Sei sulla pagina 1di 244

V.V.

Amelkin

ECUACIONES
DIFERENCIALES
[ N ECESITAN LOS IN G EN IER O S
lo s 'T E O R EM AS
[DE EXISTENC IA

M O D E L O S DIFERENCIALES

O P E R A C IO N E S MILITARES
PRACTICA
Se rie d e HaynHO-
d iv u lg a c i n n on yn n p H a H
cie n tfic a ce p n
M a t e m t ic a MateMaTMKa

URSS
www.FreeLibros.me
www.FreeLibros.me
V .V . A m elkin

ECUACIONES
DIFERENCIALES
en la PRCTICA
T r a d u c id o d e l r u s o p o r
e l d o c t o r e n C ie n c ia s F s ic o - m a t e m t ic a s
J a ir o C o rre a R o d rg u e z

b a jo la d ir e c c i n d e
G u ille r m o P e a F e r ia

Mosc 2 0 0 3
U R SS
www.FreeLibros.me
B B K 22.161.6n73, 22.311

AMe/ibKUH B/iaduMup Bacwibeeun


Aitxt>epefliuujiMnje ypaBueHHB npmiOMteHHHx

Amelkin Vladmir Vaslievich


Ecuaciones diferenciales en la prctica

T raducido d e a ed icin ru sa

E l lib r o d e s c r ib e d e u n m o d o s e n c illo la s p o s ib ilid a d e s d e a p lic a c i n d e la s e c u a c io n e s


d if e r e n c ia l e s o r d in a r ia s a l e s tu d io d e fe n m e n o s y p r o c e s o s r e a le s . L o s m to d o s de
c o n s t r u c c i n d e la s e c u a c i o n e s d ife r e n c ia le s y d e su a n lis is c u a lita tiv o s e ilu stran
m e d ia n t e p r o b le m a s q u e a b a r c a n la s m s d iv e rs a s r a m a s d e l sab er.

D ire cto r D om in go M arn R icoy


D ir e c to r fin anciero V iktoria M a lish en ko
D ir e c to r d e sistem as VOaor R om n ov
D ir e c to r d e p rod u cci n trin a M a k lev a
D ir e c to r co m ercial N a ta lia F in ogu inova
Traduccin G u illerm o P e a F e r ia i J a ir a C o r r e a R odrguez

HuaTuibCTBO EaHTopMiLn y P C C *. 1 17312. r. Mocita, n p -T 60-jicth* O ktuGp * . 9.


J I m u c h i h i H A 7 * 0 5 1 7 5 o t 2 5 .0 6 .2 0 0 1 r . lo a n H c a H o k n e v a m 1 1 .0 7 . 2 0 0 3 r .
O o p -a r 60x90/16. T u p a* 2000 3 t . riev. a . 15.
OrncsiraHO a OOO no/impcRa. 113054, r. M ockb, CtpcmdhmmR nep.. a. 10, crp.1.

ISBN 5 -3 5 4 -0 0 4 4 3 -8
Editorial U RSS
T L ib r o s d e c ie n c ia
O r ig in a l: V .V . A m e lk in , 1 9 8 7 , 2 0 0 3
TcL/fax: 7 (095) 135-44-23
E d ic i n e n e s p a o l:
Teiytax: 7 (095) 135-42-46
E d it o r ia l U R S S , 2 0 0 3
E-mail: uru@uro.ni
D is e o d e t e x t o y e n c u a d e m a c i n :
Catlogo en Internet: bOp/Anaro
E d it o r ia l U R S S , 2 0 0 3

Reservados to d o s lo s d e re ch o s e n tod o s los idiom as y en tod o s los pases d e l m undo. Q uedan


rigurosam ente prohibidas, s in la a u to rizaci n escrita d e los titu lares del C o p y rig h t", b ajo las
san cio n es establecidas e n las leyes, la rep ro d u ccin to ta l o parcial de esta o bra p o r cu alquier medio
o p roced im ien to, co m prend id o s la reprografa y e l tratam iento in form tico , y la distribucin de
e jem p lares d e e lla m ed ian te alquiler o prstam o pblico.

www.FreeLibros.me
ndice

P r lo g o ........................................................................................................ 5

C a p itu lo 1
Construccin y solucin de modelos d ife ren ciales .............................. 9

1. Cul caf est m s c a lle n t e ? ................................................... 11


2. F lujo estacionario de c a l o r ........................................................... 14
3. M uerte en la re s e rv a ....................................................................... 17
4. Fuga d e un liq u id o p o r un orificio . R elojd e a g u a .................. 24
5. Eficacia d e la p u b licid a d .............................................................. 27
6. O ferta y d e m a n d a ............................................................................. 29
7. Reacciones q u m ic a s ....................................................................... 31
8. M odelos diferenciales en e c o lo g a .............................................. 34
9. Un pro b le m a d e la te o ra m ate m tica de e p id e m ia s 40
10. C urva d e l perro (curva d e p e rs e c u c i n ) .................................. 47
11. M odelos d e operaciones m ilita r e s .............................................. 50
12. P or q u lo s relojes d e p n du lo no son e x a c to s ? .................. 63
13. R eloj c ic lo id a l...................................................................................... 66
14. P roblem a d e la b ra q u is to c ro n a ................................................... 73
15. M e d ia a ritm tica, m edia geom trica
y ecuaciones d ife re n c ia le s ............................................................. 78
16. Vuelo p a ra b lic o ................................................................................ 82
17. Ingravidez o gravedad ce ro ......................................................... 85

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r del m ovim iento p la n e ta r io ............................ 89
19. Flexin de una v ig a .............................................................................100
20. T ra n sp o rte d e m a d e r a .......................................................................105

C a p itu lo 2
M todos cualitativos d e anlisis de m odelos d ife re n c ia le s 117

1. C urvas a lo la rgo de la s cuales la direccin d e la aguja


m agntica no v a r a ..............................................................................119
2. Necesitan los ingenieros lo s teorem as de existencia
y u n ic id a d ? ............................................................................................124
3. Interpretacin d inm ica de la s ecuaciones diferenciales
de segundo o rd e n .................................................................................134
4. S istem as m ecnicos c o n s e rv a tiv o s ............................................. 139
5. E stabilidad d e lo s puntos de equilibrio
y d e lo s m ovim ientos p e r i d ic o s .................................................... 150
6. Funciones e n e rg tic a s ....................................................................... 156
7. E stados sim ples de e q u ilib r io .........................................................160
8. M ovim iento en un m e d io con rozam iento lin e a l........................... 165
9. F lujo ad ia b tico en una t o b e r a ...................................................... 171
10. P untos de e q u ilib rio de ord e n s u p e rio r ........................................177
11. Inversin y coo rd e n a d a s h o m o g n e a s .........................................182
12. Flujo de un gas ideal en un conducto rotatorio
d e d i m e tro c o n s ta n te ........................................................................186
13. Trayectorias ce rra d a s a is la d a s ......................................................197
14. R egm enes pe ri d ico s en circuitos e l c tric o s ............................ 207
15. C u rvas sin contacto ..........................................................................215
16. S istem a to p og r fico d e curvas. Curvas d e c o n t a c t o 217
17. D ivergencia del cam po vectorial y ciclos l m ite s ........................ 223

A p n d ic e ...................................................................................................... 228

n d ic e d e m a t e r i a s ..................................................................................... 233

www.FreeLibros.me
Prlogo

U no d e lo s co n cep tos m atem tico s m s im p o rtan tes e s el d e ecu aci n


d iferen cial. A p a rtir d e una ecu aci n d iferen cial se p u ed en h a llar fu n
cio n es cu y a s d eriv a d a s (o d iferen ciales) satisfacen cie rta s co n d icio n es
p reestablecid as. U na e cu aci n d iferen cial o b ten id a co m o resu lta d o de
la investigacin de un fen m en o o p ro ceso real cu a lq u iera , se llam a
m od elo d iferen cial d e l fen m en o o p ro ceso . Es claro q u e lo s m o d elo s
d iferen ciales son caso s p articu lares d el co n ju n to d e to d o s lo s m o d elo s
m atem tico s q u e p u ed en co n stru irse al e stu d ia r e l m u n d o q u e nos
rodea. D eb em os su b ray ar q u e lo s m o d elo s d iferen ciales tien en su
propia clasificaci n . N o so tros exam in arem o s n icam en te lo s m o d elo s
d iferen ciales rep resen ta d o s p o r las llam ad as ecu acion es d iferen ciales
ordinarias, la s cu a les se caracterizan p o r e l hecho d e q u e la s fu n cio n es
in c g n itas p re sen tes e n e lla s d ep en d en d e u n a so la variab le.

Al co n stru ir lo s m o d elo s d iferen ciales ord in ario s (y n o s lo ellos)


e s d e g ra n im p o rtan cia, y a v e ce s tien e u n v alo r p rim ord ial, el
co n o cim ien to d e las le y es p ro p ias d e la ram a d e la cien cia c o n la
cu al est relacion ad o e l p roblem a exam in ad o . P or ejem p lo , e n la
m ecnica tales ley es p u ed en se r la s ley es d e N ew to n ; en la teora
d e circu ito s elctrico s, las ley es d e K irch h off; en la teora d e las
reacciones q u m ica s, la ley d e a cci n d e m asas; etctera.

m
www.FreeLibros.me
Prlogo

P or supuesto, en la prctica se suelen presentar problem as para


lo s que n o se conocen ley es que permitan construir las ecuaciones
diferenciales que los describen. En eso s casos, una alternativa es
recurrir a suposiciones (hiptesis) sobre el com portam iento del pro
ceso para variaciones pequeas d e los parm etros (variables) que lo
determ inan. Pasando posteriorm ente al lm ite se llega a una ecuacin
d iferencial. Si al actuar d e esta m anera los resultados obtenidos del
anlisis d e la ecu acin diferencial concuerdan con los datos experi
m entales, entonces se puede afirm ar que las hiptesis hechas sobre
el problem a inicial reflejan correctam ente su estado re a l1*.

Al elaborar este libro, e l autor se fij dos objetivos. El prim ero


e s m ostrar m ediante ejem p los tom ados de diferentes ram as de la
ciencia (ejem plos con contenido y no m eram ente ilustrativos) las
posibilidades d el em pleo de las ecuaciones diferenciales ordinarias
en el estud io d e la realidad que nos rodea. C laro est, los ejem plos
exam inad os estn lejos de abarcar todo el conjunto de preguntas que
se pueden contestar utilizando ecuaciones diferenciales ordinarias.
P ero, en prim er lugar, "nad ie puede abarcar lo inabarcable", y en
segundo, las situaciones analizadas aqu ya dan una idea del papel que
desem pean las ecuaciones diferenciales ordinarias en la resolucin
d e problem as prcticos.

El segu nd o objetivo es dar a conocer al lector las tcnicas y m todos


m s sim ples de investigacin d e las ecuaciones diferenciales ordi
narias. En realidad, nos referim os a las tcnicas y m todos propios

11 U n e s t u d io p o r m e n o r iz a d o d e m o d e lo s m a te m tic o s s e p u e d e e n c o n t r a r e n lo s c a u
tiv a n t e s lib r o s d e A .N .T i jo n o v y D . P. K o s to m r o v " R e la t o s d e m a te m tic a a p lic a d a " ,
M o s c , 1 9 7 9 (e n r u s o ) y d e N . N . M o is i e v " L a m a te m tic a h a c e u n e x p e r im e n to " ,
M o s c , 1 9 7 9 ( e n r u s o ).

www.FreeLibros.me
Prlogo

d e la teora cu alitativa d e la s ecu acion es d iferen ciales, p u es, sa lv o en


a lg u n o s ca so s, ca si n u n ca e s p o sib le re so lv e r u n ecu aci n d iferen cial
e n fo r m a cerrada, e s d ecir, o b te n e r su so lu ci n e n form a analtica
m ed ian te u n n m ero fin ito d e op era cio n es elem e n tales co n fun ciones,
aun sab ien d o q u e la ecu aci n d iferen cial tien e so lu ci n ! D ich o de
o tro m od o, en tre la g ra n varied ad d e e cu a cio n e s d iferen ciales m u ch as
d e ella s n o p o seen so lu cio n es re p re se n ta b a s e n form a cerrad a por
m ed io de u n n m ero fin ito d e o p eracio n es an alticas. E sta situ acin
e s se m e ja n te a la q u e se ob serv a en la teora d e las ecu a cio n es con
p o lin om io s alg ebraico s: las so lu cio n es de la s ecu a cio n es a lg eb raicas
d e p rim er y seg u n d o g rad o s se p u ed en o b ten er fcilm en te en ra
d ica le s; inclu so las so lu cio n es d e las ecu a cio n es d e tercer y cu arto
g ra d o s p u ed e n se r ex p resad as en rad icales, p ero las f rm u las y a son
m uy co m p licad as; en cu a n to a la s ecu a cio n es a lg eb raicas d e g rad o
m ayo r q u e cu atro, s u s so lu cio n es n o se p u ed en , en g en eral, o b ten er
e n radicales.

R egresan d o a las ecu a cio n es d iferen ciales, su b ray em o s e l h e ch o de


q u e e l e m p le o d e serie s in fin itas d e u n o u otro tip o p erm iten
reso lv er u n a can tid ad co n sid erab lem en te m a y o r d e ecu a cio n es q u e
los m to d o s analticos. D esafo rtu n ad am en te, c o n m ucha frecu en cia
las p ro p ied a d es esen ciales y m s in teresan tes d e las so lu cio n es n o se
p u ed en "sa ca r a la lu z " cu an d o estn rep resen tad as m ed ian te series
d e e ste tipo. E s m s, en m u ch os caso s, cu an d o se log ra resolver
la ecu a ci n d iferen cial e n form a cerrad a, la so lu ci n resu lta tan
co m p licad a q u e n o e s su scep tib le de anlisis.

L o an terio r ev id en cia la necesidad d e u tilizar m to d o s y tcnicas


q u e p erm itan o b ten e r la in form acin n e cesaria so bre tales o cu a les
p ro p ied ad es de las so lu cio n es sin ten er q u e reso lv er las ecu acio n es
d iferen ciales co rresp on d ien tes. Pues b ien , d ich o s m to d o s y tcn icas
e xisten , ello s co n stitu y en e l co n ten id o d e la teora cu alitativ a d e las

www.FreeLibros.me
Prlogo

ecu a cio n es d iferen ciales, en cu y a b a se estn lo s teorem as generales


d e existen cia y u n icid ad d e las so lu cio n es, y lo s teorem as sobre la
d ep en d en cia co n tin u a d e las so lu cio n es resp ecto a las co nd icio nes
iniciales. E n la secci n "N e cesita n lo s in g en iero s lo s teo rem as de
existen cia y u n icid a d ?" se habla d e l p a p e l q u e d esem p e an los
teo rem a s d e existen cia y un icidad d e las solucion es. En lo referente
a la teora cu a lita tiv a d e las ecu a cio n es d iferen ciales ord in arias en
g e n era l, iniciad a a fin ales d el sig lo X IX c o n lo s trabajo s d e H . Poincar
y A . M . Liapunov, h o y sig u e d esarrolln d o se intensam en te, y sus
m to d o s se usan a m p liam en te en e l estu d io d e la realid ad circu nd ante.

E l a u to r exp resa su g ratitu d a lo s p ro fesores Iu. S. B o g d n o v y


M . V. F ed o riu k p o r su s co n sejo s y ob servacion es tiles d u ran te la
e labo racin d el libro.

V. V A m elk in

www.FreeLibros.me
CAPTULO 1

Construccin
y solucin
de modelos
diferenciales

www.FreeLibros.me
www.FreeLibros.me
1. Cul caf est ms caliente?

Anatoli y Vladm ir llegaron a una cafetera y p idieron caf y crem a


de leche. Tan pronto les sirvieron el ped id o, A natoli ag reg al caf
un poco de crem a, cu bri la taza co n una servilleta d e papel y sali
a hacer una llam ada telefnica. A d iferencia de A natoli, V ladm ir
tap su taza con una servilleta y al cabo d e 10 m inutos, cuando
regres A natoli, agreg al caf la m ism a cantidad d e crem a que
A natoli; y am bos com enzaron a tom ar caf. Q uin tom e l caf m s
caliente?

Resolvam os el problem a partiend o d e un conjun to de suposiciones


naturales que reflejan la esencia fsica d e los procesos ocurridos:
vam os a considerar que el intercam bio de calo r a travs d e las
superficies de la m esa y d e la servilleta e s m ucho m eno r que el
intercam bio de calor a travs de las paredes d e las tazas, y que
la tem peratura del vapor en la taza e s igual a la tem peratura del
lquido.

D eduzcam os prim ero la expresin que describe c m o vara con el


tiem po la tem peratura del caf en la taza d e V ladm ir antes d e
ponerle crema.

En virtud d e las suposiciones hechas, la cantidad de calo r que el aire


obtiene de la taza d e Vladm ir est d ad a p o r la frm ula

m
www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

T -0
dQ = V ; 8 dt> W

donde T e s la tem peratura del caf en el instante t, 0 e s la tem peratura


del aire en la cafetera, r/ e s la conductividad de calor d el material
de la taza, l e s e l grosor d e la pared de la taza y s , e l rea de la
superficie lateral de la taza. P or otra parte, la cantidad de calor que
entrega el caf se determ ina por la frm ula

dQ = - c m dT , (2)

d ond e c y m so n , respectivam ente, e l calor especfico y la m asa del


caf en la taza. C om parand o las ecuaciones (1) y (2), llegam os a la
ecu acin
T -0
r] - s dt = - c m dT ,

o , sep arand o las variables,

dT rjs
dt. (3)
T -0 Io n

S i denotam os con T0 la tem peratura inicial del caf e integram os la


e cu acin (3), hallam os

T = 9 + (T o -9 )e x p | -^ | . (4)

La frm ula (4) constituye la expresin analtica de la ley de variacin


d e la tem peratura del caf de V ladm ir antes d e m ezclarlo con la
crem a.

12
www.FreeLibros.me
1. Cul caf est ms caliente?

Busquem os ahora la ley de variacin de la tem peratura del caf de


V ladm ir despus de agregarle la crem a. C on este fin, valgm onos
d e la ecuacin del balance trm ico. En nuestro caso tenem os

c m (T - 0V) = - ^ i), (5)

donde 0\ e s la tem peratura d e la m ezcla en el instante t, T\ e s la


tem peratura de la crem a, q e s el calor especfico de la crem a, y m i es
la masa de la crema agregada al caf.

D e la ecuacin (5) hallamos

9v= c'm' r, + t.
c m + C \r r i\ c m - r C \iri\
(6)

Teniendo en cu enta la igualdad (4), la expresin (6) adopta la forma

C im , cm
= L J r, + 0 + (T0 - 0 ) exp (7)
cm + q m i cm + q m i

La frm ula (7) representa la ley d e variacin d e la tem peratura del


caf de V ladm ir d espus de ponerle crem a.

