Sei sulla pagina 1di 13

06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

RevistaBrasileiradeHistria ServicesonDemand
PrintversionISSN01020188
OnlineversionISSN18069347 Article

Rev.bras.Hist.vol.18n.36SoPaulo1998 Articleinxmlformat

http://dx.doi.org/10.1590/S010201881998000200015 Articlereferences

Howtocitethisarticle
AadesodasCmaraseafiguradoimperador
Automatictranslation

Sendthisarticlebyemail
IaraLisCarvalhoSouza
UniversidadeEstadualPaulistaCampusdeAssis Indicators

CitedbySciELO

Accessstatistics

Resumo
Relatedlinks
EstetextoabordaamaneirapelaqualasCmarasdetodopasaderiram
Share
figuradeD.PedroInoinciodadcadade1820,celebrandoassimumnovo
contratosocialquefundavaoBrasilcomoumcorpopolticoautnomo.Tal More
adesoimplicavatantoumacenapblicaqueexplicitavaarelaoentrea
localidadeeogovernante,quantoarregimentavaastropaseconferiauma More
importnciapraapblica.
Palavraschave:Brasil,CmaraCulturaPoltica.
Permalink
Abstract

InthisarticleIintendtoanalyselinksbetweenD.PedroIandtheadhesionofthecitiescouncilsinBrazil,when
onemustestablishanothersocialcontract.ThisquestionisconcernedwithBrazil'snewconditionasan
autonomouspoliticalbody.Thisadhesionrequiresspecialattentiontoarmiesandallowstodiscoveryofthe
importanceofthecitysquarewithinthepoliticalcultureatthebeginningof19thcentury.
Keywords:BrazilCitiesCouncilsPoliticalCulture.

Umadasquestescapitaisdadcadade1820,sobretudodosanosde18201824,gravitavaemtornodaquesto
docontratosocial.Deumlado,debatiasecomafinconasCortesportuguesasosparmetrosdopactoque
sustentariaemanteriaunidooImpriolusobrasileiro,ideadodesdefinsdosculoXVIIIporD.RodrigodeSouza
Coutinho1.OdeputadoportugusPereiradoCarmoindicavaafinalidadedasCortes:"[organizar]umnovopacto
social,sobreoqualdeveriaseassentarafelicidadedageraopresente,edasgeraesvindouras",sendoque
destepacto,quefundaanao,nascemasleis2.Poroutrolado,medidaemqueaselitesdoeixodosudestee
vriasprovnciasviamsuaautonomiasersucessivamenteameaadaetolhidapelasCortes,passavasea
discutirintensamenteocontratosocialaserinstaladonoBrasilqueotornasseeerigisseemumcorpopoltico
autnomo3.Oproblemaconsistiatambmemengendrar,noBrasil,umafigurapolticacapazdeemsiencarnar,
sistematizareordenarseenquantoaprpriasoberania,catalisandodesejossociais,investimentospolticoseque
seconformassecomoaautoridadepblicareinantenajovemptriabrasileira.

Odebatearespeitodocontratosocialmultifacetavase,porqueiadasCortes,instaladaspelomovimentoliberal
vintistaequeseconsideravaofrummximoemaislegtimodaordempoltica,passandopelasCmaras,Juntas
Provisrias,eleiesprovinciaiselocais,atingindotambmumavastaproduodepanfletos,peridicos,folhetos
quediscorriamsobreoquecompreendiamporconstituio,representao,cidadoativoepassivo,deputado,
monarquia,enfimcategoriasqueoperavamedavamsentidoaocampodopoltico,centrado,principalmente,no
mbitodoconstitucionalismoliberal4.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 1/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

Estaimensaproduodiscursiva,tovariadaemsuasproposies,interesses,aliadosequedisputavaaarena
poltica,oracontraesteouaqueleadversrio,funcionavacomoumaprendizadopolticoporpartedaselitestanto
quantoconstituiaseemumamaneiradeirconfigurandoumasriedeconceitospolticosquecimentavame
instrumentalizavamumainterpretaoliberale/ouconstitucionaldocontratosocial.

Gostariadedemarcaraquiumoutrovetorpolticoqueacaboucontribuindoparaoestabelecimentodeumanoo
decontratosocialqueatavaasCmarasdetodooBrasileafiguradeD.Pedro,quefoisetransformando,aos
poucosedemodoconflituoso,nafigurapolticacapazdesintetizarasoberania.TalrelaoentreasCmarase
D.Pedronosobrepuja,contradiz,denegaoudesmereceosenfrentamentosnasCortesouasdiversasfalas,
alianaseataquespolticosqueseencontramnosperidicos,panfletos,folhetos,antesseentremeiameuma
prticasubstanciaaoutra.ReporaimportnciadestaadesodasCmarasaD.Pedropodenosfazervislumbrar
redesdepoderqueargamassaramaautoridadedoprimeiroimperador,medidaemqueoprocessode
centralizaomonrquicaimplicavaopoderlocal.

AadesodasCmaras
NointerioreapartirdasCmarasbrasileiras,surgiutodaumadinmicaqueaolongode18221823investiua
figurarealdeumadeterminadasoberania,porqueestasdeclaravamasua"adeso"aD.Pedrosobacondiode
queelesecomprometesseefizesseumaconstituiobrasileira.Estesistemadeadesoocorreudemodo
desigualemtodooBrasil,poisasregiessudestesulsealinharammaisrpidaefrancamenteaoprncipe,
enquanto,nonortenordeste,amaiorpartedasprovnciassereportavasCortesouentoreclamavaelutava
porsuaautonomiafrenteaestesdoisploscentralizadores,comoqueriaumavertentepolticadePernambuco5.

AvantagemderecorrerCmaracomoobjetivodeinstaurarumasoberaniae,aomesmotempo,uma
legitimidadeemD.Pedro,vinhadasuaantigidadenasvilasdesdeoperodocolonial.PoisaCmaraeratanto
umrgoadministrativoquantojudicirio,quedebatiaearbitrava,anvellocal,opoderpoltico,respondendo
pelajustia,fazendaemilciafrenteaopoderrgio6.

Almdisso,mantinhaumaativacorrespondnciacomoConselhoUltramarinoeoprprioreiportugus,
defendendoassuascausas,postulandomudanasemelhorias,expondosuasmazelaseconflitos,atravsdas
petieserepresentaes7.Emcontrapartida,estavolumosaproduodepetieserepresentaescontinha
informaes,solicitaesereclamaesqueajudavamaoreieaoConselhoUltramarinoasesituaremperanteas
questes,necessidades,rivalidadesetenses,avaliandosuaextenso,veracidade,danos,responsveis,
possibilitandoassimquesemontasseumaespciedeperfildaquelalocalidade.Dequalquerforma,haviauma
prticacorrenteereconhecidadequeaCmarasedirigiaabertaediretamenteautoridaderealeesperava,em
troca,seraomenosouvidaouatendidaemseuspedidoseconsideraes.Nestesentido,aCmarapodiamanter
umaespciedeagentediplomticonacorteportuguesanointuitodeverificaroandamentodeumprocesso,
responderrapidamentealgumadvidaoupropostadopodermetropolitano,ouatmesmopodiamfazerum
lobbyparaconcretizarumobjetivodavila.

Vriosestudos8indicamaimportnciadaconfiguraodopodercentralnafiguradoreiduranteoAntigoRegime
portugus,notadamentenossculosXVIIeXVIII,queenredavaemsimesmoeemcontrapontoumaredede
podereslocais,atravsdasCmaras,damunicipalidade.Taisestudostentamnuanarmaisosmecanismosde
comunicaoecontroleexistentesentreopoderlocaleometropolitano,buscandoentenderseus
funcionamentos,redesdeinteresse,forarealeotamanhodaautonomialocal.Nestavertente,parecepossvel
trabalharcomaseguintehiptese:talvez,naesferadasprticas,possasepensarquedestetrmitecontnuoe
tenso,entreaCmaraeopoderrealmetropolitanooquenosignificaquenoexistisseumacomunicao
entreasCmaras,tenhanascidoumaexperinciadenegociaoe,emcertamedida,umanoobastante
empricadequeumarelaodepoderimplicaemumcertocontrato.Ouseja,quedasprticascotidianase
institucionaisenasrelaesentreacolniaeametrpole,podeterseestabelecidoumacaranoodecontrato
ou,aomenos,deregatearalgumasexignciasentendidas,apartirdasvivnciassociais,comodireitos.

Porseuturno,aCmaraconstituiaseemumelementodeestabilidade9paraoImprioportugus,vistoquefra
instaladaemtodaasuaextensocomoomododeexerceropoderlocal,transmigrandoumainstituioibrica
paratodososcontinentes.Apartirdelaorganizavaseumahierarquialocal10,designandoquempodiaouno
participardasuaadministraolocale/oudousodapalavranumaesferadepoderreconhecidapelametrpole.
Simultaneamente,talhierarquiaseatrelavaqueladacorte.Dopontodevistaportugus,elagarantia
estabilidadeehierarquia,almdeatuarnacomunicaoentreolocaleometropolitano,comogestorde
informaesdentrodeumavila,oquenosignificaemdesmereceraforadeoutrasinstituiescomoaIgreja,
asCasasdeMisericrdia,asConfrarias.

