Sei sulla pagina 1di 85

CAPTULO 5

Hidrodinmica Costeira

5.1 - INTRODUO

Os processos hidrodinmicos e a dinmica sedimentar refletem as forantes atuantes no


sistema plataformal em estudo: energia de ondas moderada a alta, ventos intensos e constantes,
regime de mesomar e forte influncia de correntes direcionadas pelos ventos e mars, na
plataforma interna, e pela Corrente Norte Brasileira na plataforma externa (ambas
predominantemente para oeste). A exposio contnua a ao dos ventos alsios de leste resultam
no mecanismo da deriva costeira e num intenso transporte de sedimentos ao longo do litoral
(TABOSA et al. 2001a; VITAL et al. no prelo, entre outros).
Estudos hidrodinmicos sistemticos vm sendo desenvolvidos ao longo de toda a costa
norte do RN por diferentes autores desde o inicio de 2000 (HUSTEDT, 2000; RIEDEL, 2000;
TABOSA, 2000; 2002; SILVEIRA, 2002; LIMA, 2004; TABOSA & VITAL, 2006; dentre
outros). Estes estudos tem por objetivo caracterizar os diferentes parmetros hidrodinmicos
(correntes, ondas, mars, temperatura e salinidade da gua) na regio em questo, com auxilio de
sensores oceanogrficos do tipo S4, S4A fabricados pela InterOcean e CTD/DSC fabricados pela
AAnderaa (Fig. 5.1).

Figura 5.1: A) Padro de correntes proposto por Knoppes et al. 1999 para costa brasileira. B) Padro geral das
correntes na rea estudada, e a localizao dos sensores oceanogrficos.

A rea estudada marcada pela presena de correntes litorneas geradas por diferentes
forantes hidrodinmicas como as ondas e mars, alm de uma grande influncia dos ventos
alsios, que so predominantes na regio (ANEXO II). Medidas de correntes efetuadas nesta rea
(novembro de 1999) mostraram que a temperatura da gua apresentava variaes da ordem de 26
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 84
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

C (prximo ao fundo) a 28 C (em superfcie) observou-se ainda que a velocidade das correntes
pudesse atingir at 0,45 m/s em superfcie e cerca 0,15 m/s em profundidade (TABOSA, 2000).
Segundo Costa Neto (1997), existe uma grande correlao entre a orientao leste/oeste da linha
de costa e a direo preferencial dos ventos nordeste/leste no litoral setentrional do Estado,
ambas poderiam favorecer o desenvolvimento de uma significativa corrente de deriva litornea
para oeste.
As mars da regio so classificadas como sendo de mesomar, tipicamente semidiurnas.
Medies antigas realizadas no porto de Macau mostraram amplitudes da ordem de 2,55 m
(DHN, 1974). Mais recentemente, medies realizadas na praia de So Bento do Norte, durante
um perodo de 10 horas, mostraram valores semelhantes com registros de 2,78 m para a altura
mxima da preamar, e 0,20 m para a mar mais baixa (RIEDEL, 2000; TABOSA, 2000).
A forma com que as ondas atingem a costa um reflexo da energia adquirida a partir dos
ventos que sopram sobre o mar. Esta energia aps ser acumulada, dissipada sobre a zona
costeira provocando eroso ou deposio de sedimentos. Na costa de Macau, p.ex., a altura
mdia das ondas de aproximadamente 0,75 m (DHN, 1974); para a costa de So Bento do
Norte Hustedt (2000), Riedel (2000) e Tabosa (2000) determinaram valores da ordem 0,50 m
(mximo) e 0,10 m (mnimo; Fig. 5.2); Silveira (2002) descreve que a altura das ondas na costa
de Guamar varia de 0,80 m durante o inverno e 0,50 m durante o vero; Lima (2004) descreve
para a costa de Galinhos variaes 0,62 m (mximo) e 0,09 m (mnimo).

Figura 5.2: Padro de correntes, ventos e ondas observados na regio de So Bento do Norte e Caiara do Norte.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 85
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Nas regies tropicais, a temperatura mdia das guas ocenicas encontra-se em torno 28
C (nas pores mais superficiais). Em geral, estas guas apresentam um padro zonal, no qual as
isotermas distribuem-se aproximadamente na mesma direo de leste para oeste. A temperatura
da gua constitui um fator controlador para a vida e para os processos qumicos que se realizam
no ambiente aqutico. Este condicionante influencia diretamente nos padres ocenicos que
controlam as taxas de metabolismo e crescimento da biodiversidade.
A salinidade das guas marinhas est condicionada dissoluo de muitas substncias,
especialmente cloreto de sdio (NaCl). Sua concentrao expressa em partes por milho (ppm),
parte por mil (%) ou unidade prtica de salinidade (psu) e mais recentemente adimensional. A
distribuio mdia da salinidade na superfcie difere daquela da temperatura por apresentar um
coeficiente mnimo ao norte do Equador, mximos nos trpicos, e valores decrescentes em
direo aos plos.
Neste contexto, est sendo apresentado neste captulo, a anlise dos parmetros
hidrodinmicos da regio de So Bento do Norte e Caiara do Norte. Estas informaes so
importantes para entender a dinmica marinha dessa regio e de que forma esta dinmica
influencia na formao e manuteno das diferentes formas de fundo, bem como subsdio
confeco de cartas de sensibilidade ao derramamento de leo (Cartas SAO) e modelamento
hidrodinmico, essencial para simulaes ao derramamento de hidrocarbonetos.

5.2 - FORANTES HIDRODINMICAS E PARMETROS FSICOS DA GUA NA


REGIO DE SO BENTO E CAIARA DO NORTE

No perodo (2004) os sensores foram fundeados de forma a permitir uma mobilidade


vertical, diferentemente do ano de 2005 em que os sensores ficaram fixados ao fundo de forma
estvel. Esta flexibilidade permitia o sensor acompanhar a movimentao de subida e descida da
mar ao longo do dia, ou seja, o seu posicionamento de fundeio a meia gua oscilava em funo
da mar.

5.2.1 - Ondas

Em reas rasas, como a plataforma em estudo, e prximas da costa as ondas so


significativamente influenciadas pelas variaes de batimetria, e pela ao de mars e correntes,
e os parmetros interfaciais podem variar numa escala espacial da ordem de apenas alguns
metros. Dados de ondas na rea de estudo so restritos a medidas efetuadas na regio de surfe,
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 86
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

tendo sido registrado altura de onda significativa de 0,5 m, com perodo mdio de 1,20 s
(TABOSA, 2002).
De acordo com a ECOPLAM (2001) existe uma forte relao entre o nvel das mars e a
altura das ondas significativas, sendo as ondas mais elevadas nos perodos de mar enchente.
Neste estudo foi observado que as ondas de ENE e NE apresentam perodos maiores, da ordem
de 11,0 s, caractersticas de ondas do tipo Swell, e as ondas de leste e ESE, perodos prximos de
5,0 s, caracterizando estas ondas como do tipo Sea.
Arajo et al. (no prelo), avaliaram o campo de ondas em Guamar a partir de simulaes
numricas realizadas com o Modelo STWAVE. Os resultados forneceram para o ms de
novembro (o perodo de vero na rea de estudo) altura mdia de onda de 2,0 m, e perodo mdio
de 7,0 s. As simulaes de maio-junho (perodo de chuvas) apontaram para a existncia de ondas
mais baixas e menos freqentes (altura mdia de 1,8 m e perodo mdio de 8,3 s). As diferenas
sazonais observadas foram associadas variabilidade de forantes remotos, tais como a posio
da Zona de Convergncia Intertropical (ZCIT). Ventos alsios de sudeste mais fortes e ao mais
intensa da Corrente Norte do Brasil (CNB), verificada no perodo de estiagem, induzem correntes
e onda mais intensas na plataforma Potiguar, enquanto o enfraquecimento dos alsios de sudeste
e da CNB no perodo de chuvas, resulta em correntes menos intensas (mais dispersas), e ondas
mais baixas e menos freqentes.

5.2.2 - Correntes

Os dados de corrente coletados pontualmente neste estudo indicaram certa


homogeneidade nos modelos gerados (Fig. 5.3), o padro das correntes apresentaram o mesmo
comportamento quanto sua distribuio (vetores de correntes), com uma maior concentrao de
correntes para nordeste e para sudoeste (Fig. 5.3), condizente com o padro histrico dos ventos
para a regio (TABOSA & VITAL, 2004; 2005; 2006). Entretanto, outras direes (oeste,
noroeste, norte e nordeste) de corrente tambm foram observadas. Estas podem estar
correlacionadas a variaes sazonais na direo dos ventos ou outros fatores atmosfricos e
ocenicos.
A partir da anlise dos grficos abaixo, foi possvel observar as semelhanas entre os dois
perodos de fundeio e as diferenas entre os locais em que os sensores foram fundeados. ntido
o espalhamento de vetores entre 245 e 60 Az no registro do sensor S4A (Fig. 5.3a, c),
principalmente em maro/04 (Fig. 5.2a). Embora as velocidades sejam visivelmente mais
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 87
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

elevadas, da ordem de 0,45 m/s, para WSW e WNW (245 e 285 Az), enquanto as correntes de
direo NNE (0 e 30 Az) apresentaram menor intensidade (0,25 e 0,28 m/s; Fig. 5.3a). Os
registros do sensor S4 (Fig. 5.3b, d) apresentaram um espalhamento menos proeminente que o
Sensor S4A, com duas concentraes de vetores bem definidas, uma para NNW-NNE (330 a 30
Az) e outra para SW (210 e 270 Az). Entretanto, nestes registros (Fig. 5.3b, d) a intensidade de
corrente foi mais elevada para NE (entre 0,15 e 0,25 m/s) que para SW (entre 0,10 e 0,20 m/s) ao
contrrio da S4A.

Figura 5.3: Representao grfica com os principais vetores de intensidade vs. direes de correntes na plataforma
continental interna adjacente a So Bento do Norte e Caiara do Norte, obtidas com sensores S4A e S4. Destaque
para a similaridade de informaes em dois perodos distintos. A-B sensores fundeados em maro/04 e C-D fundeios
realizados em abril/05.

Os dados obtidos no fundeio de abril/05 foram muito semelhantes aqueles do ano 2004,
discutidos anteriormente. Entretanto, destaca-se que os dados registrados no sensor S4A (Fig.
5.3c) apresentaram concentrao entre os azimutes de 250 e 275 (WSW e W), e velocidade
entre 0,30 e 0,35 m/s, bem como a existncia de uma corrente de menor intensidade orientada
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 88
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

predominantemente para nordeste (30 e 60 Az.), com velocidade em torno de 0,10 a 0,20 m/s.
Os dados da S4 (Fig. 5.2d) indicaram correntes predominantes para nordeste (0 e 30 Az.), com
velocidade da ordem de 0,25 m/s. Tambm foram registradas correntes com velocidades
inferiores a 0,25 m/s (maior concentrao em torno de 0,15 m/s) entre os azimutes de 210 e 220
Az.
Os registros obtidos com o CTD/DCS mostraram pontualmente que as principais direes
de corrente eram predominante para oeste-sudoeste, condizente com o padro histrico dos
ventos na regio, e com velocidade de at 0,50 m/s (Figs. 5.4). Direes de corrente para
noroeste so menos freqentes e de menor intensidade (0,10 m/s), sendo correlacionadas com os
ventos matutinos provenientes de nordeste.
Estes vetores so resultantes da combinao direo/velocidade das correntes costeiras e a
direo dos ventos regionais (NE/SW). Vetores de menor intensidade posicionados no quadrante
SE/NW (340 Az.), podem ser reflexos das correntes de mar, ou condicionada pelos ventos
matutinos que atuam com menor intensidade nesta direo (TABOSA & VITAL, 2004; 2005).

Figura 5.4: (A) Grfico de distribuio dos vetores de correntes medidos no fundeio com CTD/DCS em (maro/04).
(B) Principais direes do vento ao longo da costa setentrional do RN. Medies realizadas durante os anos de 2001
e 2002 (CHAVES et al. 2002).

5.2.3 - Mars

A Figura 5.5 representa um diagrama de barras/direo de barras da freqncia da direo


do vetor corrente em funo dos estgios de mar. Nesta figura as direes do vetor corrente
tambm so agrupadas de acordo com estgio de mar preponderante (PM = Preamar, VZ =
Vazante; BM = Baixa-mar, e EN = Enchente), no perodo de 04 a 06 de maro de 2004 e de 12 a
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 89
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

17 de abril de 2005 (ANEXO II; TABOSA & VITAL, 2006).


Como visto anteriormente, as correntes na rea de investigao so predominantes para
sudoeste e nordeste (Fig. 5.2c; d). Na rea de abrangncia do sensor S4a as correntes apresentam
maior disperso e maior intensidade (0,45 m/s, 245Az) do que na rea de abrangncia do sensor
S4 (0,23 m/s, 220Az). Os grficos da S4a indicam a predominncia da mar vazante (VZ) de
leste nordeste e enchente (EN) de oeste sudoeste. A S4 apresenta uma predominncia da mar
vazante (VS) de norte nordeste e enchente (EN) de sudoeste (TABOSA & VITAL, 2004;
2005).

Figura 5.5: Diagrama de barras de freqncia da direo do vetor de corrente em funo dos estgios de mar
calculado para o perodo de 04 a 06 de maro de 2004 das 15h15min s 12h33min e de 12 a 17 de abril de 2005 das
9h00min s 10h30min.

5.2.4 - Condutividade e Temperatura da gua

Os resultados de condutividade (medida em uS/cm), indicam que seu comportamento


uniforme para o perodo de observao, registrando-se pequenas variaes no decorrer do
monitoramento, com mdia em torno de 5,84 uS/cm (Fig. 5.6a).
Sondagens ocenicas realizadas em condies climticas normais, indicam variaes de
condutividade e temperatura da gua muito pequenas, da ordem de 5,69 a 5,87 uS/cm e 29,11 C
a 29,47 C (0,36 C) respectivamente (Fig. 5.6b). Este equilbrio pode ser brevemente
desestabilizado apenas pelas variaes atmosfricas (temperatura, taxa de insolao, ventos, etc.)
que se desenvolveram ao longo do dia. A temperatura do ambiente costeiro e marinho sofreu
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 90
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

variaes diurnas da ordem de 31,7 C a 26,3 C, a umidade do ar de 96% a 88% no perodo da


manh (06h00min) e de 84% a 60% no perodo da tarde (16h00min).

Figura 5.6: Grficos com a distribuio da condutividade (A) e temperatura (B) da gua em relao ao tempo de
fundeio. A linha de condutividade apresentada no grfico acima expressa uma estabilidade do meio aquoso no
instante de investigao. Data: 05/03/04 06h49min; 1,00m (baixamar); 12h43min; 2,10m (preamar).

5.2.5 - Salinidade

As guas do mar contem em seu peso cerca 3,5 % sais, mas tambm gases, substncias
orgnicas e material particulado. A presena adicional dos sais influencia na maioria das
propriedades fsicas da gua do mar (densidade, compressibilidade, ponto de congelamento,
temperatura da densidade mxima) em algum grau, mas no so os fatores que os condicionam.
Duas propriedades que so determinadas pela quantidade de sais na gua so a condutividade e a
presso osmtica. No caso da regio de estudo, foi observado uma salinidade de 37,93 psu a uma
temperatura mdia de 29,2 C. Estes valores a classificam como sendo uma gua hipersalina.
Geralmente considera-se que uma gua hipersalina quando a sua salinidade substancialmente
maior do que a da gua comum do mar, ou seja, superior a 35 psu.

5.2.6 - Ventos

Numa avaliao pontual, foi verificado que no perodo de 11 a 17 de abril de 2005, a


velocidade dos ventos apresentava oscilaes diurnas, relacionadas diretamente pela direo dos
ventos e horrio do dia (Fig. 5.7). Com a chegada dos ventos provenientes de nordeste (perodo
matutino), a velocidade oscilou entre de 10,19 m/s a 6,94 m/s, e para os ventos provenientes de
sudeste (perodo vespertino), os valores obtidos foram de 6,07 m/s a 4,21 m/s (Fig. 5.8).
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 91
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.7: Grfico de temperatura e direo do vento em So Bento do Norte. Medies pontuais realizadas na zona
de praia e na plataforma interna entre os dias de 11 a 17 de abril de 2005, sempre no perodo matutino (~ 5h30min) e
vespertino (~16h30min).

Figura 5.8: Quadro esquemtico com a distribuio dos ventos em So Bento do Norte. Medies pontuais
realizadas na zona de praia e na plataforma interna entre os dias de 11 a 17 de abril de 2005. Modificado de Lurton
(2002) e Projeto Proantar Metero (http://www.cptec.inpe.br/prod_antartica/biblia/beauftab.pdf).

_______________________________________________
1
clima semi-rido, com diversificao quanto umidade, correspondendo a uma ampla rea do clima tropical quente. Assim,
tem-se o clima semi-rido brando, no nordeste do Maranho, Piau e parte sul da Bahia; o semi-rido mediano, no Cear, Rio
Grande do Norte, Paraba, Pernambuco e interior da Bahia; o semi-rido forte, ao norte da Bahia e interior da Paraba, e o semi-
rido muito forte, em pequenas pores do interior da Paraba, de Pernambuco e norte da Bahia.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 92
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

A velocidade do vento variou em funo da direo de chegada dos ventos, onde aqueles
provenientes de nordeste apresentaram velocidades da ordem de 10,19 m/s a 6,94 m/s, e os
provenientes de sudeste oscilaram entre 6,07 m/s a 4,22 m/s (TABOSA & VITAL, 2004; 2005).
A entrada destas variveis climticas no sistema ocenico, associadas movimentao das mars
(mar semidiurna), podem interagir de forma a modificar a dinmica local, bem como, nas
caractersticas fsicas, como, temperatura da gua, salinidade, velocidade e direo de correntes.

5.3 - ANLISE DAS FORANTES HIDRODINMICAS

A regio de cobertura do sensor S4, localizado (Fig. 5.1) na poro interna (sul) do banco
arenoso raso isolado, apresentou caractersticas bastante interessantes. Esta uma regio que
aparece parcialmente protegida pelo banco arenoso marinho raso isolado (Fig. 5.1), de baixa
profundidade de lmina dgua ( 10 m) e com uma morfologia de fundo bastante heterognea.
De acordo com observaes de campo e com a anlise dos grficos (Figs. 5.9 e 5.10), foi possvel
observar uma forte interao entre o corpo arenoso marinho raso isolado e o comportamento
hidrodinmico da rea. Esta grande feio submarina atua como um obstculo inibindo a ao
das ondas e ventos que chegam das pores mais distais dos oceanos. A energia nesta regio
significativamente atenuada, provocando a refrao e reflexo das ondas incidentes. Foi possvel
observar que nesta regio o padro de correntes mais claro e consistente (Figs. 5.9 e 5.10), com
todos os ciclos de mar bem determinados. Em regime de mar de sizgia foi registrada a
existncia de uma variao na altura de mar com valores da ordem de 2,4 m e velocidade de
corrente da ordem de 0,20 m/s. Estes valores diminuem em funo da aproximao do regime de
quadratura, apresentando uma diminuio na altura de mar da ordem de 0,9 m, alm da
velocidade da corrente oscilando em torno de 0,5 m/s (Figs. 5.9 e 5.10). Neste setor, a direo
das correntes apresentou dois conjuntos principais de vetores: um caracterizado por correntes
mais fortes para norte (com oscilaes para NNW-NNE), e o outro por correntes de menor
intensidade, predominantemente para sudoeste (com oscilaes para W-WSW).
possvel identificar que as correntes para norte so influenciadas principalmente pelas
mars de vazante, mas podem sofrer influncia de outras forantes marinhas tais como correntes
de retorno, enquanto as correntes para sudoeste so influenciadas pelas mars de enchente. Ainda
neste setor, foi visto que apesar da temperatura da gua variar muito pouco ( 0,5 C), as mais
altas temperaturas (29,7 C) estariam relacionadas presena de correntes de baixa velocidade
(0,5 m/s), predominantemente para sudoeste (Fig. 5.10).
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 93
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.9: Parmetros hidrodinmicos processados a partir dos dados obtidos pelo sensor oceanogrfico S4 em
maro de 2004.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 94
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.10: Parmetros hidrodinmicos processados a partir dos dados obtidos pelo sensor oceanogrfico S4 em
abril de 2005.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 95
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

A regio de cobertura da S4A inegavelmente mais complexa do que o setor analisado


anteriormente. Esta uma regio aberta, que possibilita a interao entre os ventos regionais, as
ondas ocenicas, as correntes costeiras e as de mar profundo, bem como, outras forantes como a
Corrente Norte Brasileira, correntes de retorno e o Swell. A profundidade neste setor mais
elevada ( 12 m) e a morfologia de fundo so caracterizadas por feies de fundo tipo dunas
grandes a muito grandes tanto longitudinais quanto transversais.
De acordo com anlise dos grficos (Figs. 5.11 e 5.12), foi possvel observar que nesta
regio as correntes so mais irregulares e inconsistentes (Figs. 5.11 e 5.12). Em geral, os ciclos
de mar so bem definidos e apresentam certa similaridade com o outro setor. A amplitude
registrada foi da ordem de 2 m, e velocidade de corrente de 0,35 m/s em regime de sizgia. Estes
valores diminuem em funo da aproximao do regime de quadratura, indicando uma
diminuio na altura da mar para 0,8 m, alm da velocidade da corrente da ordem de 0,15 m/s
(Figs. 5.11 e 5.12). As correntes neste setor atuam preferencialmente para oeste (com oscilaes
para WSW e WNW), dominadas pela mar de enchente ou por correntes ocenicas e/ou ventos
alsios regionais. Este relao pode ser observada nas figuras 5.11 e 5.12, onde as maiores
velocidades (0,25 m/s a 0,35 m/s) foram correlacionadas a esses quadrantes. Correntes para
nordeste apresentam menor velocidade.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 96
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.11: Parmetros hidrodinmicos processados a partir dos dados obtidos pelo sensor oceanogrfico S4A em
maro de 2004.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 97
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.12: Parmetros hidrodinmicos processados a partir dos dados obtidos pelo sensor oceanogrfico S4A em
abril de 2005.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 98
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Devido ao elevado nmero de medies (a cada 5 s) realizadas com os sensores S4A


durante o fundeio em abril de 2005, foi verificado que os grficos de direo e velocidade
produzidos com os dados originais eram quase impossveis de serem analisados ou de se fazer
uma correlao exata da direo e velocidade de corrente tendo como base hora da coleta, as
variaes foram muito grandes em um curto intervalo de tempo (p.ex. variao de at 50 C na
direo e at 0,5 m/s de variao na velocidade), o que gerou uma grande quantidade de rudos.
Para atenuar ou corrigir a influncia destes rudos nos registros foram aplicados
parmetros de correo com auxilio de filtros tipo "n points averaging pass filter" com n=3
points e outro com n=15 points (Fig. 5.13 e 5.14).
Current speed from S4A data 2005 So Bento
using raw and filtered data

45

40

35

30

25 Speed
cm/s

Speed_3pt_filt
20 Speed_15pt_filt

15

10

0
1 27 53 79 105 131 157 183 209 235 261 287 313 339 365 391 417 443 469 495 521 547 573 599 625 651 677 703 729
recording samples every 10mn

Figura 5.13: Grfico apresentando as variaes na velocidade da corrente no local de fundeio da S4A (abril de
2005). Os picos em azul marinho representam os dados brutos, os outros correspondem aos modelos obtidos com a
correo do MATLAB e aplicao de filtro "n points averaging pass filter".
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 99
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Current direction from S4A data 2005 So Bento


using raw and filtered data

400

350

300
360 graus direction

250

Dir
200 Dir_3pt_filt
Dir_15pt_filt

150

100

50

0
1 26 51 76 101 126 151 176 201 226 251 276 301 326 351 376 401 426 451 476 501 526 551 576 601 626 651 676 701 726
recording samples every 10mn

Figura 5.14: Grfico apresentando as variaes na direo da corrente no local de fundeio da S4A (abril de 2005).
Os picos em azul representam os dados brutos, os outros correspondem aos modelos obtidos com a correo do
MATLAB e aplicao de filtro "n points averaging pass filter".