Para d educir la ley de variacin d e la tem peratura d el caf en la taza


d e Anatoli, utilicem os nuevam ente la ecu acin del balance trm ico:

cm(To - 90) = Cim i(0o - T\), (8)

donde 0o e s la tem peratura d e la m ezcla. D e la igualdad (8) obtenem os

www.FreeLibros.me
C apitulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

H aciendo la tem peratura inicial igual a 0O en la ecu acin (4), y el


producto cm igual a la sum a cm + 4 m i, obtenem os la ley de
variacin d e la tem peratura 0\ del caf en la taza de Anatoli:

Para responder a la pregunta planteada en el problem a s lo nos queda


recurrir a las frm ulas (7) y (9) y efectuar los clculos respectivos

y / = 2 10 3 m . L o s clculos m uestran que Anatoli tom el caf ms


caliente q u e Vladmir.

2. Flujo estacionario de calor

C om en cem os po r recordar q u e se habla de flu jo estacionario d e calor


cu and o la tem peratura en cu alquier punto de un cu erpo n o vara con
e l tiem po.

En la resolucin d e problem as relacionados con los flujos de ca


lor, las denom inad as superficies isotrm icas desem pean un papel
sustancial. Para aclarar q u e s una superficie isotrm ica considere
m os, por ejem plo, u n tubo cond uctor de calo r (fig. 1) de 20 cm de

,4

www.FreeLibros.me
2. Flujo estacionario e calor
I
d im etro fabricado d e un m aterial hom og neo y protegid o p o r un
recubrim iento de m agnesio d e 10 cm de espesor. Su p on g am o s q u e la
tem peratura del tubo e s igual a 160 C y la d el recu brim iento exterior
e s igual a 30 C . In tuitivam ente e s claro que existe u n a su perficie
(su seccin se m uestra en la figura 2 con u n a lnea d iscontinua)
e n cada pu nto de la cu al la tem peratu ra e s la m ism a, d igam os,
igual a 95 C . La cu rva d iscon tin ua d e la figura 2 se llam a curva
isotrm ica, y la superficie correspon d iente, su perficie isotrm ica. En
general, las cu rv as isotrm icas p u ed en tener form as m u y variad as,
d ebido, e n particular, a l carcter n o estacion ario del flujo d e calor
y a la heterogeneidad del m aterial. En e l caso exam inad o aqu,
las cu rv as (superficies) isotrm icas so n circu nferen cias co ncn tricas
(cilindros concntricos).

F ig . 1 F ig .2

O bten gam os la ley d e d istribucin d e la tem peratu ra en e l interior


d el recubrim iento y hallem os la cantid ad d e calo r lib erad o d u ran te
24 horas p o r un tram o d e tubo d e 1 m de lon gitud , sabiend o q u e el
coeficiente d e cond uctivid ad calorfica e s k = 1 ,7 10- 4 .

Valgm onos d e la ley d e cond uccin d e calo r d e Fourier, seg n la cual


la can tidad d e calor liberada en una u n idad d e tiem po p o r un cu erpo
qu e s e encuentra en estado trm ico in v ariab le y cuya tem peratura T

15

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

en ca d a pun to d ep en d e solam en te d e una coorden ada x est dad a p or


la frm u la
dT
Q = - k F ( x ) = co n st, (10)
ax

don d e F ( x ) es el rea d e la seccin perpen dicu lar a la direccin de


p ro p a g acin del calor, y k es e l coeficien te d e conductividad calorfica.

D e las co n d icio n es d el p roblem a se d ed u ce qu e F ( x ) = 2irx l, d ond e l


e s la lon g itu d del tubo en cen tm etro s y i e s e l rad io d e la base del
cilin d ro interior. A partir d e la frm u la (10), llegam os a las igualdades

30 20
f Q f dx
) d T ~ 0,00017 - 2 ! J x '
(11)

160 10

T *
f J r _ Q f (12)
J 0,00017 l u J i'

C alcu lan d o las integrales (11) y (12), obtenem os

160 - T ln 0,1a; l g 0 ,l x
130 ln 2 lg 2 #

d e d ond e

T = 591,8 - 4 3 1 ,8 l g * .

Esta ltim a frm ula e s la ley d e d istribucin d e la tem peratura en


e l in terio r d el recubrim iento. C o m o vem os, la longitud del tubo no
tien e nin g u n a im portancia.

16
www.FreeLibros.me
3. M uerte en la reserva

P ara resp o n d er a la se g u n d a p reg u n ta recu rram o s a la ecu a ci n (11).


P ara / = 100 cm resulta

130 0,00 0 1 7 2 * 100 _ 2 0 0 * 130 0 ,0 0 0 1 7


ln 2 0,69315

p o r lo cu a l la can tid ad d e c a lo r lib erad a d u ran te 2 4 h o ra s e s ig u al a


24 60 60 Q = 7 2 6 8 5 2 J.

3. M u erte e n la reserva

D u ran te u n a rond a d e in sp ecci n p o r un a reserv a, d o s g u a rd a b o sq u es


d escu b riero n el ca d v e r d e u n ja b a l. U n exam en p relim in ar p erm iti
co n clu ir q u e e l an im a l fa lleci in stan tn eam en te a cau sa d e u n b alazo
d e un ca z a d o r fu rtivo. S o sp ech an d o q u e e l ca z a d o r d eb a reg resar
a reco g e r su presa, lo s g u a rd a s d ecid iero n esp era rlo e sco n d id o s n o
le jo s d el lu g ar d el crim en. Al p o co tiem p o a p are ciero n d o s su je to s y se
d irig iero n sin ro d eo s hacia e l jabal. A l se r d eten id o s, lo s d e sco n o cid o s
n egaron ro tu n d am en te su p articip aci n en e l d elito. A u n q u e los
g u a rd a b o sq u es te m a n p ru eb as in d irectas d e su cu lp ab ilid ad , p ara
o b te n er un a p ru eb a feh acien te era n e cesario d e te rm in a r e l in stan te
exacto en q u e el ja b a l fu e m uerto.

P o r fortu n a, ese in sta n te se lo g r calcu la r u tilizan d o la le y de


ra d ia ci n d e calor. M o strem o s lo s p o sib les m o d o s d e razo n am ien to
a p lica b les en este caso.

C o n fo rm e a ley d e ra d iaci n d e calor, la v elo cid ad d e en friam ien to


d e u n cu erp o e n e l m ed io a m b ien te e s p ro p o rcio n al a la d iferen cia

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin d e modelos diferenciales

entre la tem peratura del cu erpo y la tem peratura del medio:

(13)

d ond e x e s la tem peratura del cu erpo en el instante t, a es la


tem peratura d el m edio am biente y k es u n factor positivo de
proporcionalidad.

La solucin del problem a se puede obtener a partir del anlisis de


la integral d e la ecu acin diferencial (13). Al integrar no se debe
olvid ar qu e, d espus de m uerto el jabal, la tem peratura del aire bien
p u d o perm anecer invariable, bien pudo cam biar con el transcurso del
tiem po. En el p rim er caso, la ecu acin (13) e s una ecu acin diferencial
d e variables separables que se puede integrar fcilmente:

x - a
ln = - kt, x a, (14)
x0 - a

d ond e Xo e s la tem peratura del cu erpo en el instante t = 0 . Si en el


instante en que fueron d etenidos los sospechosos la tem peratura x
del cu erpo del jabal era igual a 31 C y pasada una hora era

x = 37 C y a = 21 C , y tom ando e l instante del arresto co m o t = 0


e s posible d eterm inar el m om ento del disparo. De hecho, utilizando
los d ato s disponibles, de la igualdad (14) resulta

(15)
k = ln = ln 1,25 = a 2 2 3 1 4

Su stitu yend o ahora en la frm ula (14) el valor de k de la igualdad (15)


y e l valor x = 3 7 , hallam os

18

www.FreeLibros.me
3. M uerte en la reserva

1 37 - 21 1
ln 1,6 = - 2 ,1 0 6 3 0 .
0,22314 " 31 - 21 0,22314

A s, en tre el instan te d el d isp aro y el instan te en q u e fu ero n d eten id os


lo s sosp ech osos transcurrieron 2 h o ras y 6 m inutos.

En el ca so cu a n d o la tem peratu ra d el aire vara co n el tiem po,


la ley (13) d e en friam ien to d el cu erp o se co n v ierte e n la ecu acin
d iferen cial lin eal n o hom ognea

+ k x = k a (t), (16)

d o n d e a (f) e s la tem peratu ra d el aire e n e l in stan te t.

Para ilu strar uno d e lo s m to d o s d e d eterm in aci n del instan te en


q u e fue m u erto e l ja b a l, h ag am os alg u n as co n jetu ras: en e l instan te
de la d eten cin d e los so sp ech o so s la tem p eratu ra d el cu erp o del
ja b a l era igual a 30 C ; e l d a d el aco n tecim ien to la tem p eratu ra
d el aire d escen d i cad a hora d esp u s d el m ed iod a en I o C y era
igual a 0 o C en e l instan te d el h allazg o d el cad v er; finalm ente,
su p on gam os que a l ca b o d e u n a hora de se r d etecta d o e l anim al,
su tem peratu ra b a j hasta 25 C . T om an d o t = 0 co m o e l instan te
del d isp aro, asu m ien d o q u e e n to n ces la tem p eratu ra co rp oral del
jabal era xq = 37 C y d en o tan d o co n f* e l in stan te en q u e los
guard abosq ues d escubrieron e l cad ver, o b ten em o s a (t) = f* t.

In teg rand o ahora la e cu aci n (16), hallam os

www.FreeLibros.me
Capitulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

Teniendo en cuenta que x = 30 para t = V , y que x = 25 para


t = ( + 1, d e la ltim a expresin obtenem os las igualdades

(3 7 ! = 3a

~ ) e *<' +l> + -^ = 26,


( 9

y a partir d e stas, la siguiente ecu acin respecto a k :

( 3 0 - I ) e- - 2 6 + i = 0 . (17)

A la ecu acin (17) se p u ede llegar partiendo de otras premisas. En


efecto, sea t = 0 e l instante de la deteccin del cadver. Entonces
a (t) = - t y llegam os a la ecuacin diferencial

^ + kx = -k t (18)
dt

(con la condicin inicial x0 = 30 para t = 0 ), de la cu al hay que


d espejar x.

R esolviendo la ecuacin (18), obtenem os

( . 9)

H aciendo = 1 y 1 = 25 en la ecuacin (19), llegam os a la


ecu acin (17).

IP :

www.FreeLibros.me
3. M uerte en la reserva
I

Aunque, com o se sabe, la ecuacin (17) n o se puede resolver alge


braicam ente respecto a * , podem os resolverla fcilm ente utilizando
m todos num ricos de aproxim acin d e races de ecuaciones trascen
dentes, digam os, el m todo de aproxim aciones sucesivas de Newton.
El m todo d e New ton, al igual que otros m todos d e aproxim aciones
sucesivas, parte de una estim acin inicial de la raz exacta para ob
tener aproxim aciones m s precisas. El procedim iento contina hasta
lograr e l grado de precisin requerido.

Para m ostrar cm o se em plea el m todo d e New ton, transform em os


la ecuacin (17) en

3 0 * - 1 + (1 - 26fc)e* = 0 , (20)

y la ecuacin (19), d espus de tom ar x = 37, tom a la forma

(3 7 * - 1 + k t)ekl - 3 0 * + 1 = 0. (21)

Las ecuaciones (20) y (21) pertenecen al tip o de ecuaciones

( a i + b)ex + c i + d = 0 . (22)

Si denotam os con <p{x) el prim er m iem bro de la ecu acin (22)


y derivam os dos veces consecutivas respecto a x , resulta

<p\x) = (Aa x + A6 + a je * * + c,

*>"(i ) = (AJ a i + X2b + 2\ a)ex .

Entonces e l m todo de aproxim acin de N ew ton de clculo d e una


raz de la ecuacin (22) consiste en que, si la t-sim a aproxim acin x

2.

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

cum ple la desigualdad

<p{Xi)ipn{Xi) > 0,

entonces la aproxim acin siguiente x,+ i se calcula con la frmula

<P(Xi)
X M ~ X i <*,)

A pliquem os el m todo de N ew ton a la ecuacin (20) y calculem os


una raz con una precisin, po r ejem plo, de 10~6 . Derivando el primer
m iem bro <p{k) respecto a k , resulta

<p'(k) = 30 - (25 - 26 k )e k.

Verificando directam ente se comprueba que y>(0) = 0 , <p(1) < 0,


y>'(0) > 0. Esto indica que la funcin <p crece en un entorno pequeo
del origen de coordenadas y luego decrece hasta tom ar un valor
negativo para k = 1. De aqu se deduce que en el intervalo (0,1)
existe una raz de la ecuacin <p(k) = 0.

Tom ando com o aproximacin inicialk$ = 0,5 y teniendo presente


que a - 2 6 , 6 = 1, c = 30, d = - 1 y A = 1, calculam os las
aproxim aciones sucesivas de la raz k de la ecuacin (20) en el
intervalo (0,1), hasta alcanzar la precisin requerida. En la tabla
siguiente se m uestran lo s resultados d e los clcu lo s11.

l) N . d e l T. E n e l o r ig in a l s e e la b o ra u n a ru tin a p a r a e l c lc u lo d e b r a z u tiliz a n d o b
c a lc u la d o ra c ie n tfic a d e b o ls illo "E L E K T R O N IK A B Z -3 4 ".

22

www.FreeLibros.me
3. M uerte en la reserva

n kn <P(kn) >'(*) V>"(*n)

0 0,500000 -5 ,7 8 4 6 5 5 -3 2 ,6 5 1 4 0 8 - 1 0 5 ,5
1 0,322835 -1 ,5 2 5 9 5 6 -1 6 ,1 1 8 0 4 3 - 8 2 ,0
2 0,228162 -0 ,3 5 1 4 2 4 - 8,859807 - 7 1 ,5
3 0,188497 -0 ,0 5 5 1 9 4 - 6,103385 - 6 7 ,5
4 0,179453 -0 ,0 0 2 7 4 7 - 5,497019 - 6 6 ,6
5 0,178953 - 0 ,0 0 0 0 0 8 - 5,463736 - 6 6 ,5
6 0,178952 0

El ltim o paso del proceso de resolucin d el problem a co n siste en


sustitu ir e l v alor calculad o d e k (k b % 0,178952) en la ecu acin (21)
y resolverla respecto a t (el instante en q u e fu e m u erto e l jabal). C on
el fin d e ap licar e l m todo d e N ew ton a la ecu acin (21) denotem os
su p rim er m iem bro co n g(t). H acien do = - 1 , a = fc, 6 = 3 7 k - 1,
c = 0, d = - 3 0 k + 1 , y A = k , o b ten em os la tabla

n tn 9(tn) g'(tn) / (* )

0 -1 ,0 0 0 0 0 0 0,1819720 0,963962 0,19


1 -1 ,1 8 8 7 7 5 0,0035050 0,927054 0,19
2 -1 ,1 9 2 5 5 7 0,0000010 0,926329 0,19
3 -1 ,1 9 2 5 5 8 0,0000002 0,926329 0,19
4 -1 ,1 9 2 5 5 8 -0 ,0 0 0 0 0 0 3

D e los resultados se ded u ce q u e el jabal fue m uerto aproxim ad am ente


1 hora y 12 m inutos a n tes de que los guardabosques lo encontraran.

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

4. Fuga de un lquido
por un orificio. Reloj de agua

L o s d o s problem as q u e se exam inan a contin uacin ilustran la relacin


d e su s co n ten id o s fsicos con la geom etra.

D etengm onos previam ente en e l an lisis de


alg u n os aspectos tericos generales. C o nsi
d erem os un recipiente (fig. 3) d ond e e l rea
H d e cu alq u ier seccin transversal e s una fun
ci n de la d istancia en tre la seccin y el
fon d o del recipiente. Sea h la altura en me
F ig .3 tros d el nivel d el lqu ido en e l recipiente
e n e l instan te inicial t = 0 . D enotem os me-
d ia n te 5 ( s ) el rea d e la seccin transversal en el pu nto x y con s
e l rea d e un orificio practicad o en el fon d o del recipiente.

C o m o se sab e, la velocidad v d e salida del lquido en el instante cuando


la altu ra d e su nivel es igual a x se determ ina m ediante la igualdad

sa lid a d el lquido p o r e l orificio.

En un interv alo infinitam en te p eque o d e tiem po d i, la salida del


lqu ido se p u ede co n sid erar uniform e, d e m od o q u e durante el tiem po
dt sa le una pequea colu m n a d e lqu ido d e altura v dt y rea de
secci n igual a s , prov ocand o un d escen so - d x del nivel d el lquido
en e l recipiente.

C o m o resu ltad o de e sto s razonam ientos obtenem os la ecu acin d ife


rencial

www.FreeLibros.me
4. Fuga de un lquido p o r un orificio. Reloj d e agua

k s ^ / g x dt = - S ( x ) d x , (22)

que p u ede escribirse com o

dt = dx. (23)

Resolvam os ahora e l problem a sig u ien te. U n d ep sito cilin d rico de


6 m de altura y 4 m d e dim etro descansa sobre su base. Su p on g am o s
q u e inicialm ente el d ep sito est lleno de agua y se p ractica en su

b ase un orificio circular de m radio. S e p id e h allar c m o vara

e l nivel del agua e n e l d ep sito co n e l tiem po t, a s co m o e l tiem po


q u e transcurre hasta q u e e l d ep sito se vaca.

7T
P or las co nd icio nes del problem a, 5 ( i ) = 4 jt y s = . D ad o que
144
para el agua k = 0 ,6 , la ecu acin (23) se co n v ierte en

217'
dt = -------- 152 dx.
^
v/

Integrando, obtenem os la frm ula

= 434,304 ( V 6 - v ^ ) (0 s* x < 6),

la cu al expresa la relacin en tre e l nivel d e ag u a y e l tiem po t . Si en la


ltim a igualdad hacem os x = 0 , ob ten em os q u e el tiem po necesario
para que el d ep sito se vace p o r co m p leto e s aproxim ad am ente
18 m inutos.

m
www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

X P asem os al seg u n d o p ro blem a. Es sa


-l.___ b id o q u e la clep sid ra (reloj d e ag u a
TTV """" an tig u o ) e s un sistem a para m ed ir el
/
tiem p o m ed ian te el ag u a q u e sa le por
\ un p eq u e o orificio e n e l fon d o de
//
// u n recip ien te (fig. 4). L as clep sid ras se
em p leaban en lo s tribu nales g rie g o s y
o
X ro m an os para cro n o m etrar lo s d iscu r
F ig . 4 so s de lo s ab o g ad o s y as e v ita r in ter
ven cion es m uy exten sas. D eterm in ar la
fo rm a q u e d e b e ten er u n a clep sid ra para q u e e l n ivel d el ag u a en el
recip ien te d escien d a co n velocid ad constan te.

