Sei sulla pagina 1di 27

ARTIGOS

\ FS1't ['ll ,.\ l) 1\ PR()l ll~ ,.\ l) : t) SFNSt) f)F ~'() i\H l l t1,\ 11r
1--
FN l'RF. t)S t 'l lHF 1 l; l )S l L\ R ),\ 1

./ ( \ 1111/rl ( ,, , 11 nx
(;'~\ JH\' r l tY lll rt r , l ,,nd,,11 '" hf'('I l' I 1=,:1.,1h,m11.
,)

IH ~l l~H' h,11. .ut1g\, p,,, -.111., H d( '\ 1.\1 ., , 1'1\1..q ,,, d1. ,111,,, ,1, "'lllllnhl.1d, d, \ 1"' qu,
llh,''I " ''' 1) p1l .1111\1\11) t \l' l l\. 1.\ ;\ lt I t' ,\ 1\\\\1,llld ",,,, ,,d
1dt 1 :'11,l ,,,
1'11,1 u'll\l'lt'l 'lldt 1 ,, q11\' t
lnd11" 11.1 ti,," -.1\ 1, ,,p1, .11 ,111 .111h 111..111.1 l) t1.1l'llth, ni.,,11.\ ljlh ' ., 1.,11.1d, , ,11111111.1, ..1, lw 11 i.1111.1 , u
d, 1n,11t11t,,'t, d< 1.1'1.t , ,h' n.,,, 'h'IHti., 1.,11.,d 1.'l~.1n1 1,.11, ,, 1.11. 111.1,, .,,, ,,l1H1,o111.\ hPh'1nt;1 um
, 11 d, 1 ,1tt11.1' 11'11l ll\ll ll\,h' llh'l,d 1. 1 ,lt Ih .1

1) \ l ,\ \ I{ ,, t ll \ \ l "' tl!H , ' '1<ti-., . P, ,111 \ , ,,n,, , d1 ,, ,111111


11.l.1.I, . ,,,nh,,1n11.111..,
1 1111P,, 11lti1l d
llt\lH l ll.l\ \\\, l t \11,lll,I

.\ r,1tt1,-.1.tH' t h 1dcn1c n,1,dctth'. 1k,,1 '1h 11111,u"l de qu.1,,~t1'd1"- l'" tJlltt,'"


d,,n,1nu ,, ,t p,ll , \\l :--rd.1 H'l 1g1.11.', d:l nh,1.ll t ' d<' p(,l!th.(,. t,,,,n l ('llil' dl, d\,11111111.,
dt) ()lllll't ' llll< ' lllt) t d.1 ' 1.'td,hk rrnth-111,,~ ,1 , 1,1\.,t ,\f .\ ,Ili{ ll,l l ',h l,\ d,l lll"l l
td , all t llln.1 ,\li\ 1d,\lk .1 ,\,, 1.ll, qu,' n.H, p\1 tt'J\l.'(' ,h, ,1.,thlt.11h' \ 1'nh' th)I.
'
t ;,,d.111\l'I: 'l.()tl\(h llllhlt'l\l.'t,Hlth prl.1 lt 'll1,) d1.'l 1,.1,) ~ .,nlt.lll.l d,\ t1!(\',\\IJ,, 111('1.ll.
e n1p 1, , .1 qII e pt 111l 11..,, u .1 e 11t , d t Il I d. 1 , , 1, t 11 l 1 , k 1,,, 11.,d~ , ,' I\, k . . 1t l 11nI h, 11
1~!11.tlnh'llt< .1 hkt.1 de ,,,11lw , 1nin1i, .,1, u ...,,. tt,,111.l,, pi.1.1, <,. d.1 1.,.-"' ,k .unh,,
l \l llltlhh'. .1,,t1l\. ,\ l''l.lt 111',l \ ,, l.t, l !,,, l.lllll'1 ' tll 1'lll\lllh'II d,, 1\ ll1' d.1 f i!,,,,)I\, ,,
ptl. ,lllH'l\l,, 1.',(1'lh. l' l\;l ,l lC,l d.1 k1 l' d.1 llh't,ilt,l.hk. l \1. l1lllhl l'. 1'l' ll,l1il1'. ,l 11, (,h\
dr \( ';t ,: \ c' ft/ ll'li/J/1\, l\ll "~, l\'...l' til 1.'1\llHllllll.td, l' ''Ih ,11,, \{Ih \111\ dt.11, 1 ,~1'lh 'l1(1
n.1 l tln PI 1.1 n, 1d1 111.II.lh 'l. 11h,.1 d.1 l 1h 1 ,,111.1 ll'lll,111.11. d, "ll.l h't 11111.i, , 1k1
dl'llllllll) d.1 l'Sll ltl ,I '\. 1,1t ,11111 ,, "'1'lllh 1 ,, li'<' l Ih' ,,l \ 11.t) d,,\,, h.' \' 11' 1 n,,
ih , 1)1\l 11111d.h h ". \ cnq11.11,1,, -,,11,,, d,, \ ,' 1 11' 1 dd h, 1P , ,, n11n1. '!1" ,' .1,lq\ 1 1",
OVERING , Joanna. A esttica da produo: o senso de comunidade entre os Cubco e os Piaroa.

atravs da vida em comunidade, e articulado s estruturas e aos objetivos


especficos desta ltima. Nesta acepo, o conceito possui sentido poltico e
moral, bem como abarca uma esttica - e mais, uma metafsica - da ao.

A viso oposta - a da esttica como um domnio autnomo, ao lado da


religio, da cincia, da economia e da poltica - tende a ser nosso legado nas
cincias sociais, apesar de termos uma "antropologia da arte" que afirma,
tibiamente, que outros povos, diferena de ns, no separam a atividade e o
julgamento de arte de seu uso. Muito embora isto parea bvio, mal comeamos
a adentrar as implicaes, tericas e prticas, desta articulao do cotidiano com
o julgamento e a atividade estticos. Meu argumento neste ensaio o de que,
para entendermos o que "o social II para os ndios da floresta tropical
sul-americana, devemos retomar nossa concepo primeira, segundo a qual a
esttica no era a categoria autnoma que hoje, mas. ao contrrio, uma
categoria moral e poltica. A partir do momento em que reintegrarmos o
julgamento esttico ao moralmente bom e ao moralmente ruim, e ambos, julga-
mento e moralidade, ao conhecimento e atividade produtivos, s ento
poderemos comear a dizer coisas que faam sentido acerca da economia, da
organizao poltica e da filosofia social destes povos. Para os Piaroa, povo da
bacia do Orinoco, por exemplo, a produo em si era uma atividade criativa, que
tanto poderia ser bonita ou feia e, nesta condio, social ou a-social, domesticada
ou perigosa. Considerava-se que o omportamento lindamente controlado levava
criao da comunidade, enquanto o excesso, feio, no o fazia. A beleza, para os
Piaroa, era portanto uma noo moral, relacionada com a moralidade das relaes
pessoais e com o uso das foras produtivas. A esttica, em sentido lato, onde
beleza vista como uma expresso de valor moral e poltico, torna-se crtica para
uma compreenso da vida social cotidiana dos Piaroa, e de sua prpria apreciao
cotidiana a respeito desta ltima.

Apesar de no dispormos de um registro particularmente bom em nossa


etnografia para expressar a viso indgena do social, ou seu senso de comunidade.
o trabalho de Goldman sobre os Cubeo constitui clara exceo. Em tudo o que
escreveu, Goldman insiste em que levemos a srio as concepes do povo que
4
estudamos, e seu The Cubeo constitui urna etnografia que bem captura um senso
de comunidade amaznico especfico. Tornarei a seu sucesso em breve. No
entanto, pode-se dizer que, em geral, difcil entendermos o senso indgena de
comunidade: alheio no apenas a muitas vertentes do pensamento social e
poltico ocidental, mas ainda s nossas mais arraigadas categorias em antro-
pologia. O vis mais relevante, para os fins deste artigo, o da hierarquia: os
antroplogos tendem a entender estruturas de hierarquia ou instituies de

-8-
cnc1~1n t' su ho tdtn,1'.~~H) n1u1tn m.u~ lt1ctln1t:nli..' dl) que n f.1 1t'l11 qua11tt) .i
l'St1utut .\ S de 1gu.lld:Hk C)U tllSltt\lll'l':,, dt ' \.'OO])L'l,l.t<..) l' p.11.

l\'tt 'r R1,tl'rt'' dt'~l rc , r 11n11tn l"t'lll nn~:,,.1\ dtl 1cnld.1dc~ cm rntcndr1 n~
a~pt't'IO~ i ~u:l li tarit,s da tH~ani1 at1<' M'1. : 1al i..' p<)l1t 1c.1 da:,, M)Cll'd,1dc:-. 1nd 1grn.1~
das terras l at \.,\S ~ul-amrrrc.1n:1~. ' t'lll p.11 t1cul.11 d,1qucl.1~ d:1s l,111.rn,1:,,. 1 ~1~
Gui an:l~. nfto hn ~,ss<h.'HIOt's Jt' guttttlH)S. t'1.Ht'-1..'lh1.)l")tn\,ll tk hc)mrn~ ad111tn~.
01gnrn1af10 c1n rnct:\tks par:1 o t\11h'1n1wn1t'nto d,t \ 1da l't)nn1rnt.\l 1:1. g1upos de:
1tiatk 0,1 ~rupos tk dcsrt n<111<.. ' 1l. F1n <,ut,as pal~1, 1,1s. c::-.1~lt'Tl\ JhHK 'lb n1L'Ct-
nisn10~ para n tonrndn tk <.ktiso rorpor,1da. seja qu.11 ltH o top1C() 'n 1 quc~t.tt).
Por csk rnOtt\'O, os etngrafos lt~tn frl't1ucnte1nrntc kscr110 c~lt:,. p<.)\<b. t' a.,
Sl)Cird:idt'S inthg('llt\S elas te na s btti~as t'lll ~cr ,11. cm t~1 llH)S d <-ltll'llll':-.i",1ll,l. r
" '
no daquilo qut' l1n ou d<) qul' d1 1t'1n: quan<.h) St' tcnl~1 ck:,.\.'I ' \ .t' t ~ud
info1malill:ldc :llr;1vts do votabul11l an11opo!o~11.\) t 'i..)Itt' nlt ' . pa1t'\.'t' qut' nnn tt111
<ptalqrn.'r or~,11111 a\ao con1uni 1,1ri:,.

A Lnfonnalllbtk Pl't l. J)('rl5nl, :-.c1 un1 rcdn poltth..n, u111, ,lll)T M't'i,11 t'
c~tcti o. (' {)llH) nolnu ~1:i~trt'sc.ptant<.);, tt'cus a 1nd1gl'n:1, \.,,n1t1n1t
' nh' dt'' l't'l.td,1.
de 111~titu1ot'~til' C<..K'r-110
e s ubl)Idina,.10. "r nt:ct.s-;.uH).1ct1tar .1 1tk1,1 de qllt' .1
nt:\!,,\\ao no s1gniCi(a urn n:\da. e th.' l.1llt'. qu,1ndo ~) t'~pl'lht' ll.tl) 111b 1.h.'\t,l\t' . 1
11t,ssa 1nrn~cr11,1.so nilo p1ovu que n,H' hdja Biida p~11.1oh~t1,a1" e, l'l.1:-.t1cs t.il.1\.1
da dtsjunac,. nas S<.'tt'lt'dadr~ 1nd1~c11a:,, das l<.. '11.1~ h:tt\.d~. l'llltt ' ltdt'i.ill\,l t'
1n.st1tu1l'~tk t'(H't,ao. Sug1r qu e .1 i1.ssin1 ~ha111.1da "flt11dc1 l'~t1ul\ll,ll qul'.
11

n1uit,\.s , c't l'S, tl'sulta dt'sta v1s:10. tcn1 n.ic, ,\penas 1nll'll\Hl) pnl1fil'.1. m:1.s .111hL1
1ntt't1\f10 tnoral cstctic.1. P:n,\ HjHl'l't1dt'1 l''-1<=ponto. e 11l'l'<.'.s~:1Iio 1..'l'lllP1t'cndi..'. ,,
.sL'fl."-l) snn.11 do.s 111dins .S(;llsenso tk t'{)Jllu11idl1tk.