Com a utilizao do filtro n=15 points, foi verificado uma perda no padro da curva e na
qualidade do sinal da direo da corrente com at 75 e at 10 cm no sinal da velocidade do
corrente. Entretanto, usando o filtro n=3 points, pode-se perceber que o padro da curva dos
dados de corrente era preservado, e haveria uma reduo do rudo no sinal, permitindo uma
leitura da direo e da velocidade do corrente com maior clareza.
A anlise dos registros mostra que a corrente mais intensa na regio de fundeio da S4A
(at 0,35 m/s), facilitando entendimento em relao ao setor da S4, onde as correntes so mais
fracas, com reduo de 0,10 a 0,15 m/s em comparao ao setor S4A. Isto significa que no setor
da S4 a tendncia que se tenha um menor transporte de sedimentos. Essa diferena entre
velocidade de corrente e mudana de direo de corrente entre os sensores do S4 e S4A estaria
resultando num processo de sedimentao que pode ser observado com a formao de bancos de
arenosos, gerados em decorrncia desse processo diferenciado de transporte de sedimentos.
Fazendo uma reavaliao geral das informaes obtidas com os sensores oceanogrficos,
foi possvel observar que a hidrodinmica local controlada por dois padres de correntes
orientados inversamente um ao outro. Na poro oeste da rea (setor da S4A), as correntes
estavam orientadas predominantemente para oeste, enquanto na poro leste, as correntes
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 100
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

apresentavam uma tendncia de deslocamento para norte (setor da S4). A zona limitante destes
dois setores estaria localizada prxima ao corpo arenoso marinho raso isolado. Algumas
hipteses poderiam ser levantadas para tentar explicar este comportamento das correntes
marinhas, tendo como elementos de suporte as condies da dinmica local.
Para tentar explicar o que vem ocorrendo nesta regio ser necessrio avaliar de modo
temporal (de mdio a longo prazo), a interferncia de fatores naturais como as variaes na
estaes do ano (primavera, vero, outono, inverno), variaes meteorolgicas (El Nin),
alteraes Globais (terremotos, tsunamis) que poderiam afetar de forma direta ou indireta os
padres de correntes. Um outro elemento que tambm poderia contribuir para mudanas nas
condies hidrodinmicas locais seria a formao de uma corrente de retorno (Fig. 5.15) costeira
oriunda de regies localizadas mais a oeste da rea estudada (p.ex. Galinho ou Guamar).
Para a formao deste tipo de corrente seria necessria existncia de fatores naturais
e/ou antrpicos que modificassem o sistema da hidrulica martima. Entretanto, este tipo de
movimentao de gua verificado com freqncia na regio costeira. Uma das principais causas
para a ocorrncia desta a convergncia de duas correntes de deriva litornea em um ponto ao
longo da praia, que, quando ocorrem, se encontram e fluem em direo ao mar, na forma de uma
corrente costeira estreita e forte (Fig. 5.15).
Correlacionando esta condio hipottica, com os parmetros oceanogrficos e o contexto
geomorfolgico da rea estudada, pode-se dizer que as correntes mais prximas das costa
apresentaram direo e intensidade diferentes do que as observadas em pores mais distais
(modelo hipottico). Essas correntes por sua vez, por apresentarem caractersticas hdricas
diferentes (velocidade, direo, densidade ou salinidade) poderiam gerar uma circulao local em
gua rasa, que por sua vez provocaria menor transporte de sedimentos, e uma deposio mais
rpida. Entretanto, do lado mais profundo (poro a oeste do banco arenoso raso isolado; S4A;
Fig. 5.15), as correntes foram caracterizadas por maiores velocidades, ventos e ondas mais
expressivos bem como uma maior pista para estes agentes se interagirem. Desta forma haveria
possibilidade de maior turbilhonamento da gua, que manteria os sedimentos em suspenso
constantemente ao longo de toda a coluna da gua. Assim, esta regio teria uma menor
probabilidade do sedimento ser depositado no fundo marinho e, portanto, serem carreados para
regies mais calmas e depositados em funo do enfraquecimento das correntes, que levariam os
sedimentos para regies prximas ao sensor S4, aonde a velocidade de corrente quase nula ou
muito prxima a isso.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 5: HIDRODINMICA COSTEIRA. 101
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 5.15: Modelo hipottico para gerao de uma zona de circulao dgua e a formao das correntes de
retorno prximo costa. Medidas realizadas no perodo de 04 a 06 de maro de 2004 das 15h15min s 12h33min e
de 12 a 17 de abril de 2005 das 9h00min s 10h30min.

Neste caso, a existncia desta corrente de retorno poderia ser um fator condicionante para
a formao e sustentabilidade do banco arenoso marinho raso isolado e das formas de leito tipo
duna. Ou seja, poderia se dizer que a morfologia de fundo tem seu controle subordinado ao
padro de correntes regionais, mas controladas por padres localizados.
CAPTULO 6
Interpretao da Sedimentao de Fundo Marinho

6.1 - INTRODUO

A sedimentao na plataforma continental nordeste do Brasil reflete caractersticas da


rea fonte, do clima, do sistema de drenagens e do ambiente tectnico. Devido ao clima tropical
e sedimentao terrgena desprezvel, essa plataforma estreita (largura mdia de 63 km) e rasa
(na grande maioria atinge profundidades no superiores a 40 m, exceto a noroeste de Natal onde
mais rasa que 20 m). uma das poucas reas abertas do mundo onde uma plataforma estvel e
aberta apresenta-se coberta, quase inteiramente, por sedimentos carbonticos biognicos (VITAL
et al. 2005).
De acordo com Coutinho (2000), a anlise da morfologia e da distribuio dos diversos
tipos de sedimentos da plataforma continental do nordeste, mostra uma plataforma interna
limitada pela isbata de 20 m, com relevo suave e com irregularidades devido presena de
recifes, canais e ondulaes; capeada por uma areia terrgena, com pouco cascalho e lama.
Os estudos sobre os depsitos marinhos quaternrios da costa norte do litoral do Rio
Grande do Norte foram iniciados no final do sculo passado, e obtiveram como enfoque principal
as rochas praiais (beachrocks) e sedimentos de intermars (SRIVASTAVA & CORSINO, 1984;
LUCENA, 1997), e os depsitos lagunares e lacustres (MELO, 2000). Contudo, as primeiras
idades absolutas s foram obtidas a partir da dcada de 90 em rochas praiais (OLIVEIRA et al.
1990; BEZERRA et al. 1998; BEZERRA & VITA-FINZI, 2000; CALDAS, 2002;
STATTEGGER et al. no prelo; BARRETO et al. 2004; CALDAS et al. 2006) e posteriormente
em depsitos deltaicos (SILVA, 1991).
Na plataforma estes estudos so mais escassos (TESTA et al. 1994; COSTA NETO,
1997; PESSOA NETO, 1999; TABOSA et al. 2001; VITAL et al. no prelo) quando comparado a
outras regies do Brasil e datao completamente ausente. Esta escassez de dados, muito
provavelmente, est relacionada sua profundidade rasa e presena de obstculos proeminentes
(recifes), que dificultam a navegao (VITAL et al. no prelo).
Testa et al. (1994) analisando em detalhe uma rea na plataforma continental de Touros
(RN), e utilizando imagens Landsat TM e mergulhos, definiu quatro zonas sedimentares: uma zona
trbida sublitornea, uma zona de faixas de areia, uma zona de dunas subaquosas e uma zona
litificada.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 103
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Costa Neto (1997), estudando a plataforma adjacente foz do rio Au, identifica 13 fcies
sedimentares, constitudas principalmente por sedimentos terrgenos e bioclsticos, inconsolidados
e de granulometria variando de cascalho a lama.
Pessoa Neto (1999), numa avaliao mais regional, apresenta que nos ambientes
marinhos rasos, da Bacia Potiguar, ocorre uma sedimentao mista de sedimentos carbonticos e
siliciclsticos. Vrios so os fatores que podem influenciar na formao deste tipo de
sedimentao. Os mais comuns seriam a variao eusttica, subsidncia, clima, proximidade das
fontes siliciclsticas, morfologia da plataforma e atuao das correntes marinhas (KENNET,
1982; PESSOA NETO, 1999). importante ressaltar, que o clima neste tipo de sedimentao
exerce um papel importante no controle composicional. Entretanto, ele ir influenciar de maneira
diferenciada em cada domnio. Se por um lado o clima ir interferir em variveis como
salinidade, temperatura, circulao de gua, suprimento de nutrientes, etc., ao longo da
sedimentao carbontica. Por outro lado, o clima ser responsvel por controlar parcialmente a
taxa de influxo siliciclstico (BLATT et al. 1980; KENNET, 1982; PESSOA NETO, 1999).
Tabosa (2000) baseado na classificao de Dias (1996) descreveu que a cobertura
sedimentar da plataforma adjacente a So Bento do Norte constituda por sedimentos
litoclstico (carbonatos < 30%), sedimento lito-bioclstico (carbonatos 30 a 50%), sedimento
biolitoclstico (carbonatos 50 a 70%) e sedimento bioclstico (carbonatos > 70%).
Vital et al. (no prelo), utilizando a classificao de Freire et al. (2000), reconhece na
plataforma interna setentrional do Rio Grande do Norte, no trecho compreendido entre Guamar
e Macau, 16 fcies distinta representando as 10 fcies principais em um mapa de distribuio de
sedimentos para esta regio (Fig. 6.1). Estes autores substituem o prefixo lito utilizado por Freire
(op. cit.) por silici tendo em vista o mesmo ser mais apropriado para a cobertura sedimentar
presente nesta regio.
De acordo com Vital et al. (no prelo) a fcies areia siliciclstica ocorre ao longo da
costa, na regio entre Guamar e foz do rio Au (Macau), em reas de fundo submarino onde as
formas de fundo so bem desenvolvidas, com uma boa visibilidade e representadas pelas dunas
longitudinais com 2 a 3,5 m de altura. As dunas longitudinais bem visveis tendem a concentrar
areia siliciclstica nas pores mais altas (crista); enquanto areias silici-bioclsticas com
grnulo e cascalho e areias biosiliciclsticas com grnulo e cascalho concentram-se nas partes
mais profundas entre as dunas de areia (calhas). Entretanto, devido escala utilizada na carta
sedimentolgica da Figura 6.1 estas trs fcies no foram diferenciadas, sendo representadas
apenas pela fcies areia siliciclstica. Os sedimentos constituintes desta fcies apresentam
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 104
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

granulometria variando de areia mdia a grossa, os gros so moderadamente a pobremente


selecionados, variando de subangulosos a arredondados com grau de esfericidade predominando
na classe esfrica a muito esfrica.
A fcies lama terrgena est limitada s reas prximas a desembocadura dos rios e/ou
braos de mar existente na regio, sendo mais proeminente na poro a leste do rio Au, cujos
sedimentos em suspenso so levados pela deriva litornea ao atingirem o mar. A fcies marga
arenosa, lama calcria e marga calcria ocorrem preenchendo o canyon submerso, resqucio
do antigo vale do rio Au, aumentando o contedo de carbonato medida que se distancia da
costa. A margem leste do canal relativamente ngreme e pronunciada, tendendo a concentrar
lama calcaria, enquanto a margem oeste consiste apenas de um declive suave onde h uma maior
concentrao de marga calcaria.
A fcies areia biosiliciclstica ocorre de forma aproximadamente elptica, na regio
offshore entre o a foz do rio Au e a Ponta do Tubaro em fundo plano. Esta fcies ocorre ainda
na forma de uma faixa contnua offshore acompanhando a isbata de 10 m, aps o trmino das
areias siliciclsticas. Neste caso, as formas de fundo apresentam menor dimenso que as
desenvolvidas nas areias siliciclsticas e esto orientados preferencialmente na direo de
nordeste para sudoeste (dunas transversais), evidenciando diferentes regimes hidrodinmicos.
A fcies areia silicibioclstica ocorre preferencialmente offshore, circundando a fcies
areia biosiliciclstica, prximo foz do rio Au, apresentando formas de fundo menos
desenvolvidas (menos visveis) que a fcies areia siliciclstica, embora com a mesma direo.
Provavelmente, estas formas de fundo so menos visveis na imagem de satlite devido
presena dos carbonatos que no apresentam reflexo to intensa quanto s areias siliciclsticas
constitudas predominantemente de quartzo.
As areias bioclsticas ocorrem preferencialmente como uma faixa contnua aps a areia
biosiliciclstica, diferenciando-se da mesma apenas pela maior profundidade; ocorre ainda aps a
foz do rio Au, onde se desenvolvem as formas de fundo aproximadamente paralelo a costa
(Dunas longitudinais). Estas formas de fundo apresentam entre 2 a 1,5 m de altura e tendem a
concentrar areia bioclstica nas pores mais altas (crista); enquanto areias bioclsticas com
grnulo e cascalhos concentram-se nas partes mais profundas entre as formas de fundo. Assim,
na carta sedimentolgica estas duas fcies so indistintas, sendo representadas apenas pela fcies
areia bioclstica.
O cascalho bioclstico ocorre preferencialmente em profundidades maiores de 25 m,
acompanhando esta isbata. O cascalho siliciclstico e em menor proporo o cascalho
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 105
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

bioclstico, ocorre na forma de bolses em reas mais rasas, onde o fundo submarino plano.

Figura 6.1: Carta sedimentolgica para a plataforma continental brasileira entre Galinhos e Macau, NE Brasil
(Modificado de VITAL et al. no prelo).

Os sedimentos presentes no fundo marinho adjacente a So Bento e Caiara do Norte


foram classificados de acordo com Freire et al. (2000) com as modificaes de Vital et al. (no
prelo) para efeitos de comparao. A distribuio dos mesmos pode ser observada na figura 6.2.
Estudos mineralgicos de detalhe so aqui apresentados pela primeira vez para esta regio,
subdivididos em dois grandes grupos: Siliciclsticos e Bioclsticos.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 106
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.2: Distribuio de sedimentos de fundo na plataforma continental adjacente a So Bento do Norte

6.2 - CLASSIFICAO E DISTRIBUIO DOS SEDIMENTOS SILICICLSTICOS

Os sedimentos siliciclsticos arenosos concentram-se preferencialmente prximo costa,


constituindo as dunas submersas e o banco arenoso raso isolado. Os siliciclsticos argilosos so
observados em menor quantidade prximos costa e na regio de talude.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 107
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

6.2.1 - Sedimentos Arenosos

Este fcies compe-se, geralmente, de sedimentos terrgenos de origem continental,


litornea ou paleo-fluvio-marinho. Contudo, esta ltima origem seria pouco pertinente para o
contexto atual da regio de So Bento do Norte, visto que, na rea no se observa nenhum
registro recente de sistema fluvial transportando sedimentos do continente para oceano.
Possivelmente, o aporte sedimentar marinho na regio de estudo, estaria sendo alimentado
principalmente por depsitos litorneos e marinhos distais. Estes materiais poderiam ser
transportados para o oceano por meio de processos naturais, que incluem fluxo gravitacional
(como corrente turbidez), vento, dentre outros.
A cobertura sedimentar arenosa da rea em estudo constituda por sedimentos na frao
areia e de composio quartzosa, com pouca ou, muitas vezes, sem frao fina. Os gros de
quartzo so, em sua maioria, de tamanho mdio a fino, e muito raramente atingem a frao areia
grossa, geralmente variam de subangulosos a subarredondados, bem selecionados, e esfericidade
mdia a baixa. Os componentes biognicos nunca ultrapassam 40%, sendo composto de
fragmentos de algas calcrias, de conchas e de foraminferos. A associao de foraminferos ir
depender da composio granulomtrica da frao areia.
Como acessrios, foram observados ainda uma concentrao de minerais pesados. Estes
minerais foram classificados de estveis a ultra-estveis, representados por opacos, zirco,
turmalina, e estaurolita como essenciais, e cianita, epdoto, hornblenda andaluzita, silimanita e
granada como acessrios. No geral, os gros encontravam-se bastante corrodos/desgastados,
evidenciando um longo transporte e/ou forte retrabalhamento.
Na frao correspondente a areia muito fina, dos fcies Areia Siliciclstica e
Siliciobioclstica, os minerais pesados constituem cerca 10% do volume total da amostra, e
representavam uma assemblia estvel a ultra-estvel, formadas basicamente por zirco,
turmalina e estaurolita. Nesta frao, os minerais opacos representavam cerca de 90% do volume
total da amostra de pesados, e os demais 10% estavam condicionados aos minerais transparentes.
Um detalhe importante que foi observado, que esta concentrao de pesados (opacos sobre os
transparentes), tornava-se mais acentuada ao se distanciar da costa em direo ao oceano. Os
minerais transparentes foram classificados como essenciais e a mineralgica bsica formada por
zirco, turmalina, estaurolita e tendo como acessrios a granada, cianita e epdoto; e
excepcionalmente a hornblenda.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 108
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

No fcies Cascalho Biosiliciclstico a presena de minerais pesados foi extremamente


insignificante, atingindo percentuais que no ultrapassavam 1% do volume total da amostra. A
assemblia mineral existente neste fcies semelhante a que foi descrita anteriormente.
Uma segunda assemblia mineral foi caracterizada por uma maior concentrao de
minerais transparentes, constituda basicamente por turmalina, granada e hornblenda, sendo este
ltimo caracterizado como mineral acessrio, o que determinaria uma assemblia mineral pouco
estvel. A concentrao de minerais pesados analisados nesta amostra, representava cerca de
70% do volume total do sedimento.
As amostras analisadas que apresentam caractersticas compatveis com as rochas da
Formao Barreiras apresentaram uma assemblia mineral caracterizada por seqncia ultra-
estvel. Em geral, estas amostras eram constitudas predominantemente por minerais opacos, e
de forma subordinada por minerais transparentes. A presena dos pesados correspondia a um
percentual que poderia varia de 1% a 5% do volume total da amostra na frao de areia muito
fina, e a sua mineralogia era composta quase que exclusivamente de zirco, este mineral se
apresentava bastante arredondada e na maioria das vezes exibia um hbito prismtico.

6.2.2 - Sedimentos argilosos

A histria de qualquer sedimento argiloso inicia-se com a decomposio de feldspatos ou


de qualquer outro mineral fino que tenha na sua composio a presena de aluminossilicatos.
Com isso, pode-se dizer que os argilominerais so os produtos finais oriundos desta
decomposio. Alguns sedimentos clsticos, finamente divididos, como as cinzas vulcnicas no
apresentam a mesma histria evolutiva, embora tambm exibam granulao fina. Deste modo, os
argilominerais no so componentes essenciais de todos os sedimentos extremamente finos
(SUGUIO, 2003).
O nome argilomineral usado como termo petrogrfico para designar um mineral,
enquanto o termo argila, ser utilizado em correspondncia a uma faixa de dimenses de
partculas (granulometria) na anlise mecnica de rochas sedimentares e do solo.
Para se avaliar a constituio dos argilominerais depositados ao longo da plataforma
continental adjacente a So Bento do Norte, foi necessrio selecionar um percentual
representativo de amostras do fundo marinho (21 exemplares) que contivessem na sua
composio indcios e/ou fragmentos de minerais na frao argila. Neste caso, para anlise
qualitativa deste argilominerais, foi utilizado o mtodo de difrao de raios X. A utilizao desta
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 109
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

tcnica tambm se fez necessria para a identificao de outros constituintes que no os


argilominerais. Neste caso, a interpretao auxiliou na identificao de minerais de quartzo.
Estes ocorrem em grande quantidade nas amostras de fundo, o que dificulta a identificao e
caracterizao dos demais fcies que possam ocorrer associadas lama terrgena. Estas, tambm
podem ser encontradas na literatura descritas como vasas terrgenas. Tal fcies, normalmente
encontrada em reas em que a plataforma interna relativamente tranqila (COUTINHO, 2000),
como foi o caso de algumas pores da rea estudada (Fig. 6.2). As amostras analisadas
apresentaram diferentes tonalidades de cores, podendo variar de marrons at cinzas, com
predomnio de silte e argilas e pobres em fraes grossas, como tambm em restos de
organismos. Os poucos organismos encontrados nestes fcies foram foraminferos, ostracoides e
fragmentos algais.
Para validao das interpretaes foram feitos dois tipos de anlise, num primeiro
momento foi adotado o procedimento normal e num segundo instante foi incorporado o processo
de solvatao com etilenoglicol Glicolagem. Ao submeter argila a uma atmosfera de
etilenoglicol ocorre uma expanso do espao interfoliar (001) dos argilominerais, fazendo variar
a dimenso do retculo segundo o eixo C (Fig. 6.3). A resposta para este tipo de interveno
estar representada nos difratogramas com o deslocamento dos picos, que iro facilitar a
identificao dos tipos minerais, puros ou coexistentes numa rocha simples ou interestratificados
(NEVES, 1968).
Diversos mtodos so utilizados na anlise quantitativa atravs da difrao de raios X,
tendo como premissa bsica o fato de considerarem os efeitos da absoro sobre as intensidades
e utilizarem as intensidades integradas atravs das comparaes entre picos arbitrariamente
(GOLD et al. 1983; SANTOS, 1989; CHEN, 1997; GOBBO, 2003). A observao baseada no
material cujo pico (001) expande de 14 para 17 , quando glicolado, considerado com um
mineral do grupo da esmectita. A rea deste pico foi utilizada como sua medida de abundncia
relativa. Devido ao fato deste pico expandido ser muito largo e ocorrer a um ngulo 2 baixo,
tornando-se difcil o estabelecimento de uma linha base, e por conseqncia, a medida da rea
deste pico (VITAL, 1988; SANTOS, 1989; ALBERS et al. 2002). Os outros minerais apresentam
caractersticas prprias que dificultam mais ainda a sua identificao. A Caulinita e a Clorita,
p.ex., apesar deterem os picos 7,0 e 3,5 coincidentes, nas amostras normais e glicosadas eles
no se alteram. A illita facilmente identificada se observada as seqncias basais 10; 5;
3,3; 2,3, contudo, ela tambm no afetada pela glicolagem (VITAL, op. cit.).
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 110
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.3: Quadro para identificao de argilominerais, onde G - processo de solvatao com etilenoglicol (ou
glicerol) Glicolagem e N - procedimento geral (anlise direta). Modificado de Chen, 1977.