P ara reso lv er el p roblem a u tilizarem o s la ecu acin (23). E scribm osla


d e la m anera siguien te:

S (x ) dx
V = - (24)
k s ^ 2 d t'

S u p o n ie n d o q u e e l recip ien te e s u n a su p erficie de revolu cin , y ate


n in d o n o s a las n o tacio n es in tro d u cid as en la figura 4 , a partir d e la
e cu a ci n (24) o b ten em os

'- '- C v S - < *>

dx
d o n d e a = vx = e s la p ro y eccin d e la velocid ad de la su perficie
dt
lib re d el lq u id o so bre e l e je x . Seg n las co n d icio n es d el problem a
d ich a p ro y ecci n es co n stan te. E levan d o al cu ad rad o am b o s m iem bros

www.FreeLibros.me
5 . Eficacia d e la p u b lic id a d

e n (2 5 ), lle g a m o s a la e cu a ci n

X = cr\ (26)

/I

donde c = * ^ s to inc*ica 9 u e r e * d e a S u a tie n e *a fo rm a d e

la su p e rfic ie g e n e ra d a p o r la ro ta c i n d e la c u rv a (2 6 ) a lr e d e d o r d el
e je x .

5. E ficacia d e la p u b lic id a d

U n a e m p re s a co m e rc ia l v e n d e cie rta m e rca n ca D , s o b r e c u y a e x is te n


cia e n e l in sta n te t e s t n e n te r a d o s so la m e n te x d e lo s N c o m p r a d o re s
p o te n cia le s . C o n e l fin im p u lsa r la s v e n ta s d e e s t e p r o d u c to la firm a
e m p re n d e u n a ca m p a a p u b lic ita ria p o r ra d io y te le v is i n . P o ste rio r
m en te , m u c h o s c o m p r a d o re s p o te n c ia le s se e n te r a n d e la e x iste n c ia
d el p ro d u c to p o r m e d io d e o tr a s p e r so n a s. C o n u n g ra d o a l t o d e
fia b ilid a d se p u e d e a fir m a r q u e , c o m o re s u lta d o d e la c a m p a a p u b li
cita ria , la v e lo cid a d d e v a ria c i n d e l n m e ro d e p e r s o n a s q u e c o n o c e n
e l p ro d u c to D e s p ro p o rc io n a l ta n to al n m e ro d e c o m p r a d o r e s q u e
y a e st n e n te r a d o s c o m o al n m e ro d e c o m p r a d o r e s q u e a n n o lo
estn .

S i c o n v e n im o s e n m e d ir e l tie m p o a p a rtir d e l in s ta n te c u a n d o ,
un a v e z in icia d a la c a m p a a p u b lic ita ria , la c a n tid a d d e p e r so n a s
N
q u e sa b a n d e la e x iste n c ia d e l p ro d u c to e r a ig u a l a , e n to n c e s

o b te n e m o s la e c u a c i n d iferen cia l

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

co n la co n d ici n inicial x = p ara t = 0 . En la ecu aci n (27), k e s un

co eficien te p o sitiv o d e p ro p orcion alid ad . In teg ran d o la ecu acin (27)


hallam os

ln = k t + C.
N N -x

Tom and o N C = C\, resulta la igualdad

N kt
= Ae donde A = e c '.
N -x

R eso lv ien d o e sta ltim a ecu aci n resp ecto a x , obtenem os

A e Nkt N
x = N (28)
A e Nkt 4- 1 " 1 + P e -**'

donde P = .
A

E n la literatu ra d e eco n o m a, la ecu aci n (28) se co n o ce co n el nom bre


d e ecu acin d e la cu rva logstica.

P artien do d e la s co n d icio n es ini


ciales, la ecu acin (28) se trans
form a en

N
x =
1 \p-Nkt
-
l+ (7 -l)e

E n la figura 5 se m uestra la curva


logstica p ara 7 = 2 . C o n la ecu a
ci n (27) tam b in s e p u ede rep resen tar el p roblem a d e d ifu si n de
n o v e d a d e s tecnolgicas.

www.FreeLibros.me
I 6. O ferta y demanda

6. O ferta y demanda

La oferta y la d em anda so n categoras econm icas d e la produccin


de bienes y serv icio s, categ oras q u e su rgen y se d esarrollan e n el
m ercado, en la esfera d el intercam bio com ercial. La d em an d a e s la
expresin en el m ercado de la necesidad d e m ercan cas y la oferta es
el producto dispon ible o su scep tible d e se r co n seg u id o en el m ercado.
Una de las leyes econm icas d e la produccin d e bien es y servicios
e s la ley d e la oferta y la dem anda , cu y a esen cia e s la unidad d e la
oferta y la dem anda y su tend encia ob jetiva a equ ilibrarse.

Veam os e l problem a siguien te. Su pon gam os que to d o s los d om ingos


de una tem porada su ficientem ente larga, un cam pesin o va al m ercado
del pu eblo a ven d er las m anzanas recolectadas d u ran te la sem ana.
Si e l inventario d e m anzanas e s gran d e, la oferta sem anal d epend er
tanto del precio d e venta esp erad o para la p resente sem ana co m o de
la variacin pronosticada para las sem anas sig u ien tes d igam os,
se espera que esta sem ana el precio sea b a jo y q u e en las sig u ien tes
aum ente, en tonces la oferta se m antendr o d ism inuir b a jo la
condicin de q u e la su bida esp erada co m p en se las prd id as p o r no
venta. A dem s, la oferta d e la m ercanca esta sem ana ser tanto
m enor, cu an to m ayor sea e l au m en to esp erad o d el p recio d e venta
en las sem anas siguientes. Y viceversa, si esta sem ana se esp era que
el precio sea alto y que caer luego, en tonces la oferta aum entar
tanto m s cu an to m ayor sea la d ism inu cin de p recios esperada.

Si d enotam os co n p e l p recio d e la fruta esta sem ana, y con p la


tendencia (la derivada del precio respecto al tiem po), en to n ces tanto
la dem anda co m o la oferta sern fun ciones d e esta s variab les. C o m o
m uestra la prctica, las form as concretas d e estas fun ciones dep en d en
de m uchos factores; en particular, la d ep end encia d e la oferta y de la

29

www.FreeLibros.me
C apitulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

dem anda resp ecto a p y p' puede ser lineal, e s decir, puede tener la
form a

y = a p + b p + c,

donde a , b y c son ciertas constantes reales. Suponiendo, por ejem plo,


que e l p recio inicial d e la fruta era igual a 1 rublo p o r 1 k g , dentro d e t
sem anas ser p(t) rublos p o r 1 kg, y las frm ulas para d eterm inar el
com portam iento d e la dem anda q y de la oferta s son

q = 4p - 2 p + 39,
s = 44p ' + 2p - 1,

respectivam ente, en tonces para garantizar el equ ilibrio entre la de


m anda y la oferta, d ebe cu m plirse la igualdad

4 p - 2p + 39 = 44 p + 2 p - 1.

D e a q u llegam os a la ecu acin diferencial

p-10 10

Integrand o hallam os p = C e " '/10 + 10. D e la condicin inicial (p = 1


para t = 0 ) resulta

p = - 9 e </10 + 10. (29)

R esum iend o, si se quiere m antener tod o el tiem po una situacin de


equ ilibrio entre la dem anda y la oferta, e s necesario q u e el precio
vare de acu erd o co n la frm ula (29).


www.FreeLibros.me
7. Reacciones qumicas

7. R eaccio n es q u m icas
L as e cu a cio n e s q u m ica s m u estra n c m o se fo rm a u n a su stan cia
(p ro d u cto ) a p a rtir d e o tra s su sta n cia s (reactan tes). P or e je m p lo , la
ecu acin

2H 2 + 0 2 - 2H 20

m uestra q u e e l resu ltad o d e la reacci n e n tre d o s m o lcu la s de


hid r g en o y una d e o x g e n o e s la o b te n ci n d e d o s m o lcu las
de agua.

La form a g en e ra l d e u n a ecu a ci n q u m ic a es

aA + bB + c C + . . . - * m M + n N + p P + . . . ,

d o n d e A, B , C , . . . so n lo s reactan tes; so n la s su sta n


cia s q u e se o b tien en co m o resu ltad o d e la re a c ci n q u m ic a ; y las
co n sta n tes a ,b , c , . . . ... so n e n te ro s p o sitiv o s q u e in d ican
las con cen tracion es (n m ero d e m o lcu las) d e la s su sta n cia s q u e
in terv ien en e n la reaccin.

La m agn itu d q u e cara cteriza e l cu rso d e u n a reacci n co n e l tiem p o


se llam a v elo cid a d d e reaccin . L as co n ce n tra cio n e s d e lo s rea cta n tes
se m id en e n m oles p o r u n id ad d e volu m en .

U na d e la s ley es fu n d am en tales d e la teora d e la s v elo cid a d es


d e la s rea ccio n es q u m ica s e s la ley d e a cci n d e m asas, se g n la
cu a l la v elo cid a d d e una reaccin qu m ica, p a r a un sistem a h o m o
g n eo a tem peratu ra constante, es p ro p o rcio n a l a l p ro d u cto d e las
con cen tracion es d e la s su stan cias reaccionantes.

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

V eam os c m o u tilizar la ley d e accin d e m asas e n la resolu ci n de


u n p ro b lem a co n cre to d e u n a reacci n qu m ica. El resu ltad o de la
re a cci n d e 10 litro s d e la su stan cia A co n 20 litro s d e la su stancia B
e s u n a n u ev a su stan cia C . S u p o n g a m o s q u e A , B y C son lqu idos,
q u e la tem p era tu ra d u ran te la reacci n p erm an ece co n stan te, y q u e la
re a cci n d e d o s vo l m en es d e la su stan cia A co n un vo lu m en d e la
su stancia B p ro d u ce tres v o l m en es d e la sustancia C . D eterm inar
la can tid ad d e su stancia C en un in stan te arb itrario t sab ien d o que
d u ra n te 2 0 m in u to s se fo rm an 6 litros.

R ep resen tem o s co n x e l vo lu m en (en litro s) d e la su stancia C obtenida


h asta el in sta n te t (en ho ras). D e las co n d icio n es del p roblem a se
2x
d e d u ce q u e , a l lle g a r a l in stan te t , h an reaccio n ad o litros d e la

su stancia A y ^ litro s de la su stancia B o, lo q u e e s equ ivalente,


2 j x
a n q u e d a n 10 litro s d e A y 2 0 - - litro s de B . C onform e

co n la ley d e accin de m asas

o b ien

^ = * 1 5 - x )(6 0 - x),

( 1K \
d o n d e k e s u n a co n stan te d e prop orcion alid ad I k = J . R ecor

d e m o s q u e e n e l instan te inicial / = 0 la can tid ad d e su stan cia C es

x = 0 , y en e l in sta n te t = - se tien e x = 6.

32

www.FreeLibros.me
7. Reacciones qumicas
m m

Partiendo d e esta inform acin, p o d em os plan tear e l llam ad o problem a


d e contonto

% = * ( 1 5 - x )(6 0 - x),
at

x(0) = 0, * Q ) =6.

A nte todo, integrem os la ecu acin d iferen cial y u tilicem o s la co n d ici n


i ( 0 ) = 0 para ob tener e l valor de la co n stan te d e integracin:

6 0 - 1 = 4 e 45
1 5 -i

A hora, para hallar el valor d e la co n stan te d e p roporcion alid ad * ,

su stituim os lo s valores i = 6 y t = - en esta ltim a exp resin . El

resultado es e 15* = - . P or consiguiente,

o , d esp ejan d o x ,

La ltim a igualdad representa la cantid ad x d e su stan cia C form ada


hasta e l instan te t p o r la reaccin d e A y B .

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

H a g a m o s u n a ob serv acin final. P artien do de co n sid eracio n es prc


tica s s e co m p ren d e q u e e l v o lu m en d e su stancia C form ad o d u ran te
la re a cci n q u m ica d e 10 litro s d e su stan cia A y d e 2 0 litros de
su sta n cia B e s finito. Al m ism o tiem p o , un an lisis form al de la
e cu a ci n ( * ) ind ica q u e existe un v a lo r fin ito d e t, co ncretam ente
/ 2 \ *
cu and o ( - J = 4 , para e l cu al la variab le x se h ace infinitam ente

g ra n d e. N o ob stan te, e ste hecho n o co n trad ice las co n sid eracion es

2\ *
p r ctica s, p u es la ig u ald ad 1 - 1 = 4 e s p o sib le n icam en te si el

tiem p o t tom a v a lo res n eg ativ os, y las reaccio n es qu m icas tienen


se n tid o s lo para t ^ 0.

8. M o d elo s d iferenciales
en ecologa

La eco lo g a estu d ia la s relacion es e n tre lo s org an ism os v iv o s y su


m ed io a m bien te. S u ob jeto p rin cip al d e estu d io e s la ev o lu cin d e las
p o blacion es.

E n esta se cci n an alizarem os alg u n o s m od elos d iferen ciales d e creci


m ien to y ex tin ci n de las p o b lacion es y o tro s m o d elo s relacion ad os
co n la co n v iv en cia d e org an ism os v iv o s en situ acio n es " d e p r e d a d o r -
p re sa " 2).

21 Murray /. D. S o m e s i m p l e m a t h e m a t ic a l m o d e ls in e c o lo g v / / M a t h . S p e c t m m
1 9 8 3 - 1 9 8 4 . V. 1 6 . N 2. P. 4 8 - 5 4 .

www.FreeLibros.me
8. M odelos diferenciales en ecologa

Sea z () el nm ero d e ind ivid uos d e cierta p o blacin en e l in stan te t .


D enotando con A y B , respectiv am en te, lo s n m eros d e ind ivid uos
que nacen y m ueren po r unidad d e tiem po, tend rem os u n a base
bastante slid a para afirm ar q u e la velocid ad d e variaci n d e x
resp ecto al tiem po e s

dx
- = A -B . (30)
dt

El problem a ahora co n siste en estab lecer la d ep en d en cia d e A y B


respecto a x . El ca so m s sim p le se presenta cuando

A = ax, B = bx, (31)

d ond e o y son la tasa d e n atalid ad y la tasa d e m ortalid ad po r


unidad d e tiem po, respectivam ente. Su stitu y en d o las exp resion es de
A y B d e (31) e n la ecu acin diferencial (30), se obtien e

dx
= ( a - b)x. Ko)
dt

Sea x = x 0 e l n m ero de ind ivid uos en e l instan te t = f0 . E nton ces


de la ecu acin (32) sig u e que

D e esta igualdad se d ed u ce que si a > 6 , en to n ces el n m ero de


ind iv id uos x oo cu an d o t * oo . P or otra p arte, si a < fe, en tonces
x 0 cu and o t * oo , e s decir, la p o blacin co m ien za exting u irse.

A pesar d e que e l m od elo q u e acab am o s d e ex p o n er e s sim plificado,


en una serie de caso s co rresp o n d e a la realidad . Sin em bargo,

www.FreeLibros.me
C apitulo 1 . Construccin y solucin de modelos diferenciales

prcticam ente todos lo s m odelos de fenm enos y procesos reales son


no lineales, p o r lo que, en lugar d e la ecu acin (32), se hace necesario
considerar ecuaciones d e la forma

i
d onde f { x ) e s una funcin no lineal. Suponiendo, por ejemplo, que
f ( x ) = o x - bx2, tenem os la ecuacin

dx 2
= f {x) = o x - bx ,

donde

a > 0, 6 > 0.

Dado que en el instante t = t0 el tamao d e la poblacin e s x = x0,


se obtiene
a
X h
x ( t ) = -------- 7 ^ ^ ------------ . (33)

En la igualdad (33) se ve que cuando t - oo, el tamao de la


a a
poblacin x(t) Ahora bien, se pueden dar los casos - > x 0
CL
y - < x 0, cu yas diferencias se ilustran en la figura 6. Destaquemos
que la igualdad (33) describe, en particular, el com portam iento d e las
poblaciones d e algunos tip os d e parsitos d e las frutas y de ciertas
clases d e bacterias.

Exam inem os un ca so de coexistencia de especies. Especficamente,


considerem os d o s tip os de peces, grandes (depredadores) y pequeos

www.FreeLibros.me
I. M odelosdirrencialesenecologl

(presas), donde los ltimos sirven de


alimento a los primeros. Si construi
mos la ecuacin diferencial para cada
clase, se obtiene el sistema de ecua
ciones

^ = / (*i Xn)'

* = 1 , 2 , . . . , n.

Estudiemos con mayor detenim iento el llam ado m odelo "depreda


d o r -p r e s a " para dos especies de peces. Este m odelo fue estudiado
por primera vez por Voltrra para explicar las oscilaciones en la
aparicin de diferentes tipos de peces en el M ar Adritico, las cuales
mostraban un mismo perodo, pero diferentes fases.

Denotemos con x e l nm ero de depredadores y con y la cantidad de


presas. El nm ero de depredadores crecer m ientras haya suficiente
cantidad de alimento, o sea, de peces pequeos, pero al fin y al
cabo llegar un m om ento cuando com ience a escasear al alimento,
y el nm ero de peces grandes comenzar a disminuir. En este caso,
el nm ero de peces pequeos d e nuevo crecer, crendose as las
condiciones para que el nm ero de peces grandes vuelva a aumentar,
y el ciclo se repetir de nuevo. He aqu el m odelo construido por
Volterra:

dx
= - a i + bxy, (34)
dt

<
^ = c y - dxy, (35)

donde a , b, c, d son constantes positivas.

37

www.FreeLibros.me
Capitulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

En la ecuacin (34) (para los peces grandes), el sum ando b xy


expresa la dependencia del aum ento d e la poblacin de peces
grandes respecto al tamao de la poblacin de peces pequeos.
El sumando - d x y de la ecuacin (35) expresa la reduccin del
nm ero d e peces pequeos en funcin del nmero de peces grandes.

Sim plifiquem os el aspecto de las ecuaciones (34) y (35) introduciendo


las siguientes variables adimensionales:

d b a
ti(r ) = -x , v (t) = -y , t = d , a = - .
c a c

C on estas notaciones las ecuaciones diferenciales (34) y (35) se


convierten en

u= qu { v - 1), v = v (l - t), (36)

donde a > 0, y la tilde indica la derivada respecto a r .

Supongam os que en un instante determ inado r = r0 se conoce el


nm ero de ejem plares de ambas especies, es decir,

u (r0) = u0, V(T0) = v0. (37)

En el futuro nos interesarn solam ente las soluciones positivas. Para


revelar la relacin entre u y t) dividam os la primera ecuacin del
sistem a (36) por la segunda e integremos la ecuacin diferencial
obtenida. El resultado es

av + u - ln v t = a t 0 + t 0 - l n t u 0 = H,

www.FreeLibros.me
8. M odelos diferenciales en ecologa

donde H es una constan te determ inada p o r las cond iciones inicia


les (37) y e l parm etro a .