NoBrasil,aCmarapossuaumaautonomiamaiorqueassuasgmeasportuguesas11,conseguidaaolongodos
anos,peladistncia,numembateconstantemarcadoporregrasdofalar,etiquetas,mesuraseprivilgios,numa
conformaotambmdoqueeraumsditoqueexperenciavao"viveremcolnia",comodiriaVilhena.Havia,
poroutrolado,umatradiodaCmaramediarafigurarealnalocalidademedidaemquetambmestava
encarregadadecelebrloatravsdaliturgiareal,doacenderluminrias,daorganizaodeprocissesou
arrecadaodecontribuiesquecusteassemasdatasdarealeza.Issosemcontarasfestascatlicas,
considerandoqueassiduamenteaIgrejaeaCmaraagiamemconjunto,apesardasdisputasdeumaquerer
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 2/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

abrilhantarmaisafestadoqueaoutra.Destaforma,aCmaraconcorriaparaamsticadarealezaeatuavanas
festasreligiosas,investindosedeumpotentesignificadosimblico.Nalocalidade,elafuncionavacomouma
espciedecontinuidadedoreienodesperdiavaaoportunidadedesefazerpresenteedetentarcomandarum
tempoldicoedecomemoraes.Logo,apopulaolocalsentiamaisaincidnciadaCmaranassuasvivncias
doqueumdistantemonarcanoalmmar.

Nestaperspectiva,aopopelaCmaraenquantolugarecanalqueexpressassesuaadesoaD.Pedro
significava,porpartedaselites,recorrersmaneirasestabelecidasecristalizadasdereconhecereentendero
poderlocal,evitandoosurgimentodealgumaoutrainstituiooumododerepresentaoquedilatassemo
sentidodalegitimidadee,nolimite,daliberdade.Emdecorrnciadisto,aCmaraasseguravaelitelocala
manutenodasuaforaeaerigiacondiodeuminterlocutorcapitalparaosinteressesdosgruposdeMinas
RioSoPaulo,capitaneadospelacortecarioca.

Desuaparte,osgrupospolticoscariocasdeLedoeBonifcioremetiamsCmarasaspropostaseoscontedos
deumamonarquiaconstitucionalcentradaemD.Pedro,divulgavaafiguradoprncipe,acertavaoenvioouao
dastropasedosoficiaiseiadefinindoosganhosdaseparaoentreBrasilePortugal.

CabeenfatizarqueaprticadasCmarasconsistia,justamente,emserelacionarcomopoderrealnosmoldes
criadosnoAntigoRegime.Daesta"continuidade"porsuaimportncia,comavantagemdetornaroBrasil
independenteegarantiraforaeaparticipaodesteshomensnaesferapolticaepblica,amedidaemque
exigiamumaassembliaconstituinteeumaconstituioqueatendessemaosinteressesbrasileiros,descartando
qualquerintervenoportuguesa.Valendosedeantigasprticaseapostandonasemelhanade(serevestir
com)umapermanncia,asCmarasredimensionavamasuaimportnciaporquesetornavamocontratanteque
celebravacomoprncipeumpactomoldadopelamonarquiaconstitucional,engendrandoaumnovocontrato
social.Observese,contudo,queapostandoerecuperandoprticaserepresentaesdopassado,asCmaraseo
prncipecelebraramumcontratocompletamentenovocalcadonumpactoliberal,instaurando,assim,uma
"descontinuidade"frentesrelaesdepoderanteriormentevigentesentreoreieaCmara.

Devese,igualmente,ressaltarque,comainstalaodasCortes,houveumaamplareorganizaodaredede
poderqueatingiutodooImprioportuguseafetouopapeldasCmaras.AsCortespromoveramaeleiodas
JuntasProvisriasapartirdasCmarasenombitodecadalocalidade.AsJuntaspassavamaexerceropoder
executivocomtodasassuasatribuies12.Deacordocomoliberalismovintista,estasJuntasdesfrutariamde
maiorlegitimidadeporresultaremdeumaeleioe,conseguiriamgovernarcommaiortranqilidademedida
emquenascessemdeumaescolhalocal.NoBrasil,desdeocomeode1821,organizavamsegovernos
provisriosnasprovnciassemsearticularemousesubmeterem,obrigatoriamente,aumcomandodoRiode
Janeiro,experimentandoaumaautonomianasuaformadegovernar13.

AsCortesaproveitaramestareformulaodopoderprovincialnoBrasil,atravsdasJuntas,etransformaramnas
empartedoseuprojetodereorganizaodopoderpolticoinstitucional,vinculando,assim,asprovnciasao
governolisboetae,aomesmotempo,atenuandooselosentreasprovnciase/ouabrindoumoutromododestas
relacionaremsecomoRiodeJaneiro,quelutavaparamanterseuestatutodeCorte.

Ooutroexpedientereformuladordaautoridadelocal,instaladopelasCortes,residianacriaodocargode
governadordearmas,encarregadodoserviomilitaredaseguranapblicanaprovncia,pautadoemumpoder
constitucional,noabsoluto,preparadopararepreenderquelesqueseopusessemnovasleiseaovintismo.
EstemilitareratosomentenomeadopelasCortes14.Destamaneira,aboliaseaautoridadedocapitogeneral
queexistiraduranteoperodocolonialeconcentravaemsiaautoridadeexecutivaemilitar,tendopoderinclusive
paradestituirqualqueroutraautoridadelocalquandojulgassenecessrio.Comaintroduodogovernadorde
armasedasJuntas,cindiase,pelaprimeiraveznoBrasil,opoderexecutivoemilitare,simultaneamente,
redimensionavaseosentidodaautonomialocal.

EstareordenaodaautoridadepblicanoImprioinvestiaasCmarasdeumaimportnciacapital,vistoqueas
eleiesqueescolheriamasJuntaspassavamsedentroouapartirdela,medidaqueseorganizavamapartir
daseleiesnasfreguesias.ACmaraserviaaindacomoumlugardeaprendizadopolticoeespaode
negociaodosinteressesdiversos,habilitandoumrepresentanteaconcorreraumcargonasJuntas.Assim,no
comeodadcadade1820,asCmarasestavamemevidnciatantoemcadaprovncia,quantoperanteas
Cortes,ouaindafrenteaoRiodeJaneiro.Poroutrolado,asCortescontavam,emcadalocalidade,coma
autoridadedogovernadordearmasque,aprincpio,serlheiafiel.

Nacorrespondncia15enviadapelasCmarasaoRiodeJaneiro,entre18221824,otermo"adeso"era
maciamenteusadonointuitodedeclararasuavoluntrialigaocomoprncipe,elegendooseugovernante,
jurandofidelidadeeadvogandoassuasdisposies.Taltermo,porsisenestasbases,jevidenciaumvinco
contratualista.AViladasAlagoasexplicitouosignificadodaadeso:

Sendoincontestvel,queolivre,eunnimeconsentimento,evontadedospovosanicalegtima
origemdopoder,eautoridadedosMonarcas,equenohumttulomaishonestoegloriosodoque
aquelequefundadonalivreunanimidadedavontadedosmesmopovos,vossaMajestade
ImperialsemcontradioalgumaomaislegtimoegloriosodosMonarcas,porquefoielevadoaesse
graupelageral,eespontneaaclamaodosBrasileiros,eemcujoscoraestmVossaMajestade
ImperialassentadoasbasesdoseuvastoImprio16.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 3/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

Afirmaessemelhantesmultiplicavamseabundantemente,numefeitoderepetio,apontodeadquiriremum
carternormativonasrelaesentreasCmaraseoprncipequepassavacondiodeimperadorao"mantero
poderreal,executarasleisfundamentais,ocdigodanao,sustentarumaconstituioliberaleaposse,
circulaodebenseasuaprefernciapeloBrasil"emdetrimentodePortugal,pararecorreraopalavreadodesta
documentao.SendocomumestasriedocumentalrevelaranfasenarelaoCmaraprncipe,semno
entantodesprezarousilenciarsobreassuasligaescomasCmarasvizinhas.

