas [Autoridades].
309
seiscentos mil vares: a quantidade de hebreus que, segundo o xodo 12,37, partiram do Egito [GL,
p. 611].
310
sada: soluo. Essa expresso foi interpretada como proposta prxima da que seria posteriormente
a soluo histrica, o que s vezes serviu para propor uma datao do Colquio muito anterior a 1609
[GL, p. 611].
311
sorgo: planta anual (Sorghum bicolor), semelhante ao milho, com panculas eretas e espiguetas de
gros arredondados, amarelos, brancos ou vermelhos, especialmente importante na frica, ndia e
China; o cereal mais cultivado, no mundo, aps o trigo, o arroz e o milho [Houaiss].
312
Parda era a cor da roupa dos camponeses [GL, p. 612]. Baeta: tecido felpudo de l [Aurlio].
Autoridades compila: tecido de l que serve para vestes longas de eclesisticos, mantilhas de
mulheres e outros usos. H de todas as cores, brancas, verdes, pretas, etc.
313
Dar palmadas na testa ou morder as unhas eram sinais caractersticos da stira do mal poeta [GL, p.
611].
314
O mal poeta de comdias uma das figuras satricas mais freqentes na poca urea. Comea aqui
um episdio de cruel sarcasmo dirigido ao pedantismo literrio e s teorias preceptivas. A relao
que Berganza mantm com o poeta, compartilhando seu po, pode ser comparada de Lzaro de
Tormes e o escudeiro arruinado do tratado III do Lazarillo de Tormes [GL, p. 612].
315
A mutatio caparum (mudana de capas, literalmente) era uma cerimnia litrgica que os cardeais
celebravam no dia de Pscoa de Ressurreio, trocando as capas vermelhas forradas de pele por
outras roxas de seda [GL, p. 612]. Sevilla Arroyo observa que a aluso cerimnia feita mais para
exagerar o disparatado da comdia do que por qualquer outra coisa, pois a denncia dos
despropsitos e da falta de verossimilhana, freqentemente cometidos pelos autores de comdias,
representa a prpria medula das idias dramticas cervantinas (cf. Florencio Sevilla, Del Quijote al
Rufin dichoso: captulos de teoria dramtica cervantina, Edad de Oro, V (1986), pp. 217-245) [SA,
p. 618]. Pontifical: capa comprida, forrada de cetim, usada pelo celebrante durante certos ofcios
divinos [Houaiss].
316
Ramillete de Daraja: comdia citada por vrios autores da poca (Quevedo, por exemplo, em La
hora de todos) e hoje perdida; pelo ttulo, supe-se que era de tema mourisco [HS, p. 352].
317
O nctar a bebida dos deuses na mitologia clssica; e a ambrosia, a comida. Usam-se
confusamente estes vocbulos um pelo outro [Covarrubias]; Apolo o deus da poesia.
318
mosteiro de So Jernimo: famoso mosteiro e igreja granadinos da Ordem jernima fundados em
1492 pelos Reis Catlicos e onde foi sepultado Gonzalo Fernndez de Crdoba, o Grande Capito
[GL, p. 613]. Ameza (op. cit., p. 671) assim o descreve: Muito famoso, por ser fbrica suntuosa,
por seu magnfico claustro, e principalmente por sua Capela Maior, que em seu tempo era
considerada, com exceo do Escorial, a melhor da Espanha [...] O mosteiro foi fundado pelos Reis
Catlicos na poca da tomada de Granada [HS, p. 353 e SA, p. 618].
319
O poeta havia comeado a receber esmola do mosteiro; envergonhada aplica-se regularmente ao
pobre de recursos que pede secretamente e com recato [Autoridades]; o pobre envergonhado foi
outro tema dos escritores satricos e objeto de ateno dos tratadistas [GL, p. 614].
320
Mais d o duro que o desnudo: refro de uso atual [Covarrubias].
321
A frase parece estar truncada (diferente de outro Angulo). Andrs Angulo, o Mau foi empresrio de
companhia teatral e ator, citado por Cervantes no Quixote, II, 11. Ameza (op. cit., p. 674) o
identifica com Angulo y los Corteses, que representava comdias em Madri em 1582 [HS, p. 353].