En la figura 7 se m uestran los grficos d e ti co m o funcin d e v


para d iferentes valores de H . O bsrvese que las cu rv as en e l plano
(u, v ) son cerradas. Supongam os ahora
que a los valores iniciales ti0 y v0 les
corresponde el punto A en la trayecto
ria para e l valor H = i f 3. P uesto que
u0 > 1 y v0 < 1, la prim era ecu acin del
sistem a (36) m uestra que inicialm ente la
variable u d ecrece. Un hecho anlogo
tiene lugar para la variable t. Luego,
cuando la variable ti se h ace igual a la F ig.7
unidad, v' = 0 , y d espus en e l trans
curso d e un tiem po prolongado r la variable v crece. Y viceversa,
cuando v = 1, u ' = 0 y la variable u com ienza a crecer. D e esta
m anera, tanto la variable u co m o la variable v d escriben trayectorias
cerradas, lo que significa q u e las soluciones son funciones peridi
cas respecto al tiem po. A dem s, los puntos d e m xim o d e u y v
no coinciden, e s decir, las oscilaciones d e las poblaciones d e peces

F ig .8

www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C onstruccin y solucin d e m odelos diferenciales

g ra n d es y p ece s p e q u e o s tie n e n fases d iferen tes. La fig u ra 8 m uestra


u n g r fico tp ic o d e la d ep en d en cia d e ti y v resp ecto ai tiem p o r
(en e l c a so v0 > 1 , u 0 < 1).

A m o d o d e co n clu si n , su b ra y em o s q u e e l estu d io d e co m u n id ad es
c o n in terre la cio n es m s co m p lejas co n d u ce a resu ltad os p rctico s
m s in teresa n tes. A s, p o r ejem p lo , si d o s p o b lacio n es co m p iten
p o r u n a m ism a fu e n te d e a lim en taci n (una tercera p o blacin ), se
p u e d e m o stra r q u e u n a d e la s e sp e cie s tien d e a e x tin g u irse. B ajo esta s
c o n d icio n e s e s cla ro q u e si la p o b laci n q u e se extin g u e e s la fu en te de
a lim en ta ci n , e n to n ce s la s o tra s d o s esp e cie s co rrern la m ism a su erte.

9. U n p ro b lem a de la teora
m atem tica de epid em ias

A n a lice m o s u n m o d e lo d iferen cial d e la teora d e ep id e m ias. Su


p o n g a m o s q u e en cie rta p o b laci n d e ta m a o N se d istin g u en tres
g ru p o s: e l p rim e r g ru p o est fo rm ad o p o r lo s in d iv id u o s san os, p ero
su sce p tib le s d e a d q u irir cierta en ferm ed ad co n tag io sa. S e a S {t) el
n m e ro d e tales in d iv id u o s en e l in stan te t . El seg u n d o g ru p o lo co n
fo rm a n lo s in d iv id u o s in fectad o s, o sea, a q u llo s in d iv id u o s q u e estn
en ferm o s y so n fu en te d e p ro p a g a ci n d e la en ferm ed ad . D en otem os
co n I ( t ) e l n m e ro d e ta les in d iv id u o s e n e l in stan te t. Finalm en te,
el te rce r g ru p o lo co n stitu y en lo s in d iv id u o s sa n o s q u e tien en inm u
nid ad co n tra la e n fe rm ed a d d ad a. U tilicem o s e l sm b o lo R {t) para
re p re sen ta r su n m ero en e l in stan te t. D e tal m anera,

S (t) + I ( t ) + R (t) = N . (38)


www.FreeLibros.me
9. Un pro b le m a d e la teora m atem tica d e epidem ias

H a g a m o s v a ria s su p o sic io n e s q u e, si b ien sim p lifica n la situ aci n


rea l, e n m u ch os ca so s reflejan la esen cia d e lo s aco n tecim ien to s.
A su m a m o s, p o r ejem p lo , q u e c u a n d o e l n m ero d e in d iv id u o s
in fectad o s e x c e d e cierto n m ero fijo / *, la v e lo cid a d d e v a ria ci n del
n m ero d e in d iv id u o s su sce p tib le s a la e n ferm ed a d en e l in sta n te t
e s p ro p orcion al a su n m ero e n e l in stan te t . V am os a co n sid e ra r q u e
la velocid ad d e v a ria ci n d el n m ero d e in d iv id u o s in fecta d o s, pero
co n v a lecien tes, e s p ro p o rcio n al al n m e ro d e in d iv id u o s in fectad o s.
En relacin co n la p rim era su p o sici n , co n sid e re m o s q u e c u a n d o el
n m e ro d e in d iv id u o s in fe cta d o s e s I ( t ) > / , sto s so n ca p a c e s de
c o n ta g ia r a lo s in d iv id u o s p ro p e n so s a la e n ferm ed a d . L o ltim o
sig n ifica q u e a ce p ta m o s e l h e ch o d e u n p o sib le a isla m ie n to (h asta
cie rto m o m en to ) d e lo s in d iv id u o s c o n ta g ia d o s (m e d ia n te cu aren ten a
o m a n ten in d o lo s lejo s d e lo s in d iv id u o s p ro p en so s al co n ta g io ). C on
e sta s restriccio n es lle g a m o s a la ecu a ci n d iferen cial

d s = ( - a s si m > r ,
dt \ o si m ^ r .

A hora, p u esto q u e ca d a in d iv id u o su sce p tib le d e co n ta g io , e l c u a l al


fin y a l c a b o co n tra e la in fecci n , s e co n v ie rte e n ag e n te transm iso r
d e la en fe rm e d a d , e n to n ces la v elo cid ad d e v a ria ci n d e l n m e ro d e
in d iv id u o s in fe cta d o s e s la d iferen cia en la u n id ad d e tiem p o en tre
lo s in d iv id u o s q u e h a n ca d o en ferm o s p o r p rim e ra v e z y lo s q u e
e st n e n recuperacin:

d = ( Qs - p i si i(t) > r ,
dt \ -p i si m ^ r .

L as co n sta n tes d e p ro p o rcio n alid ad a y 0 s e d en o m in an co eficien te


d e m orbilid a d y coeficien te d e co n v a lecen cia , resp ectiv am en te.

4,

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

F in alm en te, la v elocid ad d e v ariacin d el n m ero d e ind ivid uos


co n v a le cien te s se da m ed ian te la ecu acin

Para q u e las so lu cio n es d e las ecu acio n es co rresp on d ientes sean


n icas, h ace falta p refijar las co n d icio n es iniciales. P or com odidad ,
su p on g am o s q u e en e l in stan te t = 0 en la poblacin n o hay indivi
d u o s in m u n es a la en ferm ed ad , e s d ecir, R ( 0 ) = 0 , y qu e inicialm ente
e l n m ero d e in d iv id u o s infectados e s igual a /(O). Su pon gam os
a d em s q u e lo s co eficien tes d e m orbilid ad y de convalecen cia son
ig u ales, o sea , o = p (le p ropon em os al lector analizar el caso cu an d o
esto s co eficien tes n o so n iguales). D ebem os exam in ar d o s casos.

C a so 1. El n m e ro 1(0) ^ V . En este caso, co n e l au m en to del


dS
tiem p o la in feccin n o se propaga, ya q u e * = 0 y, p o r consiguiente,
dt
co n form e a la ecu a ci n (38) y a la co n d ici n inicial R ( 0 ) = 0 , para
to d o t e s vlida la igualdad

S (t) = 5 ( 0 ) = N - 1(0).

U na situ a ci n sim ila r se presenta cu and o una cantid ad su ficien tem en


te g ran d e de in d iv id u o s in fectad o s se so m ete a cu arenten a. E ntonces
d e la e cu a ci n (40) tom a la form a

D e aqu

/ ) = / ( 0 ) e - '.

42

www.FreeLibros.me
9. Un problem a d e la teora m atem tica d e epidem ias

Por tanto,

w ) = n - 5 (o - m = m ( i - e _ a f ).

En la figura 9 se m uestra c m o cam bia e l n m ero d e in d iv id u o s en


ca d a u n o d e lo s tres g ru p o s resp ecto al tiem p o t .

C a s o 2. E l n m e ro 7 (0 ) > 7 . En esta s co n d icio n es, d e b e existir


un intervalo de tiem po 0 ^ t < T d o n d e e s vlid a la d esiguald ad
7 (0 > I\ y a qu e, d e acu erd o co n e l sen tid o d el p ro blem a, la
funcin I d eb e se r una fun cin co n tin u a d e t. D e a q u se infiere
q u e p ara tod o t del intervalo [ 0 ,T ) la en ferm ed ad ser ad qu irid a
po r tod os lo s in d iv id u o s su scep tibles d e co n tag io . E n ton ces d e la
ecu acin (39) se d ed u ce que

5 ( f ) = 5(0 )e~ *

para 0 < t < T .

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

S u stitu y en d o el v alor d e S () d e la ltim a igualdad en la ecu acin (40),


llegam os a la e cu a ci n diferencial

~ + a l = a S (0 )e~ a l. (41)
dt

M u ltip licand o a m b o s m iem bros de la ecu acin (41) po r e at resulta

l ( / e" ) = a S ( 0 ),

de d ond e

I e at = q 5 ( 0 ) + C

y, con sig u ien tem en te, el conjun to de tod as las so lu cion es d e la


ecu acin (41) qu ed a d eterm in ad o p o r la frm ula

/(<) = C e~ " + a S ( 0 ) te ~ n'. (42)

H acien d o t = 0 en (42) o b ten em os C = /(O), y la ecu acin (42) toma


la form a

I ( t ) = (1(0) + a S (0 )t) e ~ ' (43)

para 0 ^ t < T .

D ed iqu m o n os ahora a la b sq u ed a d e un valor co ncreto d e T y del


instan te tmtx cu a n d o e l n m ero d e ind ivid uos infectados alcanza su
v a lo r m xim o.

La resp u esta a la prim era pregu nta e s im portante, p orqu e en el


in sta n te T cesa e l co n ta g io d e lo s ind ivid uos p ropen sos a en ferm arse.

44'
www.FreeLibros.me
9. Un problem a d e la teora matem tica de epidemias

D e lo anterior se d ed u ce q u e para t = T , el seg u n d o m iem b ro de la


ecu acin (43) tom a el valor V , e s decir,

/* = (/(O) + a S { 0 ) T ) e ~ oT . (44)

Pero

S (T ) = lim S (t) = 5 (o o )
t oo

es el nm ero d e individuos su scep tibles d e co n tag io q u e n o ad qu ieren


la enferm ed ad , y para lo s cu ales se cum ple

5 ( T ) = 5 (o o ) = S ( 0 ) e o 7 .

D e a q u resulta

En esta igualdad se v e q u e si ind icam o s un v a lo r exp lcito d e 5 (o o ),


en tonces con la ecu acin (45) podrem os p red ecir e l instan te en que
se d etien e la epidem ia. Su stitu y en d o T d e la exp resin (45) en la
ecu acin (44), obtenem os la igualdad

o bien

r no) 5 (0 )
: - = -T77T + ln ;
5 (o o ) 5 (0 ) 5 (o o )'

m
www.FreeLibros.me
C apitulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

q u e p u ed e escrib irse en la form a

r + ln 5 ( o o ) = ^ + ln S (0 ) . (46)
5 (o o ) S ( 0)

P or cu an to /* y tod os los trm in os en e l seg u n d o m iem bro d e la


e cu a ci n (46) son co n ocid os, a partir d e ella podem os d eterm inar sin
d ificultad 5 (o o ).

Para resp on d er a la seg u nd a pregu nta, partiend o d e la ecu acin (43)


llegam os a la igualdad

^ = (o S (0 ) - a / ( 0 ) - a 2S (0 ))e ~ ' = 0.

D e aqu hallam os el tiem po al cab o del cu al I alcanza su valor


m xim o:

V S (0 )J

Si su stitu im os e l valor d e esta igualdad en la ecu acin (43),


obtenem os

Esta exp resin m uestra, en particular, q u e en el instante max el


n m ero d e ind iv id uos su sceptibles de en ferm arse coincide con el
n m ero de in d iv id u o s infectados.

Para t > T , lo s ind ivid uos su scep tibles d e contagio n o ad quieren la


infeccin, p o r lo que

m = / e - |,- T).

www.FreeLibros.me
10. Curva d e l perro (curva d e persecucin)

En la figura 10 se ilustran las variaciones d e los tres gru pos respecto al


tiempo.

10. Curva del perro


(curva de persecucin)
El siguiente ejem plo m uestra c m o utilizar las ecuaciones diferenciales
para elegir una estrategia correcta en un problem a de bsqueda.

Supongam os que un torpedero persigue un subm arino en la bruma.


En cierto instante la brum a se disipa y e l subm arino qu ed a al
descubierto sobre la superficie d el agua, a u n a distancia d e 3 m illas
del torpedero. Conociendo que la velocidad del torpedero e s dos
veces superior a la del subm arino y que este ltim o se sum ergi
inm ediatam ente despus de se r d escubierto y parti a tod a velocidad
siguiendo un cu rso rectilneo en direccin d esconocid a, determ inar

47
www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C onstruccin y solucin de m odelos diferenciales

la tra y ecto ria (cu rv a d e p ersecu ci n ) q u e d e b e seg u ir e l torp ed ero


p a ra p a sa r e x a cta m e n te p o r arrib a d el su bm arin o .

In tro d u z ca m o s u n siste m a d e co o rd e n a d a s p o lares r , 0 d e tal m anera


q u e e l p o lo O co in cid a co n e l p u n to d o n d e s e en co n trab a el su b
m a rin o en e l in stan te en q u e fue
d escu b ierto , y q u e e l e je p o lar r
p a se p o r e l p u n to d o n d e se hallaba
e l torp ed ero e n e s e m ism o instan te
(fig. 11). L o s razo n am ien to s p o ste
rio re s se b asan e n la s co n sid era
cio n e s sig u ien tes. L o p rim ero que
d e b e h a c e r e l to rp ed ero e s situarse
F ig . 11
a la m ism a d istan cia d el p o lo O
q u e e l su b m arin o ; d esp u s el tor
p e d e ro se d e b e m o v e r a lred ed o r d el p o lo O sig u ien d o u n a tray ectoria
ta l q u e a m b o s e stn to d o el tiem p o a la m ism a d istan cia d el p u n to O .
S lo a s, m o v i n d o s e a lre d e d o r d e l p o lo O , e l torp ed ero p asar p o r
e n cim a d el su b m a rin o . P or tan to, al p rin cip io e l torp ed ero se d eb e
d e sp la z a r e n ln e a recta h asta q u e d a r situ a d o a la m ism a d istan cia x
d el p o lo O q u e e l su b m a rin o . La d istan cia x p u ed e h alla rse co n
a lg u n a d e las ecu a cio n es

3 -x 3 + x
2v ' 2v '

d o n d e t; e s la v elo cid ad del su b m arin o , y 2v e s la velocid ad


d el to rp ed ero . R eso lv ien d o la s ltim as ecu a cio n e s h allam o s q u e la
d ista n cia x p u e d e se r ig u al a u n a o tres m illas.

S i d u ra n te e s te d esp la z a m ien to rectiln eo e l torp ed ero y e l su bm arino


n o se " e n c o n tr a ro n ", e n lo su ce siv o e l to rp ed ero d e b e m overse


www.FreeLibros.me
10. Curva d e l p e rro (curva d e persecucin)

alred ed o r d el p o lo O (en e l sen tid o d el m ovim ien to d e la s ag u jas


del reloj o en sen tid o contrario), alejnd ose d e ste a la velocid ad v
(velocidad radial) del su bm arino. D escom pon gam os la velocid ad 2v
del torp ed ero en su s co m p o n en tes rad ial vr y tan g en cial vT (fig. 11).

La com ponen te radial e s la velocid ad a la q u e e l torp ed ero se aleja


del p o lo O , e s decir,

dr

La com ponen te tangen cial e s la velocid ad lin eal d e ro taci n del


torpedero alred ed or d el polo. C o m o se sab e, esta velocid ad es
de , ,
igual a l p ro d u cto d e la velocid ad ang u lar p o r el rad io r :

d6
vT=r7f
C o m o vr = v , entonces

vT = s / ( 2 v )2 - v 2 = V 3 v.

A s, el problem a inicial se red uce a resolver el sistem a d e dos


ecu aciones diferenciales

dr d6 r
7 ^ T7 ^ v-

Elim inando la variab le t , este sistem a se red u ce a la ecu acin

dr _ d0_
V ~ y/3'

BB
www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

q u e tien e por solucin

d o n d e C e s una constan te arbitraria.

P uesto q u e el torpedero com ienza a m overse alred edor del polo O


d esd e e l eje polar r a una distancia d e x m illas del punto O ( r = 1
para 9 = 0 y r = 3 para 9 = - i r ) , concluim os que en el prim er
caso C = 1 y e n e l seg u n d o C = 3 e * /v/\ Dicho con otras palabras,
para cu m p lir su tarea e l torp ed ero se d ebe m over d o s o seis m illas
en lnea recta hacia el lugar d ond e fue d escubierto el su bm arino y
d esp u s nav egar p o r alguna de las espirales

r = e " '* 6 r = 3e(,+"'-/S.

11. M odelos de operaciones


militares
E n los tiem pos de la Prim era G uerra M undial, el ingeniero y m ate
m tico ing ls F. W. Lanchester constru y varios m odelos m atem ticos
d e op eracion es m ilitares areas. M s tarde esto s m odelos se genera
lizaron y exten dieron a los caso s d e op eracion es m ilitares d e tropas
regulares, agru paciones g u errilleras y operaciones com bin ad as de
am bos tipos. Exam inem os lo s tres m odelos.

Su p on g am o s que en un conflicto arm ad o participan d o s partes con


trincantes x e y . D enotem os con x ( t ) e y ( t) , respectivam ente, las
fu erzas n u m ricas d e las partes en el instante t (el tiem po t se m ide
en das, com en zand o p o r el p rim er d a de op eraciones). L as variables

m
www.FreeLibros.me
11. Modelos de operaciones militares

x{t) e y(t) d esem pearn un papel d ecisivo en la constru ccin d e los


m odelos m encionados, pu es en la prctica e s m uy d ifcil d efin ir cri
terios de com paracin de las partes qu e, ad em s, co n sid eren el grado
de preparacin m ilitar y de pertrecham iento, e l nivel y la experiencia
del personal de m ando, e l estad o m oral, y m uchos otros factores.