Paraexpressareconcretizartaladeso,aCmararecorriaadiversosexpedientes,podendovalersedeums
mecanismooulanarmodevriosdeles.Elapodiaenviarumacorrespondnciaoficialcortefirmandoa
lealdadeaD.Pedro,ondefreqentementereivindicavaumaconstituio,ouentonomearumrepresentanteda
CmaraquefosseaoRiodeJaneirojurartalfidelidadeeexplicarosinteressesdaquelavila.Outroexpediente
consistiaemobter,nalocalidade,umalongalistadeassinaturasdosmoradoresqueeram,ento,remetidas
capitalparademonstraraadesodecadaumedacomunidadecomoumtodo.Poderiamaindaremeteruma
detalhadadescriodoatodeaclamaodeD.PedrocomoautoridadesupremanoBrasilqueocorria,napraa
central,nafrentedaCmaraesobsuabatuta.

Porvezes,umavilaaclamavaoprncipeporqueanotciachegavadevriasmaneiras:sobacoerodastropas,
comoalaridodasfestas,emrespostasnotciasdeLisboaedoRiodeJaneiro,ounapresenaemandodorico
proprietriodaregio.Casoaaclamaofosseboicotadaporumcomandantedetropasousereparasseasua
ausncia,istopoderiamotivarumprocessodeinvestigaocomoenfrentouosargentomorGasparManoelde
FigueiroanaViladeSoMateusnoEspritoSanto17.

AadesopressupunhaqueospovossobosauspciosdaCmarainauguravamumnovocontrato,onde
declaravamsuavontadedeleparticipareoseuconsentimentoemseremregidosporaquelesoberano,
enfatizandoqueaorigemdopoderresidianopovoqueodepositavaemD.Pedro,tornandoo,aomesmotempo,
legtimoesoberano.Nestesentido,aViladeSantaMariadeBaependi,emMinas,comeavaasua
correspondnciaexplicandoonascimentocontratoentreoshomensquesepassavanumtempoficcional,a
histrico,masquenumadadalgicaabarcavaatodosqueviviamemsociedade.Elaafirmava:

QuandoosprimeiroshomensseuniramemSociedadeCivil,nofoisenoparapoderemgozar
pacficosdatranqilidade,esossego,quenoencontravamnosbosques:porestarazoelegeram
desdelogoumdentresi,queosgovernasse,edefendesse,emcujasmosdepositaramuma
partculadesualiberdadenaturalparaqueaoutralhesficassesalva,eacobertooudamalignidade,
oudaforadosmaisdestemidos,epoderosos.Istoeranecessrio:despiramsedealgunsDireitos
parapoderemconservarosoutros18.

Nestacorrespondncia,asCmarasdenunciavamopassadocolonial,acusadodeserabusivo,desptico,e
consideravaqueaautoridademetropolitana/portuguesaimpediaamarchadacivilizaonoBrasil.Refutavam
estepassadoedescortinavam,emD.Pedro,umachancedeumfuturomelhoremaisjusto,semosgrilhesdo
antigopactocolonialesemoriscodecairnumaguerracivil,naanarquiasocialouficarsobojugodeumaoutra
autoridadedesptica.

ACmaradeVitriaexplicitavaquetalsoberaniadepositadaemD.Pedroaplacavaecontinhaoriscoda
desordemsocial:

TodossomosobrigadospelaSupremaLuzNaturalabuscaronossomaiorbem,ouonossomenor
mal.AindaquandooSistemaatualEuropeufossevantajosoaoBrasilsemcontrovrsiamuitomais
vantajosoaomesmoBrasiloteremsiosrecursosdaSoberania,edopoderexecutivoqueaplaque
comprontidoostumultospopulares,renaospartidos,provejaaosinteressesparticulares,e
pblicos,emumapalavrasirvadefocofixodondedimanemosraiosdaOrdemSocial19.

Anecessidadedeumasoberaniabrasileiraquearticulassetodasasprovncias,esquivandosedeumaquebrada
unidadeterritorialdobrasileira,talqualocorriacomaAmricaEspanhola,faziacomqueaJuntaProvisriado
MatoGrossoassimsepronunciasseaoreiterarsuaadesoaoprncipee,irremediavelmente,aSoPauloMinas
Rio:

EramosnossossentimentosidnticosaosdestaProvnciadoRiodeJaneiro,deSoPaulo,deMinas
Gerais:sabamosqueaSociedadenoSociedade,senoenquantoligadaporuminteressecomum
euniforme:queramossustentarosnossosinauferveisdireitostnhamosaVossaMajestade
Imperialconosco(...)20.

AconstituiodasoberaniaemD.Pedroportavaconsigoumaconcepodeordemsocial,quealmejavaevitara
revoltapopular,arrefecerouminimizarosoutrosquereressociaisqueseconfrontavamemmeioescolhaporD.
Pedro,talcomosevnaextremadadoMaranho,Par,PernambucoeBahiaemquesetemia,nolimite,um
levantedenegros/escravos,umaespciehaitinizaodopas21.

D.Pedroeoespelhodaordem

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 4/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

EmSoLuiz,apsaeleiodaJuntaProvisriadeGoverno,osseguintesoficiaisseopuseramaestaescolha:
brigadeiroinspetordastropasdoMaranhoManoelJosXavierPalmerim,majorJosLoureiroMesquita,capito
doregimentodeinfantariadelinhaJosdosSantosMonteiro,tenentecoroneldoextintoregimentodendios
JosJoaquimdeArago,coronelHonrioJosTeixeira.ForamentoacusadospelaJuntaeleitaeseusaliadosde
organizarumasublevaoeinstrumentalizarosescravosparaestefim22.Nocomeodeabrilde1821,alguns
pasquinspublicadosnacidadeprometiamaosescravosasualiberdade,casoaderissemaomovimentodestes
oficiaisdescontentes:

sArmasPretosouvossaliberdade.
VivaLoureiro,emorroosbrancos,ecficaoDinheiro23.

AJuntaacusouosruspornomanifestaremsuadiscordncianomomentoapropriadodaeleio,entreseus
paresnaCmara,ferindoassimaescolharealizada.Eporreagiremcomumprfidocontragolpeaomobilizaros
escravoseprometerlhesaliberdade.OsinimigosdaJuntaeramconsideradosaliadosdosescravose,porisso,
prontosaempreenderqualqueranarquia,oqueaumentavaorepdiopelasuainvestida.

Almdisso,algumastestemunhasafirmavamqueosrustentarampersuadiresubornarastropasaoproporem
oseulevanteeapoioemtrocadadistribuiode12contos24.Ora,noentenderdaJunta,taisoficiais
procuravamsealiarcomumagentevistacomodealtorisco,pelasuavadiagem,preguiaedesordem:os
escravos,negrosepraas.

Logodepoisqueospasquinsforampregadospelacidade,algunsatosdocotidianodealgunsescravosforam
interpretadoscomoumperigoiminente.Numaloja,doispretostocavamviolaeumdelesteriaafirmado,emalto
ebomsom:

Deixaestarparceiroqueamanhheoultimodia25.

Nainterpretaogeraldessesdepoentes,osescravosanteviamumfinalparaasuacondioedatavamoincio
dasublevao.Estecomentrioespalhousepelacidade,fazendocrescerapreocupaocomumapossvel
revoltaescrava.Porestesmesmosdias,doisescravosforamflagradoscomfacasamoladasescondidasentreas
roupas.Foramespancadosporumsoldadoeumcomerciante,emreprimenda,eafacaacabousendocomprada
porJosAffonoVianna,umlavradorportugusquepassavaporali.

Disseminavase,assim,umcertotemoremmeioselitesdequeumanovaSoDomingosserepetisse
comparaoalisquedespontavanasfalasdasprpriastestemunhasdadevassa.OtenentecoronelManuelde
SouzaPinto,de26anos,contouqueouviraqueunspretosdeAntonioJosdeSouzaandavamfalando,naqueles
dias,deSoDomingos.Aosereminquiridospelosenhor,responderamambigamentequetratavamdeumamigo
chamadoDomingos.Porcausadisso,forampresosecastigados.Aindanestadevassa,aosedefenderdas
acusaesdequearmavaosescravos,HonrioJosTeixeirarevelouque,em1811,leranoInvestigador
Portugus"notciascircunstanciadas"sobreSoDomingos.Contouqueprontamenteescreveuaojornal,
sugerindoquenoabordassemtaltema,colocandoonosilncio,"semvulgarizlasfrenteaosnegros"26.Desta
forma,oacusadobuscavaevidenciaroseuhorrorperanteumasublevaodenegrosesedesvencilhardas
acusaes.

NoPar27,asituaotornousemaisdrsticacomocrescimentodosmocambosdesdefinsdosculoXVIIIeas
constantesfugasqueengrossavamasuapopulao.OsmocambosseconcentravamnailhadoMosqueiro,das
Onas,rioGuameCapim,distritodeBarbacenaenosarredoresdacapital.A,osdesertoresdastropasetais
negrosseuniram,intensificandoatensosocialedesenhandoumperigosocialquepareciaumespelhoinvertido
epervertidodaordemqueD.Pedroemsipotencializava.Noanode1820,emCamet,estesaquilombadose
osdesertoresatacaramasreasvizinhaseasembarcaesquepassavam.Ogovernoreagiuatravsdousodas
tropas,prendendocercade500escravos.