322
Era costume da poca [GL, p. 615].
323
passavam de doze: refere-se sem dvida s pessoas que representam, nmero freqente na poca
[GL, p. 615].
324
Iriam volte-lo com uma manta, tal como acontece com Sancho no Quixote I, 17.
325
Refro bblico (Mateus 7,6).
326
entremezista: ator cmico de entremez, que o intermdio cmico posterior ao primeiro ato da
comdia; as figuras (ou seja, personagens) mudas costumavam representar animais ou personagens
ridculas [GL, p. 615].
327
em pauladas: o tpico final do entremez, embora tambm costumasse terminar em um baile [GL, p.
615].
328
Ou seja, o tema merece um discurso ou colquio parte (conto particular) [GL, p. 616].
329
O tratamento que Berganza recebe na companhia de comediantes interpretado como reflexo das
polmicas sobre a licitude do teatro [GL, p. 616].
330
recorri ao sagrado: aluso ao costume de ingressar em uma ordem religiosa ao final da vida, tal como
far o prprio Cervantes, e essa afirmao interpretada como concluso e sentido total do Colquio.
A expresso tomada do costume dos delinqentes de refugiar-se em lugares sagrados para evitar ser
detidos pela justia [GL, p. 616].
331
V-se nessas afirmaes uma referncia a personagens reais da poca, talvez o prprio Lope de Vega
[GL, p. 616].
332
Cervantes rene nesse ltimo trecho do Colquio algumas das figuras satricas da literatura do incio
do sculo XVII. A alquimia (extrao de ouro e prata dos metais menos nobres mediante processos
qumicos) era uma crena fortemente arraigada na sociedade da poca. As matemticas incluam as
atividades que precisavam de clculo que, tal como descreve Covarrubias, incluam as quatro
cincias do quadrivium clssico (geometria, aritmtica, msica e astrologia) e tinham grande relao
com determinadas tcnicas militares (artilharia, por exemplo) e com a navegao. Os arbitristas eram
os economistas da poca, que idealizavam arbtrios (solues) para resolver os graves
problemas econmicos do poder pblico; o vocbulo adquiriu um certo sentido pejorativo desde o
incio do sculo XVII [GL, p. 617]. Segundo Autoridades, arbitrista o que discorre e prope meios
para aumentar o errio pblico ou as rendas do prncipe. Vem do nome arbtrio, mas essa voz
comumente usada negativamente e com universal averso, e por isso os arbitristas foram
considerados muito prejudiciais aos prncipes. Sevilla Arroyo observa que um dos tipos cmicos
mais freqentemente ridicularizados nos textos da poca, recordando o arbitrista do Buscn e sua
proposta para secar o Mar de Ostende [SA, p. 622]. Em relao ao papel do arbitrista na sociedade
espanhola dos sculos XVI e XVII, ver, de Maria Cristina Lagreca de Olio, El tema del dinero en el
Quijote (dissertao de mestrado, So Paulo, USP, 2006).
333
Sevilla Arroyo observa que curioso notar, a partir daqui, como o Colquio se encaminha
enumerao de fantoches caricaturescos. Todos os componentes da srie (alquimista, poeta,
matemtico e arbitrista) so material para a caricatura impiedosa [SA, p. 622].
334
tenham passado dez anos: na verdade, Horcio, em sua Ars poetica, verso 388, recomenda nove anos:
et patris et nostras nonumque prematur in annum [Horcio. Stiras/Epstolas/Arte potica. Ed. bil.
de Horacio Silvestre. Madrid, Ctedra, 1996, p.572]; o erro possivelmente tenha se originado na
traduo de Vicente Espinel [GL, p. 617].