Supongam os tam bin que x{t) e y(t) v aran contin uam en te y, ms


an, que son d erivables respecto al tiem po. Es m enester aclarar que
tales su posiciones son una sim plificacin d e la situ acin real, ya
que de hecho x ( t ) e y (t) son nm eros enteros. Al m ism o tiem po,
si la fuerza num rica d e cad a p arte es su ficien tem ente g ran d e, el
increm ento de la cantidad e n una o dos p erson as e s, d esd e el pu nto
d e vista prctico, una m agnitud infinitsim a en com p aracin co n la
fuerza num rica existente. P or eso se p u ede consid erar q u e durante
intervalos peque os d e tiem po la fuerza num rica tam bin vara en
cantidades pequeas (no enteras). P or su puesto, esto s acu erd o s no
son suficientes para d educir frm ulas que exp resen x (t) e y(t) com o
funciones de t, aunqu e s e s posible ind icar una serie de factores que
perm itan definir la velocidad de variacin del tam ao nu m rico de
las partes contrincantes. C oncretam ente, d en otem os m ediante O L R
la velocidad con la q u e la parte x su fre prd id as a cau sa d e en ferm e
dades y otros factores no vinculados directam ente co n las op eracion es
m ilitares; m ediante C L R la velocidad con la q u e la parte x su fre pr
d id as debido a lo s encuentros d irectos en el cu rso d e las operaciones
m ilitares co n la parte y ; y co n R R la velocidad co n la q u e llegan los
refuerzos de la parte x . Entonces la velocid ad d e variacin d e x{t) es

^ = - (O L R + C L R ) + R R . (47)
dt

P ara y(t) la ecu acin e s anloga. El problem a ahora consiste en indi


car las frm ulas correspondientes para las m agn itu d es O L R , C L R

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

y R R , y lu eg o investigar las ecuaciones diferenciales construidas. Las


dedu cciones que se infieren del anlisis perm itirn responder a la
pregunta acerca del posible vencedor.

En ad elante, usarem os las notaciones siguientes: a, b , c , d , g y h son


constantes n o negativas q u e caracterizan el g rad o de influencia de
d iferen tes factores en las bajas de am bas partes x e y ; P {t) y Q(t)
son trm inos que expresan la posibilidad d e refuerzos para las
tropas x e y en el transcurso del da; x 0 e y0 son las fuerzas
num ricas de x e y antes d e com enzar las operaciones militares.
E scribam os los tres m o d elo s3 construidos p o r Lanchester. El prim er
m od elo se refiere a la descripcin d e operaciones m ilitares entre
trop as regulares, y su forma es

dxlt)
= - a x ( t ) - b y ( t ) + P (t)>
dt
dy(t)
= - c x ( t ) - dy(t) + Q(t).
dt

Este sistem a se denom inar sistem a diferencial tipo (A).

El segu nd o m odelo

dx(t)
= - a x ( t ) - gx{t)y{t) + P{t),
dt
dy(t)
= -d y (t ) - hx(t)y(t) 4- Q(t)
dt

En el artculo de Coleman C.S. "Combat models" (Diferential equations models,


New York. 1983. P. 109-131) se citan ejemplos concretos de operaciones militares y se
muestra su grado de concordancia con los modelos diferenciales examinados.

52

www.FreeLibros.me
11. M odelos d e op e ra cio n e s m ilitares

d escrib e o p era cio n e s m ilitares e n tre g ru p o s g u e rrille ro s. L lev m o slo


sistem a d iferen cia l tipo (B ). F in alm en te, e l te rce r m od elo

= - a x { t ) - g x (t)y {t) + P (t),


dt

^ = - c x ( t ) - d y ( t ) + Q (t),

llam ad o sistem a d iferen cia l tip o (C ), d escrib e o p era cio n es m ilitares


m ixtas, en las cu a le s tom an p arte tan to trop as reg u lares c o m o g ru p o s
guerrilleros.

C ad a ecu a ci n d iferen cial d e lo s m o d elo s q u e a ca b a m o s d e p la n tea r


rep resen ta la velocid ad d e variaci n d e las fu e rz a s n u m rica s d e
las p a rtes en em ig a s co m o u n a fu n ci n d e d ife re n te s fa cto re s q u e
influ y en e n el d e sa rro llo d el co n flicto . N tese q u e esta s ecu a cio n es
tien en la estru ctu ra (47). L as b a ja s d e e fe ctiv o s n o lig a d a s d irectam en te
co n las o p era cio n e s m ilitares (d ich as b a ja s e st n d e fin id a s p o r los
trm in o s - a x ( t ) y - d y ( t ) ) p erm iten o b te n e r las v e lo cid a d e s relativ as
co n sta n tes d e p rd id a s (en au sen cia d e o p e ra cio n e s m ilitares y d e
refuerzos) a p a rtir d e las ecu acion es

1 dx
x dt

Si e n lo s m o d e lo s d e L an ch ester fig u ran so la m e n te lo s trm in o s


co rresp o n d ien tes a lo s refu erzo s y a la s p rd id a s n o relacio n ad as
co n las o p e ra cio n es m ilitares, sig n ifica q u e, e n g en era l, n o hay
co m b ates. P o r e l co n tra rio , la p resen cia d e lo s trm in o s - b y ( t ) , cx {t),
- g x (t) y (t) y - h x ( t ) y(t) sig n ifica q u e tien en lu g a r o p era cio n es
m ilitares.

53

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

C o n sid erem o s e l sistem a diferencial tip o (A). Su p on g am o s q u e cada


una d e la s p artes en fren tad as se en cuen tra en la zon a d e alcance
d e la o tra p arte y q u e e l fu eg o se d irig e s lo co n tra la fuerza viva
q u e p a rticip a d ire cta m en te en la s o p eracio n es m ilitares. Bajo estas
su p osicio n es L an ch ester p ro p on e in tro d u cir un trm in o - b y { t ) que
refleje la s p rd id a s d e u n id ad es de trop as regulares d e la p arte x
d u ra n te lo s co m b a te s. El co eficien te b ind ica la eficien cia d e las
a ccio n es m ilitares d e la p arte y . E nton ces la ecu acin

- = -6
y dt

m u estra q u e la co n sta n te b m id e la eficien cia m edia de cad a unidad


d e las fu erz a s d e co m b ate d e la parte y . A s m ism o se exp lica el
trm in o - c x { t ) . En g en eral, n o e s n ad a fcil calcu lar lo s co eficientes
d e eficien cia 6 y c . U n caso particular relativam en te sim ple se
presenta cu an d o

6= V ' c = T v' (48)

d o n d e r y, r x so n lo s coeficien tes d e p oten cia d e artillera d e las partes


y y x , resp ectiv am en te, y p y, px son las p ro bab ilid ad es d e q u e cada
d isp a ro d e las p a rte s y y x resu lte certero.

N tese q u e e n el sistem a d iferen cial tip o (A ) los trm in os co rres


p o n d ie n tes a las prd id as en co m b ate so n lineales. En cu an to a los
siste m a s tip o (B), lo s trm in os a n lo g o s y a n o son lin eales. Efec
tivam en te, su p o n g a m o s q u e una fu erza nu m rica g uerrillera x(t)
o cu p a cie rto territorio R p erm an ecien d o invisib le al en em ig o. A un
m an ten ien d o b a jo fu eg o e l territorio R , e l en em ig o n o p u ede sa b er la
eficien cia d e s u s p ro p ias op eracion es. E n este caso e s m uy p robable
q u e las b a ja s d e la g u errilla x sean proporcionales, po r un lado,

54
www.FreeLibros.me
11. M odelos d e operaciones m ilitares
fe

a su fuerza nu m rica x { t ) y, p o r o tro lad o , a la fuerza n u m rica y{t)


del en em ig o. D e esta m an era, e l trm in o co rresp o n d ien te a las bajas
d e la g u errilla x tien e la form a - g x ( t ) y ( t ) , d o n d e e l co eficien te de
eficien cia d e las o p era cio n es m ilitares d e la p arte y , h a b la n d o en
g en eral, e s m s d ifcil d e estim ar q u e e l co eficien te b d e la prim era
igualdad d e (48). Sin em b arg o , para h a lla rlo p o d em o s em p le a r el
co eficien te de potencia d e a rtillera r y, as co m o lo s razo n am ien to s
de L an ch ester d e q u e la probabilid ad d e un d isp aro certero d e la
p arte y e s d irectam en te proporcion al a la d en om in ad a efica cia terri
torial Ary de u n d isp a ro d e la p arte y e in v ersam en te p roporcion al
a l rea d el territorio R ocu p ad o p o r las fu erzas x . A q u Ary
representa e l rea q u e o cu p a un g u errillero . D e e sta m an era, las
frm ulas p ro bab ilsticas para d eterm in ar g y h son las sig u ien tes:

9 = r* v A= r' V <49>

E xam inem os co n m ayo r d etalle cad a u n o d e lo s tres m o d elo s d ife


renciales in tro d u cid os anterio rm ente.

S i s t e m a s d i f e r e n c i a l e s t i p o (A ). M o d e l o c u a d r t i c o

Su p on g am o s q u e las trop as reg u lares d e d o s fu erzas en em ig as


so stien en co m b a tes en una situ aci n sim p lificad a, en la q u e n o hay
p rd id as no relacion ad as d irectam en te co n lo s co m b ates. S i n in g u na
d e las d o s p artes recibe refuerzos, e l m od elo m atem tico se red u ce
a l sistem a diferencial

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n stru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d iferenciales

Al d iv id ir la se g u n d a e c u a c i n p o r la p rim era , resu lta

d y _ ex
(51)
dx by

In te g ra n d o la ecu a ci n d ife re n cia l (51), o b te n e m o s

b [ y 2( t ) - y ) = c ( x 2( t ) - x 20 ). (52)

La ig u ald ad (52) e x
p lica p o r q u e l s is
tem a (50) co rresp o n d e
a u n m o d e lo cu ad rti-
co . S i s e d e n o ta co n K
la co n sta n te b y l - e x ],
e n to n ce s la ecu aci n

by2 - c x 2 = K , (53)

o b te n id a d e la ig u al
d ad (52), rep resen ta
u n a h ip rb o la (u n p a r d e re c ta s si K = 0 ) , lo q u e n o s d a la
p o sib ilid a d d e cla sific a r e l siste m a (50) d e u n a m a n era m s exacta.
C o n c re ta m e n te , lo p o d e m o s d e n o m in a r sistem a d ife ren cia l con ley
h ip erb lic a .

E n la fig u ra 12 se ilu stra n las h ip rb o la s p a ra d ife re n te s v a lo res d e K .


P o r c o n sid e ra c io n e s o b v ia s se ex am in a n ica m en te e l p rim e r cu a
d ra n te { x ^ 0 , y ^ 0 ). L as fle c h a s en la s cu rv a s in d ican la d irecci n
d e v a ria ci n d e la s fu e rz a s n u m rica s co n e l tra n scu rso d el tiem po.

www.FreeLibros.me
11. M o d e lo s d e o p e ra cio n e s m ilita re s

P ara re s p o n d e r a la p re g u n ta s o b r e q u i n v e n c e e n e l m o d e lo (50),
co n v e n g a m o s, p rim e ra m e n te , q u e la p a rte y (la p a rte x ) v e n c e si
e lla e s la p rim e ra e n d e s tru ir las fu e rz a s d e c o m b a te d e la p a r te x
(d e la p a rte y ). E n n u e s tro c a so v e n c e la p a rte y s i K > 0 , p u e s to q u e
co n fo rm e a la e c u a c i n (53) la v a ria b le y n u n c a s e a n u la , m ie n tra s q u e
le
la v a ria b le a: se h a c e ig u a l a c e r o p a ra e l v a lo r y (t) = y . P o r esto ,

p ara v en ce r, la s fu e rz a s y d e b e n tra ta r d e lo g r a r u n a s itu a c i n e n la


q u e K > 0 , e s d ecir,

by > c x l (54)

S u stitu y e n d o e n (5 4 ) la s e x p r e sio n e s (4 8 ) d e b y c, o b te n e m o s

<55>
\* 0 / T y P y

El p rim e r m ie m b ro d e la d e sig u a ld a d (5 5 ) m u e stra q u e la s v a ria c io n e s

en la re la ci n d e fu e rz a s le d a n u n a v e n ta ja c u a d r tic a " a u n a d e

las p a rte s. A s, p o r e je m p lo , un a v a ria ci n d e la re la c i n d e fu e rz a s

d e sd e = 1 h a sta = 2 le d a u n a v e n ta ja c u d ru p le a las
xo xo
fu e rz a s y . N te s e q u e la e c u a c i n (5 3 ) d e te rm in a la c o rre la c i n d e
fu e rz a s d e las p a rte s e n co n flicto , p e r o n o to m a e n c o n s id e ra c i n
ex p lc ita m e n te e l tie m p o . P ara d e d u c ir las f rm u la s q u e c o n tie n e n
ex p lc ita m e n te a l tie m p o , p ro c e d e re m o s d e la m a n e ra sig u ie n te .
D eriv em o s re sp e cto a t la p rim e ra e c u a c i n d e l siste m a (5 0 ) y
u tilice m o s la se g u n d a e c u a c i n d e E sc m is m o siste m a . A s lle g a m o s
a la e c u a c i n d iferen cia l

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin d e m o d e lo s diferen ciales

S i co m o co n d icio n e s in iciales tom am o s

dx
I(0) = 7t
a t t=0 = -** '

la so lu ci n p articu lar co rresp on d ien te d e la ecu aci n (56) es

x ( ) = i 0 c h / ? - 7 j/0 s h ^ . (57)

d o n d e (3 = Vbc, y = A n lo g am en te resulta

y () = y0 c h / 3 f - ^ sh (3t. (58)

E n la fig u ra 13 se rep resen tan lo s g rficos d e las so lu cio n es (57) y (58)


p ara K> 0 (e s d ecir, cu an d o byl > ex] cu an d o yy0 > x0).
X y

*0 V

\ x (t)
Vo

iKO
dA/
i.* / 0L

O
R g. 13

www.FreeLibros.me
11. M od e lo s d e operaciones m ilitares

En co n clu si n , p a ra q u e la p arte y ven za n o e s im p rescin d ible


q u e e l n m e ro y0 sea su p erio r al n m ero x 0 . S e req u iere s lo el
cu m p lim ien to d e la d esig u ald ad y y 0 > x.

Sistemas diferenciales tipo (B). M odelo lineal

L as ecu acio n es d in m icas q u e sim u lan la s o p era cio n es m ilitares de


d o s p artes en co n flicto , p u ed en resolverse fcilm en te si, co m o en el
caso anterio r, se ignoran las p rd id as n o relacio n ad as d irectam en te
con la s o p era cio n es m ilitares y n in g u n a d e las p a rte s recib e refuerzos.
B ajo ta le s restriccio n es e l sistem a d iferen cial tip o (B ) a d q u ie re la
apariencia

dx dv
T t = ~yxy Tt = ~ b x y (59)

D ividiendo la seg u n d a ecu aci n d el sistem a (59) p o r la p rim era,


o b ten em os la ecu acin

dy _ h
dx g'

cu ya integ racin n o s da

9 (y (t) - y ) = h (x (t ) - x 0) . (60)

La d ep en d en cia lin eal exp resad a e n (60) a clara p o r q u el sistem a no


lin eal (59) co rresp o n d e a u n m o d elo lin eal d e co m b ate. E scribam o s
la ig u ald ad (60) en la form a

gy - h x = L, (61)

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

d o n d e L = gy0 - h x 0 . D e aqu , en particular, se d ed u ce q u e si L > 0,


e l resu ltad o de las op eracion es m ilitares e s el triu n fo d e la parte y.
En cam bio, si L < 0 e l v en ced o r ser la p arte x.

En la figura 14 se ilustra la d ep en d en cia funcional lineal (61) para


d ife re n te s valores de L .

E xam in em o s co n m s d etalle la situ acin en q u e hay u n vencedor.


Su p o n g a m o s q u e v e n ce la p arte y . C o m o ya sabem os, d eb e cu m plirse
la d esig u ald ad gy0 - h x 0 > 0, e s decir,

0o > 5
*o 9 '

V alind onos d e las frm u las (49), p o d em os escribir la co n d ici n de


v icto ria d e la parte y d e la m an era siguiente:

www.FreeLibros.me
11. M odelos de operaciones m ilitares
I

D e a q u se d ed u ce q u e la estrateg ia d e las fu erzas y co n siste e n hacer

m xim a la relacin y m nim a la relacin - . D esd e un p u n to de


*0 y
vista p rctico e s m ejo r escribir la d esig u ald ad (62) en la form a

A, xo r , A' t '

pues a s se v e q u e lo s p ro d u ctos Avy 0 y A xx Q so n , en cierto sen tid o,


m agn itu d es crticas.

Sealem o s fin alm en te que u tilizan d o la igualdad (61) n o e s difcil


ob tener a partir del sistem a (59) las frm u las q u e m u estran c m o
varan las fu erzas d e am b as p artes co n el tiem po.

S i s t e m a s d i f e r e n c i a l e s t i p o (C ). M o d e l o p a r a b l i c o

En e l m od elo (C ), fu erzas gu errilleras se op on en a u n id ad es regulares.


Igual que en los m o d elo s anteriores, sim p lifiqu em o s la situ acin
asu m iendo q u e ninguna d e las p artes ob tien e refu erzos y las bajas
estn d irectam ente relacion ad as co n las op eracion es m ilitares. E n este
caso tenem os e l sistem a diferencial

dx dy
- = -g x y . - = -cx , (63)

d ond e x (t) e y(t) son la s fu erzas n u m ricas g u errilleras y del


ejrcito regular, respectiv am en te. D ivid ien d o la seg u n d a ecu aci n del
sistem a (63) p o r la prim era, llegam os la ecu aci n diferencial

www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

Integrand o en los lm ites co rrespon dientes, obtenem os

g y 2(t) = 2 cx{t) + M , (64)

d o n d e M = gy^it) - 2cx 0. Vem os pu es q u e el sistem a diferencial (63)


co rresp on d e a un m od elo parablico de d esarrollo d e las operaciones
m ilitares. Si M < 0 , vence la guerrilla, pero si M > 0 , en tonces el
ven ced o r e s la fuerza regular.

En la figura 15 se rep resentan esquem ticam ente las parbolas deter


m inadas po r la ecu acin (64) para d istintos valores d e M . La expe
rien cia m uestra q u e las tropas regulares pueden infligir una derrota

a la guerrilla slo en e l caso, cu and o la razn e s considerable-


xo
m ente su p erior a la unidad. B asnd onos en e l m odelo parablico d e
desarrollo d e las op eracion es m ilitares y tom ando e n consideracin
la cond icin M > 0, podem os inferir que la victoria d e las unidades
regulares qu ed a garantizad a co n el cum plim iento d e la desigualdad

62

www.FreeLibros.me
12. P or qu lo s relojes de p n du lo n o son exactos?

T enien d o en cu en ta b s f rm u las (48) y (49), esta d esig u ald ad tom a


la form a

(i) > 2 r , A, P , 1
r, A r , * o

12. Por qu los relo jes de pnd ulo


no son exactos?