'
1\t1s, rn,nn nolct. t~ta l' u111t1tarL'f.1d1ft(1l. A d1f1..tt'll\,1 tl.t tc-n lt'nt1,1qttt. 11('
plnsnn1cuto polittlt, e . 0<.:101<~1~0 t)<.'ldl'ntal. t'qu .1<.:1011.10 MH't,tl'' Ct)tH .1 11

l1tn1t:1,H) nposta po1 umn coktiv1tlndc t' t' t.'n1 1<:l:1,(H 's <k do1n111,h~:10. t\ 1nd1P,
da~ ktttlS ha1xas. tm sua tco11a pol1tica. tcnden1 a 1tl\1st11 th) lh'-"tn. 1.,ndr '\)
so<.1alu(ao rnt:nos en1 seu .scn11do pos111,n.tal corno c:--.pn:ssn pt'l.1 ll'l.h~.1ndi
,1da l'nn1u1111,11w) e , i.st<,l'Ollh) o 111t:10 pl'ln ttt1.ll a.s pc~~n.1.s}Hhkrn .111, .tnh:111~,
rv1tc11 o t~tabrkL tnwnto de tt'la,cw~ <.k dorn111:hh..'t,1 l) <~11til11to, ,h prrn11,:,..,1' d.1
d1\np!J11.l. r~pcc1al1ncn1c;1qut'l.l.s snhtt.' "<) oult<) tnklt\<'\ pdcm '-k'l)ttc.11.11 l'
L'tnngral" 1m.-.,u10. Su~11n. jh)I:-., que-<.'\< t~u.ll1td11~1no de 11n11t<h1ndh)~ dii:-. tc11.1,
b:11\ct \ ~ua it\l'tsao ;1 l'tWL,ao r :1. tt' l.,nc~ tk subo1d1tl,l\,I('. :,..~u dc,dc1n :1
"nnnn .1 M)etal" e ao, pH)Cl'~~<b dr drns:10 i.:olct1,,\, ~u.1., .itltudc:~ qu.,nt\, .'i
p1orrtl.:'dt1dt' t' ao 11.thall\n, l' Sll.1 lll~JSk~lh ..'la qu:llllO ;'\ ;\\llnth'llll:1 JW\\\), tl, .l llld:t
yrn..' con1 apego :1 l 'OI\Htntdatk se) pntk st'I r11h:nd1dt, t' 11.hiu:1dt) ,e
JHHllt'l(;l!lH .'lllt' c,plnrall\n~ ~Cll :,..t'll~() t.,pl't ' l(ll'O d() :-.,Kl.11 Su.1:-. llhll(\\l 'l)t\ dl

1)
OVERING, Joanoa. A esttica da pnx:luo: o senso de comunidade entre os Cubeo e os Piaroa.

igualdade, seu senc;o de comunidade, e a criao desta ltima, so, afinal,


mutuamente conc;titulivos.Assim o argumento se esclarece.

Este tambm o argumento que Goldn1an reiterou vrias vezes em sua


etnografia dos Cubeo. Em The (,'ubeo, Goldrnan desvenda a realidade da vida
'
alde para aqueles que a compem e vivem, os habitantes da comunidade. A
medida que meu prprio entendimento dos valores e da metafsica indgenas
avana, um lento processo atravs dos anos, fico cada vez mais impressionada
com a senc;ibilidadeetnogrfica de Goldman que, h mais de duas dcadas, nos
contou, de maneira muito direta, quais eram os princpios bc;icosda vida social
Cubeo.

deplorvel, mas interessante, que o alcance do feito de Goldman tenha


sido um tanto negligenciado nos estudos das terras baixas; talvez tenha sido
necessrio ao estruturalismo se exaurir antes que pudssemos entender a
importncia de seu trabalho. Alm disso, volta moda falar da construo social
de emoes e da relao entre valores e ao social; assim, somente agora
podemos perceber, e apreciar, a coragem de Goldrnan em adotar a posio
boasiana, como adotou, em meio era dos ismos, evolucionismo, funcionalismo,
estruturalismo etc. Para que Goldman entendesse os Cubeo e a concepo deste
povo da relao apropriada entre o indivduo e a comunidade, to bem quant J o 1

fez nos idos de 1963, foi preciso desprender-se de grande parte da bagagem
intelectual tanto da antropologia quanto da tradio cientfica ocidental em geral.
Aludirei novamente a esta bagagem adiante. Por ora, cito sua observao final
em The C'ubeo, onde explicava que os valores igualitrios e a correlata falta de
interesse em expanso econmica por parte dos Cubeo seriam, en1 larga medida,
produtos de sua prpria deciso e escolha, antes que resultado de foras externas:

"Muito da forma de urna cultura representa um estilo de vida


que no precisa, e de fato no pode, ser explicado simples-
mente em termos de funo, equilbrio ou adaptao. Um estilo
de vida deve, assim, ser estudado em seus prprios termos,
desde que tambm parte da diversidade da natureza" .8

Goldman argumentava que os valores e a retrica Cubeo quanto


espontaneidade emocional e autonomia pessoal (a expresso de seu 11senso de
comunidade") eram constitutivos de suac; aes econmicas e, enquanto tais,
participavam da explicao destas illtimas.-Por exemplo, a economia Cubeo no
era uma questo de "ambiente hostil", mas de valores solidamente sustentados:
era um povo que p ref eria conforto emocional vantagem material.

-10-
Re s un10 1ni ria l tl\t' nt t' a tk sr r1<~~,odt' (; o Id 1nan soh 1e o se t\." de rn 11u1 nalatk
l' ut>ro (o que o autf\r dcfi1w (01no Sl'H '\stilo d~ vtda"). q,1l' tonsist1,1 ttH un,
tnte ndtttll .'llh.l polttl(O t' nH.H~tl da co nstn1,ao da ro1nunHladt'. que prttl ' I\Ct :\
t's frra do qut r~ft'rtrct fo1no '\ '()llhcilnento produtivo {(\ll tstct1co)" . Pt' nso ([lll '
t", \HOv,1ve l1ncnlt:. ,aso ~l'ral <ttH .: 111d1ostcnhatn la!~ ltt:~oria lk conhct inlcnto,
tlU' st a1llcula a u1na tcot1,\ do trabalho t' da <. 'rtat1vtdalk : cu1 st:u r11tcnd11nenfl,, l
produ tivo ou t'sl ~tllOo <.:onhccttllt'nln ({Ut pct nutt ' ~11n<1nutt'n,ao da coutun1dadt ~
e prove a flHH ct tHl iva pa ru sua l'.OtH I nuid,\dr . 1\ alr gLia Cttht'l ) de n,n hc -
c i 11\l' nto p rod uttvo tinha seu cvilh' ntt ! lddo po lt Itco : pa1 .\ os l ~u hto. r st H ca Ir gn1 til
s~ rcfr rc nao apenas s capacldad cs que pcrnu tcn1 o lL" dt IC\' tll'sos <kst,, lt' 11,1.
,nas tc1n1hnl que las q uc pertnt te tH o la to, isto<.'. a hah1l 1d;1<kc.kv 1vc ,, P"'-'1l t\',1 e
soc 1avcl 1u~ntt. e n1 rc la,t' S co11d1an:1s co nt outi~1s pt'SSt)as . Sugt 1i11a qnc a
<.ks( n i\o pa rt :u l a ris t,\ d e G o I d 1nan do '' es t I lo <.k vida" <.'ub co pod e sr I r s tr nd I d .1
.1 n1u1tas out 1as S\)~tt"da dt.s i ndt gcn Hs.l' Dl' s dl' que n,,o po~sn. no s li1n1tts lk~ tc
c11.,a10. tks~nvolvrr o pkno snporlt ' t'II\0!-1,r,1f1ro pa,a tal a 1~ t1n1t' 1Hn. co 1hxn
trar - ,n ~- t1 no <.' aso Pt<1roa.pata rnostr ar <jlH ' seu sc Hso d e t' n 1uunid:1dc e su.1,
es !ruturas dt' tgu,,ldadt' sao, d e 1nuito:-.n H)UOs.s 11uilmcs ut'lrs dns l ' ubrn . :,q
'
.A p111nc11(\ v ista, sr a ,inal ist' se r:11 pela~ tntrgo1ws at1l1opolog1.Js
t'Ot 1tnlt's d t (Hgan11a,ao socia l. os <.'uhro
os P1a1na pnd t'tn p,tll '<.:l't nlu1to
<.
'
d1l't'rl'lllt'S entre :-.1. T 1p1cns dos g 1upo.s dt) noH,c str ant.li' (>lllt."(' , <b, 'uh t'<) tnn
fra1rw", "t bs. v11tl ,, c,d1 datk t: un1.1" h tt'ra1q u 1.1" de n1.n11t'rst.1111u.tl111rnlr.
sl,tlus
.lt1<)SPt,il'O(l, ttp a:os da t.:x.t1rnw 1nllH1\lal1 dud c dos g1up,,.s g u1a1wn.\l'S. tn.uttnn
nllt11nias ", '
1.1s <.kt'x prcsS,l Slh ' tal lk ,d1lt ' 1cn, ;1.st d1st11t\Ot' S uo g1 npo , .uc ~\:-.
ll)

n 1e Ic1ut' s P1d I o a p~ r tl' 11<.'r 1H .i u Ina e x Is tt~n c 1,1 I 't '-'', 111o rt <'m . <, .1 s(, l' 1,d , r 11,1o .1e:-,.ta
, 1d,1son .1l ll' , te na . Po 1~m. n1 u " 1g\l nw n 10 "' o <.kq ut \'s Ir~ .,s,,r~1os 1n:11s,)l 1\ 1~),
(,H) \)l ha1 .tntn)polog1co) d<1 01ga n ua,,10 .sor,al. tp1r 1tf lchn1 dtlrrt ' ll\ .l, sd"'
supre l 1t 1.11sse o In p:11ad ns as 1es pc e l t, as e nn(l' p,l )r .sdn ~ut' t,tl tks Ir .sp l.)\ l ,s. q H
l' )d b t' J1l l' l.11, 1,\ l' l \) (' ( h <Illd . l) p t (.)p I l O (.~ n 1<.lnla ll l.11 , l 111 Sll k 1~ 1\, lO. l l ll.1nd O
l' Sll W C() 11

.it11Htd d pt1<)11dt1lk, pt11.1 o~ Cubro. taoto d.i auf\)J\ lllt. l JH.'SM,,\] qu.ll1fo d.1
<.'Ollltll\ldddl' (O.' , ,tln tt.'\ pt )l lltt'()S da 1nto1,n.tl1d,tdl') M)hJl' os })lllh .'l j>IP~ d.l
nrg.11111.,,.tt) c lll ~,hs l' rm l1.1t11d,. 1\ n l.1dn d ts\o, o cn1111a1H' pode :-. 1d11 011.t
rnntpdrc1,c10 cnl 1t' t):-. Pt.110 ~1 t' :-.ru-. VL11nhos, o.-. " lt 'tll:l':-." '\ .1n<'ll1,11n1t ntblH:1
d.,pct'I,>~ da ntgd111 1t1,,lu son.tl :-.r1.1111b,t"-l ,1nh srmrlh~lllll''-, <'"d()t, !~lllfhl\
l.01111 <t~l.11 n cnn.-.1dr r,,, ri nw lllt' r 1n st u ,,:-.prct1 H) "sr nso lk <.'\Hll llllld.itk" .

T, a t,indt) do :-.r11\n de r,)111 un1d,1dr P 1,11 o.i, tlllll h.1 pt l'Ot't1p , h~.1, ~e 1.1
,lptlllund II t), 111.\lgl,1, 101h'\ l' p1onr110"' dt l ;old1n.11t ~nh1<.' .1 pH)dth.;,h) r ., , 1d.1
, 01ll\lllll\ll, l lll1d/(llll( ,1, IOl,ilt/dlHlo dtH 'ld llll'lltl' ., ,lll'.I d,l '\ s(r(I('.} d.\ plt'dtl\~.ll.)".
llll) d\jWt'(() lllljkll t.tllll ' d,) l'O l\hrr111l l'lllO ptPdlltl\ () r. jh 'H l,llll (l , (l.i llH l li J~l l, 1

l 1
OVE RING. Jo:1nna. A cstt1('a lh pro<lu.10: o senso de comuruJ:i<le entre os C ubeo e os P1:lroa.

P1aroa de con1u1udadc e da~ . uas estruturas 1gualltna<;. importante notar,


quanto a e. te ponto, que h aspecto. hierrquicos na organizao social de todos
o. grupo. indgenac;;aqui, minha nfase na igualdade prende-se ao argun1ento de
que, para os grupos amaznicos . a luerarquia deve ser entendida atravs das
in<;tituiesde igualdade. que a englobam, e no o contrrio.

O SENSO DE COMUNIDADE CUBEO: A COLETIVIDADE. O MANEJO DO


NIMO E O PRAZER DO TRAB ALH O

Na vida diria, segundo Golc.lman, os Cubeo manifestavam aparente


contradio: valorizavam tanto o indivic.lual1smoquanto o coletivismo, mas
quando este afigurava-se muito pesado, os Cubeo rapidamente asseveravam a
autonomia.11 Goldman compreendeu claramente que, da perspecti va do senso de
comunidade Cubeo, igual peso era atribudo comunidade (o de. ejo por "laos"
com as pessoas) e autonomia pessoal. A nfase do autor na complementaridade
entre comunidade e autonomia pessoal no pensamento social Cubeo evidencia
uma rea em que Goldman foi capaz de livrar-se de sua bagagem do pensamento
social ocidental: a incompatibilidade entre os princpios de comunidade e
autonomia pessoal notvel em uma vertente principal do individualismo
ocidental. Neste argumento ocidental todas ac;outra<;poca<;e lugares concedem
alto valor coletividade e, em decorrncia , s relaes de subordinao. Nesta
lgica, e na retrica que a sustenta, o individualismo, com sua nfase em
liberdade e igualdade, s poderia ser, portanto, um fenmeno ocidental
modemo.12

O ndio, que v o soc ial como meio de ecrecar relaes de subordinao .


entende a relao entre a liberdade e a comunidade sob luz diferente e mais
positiva, em que, somente por meio da autonomia pessoal, o social pode ser
obtido. Sob este ngulo, no dada prioridade ao social sobre o individ ual, nem
vice-versa. Em contraste, uma concepo moderna de moralidade traz consigo a
noo do indivduo moral f ora da sociedade; 13 uma tal t nfase nesta
desarticulao seria totalmente estranha ao individualismo indgena.