Nointeriordosdebatespolticosinstitucionaiseafimdeocuparopoderpblico,oreligiosoFelipePatronichegou
aproporumPlanopublicadonojornalIndagadorConstitucionaldeLisboa,ondepropunhaqueoescravopudesse
usufruirdacapacidadederepresentaoaoparticipardaseleies.Destamaneira,apresenanegra/escrava
extravasavaaesferadosmocambos,dasfugas,dasatitudescotidianaseadentrava,pelaportadafrente,ojogo
poltico,atravsdodebatesobrealegitimidadeerepresentao.AodenunciarPatroni,JosRibeiroGuimares
asseverava:

(...)[ele]deuumgrandechoquenosescravos,queconceberamidiasdeliberdade(...)ecomearam
aencararPatronecomooseulibertador28.

Noanode1823emBelm,saquesatingiamprincipalmenteocomrciodosportugueses,desdeaquelesligados
antigaCompanhiadoGroPareMaranhoataquelesvinculadossfeiras,tendas,boticas,aougues,
comrciodevveres.OsesforosmilitaresdeGreffelenviadopeloeixodosudesteeporCochraneem
conjuntocompartedastropaslocaisperseguirameprenderamosdesertoresepromotoresdosaques,sendo
levadosdebaixodeumacandenterepressoqueresultouemexecuespblicasenummotimnonavioPalhao,
ondeosprisioneirosestavamencerrados,quefoiviolentamentereprimido.Restaram252corpos,vrios
mutilados.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 5/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

Apiorperspectivadeumlevanteconjugava,noideriodestaselites,desertoresenegros/escravoscolocandoem
chequeaproduoecirculaoderiqueza,aseguranadosproprietrios,exigindoumaforteaodoEstado,
fossenaperseguioaosmocambos,aosdesertores,fossedentrodacapitalaoevitarossaqueseabateros
"infratores".

Podeseassinalarqueestesescravos,negros,mulatos,pobres,livres,libertos,fugidos,desertores,vislumbraram
novaschancesdevidaeumamudananasuacondiosocialapartirdestasalteraesdaesferapoltica,
inclusivenacomposiodaJuntadeGoverno,oquedilatavaasuaparticipaonesteprocessodeautonomizao
doBrasil,aindaquenovisassem,emltimainstnciaedeliberadamente,aindependncia.Procuravammuito
mais(re)significarsuasvidas,pormoproblemadareordenaodospoderespblicosreverberavaparaalmdos
ditamesecontrolesestritosdestaelite.Masvaledizernombitodestaselitestemiase,"nolimite",quetais
reformulaesdopoderinstitucionalabrissembrechasparaaparticipaoouexpressoescrava/negraou,ento,
queestesviessemaforartalsituao.TemiaseumapresentificaodeSoDomingos,numaespciede
potenteanttesefiguradeD.Pedro.Taltemortambmservia,estrategicamente,paraidentificaredetrataro
adversriopolticodomomento,comoseviuemSoLus.

Talveznosejaexageradoapontarquehouveuminstantediversoemcadalocalidadeevividodemodos
variadosdebasculamentodastensessociais,dosanseiosdosprotagonistassociais,queconcorriaparaa
fundaodesteBrasil,enquantocorpopolticoautnomo.Nesteinstantevicejarammultifacetadosdesejossociais
epodiasevislumbrarumaexistnciamelhor29eaosriscosefraturassciopolticaspoderiamafetarosbense
poderiamseefetivar.HouveummomentoemqueapresentificaodeSoDomingoseafiguradeD.Pedro
rivalizavamse,quandoaconfiguraodaordemesuaperversocorriamjuntos.Nesteinstante,apostarna
ordempodetersidocapitale,simultaneamente,talbasculamentoritmavaoacontecerdasmudanas.Oprprio
governadorMadeiradeMello,naBahia,denunciavapreocupadoaoConselhoUltramarino:

ParecequeestePaizseesfora,parabuscarasuadestruioelleestsendootheatrodas
operaesdediversospartidos,quesoagitadosporoppstosinteresses,eseopartidoConstitucional
noforlevadoaoestadodepoderobstarpormeiodaforaaoprogressivodesenvolvimentodos
outros,embreveseversepararseesteReinodaMayPatriaechocaremseosdiversoselementos
desuapopulao,repetindosetalvezasfunestasscenasdaIlhadeSoDomingos(...).OsNegros
tantoforacomonaCidade,temdadodemonstraesdequereremlevantarse30.

Ora,aoescolheraindependncia,optavasepeloescravismoepelamonarquiaconstitucionalcorporificadaemD.
Pedro,sendoqueexistiaumainterpretaotambmvindadebaixo,popular,quevislumbravanoreiacabeado
corposocial31.Asoluoencontrada,nombitodasCmarasenoscrculosdosudesteafimdegarantira
ordem,imbricavaumaoutra.Talmonarquiacasava,intrinsecamente,oreieaconstituio,aVilaNovada
RainhadoCaetexpunhaessarelao:

(...)seentendeumaConstituioliberal,naqualoImperadortenhatodoopodereesplendor
compatvelcomaliberdadequedetestavamtodasasformasdemocrticasemqueoCorpo
LegislativotudoeoReinadaequeporconclusodesejandoardentementeainstalaodanossa
AssembliaConstituinteeLegislativaparaobrardeacordocomoChefedaSociedadenaconfeco
dasLeisquehodeobriglo,eaosseussditos(...)32.

Apardestevnculocontratualeracional,deliberadopelolivrearbtrio,haviaumaeconomiadaspaixes,uma
relaosentimental,queuniaogovernanteeogovernado.Nobojodestaadeso,celebravaseolaoentreo
imperadoreocidadosditoporintermdiodarecorrnciametforado"corao".EmD.Pedro,pulsavao
coraodestenovocontratoregidopelapromessaderegrasconstitucionais,criandoumacorrelaoe
aproximaoentreoimperadoreoBrasil.Sobestamesmafiguradocorao,fundavaseumelodeobedincia,
bondade,ternura,justiaefidelidadeentreoprncipeeosdito.NumaProclamaodefevereirode1822,D.
Pedrorecomendavaaosbrasileirosobedinciae,emtroca,secomprometiacomaordem.Talcompromissoera
seladosobaimagemdocorao:

(...)praticaiasvirtudessociaisquerequerosistemaConstitucional:econfiaiqueassimcomoMe
vistesincansaveleconstantenopropositodeafastarparalongeosgermensdadiscrdiacivil,semo
sacrifciodevossasVidas,aqueoMeuCoraonopodiaacomodar,sempretereisemMimoguarda
vigilantedevossossagradosDireitoseoProtetorzelosodevossasjustasrepresentaese
interesses33.

Estarecorrnciaaocoraomediandosentimentalmenteedemaneirairreversveloimperadoreosdito
tambmsedevenoodequeguiadopelocoraoepelaboaeducao,ogovernanteseriajusto.Estafigura
criavaumaintimidadeentreoscontratantesquepassavamapertenceraummesmocorpo,atalpontoquea
rennciaaesteelocarnal,sangneoetoorgnico,suscitariaumadorterrvelaoprpriocorpo,queolevaria
morte.

Porpartedocidadosdito,evocavasetantoumaamorosidadeparacomoBrasil,quantofidelidadee
obedinciaparacomogovernante.Amboseramrecontados,inmerasvezes,naevocaodoamorouternura
paternal.Estaduplaligaodocoraocomopaseogovernantenoexcluaumaoutra,antesreforavamse
mutuamente.Nestesentido,atentativadecriarumaautoridadecoesaemD.Pedroseamalgamavaaumantigo

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 6/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

tributodorei:apaternalternura,aatenodeumpaiquesabecastigarerecompensarseusfilhosqueridosnas
horascertas.

Aaclamaonapraapblica
AorigemdeD.Pedro,portanto,naqualidadedeimperadornoadvinhaapenasdesuacondiodinstica,mas
tambmdestaespciesistemticade"eleio"queocorreuemmuitasvilasbrasileirasapartirdejunhode1822.
AVilaNovadeNossaSenhoradoRosriodoPortodaCachoeiranaBahiaquecapitaneouaadesobaiana
independnciacontraasforasdeSalvadorexplicavaosprocedimentosdestaeleio:

(...)logopelomencionadoProcuradorocapitoManuelTeixeiradeFreitas,foidito,quehavendose
consultadoavontadedosCidados,ehomensbonsdotermodestaVilasobreaAclamaodo
SerenssimoprncipeoSenhorDomPedrodeAlcntara,porImperadorConstitucionaldoBrasilema
Vereaododiavinteeoitodomsdedezembrodoanoprximopassado,comoconstado
competentetermo,esendodeclaradoportodosossobreditosCidados,ehomensbons,queerasua
livrevontade,equesemconstrangimentoalgumqueriamlevantar,ereconhecerporseuImperador
ConstitucionalaoExcelsoPrncipe(...)34.