335
Aluso satrica s novelas de cavalaria de tema breto ou carolngio. O Rei Artur e seus pares,
cavaleiros da Tvola Redonda, foram a fonte de um ciclo literrio, a matria de Bretanha, que
proliferou diversamente pela Pennsula Ibrica, bem como por toda a Europa, passando da literatura
escrita tradio oral. Mais especificamente, o texto alude Demanda del Santo Grial, con los
maravillosos fechos de Lanzarote y de Galaz, su hijo (Toledo, 1515) e ao Baladro del sabio Merln
(Burgos, 1498). Note-se a confuso burlesca entre brial (saia) e grial (clice), assim como o
ciclo carolngio com a matria da Bretanha, alm do fato de que a demanda do Santo Grial frase
proverbial [Correas]. O arcebispo Turpin foi conselheiro de Carlos Magno e arcebispo de Reims, e ,
principalmente, autor apcrifo da Historia Karoli Magni et Rotholandi (geralmente conhecida como
Crnica do Turpin ou do Pseudo-Turpin), que constitui o quarto livro do Liber Sancti Jacobi e
narra as aventuras de Carlos Magno na Espanha para livrar a tumba do apstolo Santiago da
dominao rabe; produto e origem das lendas ou cantares picos que relacionam o rei franco com
o culto a Santiago. Neste caso concreto, aparece citado de forma burlesca como autor de livros de
cavalaria por excelncia; de fato, na poca o arcebispo Turpin se vangloriava com freqncia de
obras cavalheirescas ou maravilhosas, como o Orlando, ou como faz o prprio Lope de Vega em La
hermosura de Anglica. Escreveu o poema ao que alude em oitavas reais e hendecasslabos soltos,
que foram uma moda literria dos ltimos anos do sculo XVI. A expresso o que deixou de escrever
evoca o primeiro humanista do Quixote, II, 22, que tambm quer escrever um suplemento a Polidoro
Virglio; suplemento era uma dos ttulos usado nos livros de erudio da poca [GL, p. 618].
336
esdrxulo: diacronismo para proparoxtono. Verso que termina em palavra proparoxtona [Houaiss].
337
Cresso: ltimo rei da Ldia (580-546 a.C.), derrotado por Ciro e de riqueza proverbial; Midas:
legendrio rei da Frgia que convertia em ouro o que tocava; Crasso se refere a Marco Licnio
Crasso, que formou triunvirato com Pompeu e Csar e foi assassinado por eles em 53 a.C. Crasso e
Cresso so citados como smbolo da riqueza [GL, p. 619].
338
pedra filosofal: composto que na alquimia devia fazer com que os metais ordinrios se
transformassem em ouro ou prata [GL, p. 619].
339
O ponto fixo, tambm chamado de ponto de longitude, era o que permitia calcular a posio de um
navio no mar, muito difcil de estabelecer na poca, pois se sabia determinar a latitude, mas no a
longitude [GL, p. 619].
340
A quadratura do crculo, frase que se tornou sinnimo de absurdo, foi um problema que ocupou os
matemticos da Grcia clssica e do incio do sculo XVII, e tem relao com a recuperao de
Arquimedes ao longo do sculo XVI, recuperao esta que est na base da aplicao da matemtica
fsica (Galileu, por exemplo) e constitui a pr-histria do clculo infinitesimal. Era, pois, um
problema em moda [GL, p. 619].
341
Tntalo personagem da mitologia clssica.
342
Ssifo tambm personagem da mitologia clssica. Trata-se do lendrio rei de Corinto, condenado a
empurrar uma enorme rocha at o cume de um montanha, mas esta tornava a cair antes de chegar ao
topo.
343
que podem s-lo do Gro-Turco: queixar-se ao Turco era frase hiperblica equivalente a queixar-
se ao Rei, ver o Turco ou queixar-se ao Papa [SA, p. 624].
344
Restaurao foi vocbulo utilizado pelos arbitristas no sentido do moderno reforma e, neste caso,
com o significado de soluo [GL, p. 620].
345
na sarjeta (en el carnero): significa tanto fossa comum como armazm, arquivo, pois os
papis que no so de proveito e, por ser antigos, no se queimam, colocando-os em uma parte
afastada, dizem jog-los ao carneiro, imitao do dos mortos [Covarrubias].
346
Comissrios eram os comissionados encarregados de executar as requisitrias. Cervantes foi
comissrio de abastecimento para a Armada Invencvel na Andaluzia nos ltimos anos do sculo XVI
e, como tal, confiscava pores de cereais. Como se pode supor, no era uma funo muito popular e,
logicamente, estava aberta a todo tipo de corrupo. Talvez da decorra o fato de que, no texto,
Cervantes sugira recolher pelas parquias, sem necessidade de comissrios, j que estes destroem a
repblica [GL, p. 621].