Os argilominerais identificados nas amostras de fundo marinho (lama terrgena)


correspondiam principalmente aos sedimentos do grupo da esmectita e da caulinita, e
subordinadamente ao da mica e clorita. Os difratogramas representavam uma assemblia mineral
constituda por: Caulinita, Ilita, Esmectita, Clorita, Feldspato de Potssio (KF) e Quartzo. Para a
classificao destes, foi utilizada a tabela proposta por Chen (1997).
As caulinita, so silicatos de alumnio hidratado [(Al2Si2O5(OH)4), com 39,5% Al2O3 -
46,5% SiO2 - 14,0% H2O]. O grupo da caulinita tambm conhecido como grupo dos canditos,
sendo constitudo principalmente por: caulinita, dickita, anauxita - Al2Si3O7(OH)4, nacrita,
halloysita-Al2Si2O5(OH)4.2H2O, meta-halloysita. Geralmente, ocorrem associados a minerais
aluminosos, solos e produtos de alterao, condicionados instabilidade dos feldspatos,
feldspatides e outros silicatos, durante o intemperismo qumico e tambm hidrotermal. Podendo
ainda, se formar em decorrncia de processos diagenticos em bacias sedimentares.
A esmectita, um mineral do grupo das montmorilonitas (Mg, Ca)O.Al2O3Si5O10.nH2O,
compostas por silicato de alumnio, magnsio e clcio hidratado sua origem pode ser
resultante da transformao das ilitas.
A ilita {(K,H3O) (Al,Mg,Fe)2 (Al,Si)4O10 [(OH)2,H2O]}, por sua vez um argilomineral
cuja estrutura est essencialmente relacionada com as classes das micas hidratadas.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 111
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Os grficos (difratogramas) obtidos com as anlises de difrao de raios X (Figs. 6.4, 6.5
e 6.6), apresentaram de uma forma geral, diferentes padres de picos, representados por
mudanas na relao de distncias interplanar () e posio angular (2). Praticamente todas as
amostras analisadas para a regio estudada apresentaram caractersticas comuns, com pouca ou
nenhuma variao significativa na superposio de picos. Para descrio destes picos foi
utilizado as referencias da literatura especializada, como p.ex. Neves (1968); Chen (1977);
Santos (1989); Riccomini (1996); Albers et al. (2002).
Os difratogramas de raios X representados nas figuras 6.4 e 6.5 correspondem a exemplos
dos resultados obtidos. Os resultados indicam que para a ilita o pico (9,92) se manteve
inalterado, a intensidade baixa (impulso: 1274), e a forma estreita com ngulo [2] 8,9; a
caulinita apresenta picos de 7,12 e 3,56, com intensidade alta (impulso: 5141 e 5041), forma
estreita e longa, ngulo 12,41 e 24,95 [2] respectivamente. A reflexo basal (001) da
esmectita apresenta pico de 16,8, tem intensidade muito baixa (impulso: 745), forma achatada e
larga e ngulo [2] 5,25.

Figura 6.4: Classificao dos argilominerais com base nos modelos propostos por Santos (1989) e Chen (1997). No
difratograma a linha em preto representa valores obtidos de acordo com o procedimento geral e em vermelho aps
solvatao com etilenoglicol. Destaca-se o deslocamento do pico da esmectita. Amostra n SB-172.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 112
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.5: Classificao dos argilominerais. No difratograma a linha em preto representa valores obtidos de acordo
com o procedimento geral e em vermelho aps solvatao com etilenoglicol. Destaca-se o deslocamento do pico da
esmectita. Amostra n SB-158.

Figura 6.6: Classificao dos argilominerais. No difratograma a linha em preto representa valores obtidos de acordo
com o procedimento geral e em vermelho aps solvatao com etilenoglicol. Destaca-se o deslocamento do pico da
esmectita. Amostra n SB-144.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 113
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

A anlise semi-quantitativa desses minerais mostrou que a caulinita o mineral


predominante, seguido da illita, da esmectita e subordinadamente picos de quartzo,
illita/esmectita, KF, calcita, alm de minerais que constituem o grupo das zelitas e da clorita
(Figs. 6.6 a 6.9). Esta ordem de abundncia foi observada em praticamente todas as amostras
analisadas, com assemblia de minerais formada por caulinita >> illita > esmectita, observando-
se ainda traos de outros minerais, e a presena significativa do quartzo.

Figura 6.7: Modelo utilizado para anlise semi-quantitativa dos argilominerais por amostra. As reas coloridas
representam poro quantificada dos picos e a linha vermelha indica o limite a ser medido. ngulo de difrao
aplicado para radiao CuK. Difratograma da argila aps a solvatao com etilenoglicol. Valores obtidos para a
amostra n SB-172: esmectita 3,21% (16), illita 7,29% (9), caulinita 44,31% (3,5) e quartzo 23,03% (3,34).

A anlise semi-quantitativa de todas as amostras que continham minerais na frao argila,


indicavam a existncia de uma compatibilidade gentica entre todas as amostras Esta relao
indica que a origem destes minerais tenha sido produzida por uma mesma rea/rocha fonte e em
uma mesma condio temporal. Em uma mesma amostra, o percentual de variao de cada
argilomineral foi muito significativo (Fig. 6.8). Entretanto, quando a comparao se dava com
relao aos mesmos minerais, as variaes eram pouco significativas, independentemente da sua
localizao ou profundidade ao longo da plataforma (Fig. 6.9). De acordo com a anlise dos
resultados obtidos, foi possvel identificar uma nica assemblia mineral, distribuda por toda a
plataforma interna e mdia. Entretanto, variaes pontuais no percentual de alguns dos
argilominerais foram registradas de forma isolada. Por exemplo, a concentrao de illita na
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 114
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

amostra SB-153 foi superior aos valores obtidos para a caulinita. A presena da illita s foi
registrada novamente na amostra SB-152.
A maior concentrao de sedimentos finos ficou restrita a reas prximas a Ponta do
Farol de Santo Alberto e a linha de costa, embora, outros pontos da plataforma tambm
indicassem a presena destes argilominerais (Fig. 6.9). A maior concentrao de argilominerais
nestes locais provavelmente estaria relacionada presena de substratos da Formao Barreiras,
bem como a depsitos lagunares pleistocnicos, relacionados a sistema ilha barreiras,
desenvolvidos em perodos transgressivos.

38,39%
42,19%

7,02%
12,40%
Caulinita (7) Illita (9)
Esmectita (16) Quartzo (3,34)

Figura 6.8: Percentual dos argilominerais ao longo da plataforma interna e mdia adjacente a So Bento do Norte.

Figura 6.9: Mapa de distribuio semi-quantitativa dos argilominerais ao longo da plataforma interna e mdia
adjacente a So Bento do Norte.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 115
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

As rochas fontes destes argilominerais ainda um ponto de questionamento, visto que na


regio no existe atualmente nenhum tipo de aporte fluvial que possibilite o reabastecimento de
sedimentos de argila na plataforma interna. Uma das possibilidades levantada para se determinar
a origem destes minerais estaria correlacionada presena de sedimentos da Formao Barreiras,
esta Formao pode ser facilmente identificadas ao longo de toda a regio, tanto na poro
continental, quanto localmente na poro submersa. O material sedimentado na rea estudada
poderia ser considerado como produto de alterao/residual de diversos tipos de rochas
(principalmente da Formao Barreiras), que seriam lixiviadas, transportados e depositados ao
longo do tempo na plataforma interna por ao dos ventos, das chuvas, e pela ao das ondas e
correntes ou ainda carreados regionalmente de outras regies localizadas a montante da rea, e
transportadas por meio da deriva litorneas e das correntes costeiras.
Diante da diversidade composicional possvel que os sedimentos de argila encontrados
especificamente nesta rea tenham a sua origem subordinada as rochas magmticas (vulcanismo
Macau ou Cear - Mirim) como presena de esmectita (montmorilonita), alm de sedimentos
oriundos da Formao Barreiras (sedimentao de origem terrgena), que explicariam a
significativa presena da Caulinita (resultante de intemperismo fsico tpico de clima rido).

6.3 - CLASSIFICAO E DISTRIBUIO DOS SEDIMENTOS BIOCLSTICOS

Em se tratando da presena de sedimentos bioclsticos, parte-se do pressuposto que eles


coexistam em praticamente todas as partes dos oceanos. Entretanto, eles podem ser diferenciados
pela sua composio e por suas caractersticas petrogrficas, que passariam a ter como
condicionante principal o ambiente de deposio. Esta caracterstica passa a ter relevncia,
quando se observa expressiva extenso de sedimentos carbonticos na plataforma brasileira, o
que sugere a existncia de uma estabilidade nas condies ecolgicas marinhas favorveis ao
desenvolvimento desses organismos. Neste tpico, sero detalhados alguns aspectos referentes
constituio, composio e distribuio espacial destes sedimentos ao longo da faixa estudada.
Os sedimentos bioclsticos encontrados neste litoral apresentavam-se concentrados nas
profundidades mais elevadas da plataforma interna, recobrindo praticamente todo o assoalho
ocenico ou ainda, sendo depositados nas regies depressivas formadas entre as cristas e calhas
das dunas subaquosas. A maior parte destes sedimentos foi observada a partir da isbata de 10 m,
aumentando gradativamente em percentual e diversidade de composio at prximo a isbata de
25 m, quando a partir da se observou uma maior concentrao cascalhos biognicos.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 116
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Nesta regio, foi observada uma ativa produo carbontica orgnica que se traduz
principalmente pelo desenvolvimento de fundos marinhos constitudos principalmente por algas
calcrias. Estas algas so consideradas componentes marcantes em quase todas as bacias
sedimentares mesozicas do nordeste brasileiro. Geralmente, apresenta diversos tamanhos e
natureza (marinha ou no), tendo suas origens intimamente ligadas abertura do Oceano
Atlntico Sul durante o Neojurssico a Neocomiano (SRIVASTAVA, 2003).

6.3.1 - Sedimentos Bioclsticos Carbonticos

Os sedimentos biognicos mais comuns encontrados na rea estudada foram compostos


predominantemente de fragmentos de organismos marinhos, dentre os quais, podem ser
destacados os moluscos, os foraminferos, os briozorios e os ostracoides, alm de um
significativo percentual de algas calcrias. Estes depsitos so formados principalmente por algas
da famlia Coralinaceae, subfamlia Melobesiae, tendo na sua constituio a presena de uma ou
mais espcies associadas.
Estudos realizados no litoral de Pernambuco demonstraram a existncia destes mesmos
depsitos de algas calcrias (famlia Coralinaceae) ao longo de toda a costa. De acordo com as
pesquisas realizadas por Manso (2003), estes depsitos so compostos por 75% a 95% de
carbonato de clcio, 4% a 10% de carbonato de magnsio e ainda de oligoelementos.
Geralmente, o limite superior de ocorrncia destas algas calcrias estava relacionado diretamente
ao fim da influncia terrgena, que tende a ocorrer por volta dos 25 m (semelhantemente ao que
ocorrer no litoral Potiguar). Manso (2003) descreve ainda, que conjuntamente com as algas
coralinas, as algas verdes calcificadas, constituem importantes depsitos geradores de sedimentos
biognicos.
Na plataforma continental externa adjacente a So Bento do Norte, essa sedimentao
bastante variada, tendo destaque para a grande concentrao de cascalhos biognicos.
A granulometria dos sedimentos analisados foi bastante heterognea, podendo variar
desde grosso at muito fino. Neste ultimo caso, lama calcria muito fina, que teria sua origem
associada a uma decomposio bioqumica.
Outros aspectos relevantes condio qualitativa destes organismos foram avaliados com
o objetivo de se tentar correlacionar a sua existncia atual com a sua fonte de origem. Esses
sedimentos poderiam ser procedentes de fontes marinha, terrestre, ou ainda oriundo da prpria
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 117
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

atividade microbiana no sedimento. Grupos de compostos orgnicos com caractersticas destas


trs grandes fontes geradoras foram observados em todas as amostras analisadas.
Entretanto, todos os dados paleoecolgicos e tafonmicos obtidos mostraram que
reconstruir o habitat ou a condio de gerao desses organismos seria muito difcil, e no
poderia ser estabelecida sem o prvio conhecimento das condies paleoclimticas, fonte
nutricional, grau de estresse ambiental (variao na salinidade), etc. As caractersticas
morfofuncionais e tafonmicas das conchas dos bivalves, p.ex, poderiam constituir, em conjunto,
importantes ferramentas para se determinar dinmica sedimentar do habitat dos organismos
(GHILARDI, 1999).
A partir de uma anlise quantitativa e qualitativa das amostras de fundo da plataforma
interna de So Bento do Norte, litoral Nordeste do Brasil, foi possvel identificar uma extensa
variedade organismos biognicos. Este estudo mostrou-se importante, mediante a grande
potencialidade de fossilizao, as conchas de moluscos tornaram-se importantes marcadores para
a geologia e a paleontologia, atualmente serve como indicadores nos estudos de estratos
terrestres, datao da idade da terra, distribuio geogrfica e co-evoluo e at, em filogeografia,
podendo ainda ser utilizada como uma importante ferramenta na prospeco e explorao dos
hidrocarbonetos.
A identificao destes sedimentos apresentou um elevado grau de dificuldades, tendo em
vista que boa parte do material selecionado encontrava-se intensamente fragmentado, o nmero
de exemplares inteiros era pequeno e nenhum exemplar foi preservado em posio de vida. O
cenrio geral de ocorrncia destes organismos marcado por um ambiente de guas rasas
(profundidades inferiores a 20m), topografia relativamente plana e com baixa influncia da ao
das ondas de tempestade. Dentro deste domnio foi possvel identificar e classificar diferentes
nichos de ocorrncias de organismos.
Para a classificao taxonmica dos invertebrados foram utilizadas as descries
desenvolvidas por Wilmoth (1967), Abbott (1968), Rosmeissen (1969), Dance (1974) Abbott &
Dance (1986), Boardman et al. (1987), Dance (2002). Dentre os principais exemplares
encontrados na plataforma de So Bento do Norte, destacam-se os descritos na figura 6.10:
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 118
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.10: Distribuio taxonmica (conquiliologia) e percentual de ocorrncia por amostra encontrada na
plataforma interna de So Bento do Norte.

A Classe Bivalvia, tambm conhecida como Pelecypoda ou Lamellibranchia.


Caracterizam-se por moluscos que possuem uma concha com duas valvas articuladas, incluindo
formas populares como ostras e mexilhes. Na identificao dos bivalves so utilizados alguns
caracteres tais como morfologia e microestrutura da concha, tipo de charneira, cicatrizes
musculares, presena ou ausncia de sinus palial e a morfologia das brnquias.
Os bivalves j habitam a Terra desde o incio do perodo Cambriano, h mais de 500
milhes de anos, alcanando maior auge na era Mesozica. Desde ento eles ganharam cada vez
mais importncia e tornaram-se, a partir do Cretceo, um dos mais importantes elementos da
fauna marinha (Fig. 6.11).

Figura 6.11: Diversidade dos moluscos bivalves desde sua origem (compilado de ANDRADE & SEELING, 2000).

Para os bivalves, foi possvel determinar que 88% das amostras analisadas neste estudo
apresentaram algum exemplar desta classe. Foram classificados dez tipos diferentes de
superfamlias, classificadas por Tellinoidea, Pectinoidea, Cardioidea, Mytyloidea, Arcoidea,
Veneroidea, Mactroidea, Lucinoidea, Anomiodea e Ostracoidea (Fig. 6.10), e cada uma delas
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 119
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

continha nmero de espcies diferentes (Fig. 6.12). Em alguns casos, seus exemplares poderiam
atingir percentuais da ordem de 80% numa mesma amostra. Apresentam-se com dimenses
desde 0,1 cm at 3,5 cm.
Devido s dificuldades anteriormente referidas (material fragmentado, falta de
exemplares para comparao), no foi possvel fazer a classificao taxonmica completa de
todas as espcies existentes.

Figura 6.12: Descrio taxonmica de alguns exemplares da Classe Bivalve (conquiliologia).

Os gastrpodes (gr. gaster = ventre + podos = p) so do grupo de moluscos mais


numeroso e diversificado, representando mais de 4/5 das espcies do filo. Apesar de algumas
espcies serem terrestres (cerca de 20 mil), a maioria aqutica, principalmente marinha (cerca
de 60 mil). Esta classe foi a segunda mais importante identificada na rea, O tamanho dos
espcimes foi muito variado, tendo-se observado desde minsculos caracis aquticos com 0,1
cm at 2 cm. Os principais exemplares encontradas so da superfamlia Muricoidea,
Crepiduloidea e Philinoidea (Fig. 6.13). Foram identificados em 88% das amostras e constituam
por volta de 5% a 20% delas (Fig. 6.10). Estes organismos esto distribudos desde a zona
intermars at as regies mais profundas da plataforma.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 120
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.13: Descrio taxonmica de alguns exemplares da Classe Gastrpodes (conquiliologia).

Filo Bryozoa (Bryo = musgo / Zoa = animal) so animais invertebrados, coloniais,


principalmente marinhos, que pelo fato de serem bentnicos e viverem fixos a um suporte, so
muito sensveis s variaes das caractersticas fsico-qumicas da gua, da hidrodinmica e do
tipo de substrato da rea. Essas mudanas so refletidas pelo padro de distribuio das espcies,
pelo tipo de forma de colnia predominante, pelas alteraes no tamanho do indivduo (zocios)
e pelo tipo de calcificao de sua parede frontal.
Dentre todos os indivduos identificados, s foi possvel catalogar um exemplar deste filo,
sendo o mesmo pertencente classe Eusdistoma, e est em representado em 65% das amostras,
com cerca de 10% a 20% de exemplares por amostra (Fig. 6.10). Suas dimenses podem variar
desde 0,2 cm at 1,2 cm (Fig. 6.14).
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 121
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.14: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Bryozoa.

Filo Annelida (annelus = pequeno anel) apresenta o corpo dividido em segmentos ou


metmero, essencialmente semelhantes entre si e em forma de anel. O primeiro segmento
designa-se prostmio e o ltimo pigdeo. Esta segmentao mostra-se em aspectos internos e
externos, incluindo msculos, nervos e rgos circulatrios, excretores e reprodutores. Estes
animais so bastante antigos na Terra, existindo fsseis deste o perodo Pr-cambriano.
Este indivduo foi de pouca expresso no conjunto de amostras analisadas. O nico
exemplar identificado foi da Classe Polychaeta, estando representado em 18% das amostras.
Individualmente, no ultrapassaram 5% de indivduos por amostra (Fig. 6.10); chegando a atingir
dimenses da ordem de 0,2 cm a 0,5 cm (Fig. 6.15).

Figura 6.15: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Annelida.

O Filo dos Artrpodes (arthros = articulado + poda = p) contm a maioria dos animais
conhecidos (mais de 3 em cada 4 espcies animais), mais de 1 milho de espcies, muitas das
quais extremamente abundantes em nmero de indivduos. Esto nesta categoria os crustceos,
insetos, aranhas, centopias, marias-caf, dentre outros. O filo um dos mais importantes
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 122
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

ecologicamente, pois domina todos os ecossistemas terrestres e aquticos em nmero de


espcies, de indivduos ou ambos. A maior parte do fluxo energtico desses ecossistemas passa
pelo corpo dos artrpodes.
Este filo estava presente em 47% das amostras analisadas, sendo possvel determinar que
seus exemplares pertencessem a Classe Crustcea e Subclasse Cirripdia. Seus exemplares eram
pouco representativos, atingindo percentuais na ordem de 5% a 10% por amostra (Fig. 6.10) e
dimenses variando de < 0,1 cm at 1 cm (Fig. 6.16).

Figura 6.16: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Arthropoda.

Filo Cnidrio pertence ao grupo dos metazorios monofilticos. Este filo, cuja
designao revela a sua natureza urticante (knide = urtiga), inclui alguns dos organismos mais
estranhos do reino animal, cujo nvel de organizao clula-tecido (membrana basal, junes
septadas e desmossomos, tecido nervoso). Geralmente so carnvoros, embora alguns se
alimentem de matria orgnica em suspenso e outros obtenham nutrientes de suas algas
simbiontes.
O representante deste filo foi identificado como sendo da Classe Anthozoa, e esteve
presente em apenas uma das amostras analisadas. Este exemplar apresentou um percentual de 6%
de todas as amostras, e seus indivdous representaram um volume inferior a 5% (Fig. 6.10). Estes
organismos apresentaram tamanho mdio inferior a 0,4 cm (Fig. 6.17).
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 123
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figura 6.17: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Cnidario.

Filo Equinoderma (echinos = ourio + derma = pele) constitui um dos filos mais
distintos e facilmente reconhecveis do reino animal, sendo abundantes em todos os oceanos do
mundo. O equinoderma um grupo antigo, com abundante registro fssil desde o Cambriano.
Este filo est presente em 18% das amostras, com uma taxa de coexistncia inferior a
10% (Fig. 6.10). O tamanho mdio destes organismos foi inferior 0,4 cm (Fig. 6.18).

Figura 6.18: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Equinoderme.

Filos Porifera, deste filo fazem parte s esponjas, animais que constituem
indubitavelmente um grupo muito antigo, existindo provas da sua existncia desde o Cambriano,
mas a sua relao com os restantes animais algo obscura, principalmente devido sua
simplicidade, sem paralelo no reino, mas tambm devido a alguns aspectos muito estranhos da
sua embriologia (Fig. 6.19).
As esponjas so animais sem simetria ou com simetria radiada, diploblsticos,
acelomados e sem cavidade digestiva. Todas as esponjas so sedentrias e coloniais, vivendo em
meio aqutico (gua doce ou salgada), geralmente da linha da mar baixa at profundidades
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 6: INTERPRETAO DA SEDIMENTAO DE FUNDO. 124
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

muito elevadas (5.500 metros). As esponjas encontradas na rea estudada apresentam dimenses
diminutas, variando de 0,2 cm a 0,6 cm. Normalmente estes organismos encontravam-se bastante
fragmentadas ou ainda, sendo recobertos por incrustaes de Bryozoa e/ou serpula de algum tipo
de Filo (Annelida p.ex.); estes exemplares estavam presentes em 47% das amostras, e
representam cerca de 5% percentual contido em cada amostra (Fig. 6.10).

Figura 6.19: Exemplo da descrio taxonmica do Filo Porifera.