NasCmaras,aseliteslocaiselegeramD.Pedroentremuitosembates,afirmandoconstantementedequese
valiamdoseu"direitonatural"deescolherogovernanteeaformadegoverno.Tinham,contudo,encontrado
umamaneiradeperpetuarsuaimportncialocalmedidaemqueovotantessefaziaouvirerepresentarpor
meiodasprpriasCmaras.Porisso,causoumuitoinquietaoeceleumanoRecife,quandoemjaneirode1822,
emmeioaummotimde"cabras,pretos,milicianos,paisanos",pobres,soldados,praas,oficiais,"trs
insignificanteshomensdecorforjicaram(sic)umarepresentaocom600assinaturas,dirigidajunta
provincial",reivindicandoaexpulsodastropasportuguesaseaproibiododesembarquedeoutras.O
problema,noentenderdaJunta,residianalegitimidadedarepresentaoeosignificadodeacatlaetratla
enquantoobradeumcidado35.

Atocontnuoaestaeleio,precisavasetornarvisvelepblicaaescolhaporD.Pedro,oquesedavapeloauto
deaclamaoeporumafesta,organizadapelaCmara,comprocisso,plio,estandarteimperial,bnos,
sermes,solicitaoderetratosdeD.Pedroparaseremreverenciados.Ditodeoutromodo:afestadeaclamao
consubstanciavaocontratoperantetodaalocalidade.ACmaradaViladeBaependiressaltava:

(...)quequeriammostrarcommaioraferro,eadesoCausaLusoBrasileira,equeparaofazerem
publicamente,queriamfazercelebrarumaMissaSoleneaoEspritoSanto,umdiscursoanlogos
circunstncias,um`TeDeumLaudamus',ealgunsespetculospblicos,quecoubessemnaurgncia
dotempo(...)36.

EsteatopbliconosecomportavacomoumaoutracoisaouumoutromomentodafiguradeD.Pedro,antes
entremeavasesuaconstituiocontratuale,deimediato,dotavaoBrasildeumaaurasagrada.Nestesentido,
cadavilaqueexaltouD.Pedronumaaclamao,dealgumjeito,instauravaumacontecimentoimbudodeum
duplosignificado:tantoenalteciaaindependnciadoBrasil,quantoaderiaaonovosoberanofundando,
portanto,umcorpopolticoautnomonoqualseusparticipantes,emtese,sereconheceriam.Da,aimportncia
deenviaradescriodaaclamaoaoRio,documentandoaadeso.

Mesmoaosubjugarpelasarmasosinimigoschamadosde"europeus,facciosos,portugueses,promotoresda
comoopopular",oscomandantesmilitarescontratadospeloseixodosudeste,LabatuteCochrane,exigiamo
atodaaclamaoporpartedaCmaraafimdeconcretizaraadesolocalindependnciaeaonovo
governante.Emdezembrode1822,LabatutameaavaJuntadeumPiauconflituosodemarcharparalcom
batalhesdecariocas,mineiros,paulistas,depoisqueconquistasseaBahiae,paraevitartalmal,exigia

(...)VossasExcelnciasaclamemimediatamenteoImperador:noumaefmerafacoquemlhes
persuade,oBrasil,unidoemmassa,anossahonra,adivisaquehonrosamentetomamos,eque
atemosnosnossosbraostranscrita,efielmentecopiadadosnossoscoraesesehouveralgum
malvadoquenessaProvnciaseoponhaAclamaodoImperador,contecomnoexistir,eufarei
marchartropaseasbaionetas,qualfluidoeltrico,espalharoocalordopatriotismoehonra
brasileira37.

D.Pedro,aCmaraeopovoemarmas
Quem,ento,nasCmarasassinavatal"adeso"?Comoaspersonagensseautonomeavamnesteprocessode
escolha?Aslongaslistasdeadeso,contandocommilharesdeassinaturas,nocmputogeraldasmuitasvilas,
revelambasicamenteumaproliferadaeinsistentepresenamilitar,aoladodaquelesqueseidentificavamcomo
vereadores,isto,homensdaCmara.Aodeclararasuacondiosocial,amaioriadoseleitoresdestasCmaras
designavasuaatividadejuntostropasounasmilcias,desvencilhandosedanecessidadedenomearsua
posiodeproprietrios,negociantes,lavradores,enfim,deexplicitarsuacondiodesenhoresoude
protagonistasqueviviamdoseucomrcioemretalho,dosserviosprestadosnasruas,dastavernas,dosque
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 7/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

trabalhavamajornalourecebiamsoldos.Igualmenteaomontaraslistascomoficiais,soldadosepraas,
apagavaseaheterogeneidadesocialdapopulaopobrelivre,negra,mulata,crioula,libertaeescrava.Escolhia
seeconstruase,destaforma,umaclavecapazdeabarcarpersonagenssociaistodistintassobumamesma
hierarquia,numalinhadecontinuidade,sobaexpressoverbalefsicadastropasesobumadisciplinaditada
peloEstado.

Convm,contudo,assinalarquehouveumasriedealteraesdentrodaseliteslocaisnesteinciodadcadade
1820.OexpedientedamudanadaestruturadepodereautoridadecomainstalaodasJuntas,oaparecimento
dogovernadordearmasapardeumintensodebateacercadequemsimpatizavacomacausadoBrasilisto,
quemtinhaseusinteressesvinculadosautonomizaodoBrasil,sobretudocomasrotasdecomrcio,a
organizaodosnegcios,apropriedadedaterraeasuaexplorao,otrficodealmas,amercantilizaoda
terraedotrabalhoopondoseaosqueseperfilavamaPortugal,criarambrechasparaquegruposarraigadosao
Brasilganhassemforapolticaeampliassemsuapresenaeimportncianaburocracia,nocomandodastropas,
emprestgiosocial.

Emvrioslugares,houveumaespciededanadascadeirasnaocupaodoscargospblicos,poisaoacusar
umportugusdenoaderire/oudemonstrardevidamenteasuafidelidadecausabraslica,podiasealijlode
algumservionaburocraciaemproldealgumquelheerafavorvel.Assim,antigasrixaspassavamaser
acertadasporcontadesteembateemtornodaautonomizaodoBrasil,comosevianocasodePernambuco,
onderevanchesedisputasevocavamomovimentode181738.Demodogeral,abriuseumespaoparauma
reordenaodaselites,masquenuncachegouemfunodelaaameaaraordempblicaapesarda
violnciaverbalefsicacomquemuitasvezessechocaram.

Aoassinalarsuaposiodecomandantes,oficiais,alferes,taishomensdaeliteevidenciavamumaprofunda
ligaocomD.PedromedidaemqueestesecomportavacomoocomandantemilitarmaiordoBrasil.Sedeum
lado,estepapelmilitaroudasmilciassecoadunavaaoimperadorporoutro,reiteravaaordemhierrquica
dentrodavila,ondeemgeraltodososhomenslivres,forrosemulatostinhamumlugarnocorpodastropase/ou
dasmilcias.Osrecenseamentosdofinaldosetecentosdestacavamoelevadonmerodemulatosenegrosem
forascoloniaisnoTerodeHenriques39,havendocasosdeguerraemqueseconvocavaoescravoparaatuar
comoumsoldadocomonasguerrasdeindependnciabaianas.

OpostodeoficialmilitarreforavaumacontinuidadeentreolocaleaprpriafiguradeD.Pedro,aomedila.
Porqueumaordeme/ouumcomportamentoaprovadosdecomoastropasemilciasdeveriamprocederemnome
da"causadoBrasil"paratramitardoRioaumroceirodistante,umescravobaiano,precisavapassarporum
senhorqueocupavaumcargodeoficial,funcionandocomoumelodecomunicao.Emcontrapartida,ooficial
podiavalersedarelaodefavoresestabelecida,aolongodosanose/ounotratocotidiano,comossoldados,
praas,eoutrosoficiais,afimdequeparticipassemmaisativamenteounodestaadesopoltica.

bomlembrarqueoscorposdosregimentosauxiliareseramformadosefinanciadospelosmaisabastados
fazendeiros,proprietriosenegocianteslocaisquearregimentavam,quandonecessrio,oshomenslivres,
pobres,remediados,queatuavamcomosoldadosencarregadosdaordeminternaecusteadosemsoldos,
alimentaoeuniformesporestessenhores.Taldinmicamodelavarelaespessoaisedefavores,de
parentescoseamizades,enredadasnocotidiano.Poroutrolado,oscomandanteslocaispoderiamindicar,em
determinadasocasies,osnomesdeoutrosoficiais,alimentandoatrocadefavoreseasdependnciasentre
esteshomens.Em1803,D.JoomandavaoscoronisdePernambucoescolheremosindivduosparapreencher
oscargosdeoficiaisemaberto,abarcandoatenentes,sargentosmor,ajudantesderegimentos.Elessseriam
efetivamenteincorporadosdepoisdeumdecretoreal,noentantoaindicaovinhadocomandantelocal40.
Convmmencionarqueocorpodooficiaisnoserestringiaunicamenteaossenhoresecomandantesdacarreira
militar,sendoqueosmulatosenegroslivrestinhamumabrechaparagalgarumpostodecapito41.