347
s vezes, interpreta-se essa afirmao como um elogio ao Corregedor de Valladolid Diego Sarmiento
de Acua, que exerceu o cargo no perodo de 1602 a 1605 [GL, p. 621].
348
Essa cadelinha de saia aparece em outros textos da poca, pois se converteu em mascote habitual, e
era coisa muito essencial e prpria de uma dama ter um desses cezinhos (Mateo Alemn, Guzmn
de Alfarache). Perro de falda: co que, por ser pequeno, pode se aninhar entre as saias das mulheres
[Covarrubias].
349
Espoln: praa e passeio de Valladolid, sobre o Pisuerga. Ameza (op. cit., p. 42) diz tratar-se de
uma praa quadrada, ao lado do Campo Grande e no distante de So Loureno, com um muro
sobre o rio que chegava ao peito, e de cujos bancos ou assentos de pedras se descortinava uma bela
vista, de alamedas, jardins, fontes e mosteiros. [HS, p. 359].
BIBLIOGRAFIA

AAVV. Cervantes. La invencin potica de la novela moderna Estudios de su vida y obra.


Anthropos Revista de documentacin cientfica de la cultura. N 98/99, 1989.
ALBORG, J. L. Historia de la literatura espaola. Madrid, Gredos, 1979.
LVAREZ MARTNEZ, J. L. Berganza y la moza ventanera. In: Cervantes: Bulletin of the
Cervantes Society of America 12.2 (1992).
AMEZA Y MAYO, A. G. de. Cervantes, creador de la novela corta espaola. Madrid, CSIS,
1982.
APULEIO, L. El asno de oro. Madrid, Alianza, 1988.
ARISTTELES. Potica. Trad. Eudoro de Souza. Porto Alegre, Globo, 1966.
__________. Retrica. Trad. A. P. de Carvalho. So Paulo, Difuso Europia do Livro, 1964.
ARROJO, R. Oficina de traduo a teoria na prtica. So Paulo, tica, 1986.
ARTAZA, E. Ars narrandi en el siglo XVI espaol. Bilbao, Universidad de Deusto, 1989.
ASTRANA MARN, L. Vida ejemplar y heroica de Miguel de Cervantes Saavedra. Madrid, 1952,
vol. IV.
AUBERT, F. H. As (in)fidelidades da traduo. Campinas, Editora da UNICAMP, 1993.
AUERBACH, E. Mimesis: A representao da realidade na literatura ocidental. Trad. Suzi
Sperber. So, Paulo, Perspectiva.
AVALLE-ARCE, J. B. Introduccin. In: CERVANTES, Miguel de. Novelas ejemplares. Madrid,
Castalia, 1987.
__________ e RILEY, E. C.(org.) Suma Cervantina. Londres, Tamesis, 1973.
BAKHTIN, M. Esttica da criao verbal. 4 ed. Trad. Paulo Bezerra. So Paulo, Martins Fontes,
2003.
BASANTA, A. Cervantes y la creacin de la novela moderna. Madrid, Anaya, 1992.
BASSNETT-MCGUIRE, S. Translation Studies. Londres e Nova York, Methuen & Co., 1978.
BATAILLON, M. Relaciones literarias. In: AVALLE-ARCE, J. B. e RILEY, E. C.(org.) Suma
Cervantina. Londres, Tamesis, 1973.
BLANCO AGUINAGA, C. Cervantes y la picaresca. Notas sobre dos tipos de realismo. In:
VVAA. Miguel de Cervantes en su obra. Anthropos Revista de documentacin cientfica
de la cultura. N 98/99, 1989.
__________ et alii. Historia social de la literatura espaola. Madrid, Castalia, 1979.
BORGES, J. L. Pierre Menard, autor del Quijote. In: Ficciones. Madrid, Alianza, 1981.
CABAES, J. M. O. Las Novelas ejemplares. In: CERVANTES, M. de. Novelas ejemplares
(Rinconete y Cortadillo, La espaola inglesa, El licenciado Vidriera). Madrid, Castalia,
1987.
CANAVAGGIO, J. Historia de la literatura espaola. Barcelona, Ariel, 1994-1995 (tomos I e II).