Neste contexto, foi observado que as amostras estudadas na plataforma interna de So


Bento do Norte apresentaram uma maior incidncia de bivalves, seguidos de gastrpodes. Os
demais filos (Bryozoa, Annelida, Arthropoda, Cnidaria, Equinoderme e Porifera) classificados
apresentaram-se em quantidades incipiente (Fig. 6.10). Alm destes, outros indivduos tambm
foram observados, destacando-se fragmentos de algas calcrias, fragmentos de crustceos, gros
de quartzo, dentre outros (fragmentos de rochas, concrees laterticas, recifes, etc).
Neste contexto foi verificado que os diferentes espcimes marinhos encontrados nesta
regio so bastante comuns, e segundo a literatura utilizada para a identificao taxonmica
desses invertebrados, os exemplares catalogados so muito comuns em praticamente toda a costa
do nordeste brasileiro. Sendo assim, pode-se dizer que no existe nenhuma correlao direta
entre os espcimes encontrados e a sedimentologia e/ou morfologia da rea.
CAPTULO 7
Discusso e Consideraes Finais

Os estudos realizados ao longo da Plataforma Continental Brasileira adjacente a So


Bento do Norte e Caiara do Norte, poro setentrional norteriograndense no extremo nordeste
da Bacia Potiguar, foram direcionados a caracterizao das diferentes formas de fundo, fcies
sedimentolgicas e forantes hidrodinmicas (ondas, correntes e mars). Os resultados obtidos
em cada mtodo/abordagem discutidos ao longo dos seis captulos sero integrados e sintetizados
nos tpicos abaixo.

GEOPROCESSAMENTO

A aplicao de tcnicas do processamento digital de imagem (PDI) possibilitou a


identificao das principais feies submersas e reconhecimento da disperso de sedimentos
como:
Na combinao RGB-5-2-1: O maior contraste foi observado entre a poro
emersa e submersa, com destaque para as feies na rea costeira, com o ressalto na tonalidade
clara das reas emersas divergindo das reas recobertas por lmina d'gua que aparecem em
tonalidade escura (cinza a preto); na poro continental identificaram-se agrupamentos de
extratos vegetais, caracterizados por vegetao de dunas e de reas cultivadas, campos de dunas e
pequenos lagos inter-dunares.
Na composio HSI-PC6-4-2 e nas PC2 e PC4: Destacaram-se feies contidas
na plataforma continental (zona ocenica), onde arenitos de praia (recifes), corpo arenoso, dunas
e zonas trbidas foram diferenciados com grande nitidez e exatido.
A combinao RGB-6-4-2: Destacaram-se as feies submersas de grande escala
(banco marinho arenoso raso, rochas praiais ou recifes). Por sua vez, esta combinao favoreceu
a descrio dos campos de dunas, reas alagadas, reas vegetadas e as feies submersas de
grande escala (banco marinho arenoso raso, rochas praiais ou recifes).
O reconhecimento de feies submersas, tais como dunas longitudinais e transversais,
arenitos de praia e recifes, s foi possvel devido transparncia da gua na rea facilitando o
mapeamento da morfologia de fundo at a profundidade de 25 m, referendando-se assim a
aplicao do sensoriamento remoto em estudos de mapeamento da plataforma interna do
Nordeste Brasileiro.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 126
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

MTODOS ACSTICOS

A modelagem batimtrica permitiu a visualizao dos contornos morfolgicos das


diferentes feies de fundo como:
Dunas longitudinais pequenas;
Dunas longitudinais mdias 3D;
Dunas longitudinais grandes a muito grandes 3D;
Dunas transversais pequenas 3D;
Dunas transversais muito grandes 3D;
Corpo arenoso marinho raso isolado;
Recifes ou bancos arenticos;
Canal submarino (depresso);
Alto/baixo topogrfico (possivelmente, est regio possa ser considerada como
uma zona de transio entre o Alto de Touros e o inicio do sistema de falhas de Carnaubais e
Afonso Bezerra).
Com a utilizao do sonar de varredura lateral foi possvel observar a complexidade
dessas feies, bem como, a distribuio dos sedimentos superficiais, e a natureza das formas de
leito, em termos de nveis acsticos de feixes refletidos (backscatter).
As dunas longitudinais muito grandes 3D foram observadas tanto em profundidades
inferiores a 10 m (como ressaltado nas imagens de satlite), quanto em profundidades superiores
a 20 m. Estas apresentam flanco mais ngreme orientados preferencialmente para noroeste. As
dimenses variam entre 1,5 a 5 m de altura e 100 a 150 m de largura. Mais distante da costa as
dunas so mais extensas, e apresentam dimenses da ordem de 5 a 8 m de altura e 100 a 300 m
de largura. Na poro extremo norte da regio estudada as dunas muito grandes apresentaram
dimenses da ordem de 1,5 a 9 m de altura, 0,5 a 1 km de largura e extenses quilomtricas.
As dunas transversais foram registradas entre 10 e 20 m de profundidade, em uma faixa
limitada pelas dunas longitudinais muito grandes 3D (em torno da isbata de 10 m) e pelos
recifes em torno da isbata de 20 m. Estas formas de fundo apresentam extenso da ordem de 5 a
10 km, largura de 300 a 500 m e altura mdia de 4 a 6 m.
O corpo marinho raso isolado (conhecido como coroa das lavadeiras) estende-se desde o
extremo E da rea e assume uma feio curvada na zona central. Apresenta dimenses em torno
de 400m de largura, tendo seus flancos marcados por uma topografia mais suave na poro
interna (S) da feio e uma topografia mais acentuada com caimento abrupto na poro externa
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 127
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

(N) em direo a quebra da plataforma.


Quatro linhas de recifes foram identificadas desde a zona de surfe at prximo quebra da
plataforma. Essas linhas correspondem a grandes lineamentos de orientao aproximadamente
Leste-Oeste, paralelos a linha de costa atual, localizados prximos as isbatas de 0,5 m; 10 m; 20
m e 30 m. Em geral apresentam 5 a 7 m de altura vs. 200 a 300 m de largura e algumas dezenas
de quilmetro de extenso. No registro sonogrfico os recifes so representados por uma
concentrao de tons de cinza heterogneos escuro, com sua sombra acstica marcada por tons
de cinza heterogneos mais claros.
Alm destas feies, pode-se destacar a presena de um canal submarino e um alto
topogrfico, este ltimo provavelmente relacionado ao Alto de Touros e sistema de falha de
Carnaubais.

FCIES SEDIMENTOLOGICAS

Os sedimentos siliciclsticos arenosos perfazem cerca de 60 a 80% da plataforma


continental adjacente aos municpios de So Bento do Norte e Caiara do Norte, e so constitudos
essencialmente por quartzo, com minerais pesados subordinados e fragmentos de conchas como
acessrios. Apresentam uma granulometria variando de areia mdia a fina, e mais raramente areia
grossa; gros de subangulosos a subarredondados, bem selecionados raramente arredondados,
esfericidade mdia a baixa e dimetro de 0,6 a 0,32 mm.
A presena de argilominerais foi registrada em toda a plataforma, entretanto foi observada
em maior concentrao prxima a linha de costa de So Bento do Norte. Os principais
argilominerais identificados por ordem de abundncia foram: caulinita, ilita, e esmectita. O
quartzo tambm um mineral presente nesta frao (21%). Subordinadamente foram
identificados minerais do grupo das zelitas, interestratificados illita/esmectita, KF e calcita.
Os sedimentos bioclsticos, essencialmente carbonticos, foram identificados em todas as
amostras analisadas na frao >2,0mm. Apresentaram dimenses variadas e a presena de
diversos filos, principalmente das Classes Bivalvia, Gastropoda, Eurismatoda, Polichaeta,
Crustcea e Anthozoa. Nesta mesma frao (>2,00mm), foi possvel determinar a presena de
gros de quartzo, fragmentos de algas calcrias e fragmentos de rochas. Com destaque para as
grandes concentraes de algas calcrias/coralinas (>>200 und), fragmentos de rochas (> 150
und laterita) e gros de quartzo.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 128
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

FORANTES HIDRODINMICAS E PARMETROS FSICOS DA GUA

A anlise dos parmetros hidrodinmicos indicou direo das correntes predominante


para sudoeste. Este padro pode ser explicado pela combinao de dois agentes naturais que
interagem simultaneamente com as guas ocenicas: 1) o fluxo direcional das correntes de mar
e 2) a distribuio dos ventos regionais que so provenientes de nordeste-sudeste.
A anlise dos dados de corrente permitiu identificar que a hidrodinmica local
controlada por dois padres de correntes orientados diferentemente um ao outro. Na poro oeste
da rea (setor da S4A), as correntes estavam orientadas predominantemente para oeste, enquanto
na poro leste, as correntes apresentavam uma tendncia de deslocamento para norte (setor da
S4). A zona limitante destes dois setores estaria localizada prxima ao corpo arenoso marinho
raso isolado. A rea oeste caracteriza-se por correntes com maior disperso e maior intensidade
(0,45 m/s, 245Az) do que a rea a leste (0,23 m/s, 220Az). Foi observado ainda para a rea a
oeste uma predominncia da mar vazante (VZ) este nordeste (E-NE) e mar enchente (EN)
oeste sudoeste. Enquanto a rea a leste apresenta uma predominncia da mar vazante (VZ)
norte nordeste e enchente (EN) sudoeste.
A temperatura e condutividade da gua apresentaram variaes muito pequenas, da ordem
de 29,11C a 29,47C (0,36C) e 5,69 S/m a 5,87 S/m respectivamente, indicando ausncia de
estratificao. Os ventos provenientes de nordeste apresentaram velocidades mais elevadas (da
ordem de 10,19 m/s a 6,95 m/s) que os provenientes de sudeste (6,07 m/s a 4,22 m/s),
provocando a formao de uma zona de turbulncia.

MODELO PROPOSTO

A partir da anlise conjunta dos dados, uma forma de explicar a morfo e hidrodinmica
observada seria a formao de uma corrente de retorno oriunda de regies localizadas mais a
oeste da rea estudada (Fig. 7.1).
Para a formao deste tipo de corrente seria necessria existncia de fatores naturais
e/ou antrpicos que modificassem o sistema da hidrulica martima. Correlacionando o modelo
com os parmetros oceanogrficos e o contexto geomorfolgico da rea estudada, pode-se dizer
que as correntes mais prximas das costa apresentaram direo e velocidade de corrente diferente
das que foram observadas em pores mais distais. Essas correntes por apresentarem
caractersticas diferentes (velocidade, direo, densidade ou salinidade) poderiam gerar uma
circulao local em gua rasa, que por sua vez provocaria menor transporte de sedimentos, uma
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 129
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

deposio mais rpida e o favorecimento da presena de dunas transversais 3D. Entretanto, a


oeste do banco arenoso raso isolado; onde a profundidade maior, as correntes foram
caracterizadas por maiores velocidades e ondas mais expressivos, bem como uma maior pista
para estes agentes interagirem entre si, possibilitando um maior turbilhonamento da gua, que
manteria os sedimentos em suspenso ao longo da coluna da gua. Assim, esta regio teria uma
menor probabilidade do sedimento ser depositado no fundo marinho e, portanto, serem carreados
para regies mais calmas e depositados em funo do enfraquecimento das correntes. Estas
condies tambm favoreceriam a presena das dunas longitudinais grandes 3D.
Este padro de corrente tambm explica a manuteno do corpo arenoso raso isolado cuja
formao teria iniciado em decorrncia de fatores estruturais (Alto de Touros e sistema de falhas
de carnaubais).
De acordo com a interpretao dos dados levantados durante esta pesquisa foi observado
que entre os processos hidrodinmicos identificados, as ondas e as correntes de mars seriam os
agentes naturais que mais influenciariam no controle e manuteno das principais formas de
leitos existentes na rea. Estes elementos, quando associados aos agentes meteorolgicos
(variaes do clima, radiao solar, balano de energia, temperatura ambiental e fluxos de calor,
umidade ambiental, vento e movimento vertical da atmosfera, condensao e precipitao),
poderiam ser desestabilizados e passariam interferir diretamente na dinmica local.
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 130
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Fig. 7.1: Modelo esquemtico integrando os diversos elementos da paisagem que compem a morfologia de fundo e
a hidrulica martima na rea estudada.

Os resultados obtidos neste estudo foram importantes para entender as causas da eroso
na regio, bem como para quantificar as mudanas na linha de costa, transporte de sedimentos e
sua vulnerabilidade. Todos os dados sero transportados para o banco de dados da Rede N-NE de
Monitoramento Ambiental de reas sob Influncia da Indstria Petrolfera (REDE
05/FINEP/CNPq/CTPETRO/PETROBRAS).

A identificao das causas da intensa eroso costeira na regio permitir a proposio


e/ou subsdio a medidas efetivas de proteo costeira, beneficiando a populao local e a
TABOSA, W.F. 2006 CAPTULO 7: DISCUSSO E CONSIDERAES GERAIS. 131
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

indstria petrolfera, bem como permitir a difuso do conhecimento cientfico para o pblico
geral. Alm disso, em caso de acidente com derramamento de leo, os mapas de sensibilidade
ambiental ao derramamento de leo, gerados a partir dos dados deste trabalho so
imprescindveis na tomada de decises para os planos de contingncias nas reas de influncia
direta e indireta da indstria petrolfera.
Para uma melhor compreenso da temtica abordada recomenda-se para trabalhos futuros (i) a
continuidade dos levantamentos batimtricos e sonogrficos; (ii) fundeio de maior nmero de
sensores oceanogrficos em perodos mais extensos, de preferncia por um mnimo de um ano,
ou pelo menos em diferentes perodos sazonais de forma a possibilitar a avaliao temporal das
forantes hidrodinmicas e meteorolgicas; (iii) aplicao de outras tcnicas de investigao
geofsicas, com auxlio p.ex. perfilador de sub-fundo (X-star, Boomer, etc); (iv) aumentar o
nmero de amostras de fundo e de mergulhos autnomos na rea (principalmente na regio dos
recifes).
REFERNCIAS

ABBOTT, R. T. A Guide to field identification seashells of North American. New York:


Golden Press Ed. 1968. 280 p.

ABBOTT, R. T.; DANCE, S. P. Compendium of seashells. A color guide to more than 4,200
of the worlds marine shells. American Malacologists, Florida: Dai Nippon Printing Co. Ed.,
1986. 411 p.

ALBERS, A. P. F.; MELCHIADES, F. G.; MACHADO, R.; BALDO, J. B.; BOSCHI, A. O. Um


mtodo simples de caracterizao de argilominerais por difrao de raios X. Cermica, v. 48, n.
305, p. 34-37, 2002.

ALBUQUERQUE, R. C. L. Aplicao do sensoriamento remoto e do sistema de informaes


geogrficas na elaborao de modelo digital de terreno em reas submersas do litoral
setentrional do Estado do Rio Grande do Norte. 2002. 62 f. Relatrio de Graduao.
Departamento de Geologia, Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN. 2002.

ALVES, A. L. Cartografia temporal e anlise geoambiental da dinmica da Foz do Rio


Piranhas-Au, regio de Macau-RN, com base em imagens Landsat 5-TM. 2001. 87 f.
Dissertao (Mestrado em Geodinmica) - Programa de Ps-Graduao em Geodinmica e
Geofsica. Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN, 2001.

AMARO, V. E. Anlise Conjunta de dados geolgicos, geofsicos, sensoriamento remoto, do


setor extremo nordeste da Provncia Borborema, Nordeste do Brasil, com nfase nas zonas
de cisalhamento dcteis Neoproterozicas. 1998. 397 f. Tese (Doutorado em Geocincias) -
Programa de Ps-graduao do Instituto de Geocincias (Recursos Minerais e Hidrogeologia) da
USP. Universidade de So Paulo. So Paulo/SP, 1998.

AMARO, V. E.; VITAL, H.; ALVES, A. L.; LIMA, Z. M. C.; TABOSA, W. F.; CALDAS, L.
H. O.; SOUTO, M.V. Application of remote sensing multitemporal/multisensor data analysis and
GIS database for coastline change monitoring and nearshore morphology detection in Rio
Grande do Norte State, Northeastern Brazil. Published as a supplement to Eos, Transactions,
American Geophysical Union AGU. Ocean Sciences Meeting, Honolulu, Hawaii, USA, v. 83,
n. 4, OS92; 2002.

ANDRADE, E. J.; SEELING, J. Os fsseis da Bacia de Sergipe-Alagoas. Os moluscos bivalves


Phoenix, Aracaj, n. 18, 2000.

ARARIPE, P. T.; FEIJ, F. J. Bacia Potiguar. Boletim de Geocincias da Petrobrs, Rio de


Janeiro, v. 8, n. 1, p. 127-141, 1994.

ARAUJO, M; SILVA, M. A.; FRAZO, E. P.; VITAL, H.; MONTAGNE, R.; ARAUJO, R.
Caracterizao das forantes dinmicas correntes, ondas e mars na regio costeira de
Guamar-RN, Brasil. Relatrio Projeto Petrorisco. 2006. No prelo.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 133
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

ASHLEY, G. A. Classification of large-scale subaqueous bed forms: a new look at an old


problem. Journal of Sedimentary Petrology, Tulsa, OK, USA, v. 60, p. 160-172, 1990.

AVERY, T. E.; BERLIN, G. L. Fundamentals of remote sensing and airphoto interpretation.


5 ed. New Jersey: Prentice Hall, 1992. 472 p.

BARRETO, A. M. F.; SUGUIO, K.; BEZERRA, F. H. R.; TATUMI, S. H.; YEE, M.;
GIANNINI, P. C. F. Geologia e geomorfologia do Quaternrio costeiro do Estado do Rio Grande
do Norte. Revista do Instituto de Geocincias, So Paulo, v. 4, n. 2, p. 1-12, 2004 (Srie
Cientfica: Geologia, 1).

BERTANI, R. T.; COSTA, I. G.; MATOS, R. M. D. Evoluo tectono-sedimentar, estilo


estrutural e habitat do petrleo na Bacia Potiguar. In: DE RAJA GABAGLIA, G.P.; MILANI,
E.J (Ed.). Origem e Evoluo das Bacias Sedimentares. Rio de Janeiro: PETROBRAS/SDRH,
1990. P. 291-310.

BEZERRA, F. H. R.; VITA-FINZI, C. How active is a passive margin? Paleoseismicity in


northeastern Brazil. Geology, Boulder, CO, USA, v. 28, p. 591-594, 2000.

BEZERRA, F. H. R.; LIMA-FILHO, F. P.; AMARAL, R. F.; CALDAS, L. H. O.; COSTA-


NETO, L. X. 1998. Holocene coastal tectonics in NE Brazil. In: STEWART, I.; VITA-FINZI, C.
(Ed.) Coastal tectonics. Geological Society London, Special Publication, v. 146, P. 279-293.

BLATT, H.; MIDDLETON, G.; MURRAY, R. Origin of sedimentary rocks. Englewood


Cliffs: Prentice-Hall Inc., 1980. 781 p.

BLONDEL, P.; MURTON, B. J. Handbook of seafloor sonar imagery. UK: Wiley-Praxis.


1997, 314 p. (Series in Remote Sensing).

BOARDMAN, R. S.; CHEETHAM, A. H.; ROWELL, A. J. Fossil invertebrates. London:


Blackwell Scientific, 1987. 713 p.

BRUGUIERE, J. G. Catalogue des coquilles envoyes de Cayenne, la Socit d'Histoire


Naturelle de Paris. In: LE BLOND, M. Actes de la Socit d'Histoire Naturelle de Paris. Paris,
1792. Cap. 1, p. 126.

CALDAS, L. H. O. Geologia costeira da regio de So Bento do Norte e Caiara, litoral


norte Potiguar. 1996. 83 f. Relatrio de Graduao. Departamento de Geologia, Universidade
Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN, 1996.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 134
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

_________ Estudos geolgicos e geofsico da falha de carnaubais, Bacia Potiguar-RN, e a


implicidade neotectnica. 1998. 89 f. Dissertao (Mestrado em Geodinmica) - Programa de
Ps-Graduao em Geodinmica e Geofsica. Universidade Federal do Rio Grande do Norte,
Natal, RN, 1998.

_________ Late Quaternary coastal evolution of the Northern Rio Grande do Norte coast,
NE Brazil. 2002. 92 f. Thesis (PhD Marine Geology) - Institute of Geosciences. Christian
Albrechts University, Kiel. Germany, 2002.

CALDAS, L. H. O.; STATTEGGER, K.; VITAL, H. Holocene sea-level history: evidence from
coastal sediments of the northern Rio Grande do Norte coast, NE Brazil. Marine Geology,
Amsterdam, v. 228, n. 1-4, p. 39-53, 2006.

CESTARO, L. A. Os elementos do clima de Galinhos, RN como recursos naturais disposio


do homem. Caderno Norte-Rio-Grandense de Temas Geogrficos, Natal, v. 8, n. 1 p. 13-28,
1994.

CHAVES, M. S.; VITAL, H.; SILVEIRA, I. M. Morfodinmica Praial do campo petrolfero de


Serra, Macau/RN. In: CONGRESSO DA ASSOCIAO BRASILEIRA DE ESTUDOS DO
QUATERNRIO, 9, 2002, Recife-PE. CONGRESSO DO QUATERNRIO DE PASES DE
LNGUAS IBRICAS, 2. 2002, Recife- PE. Anais Recife: ABEQUA, 2002. P. 69.

CHEN, P. Y. Table of key lines in X-ray Power diffraction patterns of minerals in clays and
associated rocks. Indiana Geological Survey, Occasional Paper 21. Bloomington, Indiana. 1997.
68 p.

COSTA NETO, L. X. Evoluo geolgica-geomorfolgica recente da plataforma continental


interna ao largo do Delta do Rio Au, Macau/RN. 1997. 214 f. Dissertao (Mestrado em
Geologia e Geofsica Marinha) - Programa de Ps-graduao em Geologia e Geofsica
Marinha. Universidade Federal Fluminense, Rio de Janeiro, RJ. 1997.

COUTINHO, P. N. Levantamento do estado da arte da pesquisa dos recursos vivos marinhos do


Brasil. Programa Revizee. Oceanografia Geolgica. FEMAR/SECIRM, MMA, 2000. p. 1-75.

DANCE, S.P. The encyclopedia of shells. London: Blandford Press, 1974. 288 p.

DANCE, S.P.. Shells. The visual guide to over 500 species of seashell from around the
world. London: Eyewitness Handbooks, Dorling Kindersley, 2002. 256 p.

DIRETORIA DE HIDROGRAFIA E NAVEGAO. Carta nutica 700: Brasil Costa Norte de


Fortaleza a PTI. 2. ed. Marinha do Brasil, Diretoria de Hidrografia e Navegao - DHN, Rio de
Janeiro, 1974.

DIAS, G. T. M. Classificao de sedimentos marinhos: Proposta de representao em cartas


sedimentolgicas. In: Congresso Brasileiro de Geologia, 39, 1996, Salvador. Anais... Salvador:
SBG-BA, 1996. P. 423-426.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 135
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

DIAS, J. A. Contribuio da batimetria. In: Introduo a Oceanografia. Tectnica de Placas.


Universidade do Algarve. Faculdade de Cincias do Mar e do Ambiente. 2001. Disponvel em: <
http://w3.ualg.pt/~jdias/INTROCEAN/B/index1.html>. Acesso em 15 mar 2006.