Umamesmavilacompunhasedeumasriedetropasjustapostasemsuasfunesecomvariadoscomandos,
unsnomeadospelacoroa,outrosindicadospelaCmara.

AstropasdelinhaeramremuneradasporPortugal,comefetivospermanentes,formadasatravsdoalistamento
voluntrioque,defato,operavasemaispelorecrutamentoviolentoecompulsrio.Haviaumgrandenmerode
desertores,emfunodosbaixoseatrasadossoldos,dosuniformesnuncaentregues42,deumadisciplinafrrea
queseserviadoscastigoscorporais,almdos06anosexigidos,regularecontinuamente,dospraas.Devidoao
grandenmeroerecorrnciadasdeseres,aCoroa,intermitentemente,adotavaumasriedemedidasonde
perdoavaadesero,consideradaumgravecrime,desdequeopraa,emrecompensa,servisseporumtempo
maior.Nestapoltica,osoldadosempredeviaalgoCoroa,quesoseutrabalhoprolongadorecompensava.

Porsuavez,asmilciasauxiliavamestastropasdelinha,devendoestarsempremobilizadasefardadas.Seus
soldadosealferesrecebiamsoldos,emborapudessemteroutrosafazeres.Suaobrigaoconsistianadefesa
externaenavigilnciadaordeminterna,cabendolheperseguiraquilombados,deslocarseparaoutras
capitaniasereasdefronteiraquandoconvocada.OscomandanteseramproprietriosdesignadospelaCoroa
reconhecidamentericos,nosendonomeadospelasCmarascomaincumbnciadeformarasmilciasapartir
dasuacapacidadedearregimentao,atrelandoumagentearmadasualideranaque,aprincpio,defenderia
osbenseaseguranadoImprio.Taiscomandantesconvocavamhomensdesuasrelaes,dependentes,
foreiros,rendeiros,comerciantes,pequenosproprietrios,algummestreescola,criandoumaalianaarmadaem
casosdeprecisoouparadefenderinteressesespecficosdeproprietrios.Taismilciasdesempenharamum
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 8/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

papelfundamentalnotranscorrerdesteprocessodeautonomizao,porqueparticipavamnapraapblicado
apoioaoprncipe,marchavamsobreasvilashesitanteseasadversrias,uniramseemtornodaselites,dosricos
proprietrios,solidarizandosecomonovoestatutodoBrasil,colaborandoparaasuainstaurao.

NotesequeaCmaraconjugavaemsimaisumaqualidade:permitirumamobilizaomilitarnoBrasil,
defensivastropasenviadasporPortugalevigilanteacercadosperigosinternos.Poisnasordenanaselase
responsabilizavapelaindicaodosnomesdoscapites,encarregandosedaconvocaodoserviocompulsrio,
gratuitoemilitardeumterodoshomenslivres,artfices,comerciantes,lavradores,daquelavila,entreos18e
60anos.Suatarefaresidianocombateauminimigoexternoeamanutenodaordeminterna,enfrentandoos
ndiosporexemplo.ConvocadospelaCmara,eramtreinadosmilitarmenteparaosmomentosdeperigode
guerrae/outumulto,bemcomopodiamaparecerarregimentadosnapraadacidadeparaenaltecerum
acontecimento.

Assim,aoasseverarsuaadesocortecarioca,aCmaraemseguidaorganizavaeprosseguiaaaclamaode
D.Pedroe,logodepoisounummomentoespecialdestafesta,reuniatodaatropamilcias,ordenanas,
regimentosauxiliares,tropasdelinha,lideradaspelosseuscomandantesnapraadacidadecomproclamaes
dirigidasaosSoldadose/ouIrmosdeArmas,comoficiais,praas,milcias,emuniformes,enfileiradosempe
osquepodiamemseuscavalos,paradarvivasaD.Pedro.Assim,demostravamsuaadesonosnuma
correspondnciaoficial,mastambminscrevendoanocorpodavilanapraae,pretensamente,nasua
histria.

quasemontonodevidoquantidadeerepetiodasuamorfologiaacompanharanarrativadesteato
pblicodaadesoqueseespraiouportodoBrasileconsistia,emgeral,numainiciativadasCmarasemordenar
estaparadamilitar,ondeopovoemarmas,disciplinadamente,tinhaumlugarpblicoapropriadoecivilpara
saudaroseuimperador.Sinteticamente,aCmaradeSalvadordescreveuesteacontecimento:

Depoisdeconcludaafesta,seguiusenomesmoterreirodoColgioagrandeparadadastropas,que
seachavamdesdeoprincpiopostadasnaquelaPraa,dandosepeloGovernoCivil,eComandanteda
Paradaosvivasanlogosaosobjetos,quenossomaiscaros,equeforamcorrespondidoscomo
maisvivoentusiasmoportodooConcurso,dandoastropasasdescargasdocostume,seguindose
logoocortejoemPalciodoGoverno,paraondeomesmoGovernosehaviadirigidocomtodoo
ajuntamento,ecomestaCmara,vindotodoesteatoaconcluirsescincohorasdatardepouco
mais43.

AargciaderecorrerstropasemilciaspelasCmaraseoshomensqueafreqentavamjimpunhae
delimitavaumacertanoodepovo,naqualtodososhomensqueviviamnacidadeesuasvizinhanaseram
obrigadosaparticipar,isto.,agregavadosproprietrios,aosnegociantes,pequenosroceiros,oscomerciantes,
homensdeofcios,foreiros,arrendatrios,forros,mulatoslivres.

Este"povo",porm,seriamarcadoporumadisciplinaprescritapeloscdigosmilitaresepelaordemdotrabalho,
queliberavaousodasarmasdentrodestasregrasecomonovoobjetivodeasseguraramonarquia
constitucional.Igualmente,seentendiaestepovonacondiodaquelequepodiaserconvocadoparao
famigeradotrabalhocompulsrioaqualquermomento,querparaamanutenodaordempblicaaocaar
gentiosecombateraquilombados,aoprestarserviosparaaconstruodeestradas,chafarizes,ouconsertar
umaponte,querparacombateraquilosecompreendiaporvadiagem.

bomesclarecerestaambigidadeecontradiodo"povo".OdiscursodasCmarasenfatizavaenarravaque
estareuniamilitarmentenapraatodoopovodacidade,aeleeradefinidonumacategoriahomogeneizadorae
hierarquizada.Deminhaparte,talchancela"povo"consistianumtermoqueabarcavadiversaspersonagens
sociaiscomsuasvriasintenespolticas,sociais,religiosas,cotidianas,desobrevivncia.Nocreioqueseja
vivel,aqui,preferirumououtroou,ento,anularumdeles,poistalprocedimentoesvaziariaestatenso
latentequetalocupaodapraapblicapossua.Tampoucomeuinteresseconsisteempalmilharcadainteresse
emjogooudesejodecadapersonagempresentenestapraa,noentanto,procurodesmontarcomoesta
recorrnciapraaesCmarasajudaramaforjarumasoberanianafiguradeD.Pedro.

Configuradonastropasemilcias,estepovoparticipavadoprocessodeautonomizaodoBrasileeleiodo
imperadorcontrato,aomarcharnaspraas,vestirosuniformesdeocasioquelheemprestavamumacerta
solenidade,plasticidade,ehomogeneizavavisivelmenteouniversosocial,aoapresentararmas,prender
desertoresoucombatercomaprpriavidaossoldadosportugueseseoscontrriosaesteprocessode
autonomizaodoBrasil,aogritarosvivasquereferendavamasoberaniadoBrasilnocorpodeD.Pedro.Desta
maneira,demonstravamseucivismoedelineavaseumpovoemarmaseemordemnoespaopblico.Oque
nosignificanegarousubestimarqueareuniodastropaspoderiafuncionarcomoumestopim,umaocasio
especial,paraexpressardescontentamentosoureivindicaes.Bemcomo,era,porvezes,umlugarde
rivalidadestnicas,sociais,denacionalidades,opondobrasileiroseportugueses44.