Muito s eram os modos pelos quais os Cubeo expr essavam autonomia


pessoal, todavia o mais evidente era sua averso por ordens e comandos. Como
14
relata Goldman, "na vida social Cubeo ... ningum manda , nem se submete ".
Este um desejo poltico provavelmente disseminado entre os grupos da floresta
tropica l amaznica, e, como Clastres o enunciou, 15 "se existe alguma coisa

-12-
Re,istn ele'Anlrupologia . Sl) !'nulo, lJSP. n. .W, 1(,,)Ql,pp. 7. 33.

c:on1plctm11cntcestranha a un1 ndio. ~ a idia de dar urna orde1n ou ter de


obedecer. .. ''. Un1a ,lrca cn1 que cada individuo Cubco tinha soberania era sobre
seu prprio trn ha lho: ncnhurn C\1beopode ria ser coagido ao trabalho. e, t1H1 na nto
os chefes podcriatn dirigir certos trabalhos coletivos n1asculinos. nin gu 1n tinha
10
jurisdio sobre o trabnlho das rnulhcrc s. Ningu rn poderia exigir os produtos
do trabalho de outrem: cada colheita pertencia nquclc rcsponsnvcl por seu
. 17
ct tl ttvo.

Muito ernbora os Cubco frisassem sua autono1niacon1 relaflo ao trahalho e


aos produtos do trabalho, este no se encontrava desvinculado dos laos <lc
con,unidadc. Eles privilegiavam o cotnpartir e a generosidade con10 carac-
tcrstic.1s pessoni~ que conferiam status. A gcnerosidadt' e o co1npartir. ambos
vnlores de co1nunidndc, cstavan1 ligados afinnao de direi tos individuais, pois
se ndquiria respeito dando o que se po~sua. cspccialn1cntc algo de utilidade
18
cconrnica. Goldntan observa que os Cubco quase nf\o dc1nonstravatn nnsk-
19
tlade quanto perda de propriedadc.

Tal tnistura singular de valori7ao <la conn1nidade e valori1.ao do


111div<luo legou aos Cubeo uma separao entre proveito poltico e provei to
cconn,ico. Para os Cubco , a1iJnento e produo sin1bolizavan1"a hannon ia dos
sibs entrelaados en1comurdc1de 11.2Scgund~ Goldn1an.o corolrio era o de que
o produto cconn1ico total encontrava-se divorciado das consideraes lc statu<;e
poder. Em suas palavra~,

"Os Cubco no podern pctt~ar cn1 proveito cconf>n1icoco1no


proveito poltico sobre outrcn1, e, rcciprocarncntc, no potk1n
considerar o provei to econmico d.e terceiros co1no u1na arnc-
na sua prpria auton()nlia . A cquali?ao cconnlica. atravl(S
dos vnrios canais forn1ais <le distribuio . ponto pact-
. "2 1 .
f lCO

A ifercna crf ticn t' ntre un1a con1u1dadc. poh1e l~ unia JJrspcra nfto crn,
2
assin1, uma questo de acun1ulafloprodutiva, mls <.kflnin10. Por111.n visao
C'ubco de qut' urna co 1nu1dadc co n1 moral alto ~ra un1a connmid\dc nca
baseava-se cn1 u1n firme senso ele rcnlidatk, pois, apenas atravs da construao de
un\ n1or:1lalio, ativ1da<lcs cole tivas - e, <.k fato, todo o trabalho poclrri,1111 sn
rcali1attas con 1 facilidade, ou siJnpksrnc ntc realizadas. '1\llv~, . o insiglu 1nais
inovador <.le Goldn1an sob re a vida socia l ind1gena, e chc1vcpa1a rutcndf -la. foi
sua sensibi l idade para a fone llt"isWncia dos C'ubeo quanto ao conro1!() psqutco.

- IJ
OVERING, Joanna. A est tica d3 produo: o senso <Jecomurudade entre os Cubeo e os Piaroa.

ou tato, em suas relaes sociais, em pa~ticular naquelas que envolviam coo-


perao no trabalho. Goldman observa- 3 que "todos os empreendimentos
coletivos do sib. tais como caa, pesca. coleta e con<;truode casas, requerem
um nimo inspirado". Sem este ltimo, o senso de coletividade enfraquece. Ao
nvel da-, relaes individuais, a esposa insatisfeita produz menos para se
4
comer.2 Isto provavelmente se aplica, em geral, ao senso de comunidade dos
ndios das terras baixas: ali, o trabalho uma questo de suprir desejos, talentos e
inclinaes pessoais.

No entendimento Cu~eo do social, assim, a produo dependia da criao


de um moral alto pblico,25 o que faz sentido se, culturalmente, os membros da
comunidade recusavam-se a entrar em relaes de comando-obedincia e
trabalhavam (de acordo com o valor na autonomia pessoal) apenas sob um
mnimo de direcionamento. O papel mais importante da chefia tornava-se o
estabelecimento de um moral alto entre os membros da comunidade, o que
carreava a criao de conforto ao nvel material. Tal valor no conforto material
deve, ao mesmo tempo, ser colocado no contexto da determinao Cubeo de
materialidade e de sua falta de interesse na abundncia material por si mesma.26

Segundo Goldman, cada relao social para os Cubeo, requeria uma


atmosfera especfica de sentimentos e emoes, cuja implicao era a de que, na
criao bem-sucedida da comunidade Cubeo, seus membros teriam atingido
"uma correspondncia espontnea entre emoo e ao" .27 Novamente, nas
28
palavras de Goldman, "para os Cubeo nada de importante pode resultar de uma
ao divorciada do nimo adequado". Por exemplo, os homens trabalhavam na
construo de casas apenas quando se sentiam alegres e devotados:29 o trabalho
mais produtivo era aquele que trazia prazer, trabalho que carregava um ar de
espontaneidade. De um ponto de vista poltico, coletividade - e o trabalho
exigido para sua existncia - tomava-se questo de uma poltica de manejo do
nimo, e no do estabelecimento de in5tituies de hierarquia e de relaes de
dominao e subordinao. Para os Cubeo, a ltima soluo seria a-social e,
portanto, contrria ao seu senso de comunidade.

Estamos aqui falando de uma tica de socialidade. O entendimento Cubeo


de moral alto prendia-se a um senso particular de moralidade, que valoriza em
muito as relaes de harmonia e cooperao. A autonomia pessoal que desejavam
no era um individualismo desenfreado, em que vale tudo. Goldman frisou o
grande tato dos adultos Cubeo quanto a criticar, impor e invadir os outros. e a
sensibilidade aguda que demonc;travampara com o humor alheio, sua tolerncia
para com o mau humor dos outros. A privacidade, prpria e alheia, era funda-

-14-
Revista de Antropologia. S~o Paulo, USP, n. 34, 1991, pp. 7.:33.

mental para seu senso de comunidade, o que inclua o dogma moral de que no se
deve invadir os sentimentos e humores alheios.30 Este senso de privacidade no
era o do Ocidente moderno, porque a valorizao Cubeo da privacidade era afeta
ao domnio das emoes e da dignidade pessoal, e no ao mundo da propriedade
e dos bens pessoais.

Descrevi, em outro trabalho,31 as primeiras lies das crianas Piaroa,


quando o lder da comunidade as ensinava a arte de viver, a sabedoria de levar
uma vida tranqila e o modo de mant-la. Basicamente, se ensinava s crianas o
que, em nossa prpria filosofia moral, chamado "virtudes de conc;iderao ao
outros" - aquelas que habilitam algum a se responsabilizar por suas aes com
relao a terceiros - , em vez de "virtudes de autoconsiderao", tais como
talento, ambio e coragem.32 Pela descrio de Goldn1an, o entendimento dos
Cubeo quanto autonomia de uma pessoa e suas obrigaes com respeito
autonomia de terceiros soa muito similar ao caso Piaroa. O lder Piaroa igual-
mente ensinava as crianas sobre imperfeies sociais, especialmente a m
ndole, a arrogncia, a inveja e a malcia. Os Cubeo insistiam sobre a avidez, uma
vez que um dos comportamentos excessivos que mais repugnavam era a gula
comportamento que consideravam hostil e avaro, que viam co1no patolgico.3-3
Para ambos, os Cubeo e os Piaroa, autonomia pessoal era uma noo social por
excelncia, ponto central para sua compreenso do trabalho e do processo
produtivo em seus respectivos sensos de co1nunidadc.

O trabalho, para os Cubeo (e para os Piaroa), no era, como no Ocidente,


alienado das relaes pessoais de comunidade e de sua moralidade. Em suma no
senso Cubeo de comunidade, havia u1na conexo entre as relaes pessoais - de
que cada comunidade composta - . produo e riqueza, os prazeres do trabalho,
uma tica de diplomacia e sua grande valorizao da autonon1iapessoal. Fazia-se
necessrio ao lder poltico levar tudo isso e1n conta em seu papel de criador de
n1oral alto. Tato, respeito pelos sentimentos dos outros, e dos outros para consigo,
eram claramente considerados, pelos Cubco, um aspecto do conhecin1ento
produtivo.

O trabalho deveria ser prazeroso, e um produto do desejo; no consistia em


um domnio separado do pessoal, nem do social, antes, de to intensamente
pessoal quanto social, o trabalho era, a um s tempo, produtor e produto de
relaes ~ociais prazerosa5. Era ao que preenchia o desejo de prover para si, e
os des~o s e vidas de outrem - dos filhos, do cnj uge e dos outros 1ncmbros da
aldeia.- Pelo trabalho, a5si1n definido, comunidade e vnculo com outros pode-
riam ser devidamente criados e mantidos. Ambos, trabalho e vnculo social. eram
con5iderados mutuamente constitutivos: na ausncia das relaes tranqilas de

- IS-
OVERING, Joanoa . A esttica da produo : o senso de comunidade entre oo Cubeo e os Piaroa.

uma boa vida em comunidade, no se poderia trabalhar e, sem trabalho, no


havia comunidade. Em outras palavras, o trabalho - inclusive, ou em particular, a
manuteno cotidiana da vida - no era entendido como labuta; esta uma noo
ocidental, isto , um produto de relaes de dominao e subordinao. Em
princpio , os Cubeo trabalhavam quando felizes; para eles, todo esforo devia ser
35
essencialmente satisfatrio, resultado de relaes sociais prazerosas.

O ponto importante que Goldman apreendeu acerca da organizao social e


poltica indgena, e acerca da filo.sofia de socialidade que a s U5 tentava, foi o
prprio fato de q1:1egente vivendo junta em comunidade dependia da criao
cotidiana de moral alto entre seus membros, e no do es tabelecimenlo de leis,
regras e corporaes. Esta uma boa razo, uma vez afastada a forma "exterior "
dos aspectos de organizao social, para que o.s Piaroa e os Cubeo paream to
semelhantes. Desde que o vnculo com .os outros; tanto para os Cubeo quanto
para os Piaroa, permanecia (insistentemente) em um plano mais informal e que
era, em larga medida, considerado sujeito preferncia pessoal, o grupo
conservava-se junto apenas enquanto seus membros e seus lderes obtinham, e
36
mantinham, inspirao nas relaes. diferena de povos que acreditam que
suas comunidades tm existncia temporal por meio de mecanismos tais como a
propriedade corporada de bens e as normas jurdicas desta corporao, nem os
Cubeo, nem os Piaroa, entendiam "comunidade", e as relaes que encerrava,
como um dado poltico que permitia continuidade atravs do tempo, mas
enquanto um processo de existncia que devia ser cotidiana1nenteobtido pelas
pessoas, pelo tato nas relaes e pelo trabalho. A escolha poltica era pelo
conforto fsico e emocional dirio, em detrimento da estabilidade mais abstrata
que a herana passada e futura, com suas normas e regulamentos, envolve. 37

Para muitos ndios, o trabalho tambm uma capacidade criadora, uma


manifestao de conhecimento produtivo, que confere condio humana, e
atravs do qual podem-se criar bens, 38 tais como ornamentos, os meios materiai s
de transformar para uso os recursos da terra e as transformaes em si mesmas
(por exemplo, a produo agrcola , o alimento cozido). Como indicarei adiante,
ao tratar dos Piaroa, a ornamentao e as capacidades para o trabalho no se
encontravam desvinculadas. A beleza de uma pessoa falava da ~leza de suas
capacidades criadoras e de sua percia no trabalho, abrigadas dentro de si, que
permitiam a autonomia pessoal. No entanto, o uso de tais &elas habilidade s
criadoras para o trabalho era possvel somente no contexto do social: corn;tituam
um aspecto da ao social, e seu propsito era, de fato, a produo e reproduo
da comunidade, explicitadas em relaes pessoais agradveis. O tato necessrio
ao conhecimento produtivo e criatividade na produo trazia consigo uma

- 16-
este tica q llt ' rdaL'HH1nvaa1nho~ produ,uo (sctL~ pra,c rrs) l' n ntoral idade das
rrta,ocs S(H.:1ats(Seu pra,tr) . E1n srnl\:1, potkn1os Hos tl.'frru a tsso <.:
on10 utn. l
''t~kt1cn snrial''. dcn1r nto trttlL'O dt rnn Sl' nsn de rotnt11ndadc 1nd1grrnl, ou o
don1111iodn t:onhcn1nrnto produtivo tjlH .', no rnttntltn1t nto 1nll1gcn~ pc1n11tc a
(n ns tru, :\o t' a ntanutcnao da <:01nu111dadc. Go ldntan , cn1 sua ctnografw dos
Cuht'o. ao cnt'ati,ar os valo1~s Cuhco quanto ao cxtrcn1<) tato nas rrlaocs
pessoais e ao pnllt'r do trut>alhc.\ nos guia atr esta arca d.i cstt'llL'.a ~LH.:tal,que:
desejo ngor a dcsrnvolvcr.