DOMINGUEZ, J. M. L.; BITTENCOURT, A. C. D. S. P.; MARTIN, L. Controls on Quaternary


coastal evolution of the east-northeastern coast of Brazil: roles of sea-level history, trade winds
and climate. Sedimentary Geology, Amsterdam, v. 80, p. 213-232, 1992.

DUARTE, O. O. Dicionrio enciclopdico ingls-portugus de geofsica e geologia. Rio de


Janeiro: PETROBRAS/Sociedade Brasileira de Geologia, 1997. 304 p.

ECOPLAN. Relatrio de avaliao ambiental. Plataforma PUB-1. Bacia Potiguar RN Campo


Ubarana, Natal RN. Natal: ECOPLAN, 2001. p. 32-45.

EMPARN. Empresa de Pesquisa Agropecurias do Rio Grande do Norte. Previso Climtica para
o Estado do Rio Grande do Norte Trimestre Abril-Maio-Junho/2006. Anlises das chuvas ocorridas
durante o perodo de 1 de janeiro a 23 de Maro de 2006. Natal, 2006. Disponvel em:
<http://www.emparn.rn.gov.br/links/meteorologia/previsao_climatica.html>. Acesso em: 11 abr
2006a,

EMPARN. Empresa de Pesquisa Agropecurias do Rio Grande do Norte. Natal, 2006.


Disponvel em: <http://www.emparn.rn.gov.br/index.asp.>. Acesso em 11 abr 2006b.

Enciclopdia Microsoft Encarta. Brasil: Microsoft Corporation, 1999, 1 CD-ROM.

FARIAS, P. R. C. Geologa do Petrleo: Compilao e edio. Departamento de Geologia da


Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Natal/RN. Apostila: GEO-032. DG/UFRN. Natal,
2005. 527 p.

FISH, J. P.; CARR, H. A. Sound underwater images. A guide to the generation and
interpretation of side scan sonar data. Orleans, MA, USA: Lower Cape Publishing, 1990. 189 p.

FONSECA, V. P. Estudo morfo-neotectnico na rea do baixo curso do Rio A (A-Macau),


Rio Grande do Norte. 1996. 109 f. Dissertao (Mestrado em Geologia) - Universidade Federal
Minas Gerais, Belo Horizonte, MG, 1996.

FONSECA, V. P. Compartimentao litornea entre Ponta do Mel e Ponta dos Trs Irmos,
litoral Norte do Rio Grande do Norte. In: SIMPSIO DE GEOLOGIA DO NE, 17, 1997,
Fortaleza. Anais... Fortaleza: SBG, 1997. v. 15. P. 374 - 378.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 136
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

FRAZO, E. P. 2003. Caracterizao hidrodinmica e morfo-sedimentar do esturio do


Poteng e reas adjacentes: implicaes na migrao e derrames de hidrocarbonetos. 2003.
144 f. Dissertao (Mestrado em Geodinmica) - Programa de Ps-Graduao em Geodinmica
e Geofsica da Universidade Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN, 2003.

FREIRE, G. S. S. et al. Relatrio do projeto REMPLAC. Rio de Janeiro: MME/PGGM, 2000. 85 p.

GARRETA-HARKOT, P. F.; KOHLER M. C. M. 2004. A degradao ambiental da zona


costeira brasileira e a sade pblica. In: CONGRESSO BRASILEIRO DE OCEANOGRAFIA,
2004, Itaja, SC. XVI SEMANA NACIONAL DE OCEANOGRAFIA, 16, 2004, Itaja, SC.
Livro de resumos... Itaja, SC,: SBO, 2004. P. 437.

GHILARDI, R. P. Paleoautoecologia dos bivalves do Grupo Passa Dois (Permiano), Bacia do


Paran, Brasil. In: CONGRESSO BRASILEIRO DE PALEONTOLOGIA, 16, 1999, Crato, CE.
Boletim de Resumos... Crato: SBP, 1999. P. 47.

GOBBO, L. A. Os compostos do Clnquer Portland: Sua caracterizao por difrao de


raios-X e quantificao por refinamento de Rietveld. 2003. 111 f. Dissertao (Mestrado em
Geocincias) - Programa de Ps-graduao do Instituto de Geocincias (Recursos Minerais e
Hidrogeologia) da USP. Universidade de So Paulo. So Paulo, SP, 2003.

GOLD, C. M., CAVELL, P. A. AND SMITHY, D. G. W. Clay Minerals in Mixtures: Sample


Preparation, Analysis, and Statistical Interpretation. Clays and Clay Minerals, UK, v. 31, n. 3, p.
191-199, 1983.

GRADSTEIN, F. M.; OGG, J. G.; SMITH, A. G.; ET AL. A geologic time scale 2004.
International Commission of Stratigraphy - ICS. International Union of Geological IUGS. UK:
Cambridge University Press, 2004.

GUYOT, G. 1989. Signatures spectrales des surfaces naturelles. Caen, Paradigme, Paris: Col.
Tldtection Satellitaire, v. 5. p.78. 1989.

HERTLEIN, L.G. Invertebrate Fossils and Fossil Localities in the San Francisco Bay Region. In:
Geological Guidebook of the San Francisco Bay Counties. California Division of Mines and
Geology, Bulletin 154. 1951.

HUSTEDT, S. Aeolian morphodynamics in the region of So Bento do Norte on the NE-


coast of Brazil. 2000. 69 f. Thesis (MSc Marine Geology) - Institute of Geosciences, Christian
Albrechts University, Kiel, Germany, 2000.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 137
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

IDEMA. Secretaria de Planejamento e Finanas. Instituto de Desenvolvimento Econmico e


Meio Ambiente do Rio Grande do Norte IDEMA. Informativo Municipal: Caiara do Norte.
Anurio Estatstico 2004. Natal: IDEMA, 2004a. v. 6. p. 1-22.

IDEMA. Secretaria de Planejamento e Finanas. Instituto de Desenvolvimento Econmico e


Meio Ambiente do Rio Grande do Norte IDEMA. Informativo Municipal: So Bento do Norte.
Anurio Estatstico 2004. Natal: IDEMA, 2004b. v. 6. p. 1-22.

KENNETT, J. P. Marine Geology. USA: Prentice-Hall, Inc. 1982. 752 p.

KPPEN, W. Climatologia: Com um estdio de los climas de la Tierra Versin de Pedro R.


Hendrichs. Mxico: Fondo de Cultura Econmica. 1948. 478 p.

KNOPPERS, B.; EKAU, W.; FIGUEIREDO, A. G. The coast and shelf of east and
northeast Brazil and material transport. Geo-Marine Letters, Germany, v. 19, p. 171-
178, 1999.

LIMA, Z. M. C. Caracterizao da dinmica ambiental da regio costeira do municpio de


Galinhos, litoral setentrional do Rio Grande do Norte. 2004. 144 f. Tese (Doutorado em
Geodinmica) - Programa de Ps-Graduao em Geodinmica e Geofsica da Universidade
Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN, 2004.

LIMA, Z.M.C.; ALVES, A. L.; AMARO, V. E.; VITAL, H. Coastline evolution of the Galinhos
spit (NE Brazil) using air photography and Landsat TM images. In: VII CONGRESSO DA
ASSOCIAO BRASILEIRA DE ESTUDOS DO QUATERNRIO, Revista Pesquisas em
Geocincias, Instituto de Geocincias da UFRGS, Porto Alegre, RS, Brasil, v. 28, n. 1, P. 497-
507, 2001.

LIMA, Z.M.C.; VITAL, H.; TABOSA, W. F. Morphodynamic variablity of the Galinhos spit,
Northeastern Brazil. In: 8th International Coastal Symposium ICS 2004, Itaja, SC, Brasil.
Journal Coast Research, SI 39, 2003.

LINK, H. F. Beschreibung der Naturalien Sammlung der Universitt zu Rostock. Mollusken.


Rostock: Alders Erben, v.1, n. 2-3, p. 94-160. 1807.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 138
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

LINNUS, C. Systema natur per regna tria natur, secundum classes, ordines, genera, species,
cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Holmi: Laurentii Salvii, 1758. 10
ed, v. 1, n. 824, p. 1-4.

LUCENA, L. R. F. Unidade Barra de Tabatinga novas evidncias de um paleodepsito


Quaternrio de praia litoral Potiguar. In: SIMPSIO DE GEOLOGIA DO NORDESTE, 17,
1997, Fortaleza. Resumos expandidos Fortaleza: SBG Ncleo Nordeste. 1997. P. 168-171.

LURTON, X. An introduction to underwater acoustic. Principles and applications. .K:


Springer. Praxis Publishing. 2002. 347 p.

MANSO, V. A. V.; CORRA, I. C. S.; GUERRA, N. C. Morfologia e sedimentologia da


plataforma continental interna entre as praias Porto de Galinhas e Campos - litoral sul de
Pernambuco, Brasil. In: VII CONGRESSO DA ASSOCIAO BRASILEIRA DE
ESTUDOS DO QUATERNRIO, Revista Pesquisas em Geocincias, Instituto de
Geocincias da UFRGS, Porto Alegre, RS, Brasil, v. 30, n. 2, P. 17-25, 2003.

MARINHO, A. W.; NORONHA, C. H. M. M. Rio Grande do Norte, Meu Estado. In: Estudos
Sociais. So Paulo: Ed. do Brasil, 1991. 118 p.

MATOS, R. M. D. Sistema de rifts Cretceos do NE Brasileiro. In: SEMINRIO DE


TECTNICA DA PETROBRAS (TECTOS I). Rio de Janeiro. Atas. Rio de Janeiro,
PETROBRAS/DEPEX, 1987. P. 125-159.

_______ The Northeast Brazilian rifts system. Tectonics, St. Louis, MO, v. 11, n. 4, p. 766-791,
1992.

MATOS, R. M. D.; WAICK, R. N. A unique transform margin: The Equatorial Atlantic.


Proceedings of the Rio98. In: AAPG INTERNATIONAL CONFERENCE AND EXHIBITION,
1998, Rio de Janeiro. Anais... Rio de Janeiro, Brazil, 1998. P. 798-799.

MELO, F. T. L. Aspectos morfo-dinmicos do complexo lagunar Nsia Floresta Papeba-


Guararas, regio costeira sul e oriental do RN. 2000. 75 f. Dissertao (Mestrado em
Geodinmica) - Programa de Ps-Graduao em Geodinmica e Geofsica da Universidade
Federal do Rio Grande do Norte, Natal, RN, 2000.

MILANI, E. J.; BRANDO, J. A. S. L.; ZALN, P. V.; GAMBOA, L. A. P. Petrleo na


margem continental brasileira: geologia, explorao, resultados e perspectivas. Revista
Brasileira de Geofsica, So Paulo, v. 18, n. 3, p. 351-396, 2000.

MIRANDA, E. E. DE Brasil em Relevo. Campinas: Embrapa Monitoramento por Satlite,


2005. Disponvel em: <http://www.relevobr.cnpm.embrapa.br>. Acesso em: 9 dez. 2005.

MONTEIRO, A. C.; PORSANI, M. J. Delimitao do topo de aqfero na regio de porto seguro


- Bahia atravs da inverso de sondagens eltricas verticais. Revista Brasileira de Geofsica, So
Paulo, v. 19, n. 3, p. 279-292, 2001.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 139
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

NATRONTEC. ECOPLAM. Fabricao de barrilha e implantao de emissrio submarino.


Estudo de Impacto Ambiental: Diagnstico, Anlise de Impactos e Programa de Gesto
Ambiental. 1995. 186 p.

NEVES, L. E. Estudo prtico de argilas por difratometria de raios X Boletim Tcnico da


Petrobras, Rio de Janeiro, v. 11, n. 1, p. 123-135, 1968.

NIMER, E. Climatologia do Brasil. Rio de Janeiro: IBGE, 1989. 422 p.

OLIVEIRA, M. I. M.; BAGNOLI, E.; FARIAS, C. C.; NOGUEIRA, A. M. B.; SANTIAGO, M.


Consideraes sobre a geometria, petrografia, sedimentologia, diagnese e idade dos beach rocks
do Rio Grande do Norte. In: CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA, 36. Natal. Anais...
Natal: SBG., 1990. v. 2. P. 621-634.

PEREIRA FILHO, J. A. A Gesto de segurana, meio ambiente e sade na Petrobras. Natal,


RN: PETROBRAS. UN-RNCE, 2005. 46 p. (Palestra).

PESSOA NETO, O. C. Anlise estratigrfica integrada da plataforma mista (siliciclstica-


carbontica) do Neogeno da Bacia Potiguar, Nordeste do Brasil. 1990. 220 f. Dissertao
(Mestrado em Geocincias). Curso de Ps-Graduao em Geocincias da Universidade Federal
do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, RS. 1999.

QUARESMA, V. S.; DIAS, G. T. M.; BAPTISTA NETO, J. A. Caracterizao da ocorrncia de


padres de sonar de varredura lateral e ssmica de alta freqncia (3,5 e 7,0 kHz) na poro sul
da Baa de Guanabara RJ. Revista Brasileira de Geofsica, So Paulo, v. 18, n. 2, p. 201-214,
2000.
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 140
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

RICCOMINI, C.; COIMBRA, A. M.; SANT'ANNA, L. G.; NETO, M. B.; VALARELLI, J. V.


Argilominerais do paleolago Trememb e sistemas deposicionais relacionados (Palegeno, rift
continental do sudeste do Brasil). Revista Brasileira de Geocincias, Braslia, v. 26, n. 3, p.
167-180, 1996.

RIEDEL, K. Untersuchungen zur Kstendynamik und Kstenentwicklung bei So Bento


(NE-Brasilien). 2000. 55 f. Thesis (MSc Marine Geology) - Institute of Geosciences, Christian
Albrechts University in Kiel, Germany, 2000.

RBER, V. Structure and dynamics of the inner shelf north of Galinhos, Rio Grande do Norte
(NE Brazil). 2001. 76 f. Thesis (MSc Marine Geology) - Institute of Geosciences, Christian
Albrechts University in Kiel, Germany, 2001.

ROSMEISSEN, E. 1969. Palontologi. Fossil Invertebrater. Munksgaard, Kobenhavn,


Danmark, 1969. 420 p.

SANTOS NETO, F.; VITAL, H.; FRAZO, E.P.; TABOSA, W.F. 2005. Levantamento
batimtrico da Ponta do Tubaro-RN. In: CONGRESSO DA ASSOCIAO BRASILEIRA DE
ESTUDOS DO QUATERNRIO, 10, 2005, Guarapari, ES. Anais... Guarapari: ABEQUA,
2005. 1 CD-ROM.

SANTOS, C. L. A.; VITAL, H.; AMARO, V. E.; KIKUCHY, R. K. P. Mapeamento de recifes


na plataforma continental nordeste do Brasil: Touros a Macau RN. Revista Brasileira de
Geofsica. Rio de Janeiro. No prelo.

SANTOS, M. S. Descrio de corpos arenosos de grande escala na zona costeira e na


plataforma continental norte do Rio Grande do Norte por Imagens TM/Landsat. 1998. 123
f. Dissertao (Mestrado em Sensoriamento Remoto). Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais
(INPE, 7010-TDI/658), So Jos dos Campos, SP, 1998.

SANTOS, P. S. 1989. Cincia e tecnologia de argilas. So Paulo: Edgard Blcher Ed., So


Paulo, SP, v.1, n. 2, p. 408.

SHORT, A. D. Handbook of beach and shoreface morphodynamics. England: British lybrary


Ed., 1999. 379 p.

SILVA, C. G. Holocene stratigraphy and evolution of the Au river delta, Rio Grande do
Norte State, Brazil. 1991. 250 f. Thesis (Doutorado em Geologia) - Duke University, Durham,
1991.

SILVEIRA, I. M. Estudo evolutivo das condies ambientais da regio costeira do


municpio de Guamar-RN. 2002. 172 f. Dissertao (Mestrado em Geodinmica) - Programa
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 141
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

de Ps-Graduao em Geodinmica e Geofsica da Universidade Federal do Rio Grande do


Norte, Natal, RN, 2002.

SMITH, J. D.; MCLEAN, S. R. Spatially averaged flow over a wavy surface. Journal of
Geophysical Research, St. Louis, MO, USA, v. 82, n. 2, p. 1735-1746, 1977.

SNEDDEN, J. W.; DALRYMPLE, R. W. Modern shelf sand ridges: From historical perspective
to a unified hydrodynamic and evolutionary model. In: K.M. BERGMAN AND J.W. SNEDDEN
(Ed), Isolated shallow marine sand bodies: Sequence stratigraphic analysis and sedimentologic
interpretation. Tulsa: SEPM Society for Sedimentary Geology, 1999. P. 12-28. (SEPM Special
Publication)

SOUZA, S. M. Atualizao da litoestratigrafia da Bacia Potiguar. In: CONGRESSO


BRASILEIRO DE GEOLOGIA, 32, 1982, Salvador, BA. Anais... Salvador: SBG, 1982. v. 5, P.
2.392-2.406.

SRIVASTAVA, N. K. Algas calcrias Mesozicas do nordeste brasileiro: uma avaliao.


PALEO 2003 - REUNIO ANUAL REGIONAL DA SOCIEDADE BRASILEIRA DE
PALEONTOLOGIA. Anais... Natal, 2003. P. 20.

SRIVASTAVA, N. K.; CORSINO, A. R. Os carbonatos de Touros (RN): petrografia


estratigrafia. In: SIMPSIO DE GEOLOGIA DO NORDESTE, 11., 1984. Natal. Anais... Natal:
SBG-NE, 1984. P. 165 - 176.

STATTEGGER, K.; CALDAS, L. H. O.; VITAL, H. Holocene coastal evolution of the northern
Rio Grande do Norte coast, Brazil. Journal of Coastal Research, Proceedings of the 8th
International coastal symposium, Special Publication, West Palm Beach, FL., USA, SI 39: 150-
155. No prelo.

SUGUIO, K. 2003. Geologia Sedimentar. So Paulo: Ed. Edgard Blcher Ltda, 2003. 400 p.

SUMMERHAYES, C. P.; THORPE, S. A. Oceanography, an illustrated guide. Greenshoro,


NC, USA: Manson Publishing Ltd, 1996. 352 p.

TABOSA, W. F. Dinmica costeira da regio de So Bento do Norte e Caiara do Norte -


RN. 2000. 76 f. Relatrio de Graduao. Departamento de Geologia, Universidade Federal do
Rio Grande do Norte, Natal, RN, 2000.

TABOSA, W. F. Monitoramento costeiro das praias de So Bento do Norte e Caiara do


Norte - RN. 2002. 112 f. Dissertao (Mestrado em Geodinmica) - Programa de Ps-
Graduao em Geodinmica e Geofsica da Universidade Federal do Rio Grande do Norte,
Natal, RN, 2002.

TABOSA, W. F.; VITAL, H. Interpretaes preliminares para dados hidrodinmicos da


plataforma interna adjacente a So Bento do Norte-RN. In: CONGRESSO BRASILEIRO DE
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 142
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

OCEANOGRAFIA, 2004, Itaja, SC. SEMANA NACIONAL DE OCEANOGRAFIA, 16, 2004,


Itaja,SC. Livro de Resumos... Itaja, SC.: SOB, 2004. P. 436.

_______ Aspectos hidrodinmicos e impactos ambientais costeiros e marinhos na Regio de So


Bento do Norte - RN. In: CONGRESSO DA ASSOCIAO BRASILEIRA DE ESTUDOS DO
QUATERNRIO, 10, 2005, Guarapari, ES. Anais... Guarapari: ABEQUA, 2005. 1 CD-ROM.

TABOSA, W. F., AMARO, V. E.; VITAL H. Caracterizao do ambiente costeiro, integrado a


produtos de sensoriamento remoto na regio de So Bento do Norte / Caiara do Norte NE /
Brasil. Revista Brasileira de Geofsica. Rio de Janeiro. No prelo.

TABOSA, W. F.; LIMA, Z. M. C.; VITAL, H.; GUEDES, I. M. G. Monitoramento costeiro das
praias de So Bento do Norte e Caiara do Norte - NE/Brasil. In: VII CONGRESSO DA
ASSOCIAO BRASILEIRA DE ESTUDOS DO QUATERNRIO, Revista Pesquisas em
Geocincias, Instituto de Geocincias da UFRGS, Porto Alegre, RS, Brasil. v. 28, n. 2, P. 383-
392, 2001a.

_______ Remote sensing of the northeastern brazilian continental margin (So Bento/Caiara do
Norte). In: THE AMERICAN GEOPHYSICAL UNION. CHAPMAN CONFERENCE ON THE
FORMATION OF SEDIMENTARY STRATA ON CONTINENTAL MARGINS. Ponce, Puerto
Rico, AGU, 37. 2001b.

TABOSA, W.F.; VITAL, H.; AMARO, V.E.; SANTOS NETO, F. Aplicao de mtodos
acsticos na interpretao de zonas submersas no litoral setentrional do RN. . In:
CONGRESSO DA ASSOCIAO BRASILEIRA DE ESTUDOS DO QUATERNRIO, 10,
2005, Guarapari, ES. Anais Guarapari: ABEQUA, 2005. 1 CD-ROM.

TABOSA, W.F.; VITAL, H.; AMARO, V.E.. Morphologic and structural characterization of the
Rio Grande do Norte State northern coast, Northeast Brazil, based on remote sensing images. In:
AAPG, ANNUAL MEETING. 2002, Houston, Texas, USA. Anais... Houston, Texas, USA:
AAPG, 2002.

TESTA, V.; GHERARDI, D.; BOSENCE, D.; VIANA, M. 1994. Tropical algal carbonates from
shelf and atoll envirroments, northeast Brazil. In: INTERNATIONAL SEDIMENTOLOGICAL
CONGRESS, 14th , 1994, Recife, PE. Anais... Recife: Editora, 1994. P. 17-18.

TESTA, V.; BOSENCE, D. W. J. Carbonate-siliciclastic sedimentation on high-energy, ocean-


facing, tropical ramp, NE Brazil. In: WRIGHT, V. P.; BURCHETTE, T. P. (Ed.). Carbonate
Ramps. London: Geological Society of London, 1998. v. 149. P. 55-71.

_______ Physical and biological controls on the formation of carbonate and siliciclastic
bedforms on the northeast brazilian shelf. Sedimentology, West Yorkshire, UK, v. 46, p. 279-
301, 1999.

VIANNA, M. L.; CABRAL, A. P.; GHERARDI, D. F. M. TM-Landsat imagery applied to the


study of the impact of global climate change on a tropical coastal environment during the last
TABOSA, W.F. 2006 REFERNCIAS. 143
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

deglaciation. International Journal of Remote Sensing, London, UK, v. 14, n. 16, p. 2971-
2983, 1993.

VILLAA, J. G.; CUNHA, E. M. S.; SILVEIRA, I. M. 1991. Levantamento hidrogeolgico do


municpio de Galinhos. In: CONGRESSO NORDESTINO DE ECOLOGIA, 4, 1991, Recife
(PE). Anais... Recife: SNE, 1991. P. 56.