Naexperinciacotidianadestastropas,nestemomentodeautonomizaodoBrasil,afloravaumacarga
dramticadoqueeraparticipardesteprocessopoltico,medidaemqueenvolviaoseudeslocamentoespacial,
oabandonodeseusafazeresedafamlia,oconstrangimentodasordensoficiais,operigodasbatalhas,apouca
alimentao,osuniformesesoldosematraso.Noentanto,suaprpriaconfigurao,viaderegra,josmetiae
subordinavanumahierarquiaerepunhaasrelaesdefavoreseobedinciascomosseuscomandantes.Em
inmeraspraasdediversasvilas,astropasaderiramaoimperador,tambmcomasuapresenanemsempre
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 9/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

pacficaeobedientederamensejopraapblica,daqualafiguradeD.Pedro,agora,seassenhoravaatravs
deumadisseminadaprticadefestas,pelasadesesdasCmaras,emvirtudedasuaatuaonoRioeatem
funodosdebatespolticosquebuscavamdesignaromelhormododeconstituirumaesferapblica.

Nestesentido,nascidadesdoBrasilafora,forjouseumaprticaqueencarnavanastropasemilcias,dosoficiais
aospraas,aconfiguraodopovocorrelatoaestenovoimperador.Remontavasesparadasmilitares
existentesanteriormentenoperodocolonial,queganhavamnovossignificadosaocelebraremafundaodeum
novocontratosocial,agorapautadoemprincpiosliberais.Emsimesmas,astropasemilciasadquiriamuma
dimensocrucial,poisasuaaohumanadavaensejo,vitalidadeemovimentoaesteprocessode
autonomizao,poisestasmarcharamcontraosportugueses,bemcomoenfrentaramasrivalidadesinternas
entrecidadesquedesejamaadesoeoutrasqueacombatiamnumamesmaprovnciaenosseusarredores
comoocorreuemPernambucoou,ainda,concorriamparaaseguranapblicacomonocasodoPar.Ao
marcharemdeumavilaaoutra,astropasiamimpondo,comasuapresenaecoao,adobradinha
independnciamonarquiaconstitucional.Umasolicitaodereconhecimentodosmritosouseja,umpedidode
mercdocapitodepedestresJooFerreiradeCoutopelaJuntadoMaranhofalavadestetipode
movimentao:

OCapito(...)foidosprimeiros,quedossertesdoIguar,chamandoasialgumaTropa,quepde
reunir,marchouaincorporarsecomasmais,quetinhampostoemcercoestaCidade[SoLus],
paranelafazeremproclamaraIndependnciaBraslica,queomesmoCapitofezjurarportodosos
Lugares,porondetransitou45.

AseliteseCmaraslocaisnopodiamdispensarestaaohumana,estacapacidadedelutanummomentode
perigopoltico,institucionalesocial,sobretudoumaaohumanaque,pordefinioeumcontrolecontnuo,
embatiasecomadisciplinadeumcdigomilitar.Enfim,figuradeD.Pedrocorrespondiaumanoodepovo
emarmas,sobomoldedastropasemilcias.

Poroutrolado,essaconjunoentreasCmarasetropas/milciasnumadadacidade,nombitolocal,aderindo
monarquiaconstitucional,s"provnciascoligadas"comosenomeavaesteeixodosudeste,lutandocontraosque
seopunhamindependncia,fazendoavanareaumentaraadesoentreascidadesvizinhas,acabavapor
delineartantoquemtinhaodireitolegtimodeempreendertalcontrato,quantooseumododeocorrncia,
invalidando,numefeitoespecular,todoaquelemovimentosocialquelhefosseadverso.

Emoutraspalavras:noeraqualqueratoquesepodiadefinir,naacepodaselitesbrasileiras,enquanto
inauguralecelebradordestecontrato,tampoucopodiasepermitirqueumbradonegro,escravo,uma
movimentaodetropassemoficiais,umrebuliodedesertoresouasuamarcha,fossementendidoscomoum
mododedeclararestaautonomia.Orecursoemvalidarapenasaaclamaoeaparadamilitardistribudanuma
praa,deimediato,procuravaanularalegitimidadedasdiscordncias,rebelies,eresistnciascotidianase,
simultaneamente,instauraseumcertopadrolegtimo,numaperspectivaliberal,deevidenciarumamudana
pblicapolticaefundarumoutropactosocial.Asposturaseexpressesdapopulaolivrepobre,liberta,
escrava,tendiamasertratadassobosignodotumulto,dadesordem,esvaziandoasualegitimidadeeassuas
reivindicaes.Destamaneira,emergiaummododeocorrncianormatizadopelatradeCmaratropapraa,que
favoreciaaseliteslocais,paraafundaodessecontratosociale,aomesmotempo,atavaseaosoberano.

Todoesteroldedocumentos,estaspeties,representaes,ofcios,descriesdasCmarasreportavamse
Corte,enviandosuadocumentaoaoSenadodaCmaradoRiodeJaneiroeaoPaoReal.Porseuturno,este
SenadodaCmaradoRiodeJaneirotomouparasioencargodeproclamarquetodooBrasil,atravsdas
Cmaras,aderiaaoprncipe.NodiadaaclamaodeD.Pedro,emplenocampodeSantana,noaltodeum
edifcioconstrudonaformadeumavarandaeperanteapopulaodacidade,ClementePereiraressaltavaem
seudiscurso,emnomedaCmaraedirigidoaonovoimperador,estesistemadeadeso:

(...)eravontadeuniversaldopovodestaProvnciaedetodasasoutras,comoseconhecia
expressamentedosavisosdemuitasCmarasde(...),sustentaraIndependnciadoBrasil,queo
MesmoSenhor,ConformandoSecomaopiniodominantetinhajdeclarado(...)Imperador
ConstitucionaldoBrasileseuDefensorPerptuo46.

Notas
1LYRA,M.deL.V.AUtopiadoPoderosoImprio.RiodeJaneiro,SetteLetras,1994.[Links]

2DiriodasCortes,31/01/1821,p.09.[Links]

3ArespeitodamanutenoouquebradaunidadeentreBrasilePortugaleaimportnciadomovimento
constitucional:ALEXANDRE,V."Onacionalismovintistaeaquestobrasileira:esboodeanlisepoltica".In
PEREIRA,M.H.,FERREIRA,S.M.eSERRA,J.B.OLiberalismonaPennsulaIbricanaPrimeiraMetadedoSculo
XIX.Lisboa,SdaCosta,1981[Links]SILVA,M.B.N.da,MovimentoConstitucionaleSeparatismono
Brasil,18211823.Lisboa,Horizonte,1988[Links]BARMAN,R.Brazil:TheforgingofaNation,1798

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 10/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador

1852.Stanford,StanfordUniversityPress,1988RIBEIRO,G.S.ALiberdadeemconstruo:identidadenacional
econflitosantilusitanosnoPrimeiroReinado.TesedeDoutoramento,Campinas,UNICAMP,1997.[Links]

4VERDELHO,T.dosS.AspalavraseasIdiasnaRevoluode1820.Coimbra,INIC,1981
[Links]OLIVEIRA,C.H.L.deS."Naquereladosfolhetos:oanonimatoeasupressodequestessociais".
InRevistadeHistria,USP,n116,1984NEVES,L.M.B.P.das.Corcundas,ConstitucionaisePsdeChumbo
aCulturaPolticadaIndependncia,18201822.TesedeDoutoramento,SoPaulo,USP,1992.[Links]

5Sobreestedescompassodaadeso,verRAIOL,D.A.MotinsPolticosouHistriadosAcontecimentosPolticos
daProvnciadoPardesdeoaode1821at1835.Belm,UniversidadeFederaldoPar,1970
[Links]AMARAL,B.do.HistriadaIndependncianaBahia.Salvador,LivrariaProgressoEditora,1957
TAVARES,L.H.D.AIndependnciadoBrasilnaBahia.RiodeJaneiro/Braslia,CivilizaoBrasileira/INL,1977
[Links]PEREIRADACOSTA.AnaisPernambucanos,18181823.Recife,ArquivoPblicoEstadual,vol.VIII.
1962CARAVALHO,M.J.M.de.HegemonyandRebellioninPernambuco(Brazil),18211835.Universityof
Illinois,1989.[Links]

6BOXER,C.R.PortugueseSocietyinTropics.TheMunicipalCouncilsofGoa,Macao,Bahia,andLuanda.Madison
andMilwaukee,TheUniversityofWisconsin,1965[Links]RUSSELWOOD,A.J.R."LocalGovernmentin
PortugueseAmerica:AStudyinCulturalDivergence".InComparativeStudiesinSocietyandHistory.Cambridge
UniversityPress,vol.16,n2,maro1974.