A ESTETI CA DO TRABALHO ENTR E OS PIAROA. OU O CON I IF-


C'l~1PNTO PRODUTIVO

()s \ulorc .\ ti<' ,11aono111ia


pes .,ual <' de co1111uzid,, t!<.'

Ha,rrnJo. cn1 outro lugar , rsc11to txtcns,,mt'nlr.. ' sobre n 1nlo1nlalid...1dt da


, 1d.l social Prnroa. e soou~ sua cx tic1na v~tlo11za,ao da t1<11Hplllidadcna~ 1cla\ol's
39
pr~:-.l),HS dtntro da co rnuiuoac..k. dt:vo aqui s1nlcti,a1 apenas alguns pontos a f11n
dl' 10,nar ctar(, a con1paraflo. A~si1n, no qul' Sl'guc. tt:1U1rl'1 1n,11sdct1da1ncntc da
rstrlll'~t <.lo t1nhalho Pia roa. Os valores de cc..H11u nid :1dt' que d1stu11rti1cfrrrm-st:
t'~pcc1f1carncnlt.' ~\ aldeia Piaroa. ~, grantk ca,"n co1nu11alf1s1l,1rncnk 1~olada. qu<:
rnn~t1tuw um grupo r~si<.Jc1Kial.senll-l'11doga1110e bast.111fl' ~tull\no1no {'Omo
u111<.tadt' econnHra, ccri n1onial e (.k pare ntcsco . T,us valorl~ tk h,lrn1on1,1vak n1
<1prnas c.:rnparte pura o tcrrittio po ltico. a nu11slaiga u111dttdr ~onal no lcrntorw
P1a10.1. ron1posta. po1 seis o u st'lc C()lltun1d.itks rnultifornilia rl'S
via d e n:grn.
,1lla1ncn1c dispcts~L". A populao do tt1r1to110. cnt1ctanto, c:o~rt:st<l1a c111 cas;1 de
~ru l dc 1 por trts ntt~scs ao Hno, por oc,L~1"n <.la g1,u1dc ctrtrr 1111aPwroa de
prollfcrc1ao, S,1r1. Durante rstt' festival. a t'stt'11ra da v1<.lc1c1n comun1dack o
lrahalho correlato qut' ch:sncvo 1gual111t ~ntc apllc:ava1n -st' aos 1ntn1h1os~ unidos,
do tcnt10110, tjtlt' sonwvan1 cc 1ra tk ~50 pc~M)t1 S. F, que~ 1na1s 11nportank, o
ksuval so poderia St't cx1b1do pt'lo l1dc1 1e111l(}rittlSt' l1is valor~s de c..::on1un
1d,1de
fossern alca nados p<1
1a o con.1unto .

T1pico~ t!,U1anenscs, O\ P111oa ,cal 11~1v,1111


a vala cn1 <:on1unidt1c.k de nu.xlo
nllttnwntc I nfurrnal e, l'Otlh) os ( \1hco, 1ns1\l1arn na autonn1rna pcs\oal enquanto.
ao n1~~nHl1rn1po, atriht11an1 gran<k valor ,10 socwl. () d11c1to l'Scolha pessoal
crn pH><. :lan1,1do "01l."tant~1nL't1ll'na convc1s,11~ao dmn1, t' pa1,1 o 1otrop logo <.p1t
1ntbg:1va ,ob 1~ su;L\ "rct!,Ut~" . C\1hta ao 1nd1v1duo cscollt(r ou nao <.',\ColJwr scgu11
c1;.,, rl1dtll'll,l\ aprop1iac.lw- ; dr f11t'r as uHs,is: r1c1 n1u11n 1n1poltdt) l'Olllc..'11ta1

17-
OVERING, Joanna. A esttica da produo: o senso de comunidade entre os Cubeo e os Piaroa.

diretamente, de forma negativa, uma deciso de outro, fosse com relao ao


alimento, ao trabalho, residncia ou aos hbitos sexuais. At o casamento
correto (que j descrevi40 como a nica instituio scio-organizacional da vida
comunitria entre os Piaroa que o antroplogo poderia facilmente categorizar) era
uma questo de livre interpretao: nenhum casamento era considerado apro-
priado se todas as partes envolvida5 - pais, sogros, noiva e noivo - com ele no
concordassem. Alm disso, no havia "regra de residncia11, ma5 parentes com
quem era bom e tambm correto viver: a escolha final era deixada ao indivduo
ou casal. O mesmo pode ser dito quanto ao reconhecimento de laos e~cficos
de parentesco, uma deciso muitas vezes melindrosa para um indivduo. 1

O trabalho dirio era organizado de modo fluido e, assim sendo.


comumente refletia os humores e preferncias pessoais dos indivduos envol-
vidos. O trabalho de um terceiro nunca era dado por certo . O direito preferncia
referia-se tanto escolha pessoal de co-res1dentes com quem se considerasse
mais adequado dispender tempo, quanto ao tipo de tarefa em 5i mesmo.
Usualmente, passavam -se muitos anos de casamento antes que um jovem ca.~a1
cooperasse, em conjunto, na abertura de uma roa: o tempo e a vontade de cuidar
de seus filhos era o que os levava a esta tarefa. Se algum no considerasse
adequados os parentes com quem era habitual cooperar ao menos em parte - oor
exemplo, um pai ou uma me-, viveria em outra comunidade. Os homens. em
particular, tendiam a se "especializar" no trabalho que mais apreciavam: alguns
homens detestavam caar, e assim, ao invs disso. faziam artefatos ou pescavam:
outros caavam diariamente. Como para os Cubeo, respeito para com o humor e a
preferncia alheios era, para os Pia roa. um aspecto essencial de seu senso de
comunidade. Se uma pessoa se portava mal, de maneira descontrolada . de n1odoa
representar um constante aborrecimento para os outros. era acon~elh.!dopor um
parente ou pelo lder da comunidade (seu nnvangJ a submeter-se cura con1 o
lfder. que detinha poderes xamnicos, a fim de descobrir a ca~ c1extern<1da [ai l:
de controle. A cura era, ento, questo privada. enfre o doente e o nnvang.

A comunidade afluente, para os Piaroa, era aquela que poderia kvar em


conta~ ao nvel dirio, tanto a flexibilidade no horrio de trabalho quanto as
preferncias individuais para as tarefas especficas: como para os Cubeo.
afluncia era uma questo de aquisio de conforto pessoal no trabalho, e no de
acumulao da produo. Tal afluncia ex1g1aa criao tk comunidade, que
possusse moral alto e tamanho a permitir tal llexibi lidade e coopen1<10.
Quando
eu estava entre os Piaroa para meu prin1eiro trabalho de campo em 1968, as
pessoa~ evocavam com horror quo arduamente tinham de trabalhar quando no

-18-
l'lHll tll<."ntbros de t'lH\\unidad~s 1naircs; ()s nmi s v~lho s sonhavatn t<nn o
passado. anll's das cpide1ni~L"dos 1nos 40 e SO. quando ,L"conu,rndadcs Ptaro a
cr:lln 1111.lion.-."
. l lnw cnntuniuadc ntu i to pL'l\Ul'llH, c.k '-Jttin, c a v inle pts."na.,,
s1tnplc.stn e nlf llf) possuta tcl'.urs<x~hun1ano s qt1t pcrtnttt~ctn L'scolh 1 ptssoal r
nnirnn l\ll <.kscn1pc. ' nho <k tod as ns tarr fas n.l1uc. 1idL-; pam ,\ soh rc.viv u~ia
t'ottdia n.1: a pesca. ,\ l' \1, a r okta de nlirncnlo e knh a , o cultivn . o ptoccs -
S,\tttLnto dl)S produto s dn raa e lln ron. l ' o nlual nln.:ssa1io p1otc1'io
rotidiann. O lt<kr bct n-stH:cdido era '-lllk qu Ctt~l:gu1a :,trair :\ sua tonnuu -
dndL' g.enk suficicnlt' , gcn ll' capa, dt coop<:rar h,1tnH)1\i(arnc utl ~ cn, base. dirina. o
que lht pct n1i1ia111 .int cr o 1nnrnl nlto t knlrn da ctHnunuJadc~.

Sl ,nlc llk' ,llravcs do 111oralal to podc 1-sc.- ia obtc1 o <:onforro nu rral'lalho,


lkf1rn ~Ht.) de anul;th.'t,\ ~Mra os Piaroa . Apesar uc ter cxtraordina.rios podt1t.s.
dados Sl'll.S pod1.rcs m,lgtlos v1s-~-vis nn1ndos h>ra do soLi al, o ldc1 de unia
l"l'llHtrndadr (! H H 't111g) llnha pouco potkr de cocro ~ohn; o <.ksl'.'nrolar <.k
qw..stcs SOl-'U\IS. Cnrn efeit o, o ruwang. enqu anto s bio ntcstrc dos v.1!'-)nstt1cos
tk dutononua pessoal. t~uald ~u.k t' tranqtitli<.lltk , prt gav.-t fonnult ncn k con tra a
l'(xr,ao . Para os Pia1na. a cot:r\ao nao ltnh~, lu~ar no conlcxto do trabalho
\.l,t1d1,1110 <.to
." n,cnHl'Sda 1.:01nuntd ,H.k : rra tn to alt' r~tt:os ideia de "dirc1 to de
<.:ornando"<.1u~11\to no.,o de '1 nortn:t sot:ial 11 Ningun1 podL'Jta di1t~ 1r o trabalh"l
lk outr1.): lHl dta a-d1a, t1.>dos.S p1odtllns lfa tllHt's ta c r,11n iguahn cntc p,ulillllldo -s
i.' nt Ir os 1ncrnht ns da ro1nu111dadc.enquanto os plodutos da roa l' artcfato.s cn un
prt\ .1da1ne ntc possutdos ptlo~ 1ndiv1duns cujo tr.1b ilho o~ prod UJtra. No havia
n,rc1nt.sn1n.s. tais con 10 ~rupt )S llL' ant-'iaos ou honwn.~ H.lultos. pJ1a a lotn.10 ..1 Jt
de(1S,H) lnrp(H:tda qtk\nto a d1.sputn.~ ou qut\Slocs econnHl. 'as: as$i 1n. a sobcr.una
c.:0111rt'ht,<1<' :-i 1na1on.i d,l~ d(X's di nnas l'stava~ c n1 larg,l 1ncdida, cn1 n1aos dos
tndt\ 'tdtH)S. U1n:i 11n1lht'r nao apenas p ~suta o pto<lnto da ro,~t tp1c t.la 1n~s111a
produ11c1. L'l'lllO ta1uht'n1 n~111a con 1unidadc m .111 \) 1narido ttnha111ll1rctll)S kg.ti s
sobtt .sua prok. cm Ci.t-;o tk d1vo1rio : L'la t' ta rcspon.savcl f><..H su.1 pa)p11a fr1tt
l1d.Hk. cnt<..tHltd~l t' OllH) park <.k suas t'~lpacuJadt_.spn)dutiv,L, 111ui 1dual~. l\H
111,us11npo1bnt c que 1\,sst p.1ra un\ Ptaro:1 ,csu.hr c,n unut g1andt rornuttidadt .
nc nhu1n tk k s r~ronhcna .i k~1 ti nudad1.'do po{kr da ucokti v 1dtlllc". A no.Hl \k
quL' un ta '\ n1nu111dd<.kn)l\H ) tun tl'xlo" pu(kssc deter diic1tos soorr alguc."111, nu de
q ut ,l l~ut' 111 dc \'cs s c s ubnH: k 1-se a urna drcisao p1 ovc1~11tr tk tuna 11vnut.1dr
gt' ll tl " . ou de que a llllHal1d,\dc dr algu~1n tos.st 1n1nost.\ de <.:111, .t, pd.t rnnn1
..,-
n1d:tlk. ~L' l ldlll 1dt' lclS ,tlHHlltlH\\'t ' IS p.na ns Ptaroa. - l) tl.'\{) tk t,\lS podrtl \S de
'(X' r~t(l sn 1aJul~,Hln d-snr 1al e poli l1<.-.1nwnk 1k gHtnH, .
<.