VITAL, H. Sedimentology of the Lowermost Amazon (Rio Xingu-Macap) and the


Estreito de Breves - Brazil. 1996. 106 f. Thesis (PhD em Geologia e Geofsica Marinha).
Institute of Geosciences. Christian Albrechts University, Kiel. Germany, 1996.

_______ Estudo do geossistema do Lago do Arar Ilha do Maraj Par. 1988. 106 f.
Dissertao (Mestrado em Geologia e Geoqumica) - Programa de Ps-Graduao em
Geocincias da Universidade Federal do Par, Belm, PA. 1988.
VITAL, H.; ESTEVES, L. S.; ARAJO, T. C. M.; PATCHINEELAM, S. M. Oceanografia
geolgica e geofsica da plataforma continental brasileira. In: SOUZA, C. R. G., SUGUIO, K.,
OLIVEIRA, A. M. S. E OLIVEIRA, P. E. (Ed). Quaternrio do Brasil, So Paulo: Holos
Editora, 2005. P. 153-175.

VITAL, H.; SILVEIRA, I. M; AMARO, V. E. Carta sedimentolgica da plataforma continental


brasileira - rea Guamar a Macau (NE Brasil), utilizando integrao de dados geolgicos e
sensoriamento remoto. Revista Brasileira de Geofsica, Rio de Janeiro, v. 23, n. 3, no prelo.

Wille, P. C. Sound images of the ocean. In Research and Monitoring. Germany: Springer-
Verlag, 2005. 471 p.

WILMOTH, J. H. Biology of invertebrata. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, Inc., 1967. 465
p.
ANEXO I: Artigo Aceito
Revista Brasileira de Geofsica (RBGf 103).

ANLISE DO AMBIENTE COSTEIRO E MARINHO, A PARTIR DE PRODUTOS DE


SENSORIAMENTO REMOTO NA REGIO DE SO BENTO DO NORTE, NE
BRASIL.

ANALYSIS OF THE COASTAL AND MARINE ENVIRONMENT FROM PRODUCTS


OF REMOTE SENSING IN THE SO BENTO DO NORTE AREA, NE BRAZIL.

Werner Farkatt Tabosa1,2, Venerando Eustquio Amaro3, Helenice Vital1, 3, 4


1
Programa de Ps-graduao em Geodinmica e Geofsica - PPGG; 2Bolsista da Agncia Nacional do Petrleo
Dsc.2: ANP-MME-PRH22; 3Departmento de Geologia /UFRN; 4Pesquisadora CNPq.
Universidade Federal do Rio Grande do Norte - UFRN, C. P. 1639 CEP. 59.072-970, Natal /RN, Brasil. Fone: ++55
84 215-3727 R-13, 215-3808 R-213; Fax: 215-3683 R-11

e-mail: farkatt@yahoo.com; amaro@geologia.ufrn.br; helenice@geologia.ufrn.br

Apoio Financeiro: MAR-RN (FINEP-CTINFRA), PROBRAL 150-02 (CAPES/DAAD), GTZ/DFG, Agncia


Nacional do Petrleo - PRH22, Projeto Cooperativo PETRORISCO (Rede Cooperativa Norte-Nordeste de
Monitoramento Ambiental, REDE05-PETROMAR, FINEP-CTPETRO/PETROBRAS/CNPq).

RESUMO

Neste trabalho explorado de modo rpido e eficaz as caractersticas morfolgicas do


ambiente costeiro e marinho na regio de So Bento do Norte/RN a partir de sensores remotos
(SR). Aplicando tcnicas do processamento digital de imagem (PDI), estas foram
georreferenciadas, retificadas e gerados os padres estatsticos. O produto resultante deste
processamento (RGB-5-2-1, HSI-PC6-4-2, PC2 e PC4), integrado a informaes de campo,
resultou na identificao das principais feies submersas deteco de mudanas geoambientais
desta costa. A rea est inserida nos domnios da Bacia Potiguar, um complexo sistema de falhas
e grabens/horsts. Pressupe-se que este sistema de falhas tenha influenciado na gerao e no
controle de diversas feies de fundo. O reconhecimento de feies submersas, tais como dunas
longitudinais e transversais, arenitos de praia e recifes, s foi possvel devido transparncia da
gua na rea facilitando o mapeamento da morfologia de fundo at a profundidade de 25 m.
Desta forma, o sensoriamento remoto tem sido utilizado com sucesso no mapeamento da
plataforma interna do Nordeste Brasileiro.
Palavras-chave: Sensoriamento Remoto, Linha de Costa, Plataforma Continental, morfologia,
Nordeste do Brasil.

ABSTRACT

This work characterizes the coastal and marine environment morphology of the So
Bento do Norte area (NE Brazil) based on remote sensing analysis. Applying digital image
processing techniques, that were georeferenced, rectified and processed. The integration of field
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 146
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Os estudos desenvolvidos na sigmidais interligadas. Alves et al. (2003)


plataforma continental interna do Rio elaborou uma carta temporal e uma anlise
Grande do Norte se concentram em sua geoambiental da dinmica da foz do rio
maior parte na regio de Touros (leste de Piranhas-Au com base em imagens Landsat
So Bento do Norte), Foz do Rio Au e 5-TM.
Galinhos-Guamar (a oeste de So Bento do Tentando complementar e
Norte). Neste contexto, destaca-se Vianna et correlacionar s informaes j existentes,
al. (1991), que utilizando imagens de satlite este trabalho objetiva empregar outro
Landsat 5-TM, identificaram antigas faces conjunto de imagens (Landsat 7-ETM+) e
de praia e um campo de dunas transversais composies e tratamentos semelhantes aos
20m de profundidade na plataforma adotados para as imagens Landsat 5-TM.
continental ao largo da cidade de Touros- Esta opo foi adotada com o intuito de
RN. Ainda utilizando imagens Landsat 5- enfatizar a caracterizao da plataforma
TM, Solewicz (1989) evidenciou na interna e em alguns casos extrapoladas
plataforma norte um conjunto de feies (separadamente) para zona costeira, de modo
submersas: paleocanais dos rios Mossor e a determinar dinmica marinha e sua
Au; lineamento leste/oeste ao largo de influncia na zona litornea, e assim
Morrinhos e bancos arenosos submersos subsidiar a elaborao de planos de gesto
aproximadamente paralelos linha de costa. ambiental mais adequado regio.
Testa & Bosence (1998, 1999) estudando a
plataforma continental ao largo de Touros- CONTEXTO GEOLGICO
RN, utilizando imagens Landsat 5-TM e
amostragem, definiram diferentes zonas A rea de estudo est inserida no
sedimentolgicas, que ocorrem paralelas domnio geolgico da Bacia Potiguar (Fig.
linha de costa atual. Costa Neto (1997), com 02). A Bacia Potiguar situa-se no extremo
base em levantamentos batimtricos e leste da Margem Continental Brasileira,
amostragem pontual identificaram na compreendendo uma parte emersa e outra
plataforma adjacente foz do rio Au 13 submersa; seus limites ocupam grande parte
fcies sedimentares, constitudos do Estado do Rio Grande do Norte e uma
principalmente por sedimentos terrgenos e poro do Estado do Cear (Souza, 1982;
bioclsticos. Schwarzer et al. (no prelo), Matos, 1987, 1992). Esta bacia apresenta
utilizam ssmica de alta resoluo para uma complexa evoluo tectnica (Matos,
estudos de evoluo costeira na regio da 1987; Fonseca, 1996), mesclando elementos
foz do rio Au, identificando vales incisos e tanto das zonas tectnicas equatoriais,
unidades sismoestratigrficas atribudas a quanto das zonas tectnicas do Atlntico sul,
regresso pleistocnica e transgresso e constituindo-se uma das regies
holocnica. Rber (2001) mapeou na sismicamente mais ativas do Brasil (Matos,
plataforma de Galinhos, campos de cordes 1987, 1992; Assumpo, 1992; Cremoni,
arenosos, com extenso entre 12 e 20 km, 1995; Oliveira et al., 1996; Ferreira et al.,
com 300 a 500 m de largura, separada um do 1998). Atualmente, a segunda regio
outro por uma distncia aproximadamente produtora de petrleo do pas, atrs somente
de 1 a 1,5 km. Lima et al. (2001) e Lima da Bacia de Campos, com produo na bacia
(2004), em trabalhos realizados na de 80 mil boe/dia e 3 milhes de m3 de gs,
plataforma adjacente a Galinhos e com base at o perodo de maio de 2003 (Soares et al.,
em imagem de satlite descreve que os 2003).
cordes identificados por Rber (2001), na
realidade so uma srie de estruturas
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 145
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

data to the resulting images (RGB-5-2-1, HSI-PC6-4-2, PC2 e PC4) allowed the identification of
the main submerged features and detection of enviromental changes on the coastal zone. The area
is located in Potiguar Basin between a complex system of faults and grabens/horsts. It is assumed
that this fault system has had influence on of the generation morphology and control several
bottom features. The recognition of submerged seabottom features as dunes, beachrocks and
reefs, was only possible due to the high transparency of the water in the area that makes possible
the mapping of the bottom morphology up to 25m depth. Thus, the orbital images have been used
with success in the mapping of the inner shelf of Northeast.
Keywords: remote sensing, coastline, continental shelf, morphology, Northeastern Brazilian

se que as principais modificaes ocorridas


INTRODUO ao longo do litoral setentrional do Rio
Grande do Norte foram influenciadas
A regio de So Bento do Norte e diretamente por processos ocenicos -
Caiara do Norte est situada no litoral intensidade e direo de correntes, ondas e
setentrional do Estado do Rio Grande do mars, associados ou no a condicionantes
Norte, h uma distncia de 170 km da meteorolgicos - incidncia pluviomtrica,
capital Natal (Fig. 01), inserida em uma velocidade e direo dos ventos e/ou
linha de costa submetida ao contnua dos geolgicos - elementos tectnicos regionais
ventos alsios provenientes e locais (Tabosa et al., 2001a, b; Vital et al.,
predominantemente de nordeste. Para 2003; Vital et al., no prelo). Os efeitos
melhor elucidar a evoluo paleogeogrfica destrutivos e/ou construtivos destes
do Quaternrio, fez-se necessrio processos podem ser identificados ao longo
compreender a complexidade dos de toda costa setentrional do Estado. Estudos
parmetros hidrodinmicos e a energia objetivando entender as causas desta eroso
costeira atuantes nesta costa. Geralmente, so recentes (Tabosa et al., 2002; Vital et
esses fenmenos esto impressos no litoral al., 2003; Vital, 2005) e mostram a
sob forma de eroso ou deposio (Short, necessidade de se conhecer melhor a
1999; Tabosa et al., 2001a, 2002). Acredita- plataforma interna adjacente.

Figura 01 - Mapa de localizao geogrfica da rea.


Illustration 01 - Geographical location map of the studied area.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 147
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Figura 02 Compartimentao tectono-estrutural do litoral norte, entre a Ponta do Mel e a Ponta dos Trs irmos
como conseqncia do par conjugado definido pelas Falhas de Carnaubais e Afonso Bezerra no contexto da Bacia
Potiguar (modificado de Bertani et al., 1990; Fonseca, 1996).
Illustration 02 - Tectono-structural framework of the north coast, between Ponta do Mel and Ponta dos Trs Irmos
as consequence of the conjugated Carnaubais and Afonso Bezerra faults in the Potiguar Basin (modified of Bertani
et al., 1990; Fonseca, 1996).

A Bacia Potiguar a mais oriental Maastrichtiano/Campaniano e um sistema


das bacias da Margem Equatorial brasileira, regressivo marinho, de idade
estando, geneticamente relacionada a uma Maastrichtiano/Campaniano a
srie de bacias neocomianas Plioceno/Paleoceno/Tercirio (Souza, 1982;
intracontinentais que compem sistema de Bertani et al., 1990).
Riftees do NE brasileiro (Matos, 1987, Araripe e Feij (1994), que
1992). Este sistema, anlogo ao atual rift- organizaram os litotipos da Bacia Potiguar
valley do leste africano, compreende as desde o Neocomiano at o Tercirio segundo
Bacias do Recncavo, Tucano, Jatob, trs unidades principais, ordenadas da base
Araripe, Rio do Peixe. Entretanto, a Bacia para o topo, como: Grupo Areia Branca,
Potiguar apresenta particularidades bem Apodi e Agulha.
definidas, marcadas por uma tectnica tipo A geologia da rea estudada est
pull-apart para sua poro submersa, condicionada a dois grandes domnios, a
enquanto, na emersa, tem-se evidenciado um plataforma continental e o ambiente
sistema de rifte tipo intracontinental (Bertani costeiro. Tabosa et al. (2001b) descreve para
et al., 1990; Araripe & Feij, 1994). a regio de So Bento do Norte e Caiara do
As rochas sedimentares presentes Norte, nove unidades geolgicas que so
nesta Bacia esto associadas a trs representados por aluvies, banco de
seqncias deposicionais principais: uma arenitos, concheiros, depsitos de plancie
continental, uma transicional e outra de mar, depsitos de praia, dunas mveis,
marinha. A seqncia continental paleocordes arenosos, paleodunas e
resultante da fase rifte de idade Neocomiano paleodunas descaracterizadas (Fig. 03).
a Barremiano (Cretceo inferior); a De acordo com as descries de
seqncia transicional de idade Tabosa (2000), a plataforma marinha
Aptiano/Eoptiano (Cretceo mdio), e a adjacente regio de So Bento do Norte,
seqncia drifte de idade Albiano a encontra-se formada por quatro domnios
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 148
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

composicionais que compem os sedimentos ser observados tanto nos terraos antigos,
de fundo, distribudos segundo os fcies: como tambm, formando terraos aflorantes
areias litoclsticas, areias litobioclsticas, nas bordas dos canais, ou sotopostos s
cascalho e areias biolitoclsticos e sedimentos areias holocnicas. Apresentam um
do Grupo Barreiras. arcabouo composto por gros tamanho
Depsitos holocnicos so areia de granulometria grossa e matriz fina,
constitudos por arenitos de praia (Fig. 03), podendo apresentar tambm fragmentos de
de composio essencialmente quartoza, conchas com granulometria >2,00mm e
pobremente selecionados, de granulometria cimentao carbontica (Bezerra et al.,
grossa a fina, com cimentao carbontica e 1998; Stattegger et al., no prelo; Caldas et
estes esto distribudos ao longo de toda a al., aceito).
linha de costa. Os arenitos de praia podem

Figura 03 Mapa geolgico simplificado da regio de So Bento do Norte/Caiara do Norte, confeccionado a partir
da interpretao de fotografias areas na escala de 1:40.000 (Cruzeiro do Sul, 1965. Compilado de Tabosa, 2000).
Illustration 03 - Simplified geological map of the So Bento do Norte/Caiara do Norte area, made from aerial
photografic interpretation at the scale 1:40.000 (Cruzeiro do Sul, 1965. Compiled of Tabosa, 2000).

ER-Mapper v. 6.4, a integrao e


MATERIAIS E MTODOS gerenciamento dos dados no software
ArcView verso 3.2.
Neste trabalho foram empregadas O processamento de imagens envolveu as
imagens multiespectrais (bandas 1 a 5 e 7, seguintes etapas:
do espectro visvel-infravermelho prximo)  Pr-processamento das imagens:
do sistema Landsat 7-ETM+ (rbita georreferenciamento das imagens digitais do
215/064 de 12/Junho/2005, com hora de Landsat 7-ETM+, que apresentaram a raiz
passagem aproximada as 10h00min 15 da soma dos quadrados dos erros em relao
min). No dia do imageamento, o instante de mdia (RMS) da ordem de 0,5 pixel, que
mar baixa, com altura aproximada de 0,6 permite a comparao/integrao entre as
m, obtido com margrafo fundeado na imagens e a anlise com outras camadas de
cidade de Macau/RN, foi as 07h41min. O dados;
processamento digital das imagens  Clculo estatstico das imagens:
multiespectrais foi realizado no software Empregada para se determinar extenso de
correlao entre as diferentes bandas
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 149
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

espectrais, de tal forma que se possa composies coloridas no espao IHS,


determinar os diferentes atributos de relativo s propriedades das cores
correlao das imagens, com intuito de Intensidade (Intensity) Matiz (Hue)
validar a anlise por principais Saturao (Saturation); Mtodo de Razo de
componentes. (Tabela 01); Bandas; e Anlise por Principais
 Processamento digital de imagens: Componentes.
Composies coloridas no sistema de cores
aditivas RGB, referente s cores aditivas
Vermelho (Red)-Verde (Green)- Azul
(Blue);
PC 1 PC 2 PC 3 PC 4 PC 5 PC 6
Banda1 0.319 0.667 0.232 0.624 0.073 0.063
Banda 2 0.433 0.287 0.240 0.530 0.256 0.570
Banda 3 0.455 0.129 0.159 0.368 0.174 0.765
Banda 4 0.377 0.497 0.663 0.034 0.399 0.104
Banda 5 0.401 0.454 0.196 0.438 0.621 0.134
Banda 7 0.447 0.060 0.621 0.021 0.595 0.239

Tabela 01 Estatstica da Cena 215/64 de 12/06/00 quanto aos valores dos autovetores das Principais
Componentes. PC = Principal Componente.
Table 01 - Statistics of the Scene: 215/64 de 12/06/00 related to the eingenvectors values for Principal Components.
PC = Principal Component.

PC4 (Fig. 07), foram delineadas diversas


RESULTADOS E DISCUSSES feies importantes em toda poro
submersa, destacando-se: a pluma de
A interpretao de algumas sedimentos, diferentes tipos e tamanhos de
composies coloridas do sistema Landsat dunas e linhas de arenitos de praia
7-ETM+ (de 12/Junho/2005) das bandas do submersos.
visvel-infravermelho prximo destacou as A composio RGB-5-2-1 (Fig. 04)
informaes relevantes sobre as unidades favoreceu a identificao das unidades
geoambientais presentes na rea. Assim, foi geoambientais da poro costeira, baseado
possvel a deteco das principais feies de nos aspectos geomorfolgicos, na cobertura
fundo (dunas, linhas de arenitos de praia, vegetal e ocupao do solo (manguezais,
recifes, etc.) impressas na plataforma solos expostos, culturas, etc.). De acordo
continental. Na caracterizao de tais feies com Alves et al. (2003) para reas costeiras
fez-se necessrio uma combinao de dados destaca-se o aumento no contedo na
bibliogrficos e de campo onde se avaliou os umidade do solo que gera uma diminuio
aspectos geomorfolgicos, estruturais, geral da reflectncia em todos os
ambientais e produtos resultantes de perfis comprimentos de onda. Ainda segundo estes
sonogrficos e batimtricos. A combinao autores, os compostos orgnicos dos solos
dessas informaes serviu de base para a (glucdeos, peptdeos, lipdeos, resinas,
interpretao da morfologia do fundo cidos flvicos e micos, etc.) tendem a
marinho e da zona costeira de So Bento do absorver na faixa do visvel. A presena
Norte e Caiara do Norte. desses constituintes est diretamente
Nas composies RGB-5-2-1 (Fig. relacionada cor dos solos, descrita pela
04), HSI-PC6-4-2 (Fig. 05), PC2 (Fig. 06) e Carta de Munsell (Taylor, 1982). A imagem
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 150
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

resultante proporcionou um timo resultado lagunas (ponto 4), de orientao geral de


na deteco do limite terra/mar, onde as NE para SW, mantendo comunicao
reas emersas arenosas aparecem em cor restrita com o mar, onde se observa uma
branca (ponto 1) devido alta reflectncia variao em tons de azul claro a verde
dos sedimentos areno-quatzosos no visvel- decorrente da reflectncia na banda 2 (0,52
infravermelho prximo, alm de sua 0,60 m) e proporcionado pela pouca
pequena capacidade de reteno de gua nos profundidade da lmina dgua (Fig. 04).
interstcios superiores (ponto 2). A Entretanto, estas feies se repetem tanto
composio colorida em RGB-5-2-1 paralela costa como dentro do continente
proporcionou ainda, a identificao de na regio do campo de dunas (lagoas inter-
alguns agrupamentos de vegetao, dunares; ponto 5). A rea de dunas (Figs. 03
mostrando um melhor resultado na e 04) marcada por uma extensa faixa de
discriminao da vegetao de dunas (ponto contornos irregulares evidenciada por
2) e de reas cultivadas (ponto 3). Na faixa tonalidades esbranquiadas (Fig. 04; pontos
costeira se destaca um conjunto de pequenas 1 e 2).

Figura 04 Composio colorida RGB-5-2-1 da cena Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, de 12 de Junho de 2000,
baixamar 7:41Hrs/AM. Passagem do satlite aproximadamente s 10:00Hrs/AM 15 min) utilizada para
caracterizao da morfologia costeira. 1 campo de dunas, 2 campo de dunas vegetada, associada a corpos dgua,
3 reas cultivadas, 4 lagunas, 5 lagoas inter-dunas.
Illustration 04 Color composite RGB-5-2-1 of Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, of June 12, 2000, low tide
7:41Hrs /AM. Approximate time at which the satellite photographed the area: 10:00Hrs/AM 15min) scene used
for characterization of the coastal morphology. 1 dune field, 2 dune fiel vegetated, associated the water bodies,
3 cultivated areas, 4 lagoon, 5 lagoons Inter-dunes.