7CARDIM,P.,O."QuadroConstitucional.OsGrandesParadigmasdeOrganizaoPoltica:ACoroaea
RepresentaodoReino.AsCortes"InHESPANHA,AM.HistriadePortugal.OAntigoRegime(16201807),
Lisboa,EditorialEstampa,vol.04,1993.[Links]

8ParaumadiscussodaatuaodasCmaras:COELHO,M.H.daC.eMAGALHES,J.R.OPoderConcelhio.Das
origenssCortesConstituintes.Coimbra,ECEFA,1986[Links]HESPANHA,AM.AsVsperasdo
Leviathan.InstituiesePoderPoltico.Portugal.SculoXVII.Coimbra,LivrariaAlmedina,1994MELLO,E.C.
de.AFrondadosMazombos.Nobrescontramascates.Pernambuco,16661715.SoPaulo,Cia.dasLetras,
1995[Links]FIGUEIREDO,L.R.deA.Revoltas,FiscalidadeeIdentidadeColonialnaAmricaportuguesa.
RiodeJaneiro,BahiaeMinasGerais,16401761.TesedeDoutoramento,SoPaulo,USP,1996BICALHO,M.F.
B.,ACidadeeoImprio:oRiodeJaneironadinmicacolonialportuguesa.SculosXVIIeXVIII.Tesede
Doutoramento,SoPaulo,USP,1997.[Links]

9BOXER,C.R.,op.cit.

10RUSSELWOOD,op.cit.

11COELHO,M.H.daC.eMAGALHESJ.R.op.cit.,p.37.

12DiriodasCortes,21/08/1821.[Links]

13RoderickBarmanchamouesteprocessode"governodepequenasptrias".op.cit.,p.76.

14AlistadestesgovernadoresdearmasparacadaprovnciadoBrasilencontrasenoArquivoHistrico
Ultramarino(doravanteAHU),RiodeJaneiro,Avulsos,Cx.283,Doc.72,09/11/1821.

15Recorro,nesteartigo,basicamentedocumentaopublicada:AsJuntasGovernativaseaIndependncia.Rio
deJaneiro,ConselhoFederaldeCultura/ArquivoNacional,1973[Links]AsCmarasMunicipaisea
Independncia,RiodeJaneiro:ArquivoNacional,ConselhoFederaldeCultura,1973.

16AsJuntas...,op.cit.,vol.01,p.124.

17Idem,vol.03,pp.10611069.

18Idem,vol.02,p.09,emoutubrode1822.

19Idem,vol.01,p.193,emsetembrode1822.

20Idem,vol.03,pp.13121313.

21VerCARVALHO,M.J.deop.cit.REIS,J.J.eSILVA,E."OJogoDurodeDoisdeJulho:O"PartidoNegro"na
IndependnciadaBahia".InREIS,J.J.eSILVA,E.NegociaoeConflito:AResistnciaNegranoBrasil
escravista.SoPaulo,Cia.dasLetras,1989[Links]GOMES,F.dosS.AHidraeosPntanosQuilombose
mocambosnoBrasil(Scs.XVIIXIX).TesedeDoutoramento,Campinas,UNICAMP,1997,especialmenteparteI.

22ArquivoNacionaldaTorredoTombo,MinistriodosNegciosEclesisticosedaJustia,Mao102,n1,
Maranho,DevassaacercadasedionoMaranhoem1821.[Links]

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 11/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador
23Idem.

24Conformeatrigsimanonatestemunha.

25Deacordocomodepoimentodanonatestemunha,CaetanoJosdaCunha,equefoireiteradopelatrigsima
quintatestemunhaeumcaixeirodequitanda.

26SeuinterrogatrioedefesaseencontramnoAppenon4destaDevassa.SobreestapresenadeSo
Domingosnovocabulriodosescravos/negros,verMOTT,L.,A."RevoluodosNegrosdoHaitieoBrasil".In
Histria:QuesteseDebates.vol.03,n04,jun.1982.[Links]

27VerREIS,A.C.F."OProcessodeIndependncianoNorte".InMOTA,C.G.(org.).1822:Dimenses.So
Paulo,Perspectiva,1972,pp.187204[Links]COELHO,G.M.AoeReaonaProvnciadoPar.O
conflitopolticosocialde1823.DissertaodeMestrado,RiodeJaneiro,UFF,1978.

28Apud:COELHO,G.M.op.cit.,pp.114115.

29MagdadeO.RiccimostraquaisasperspectivasdediversaspersonagenssociaisemItuquandodaocorrncia
eefetivaodaindependncia,perscrutandoasinterpretaesqueosescravoscriavamepunhamemcirculao.
NasfronteirasdaIndependncia:umEstudosobreosSignificadosdaLiberdadenaRegiodeItu(17991822).
DissertaodeMestrado,Campinas,UNICAMP,1993.[Links]

30AHU,Bahia,Cx.257,Doc.3,02/04/1822.

31SobreestaconcepodobomreiverCAMPOS,F.A.deN.PrncipePerfeito.OsEmblemasdeD.Joode
Solrzano.Ed.FacsimiladadomanuscritodaBibliotecaNacionaldoRiodeJaneiro,Lisboa:InstitutodeCulturae
LnguaPortuguesa,1985,[Links]queserviudeguiaaoprprioD.JooVISOUZA,I.L.F.S.C.Ptria
Coroada.OBrasilcomocorpopolticoautnomo,17801831.DissertaodeMestrado,Campinas,UNICAMP,
1997.

32AsCmaras...,op.cit.,vol.02,p.68,fevereirode1823.

33GazetadoRiodeJaneiro.Suplementoaon23,21/02/1822.[Links]

34AsCmaras...,op.cit.,vol.01,p.135,datadodefevereirode1823.

35PEREIRADACOSTA.op.cit.,p.203.

36Idem,vol.02,p.13.

37AsJuntas....,op.cit.,,vol.01,p.210211.

38Ver,porexemplo,DiriodasCortes.16/10/1821,pp.26702671.[Links]

39OTerodeHenriquesabarcavaastropasformadaspormulatos,mestiosenegroslivreselibertados,tendo
umuniformeprpriodistintodosoutrosteros,AHU,Cdices1510,1515,1519,1521,1525,sobreFigurinos
MilitaresnaBahia,Pernambuco,Par,MinasGerais.VerKLEIN,H.S."OsHomensLivresdeCornaSociedade
Escravista".InDados,Iuperj,RiodeJaneiro,n17,1978,pp.0327.[Links]possvelpercebera
organizaomilitaremvriosestudos:BOXER,C.R.OImprioMartimoPortugus,14151825.Lisboa,Edies
70,1977,especialmentecap.XIII[Links]AUFDERHEIDE,P.A.OrderandViolence:socialdevianceand
controlinBrasil.17801840.UniversityofMinnesota,1976CASTRO,J.B.de.AMilciaCidad:aGuarda
Nacionalde1831a1850.Braslia/SoPaulo,INL/Cia.Ed.Nacional,1977[Links]FLORY,T."Raceand
SocialControlinIndependentBrazil".InJournalofLatinAmericanStudies.vol.09,n2,nov.1977PAULA,E.S.
de."Aorganizaodoexrcitobrasileiro".InHOLLANDA,S.B.de.HistriaGeraldaCivilizaoBrasileira.So
Paulo,DIFEL,t.II,vol.I,1985.[Links]

40AHU,Pernambuco,Avulsos,Cx.166,1802,RelaodatropapagaRegimentodeArtilharianovamentecriado
emobservanciadoPlanoassignadopeloIlmo.Exmo.D.RodrigodeSouzaCoutinhonoqualdeterminaossoldos
cf.asgraduaesdasCompanhiascomdatade25/10/1799.

41NoRecife,durantesetembrode1822,omulatoecapitoPedroPedrosofoinomeadocomandantedoexrcito
devidosuapopularidadejuntoplebedacidade,sendoconhecidoporseconfraternizarcomnegrosemulatos.
CARVALHO,M.J.M.de.op.cit.,p.43.

42Emmeiopenriadascamadasmaispobres,umenxovalcompletodeuniformepoderiarepresentaragasalho,
vestimenta,caladoemesmoumcertostatusdapessoa.Umuniformeinclua:barretinasdesoldacompleta,
farda,cala,jaqueta,calodebrim,cordes,laos,penachos,barretesdepolcia,camisa,pardemeia,parde
sapatos,pardesolas,uniformebranco,paresdepolainaebotes.CitoestadescriobaseadaemAHU,Riode
Janeiro,Avulsos,Cx.282,Doc.54,17/maio/1821.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 12/13
06/03/2017 AadesodasCmaraseafiguradoImperador
43AsCmarasmunicipais...,op.cit.,vol.01,p.152.

44QuantooposiobrasileiroseportuguesesverRIBEIRO,G.S.op.cit.

45AsJuntas...,op.cit.,vol.01,p.129.

46"AtadaAclamaodoSr.D.PedroImperadorConstitucionaldoBrasileseuPerptuoDefensor"In
ConstituiesdoBrasil.RiodeJaneiro,Ed.Aurora,s/d,vol.01,p.23.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

Av.ProfessorLineuPrestes,338
CidadeUniversitria
CaixaPostal8105
05508900SoPauloSPBrazil
Tel./Fax:+551130913047

rbh@anpuh.org

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010201881998000200015 13/13

Potrebbero piacerti anche