t. \ Hth ) o ~ l , uh l'\), os P1.uoa 1n .slstian1 nos dtrt'tlos do tnd1vh.tuo. ,10 n1<. s nh>
lrrn po n n qur r onfr1t,ttn itlto v,\l ()J ils rl'laot s six1a1.stk <X)llHUlidndt. Sr, St}('tal
OVERING, Joanna . A esttica da produo: o senso de comunidade entre o.sCubeo e os Piaroa.

era considerado pelos Piaroa a mais valiosa caracterstica de seres humanos nesta
terra; mas tal socialidade no estava, para eles, associada noo de coleti- 11

vidade11e aos poderes polticos com que esta poderia ser dotada. Pelo contrno, a
criao da comunidade e sua socialidade poderia apenas ser real izada por meio
das capacidades e da autononua pessoal dos indivduos. Este trabalho cotidiano
de criao da ao da comunidade tornava-se possvel atravs do que referi
anteriorment e por "conhecimento esttico", uma rea de conhecimento que, para
os Piaroa, c-0mpreendia: 1) as capacidades criativas de produo (ou seja, aqueles
poderes que possibilitavam transformar os recursos da terra para uso); e 2) as
capacidades que levavam criao de relaes tranqilas com aqueles com quem
se vivia e trabalhava. Em sua teoria da ao, o uso destes dois conjuntos de
capacidades separava a humanidade de hoje (e talvez exclusivamente os Piaro a)
de qualquer outra ao no universo, passada e presente. Os ornamento s utilizados
pelos Piaroa, e as pinturas que os embelezavam, falavam destas capacidades
articulada~ de socialidade e produtividade.

BELEZA E CRIATIVIDADE: AS CONTAS DE CONHECIMENTO E AS


CAIXAS DE CRISTAL DOS DEUSES

A beleza exterior, na esttica Piaroa, uma manifestao da beleza de


habilidades produtivas e capacidades morais que esto alojada5 dentro da pessoa.
Em outro lugar, descrevi a ornamentao Pia roa, mas com finalidade diversa: 43
nesse sentido, vale repetir aqui parte da etnografia. Por ornamento, os Piaroa
usavam colares, braadeiras e perneiras feitas de contas ou de algodo, depen-
dendo do sexo, e vrias pinturas faciais e corporais. Toda esta ornamentao
ilustrava, na superfcie do corpo, as habilidades protetora s contidas na pessoa.

Os Piaroa usavam uma tintura vermelho-escuro (k'eraeu) para a pintura


facial e corpo ral, cujos desenhos eram aplicados com carimbos entalhados em
madeira . As mulheres tambm aplicavam desenhos pretos nos braos e pernas,
feitos com uma tintura resinosa. Estas marcas faciais e corporais de homens e
mulheres eram represen taes pictricas especficas das foras transformacionais
ou capacidades criadoras contidas em seus corpos, que lhes serviam de roupagem
interior. As marcas corporais estampadas nas mulheres representavam seu
conhecimento de reproduo e eram chamadas "os desenho s de menstruao"; j
as marcas dos homens falavam de seu conhecimento produtivo de caar, pescar.
cantar, curar e proteger. Os desenhos faciais ma5culinos eram tambm chamados
nos caminhos das contas" ou "o caminho das palavras do canto", indicando o
conhecimento especfico de cantar: o desenho era o caminho, ou a seqncia, das

-20-
Rt'\ '1stn f.Anlropdogia. So P4'ulo, llSP, n. :l-1, l (X) l , pp. 7-33.

pala, nts e dos cantos. Alguns destes <.kscuhos foran1 vistos por hon1ens Piaroa
quando e1n trause alucinogn ico, cn1 t>specinl durante un1 ritual de proliferao .
Eran1 cst~s igualn1~ntc os desenhos de sua <.:estariasarjada. A<ibonitas cestas
feitas pelos horncn. Piaroa. 4ue ostentavam os desenhos do "caminho das
palavras". cran1 usada" por eles para guardar itens de valor ritual, tab como seus
apetrechos parn as drogas. drogw e pentes: por meio <louso de pentes, as foras
de seus pcnsa1ncntos produtivo. cran1 "1nantidas em orden1". Tal corno as foras
para cul 11vo. caa. pesca cnun entendidas como poderes produtivos, a~sim tam-
bn1 o cran1 as foras do canto: atravis delas o lder Piaroa, ruwang, trazia da
morada dos deu e. todos os poderes para a vida e produtividade para o inte-
rior da comunidade. Devido ao fato de virem dos deuses, to<los estes pode- res
produtivos, incluindo a fertilidade de uma mulher. cra1n rotulados magia
44
(n1aeripn) pelo s Piaroa. O. indivduos rcccbia111estas capacidad es gradual-
n1c11tcao longo de suas vidas, e n1ui tas vezes a seu pedido, se sentissem que
podcnan1 adquirir do1nnio. obre ela ..

O. podcre .produtivos de un1a pessoa eram guardado. dentro de "contas de


,1da" inlrrna~ a seus corpos, tJUC tamb~n1 provinhan1 das caixas de cristal dos
deuses. O ruwang. atraves <lc seus can tos e viagens para a morada dos deuses,
tm/ltt. para este n1un<lo.w; foras para a produtividade encapsuladas cn1 "contas
<.k vida". e as inseria no. indivduos de sua comunidade. Estas contas eram
chamadm; "as conla. de vida" (ka ekwa e wa reu) porque designavan1 a fora para a
"vida <los sentidos" (ka ek wa e) que, dentro de um indivduo, o habilitava a ter
desc,1os. O conhecin1ento, produtivo e ou tro, nelas contido era, en1 contraste,
chamado "vida <los pcnsan1entos" (ta'kwaru). A quantidad e de contas em colar
usado por uma pessoa indicava a quantidade de conta<;de vida internas que, at
ento, havia adquirido. A5sim, a quantidade de conta'\ usadas cm decorao
contava do grau de capacidade s possudo pela pessoa que as portava: o grande
J dcr ruwang e a m ui hc r com muitos filhos eram carregados dela<;.

Os Piaroa associav am beleza abundncia e fertilidade criadoras : uc;ar


rnuita. conta~ conferia beleza. Os cleu.5es, que era1n a fonte de poderes produ-
tivos, possuam n1uitos nornes e eram, portanto, belos; a ca5a dos deu5c.~,plena de
todo tipo c.k alimento, tinha n1uitos nomes falando de sua beleza ; as boas vises
de rnagw que um ruw ang tinha. quando sob a influncia de alucingenos, cran1
belas e tamhm altam~ntc produtivas: eram vises de abundn<.:ia que
reaba<;teciam a loresta con1 plantas L: animais. Todas <}S ron~as para produao
contidas nas caixas de cns tal dos deuses t.;ran1 belas, e assin1 se concret1za-
v101.Dentro da ca ix a dos ca ntos de cura da deusa da [t.;rtilida de, Chchcru,
cncon tn1va-sc a I inda luz de seus can tos, ju nto a UJna longa r1c1rn de conta.~ cm
O\'ERING. Joa.nn.a.A cst~oca Ja pc1..~~o: o 5,e050 de comunidade entre o.sCubeo e os Piaroa.

todas as core.s do arcc-ns~ outra franja de contas pendia de sua rede e sua coro~
de penas de tucano fie.ava em um c.Steio. Em sua caixa de cn tal da de.streza na
caa estavam seus hnds amuletos e eu colar de rnedalhe . : dentro <.kioda.:;a..
suas caixas de poder ficavam rnu11.ashndas cachoeiras.

S abundAocia, porm. no levava beleza: a beleza esta\a sempre


Vinculada noo de moderao no uso de capacidades cnadoras. O padres
ticos Piaroa conjugavam o social e o moralmente bom ao limpo. ao belo e ao
conlido. ao passoque o comportamento a-social e a iniq1dade estavan1 ligados
45
sujeira feira. loucura e ao excesso. Na cosmogonia Piaroa. as foras pro-
dutivas foram. em sua origem. selvagens e venenos~ . e hoJe. se algum no
adquirisse domnio sobre estas perigosas foras dentro de si. seria levado ao
componamento excessivo (feio) e loucura. .A.ssim. a noo Piaroa de
conhecimento produtivo trazia consigo uma teoria do belo e do feio, que possua
seu lado moral e poltico. Em outras palavras. no contexto da ao moral e social,
o conhecimento produtivo ampliava-se para conhecimento e ltico.

O BELO E O FEIO: UMA TEORlA DO SOCIAL E DO A-SOCIAL

Os Piaroa descre\iam os poderes bons e produtivos da magia no a~nas


corno "belos". mas tambm como ''limpos" e ''fre.scos: a clara, ma moderada.
luz da lua, cm contraste forte luz do sol, era chamada "a preciosa Iuz da magia.,.
A luz da l~ sua clara, fria luz sem cor, era a luz das palavras dos podere .
doadores e protetores de vida, do ruwang. ou seja de suas capacidades
produtivas. A gua. de brilho lunar, dentro das caixas de cnstal de canto e magia
pertencentes aos deuses . era lmpida e fresca: nesta gua o ruwang . a cada noite.
limpava e embelezava as palavras de seus cantos. Todo o contedo da<;caixas de
cristal dos ckuses permanecia belo porque estes seres et~reos, atravs de uma
pura "vida de pensamentos" (ra 'lavaru). continuamente limpa\'am seus poderes.
Uma mulher era bonita (a'kwakwahu) e um homem era bonito (a'/...'Via1-ta) 1

quando recm-banhados - Iin:pos, portanto - e ornamentados com seus desenhos


corporais e contas de vida. E importante notar que os produtos do trabalho de
algum - um filho. um pente. uma roa, uma zarabatana - eram rotulados seus
a'/,..wa. Beleza (a'hvakwa), pensamentos (ta'kwaru) e os produtos do lrabalho
(a'kwa) estavam lingisticamente vinculados.

Poderes especialmente malfazejos provinham do calor e da luz imo<.lcrados


do sol: crculos ou chuvas manchadas de ferrugem pela fora do sol, e cheias de
loucura>caam do cu para envenenar algum. Um caador inescrupuloso podena

-22-
ista dt>Antr opologi a. Sno Paulo, USP, n. ]4, 1991, pp . 7-33.
R<1

ton1ar poderosos venenos ou encantaes de caa tlo urubu, da ferrugem do cu


ou do centro do cu, todos pleno. da violenta fora do sol, 111a
s seria envenenado
por esta fora brilhante e entraria e1n um estado de parania e de mau compor-
tan1cnto.

No entanto, todas a<;foras produtivas era1n potencialn1ente malficas cm


u.~o.O deus criador desta5 foras produtiva <;durante o tcn1po mtico era fisica-
n1ente Ceio, louco, mau e insensato em sua5 aes. A [onte de suas capacidades
para usar e tran5formar recursos da terra - cultivar, caar, cozinhar - eram
alucingenos venenosos a ele concedidos pela deidade supre1na de sob a terra.
Ele igualmente u.sava os poderes venenosos do sol para aun1entar a fora de suas
capacidades. Os poderes extraordinrios que criou envenenavam constantemente
seus desejos (sua "vida dos sentidos") e, por este motivo, ele [oi o ser a-social
arque tpico do tempo mtico, um predador e carbal: nunca se casou, mas antes.
j ubiloso, cometeu o incesto e devorou seu.<;a(ins potenciais. O veneno de seus
poden~sveio, finalmente, a afetar todos os outros deuses do tempo da criao.

O ten1po mtico foi um tempo de rpido desen volvin1ento tecnolgico,


quando os meios pa1a u.c;odos recursos da terra foram criados, e, devido ao
veneno das foras que pcrn1itiram esta criao. foi tambm un1 perodo prog1es-
s1vmnente caracteriza do pela con1petio violenta quanto propriedade da nova
tecnologia e dos recursos de que esta se utilizava. Se, ,10 pnncpio. os deuse~
e 1-an1n1a1sou menos capazes de, pac1fica1nentc, obter tais recursos e as foras
para atividade produtiva por meio de casamento e troca, estas foras fora1n-se
tornando demasiado vrias e poderosa~ para que os deuses donlinas~em sua
potncia e, aos poucos, envenenara111a vontade e os desejos daqueles que as
receb1arn. Com o passar do tempo, as caractersticas de avidez. arrogncia, cJern
e luxna tomaran1 impossvel a manuteno de con1unidade e relaes intcrco-
mun1tnas pacficas. Todos os <leu'>escriadores comearam a roubar e, en1
seg uida, matar pelo acesso e propriedade de foras ainda mais poderosas para
tn1n5forn1aros recursos da terra; e, ento, comearam a matar e a canibalizar pela
propneda<le e controle dos domnios em si n1esmos. Todas as relaes culmi-
naram em uma relao de predador e presa , e a criao de uma comunidade
pacfica tornou-se in1possvcl. Este perodo cna t1vo da histria findou quando
todas as foras transforn1ac1onais para produo foran1 lanadas deste mundo
para uma nova e estvel rnorada no espao celestial: la1s poderes so aqueles
aloJado~ na segurana das caixas de cristal dos dcu'ies de hoje, acima discutidos.