Para resp on d er a la interrog ante form u lad a, ex am in em o s e l m od elo


idealizado d e un reloj de p n d u lo form ad o p o r u n a varilla d e lon
g itu d l y u n a p esa d e m asa m en su extrem o. La m asa d e la
varilla se co n sid era d esp reciab le en co m p araci n co n la d e la pesa
(fig. 16). Si la pesa se d esv a d e m o d o que
la v arilla form e u n n g u lo a co n la v ertical
y lu eg o se suelta, en tonces, seg n la ley de
conserv acin de la en erga,

mv
~~2~ = co s ^ * co s Q)' (65)

d ond e v e s la velocid ad d e la p esa, y g es


la a celera ci n d e la g raved ad.

Si tenem os en cu en ta n icam en te las o scilacio n es p eq u e as resp ec


to a la posicin d e eq u ilib rio, p o d em o s co n sid erar q u e la lo n g itu d 8

m
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

d el arco q u e d escrib e la pesa cu an d o se d esva en un n g u lo peque


o 0 satisface la relacin s = 10. S ien d o as,

ds dd
v = T t= l '

y d e la frm ula (65) llegam os a la ecu acin diferencial

g (co s 6 - eos a ) . ( 66)


m -
P uesto q u e 0 d ecrece co n e l au m en to de t (para valores pequeos
d e t), la ecu acin ( 66) p u ed e escribirse en la form a

d0
dt = -
2g v 'c o sfl - eo s Q

Si T e s el p erod o d e las oscilaciones d el pndulo, en tonces

i o
T l f d0
4 \ 2g J V cos0 ^ ~ cosa'

o bien

d0
(67)
- f u
2g J v eos 0 - eo s a
o

C o m o se ad v ierte en la ltim a frm ula, e l perod o d e las oscilaciones


d el p n d u lo d ep en d e del n g u lo a . E ste hecho e s la cau sa principal
p o r la q u e e l relo j d e p n d u lo n o e s exacto , p u es, en la prctica, cada
vez qu e la p esa alcanza la posicin extrem a el n g u lo e s d iferen te d e a .

m
www.FreeLibros.me
12. Por qu los relojes de pndulo no son exactos?

La frm ula (67) se puede reescribir en una form a m s sim ple.


En efecto, ya que

> 9 2 Q
eos $ 1 2 sen -, eos a = 1 - 2 sen" ,

entonces

1 o y sen - - - sen 2 - o J k 2 - sen - -

d ond e k = sen .

C am biem os ahora la variable 9 p o r la variable <p haciendo


0
sen - = k sen ip. D e la ltim a igualdad se d educe que cu and o 0

crece d esde 0 hasta a , la variable <p crece d e 0 a ; ad em s, tiene


lugar la igualdad

l 9
- eos - d9 = k e o s <p d<p,

o bien

2 j Vk 2 - sen 2 r 2 J
2 k e o s tp dtp
d9 = ---------- - = - = = = = = dtp.
cos e_ \/\ - k 2 sen 2 p

En virtud d e la ltim a expresin podem os transform ar la frm ula (68)

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. C onstruccin y solucin de m odelos diferenciales

La funcin

F ( k , V) = J d<p
\/\ - k 2 sen 2 ip
o

s e llam a integral elptica d e prim era esp ecie. L as integrales elpticas


d e segu n da esp ecie tien en la form a

En vista d e q u e las integrales elp ticas n o se pueden calcu lar por


m ed io d e fu n cio n es elem en tales, u tilizarem os otro en fo qu e, e l cual
ser co n sid era d o cu a n d o estu d iem o s lo s sistem as co n serv ativ o s en
la m ecnica. A qu s lo se alarem os q u e el p u n to d e p artid a en el
a n lisis p o ste rio r ser la ecu acin diferencial

la cu al se ob tien e d e la ecu acin (66) d eriv an d o resp ecto a t.

13. R elo j cicloidal


E n e l p ro b lem a an terio r h em o s estab lecid o que e l relo j d e pndulo
sim p le (circu lar) n o p u ede fu n cio n ar co n precisin. P or eso surge
u n a p regu nta natu ral: existe alg n otro p n d u lo cu y o tiem po de
oscilaci n n o d ep en d a d e la am p litu d ? P or p rim era vez este problem a
fu e p lantead o y resu elto en el sig lo XV II. M s ad elan te presentarem os

66

www.FreeLibros.me
13. R e lo j ciclo id a l

la so lu ci n , p e ro p o r a h o ra n o s o c u p a re m o s d e la d e d u c c i n d e
la e cu a ci n d e u n a cu rv a ex tra o rd in a ria , a la q u e G a lile o d e n o m in
ciclo id e (d e la p a la b ra g rie g a c iclo id es, q u e sig n ifica circu lar, re d o n d o ).

La cic lo id e e s u n a cu rv a p lan a q u e rep resen ta la tra y ecto ria d escrita


po r u n p u n to d e la circu n feren cia d e u n crc u lo (lla m a d o circu lo g e n e
rador) q u e ru ed a sin
d esliz a m ie n to so bre
un a recta.

Su p o n g a m o s q u e la
recta so b re la cu al
ru ed a e l crc u lo e s
el e je de a b scisa s
(fig. 17) y q u e e l ra - Fl9 - 17
d io d e l crc u lo g e n e
rad or e s ig u a l a r . A su m a m o s q u e e l p u n to q u e d e s c rib e la ciclo id e
est s itu a d o n icia lm e n te e n e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s , y q u e o cu p a
la p o sici n M c u a n d o e l crc u lo g ira e n u n n g u lo 0 . E n to n ces,
p a rtien d o d e la c o n stru cci n g e o m trica , o b te n e m o s

x = OS = O P - SP,
y = M S = C P C N ;

pero

O P = M P = re, SP = M N = rsen 0,
CP = r, C N = r e o s 0,

p o r c o n sig u ie n te , la s e c u a c io n e s p a ra m trica s d e la cic lo id e so n

x = r (0 - s e n 0), y = r ( l - e o s 0). (69)

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n stru cci n y solucin d e m odelos diferenciales

S i ex clu im o s e l p a r m etro 6 d e las ecu acio n es (69), e n to n ce s la


ecu a ci n d e la cic lo id e to m a la fo rm a sig u ien te en e l sistem a de
co o rd e n a d a s re c ta n g u la re s O x y :

x = r rceo s \/ 2r y - y2.

D el p ro ce d im ie n to d e co n stru cci n d e la cic lo id e s e d e d u ce q u e sta


d e b e e sta r fo rm a d a p o r a rco s co n g ru en tes, ca d a u n o d e lo s cu a les
co rre sp o n d e a u n a re v o lu ci n co m p leta d el crcu lo g e n e ra d o r4*. C ada
a rco se u n e c o n su v e cin o e n e l p u n to d o n d e p o seen u n a tang en te
v e rtica l co m n . E sto s p u n to s, co n o c id o s c o m o pu n tos d e retroceso
d e la cic lo id e , c o rre sp o n d e n a la s p o sicio n e s m s b a ja s del pu nto
q u e d e scrib e la ciclo id e . L as p o sicio n e s m s a lta s d e e s te p u n to se
e n cu e n tra n e n e l m ed io e n tre lo s p u n to s d e retro ceso y s e d enom inan
vrtices d e la cic lo id e ; e l se g m e n to d e recta q u e u n e cad a p a r de
p u n to s d e re tro ce so v ecin o s, y cu y a lo n g itu d e s ig u al a 2?rr, se co n o ce
c o n e l n o m b re d e b a s e d e l a r c o d e la cicloide.

L a cic lo id e tien e la s p ro p ie d a d e s sig u ien tes:

a ) e l r e a lim ita d a p o r un a r c o d e la ciclo id e y la b a s e d e Esc a r c o es


ig u a l a l trip le d e l r e a d e l circu lo g en er a d o r (teo rem a d e G alileo );
b ) la lon gitu d d e un a r c o d e la ciclo id e es ig u a l a l cu d ru p le del
d i m etro d el crcu lo g en er a d o r (teo rem a d e W ren).

El ltim o resu lta d o e s in esp era d o : in clu so p ara ca lcu la r la lon g itu d de
u n a cu rv a tan sim p le co m o la circu n feren cia , fu e n e ce sa rio in tro d u cir

41 E n e l l i b r o d e G . N . B e r m a n " C i c l o i d e s , M o s c , 1 9 8 0 ( e n r u s o ) , p o r c i t a r u n e je m p lo ,
s e p u e d e n h a lla r m a t e r ia le s m u y in te r e s a n te s s o b r e la c ic lo id e y o tr a s c u r v a s a fn e s
a e lla .

www.FreeLibros.me
13. R eloj cicloidal

e l nm ero irracional tt, que n o e s tan fcil d e calcular, m ien tras que
la longitud de un arco d e cicloid e se expresa m ed ian te un nm ero
entero d e radios (dim etros)! La cicloid e p o see tam bin m u ch as otras
p ropied ad es interesantes que tienen una im portancia esp ecial en la
fsica y e n las ap licacion es tcnicas. En particular, lo s p erfiles d e los
d ientes de alg u n os piones, la configu racin d e m u ch os tip o s de
excntricas, lev a s y otras piezas d e m quin as tien en precisam en te
form a d e cicloide.

R em itm onos a l problem a cu ya so lu cin p erm iti al cien tfico h o


land s C . H u ygens co n stru ir en 1673 u n relo j exacto . El problem a
consiste en co n stru ir en u n plano vertical una cu rv a tal q u e un
pu nto m aterial pesad o que se en cuen tra en rep oso en e l instan te
inicial t = t0 b a je po r ella hasta cierto horizon te fijo en u n tiem po
que n o d ep end e de la posicin inicial d el p u n to en d ich a cu rva.
Com o d em o str H u ygens, esta cu rv a iscron a (d el g rieg o iso igual
y chorros tiem po) o tautocrona e s la cicloide.

La solucin d e este problem a se pu ed e ob tener p ro ced ien d o d e la


m anera siguien te. Su p on g am o s q u e en el bo rd e su p erior d e u n a ta
bla co lo cad a ver
ticalm ente se la
bra una concavi
d ad alargad a en
form a d e cicloid e Fig. 18
(fig. 18). Sin tom ar
en consid eracin e l ro zam ien to d e la m adera, tratem o s d e d eterm inar
el tiem po d u ran te el cu al una bola m etlica rodar d esd e el p u n to M
hasta el pu nto m s bajo K .

Sean x 0, y 0 las co ord en ad as d e la posicin inicial d e la b o la (del


pu nto M ) y 0O, el v alor co rresp on d ien te d el parm etro. C u an d o

69
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

la b o la ru ed a d e sd e la p o sici n M h asta cierta p o sicin N {0 ), la d is


ta n cia v ertica l recorrid a e s h . E n v irtu d d e la seg u n d a ecu a ci n (69)
tenem os:

h = y - y Q = r(\ - c o s 0) - r ( l - co s B0) = r ( c o s 00 - co s 0).

S e sa b e q u e la v elo cid a d d e ca d a d e u n cu erp o es

v = y /lg h ,

d o n d e g e s la a celera ci n d e la g rav ed ad . S u stitu y en d o en esta


f rm u la la e x p resi n d e h a n te s o b ten id a, hallam os

P o r o tra p arte, co m o la v elo cid ad e s la d eriv ad a d el ca m in o reco rrid o s


resp ecto a l tie m p o T , hallam os

ds

P ara la ciclo id e , d s = 2 r s e n - d 0 . P or tan to, la ltim a ecu acin


d iferen cia l to m a la form a

2r sen - dO
dT =
y /2 g r { co s 0O - co s 6)

In te g ra n d o esta ecu a ci n d en tro d e los lm ites co rresp on d ien tes,


o b ten em o s

www.FreeLibros.me
13. R e lo j cicloidal

\/2g r ( c o s 0o - c o s 0)

En resu m en , e l tie m p o T q u e d em o ra la b o la e n ro d ar d e la
p o sicin M a la p o sici n K es

E n esta frm u la se p u ed e v er q u e e l p ero d o T n o d ep en d e d e 0 O, e s


d ecir, n o d ep en d e d e la p o sicin inicial M d e la b o la y, p o r ta n to , p o
d em o s aseg u ra r q u e d o s b o la s q u e h an co m en z a d o sim u lt n ea m en te
a ro d a r p o r la co n ca v id a d d e sd e d o s p u n to s d ife re n te s M y N,
lleg arn a l p u n to K a l m ism o tiem po.

P uesto q u e co n v en im o s d esp reciar e l ro z a m ien to , d e sp u s d e llegar


al p u n to K la bola co n tin u ar su m o v im ie n to p o r in ercia, y al cab o
del in terv a lo d e tiem p o in d icad o en la ltim a frm u la a lcan zar un
p u n to A i, situ a d o a la m ism a altu ra q u e e l p u n to A i. L u eg o la bola
realiza to d o el reco rrid o d e reg reso , c o m p le ta n d o a s e l m o v im ien to
del d en o m in a d o p n d u lo c iclo id a l c o n p ero d o d e o scila c i n

(70)

Una p ro p ied ad d istin tiv a d el p n d u lo ciclo id al e n co m p a ra ci n co n


e l p n d u lo sim p le (circu lar) co n siste e n q u e e l p ero d o d e su s
oscilacio n es n o d e p e n d e d e la am p litu d .

7'
www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C onstruccin y solucin d e m odelos diferenciales

V eam os c m o se p u ed e o b lig a r a u n p n d u lo circu lar sim p le a m overse


d e m a n e ra is cron a sin recu rrir a la co n stru cci n anterior, n i a otros
d isp o sitiv o s se m e ja n te s co n m u ch o ro zam ien to . Para lo g ra r n u estro
co m e tid o e s su ficie n te fabricar u n a plantilla (p o r ejem p lo , d e m adera)
fo rm ad a p o r d o s sem in ario s d e cicloid e
ig u a les con u n p u n to d e retro ceso com n
(fig. 19). La p la n tilla se fija v erticalm en te
y e n e l p u n to d e retro ceso O se su sp en d e
un a bola d e u n h ilo cu y a lon g itu d es
ig u al al d o b le d el d i m e tro d el crcu lo
F|9 - 19 g e n e ra d o r d e la cicloide.

S i ah o ra d e sv ia m o s la b o la d e la v ertical h asta u n p u n to a rb itra


rio M y la so lta m o s, e n to n ce s la b o la co m en zar a o scilar co n un
p e ro d o q u e n o d e p e n d e d e la e le cci n d el p u n to M . In clu so si la
am p litu d d e las o scila cio n es d ism in u y e b a jo la a cci n d e l ro zam ien to
y d e la resisten cia d el aire, el tiem p o d e o scilaci n d el pn d u lo
p e rm a n ecer in v ariab le! El m o v im ien to d e
u n p n d u lo c ircu la r q u e s e m u eve p o r un
a rco d e circu n feren cia e s ap ro xim ad am en te
is cro n o p ara a m p litu d e s p eq u e as, cu an d o
e l a rco d e circu n feren cia e s casi igual al arco
d e la ciclo id e .

A m o d o d e e je m p lo , ex am in em o s la s o scila
cio n e s p eq u e a s d e u n p n d u lo p o r un arco
d e ciclo id e A B (fig. 20 ). S i las o scilacio n es Fig. 20
so n m uy p e q u e a s, la in flu en cia d e la p lan
tilla p r ctica m e n te n o se sie n te y e l p n d u lo oscila c a si c o m o un
p n d u lo c ircu la r sim p le c o n un h ilo d e longitud 4 r . La tray ecto
ria A B d el p n d u lo ciclo id a l e s m u y sim ila r a la tray ectoria C E
d e u n p n d u lo c ircu la r co n un h ilo d e lon g itu d l = 4 r . P or eso el

72

www.FreeLibros.me
14. Problem a d e la braquistocrona

perod o d e la s oscilacio n es p eq u e as d el p n d u lo c ircu la r c o n hilo


de lon gitud / = 4 r e s casi igual al p erod o d e las o scila c io n e s d el
p n d u lo cicloidal.

S i ah o ra en la frm u la (70) h acem o s r = e l p ero d o d e las


4
oscilaciones p eq u e a s d el p n d u lo circu lar se p u ed e ex p resa r en
fun cin de la lon g itu d l d e su hilo:

Para conclu ir, d esta q u em o s q u e la ciclo id e e s la n ica cu rv a q u e se


caracteriza p o r e l h e ch o d e q u e u n p u n to m aterial p esad o q u e se
m ueva a lo larg o d e ella realizar o scila c io n e s iscron as.

14. Problem a de la b raqu istocro n a

El problem a d e la b raq u isto cro n a (d el g rie g o brach istos m s co rto ,


y chronos tiem p o), o d e la cu rv a d el d escen so m s rp id o, fue
p lantead o p o r p rim era vez po r e l m a tem tico su iz o 1. B ern o u lli en
1696 y co n sista en lo siguien te.

En u n p la n o v ertical se to m an dos
p u n tos A y D (fig. 21) n o p erten e
cientes a u n a m ism a v ertical. S e p i
d e d e te rm in a r en tre to d a s las cu rv as
q u e pasan p o r A y B aqu lla co n la
p ro p ied ad d e q u e u n p u n to m aterial

m
www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

so m etid o a la a cci n d e la fuerza d e graved ad em p lee e l m enor


tiem p o posible e n ro d ar d esd e e l p u n to A hasta e l p u n to B .

L o s m ejores m atem tico s d e d istin tas p o cas intentaron resolver este


pro blem a, y fue resu elto tanto p o r e l p ropio I. B em o u lli co m o po r
G . W. L eib niz, I. N ew to n , G . L'H ospital y J. B em ou lli. Su fam a se d ebe
p rin cip alm en te a qu e, ad em s de la im portancia d e su so lu cin d esd e
el p u n to d e vista d e las cie n c ia s natu rales, sirvi d e inspiracin para
la cre aci n de u n ca m p o co m p letam en te n u ev o d e la s m atem ticas,
el clcu lo d e variacion es o clcu lo variacion al.

L a so lu cin d el p roblem a de la braqu istocrona se p u ede asociar con


la so lu cin d e otro p roblem a q u e su rg e en la p tica. En la figura 22 se
rep resen ta esq u em ticam en te u n ray o d e lu z q u e p arte del pu nto A
e incid e e n e l p u n to P co n una velocid ad v , , y lu eg o atraviesa
un m ed io m s d en so d esd e e l p u n to P h asta e l p u n to B co n una
velocid ad m eno r v2. El tiem po total T q u e necesita e l ray o de luz
p ara lle g a r d esd e e l p u n to A h asta e l pu nto B se halla d e la igualdad

Si su p on em o s q u e el ray o d e luz re
co rre e l cam in o in d icad o en el m enor
tiem po p o sib le T , en tonces

F ig . 2 2

P or co nsig u ien te,

c - x
v, V a1 + x 2 v2y /ti2 + ( c - x )2'

m
www.FreeLibros.me
14. Problem a d e la braquistocrona

o bien
sen a , _ se n a ,
V] ~ v2

La ltim a igualdad exp resa la co nocid a ley d e refracci n d e Sn ell,


cuya form a inicial obtenida exp erim en talm en te e s

sen a ,
= a,
sen a 2

d ond e a = const.