Nas imagens HSI-PC6-4-2 (Fig. 05), U.T.M. 9445000 N / 830000 E, da zona


PC2 (Fig. 06) e PC4 (Fig. 07), destacaram-se 24M), foi observando presena de uma
principalmente as feies contidas na zona extensa pluma de sedimentos que bordeja
marinha. Aplicando-se as tcnicas do toda a linha de costa. Esta pluma resultado
sensoriamento remoto (SR) e do da remobilizao dos sedimentos produzida
processamento digital de imagens (PDI), foi por ao dos fortes ventos existentes na
possvel destacar diversas feies submersas regio e por ao das correntes costeiras que
que se encontravam mascaradas pela lmina atuam de este para oeste (Tabosa & Vital,
de gua e forte turbidez. Com a composio 2004). Esta zona trbida destaca-se na
HSI-PC6-4-2 (Figura 05, coordenada imagem por uma diversidade de cores que
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 151
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

vai do branco ao vermelho-nen. Esta feio imagem outras dunas so identificadas, neste
est realada como uma extensa faixa (com caso, o padro de orientao sofre uma
cerca de 2 km de largura) contnua e paralela variao, gerando duas direes
linha de costa atual. Em outros pontos da preferenciais: uma aproximadamente E-W e
imagem (Fig. 05) feies semelhantes outra N-S. Com auxlio de perfis
tambm so identificadas numa curta faixa sonogrficos foi possvel mapear a forma
nas proximidades da coordenada U.T.M. predominante dos flancos das dunas, que em
9450000 N / 830000 E, da zona 24M, geral so assimtricos e cristas sinuosas. As
estendendo-se at cota batimtrica de 5 duas direes de dunas observadas nas
metros. A disperso desta pluma ocorre imagens (HSI-PC6-4-2, Fig. 05; PC2, Fig.
nitidamente nas zonas mais profundas (6 a 8 06 e PC4, Fig. 07) provavelmente
metros). A variao de cores nesta faixa correspondem ao reflexo das duas correntes
mais profunda bastante diversificada, martimas: uma costeira de maior
variando de azul turquesa ao azul anil, ao intensidade (E-W) e outra decorrente do
vermelho, ao magenta e ao branco. A ciclo de mar (N-S) de menor intensidade
dificuldade de identificao dos diversos (Fig. 05).
elementos de paisagem e a diminuio do Uma grande feio marinha raso
nvel de reflectncia nesta poro mais destaca-se na poro central da imagem
profunda torna-se mais difcil em funo da (Figs. 4 a 7). Este feio estende-se desde o
baixa penetrao, das propriedades ticas extremo E da imagem e assume uma feio
dos objetos, da caracterstica das substncias curvada na zona central da imagem. De
dissolvidas e das caractersticas dos acordo com os estudos batimtricos e
sedimentos em suspenso (Guyot, 1989). sedimentolgicos, trata-se de um corpo
Na poro W da imagem (Fig. 05) arenoso, com cerca de 400m de largura,
so observadas inmeras dunas com direo tendo seus flancos marcados por uma
N-NE, formando um extenso campo com topografia mais suave na poro interna (S)
aproximadamente 30 km de extenso por 16 da feio e uma topografia mais acentuada
km largura. Este campo cobre praticamente com caimento abrupto na poro externa (N)
quase toda a plataforma interna (coordenada em direo a quebra da plataforma. Corpos
U.T.M. 9450000/9440000 N e deste tipo j foram descritos na literatura
790000/820000 E da zona 24M). Entretanto, (e.g. Dalrymple & Rhodes, 1995; Snedden &
quando analisadas individualmente constata- Dalrymple, 1999). Estas feies foram
se um conjunto de dunas segmentadas de igualmente observadas nas imagens HSI-
pequeno a mdio porte, com cristas sinuosas PC6-4-2 (Fig. 05), PC2 (Fig. 06) e PC4 (Fig.
e flancos assimtricos. Na poro E da 07).
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 152
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Figura 05 Composio colorida HSI-PC6-4-2 do Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, adquirida em 12 de


junho de 2000, baixamar 7:41Hrs/AM, passagem do satlite aproximadamente 10:00Hrs/AM 15min) destacando
as seguintes feies. 1 - linha de arenitos de praia, 2 estrutura recifal circular, 3 dunas com cristas sinuosas e
flancos assimtricos orientados preferencialmente N/NE, 4 dunas com cristas sinuosas e flancos assimtricos
orientados preferencialmente E/W e N/S, 5 - plumas de sedimentos em suspenso prximas linha de costa, 6
corpo arenoso 7 paleocanal/zona de baixa profundidade.
Illustration 05 - Color composite HSI-PC6-4-2 of Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, of June 12, 2000, low tide
7:41Hrs/AM, approximate time at which the satelitte photographed the area: 10:00Hrs/AM 15min) highlighting
the following features: 1 - beachrocks line, 2 - structural reef, 3 - sandwaves with sinuous crests and flanks
asymmetric N/NE, 4 - sandwaves with sinuous crests and flanks asymmetric E/W and N/S, 5 - plume of suspension
sediments close the coast line, 6 - sandy body 7 - paleochanel/ low depth zone.

Linhas de arenitos de praia foram fundo e contribuiu para minimizar o efeito


mapeadas ao longo de praticamente toda a do sombreamento e dos rudos existentes.
costa Potiguar. Normalmente encontram-se Como o uso da Anlise por Principais
parcialmente fragmentadas e interrompidas Componentes reduz a dimensionalidade
por extensas faixas de sedimentos recentes. espectral das imagens, para a rea submersa
Estes arenitos de praia (recifes) podem ser observa-se uma concentrao das
identificados nas imagens (Fig. 05), como informaes referentes a
extensos corpos alongados, bordejando a qualidade/profundidade da lmina dgua na
costa atual da regio de So Bento do Norte, PC4 e PC6, como mostra a elevada
desde a Ponta dos Trs Irmos at a cidade participao das bandas 2 e 3 no valor do
de Galinhos. Na poro submersa, os autovetor dessas PCs (Tabela 1). J para a
arenitos de praia foram observados a cerca PC2, os autovetores apresentados na Tabela
de 10 a 20 km da linha de costa atual, 1 demonstram uma ampla diferena na
compondo longos trechos retilneos com participao das bandas do visvel (bandas 1,
algumas dezenas de metros de largura e 2 e 3) em relao quelas do infravermelho
dezenas de quilmetros de extenso, como (bandas 4, 5 e 7), o que resulta em elevado
mostra a figura 05. contraste entre as feies na zona costeira e
O uso das Principais Componentes na plataforma continental. Quando
(PC) foi outro procedimento adotado no combinadas em transformao HSI foi
processamento das imagens Landsat 7- possvel realar detalhes de algumas das
ETM+. A utilizao das PC2, PC4 e PC6 feies j identificadas, como por exemplo,
facilitou a identificao da morfologia de na composio HSI-PC6-4-2 (Fig. 05).
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 153
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Todas as seqncias de arenitos de praia contato entre um substrato marinho de mais


(ponto 1) e suas variveis (rea de alta profundidade com uma zona de baixa
influncia, sinuosidade das cristas, profundidade orientado aproximadamente
orientao e dimenso dos corpos), NNW (ponto 7) e que teve sua continuidade
posicionamento dos recifes (ponto 2), as continental recoberta por sedimentos
dunas (alinhamento e comprimento; ponto 3 recentes (dunas mveis, Fig. 03, Qd; e Fig.
e 4), uma extensa faixa trbida de 04, ponto 1) e o corpo arenoso (Fig. 05,
sedimentos em suspenso (ponto 5), um ponto 6), localizado na poro cento-
grande corpo arenoso subaquoso (ponto 6) superior da imagem, so melhor realados.

Figura 06 PC2 da cena Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, adquirida em 12 de junho de 2000, baixamar
7:41Hrs/AM, passagem do satlite aproximadamente 10:00Hrs/AM 15min) mostrando plumas em suspenso
prxima linha de costa, linhas de arenitos de praia, dunas e corpo arenoso.
Illustration 06 - PC2 of the Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, of June 12, 2000, low tide 7:41 Hrs/AM, approximate
time at which the satellite photographed the area: 10:00 Hrs/AM 15min) scene showing plume of suspension
sediments close the coast line, beachrock lines, sandwaves and sandy body.

Figura 07 PC4 da cena Landsat 7-ETM+ (WRS 215/064, de 12 de Junho de 2000, baixamar
7:41Hrs/AM. Passagem do satlite aproximadamente as 10:00 Hrs/AM 15min), nesta PC foi possvel caracterizar
com mais detalhes alguns aspectos da poro submersa como: o alto topogrfico, linhas de dunas paralelas na poro
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 154
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

interna do alto topogrfico, a continuidade do conjunto de dunas a W, plumas de sedimentos em suspenso ao longo
da costa e um maior contraste entre a poro emersa e submersa.
Illustration 07 - PC4 of the Landsat channel 7-ETM+ (WRS 215/064, of June 12, 2000, low tide 7:41Hrs/AM.
Approximate time at which the satellite photographed the area: 10:00 Hrs/AM 15min) secene in this PC it was
possible to characterize with more details of the submerged portion such as: the topographical high, parallel
sandwaves lines in the inner portion of the topographical high, the continuity of the W sandwaves group, suspension
sediments along the coast.

Durante o desenvolvimento deste est compartimentada em diversos domnios


estudo outras combinaes multiespectrais morfolgicos. Uma das principais feies
foram elaboradas. Entretanto, as respostas identificadas na plataforma presena de
obtidas nestas combinaes (RGB-3-2-1 e grandes dunas posicionadas a cerca de 10
RGB-5/2-4-1) e nas imagens monocanais km a norte da costa de So Bento do Norte;
apresentaram informaes que confirmam estas dunas normalmente esto dispostas de
aquelas descritas anteriormente. forma assimtrica e orientadas obliquamente
(cerca de 10) com relao linha de costa
CONCLUSES atual.
Na poro oeste da rea (prximo ao
Baseado na combinao colorida de corpo arenoso), destaca-se a presena de
canais de imagens espectrais do Landsat 7- dunas com dimenses e orientao variadas;
ETM+ (rbita 215/064, de 12/Junho/2005), estas dunas podem apresentar comprimento
foi possvel caracterizar algumas das feies na ordem de grandeza desde algumas
envolvidas na evoluo da dinmica costeira dezenas de metros at centena de metros.
e da geologia local. Estas feies aparecem Em geral, estas dunas apresentam orientao
destacadas no contexto geomorfolgico N-NE, condizente com o fluxo de massas
local, no arranjo espacial das feies e na dgua produzido pela deriva litornea que
distribuio e disperso de sedimentos. na regio de leste para oeste. Tambm foi
Na combinao RGB-5-2-1 o maior possvel mapear dunas de menor porte com
contraste foi observado entre a poro orientao principal N-S. Em alguns pontos
emersa e submersa, destacado pela forma da da rea de pesquisa foi observado que estas
linha de costa, com o ressalto na tonalidade dunas podem ocorrer superpondo as de
clara das reas emersas divergindo das reas maior dimenso.
recoberta por lmina d'gua que aparecem Linhas de arenitos de praia (recifes)
em tonalidade escura (cinza a preto); na alinhados paralelamente linha de costa
poro continental identificaram-se atual tambm podem ser mapeados na rea.
agrupamentos de extratos vegetais, Estes recifes so encontrados em diversos
caracterizados por vegetao de dunas e de pontos da plataforma interna estudada, deste
reas cultivadas, campos de dunas e a zona de surfe at a quebra da plataforma.
pequenos lagos inter-dunares. Em geral, os registros sonogrficos,
Na composio HSI-PC6-4-2 e nas batimtricos e imagens Landsat 7-ETM+
PC2 e PC4 destacaram-se feies contidas (Vital et al., 2002; Tabosa & Vital, 2004;
na plataforma continental, onde arenitos de Tabosa et al., 2005; Santos et al.,
praia (recifes), corpo arenoso, dunas e zonas submetido) indicam a presena de corpos
trbidas foram diferenciadas com grande levemente alongados e descontnuos,
nitidez e exatido. constitudos por algumas dezenas de
A partir de uma avaliao regional, quilmetros de comprimento.
pode-se dizer que a plataforma interna Os resultados demonstram a
adjacente regio de So Bento do Norte importncia da utilizao de produtos de
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 155
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

sensoriamento remoto orbitais, submetidas CTPETRO/PETROBRAS/ CNPq); convnio


tratamento digital, na caracterizao de de cooperao entre Brasil e Alemanha,
feies submersas e zonas costeiras com envolvendo a UFRN e a Christian Albrechts
caractersticas similares quelas do Litoral Universitat zu Kiel (PROBRAL
Setentrional do RN. CAPES/DAAD 150-02), e
A baixa profundidade da lmina "Kstenentwicklung und Heutige
dgua e a sua transparncia contriburam Kstendynamik in Rio Grande do Norte -
para o reconhecimento de feies do fundo NE-Brasilien" (GTZ/DFG).
marinho que at ento s eram possveis
com auxilio de tcnicas de mergulho, REFERNCIAS
aplicao de mtodos acsticos e ssmica
rasa. Com o emprego das tcnicas de ALVES, A.L., AMARO, V.E. & VITAL,
SR/PDI, tem se buscado ampliar as reas de H.-2003- Multitemporal analysis of
investigao para nveis de escala regional e multispectral Landsat 5 thematic mapper
de detalhe, com razes de investimento images for monitoring and evaluation of
inversamente proporcionais ao grau de coastal morphodynamic on the Northeastern
detalhamentos dos trabalhos, o tempo Coast of Brazil. Journal of Coastal Research,
empregado nas investigaes e na logstica Brazilian Sandy Beaches, Special
desenvolvida. Publication, SI 35: 279-283.
Em sntese, pode-se afirma que a ARARIPE, P.T. & FEIJ, F. J.-1994- Bacia
composio RGB-5-2-1 foi a que melhor potiguar. Rio de Janeiro, Boletim de
evidenciou os diferentes elementos da Geocincias da PETROBRAS, 8(1): 127-
paisagem contidos na poro continental da 141.
rea, entretanto, as formas de fundo presente ASSUMPO, M.-1992- The regional
na zona marinha, foram destacas quando intraplate stress field in South Amrica.
utilizadas composies do tipo HSI-PC6-4-2 Journal Geophysics Research, 97(138):
e nas imagens monocanais de PC2 e PC4. 11889-11903.
BERTANI, R.T., COSTA, I.G. & MATOS,
AGRADECIMENTOS R.M.D.-1990- Evoluo tectono-sedimentar,
estilo estrutural e habitat do petrleo na
Os autores agradem as Instituies: bacia potiguar. In Origem e Evoluo das
UFRN - Universidade Federal do Rio Bacias Sedimentares (G.P. de Raja Gabaglia
Grande do Norte, PPGG - Programa de Ps- & E.J. Milani, eds.), PETROBRAS/SDRH,
graduao em Geodinmica e Geofsica pela Rio de Janeiro, 291-310.
infra-estrutura; a ANP - Agncia Nacional BEZERRA, F.H.R., LIMA FILHO, F.P.,
do Petrleo (PRH-22) pela concesso de AMARAL, R.F., CALDAS, L.H.O. &
bolsa de mestrado ao primeiro autor e aos COSTA NETO, L.X., 1998. Holocene
agentes Financiadores: Agncia Nacional do coastal tectonics in NE Brazil. In Coastal
Petrleo ANP; Financiadora de Estudos e Tectonics (I. Stewart & C. Vita-Finzi, eds.).
Projetos FINEP, atravs do Programa de Geol. Soc. London, Special Publication,
Recursos Humanos da ANP para o setor 146: 279-293.
Petrleo e Gs Natural PRH- CALDAS, L.H.O, STATTEGGER, K, &
ANP/MME/MCT, aos projetos MAR-RN VITAL, H.-aceito- Holocene sea-level
(FINEP-CTINFRA) e Projeto Cooperativo history and coastal evolution: evidences
PETRORISCO (Rede Cooperativa Norte- from coastal sediments of the northern Rio
Nordeste de Monitoramento Ambiental, Grande do Norte coast, NE Brazil. Marine
REDE 05 - PETROMAR (FINEP- Geology.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 156
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

COSTA NETO, L.X.-1997- Evoluo MATOS, R.M.D.-1987- Sistema de rfts


geolgica-geomorfolgica recente da cretceos do NE brasileiro. In: Seminrio de
plataforma continental interna ao largo do Tectnica da Petrobras (TECTOS I). Rio de
delta do Rio Au, Macau RN. Programa de Janeiro. Atas... Rio de Janeiro,
ps-graduao em geologia e geofsica PETROBRAS/DEPEX, p.125-159.
marinha da Universidade Federal MATOS, R.M.D.-1992- The northeast
Fluminense, Rio de Janeiro, Dissertao de brazilian rift system. Tectonics, 11(4): 766-
Mestrado, 214pp. 791.
CREMONI, O.A.-1995- A reativao OLIVEIRA, D.C., CRUZ JR., F.W. &
Tectnica da Bacia Potiguar no Cretceo MENEZES, RM.R.F.-1996- Significado
Superior. SBG, Boletim de resumos geodinmico da estruturaorasa no extremo
expandido, V Simpsio nacional de estudos sudoeste da Bacia Potiguar (Nordeste do
tectnicos, 1: 277-280, Gramado, RS. Brasil). Boletim de resumos, IV Simpsio
DALRYMPLE, R.W. & RHODES, R.N.- sobre o Cretceo do Brasil, UNESP, Rio
1995- Estuarine dunes and barforms. In Claro, SP. 1: 95-106.
Geomorphology and Sedimentology of RBER, V.-2001- Structure and dynamics
Estuaries (G.M. Perillo, ed.). Developments of the inner shelf north of Galinhos, Rio
in Sedimentology, Elsevier, 53: 359-422. Grande do Norte (NE Brazil). Institute of
FERREIRA, J.M., OLIVEIRA, R.T., Geosciences, University Christian Albrechts
TAKEYA, M.K., & ASSUMPO, M.- zu Kiel, Germany. Tese, 76pp.
1998- Superposition of local and region SANTOS, C.L.A., VITAL, H., AMARO,
stresses in Northest Brazil: Evidence from V.E. & KIKUCHY, R.K.P. de.-submetido-
focal mechanisms around the potiguar Mapeamento de recifes na plataforma
marginal basin. Geophysics Journal continental. Nordeste do Brasil: Touros a
International, 134: 341-355. Macau RN. Revista Brasileira de
FONSECA, V.P.-1996- Estudo morfo- Geofsica.
neotectnico na rea do baixo curso do Rio SCHWARZER, K., STATTEGGER, K.,
Au (Assu-Macau), Rio Grande do Norte. VITAL, H. & BECKER, M.-no prelo-
IG/UFMG, Belo Horizonte, Dissertao de Holocene coastal evolution of the Rio Au
mestrado, 109pp. area (Rio Grande do Norte, Brazil). Journal
GUYOT, G.-1989- Signatures spectrales des of Coastal Research, Special Publication, SI
surfaces naturelles. Caen, Paradigme. 39.
Tldtection Satellitaire, n. 5, 178 pp. SHORT, A.D.-1999- Handbook of beach
LIMA, Z. M.C., ALVES, A.L., AMARO, and shoreface morphodynamics. British
V.E., VITAL, H.-2001- Evoluo da linha lybrary Ed. England. 379pp.
de costa do esporo de Galinhos (NE Brasil) SNEDDEN, J.W. & DALRYMPLE, R.W.-
utilizando fotografias areas e imagens 1999- Modern shelf sand ridges: From
Landsat TM. Revista Pesquisas em historical perspective to a unified
Geocincias, 28: 497-507. hydrodynamic and evolutionary model. In
LIMA, Z.M.C.-2004- Caracterizao da Isolated Shallow Marine Sand Bodies:
dinmica ambiental da regio costeira do Sequence Stratigraphic Analysis and
municpio de Galinhos, litoral setentrional Sedimentologic Interpretation (K.M.
do Rio Grande do Norte. Programa de Ps- Bergman & J.W. Snedden, eds.). Society for
Graduao em Geodinmica e Geofsica da Sedimetary Geoloy, SEPM, Special
Universidade Federal do Rio Grande do Publication, 64: 13-28.
Norte, Natal/RN. Tese de Doutoramento, SOARES, U.M, ROSSETI, E.L. &
144pp. CASSAB, R.C.T.-2003- Bacias
sedimentares brasileiras: Bacia Potiguar.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 157
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Fundao Paleontolgica Phoenix, vol.56. Resumo expandido, X Congresso da


SOLEWICZ, R.-1989- Feies fisiogrficas ABEQUA. Guarapar, ES, Boletim de
submarinas da plataforma continental do Rio resumos expandido, CD-ROM.
Grande do Norte visvel por imagens de TABOSA, W.F.-2000- Dinmica costeira da
satlite. Instituto de Pesquisas Espaciais. So regio de So Bento do Norte e Caiara do
Jos dos Campos, So Paulo, Dissertao de Norte - RN. Departamento de Geologia,
Mestrado, 143pp. Universidade Federal do Rio Grande do
SOUZA, S. M.-1982- Anlise Norte, Relatrio de Graduao, 76pp.
litoestratigrfica da bacia potiguar. In: SBG, TAYLOR, R.M.-1982- Color in soils and
Congresso Brasileiro de Geologia, 32, sediments. Review. In: Clay Conf., Bologna
Salvador, anais, 5: 2.392-2.406. 1981, (Olphen H. & Vienale F., eds),
STATTEGGER, K., CALDAS, L.H.O. & Elsevier, Amsterdam. 705-761.
VITAL, H.-no prelo- Holocene coastal TESTA, V. & BOSENCE, D.W.J.-1998-
evolution of the Northern Rio Grande do Carbonate-siliciclastic sedimentation on
Norte Coast, Brazil. Journal of Coastal high-energy, ocean-facing, tropical ramp,
Research, Proceedings of the 8th NE Brazil. In Carbonate Ramps (Wright,
International coastal symposium, Special V.P. & Burchette, T.P., eds), Geol. Soc.
Publication, SI 39. London Special Publication, 149: 55-71.
TABOSA, W.F. & VITAL, H.-2004- TESTA, V. & BOSENCE, D.W.J.-1999-
Interpretaes preliminares para dados Physical and biological controls on the
hidrodinmicos da plataforma interna formation of carbonate and siliciclastic
adjacente a So Bento do Norte RN. bedforms on the North-East Brazilian: Shelf.
Congresso Brasileiro de Oceanografia. Itaja, Sedimentology. 46: 279-301.
SC, 436. VIANNA, M.L., SOLEWICZ, R.,
TABOSA, W.F., LIMA, Z.M.C., VITAL, H. CABRAL, A. & TESTA, V.-1991-
& GUEDES, I.M.G.-2001a- Monitoramento Sandstream on the Northeast Brazilian
costeiro das praias de So Bento do Norte e Shelf. Continental Shelf Research, 2: 509-
Caiara do Norte NE Brasil. Revista 524.
Pesquisas em Geocincias, 28: 383-392. VITAL, H.; AMARO, V.E., TABOSA, W.F.,
TABOSA, W.F., CALDAS, L., VITAL, H. GUEDES, I.M.G., STATTEGGER, K. &
& AMARO, V.E.-2001b- Remote sensing of CALDAS, L.H.O.-2002- Pattern of sediment
the northeastern brazilian continental margin distribution in tectonics setentrional coast of
(So Bento/Caiara do Norte). In: The Rio Grande do Norte state, Northeastern
American Geophysical Union. Chapman Brazil. Published as a supplement to Eos,
Conference on the Formation of Transactions, American Geophysical Union.
Sedimentary Strata on Continental Margins. 2002 Ocean Sciences Meeting. Vol. 83,
Ponce, Puerto Rico, AGU, 37. AGU, 4: OS17; Honolulu, Hawaii, USA.
TABOSA, W.F., VITAL, H. & AMARO, VITAL, H., STATTEGGER, K., TABOSA,
V.E.-2002- Morphologic and structural W.F. & RIEDEL, K.-2003- Why does erosion
characterization of the Rio Grande do Norte occur on the northeastern coast of Brazil?:
northern coast, Northeast Brazil on Remote The Caiara do Norte Beach example. Journal
Sensing Images. In: American Association of Coastal Research, Special Publication, SI
of Petroleum Geologist, Houston, Texas, 35: 525-529, Itaja, SC.
USA, 1: 51. VITAL, H.-2005- Rio Grande do Norte. In
TABOSA, W.F., VITAL, H., AMARO, V.E. Eroso e Progradao do Litoral Brasileiro
& SANTOS NETO, F.-2005- Aplicao de (Muehe, D., ed). MMA. p.159-176.
mtodos acsticos na interpretao de zonas VITAL. H., AMARO, V.E. & SILVEIRA,
submersas no litoral setentrional do RN. I.M.-no prelo- Coastal erosion on the Rio
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO I 158
MORFOLOGIA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA

Aplicabilidade do SR aos Ambientes Costeiros e Marinho, NE Brasil.