__________. Cervantes. Madrid, Espasa Calpe, 1987.
CARBONELL I CORTS, O. Traduccin y cultura: de la ideologia al texto. Salamanca, Ediciones
Colgio de Espaa, 1999.
CARRETER, F. L. Lazarillo de Tormes en la picaresca. 2 ed. Barcelona, Ariel, 1983.
CARRILLO, F. Semiolingstica de la novela picaresca. Madrid, Ctedra, 1982.
CATFORD, J. C. Uma teoria lingstica da traduo. So Paulo, Cultrix, 1980.
CASALDUERO, J. Sentido y forma de las Novelas ejemplares. Madrid, Gredos, 1974.
CASTIGLIONE, B. El cortesano. Ed. de Mario Pozzi. Trad. de Juan Boscn. Madrid, Ctedra,
1994.
CASTRO, A. La realidad histrica de Espaa. Mxico, Porra, 1982.
__________. El pensamiento de Cervantes. Barcelona, Crtica, 1987.
__________. La ejemplaridad de las novelas cervantinas. In: Hacia Cervantes. 3 ed. Madrid,
Taurus, 1967.
CELLORIGO, M. G. Memorial de la poltica necesaria y util restauracin a la Repblica de
Espaa. Madrid, ICI/Quinto Centenario/Antoni Bosch/Instituto de Estudios Fiscales, 1991.
__________. Cervantes y los casticismos espaoles. Madrid, Alianza, 1974.
CERVANTES, M. de. Novelas ejemplares. Ed. de Jorge Garca Lpez. Barcelona, Crtica, 2001.
__________. Novelas exemplares. Ed. de F. Sevilla Arroyo e A. Rey Hazas. Madrid, Espasa
Calpe, 1996.
__________. Novelas ejemplares. Ed. de H. Siber. Madrid, Ctedra, 1990.
__________. O casamento ardiloso e outras novelas exemplares. Trad. de Verglio Godinho.
Lisboa, Verbo, s/d.
__________. Dom Quixote de la Mancha. Trad. de Miguel Serras Pereira. Lisboa, Publicaes
Dom Quixote, 2005.
__________. O engenhoso fidalgo D. Quixote da Mancha. Trad. de Carlos Nougu e Jos Luis
Snchez. Rio de Janeiro, Record, 2005.
__________. Don Quixote da Mancha. Trad. de Valentn Arias Lpez et alii. Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia, 2005.
__________. O engenhoso fidalgo D. Quixote de La Mancha. Trad. de Srgio Molina. So
Paulo, Editora 34, 2002.
__________. O engenhoso fidalgo Dom Quixote de La Mancha. Trad. de Eugnio Amado. 4 ed.
Belo Horizonte, Itatiaia, 1997.
__________. Dom Quixote de la Mancha. Trad. de Viscondes de Castilho e Azevedo. So Paulo,
Abril Cultural, 1978.
CESAR, A. C. Bastidores da traduo. In: Escritos da Inglaterra. So Paulo, Brasiliense, 1988.
CLOSE, A. Las interpretaciones del Quijote. Don Quijote de La Mancha. Ed. de Francisco
Rico. Barcelona, Ed. Crtica, 1998.
COROMINAS, J. Diccionario critico etimologico castellano e hispanico. Madrid, Gredos, 1991.
CORREAS, G. Vocabulario de refranes y frases proverbiales y otras formulas comunes de la
lengua castellana en que van todos los impresos antes y otra gran copia. Madrid, Visor
Libros, 1992.
COVARRUBIAS OROZCO, S. de. Tesoro de la lengua castellana o espaola. Madrid, 1611, ed. de
Martn de Riquer, Barcelona, Horta, 1943.
DUNN, P. N. Las Novelas ejemplares. In: AVALLE-ARCE, J. B. e RILEY, E. C.(org.) Suma
Cervantina. Londres, Tamesis, 1973.
__________.Cervantes De/Re-Constructs the Picaresque. In: Cervantes: Bulletin of the
Cervantes Society of America, 2 (1982).
ECO, U. Cmo se hace una tesis. Mxico, Gedisa, 2004.
EGIDO, A. Introduccin a El Discreto de Baltazar Gracin. Madrid, Alianza Editorial, 1997.