La suposicin acerca d e q u e e l ray o d e lu z p a sa d el p u n to A al


pu nto B e n un tiem po m nim o se co n o c e co m o p rin cip io d e Fennat
d e l tiem po m nim o. La im portancia d e este p rin cip io rad ica n o s lo
e n q u e proporciona un fu n d am ento racio n al para d ed u cir la ley
d e Sn ell, sin o tam bin en q u e, en
particular, se p u ede em p lear para
hallar la trayectoria (en g en eral, no
rectilnea) de un ray o d e luz que
atraviesa un m ed io d e d ensidad
variable.

Veam os, p o r ejem p lo , e l m ed io es- pg 23


tratificado rep resen tad o en la fi
gura 23. E n ca d a estrato p o r sep arad o , la velocid ad d e la lu z es
constan te, y d ecrece al p asar d e una cap a su p erior a la su by acen te.
A l pasar d e una ca p a a otra, el ray o in cid en te se refracta, tend iend o
cada vez m s a la d ireccin vertical. A p licand o la ley d e S n ell a las
fronteras en tre las capas, obtenem os

sen a, sen a, sen a3 sen a4


v, v2 " t>3

75
www.FreeLibros.me
C apitulo 1. Construccin y solucin d e modelos diferenciales

A hora su pongam os que los esp esores de las cap as d ism inu yen ilim i
tadam ente y que el nm ero d e cap as crece ilim itadam ente. Entonces
e n lm ite la velocidad d e la luz d ecrece con
tinuam ente, por lo que podem os escribir
(fig-24)

sen q
= a, (71)

d ond e a = co n st. U na situacin sem ejante


se observa (con las salved ades debidas)
en e l caso d e un rayo de luz solar que
incide sobre la Tierra: la velocidad del
ray o d ism inuye a m edida q u e aum enta la
densidad de la atm sfera.

R egresando a l problem a d e la braquistocrona, introduzcam os un


sistem a de coord enad as en un plano vertical (fig. 25) e im aginem os
q u e una bola e s cap az de eleg ir (com o A
u n ray o d e luz) una trayectoria d e
d escen so d esd e el pu nto A hasta el
pu nto D de tal m anera q u e el tiem po
d e d escen so sea m nim o. Entonces,
co m o se infiere de los razonam ientos
anteriores, e s vlida la frm ula (71).

Partiendo d e la ley d e conservacin


F ig . 25
d e la en erg a, concluim os q u e la ve
locidad alcanzad a p o r la bola en un
nivel prefijado, d ep end e s lo d e la prdida de energa potencial al
alcanzar este nivel y n o d ep end e de la form a d e la trayectoria de
m ovim iento. E sto significa q u e v = > flg y .

www.FreeLibros.me
14. Problema de la braquistocrona

Por otro lado, las construcciones geom tricas m uestran que

1 1 1
sen q = eos (3 =
sec/J y/\ + tg 2 p v7' +(V')2

Sustituyendo en (71) las expresiones halladas de sen a y v, obtenem os

J/[l + (y ')2] = C . (72)

La ecu acin (72) es la ecu acin diferencial de la braquistocrona.


M ostrem os ahora que la nica cu rva braquistocrona e s la cicloide.
Efectivam ente, separando variables en la ecu acin (72) (recordem os
dy
que y = ), llegam os a la ecu acin de variables separadas
di

dx = ( - ? - ) ' dy.

Introduzcam os una nueva variable <p m ediante el cam bio d e variable

1 /2
\
1 = t g>-
C -y

Entonces

y = C sen 2 y , d y = 2 C sen <p eos y? d<p,


dx = tg <p d y = 2 C sen 2 ipdip = C (1 - eos 2 <p) dy?.

La integracin de la ltim a ecu acin conduce a la solucin

*= y (2 y ? - s e n 2 y > ) + C ,,

77
www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

dond e, en virtud de las condiciones iniciales, x = y = 0 para y? = 0


y C , = 0.

A s,
C
* = ~(2<p - sen 2<p),

y = C sen
2 = C
{1 - eos 2<p).

C
H acien do = r , 2ip = 0, llegam os a las ecuaciones param tricas

estndares (69) d e la cicloide. La cicloide e s una curva asom brosa:


n o s lo e s iscrona, sino, tam bin, braquistocrona!

15. M edia aritmtica,


m edia geomtrica
y ecuaciones diferenciales
E studiem os un problem a curioso, resuelto por prim era vez po r el
cientfico alem n C . F. G auss.

Sean m 0 y nQ d o s nm eros positivos arbitrarios (m 0 > n 0). Escriba


m o s la m edia aritm tica m , y la m edia geom trica n , d e m 0 y n0 :

m0 + tIq------------ ------
m, - , j \ /m 0n 0.

E scribam os ahora las m edias aritm tica v geom trica d e m , y n ,:

www.FreeLibros.me
15. Media aritmtica, media geomtrica y ecuaciones diferenciales

C ontinuando este proceso obtenem os dos su cesiones num ri-


cas j m t , { n fc} (k = 0, 1, 2, . . . ) convergentes, com o se dem uestra
fcilm ente. Surge la pregunta siguiente: a qu e s igual la diferencia
entre los lm ites d e estas sucesiones?

Expongam os una solucin elegante de este problem a, perteneciente


al m atem tico alem n C . W. Borchardt y q u e est relacionada con la
construccin de una ecu acin diferencial d e segu nd o orden. Sea a
la diferencia buscada. No e s difcil concluir q u e a d ep end e de
m 0 e y0. Sim blicam ente dicha dependencia se expresa escribiendo
a = / (m 0, n 0), donde / e s cierta funcin. P or la form a en que
definim os el nm ero a vem os que tam bin a = / ( r a ^ n ,) . A hora, si
m ultiplicam os m 0 y n 0 por un m ism o nm ero k , en tonces cada uno
de los nm eros m ,, n , , m 2, n 2, . . . , incluido a , tam bin tend rn com o
factor a l nm ero fc. E sto significa que a e s una funcin hom ognea
de prim er grado respecto a m Q y n 0; p o r consiguiente,

1
y denotando 7 con y>

(73)
m, 1+ x

Ya que i , est relacionado co n x p o r m edio de la ecuacin

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d iferenciales

e n to n ce s

dx _ 1- x _ ( x , - x * ) ( l + x )z
dx ( l + x ) 2v/5 2 ( x - x 3)

D e riv a n d o la e c u a c i n (73) re sp e cto a x lle g a m o s a q u e

dy _ 2 2 dyx dxx
dx (1 + x )2^1 1 + x d x , dx

dx.
S u stitu y e n d o a q u la d e riv a d a p o r su v a lo r d e la ig u ald ad ( * )

y sim p lific a n d o e l d e n o m in a d o r x - x 3, o b ten em o s

D e riv a n d o a m b o s m ie m b ro s d e esta ig u ald ad re sp e cto a x , h a llam o s

(i

D e s p u s d e a lg u n a s tra n sfo rm a cio n e s a lg e b ra ica s la ltim a ecu a ci n


to m a la fo rm a

S i e n la e c u a c i n re c i n o b te n id a su stitu im o s x p o r x , , e n to n ce s x ,
p a sa a se r x 2 . S i lu e g o su stitu im o s x , p o r x 2, e n to n ce s x 2 p asa

80

www.FreeLibros.me
15. Media aritmtica, media geomtrica y ecuaciones diferenciales

a ser x 3, etctera. Por esto, haciendo

llegam os a la igualdad

y ]~ x ^ ~ *^2 1~ xn ./ \
W (1 + X )/X (1 + X jy /z ; (1 + X2)y/X ' " (1 + X jy /3 % {yn +l ) '

Si ahora hacem os que n tienda a oo , en tonces 1 - x n tender a 0


y obtendrem os que

o * (y) = 0.

Esta igualdad significa q u e y satisface la ecu acin diferencial

( * - x 3) ^ + ( 1 _ 3i j ) - x s = . (74)

Teniendo presente que

= / K n , ) = ^ .

podem os hallar e l valor d el nm ero a . En efecto, co m o y d ebe ser


una solucin constan te de la ecu acin (74), su nico valor posible
e s y = 0 . D e esta m anera, la d iferencia de los lm ites de las sucesiones
{ m fc} Y { n * } e s a o.

A dem s de q u e nos perm iti resolver e l problem a inicial, la ecu acin


diferencial (74) representa gran inters por su relacin directa con la
solucin del problem a del perod o de las oscilaciones pequeas del
pndulo circular.

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. Construccin y solucin de m odelos diferenciales

C o m o h e m o s visto, e l p erod o d e la s oscilacio n es p eq u e as del


p n d u lo circu la r se halla p o r m ed io d e la frm ula

donde
x /2
dip

te )- y /\ - k 2 se n 2 ip

P u es b ie n , resu lta q u e si 0 ^ k < 1 , en to n ces

x/2
f dV [ y l ! -3i -5i . . . ( 2 - l ) J
J \/l - k2sen2 ip
o
2L 2* - 4* - 6* . . . (2 n)- J'

donde

E00 l 2 O
3 2 5D2 . . . ( 2n - l )2 2n
X
^ " 72
2 2 4 2 62 . . . (2 n )2

e s la so lu c i n d e la ecu aci n d iferen cial (74).

16. V u elo parablico

U n cu erp o e s la n zad o c o n u n a velocid ad in icial vQ fo rm an d o un


n g u lo a co n e l h o rizo n te. D esp recian d o e l ro zam ien to d el aire,
d e d u cir la e cu a ci n d e m o v im ien to d el cu erpo.

www.FreeLibros.me
16. Vuelo parablico

Elijam os lo s e je s d e co or
d en a d a s co m o se ilu stra en
la figura 2 6 . S i d enotam os
la m asa del cu e rp o co n la
letra m , en to n ces la nica
fuerza q u e acta en tod o
F ig . 2 6
instan te so bre e l cu erp o es
su p ro p io p eso P = m g , in d ep en d ien tem en te de la p o sici n M q u e
e l cu e rp o o cu p e d u ra n te e l m ovim ien to . P o r e so , en v irtu d d e la
segund a ley d e N ew to n , las ecu acio n es d iferen ciales d e l m ov im ien to
del cu erp o en las p ro y eccion es so b re lo s e je s co o rd en a d o s x e y son

d rx <2y
= -m g .
m ^ = -

Sim p lificand o m o b ten em os

d2x
= ~8* (75)
dP " ' d t2

con las co n d icio n es iniciales

x = 0, y = 0,
dx dy para t = 0. (76)
- = tic o s a , dt
= t/n se n ct

In teg rand o la s ecu a cio n es (75) y tom an d o e n co n sid eraci n las


co n d icio n es in iciales (7 6 ), llegam os a las ecu a cio n es d el m ov im ien to
d el cu erpo:

x = (v0 eo s a ) t,

gt (77)
y = {v0 s e n a ) t - .

83
www.FreeLibros.me
Captulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

A partir d e las ecu aciones (77) se pueden sacar varias conclusiones


so bre e l m ovim ien to d el cu erp o lanzado. P or ejem p lo , es posible
resp on d er a las pregu ntas siguientes: cunto tiem po transcurre
d esd e e l instan te e n que fu e lanzad o e l cu erp o hasta q u e lleg
a tierra? a qu d istancia d el p u n to de lanzam iento ca e e l cuerpo?
cul e s la altu ra m xim a q u e alcan za? cu l e s la trayectoria del
m ovim iento?

A la prim era pregunta se p u ede responder hallando el valor d e t


para e l cu a l y = 0 . H aciendo y = 0 en la segund a ecu acin (77),
resulta

t (v 0sen a - = 0,

2v sen a
e s d ecir, bien t = 0 , bien t = --------- . El segu nd o valor d a la
8
respuesta a la p rim era pregunta.

Para resp on d er a la segund a pregu nta, calculem os e l valor de x


2v sen ct
co rresp on d ien te a l tiem po total t = ---------- d el m ovim iento.
8
Su stitu yend o e ste v alor en la prim era ecu acin de (77) obtenem os
q u e la d istancia p o r la horizontal est dada p o r la frm ula

(v0 eo s a ) ( 2v0 sen a ) _ v20 sen 2a


8 8

D e la ltim a ig u ald ad se d ed u ce, en particular, qu e e l desplazam iento


v2
horizontal m xim o se logra cuando a = 45.
S

La resp u esta a la tercera pregunta se ob tien e inm ediatam ente si


ind icam o s la cond icin para q u e y alcance e l m xim o. Com o se sabe,

84

www.FreeLibros.me
e l v a lo r m x im o d e y se a lca n z a en e l p u n to t d o n d e la d e riv a d a se
dy
an u la, e s d ecir, d o n d e = 0 . T en ien d o en c u e n ta q u e

dy
= - g t + v0 se n a ,

lleg a m o s a la ig u a ld a d g t + v0 se n a = 0, de donde

t _ o s e n a
g

S u stitu y e n d o ah o ra e l v a lo r o b te n id o d e t e n la se g u n d a ig u ald ad
de (7 7 ), h a lla m o s q u e la altu ra m xim a es

sen2 a

2*

La resp u esta a la c u a rta p reg u n ta y a se o b tu v o a rrib a. D e h e ch o ,


la tra y ecto ria d e ! m o v im ie n to e s u n a p a r b o la , p u e sto q u e las
ecu a cio n es (7 7 ) so n las e cu a cio n e s p a ra m trica s d e u n a p a r b o la . E n
co o rd e n a d a s ca rte sia n a s ten em o s

gx2 2
y = x tg a - se c a .

17. In g rav id ez o g rav ed a d cero


El e sta d o d e in g ra v id e z se p u e d e lo g ra r d e d ife re n te s m an eras,
a u n q u e ca si sie m p re se aso cia (co n scie n te o in co n scie n te m e n te ) co n
lo s co sm o n a u ta s flo ta n d o e n las ca b in a s d e la s n a v e s c sm ic a s o en
e l in terio r d e la s e sta cio n e s esp aciales.

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C onstruccin y solucin de m odelos diferenciales

C o n e l fin de a cla ra r e l sen tid o fsico d el fen m en o d e la ingravi


d ez , a n a lice m o s e l p roblem a siguien te. U na person a d e p eso P se
en cu en tra e n la cab in a de un ascen so r que se m u ev e hacia abajo
co n aceleraci n u> = a g , d ond e g e s la aceleraci n d e la gravedad
y 0 < a < 1. D eterm in ar la presin q u e ejerce la person a so bre el
fon d o d e la cabin a, as co m o la aceleraci n d el ascensor p ara la cu al
e l valor d e d ich a presin e s igual a cero.

E n e l in terio r d el ascensor, sobre la person a act an dos fuerzas


(fig. 27 ): su propio peso P y la fu erza Q de reacci n d el fondo de
la cab in a, la cu a l e s igual en m agnitu d a la presin q u e la persona
q e jerce so b re el fon d o d e la cabin a. La ecu acin diferencial
d el m ov im ien to de la person a es

d2x
m^2= p -Q <78)

P or cu an to = u = ag y m = , a partir d e la

t-r ecu a ci n (78) se d ed u ce


F i9 -27 2

Q = P - m ^ = P (1 - a ) . (79)
a l

l o m a n d o en co n sid eracin que 0 < a < 1 , conclu im os q u e Q < P .


A s pu es, la p re si n q u e ejerce la person a so bre el fon d o d e la cabina
d e u n ascen so r q u e se m u ev e hacia a b a jo es

Q = P ( 1- a ) .

E n e l e n q u e e l a scen so r su b e co n a celeraci n u = a g , donde


0 < a < 1, la p resi n d e la person a so bre el fon d o de la cabina es
Q = P (l+ a ).

www.FreeLibros.me
17. Ingravidez o g ra v e d a d c e ro

C a lc u le m o s a h o ra la a c e le ra c i n d e l a s c e n s o r p a ra la c u a l la p e rso n a
n o e je rc e n in g u n a p re si n so b re e l fo n d o d e la c a b in a . P ara e llo e s
su ficie n te h a c e r Q = 0 e n la ig u a ld a d (7 9 ). C o m o re s u lta d o o b te n e m o s
q u e ct = 1, e s d e cir, la a c e le r a c i n d e l a s c e n s o r d e b e s e r ig u a l a la
a c e le ra ci n d e la g ra v e d a d p a ra q u e Q = 0.

E n o tr a s p a la b r a s, si e l a s c e n s o r c a e lib re m e n te c o n a c e le ra c i n
ig u a l a la a c e le ra c i n g d e la g ra v e d a d , e l p a s a je r o n o h a c e p re si n a l
g u n a s o b r e e l fo n d o d e la c a b in a . P re c is a m e n te e s t e e s ta d o se d e n o m i
na e s ta d o d e in g ra v id ez o e s ta d o d e g r a v e d a d c er o . E n e s ta d o d e in g ra
v id e z n o h a y p re sio n e s m u tu a s e n tr e la s d ife re n te s p a rte s d e l c u e rp o
h u m a n o , y e s t o p ro v o c a e n la p e r s o n a se n s a c io n e s e x tra a s . E n e s ta d o
d e in g ra v id e z to d o s lo s p u n to s d e l cu e r p o tie n e n la m ism a a ce le ra ci n .

P o r su p u e s to , e l e s ta d o d e in g ra v id e z p u e d e te n e r lu g a r n o s lo
d u ra n te la c a d a lib re. V eam o s e l e je m p lo sig u ie n te .

C o n q u v e lo c id a d d e b e g ira r u n a n a v e c s m ic a a lr e d e d o r d e la
T ierra p a ra q u e u n a p e rso n a e n su in te rio r s e e n c u e n tr e e n e s ta d o d e
in g ra v id e z ?

R e so lv a m o s e l p ro b le m a su p o n ie n d o q u e
la n a v e c sm ica s e m u e v e p o r u n a rb ita
circu la r d e ra d io r + h , d o n d e r e s el
rad io d e la T ierra y h , la a ltu ra d e v u elo
d e la n a v e so b re la su p e rfic ie te rre stre .
D el p ro b le m a a n te r io r s e d e d u c e q u e en
e sta d o d e in g ra v id e z la p re si n d e l a s
tro n a u ta s o b r e e l fo n d o d e la ca b in a d e
la n a v e y, p o r c o n sig u ie n te , la re a c c i n Q
d e l fo n d o d e la ca b in a s o n ig u a le s a c e
ro . A s p u es, Q = 0 . R e c u rr a m o s a h o ra

87
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n s tru cci n y s o lu c i n d e m o d e lo s d ife re n cia le s

a la fig u ra 2 8 . E l e je x e st o rie n ta d o a lo la rg o d e la n o rm al
p rin cip a l n a la tra y e cto ria c irc u la r d e la n av e.