Grande do Norte State (Northeastern Brazil): Associated Processes. Journal of Coastal


Causes And Factors Versus Effects And Research, Special Publication, SI 39.

NOTAS SOBRE OS AUTORES: RESUMO DO HISTRICO PROFISSIONAL:

Werner Farkatt Tabosa Received his BSc in Geology from the Universidade Federal do Rio
Grande do Norte - UFRN and his Master thesis in Coastal Dynamics from the Pos-Graduation
Program in Geodynamics and Geophyisics - UFRN. He had a one year doctor-sandwich
fellowship at the Christian Albrechts Universitt zu Kiel and is at the moment concluding his
doctoral thesis at the Pos-Graduation Program in Geodynamics and Geophyisics-UFRN.
Helenice Vital - Received her BSc in Geology from the Universidade Federal do Rio Grande do
Norte and her Master thesis in Marine and Environmental Geology from the Universidade
Federal do Para. She concluded her doctoral thesis in 1996 at the Christian Albrechts Universitt
zu Kiel, Alemanha and has been working on Marine Geology and Geophysics at the
Universidade Federal do Rio Grande do Norte. She is Researcehr from the CNPq since 1999.
Venerando Eustquio Amaro Received his BSc in Geology from the Universidade Federal do
Mato Grosso and his Master thesis in Economic Geology from the Universidade de Brasilia. He
had a one year doctor-sandwich fellowship at the Universit Claude Bernard-Lyon I, Frana and
concluded his doctoral thesis in Remote Sensing in 1998 at the Universidade de So Paulo, and
has been working on Geoprocessing at the Universidade Federal do Rio Grande do Norte since
1989.
ANEXO II: Captulo de Livro

Tabosa, W. F.; Vital, H. Hydrodynamic Forcings and Environmental Impacts on the Coast
and Shelf of So Bento do Norte NE/Brazil. In: C.A. BREBBIA (Ed.). Environmental
Problems in Coastal Regions VI. Including Oil and Chemical Spill Studies. UK: WIT press
publishes. 2006. p.165-174. ISBN: 174-448X

Hydrodynamic forcings and environmental


impacts on the coast and shelf of So Bento do
Norte NE/Brazil.
W. F. Tabosa1 & H. Vital1,2
1
Post Graduation Program on Geodynamics and Geophysics, Federal
University of Rio Grande do Norte State. PPGG/UFRN, Brazil.
2
Department of Geology, UFRN - CNPq researcher, Brazil.

Abstract
This work presents and discusses physical oceanographic data and seafloor
morphology on the Northeast Brazilian coast and shelf adjacent to Sao Bento do
Norte- Rio Grande do Norte State (RN). This shelf represents a modern, high
dynamic mixed shelf system. It is inserted in the Potiguar Basin, which is the
most productive oil and gas Brazilian basin onshore. Moreover, this entire coast
is under severe erosion. Hydrodynamic and sediment dynamic processes reflect
forcing by high wave, wind power, and mesotidal regime. This high-energy
setting associated with mixed sedimentation support the presence of highly
variable seabed features (e.g. dunes, reefs and isolated sand body). The
development of such great bedforms on the shelf reflects strong currents and
tidal effects. The current speed values recorded occur within the interval 1,2
77,1 cm.s-1, with main direction to SW. The integration of these data allows
relating the seabed characteristics with the current pattern. This kind of
information is very important to help contingency plans, to understand why
erosion occurs on the So Bento area, and to conflict resolution (e.g. oil industry,
fishering, tourism). Moreover these dataset will also play a role in providing
coastal zone managers with the coastal and ocean data they need to manage in a
more informed manner.
Keywords: Bedforms, tide- and wind-driven processes, coast changes,
hydrodynamic forcings, environmental geology, Inner shelf, northeast Brazil.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 160
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

1 Introduction
The Brazilian coastline extends for around 8.500 kilometers. It encloses 17
States, 405 cities and 16 metropolitans regions, concentrating more than 20% of
the Brazilian population [1]. The presence of large and growing populations in
the coastal zone creates major problems. More people in the coastal zones means
more pollution of coastal waters, more pressure on nearby natural resources (for
example, mangrove forests for firewood and beach sand for construction), and
more pressure on fishery resources [2]. Brazils northeastern coast and ocean
have been utilized for port development, onshore and offshore oil production,
tourism, urbanization, industrialization, scientific research, fisheries operations,
and recreation. Moreover, coastal erosion is present in many parts of this coast.
Heavy use of Brazilian coastal resources has placed enormous stress on the
coastal environment, posing a number of challenges to coastal planning,
management, and implementation [2]. Unless effective steps to manage these
areas are taken soon, losses of considerable consequence will occur [2]. The
protection of critical habitats, the necessity of maintenance of biodiversity and
integrity of the sea communities to understand the local dynamics (condition
hydrodynamics, meteorological, geomorphologic, etc), are basic conditions for
an harmonious cohabit between man and the nature [1].
The aims of this study were to characterize the seabed morphology, to record
hydrodynamic parameter (currents, tides, water temperature, conductivity), and
establish the relation between tide- and wind-driven processes and their signature
on the bottom morphology features in this hitherto unknown portion of the
Brazilian equatorial inner shelf. According to [3], the inner shelf links the realms
of the land margin to the mid and outer shelf and to the deep sea. Not only does
it serve as a conduit for across-margin particulate transport, but it also modulates
the hydrodynamic forcings that drive surf zone processes. This means, that,
under most circumstances, the frictional effects of winds blowing over the sea
surface are transmitted directly to the sea bed. It also means that the drag effects
imparted on the flow by the morphology of the bed can extend all the way to the
sea surface and thereby influence the flows that exist throughout the water
column [3].

1.1 Study Area

So Bento do Norte is on the north coast of Rio Grande do Norte State- NE


Brazil, fig. 1. It is inserted in a coastal zone with about 15 km of sandy beaches,
interrupted by beachrocks lines, aeolianites, dune fields and shell midden.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 161
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

Figure 1: Location of the studied area. Modified from Miranda [4].

The coastal zone of Sao Bento do Norte is characterized as an unstable coast


which reflects a dynamic regime, under morphological, structural and
sedimentological changes, gradually recorded along time. These changes are
directly linked to natural phenomena, and enhanced by anthropogenic
intervention [5].
The climate of the study area is tropical hot, typical from semi-arid medium
areas [6], and it is subjected to the instabilities of the Intertropical Convergence
Zone (ITCZ). The area is defined by two weather seasons: a drought period from
August to December, when the ITCZ moves away from the coast, creating the
absence of rains and appearance of stronger winds; and a rainy season from May
to July, which is associated with the southward displacement of ITCZ and the
formation of softer winds. The annual rainfall rate of the area is quite irregular,
ranging from 601 mm/year to 854 mm/year.
The wind direction presents two patterns in the study coast: from southeast
between March-July and stronger from east-northeast between August-January.
Statistical data shows that the winds of the area reach speeds in the order of 6.2
m/s [7,8]. The mean wind velocity in March is 4.8 m/s while in October is 7.7
m/s [9]. The south Atlantic anticyclone produces trade winds, which blow
toward the Equator [10]. The seasonal migration of the Atlantic high-pressure
cell together with the thermal heating of the continent force the trade winds to
tangent the Brazilian coast. In the study area, moderate to storm winds induce
temporary currents that can lead to the reversal of sediment transport direction
and induced erosive processes on the seabed. In So Bento do Norte area, the
annual average winds speed of the 6.17 m/s. The predominant direction of the
winds oscillated between N50 and N60 [11].
The Brazilian shelf adjacent to So Bento do Norte is a shallow water continental
shelf, where tidal currents are the main agents responsible for sediment
dynamics. It is characterized by semi-diurnal tides and meso-tidal regimes. The
mean spring tidal range from 0.2 m (low water) to 2.8 m (high water). It is also
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 162
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

characterized by sea waves coming from the northeast direction, having a


predominant plunging breaker and longshore currents of up to 85 cm.s-1, which
generates an intense coastal drift from east to west. In the offshore zone the sea
waves are refracted by sandy bar and sandstone banks, which compose the sea
bottom topography.
The Sao Bento do Norte beaches are classified as reflective to intermediate, and
are under strong erosion. During last forty years beaches have retreat by 250 m
on average [12].

2 Methods
A satellite image from 2000 (Landsat 7ETM+ from June 12, 00 at 10:00 a.m.)
was employed. Three measuring stations were selected in order to examine the
hydrodynamic forcing in the inner shelf, fig. 2.. For the measurements, a C/T/D
Sensor 3231, a Doppler Current Sensor 3500 both manufactured by Aanderaa
Instruments, and two S4 manufactured by Interocean were installed over 7
days, at 3 m and 7.5 m above seabed in March / 2004 and April /2005. The
sampling interval at each station was 10 min, fig. 2. Low neap conditions
prevailed at the beginning and the end of the measurement period, while high
spring conditions in the middle. Seabottom morphology was determined from
bathymetric profiles. The applied echosounder system Hydrotac was
manufactured by Odom Hydrographic Systems Inc connected to a DGPS. The
acoustic signal had a frequency of 200 kHz. The investigated area was surveyed
by 30 tracks with lengths of 25 km and spaced 1 km from each other fig 2. A
side scan sonar manufactured by EdgeTech was also used. The fieldwork was
done using small fisher boat appropriated to operate in waters as shallow as 1.5
m. In laboratory the data were processed using different software (e.g.
WaveWin, S4 Application version 3.0.32 and Surfer8) before interpretation.

Figure 2: Schematic model of the Sao Bento do Norte shelf with location of the
hydrodynamic stations and bathymetric isoline.

3 Results
Results from current measurements are used to quantify the characteristics of
hydro-sedimentary processes acting on seabed. Special attention has been paid to
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 163
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

instantaneous and residual sediment transport caused by tidal currents, solely,


and to combined tide- and wind-driven currents. The integration of morphologic
data with in situ hydrodynamic measurements, and the digital processing of
images allow the elaboration of a schematically model of the studied area.

3.1 Coastal Process

3.1.1 Currents
The physical oceanographic data acquired in this study had registered uniformity
in the direction and intensity of currents. The current speed values recorded
occur within the interval 1,2 - 77,1 cm.s-1. The vectors were more concentrated
in southwest direction. However, a small variation for northwest was also
observed. This current direction is suitable with the historical registers of the
winds in the So Bento do Norte region [8, 11, 13, 14], and differs from the
observed predominant direction in other areas to the west, as Guamar, which
flow preferentially for northwest [15, 16]. In minor amounts, different current
directions can also be observed (west, north and northeast). A bar diagram with
the different intensities and directions of currents registered in the field is show
in fig. 3.

3.1.2 Currents and Tides


Directions of the current vector are also grouped in accordance with period of
tides, fig.3. In the station where the S4a sensor was installed the currents present
greater dispersion and intensity (45 cm.s-1, N245), when compared with the
stations of the S4 sensor (23 cm.s-1, N220) and of CTD/DCS sensor (13 cm.s-1,
N257). Measurements recorded during Flood times (FT) showed a more
effective current transport in a W/SW direction, while most Ebb current data
(ET) indicated velocity vectors to the N/NE.

3.1.3 Conductivity, Temperature and Humidity


The water temperature and conductivity presents minimum variations, 29.11C
to 29.47C, and 5.69 and 5.87 S/m, respectively, indicating mixture of the water
masses. The atmospheric conditions in turn present significant variations.
Temperature range from 31.7C to 26.3C, humidity of the air from 96% to 88%
during the morning and from 84% to 60% during the afternoon.

Figure 3: Diagrams showing the frequency and direction of the current vector
according to the tides. FT - Flood Tide, HW - High Water, ET - Ebb
Tide and LW - Low Water.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 164
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

3.2 The Seabed Morphology

The side scan sonar profiles had shown the difference of texture in the diverse
dominions of the seabed, caused mainly for the difference of composition of
bottom substrate and by the bottom morphology. The echosound profiles had
allowed the visualization of the seabed morphology, standing out the dimensions
of the submerged bodies. The adjacent inner shelf of So Bento do Norte
presents a variety of bedforms which range from kilometers to tens of
centimeters in scale. The descriptive classification applied to the bedforms here
is according to [16, 17]. The most expressive are dunes fields, sandstone banks,
and isolated sandy bodies.

3.2.1 Dune Fields


The dune fields present on the area were separated in three groups: 1) 3D very
large longitudinal asymmetric dunes In general dune crest are oriented parallel
to the coastline with E-W direction, and restricted to water depths shallower than
10 m. Heights reach up to 6 m, widths vary from 400 m to more than 900 m.
These bedforms are composed mainly of siliciclastic sands (carbonates < 30%);
2) 3D very large transversal symmetrical dunes oriented NE-SW Occur
between 10 and 20 m depth, in a parallel strip limited landwards by dune fields
from group 1 (about 10 m depth), and seawards by sandstone banks (about 20 m
depth), and 3) 3D very large transversal asymmetrical dunes located on the east
side of the area, been limited seawards by the isolated shallow marine sand body
(coroa das lavadeiras) with a complex external morphology composed of small
dunes, which overlaps the larger ones. This 3rd group has NE-SW direction. The
transversal dunes (groups 2 and 3) display heights between 2 and 4 m, width
ranging from 100 to 500 m; Biosiliciclastic sands (50-70% carbonate) are the
dominant component from 2nd and 3th group. The diversity of the external
morphology results from the variable combinations of tide- and wind-driven
processes occurring in the study area. The asymmetry of tidal peak current
velocity and the relative strength of wind-driven currents are the parameters that
have the most important influence on dune architecture. Asymmetric large dunes
with superposed small dunes result from a strong asymmetry in tidal peak
current velocity, which is reversed only slightly during tidal movement and
longshore drift.

3.2.1 Sandstone Banks


Carbonatic buildups classified by Santos [19], as sandstone bank (probably
beachrocks) lined up parallel to the current shoreline also can be maps in the
area. These sandstone banks are found in diverse points of the continental shelf
of So Bento do Norte and Caiara do Norte cities. Bathymetric and side scan
sonar profiles indicate the presence of discontinuous elongated bodies,
constituted of some sets of ten of kilometers in length. The bathymetric survey
showed that the sea bottom morphology is relatively flat, with 2 to 6 m depth on
the first 25 km of the inner shelf. Higher depths of the order of 20 m are
registered around 30 km of the coast (fig 4). These deeper zones occur
immediately after sandstone banks, called by the fisherman and registered in the
nautical map of the Brazilian navy (Diretoria de Hidrografia e Navegao da
Marinha do Brasil), as Urca da Conceio. These features are probably related
to old beachrocks.
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 165
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

3.2.2 Isolated Sand Body


A great scale bedform (or barform) according to Dalrymple and Rhodes [20],
stand out in the portion far east of the area. It is emerged during low tides and
called by the fishermen and in the nautical map of the Brazilian navy as Coroa
das Lavadeiras. It shows an elongated structure with a bending curve form at
the west extremity. Echosound profiles and sediments samples from this bedform
show that it is about 400 to 600 m width and asymmetrical with steep side facing
seawards [14, 21]. On the crest the sediments are mainly fine siliciclastic sands
moderately to well-sorted, in contrast with the flanks. Seaward flanks contain
bioclastic gravels, while landward flanks contain biosiliciclastic sands of
medium sand size. Bodies of this type already had been described in literature as
isolated shallow marine sand bodies [17, 20].

Figure 4: Example of bathymetric profile from So Bento do Norte continental


shelf showing sandstone banks, dune and the shelf break.

4 Conclusion
The results of this study show that the presence of great bedforms on the inner
shelf, represented by 3D very large longitudinal and transversal dunes, sandstone
banks, and isolated shallow marine sand body. The current pattern in the So
Bento do Norte shelf presents predominant direction to SW, different from the
general pattern observed for other areas to the W (e.g. Guamar) which is
predominantly for NW. This pattern can be explained by the combination of two
natural agents who interact simultaneously with oceanic waters: 1) The
directional flow of coastal currents directly related to the distribution of the
regional winds (coming from NE and SE), and 2) the bottom morphology. The
presence of isolated shallow marine sand body (namely Coroa das Lavadeiras)
probably is a conditioning factor to this direction. Changes in the currents flow
can be registered along the day, however, this variation are very little
representative. The changes printed in the coastal zone and the inner shelf of So
Bento do Norte area, are mainly conditioned by the coastal dynamics (mainly by
the direct action of longshore drift and tides) and depth water.

5 Acknowledgment
This work was founded by the projects: PETRORISCO REDE 05
/FINEP/CTPETRO), MAR-RN (FINEP/CTINFRA), PROBRAL
(CAPES/DAAD 150/02) and CNPq (Proc. 500407/2004-5). The authors thank
UFRN (GGEMMA/DG/PPGG) for the logistic support and ANP-PRH 22
(Petroleum National Agency), for the scholarship to the first author. Thanks are
also due to everybody that participated in the field work, and contributed with
constructive criticism, discussions and bibliographical suggestions to the
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 166
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

improvement of the present work.

6 References
[1] Garreta-Harkot, P.F. & Alves, M.R.C., The Brazilian coastal zone: The main
environmental problems and their consequences for human health: ISEE-
425. Epidemiology. 14(5) supplement: S85-S86, 2003.
[2] Cicin-Sain, B. & Knecht, R.W., Integrated coastal and ocean management,
Island Press: Washington, DC, 517, 1998.
[3] Wright, L.D., Morphodynamics of inner continental shelves, CRC Press Inc:
Boca Raton, 241p, 1995.
[4] Miranda, E.E. de, Brasil em Relevo. Campinas: Embrapa Monitoramento
por Satlite, http://www.relevobr.cnpm.embrapa.br. 2005.
[5] Tabosa, W.F., Monitoramento Costeira das Praias de So Bento do Norte e
Caiara do Norte RN: Implicaes para o plo petrolfero de Guamar.
Post Graduation Program on Geodynamics and Geophysics. Rio Grande do
Norte Federal University, Masters Thesis, 112p, 2002.
[6] Nimer, E., Climatologia do Brasil. IBGE, Rio de Janeiro, 422p, 1989.
[7] Costa Neto, L.X., Evoluo Geolgica-Geomorfolgica Recente da
Plataforma Continental Interna ao Largo do Delta do Rio Au, Macau
RN. Marine Geology and Geophysics. Fluminense Federal University, Rio
de Janeiro, Brazil. Masters Thesis, 234p, 1997.
[8] Tabosa, W.F., Dinmica Costeira da Regio de So Bento do Norte e
Caiara do Norte RN. Department of Geology, Rio Grande do Norte
Federal University, Graduation, 76p, 2000.
[9] Caldas, L.H.O., 2002. Late Quaternary Coastal Evolution of the Northern
Rio Grande do Norte Coast, NE Brazil. Institute fr Geowissenchaften,
Christian-Albrechts-University Fr Kiel, Germany. Ph.D. Thesis, 92p, 2002.
[10] Dominguez, J.M.L., Bittencourt, A.C. & Martin, L., Controls on
Quarternary coastal evolution of the east-northeastern coast of Brazil. Roles
of sea-level history, trade winds and climate. Sedimentary Geology, Elsevier
Science Publisher: Amsterdam, 80, pp. 213-232, 1992.
[11] Tabosa, W.F., Lima, Z.M.C., Vital, H., & Guedes, I.M.G., Monitoramento
costeiro das praias de So Bento do Norte e Caiara do Norte - NE/Brasil.
ABEQUA, VII Congresso da Associao Brasileira de Estudos do
Quaternrio, Instituto de Geocincias da UFRG, Porto Alegre, RS, Brasil,
Revista Pesquisas Em Geocincias, 28(2), pp. 383-392, 2001.
[12] Vital, H., Stattegger, K., Amaro, V.E., Frazo, E.P. & Tabosa, W.F., Seal-
level change on the Brazilian Northeastern shelf. International Conference
Mineral Deposits of Continental Shelves and 5th (final) annual Conference
IGCP-464, Continental Shelves During Last Glacial Cycle. St. Petersburg,
Russian, pp.111-113, 2005.
[13] Chaves, M.S., Vital, H. & Silveira, I.M., Beach Morphodynamic of the Serra
Oil Field, northeastern Brazil. Journal of Coastal Research, SI 39
(Proccendigs of the 8th International Coastal Symposium), pg pg. in press
[14] Tabosa, W.F., Amaro, V.E. & Vital, H., Anlise do ambiente costeiro e
marinho, a partir de produtos de sensoriamento remoto na regio de So
Bento do Norte, NE Brasil. Revista Brasileira de Geofsica. Rio de Janeiro.
Submitted.
[15] Arajo, M, Silva, M.A., Frazo, E.P., Vital, H., Montagne, R. & Araujo, R.
Caracterizao das forantes dinmicas correntes, ondas e mars na
TABOSA, W.F. 2006 ANEXO II 167
MORFOLOGIA, HIDRODINMICA E SEDIMENTOLOGIA DA PLATAFORMA CONTINENTAL BRASILEIRA.

regio costeira de Guamar-RN, Brasil. Relatrio Projeto Petrorisco. In


press.
[16] Frazo, E.P., Estudo hidroacustico e hidrodinmico da plataforma
continental do Rio Grande do Norte: Sistemas Au e Potengi. Post
Graduation Program on Geodynamics and Geophysics. Rio Grande do Norte
Federal University, Natal/RN, Brazil, 32p, 2005.
[17] Snedden, J.W. & Dalrymple, R.W., Modern shelf sand ridges: From
Historical perspective to a unified hydrodynamic and evolutionary model.
Isolated Shallow Marine Sand Bodies: Sequence Stratigraphic Analysis And
Sedimentologic Interpretation, eds. K.M. Bergman & J.W. Snedden, Society
for Sedimentary Geology, SEPM, Special Publication, 64, pp. 13-28, 1999.
[18] Ashley, G.M, Classification of large-scale subaqueous Bedforms: A new
look at an old Problem: Journal of Sedimentary Petrology, 60, pp. 160-172.
1990.
[19] Santos C.L.A., Vital. H., Amaro V.E. & Kikuchi, R.P., Mapping Submerged
Reefs On The Rio Grande Do Norte Coast, Ne Brazil: Macau To Maracajau.
Revista Brasileira de Geofsica. Rio de Janeiro. In press.
[20] Dalrymple, R.W. & Rhodes, R.N., Estuarine dunes and barforms.
Geomorphology and Sedimentology of Estuaries, ed. G.M Perillo,
Sedimentology, Elsevier Science Publisher: Amsterdam, 53, pp. 359-422,
1995.
[21] Vital, H., Stattegger. K., Amaro, V.E., Schwarzer, K., Frazo, E.P., Tabosa,
W.F. & Silveira, I.M., Inner Continental Shelf off Northern Rio Grande do
Norte, NE Brazil: A modern high-energy siliciclastic-carbonate platform.
Recent Advances in ShorelineShelf Stratigraphy, eds. G. Hampson & R.
Dalrymple, Society for Sedimentary Geology, SEPM, Special Publication,
Submitted.

Potrebbero piacerti anche