EL SAFFAR, R. S. Novel to Romance: A Study of Cervantes Novelas ejemplares. Baltimore,
John Hopkins University Press, 1974.
__________. Cervantes: El casamiento engaoso and El coloquio de los perros. Londres,
Grant and Cutler, 1976.
FERREIRA, Aurlio Buarque de Holanda. Aurlio sculo XXI : o dicionrio da lngua portuguesa.
Coord. e ed. Marina Baird Ferreira, Margarida dos Anjos. Rio de Janeiro, Nova Fronteira,
1999.
FORCIONE, A. K. Cervantes and the Humanist Vision: A Study of Four Exemplary Novels.
Princeton, Princeton University Press, 1982.
__________. Cervantes and the Mystery of Lawlessness: A Study of El casamiento engaoso
and El coloquio de los perros. Princeton, Princeton University Press, 1984.
FRYE, N. La escritura profana. Caracas, Monte vila, 1970.
FUENTES, C. Cervantes o la crtica de la lectura. Mxico, Joaqun Mortiz, 1976.
GONZLEZ, M. M. A saga do anti-heri: estudo sobre o romance picaresco espanhol e algumas
de suas correspondncias na literatura brasileira. So Paulo, Nova Alexandria, 1994.
__________. O romance picaresco. So Paulo, tica, 1988.
GRACIN, B. Obras Completas. Madrid, Espasa-Calpe, 2001.
GREEN, O. Espaa y la tradiccin occidental. Madrid, Gredos, 1969.
GUILLN, C. El primer Siglo de Oro. Barcelona, Crtica, 1988.
HANSEN, J. A. Barroco, neobarroco e outras runas. Teresa - Revista de Literatura Brasileira.
So Paulo, Universidade de So Paulo, Editora 34, 2001.
HOLMES, J. S. Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies. Amsterd,
Rodopi, 1988.
HORCIO. Stiras/Epstolas/Arte potica. Ed. bil. de Horacio Silvestre. Madrid, Ctedra, 1996.
HOUAISS, Antnio. Dicionrio Houaiss da lngua portuguesa / Antnio Houaiss, Mauro de
Salles Villar, Francisco Manoel de Mello Franco. So Paulo, Objetiva, 2001.
HUARTE DE SAN JUAN, H. Examen de ingenios para las ciencias. Ed. de Guillermo Sers.
Madrid, Ctedra, 1989.
HURTADO ALBIR, A. (dir). Ensear a traducir: metodologa en la formacin de traductores e
intrpretes. Madrid, Edelsa, 1999.
IRIBARREN, J. M. El porqu de los dichos. Madrid, Suma de Letras, 2002.
JAKOBSON, R. Aspectos lingsticos da traduo. In: Lingstica e comunicao. So Paulo,
Cultrix, 1969.
LADMIRAL, J. R. A traduo e os seus problemas. Lisboa, Edies 70, 1980.
LARANJEIRA, M. Potica da traduo. So Paulo, Edusp, 1993.
LPEZ, J. G. Rinconete y Cortadillo y la novela picaresca. In: Cervantes: Bulletin of the
Cervantes Society of America, 19.2 (1999).
LPEZ GRIJERA, L. La retrica en la Espaa del Siglo de Oro. Salamanca, Ediciones
Universidad de Salamanca, 1994.
LOPEZ PINCIANO, A. Philosophia antigua potica. Ed. A. Carballo Picazzo. Madrid, CSIC,
Instituto Miguel de Cervantes, 1973.
LUKCS, G. La teora de la novela. Barcelona, Grijalbo, 1975.
MARTNEZ-BONATI, F. El Quijote y la potica de la novela. Alcal de Henares, Centro de
Estudios Cervantinos, 1995.
MARTINS, M. A. P. (org.) Traduo e multidisciplinaridade. Rio de Janeiro, Lucerna, 1999.
MENNDEZ PELEZ, J. et alii. Historia de la literatura espaola. Madrid, Everest, 1993-1995
(tomo I).
MEREGALLI, F. Historia de la literatura espaola. Madrid, Ctedra (tomo I).
MILTON, J. Traduo: teoria e prtica. So Paulo, Martins Fontes, 1998.