E muito s1gn1ficativoque os deu5es ctrco5, cclest1a1s,que hoJe possuem


todas estas forac; produtivas, no tenham "vida dos s~nt1dos para se1 assim
11

-23-
C\.ERl:-;G.J0.1001 -\ estt11.a d.1 proJu50: o seoso Je C''-'munitbde entre o.st.'u~ev t! 05 P1:1r0:1
.

en,enenada. ~Topodem. portanto. ll,ar o. podere, que po.~~uem: ao contn1io.


com todn a for3 de .~ua \'1da de pcn-"an1ento.". ele. os limpam e embelezam.
1

Cm Pia.roa que tenha tomado do~ deu; e. foras produt1,as em excc:-.so.akn1 de


sua clpaC'1dade de dom1nd-la.s. no ..era capaz de hn1p-las de seu veneno ei
port3nto - como se deu com o deu; cnador de:tes podere. e. depois. com todos
os deuses cnadores - . ..ua '\ 1da do sentido.'' sena envenenada. de sofreria a
loucura e aona a-socialmente. 4 Por este mouvo, os p iaroa 1ns1st1am na
aqw io li~tada e gradual de poderes produt1,o dos deu_<;es.E. por que o
acesso a estes podere.s criadores lhes era IImundo. os Piaroa podiam. no tempo
pre enie. criar e manter a comurudade social. feito imposs,el para os ere. do
1ernpoda cnao.

~a e tet1ca P1aroa da oc1altdade. o lado ocial de limpeza. beleza e


conieno - todos s1nai.~de domnio da. foras produu,a~ 1n1enores - era
manifesto pela capacidade 1nd i \'dual de n1nnte r en1 harmonia ua. relaes com
o outros. Este um po\o que preza a tranq11Idad,~en1 um homein. mais do que
sua destreza na caa. Os a pectos a-sociais de s u.1cira. feira e excesso -sinais de
foras produ11,as1ntenores a1nda cn\'encnadas pela monstruosa e violenta luz do
sol-eram as qualidade~ negat1\as de loucu ra. avidez. irasc1b1l1dadee arrogncia.
aspectos de carter que os P1aroa mais abominavam. No se poderia viver
socialmente em comunidade. a no ser que se mantivesse sob controle a foras
produt1\as dentro de si. Os P1aroa explicitamente associaYam excesso no uso de
recursos de ta terra ao poder poltico e social ilegtimo: as caixas de poder
possudas pelo deus criador louco e mal\'olo. que continham as foras para usar
11
tais recursos. eram chamadas ac;caixas de donunao e tirania".

~a teoria P1aroa da socialidade . era a-social a pessoa que tenta\a dominar


seus \'iz1nhos. competia com eles. os rouba,a e at mesmo os comia. O incmodo
dilema ontolgico com que se defronta\'am os P1aroa era o de como prevenir que
tal ocorresse na ,ida cotidiana. uma vez que concebiam seus prprios meios de
Y1\er e preencher necessidades matenais como habilidades basicamente prea-
tnas (a habilidade de caar. cultivar. processar o alimento para o comer
civilizado e. ainda, reproduzlf ). Havia. porranto . um forte sentido de \iolnc1a (e.
para eles. fe1ra) ligado sua compreenso da categoria de capacidade produtiva.
O ''espnto dos cantos' '. interno ao ruwang. era tambim o "esprilo da fome" e o
.,esprito da respirao do jaguar". bem como o espnto do al uc1ngeno, .vopo. em
seu interior era o ''esprito do combate". Em suma. poderes produt1\'0S eram
venenosas foras transformacionais de predao e. enquanto tais, foras para a
conquista e dominao de outrem.

-24-
< St'~-:u1H.l(l dtlt'll ti: pattt llS P 1:\Jn1 t'ta n <k qur .is cnn1;1s dr vida, que
CtH\ttnhatn l'Olllll'l'lllH' tl tO (.' l'~lp,trtdadl'S \'l'lh.'l\OSOS, l'l,llH t:11\\hl'lll lh'l l~{)Sas :
l't,tll\ n f<ltltr qur 1n,tst 1.1 l) 1ndtv tdun dr flH,as sl'lv:1grns p.11.1., "v1d.1 dus
St'l\ltlh)s''. ljllt' ll l'!l(Wl'it; l\ ' H ;1 l l'Spl t,11, ljllt'rl.'I SO(H) l' :1~:u.t, dL'Sl'j :ll .lltllH't\lO l'
se \.l) . Ti td tl' tl) nu l 1nc nt t' ,s l'On tas lH n,, llh ' 11t.11s t' rn In I e, t .,s dr u ,n ~~ 1a 11110 r sptt 1:, 1
tjllt' (.lS Pt,ltl) ,\ d111:,n, ser o :11'101a n1tntl, d:is k,cs d;, dnd. tlk l\ldts pndtn ,s,, r
ptt t-ns,\ d,.' un1vr1sn . .i .tnla ,su l' Ut tJU. ruja u101ad;1 tr:1 soll .1 lrt r,t. P.trd sua
uttlt1!1,:H, St)!.lll'H t'. port:,nto. Stll.'t'1l. f.1nto ,\ v1d:1 dos stnt ,d t,s qu.1111n .,s
"npa t.1d .Hk~ p1nduttv:1s hnh:lln dr Sl't l1n1pas de sru pr1 tgt), c. pot t'Slc mnt1vo. os
tkllSl'S tkt.un :tl)S P 1:uo.1 o podei ptntltl .'ldtH da lu:1. Fstr plhkt IhlS,,1htl1tava
11, r.11 l:-. contas t' ,1lnpuidad<.' pHHlt1t1vu 1ntrt1orrs de seus 1csprl'll\'OS \ '<.'nrtHl t'
sclva~l'tt:l . Ft~ pnt que. n c~1d.1 thltll, o 111u,u1g l11npav.1 e. dcstr 11Hld(l,
(.'tlllH'k!,lV,l Sll,\S l' lH\t .\S dr CtHllH'Clllll'I\IO l' :1s pald\ 't.lS dr Sl'US l',\tlll)S : 1..k as
ti, 1Jva de sud srh ' 41gt11a <. ' (k su;\ ltHll't11:1 \'<.'llt'tHl .,H. p1cd.itnn:1. O ptn<:c.sSll dr
l Impa r .,s n,nt;,s d .1~ ujt' it a da s rr1rs tl,1 ,,nt a s tl<.'t1 11ju. IH111l'onlo oro nlH',..: 1n1r ntt,
pHHlut1, <.)do \'t'twno do tkns nwdot. "'~ r.111a hrll,s .

() l'llnhrltmrntn t'Sft'ltro r. pois. ronhccin1tu1n ptndutivo r1nlwlr 14'dll r.


c,n tkl 'Ottt ~nc1.1. "i, tl1n1do . t\ bt.'lt'1.t da (HnanH:nt:1:\O Ptdtt).\ 1c11w11.\nrn1 t:inl<.l ;,
hl '1r1 .1 d.is tnt\as p1odut1,as dl'll1to dr :1lguc1n pc:1 St', 1nas :1tl dtHllln10 tkstc
.ll~uc n1 soh1 t' rs IHs rn1\.1.s. l 'apactdadr~ t 1.insf<.Hlll.tl'ion.lis n:10 {:1<llnt't)ns1dn .1d.1s
bdas. a ll.tll sr, quando ltmpus dr su; 1 pt'onh:i t' de su a Vh)lt ~nc1.1 pr1:d.1!1.)1ta . r\
quant1datk de l't.lllhtTtn1c1\IO anulav.t -Sl' t:ilta de l'ttidmlosa 1n~\t'st11.1 : ,\o tllnll)S
' Calando. ftHnav,1 sr k1:1 .1 ptss t)d qu~ tnntava .i ~1 h:1h1ltd.1<.ksprodu
lll<ltaln1t 11l<.
t1v.1s .ill"nl tk .sua c.,patidndl' dr don1111 a-las.

O l.1do snri,tl da l11npe1a {t: rtnhek1an1cnlo) l'll o donunio qut' n 1nd1


,,duo ~1tl<.1u111.1 tanto sohrr s ua "v1d,1 dos M'ntidos" quanto sobtl' s u.1s ,::1p:1
c1thldl'~ p1oc.t,1ti,.,s. atrnvt.s dr out10 nspecto. s ua \'Hb dos lh't1s;1n1tn1t,s", 11

t,1'J..11uko1111rt11c . /\ "v1d,1 ds pcn.san1cnl,) s" (la'J..w,1111) dt' u11t 1ndi\'tdt1t) (' ktl.1 dr
doa~ t'l)lllJHHll ' l\(CS, :11nbo.sJHOVlIHlo s d,l~ <.'at, :1.slit' l'l i.sl.ll dos tkllSL'S :"' l lllll.l p :lf (l'
l' ld nr1.-.t1tt11d.1 pdns f,)1,,1.s produttv.,~ p.11.1 a rx.isll~nna ntnlt'ttal (tcJ'Aw,J11v,1):
outra, pt'l :1s Citpal1dadc~ SOt'l,llS t' p,ta 1ndtrn1,.10 1nn1al (t11'J..wa<"ncnt1<). A
tntahda<k de ta '/..w,1r11(ambos, ta '/...11 ,mw, e to '/..waJ..0111t'/111< ') ro11n:ui .1o on lw'-' l
nu.t1t< ) cs fl'ltt'<) de ttrl\ 1nd1vtduo .

J'11 t..wllOlll('fl{l(' l'Ollfl'l lH ,l Ctph. ' Hltldl ' de f()ll\at d <.'lS()l.'S pc ."M).11~. l' rt,l
poi t.into .t l'St 'Ollw pt 'S:-.Ottl dt tllll l!HltVldU{) tal l'Olll{) t'SI<.',1 dt 'S t'll\'nh 1,1: ,1 .t,.,o
v111uo~.1 rm 1l'la\; 10 H<'-"oulrns t'Ut un1,1 (!llts tao de dtr1s(H) ptssn: ll . llt1\a glos.1
O VERING, Joanna. A esctic. cuprociujo : o senso de com uni dadc eotrc os Cu be.o e os Piaroo.

aprorimada da categoria recobriria vontade. responsa bilidade, conscincia.


intenc1onali dade. racionalidade: eram lies de ca''1vakomenaeque um lder
inicialm ente dava s crianas, muito antes que elas comeassem a incorporar, em
si mesmas, as foras perigosas para produ o e para reproduo. Uma vez fosse
adquirido o domnio da socialidade, poder-se-ia ento. gradualmente, atravs de
ta' h+akomenae, comear a dominar as foras potentes para o trabalho .

A beleza para os Piaroa era uma realizao vinculada razo e ao controle


d.as emoes. Por meio de ta'kwakomenae se adquiria domnio sobre o compor-
tamento, tanto soc ial quanto produtiv o. um process o que emb elezava o
comportamento e o eu. Para os Piaroa . a produtividade e a ao moral peneo -
ciam, pois , mesma esttica: em sua esttica da mor alida de. uma esttica do
corpo falava de uma esttica do trabalho e da socialidade. Era urna esttica que
igualm ente envolvia um senso particular de comunidade. o que c>.-plica por que o
social apenas poderia ser alcanado atravs da autonomia pessoal dos indi \duos .

.A$sim em inimitvel lgica indgena. ta 'lrwakomenae, o domnio e u:n


indivduo sobre a socialidade> era igualmente sua autonomia pessoal. Em oetros
termos, enquanto um fato transcendental, o peso de agi r socialmente era colocado
nas mos do indivduo. e no no grupo corporado, coletividade ou na her-an~a
poltica. Eis por que a afirmao de autonomia pessoaJ, ch.a'kvvakon1enae1
(~
meu jeito, minha deciso"'), era a frase mais recorren te na vida cotid1ana dos
Piaroa.

Os princpios sociais Piar oa de au1onornia pessoal e gualtansrno eram


fatos religiosos que, nesta qualidad e. afirmavam os pr-requis itos metafsico s
para a soc ialidade .. ~ cnao de hierarquia poltica, situao em que relaes
estveis de dominao se tomam institucionalizadas, tem como pr-requis ito
mnimo a possibilidade de atribuir poder coletivi dade - poder sobre os recursos
e seu uso, sobre o trabalho e os produtos do trabalho. Na ontologia Piaroa. foras
produtivas sua propriedade, coman do e uso , poderiam ser uma qucSto de
propriedade , comando e uso individuais.