__________. O Clube do Livro e a traduo. Bauru, SP, EDUSC, 2002.
MORENO BEZ, E. Perfil ideolgico de Cervantes. In: AVALLE-ARCE, J. B. e RILEY, E. C.(org.)
Suma Cervantina, London, Tamesis, 1973.
MOUNIN, G. Os problemas tericos da traduo. So Paulo, Cultrix, 1975.
NIDA, E. Language Structure and Translation. California, Stanford University Press, 1975.
LAGRECA DE OLIO, M. C. El tema del dinero en el Quijote. So Paulo, USP, 2006. Dissertao de
mestrado.
PABST, W. La novela corta en la teora y en la creacin literaria. Madrid, Gredos, 1972.
PAES, J. P. Traduo: a ponte necessria. So Paulo, tica, 1990.
PARODI, Alicia. Las Ejemplares: una sola novela. La construccin alegrica de las Novelas
ejemplares de Miguel de Cervantes. Buenos Aires: Editorial Universitaria de Buenos Aires,
2002.
PAZ, O. Traduccin: literatura y realidad. Barcelona, Tusquets Editor, 1971.
PEDRAZA JIMNEZ, F. e RODRGUEZ CCERES, M. Manual de literatura espaola. Tafalla, Cnlit,
1980 (tomos I e II).
PERCAS DE PONSETTI, H. Cervantes y su concepto del arte. Madrid, Gredos, 1975.
PORTINHO, W. M. (org.). A traduo da grande obra literria: depoimentos. So Paulo, lamo,
1982.
REAL ACADEMIA ESPAOLA. Diccionario de autoridades. Ed. fac-smile. Madrid, Gredos, 1990.
REED, H. H. Theatricality in the Picaresque of Cervantes. In: Cervantes: Bulletin of the
Cervantes Society of America, 7.2 (1987).
REGUERA, J. M. Entre parejas anda el juego / All a Matter of Pairs: Reflections on some
characters in the Novelas ejemplares. In: BOYD, S. (ed.) A companion to Cervantess
Novelas ejemplares. Londres, Tamesis, 2005.
REY HAZAS, A. Gnero y estructura de El coloquio de los perros, o cmo se hace una novela.
In: Lenguaje, ideologa y organizacin textual en las Novelas ejemplares de Cervantes.
Madrid, Universidad Complutense, 1983.
__________. Novelas ejemplares. In: CLOSE, Anthony et alii. Cervantes. Madrid, Centro de
Estudios Cervantinos, 1995.
__________ & SEVILLA ARROYO, F. Cervantes. Vida y literatura. Madrid, Alianza Editorial,
1995.
RILEY, E. C. Teora de la novela en Cervantes. Madrid, Taurus, 1971.
RICO, F. Historia y crtica de la literatura espaola. Barcelona, Grijalbo, 1980 (tomos I e II)
RODRGUEZ-LUIS, J. Novedad y ejemplo de las novelas de Cervantes. Madrid, Porra, 1980-
1982.
__________. Autorrepresentacin en Cervantes y el sentido del Coloquio de los perros. In:
Cervantes: Bulletin of the Cervantes Society of America, 17.2 (1997).
RNAI, P. Escola de tradutores. 4 ed. Rio de Janeiro, Educom, 1976.
__________. A traduo vivida. 2 ed. Rio de Janeiro, Nova Fronteira, 1981.
RUSSELL, P. Don Quijote o la risa a carcajadas. Temas de la Celestina y otros estudios.
Barcelona, Ariel, 1978.
STEINER, G. After Babel: Aspects of Language and Translation. Oxford, Oxford University
Press, 1975.
THEODOR, E. Traduo: ofcio e arte. So Paulo, Cultrix/Edusp, 1976.
TORRE, E. Teora de la traduccin literaria. Madrid, Sntesis, 1994.
TOURY, G. Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterd-Filadlfia, Benjamins, 1995.
TRADUO E COMUNICAO. Revista brasileira de tradutores. So Paulo, lamo.
VIEIRA, M. A. da C. O dito pelo no-dito: paradoxos de Dom Quixote. So Paulo,
Edusp/Fapesp, 1998.
VILAR, P. Historia de Espaa. Barcelona, Crtica, 1980.

Potrebbero piacerti anche