A face enigmtica de lUlla tal filosofia social, mais a ontologia particular


que a sustentava., era a de que qualquer no o do isocial .,. ao menos no sentido
forte do termo estava limitada a unidades sociais relati vame nte pequenas, onde
um ambiente de intimidade social pudesse ser criado. No se poderia crer
totalmente que relaes alm das fronteiras desta intimidade no se tomassem as
relaes predatrias e canibalsticas do jaguar e da sucuriju. O idioma do caniba-
lismo impregnava o pen.5amento Piaroa acerca de relaes , fossem relaes entre

-'16-
Revi.stadeAntropologia. SoPa ,Jo, USP, n. 34, 1991, pp. 7-33.

os deuses do passado, entre estes e humanos, entre humanos e animais, ou


fossem, por fim, entre humanos, especialmente entre afins (no co-residentes), e
entre os Piaroa e todos os outros povos. 48 Alm da segurana das relaes
morais , no competitivas, da vida em con1unidade, havia ao menos a
potencialidade, mesmo entre membros de um territrio poltico, do "outro"
tornar-se predador e inimigo. Somente as relaes sociais criadas dentro da
comunidade no eram potencialmente selvagens e, por este motivo, por exemplo,
um jovem desejava o casamento endgamo, um cnjuge de sua prpria
comunidade. Tal escolha era esteticamente fundamentada.

O "SENSO DE COMUNIDADE" PIAROA: O CONHECIMENTO ESTTICO


E A CRIATIVIDADE DA CONSERVAO

Como observei anteriormente, Goldman afi~ acerca dos Cubeo, que a


coletividade dependia da criao cotidiana de um moral alto, e que o manejo do
bom humor levava alta produtividade dentro da comunidade. No entendimento
Cubeo do social, o trabalho era precisamente uma questo social e prazerosa por
excelncia. A acumulao produtiva no era o objetivo da comunidade, mas, sim,
a criao diria de moral alto que permitia conforto social e produtivo. Sahlins,
em Stone Age Economics, classifica tais "economias" como "modos de produo
domsticos" que, embora afluentes, so anrquicos quanto organizao. Assim
podem s-lo. Diz o autor que "o modo de produ o domstico tem toda a
organizao de tantas batatas em certo famoso saco de batatas", 49 observando
que as principais relaes de produo nestas economias assumem "uma moda-
5

lidade do familiar". Deste modo, a unidade da sociedade _ sacrificada em favor
da autonomia do grupo domstico e do indivduo que produz. Nesta linha,
argumenta que o modo de produo domstico , portanto, refratrio ao exerccio
do poder poltico e ao aumento da produo.

Estas caractersticas, das quais nem eu, nem Goldman, discordaramos,


levam o autor, no entanto, a classificar tais economias como "estruturas de sub-
explorao" e, nesta condio, a-sociais, na esfera da natureza, em seu
fundamento: o modo de produo domstico primitivo, afirma, 51 corrobora o
"homem em isolamento" dos filsofos, seu "homem em natureza". A unidade (o
social) s pode ser criada medida que mecanismos polticos e de parentesco so
capazes de suplantar a fora anrquica e dispersiva do modo de produ o
domstico, onde o maior desafio vem a ser o de obter gente para trabalhar mais, e
mais gente para trabalhar.

-27-
OVER ING, Joanoa. A esttica da produo: o se nso de comunidade entre os Cubeo e os Piaroa.

A anarquia de que fala Sahlins no anarquia social ou poltica, mas a


anarquia da natureza. Argumenta o autor qu~ "economicamente, a sociedade
primitiva fundada em uma anti-sociedade" 2 e, para que socie dade ou um
estado social seja alcanado, os "defeitos econmicos" do Modo de Produo
Domstico devem ser superados. 53 A moralidade do parentesco e o poder poltico
do chefe, por exemplo, poderiam, atravs de in<itituies de hierarquia e aliana,
suplantar a anarquia do modo de produo domstico. Os valores econmicos de
autonomia e igualdade deveriam ser solapados antes que o social possa ser
54
criado.

Basicamente, Sahlins est equacionando estruturas de igualitarismo a um


estado de natureza, a-socialidade e subproduo; em contraste, coloca, na esfera
do social, estruturas de hierarquia, atravs das quais pode ser produzido
excedente. No limite, esta uma postura etnocntrica, postura corriqueira em
antropologia, que confronta o prprio etnocentris mo que o autor ataca - a
equao entre progresso e grau de produtividade. 55 De modo mais importante, ao
delinear o modo de produo domstico, Sahlins deixa escapar a possvel
complexidade da categoria de co nh ecimento produtivo que, no raro, encont ra-se
associada a tais economias, onde o trabalho parte constitutiva de relaes
&ociais
.. e de uma esttica de comunidade. Idias e critrios de outros acerca do
"social", "seu senso de comunidade" e trabalho como uma categoria interna a este
ltimo podem ser muito diferentes da perspectiva e critrio de Sahlins ,
essencialmente ocidentais (e antropolgicos).

Aquilo que Sahlins v como a anarquia da natureza, os Piaroa e os Cubeo


entendiam como o estado social, altamente desejvel de ser alcanado. O objetivo
poltico primeiro destas comunidades indgenas era a obteno do social, mas tal
socialidade - conforme seu "senso de comuni dade" - dependia da autonomia
econmica dos membros da comunidade individualmente e da criao de um
moral elevado entre eles. O objetivo econmico de tal obteno era, com efeito, o
56
da "regra de Chayanov": quanto mais a comunidade crescesse com relao a
sua capacidade de trabalho, menos os indivduos teriam de trabalha r. Isto vem
contrastar com a viso de Sahlins da comunidade produtiva (e social), onde
recursos, trabalho e seus produtos seriam, atravs de relaes de hierarquia,
explorados ao mximo.

Para os Piaroa, apenas eles, de todos os agentes na histria do universo,


poderiam adquirir as capacidades de socialidade. Os deuses do passado mtico,
que possuam tantos poderes para transformar os recursos da terra para uso e

-28-
, 1<.[lH.',a. lo14un cnltHiqul'l't<. lt)S p<.>1 seu ." !H)tkt~s t\ por isso. ntll\l.'.l podcrtarn
1n:tn1t 1 as tdat't<.'S s,:1ais da vida rn, t'lHlHHH d adt.. A lustnn:, do ltn1JH) d:\
,.:t 1.1,:io. dos tk tL~tsl'rtadot ts. foi un, pc nodn tk dcscu ,olv In,c nrn ll'tnnto~tlo
t.)ptdn. l'!\l,lctl't11ndt' pd 1 nHHpr tu ,: 10 v10knt.1 qn.tnt,) :'\ prop11ed.tdt d.1 tHlV.1
lt'l' t\t,t,,~ta r lk H'tu1~os. St thltklllllS n,11stdn, ll qu(' tstc \L'-:t) dP p,Hkt pt'los
drll."l'S \.' tt:Hlnn.s L'Ondtt! :tL) pCO!l,l'SS() l' lihl'li\~(l() rlll t\l)SSll dO!l\ll\l() StKial.
tn11narn.l, os l't .H,w. jhlt " pai h.'. jul~a, ltll tr.ttar Sl" tk tun 1nau LL"L), lt:tllknk
tll~llll,I L' .t,l con1port.1ntt'llltl rambaltsttto r, IHHl.1nto, d(st1uti n do St)nal. Aquilo
qur pr)(.krtan,os vrr t'Orlll' "natural" na lustc1:1hun1<tna, t)S Pi,ttnn vinn1 lnnh)
11
b t\ t b H l' " .

t :-.P1:\rna n'1.. onht'l'ta1n dois ttpos tk h1sto1ia e, ,tss1tn st.1ulo. dois tipos dt
procrsso rrit1dor : l) n htSll)rt~\ l_un1ulutiva do ktHpo da c11ao. quanth) dl'llH)
nl,tlas foc:,.s ,..-n :llloras dt' ptogrcssn sc <.kstncndcnr,11nnn tt.:rta e- f'kara1n ao
.tlt'an1..
' c da ntao, e 2 ) H hist11a no c.:un1ulativa do kinpo fHt ...;entt, clll qu a
cnativtd tdt ct,l vista cot1H) unta hat.tlha rot1tiiana contr,t o 1t."to1110 da hisl()n;1
un1ulat1v.\ l'lll' l'n.td.1 prlos t:us s (riadorcs. loLH.:os t ;)v1dtlS. A rn~h~a (k .st:1
1..
1011~\tW<.' tun1ul.ltiva (e mu1ulo so1..talqur era stu ObJt' tvo) <.kpendia das
l\t.....
h.1h 1l1d:1dcs l' da auto11Llt1uapcsSL),\l dos in<.ltvtduos. Dado tiuc ~sk inundo tcnt no
l1 p11v.1dn. ao f11n do tl'ntpo 1ntti<. ,). <.k todos os Sl.:lL"v<.1w11osos[H.H.k1ts
c 11.do1 ts. 1\() lL'1npo pu.stnte :1p1nduao t' suas rrlacs sO'-.'tS s fh)tkriaot st t
.1k,tn\ ~1d.1:.....l' l'tltlttnu~Hncnk rrt nadas. pt)( inllivtduos 4uc. pnrn t.tnto. cauttlo -
~.trnrntc ton,~1sse1n<.tu~,ntidadeslin11tad~tsdt' poder dos deuses .

Os lll.ktcs Pwroa. os n1w,u11, t<.Hnavama si n,a1~ r~tpaciadt.s produti vas


do ~ tk usts do q ut a ~l' ntc lon1un1,e t trth:tn1. por isso, 1na1srespoosahilu1aLks do
tptt' o~ k1gos no trabalho tk corn;truu a rornunidndc. Scn1 o t1ah~1lh do ruwnng ,
a conu1111dadcnfio podrria sr 1 \.'t iada e, drv Hlo aos sru~ po<lcH~scria<lon:s 1nais
1n 1plos.'.'? l' k era tanthe 1no n1cmhro nwis pn.)Juhvo <la ~on1u11idad. 1\lt1n disso,

dt'\ 1o ao t<1to de .,ua .~ rupa~1datk"s produtivas dentro lia '-'On1uniadc n\\ntas


\ ' t' 1ts <.kpcrn.krc rn de suas cnpandadcs dt'st1 uti v,t~ fora dela, nao surprctntk que,
na t<..:011a pnlttka P1aroa. ~rnndc peso fosse atrihuido ltn11tunodos r uwtJtu , ninis
do que <:on1un1 das pt~ssoas . .
A aqu1s1fto cot1uia na de ronnu1idadc tkvta -sc nfto Hpcnas sua 1 wao
111l1n1t<1 p~ln lttkr ruwanK. 111asta111bt\1n por todos os ~tdul_tos P1aroa, t.'11<1unnto
8
wrnvJnt t' dnnunavarn su~L" hab 1Ii<lacks transfounacionai s. \ Este dt>rlHll<) lhts
conl t'I lll ,l t'Hparida<.lcde 1tprodtv1r e transforrnar para uso os recnrss da h't rn.
Era ohrig,,a,> do 1ndiv1duo alcanar o cqu.iltl>tio atk(ptado tk fnras <.kntrtlde s1.
que lhe pt'rnutt11a vivei urna vida t1unqtl.1tkntro da ron1un1dadt\ r assin1 ajudar
n cr1:1-la. O mundo social r produtivo nao po<.kna se n1.tnk1. ntrn St' rt'g<.~nc:. rnr

.!l)
O\'ERIN G. Joanna. A esttica d., prc.x!u
o: o .senso Je comurudau e entre os Cubeo e os Piaroa .

sem seres humanos ron,w nlcmentc o recriando, por meio da YOntadee da ca-
pacidad~ cultur a!. Con10 no caso dos Cllbco, o social era considerado uma
aqws10 cot1diann.

l\ criatividade em questo era uma cnat v1dade de conservao. valor que


se adequa sua est~tica de vida em comunidade e s estruturas igualitrias que
poderiam constru-la. Como para os Cubeo. a criao de conforto emocional era
valorizado em detrimento da cna o de proveito material: no era uma
criatividade que valorizasse a criao de novas formas ou uma economia em
expanso a que uma nova tecnologia podena levar. A criatividade competitiva e
violenta do perodo da criao foi por demais licenciosa e perigosa para a
possibilidade do estabelecimento de uma comunidade moral; assim sendo, o
social para os Piaroa era um infinito ato de resistncia contra um retorno a um
tipo especfico de criatividade e de processo histrico cumulativo, personificado
no tempo mtico dos deuses criadores. A criatividade do tempo de "hoje",
manifesta na aquisio de comunidade - indivduos vivendo. reproduzindo e
trabalhando juntos pacificamente -: era. portanto, wn antdoto para a licen-
ciosidade passada , uma preveno do retorno de um processo histrico selvagem
passado, proibitivo no que tange aquisio de uma socialidade tranqila e
produtiva.

Somos gente que conjuga histria e processo evolucionrio, e segue


identificando este ltimo com "o progresso". "o bem " e "o criativo". Devido ao
fato de valorizarmos progresso, tendemos a ver os que no toleram nosso senso
11
de "historicidade como sociedades estticas e, conseqentemente, no criativas:
no muda~ no "progridem" para tecnologias cada vez "mais altas".
"desenvolveram" apenas "tcnicas de subsistncia" e, assim. no acederam ao
nosso estado de progress-0, onde a raridade de ontem o clich de hoje.
Tendemos a definir criatividade em contraposio aos grilhes do passado e,
portanto, o ato criativo visto como um ato de libertao, pelo qual o artista
rompe com as limitaes do velho estilo. Uma tal noo de criatividade parte
constitutiva de nossa prpria filosofia social de revolta contra o passado, e c-0ntra
a comunidade. A apreciao Piaroa de cria tividade nada tinha a ver com uma
filosofia social de rebelio, mas, ao contrrio. versava sobre a aquisio das
possibilidades do passado que lhes foram concedidas. Seria difcil. para ns.
compreendermos a esttica que valoriza uma tal criatividade de conservao e, a
partir de nossa prpria referncia de esttica, considerarambs mais compre-
en5vel a criatividade do passado ntico Piaroa. que conduziria ao progresso e
liberao de nosso domnio social, humano. Esta uma criatividade que os Piaroa
juJgam conduzir ao canibalismo, criatividade, portanto, destrutiva do social. Os

-30-
R,wistt1 ,kl A"i ropolog itl. So Pault \ USP, n. J4, t 99 1, pp . 7-33.

Piaroa opor-se-iam fortctnente a participar do des~nvolvin1ento do que Sahlins v


co n10 "o social". A socialidade para ambos, Cubeo e Piaroa, de fato exigia n1ais
ou rnenos o tipo de economia que Sahlins descreve corno seu modo de produo
on1t'Stico, n1ns a anarquia a que este estava associado era urna viso altamente
tnoral e poltica que carregava consigo urna esttica particular de agir neste
mundo.

NOTAS

( l ) Ar1igo origrnalmcole public.auo em Dinlectical ArtrJiropology, l 089, 14: 159- 175.


(2) Hans-Geo rg Gud1mer, Tr uih and Mt'lhod . Lonon, Shee<l ao<.JWard, 1979, pp. 35 -0.
(3) Veja -S espednlmentt" a c.liscll.\SAOde GRdfimcr, ibid, pp. 19-24.
(4) Veja -se, por exemp lo, Irving Goh .lman, Tk Cub,"O (lJ rbnua, Umver~ity of lllinou. P1es.s,
1%3), p. 294; Irving Goldmnn, Th<'!,.fo1a/, of Heav-en (Ncw York, John Willcy & Soas, 1985), pp. 14,
209.
(5) Pe1er Rivi~re, lndfr idual and Sociery in GuiWUJ (Cambriuge, Cambridge Umvc~tty PrCM,
1984), p. 4.
(t>) Pierre C'laslr cs, Society n[/<iin.st tht' Sta.te (Oxfo rd , Bas il Black\,...ell, 1977), p. 12 (p.l <.. la
edi.Ao bmsilcirn, Fra ncisco Alves Eu., 1978) .
(7) P:un um exemp lo clnro uesla vertente no pensamento ociuental , veJa -se Louis Dumon11
From Mnndel-ille to !r{nrr (C htcng'-\ Univer.-ity of Chicago Pres.s, 1977); Louis Dumont , "Th e
eco nomic mode 1.1f though1 in an nnth1opolog.ical perspect1ve", in P. K~k)w,k.e (e<l.), Fconartucs tuui
Philosophy (Tubi ngcn, J . <:. Bohr, 1985), p. 252.
( 8) G ,Jldman , op. cit., 196.1, p. 294 .
(9) V~ja-sc , por exe mpl o, os seg uintt".s trabalhos : Jooanth.an Rcnshaw , "The &onc my <\ncl
Econom1c Mornli1y of tbe lndrnn s of tbc Paraguayan C haoo" (tese de doutorn<..J o ~,p1e.sent!\LL.1
Uni versida de de Londres , l 986); Petcr Gow, "The Soci al Organ ization c,l thc No tive C'ommunities vi
the Bajo Urubamoo River, Eas tern Peru" (tese de doutorado npre.seotada ~ Universi<ladc de Londres,
l 987); C'ecilta McC'allwn , "Oeode r, Pc~o nboo<l and Socia l Orgo nizntioo amongst the C'ashioahu n of
We.stem Amazon1a" ltesc de doutorado apresentada Universidade de Loodte!, 1989)
( 10) VcJn-.,e J. Ovcri ng, "Sty les of manhood : nn .Aifl7\ .)ruan co olTMI rn tranqwlit, nm.l
violcoce" , 10 S1gnc Howctl aod Roy Wills (cds.), Socidies aJ l't>oce (London, Routlcdge), pp. 79-9Q.
( 11) Go ldman , op. cit., 1% 3, pp. 274-5 .
( 12) Veja- s.e, por exempl o, Dumo nt , op. cil. ; 1977, Nkhola., Abcrcromt>ie, S tcphcn Bill ,
Bryan Turner , Sovereig,dndividunlr of Capitnlum (London, AJlco & Unwin, 198), p. 2.
( 13) YeJa -~ Dumont, op. dt., p. 8; e C'ha rl~ Tay lor, Human A.g~ru. :y tfld 1Angw'8e :
Plulosophic,J P~r.r , l (Cambridge, Cambridge Universi ty Pre.u, 1985) .
( 14) Go ldman , op. d t., p. 253 .
( 15) C'la.nr~ . op. cit., 1977, p. 5 (p. 11 da edio brasileira, Fraocuco Alvc~ P.d., 1978).
( 16) Irving Go ldman , op. cit . 1 pp. 53, 86. SU&pcito, oo entanto , que mulhCf'es pn..>pidtia5 de
roas~ dirigir o trabalho de mulher~ mais jovens que Clll e la.s t:rabelhas.,cni .
( 17) Go ldman , op. ciL, p. 74 .

-31-
OVE RING, Joanna. A est tica da produ._io:o senso <lecomunidad e ent re o.sCubeo e os Piaroa.

(18) Goldman, op. cit., pp. 74, 75.


(19) Goldman, op. cit., p. 76. Veja -se ainda, quanto ao Chaco JXlraguaio, John Renshaw,
"Propcrty resources and equality among the lndians of the Paraguayan Chaco", Man, vol. 23, n. 2
(1988).
(20) Go ldman , op. cit., p. 89.
(21) Goldman, op. cit .
(22) Goldman, op. cit., p. 88.
(23) Goldman, op. cit, p. 283.
(24) Goldman, op. cit., p. 87.
(25) Goldman , op. cit., p. 53 .
(26) Goldman, op. cit., p. 52.
(27) Goldman, op. cit, p. 285.
(28) Goldman, op. cit, p. 253.
(29) Goldman, op. cit., p. 67.
(30) Veja-&e Goldman, op. cit., pp. 22, 39-40. Compara-se aos Yanomami, que obviamente
no compartilham um tal valor na privacidade. Veja-se a refinada etnografia de Jacques Lizot, Tales
of rhe Yanomami(C ambridge, Cambridge University Press, 1985).
(31) Joanna Overing, "There is no end to evil: the guilty innoc.ents and their fallible god", in
David Parkin (ed ), The Anthropology of E vil (Oxford, Basil Blackwell, 1985), pp. 252-3.
(32) Nota Goldman (op. cit., 1963, pp. 55-6) que "maestria" em pescar etc. eventualmente
compartilhada entre os Cubeo. Compare-se s atitudes dos homens Xavante que, enquanto guerreiros ,
obviamente valorizam as virtudes de autoconsiderao (David Maybury-Lewis , Akwe-Shavanie
Society, Oxford, Clarendon , 1967); veja-se tambm Overing, op.cit., 1989.
(33) Goldman, op. cit., pp . 82-3.
(34) Foi contribuio de Gow (op. cit.) compreender a relao entre trabalho e desejo no
pensamento amaznico, e a importncia desta relao para a criao de comunidade.
(35) Goldman, op. cit., pp. 67, 87.
(36) Goldman, op. cit., pp. 279-83; veja-se tambm, sobre os Piaroa , Joanna Overing Kaplan ,
The Piaroa (Oxford, Clarendon, 1975).
(37) As comunidades no eram assim to frgeis quanto poder-se-ia pensar, diante de tal
filosofia social. As comunidades Piaroa tinham uma durao temporal normal de vinte a quarenta
anos.
(38) Goldman, op. cit., p. 75.
(39) Veja-se Overing Kaplan, 1975, op. cit.; Joanna Overing, "Personal Autonomy and the
domestication of the self in Piaroa society", in G. Jahoda and Joan Lewis (eds.), Acquiring Cu/Jure:
Cross-Cultural Srudies in Child Development (Londoo, Croom Helm, 1988); e Overing, op.cit., 1989
(40) E.g., veja-se Overing Kaplan, op.cit., 1975.
(41) Veja-se Overing Kaplan, op. cit. 1975; e Joanna Overing, "Today I shall call him
'Mummy': multiple wor lds and class ificatory confusion", in Joanna Overing (ed), Reason and
Morality(Londoo, Tavistock, 1985).
(42) Veja-se Overing, op. cit., 1989. Compare-se John Renshaw sobre os grupos do Chaco
paraguaio, op. cit., 1986; op. cit., 1988.
(43) Joanna Overing, "There is no end to evil..." op. cit., (1985); op. cit., 1988; e Joanna
Overing e Myron Kaplan , "Los Wothuha", in Jacques Li.zot (ed), Los Aborigenes de Venezuela, vol.
111 (Caracas, Fundacion La Salle de Ciencias Naturales , Monte Avila Editores, 1988) .

-32-
(M) lft1l11,.1 o ll' rm o "magi ., ", cm Vl'7 de "lt111 .aria ", l"'.'lrquc o~ rxxlcrc s tk, mnp.o s!'io
~trnlmcnte l'\)I\Sidcrad,.'s de fins henfo.:n.s,e nflo mnltfi cos.
( 45) Vej:-i-sc Ovlring, t'J> <.:1t., 1085.
(4<,) VeJ:l St' Ovcri ng. o p.d t., l 985.
(47) Pata umn disCtlSSfH,nwi s c mp lcla lk. ASJX'"-'tos tio " 1a'kwur11 11, vcj:1-se Ovc1ing, op. cit.,
1985; Ovcrin~ . op . t., L968.
( 48) Vcj:l -M' <.. .' Jt,annn Ov,,nng.. 11 lm:1ges of c;1nn1balism , dcath :-inddo m i nntion in
'-"peci:l lttH.'nl<
:, f'll \IOlrn t sodety ", J 0 111na./ de la Soei d r/4.sAma in urisrts, LXX l 1( 1986 ), pp. l3J -56 .
( 40) Marsh:111S:-ihl ins, tone A_.:eEcv nomics ( ulmfoo, Tnv is to k, l ()72), p. 95 .
(50) Sa hlins, o p. dt., p. 77 .
(5 L) Sa hl ins, op . cit. , p. 97 .
(52) Snhl ins, op . ci t., pp. 8(), ()7.
(5.3) Snh lins, op. c 1t., p. HH .
(5 4) Sa hlins, op . cit., pp . 132, l.'4.
(55) Sn hl ins, op. cit. , c.apflu lo l.
(56) Sa hlins, o p. c it. , pp. 89, 9 1.
(57) importnntc apo ntar 4ue, quando foto de "rxxlcrcs crinorcs", cscou faln noo <lo 1x:>nlo de
v ista Pinfl)a. A exegese Piaro.1 quant o crintivid'\ Jc uoruw, u,g especial menlc ri c:\, ou tr o lpt<. ..
'Q

sobre o qual escrevo atua lm ente.


(58) Para mnior c..l etnlhe sobre caJXlcidnues tran sfor ma cio nais JX'f sexo, veja -se Joanna
Overi ng, "Men co ntrol womcn ? the 'C at cb 22' in thc annl ysis of ge oder" , lnt<1rrwtio nnl Jour nal of
Moral f11tdSof1l Stwii es, vol. l , 11. 2 ( 1980), pp. 135-56.

AlST RACT : T his p.,pc r reccurs to Vico's no tion of "se nse of oo romunit y" - w1cb incorporates the
heti c juugemen t to law nnc..lm ornlit y - in the uoc.lerstan<ling wbal "the socia l " is for low lan
:-1est
Sout h:-im eri can lnu.rnns. lt shows that the lnck o f hierar cbiCJll stru ctures or of in sti tution s of cocrcion
oes nt)t menn lnck o f s,cial orgnnisati ou b ut, quite o n the co ntrnry , rcprese nts a politicn l creed with
an aestbcti c anti moral iotenti on.

KFY WO RD S: ethn o:-iestheti cs, Piaro a, sensc of co mmunit y, acstb ctical knowledg e , rituais of
oo m i onlwn , Guyaon .

Recebido para publicao cn1abril ele 1992.

- 33-

Potrebbero piacerti anche