R e c o rd e m o s q u e la e c u a c i n d ife re n cia l d el m o v im ie n to d e u n p u n to
m a te ria l a lo la rg o d e la n o rm a l p rin cip a l es

-
n * '
H 4=1

n
donde p = r + h , F kn = F , y la fu erz a F e st o rie n ta d a a lo la rg o
4=1
d e la n o rm a l p rin cip a l a la tra y e cto ria d e l m o v im ie n to . V alin d o n o s
d e la e c u a c i n d e m o v im ie n to in d ic a d a o b te n e m o s

m v2 _ d2x
7 7 h = F = m M '

o b ie n
d 2x
d t2 r + h

S u s titu y e n d o (7 8 ), lle g a m o s a la ig u a ld a d

= P -Q . (80)
r + h

A q u la fu erz a P e s ig u al a la fu erz a F d e a tra c c i n d e la T ie rra . A su


v e z , c o n fo rm e a la le y d e la g ra v ita c i n u n iv e rs a l, F e s in v ersa m en te
p ro p o rc io n a l a l c u a d ra d o d e la d ista n cia r + h d e s d e la n a v e h a sta e l
c e n tr o d e la T ie rra , e s d ecir,

88

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m ovim ie n to p la netario

km

~ if+ W '
d o n d e m e s la m a sa d e la n av e, y la co n sta n te k s e d e te rm in a
p a rtie n d o d e la s c o n sid e ra cio n e s sig u ien tes. la su p e rficie d e
la Tierra (p ara h = 0 ) la fu erz a d e a tra c c i n e s F = m g . E n to n ce s d e
la frm u la ( * ) sig u e q u e k = g r 2 y, c o n sig u ie n te m e n te ,

P = F = ^
(r + ft)2 '

d o n d e g e s la a ce le ra ci n d e la g ra v e d a d e n la su p e rfic ie d e la T ierra.

S u stitu y e n d o a h o ra e l v a lo r o b te n id o d e P e n la f rm u la (8 0 ) y te
n ie n d o e n cu e n ta q u e Q = 0 , c o n c lu im o s q u e la v e lo cid a d req u erid a
p ara q u e e l c o sm o n a u ta p e rm a n e z ca e n e sta d o d e in g ra v id e z e s

* = r\/-K
V r + h

18. L ey e s de K e p le r
del m o v im ie n to p la n e ta rio

C o n fo rm e a la ley d e g ra v ita ci n u n iv ersa l, d o s cu erp o s d e m a sa s


m y M s e p a r a d o s a un a d ista n cia r s e a tra en m u tu a m en te con una
fu erz a

<M>

donde 7 e s la con stan te d e g ra v itacin u n iversal.

www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C onstruccin y solucin d e m odelos diferenciales

A p o y m o n o s e n e sta ley para d e scrib ir e l m ov im ien to planetario.


Supongam os que m e s la m asa d e u n p lan eta q u e se m ueve
a lre d e d o r d e l S o l y M e s la m asa d el S o l. P ara sim p lificar e l m od elo
n o te n d re m o s en cu e n ta la in flu en cia d e o tro s p lan etas.

In tro d u z ca m o s u n sistem a d e co o rd en a d a s cartesian as rectan g u lares


O x y (fig. 29) d e m o d o q u e e l Sol se en cu en tre e n e l o rig en del
sistem a . F ig u r m o n o s q u e en e l in stan te t e l p lan eta s e en cu en tra en
e l p u n to A d e co o rd en a d a s v a ria b les x , y . La co m p o n en te en e l e je x
d e la fu erza d e a tracci n F que
act a so bre e l p lan eta e s ig u al a
F eo s <p, y la co m p o n en te en el
e je y e s ig u al a F s e m p . Por
esto , em p lea n d o la frm ula (81)
y e l seg u n d o p rin cip io de la d i
n m ica, o b te n e m o s las ecu acio
n es d iferen ciales d e m ovim ien to
d el p lan eta resp ecto a lo s ejes
co ord en ad os:

7 mM
m it = - F eo s <p = --------; eo s <p, (82)

7 7 7 1 A/
7M7/ = - F se n <p = --------^ 560 'P- (83)

y x
T o m a n d o en co n sid e ra ci n q u e se n <p = - y eo s p = , las ecu acio
n e s (82) y (83) p u e d e n escrib irse e n la form a

kx ky
y = Ir3
T

d o n d e la co n sta n te k = 7M .

90

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m o vim ie n to p la n e ta rio

F in a lm e n te , d a d o q u e r = y / x 2 + y2, lle g a m o s a la s e c u a c io n e s
d ife re n cia le s

kx ky
= - 7( x2-+ yS2) 5' V= ( x 2 + y 2)
(84)

N o s e p ie rd e g e n e ra lid a d s i s u p o n e m o s q u e s e c u m p le n la s c o n d i
cio n e s sig u ie n te s :

x = a, y = 0, c,
cu an d o t = 0 . (85)
x = 0, y = v0

D e e sta fo rm a , e l p ro b le m a s e h a r e d u c id o a l e s tu d io d e la s e c u a
c io n e s (84) c o n la s c o n d ic io n e s in icia le s (8 5 ). A n a liz a n d o la s e c u a
c io n e s (8 4 ) se c o m p r e n d e q u e e s m s c m o d o c a m b ia r d e c o o r d e
n a d a s re c ta n g u la re s a p o la r e s m e d ia n te la s f rm u la s x = r e o s y?,
y = r se n tp. C o m o re s u lta d o s e o b tie n e

x = f e o s p - ( r s e n p)tp,
(86)
y = r se n <p -F ( r e o s y>)<p,

it f e o s ip - 2( f s e n <p)<p ( r s e n ip)(p ( r e o s <p)<p2,

y = r se n p + 2 { t e o s <p)<p + ( r e o s p ) p - ( r se n p)tp2.

** N . d e l T . D i c h o d e o t r a m a n e r a , e s t a m o s a s u m i e n d o q u e e n e l i n s t a n t e i n i c i a l e l
p la n e ta s e e n c u e n t r a s o b r e e l e je x e n e l p u n to d e co o rd e n a d a s ( a ,0 ) , y q u e su s
v e lo c id a d e s e n x e y s o n 0 y vq, r e s p e c t i v a m e n t e .

91
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d iferenciales

D e aqu

= (f* - r<p2) co s ip - (2f ip + r<p) se n <p,

y = {? - Tip)2 se n ip + (2+tp + r<p) c o s p .

C o n a y u d a d e e s ta s d o s ig u a ld a d e s las e c u a c io n e s d ife re n cia le s (84)


p u e d e n e sc rib irse e n la fo rm a

(f - r <p2) cos p - (2tip + rtp) sen p = - (87)


(f - rtp2) sen ip + {2tip + r(p) cosy? = - (88)

M u ltip lic a n d o la e c u a c i n (8 7 ) p o r c o s <p, la e c u a c i n ( 88) p o r se n p ,


y su m a n d o lo s re su lta d o s, h a llam o s

k
r - r f = - - (89)

S i m u ltip lica m o s (87) p o r s e n ^ y ( 88) p o r co s <p,y d e la p rim era


e x p r e s i n o b te n id a re s ta m o s la se g u n d a , o b te n e m o s la ecu aci n

2 t<p + r<? = 0 . (90)

E scrib a m o s en co o rd e n a d a s p o la re s la s c o n d icio n e s in icia les (85):

r = a, p 0,
vn cu and o t= 0. (91)
r = 0, <P=.
a

A s, e l e s tu d io d e la s e c u a c io n e s (8 4 ) c o n la s c o n d ic io n e s in icia les (85)


s e re d u jo a l a n lis is d e la s e c u a c io n e s (89) y (90) c o n las co n d icio n es

92

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m ovim iento p la netario

in iciales (91). N o e s d ifcil v er q u e la ecu a ci n (90) se p u e d e escrib ir


co m o

| (*-V )= 0 , (92)

d e donde

r V = C ,. (93)

La co n sta n te C l tien e u n sen tid o g e o m trico in teresan te. A saber,


im a g in em o s q u e u n cu erp o se d esp la z a d e u n p u n to P a u n p u n to Q

p o r u n a rco P Q (fig. 30 ). S e a 5 e l rea d el se c to r lim ita d o p o r los

se g m en to s O P , O Q y e l a rco f f y . E n tal ca so , d el c u rs o d e an lisis


m atem tico se sabe q u e

r2dy,
= \I
o bien
Fig. 30
dS = - r d<p.

P or en d e ,

r S - 'i *
dS
La d eriv a d a rep resen ta la llam ad a v elo c id a d a reo la r . Y c o m o la
dt
m agn itu d r 2<p e s co n sta n te en v irtu d d e la ig u ald ad (9 3 ), d ed u cim o s
q u e la velocid ad a re o la r tam b in e s co n sta n te. E sto ltim o sig n ifica

m
www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin de modelos diferenciales

q u e e l cu erp o se m u eve de tal m anera q u e e l vector de posicin


d escrib e reas ig u ales en intervalos d e tiem po iguales. Esta ley d e las
rea s e s ju stam ente una d e las tres leyes d e Kepler, y su enunciado
com p leto e s e l siguien te: en intervalos d e tiem po iguales, el vector de
posicin d e un p lan eta barre rea s iguales.

Para d ed u cir la ley d e K epler sobre la form a d e las trayectorias


d escritas p o r los planetas, reg resem os a las ecu aciones (89) y (90)
co n las co nd icio nes iniciales (91). En las cond iciones iniciales (91) se
tiene, en particular, q u e r = a y ip = para t = 0 . Entonces d e la

ig u ald ad (93) sig u e q u e C , = a v 0. P or tanto,

r V = av0 'P = -^ r (95)

y la ecu acin (89) se transform a en

H acien do f = p p o d em os escribir la ltim a ecu acin as:

dp _ d p d r _ dp _ a 2^ k
dt d r dt Pdr r3 r2'

o bien

d p _ a 2v k
Pdr r3 r2 '

Se p aran d o las variables en esta ecu acin diferencial e integrando,


obtenem os

P2 * * 2o2

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m ovim ie n to p la n e ta rio

Ya q u e p = f = 0 p a ra r = a , d e la ltim a ig u a ld a d resu lta

r _ vo *
2~ 7 ~ a'

D e e sta m a n era , lle g a m o s a la ecu a ci n

t1 k a 2v ] v] k
2 r 2r 2 2 a'

o, c o n sid e ra n d o so la m e n te la ra z cu a d ra d a p o sitiv a , a la ecu a ci n


d iferen cial

dr \( 2k\ 2k a2vo

Si a h o ra d iv id im o s la ecu a ci n (9 6 ) p o r la (95), o b te n e m o s

= ry /a r 2+ 2pr - 1,
d tp

d ond e

1 2k a k
a ~ a2 a.3Vg' ~ o 2Vq

P ara in teg rar esta ltim a e cu a ci n , h a c e m o s e l ca m b io d e v a ria b le

r = , resu lta n d o
u

a W jk
1+ e eo s ( p + C 3) '

95

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C on stru cci n y solucin d e m odelos diferenciales

d o n d e e = ------ = --1 . La co n sta n te C 3 se d eterm in a d e la


fj k
co n d ici n r = a p ara <p = 0 . N o e s d ifc il co m p ro b a r q u e C 3 = 0 .

D e esta m a n e ra , h a lla m o s fin alm en te que

a 2v l / k
r = (97)
1+ c e o s ip

D el c u rs o d e g e o m e tra an a ltica se sa b e q u e (97) e s la ecu a ci n en


co o rd e n a d a s p o la re s d e u n a secci n c n ica d e ex ce n tricid a d e . Por
e so , la e c u a c i n (97) p u e d e ser:

2k
e lip se si e< l, es d ecir, si v0 < -

h ip rb o la si e> l, es d ecir, si
2 2fc
* > T
3I
parb ola si e = 1, es d ecir, si
ii

circu n feren cia si e = 0, es d ecir, si


2 k
V = a

D e la s o b se rv a cio n e s astro n m ica s se d e d u c e q u e p ara to d o s los


2 2k
p la n e ta s d e l siste m a so la r la m agn itu d sie m p re e s m en o r q u e .

A s p u es, lle g a m o s a o tra ley d e K ep ler: la s rb ita s d e lo s p la n eta s


so n elip s e s en las q u e e l S o l o c u p a un o d e los fo c o s .

L as rb ita s d e la L u na y d e lo s s a t lite s artificiales d e la Tierra


ta m b i n s o n e lip s e s , p ero c o n ex ce n tricid a d e s e m u y ce rca n a s a cero
e n la m a y o ra d e lo s ca so s, e s d ecir, so n e lip se s q u e m s b ien p arecen
circu n feren cia s.

96

www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m o vim ie n to p la n e ta rio

E n c u a n to a lo s c o m e ta s p e r i d ic o s , ta le s c o m o e l c o m e ta H a lley , s u s
r b ita s tie n e n fo rm a s d e e lip s e s a la rg a d a s c o n e x c e n tr ic id a d e s m u y
ce rc a n a s a la u n id a d . E n p a rtic u la r, e l c o m e ta H a lle y a p a r e c e e n la
z o n a d e v isib ilid a d d e la T ie rra a p ro x im a d a m e n te c a d a 7 6 a o s . F u e
v is to p o r ltim a v e z a fin a le s d e l a o 1 9 8 5 y c o m ie n z o s d e 1986.

L o s c u e r p o s c e le s te s c o n r b ita s p a ra b lic a s o h ip e r b lic a s s e p u e d e n


o b s e r v a r s lo u n a v e z , p u e s n u n c a reg resa n .

A v erig e m o s a h o ra e l se n tid o fs ic o d e la e x c e n tric id a d e . P re v ia


m e n te , n te s e q u e la m a g n itu d v d e l v e c t o r V d e v e lo c id a d d e l
p la n e ta y la s c o m p o n e n te s x e y d e d ic h o v e c to r e n lo s e je s x e y ,
sa tisfa ce n la ig u a ld a d

v 2 = x 2 + y 2,

la c u a l, en v irtu d d e la s f rm u la s (86), p u e d e e s c rib irs e e n la fo rm a

v2 = r V + r 2.

D e a q u se in fie re q u e la e n e rg a c in tic a d e u n p la n e ta d e m a sa m
se p u e d e h a lla r m e d ia n te la f rm u la

j m t ;2 = ^ m ( r 2v?2 + f 2) . (9 8 )

E n c u a n to a la e n e rg a p o te n cia l d e l s is te m a , sta e s ig u a l a l tra b a jo


(to m a d o c o n sig n o " m e n o s " ) n e c e s a rio p a ra d e s p la z a r e l p la n e ta
h asta e l in fin ito , d o n d e la e n e rg a p o te n c ia l e s ig u a l a c e r o . P o r
c o n sig u ie n te ,

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d ife re n cia le s

S i d e n o ta m o s c o n E la e n e rg a to tal d e l siste m a , la cu al e s un a
m a g n itu d co n sta n te e n v irtu d d e la ley d e co n se rv a ci n d e la en erg a ,
e n to n c e s d e la s f rm u la s (9 8 ) y (99) o b te n e m o s

^ m ( r 2<p2 + f 2) - ^ = E . ( 100)

H a c ie n d o <p = 0 y u tiliz a n d o la s e x p re sio n e s (9 7 ) y (1 0 0 ), h a llam o s

a 2v l / k m r 2a 2v l km
1+ e 2r 4 r

E lim in a n d o r d e la s d o s ltim a s ig u a ld a d e s, lle g a m o s a la sig u ie n te


e x p re si n p a ra la e x ce n tricid a d :

F in a lm e n te , la e c u a c i n (9 7 ) d e la s rb ita s p la n e ta ria s to m a la fo rm a

alvVk
r.
1 + E -y COS
m k-

D e a q u s e d e d u c e q u e la rb ita e s u n a e lip se , u n a h ip rb o la , un a p a

r b o la o u n a c ircu n fe re n cia si 7 < 0 , > 0 , E = 0 E = r,


2a v 0
re s p e c tiv a m e n te . D e e s t e m o d o , la rb ita d e u n p lan eta e s t co m p le
ta m e n te d e te r m in a d a p o r su e n e rg a to ta l E .

E n p a rticu la r, si u n p la n e ta , p o r e je m p lo , la T ie rra , p u d ie ra o b te n e r
d e l e x te r io r u n im p u lso q u e le p e rm itie ra a u m e n ta r su en erg a

98
www.FreeLibros.me
18. Leyes d e K e p le r d e l m ovim ie n to p la n e ta rio

total E h asta u n a m a g n itu d p o sitiv a , e n to n c e s p a sa ra a u n a rbita


h ip e rb lica y a b a n d o n a ra n u estro siste m a solar.

D ed iq u m o n o s a h o ra a la tercera ley d e K ep ler, la cu al s e refiere


a lo s p e ro d o s d e la s rb ita s p lan etarias. P a rtie n d o d e la se g u n d a
ley d e K e p le r n o s restrin g irem o s, n a tu ra lm e n te , a la r b ita e lp ti
ca, cu y a e cu a ci n e n co o rd e n a d a s
ca rte sia n a s es

? + ? - >

La e x ce n tricid a d d e la e lip se e s
C 2 2 - r2
e = , p e ro c o m o C =

(fig. 31 ), e n to n ces

e 2 = L -Z -U l

o b ien

( 101)

A p a rtir d e la s ig u a ld a d e s (9 7 ), (101) y d e la s p ro p ie d a d e s d e la
elip se , c o n c lu im o s q u e

1 / a 2v l / k a 2t>/fc\ _ a 2v l = a 2t>fc2
* 2 y 1+ e 1- e J k ( 1 - e 2) k r?

e s d ecir,

v2 =
*Se ( 102 )

m
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n stru cci n y solucin d e m odelos diferenciales

D en o tem o s c o n T e l p ero d o d e rev o lu ci n d e u n p lan eta, o se a , el


tie m p o q u e n e ce sita e l p lan eta para reco rrer co m p letam en te la rbita.
D a d o q u e e l re a d e la reg i n lim itad a p o r la e lip se e s igual a n^r,

b a s n d o n o s en las f rm u la s (94) y (9 5 ) d ed u cim o s q u e .


F in a lm e n te , te n ien d o e n cu en ta la ig u ald ad (102), hallam os

4 * W _ 4 ^ 3
T2
a%2 k 4 '

E sta ltim a f rm u la e s la exp resi n form al d e la tercera ley d e


K ep ler: los cu ad rad os d e los p ero d o s d e revolucin d e los p la n eta s son
p ro p o rcio n a les a los cu bos d e los sem iejes m ay o res d e sus rbitas.

19. F lexi n de una viga

C o n sid e re m o s u n a v ig a h o m o g n ea A B d e secci n tran sversal co n s


tan te, co lo ca d a h o riz o n ta lm en te (fig. 32). El eje d e sim etra d e la viga
se in d ica en la fig u ra 3 2 co n un a ln ea d iscon tin u a. A su m a m o s q u e la
v ig a s e fle x io n a b a jo la a cci n d e las fu erzas q u e act a n so b re ella en
e l p la n o v ertical q u e co n tie n e al e je d e sim etra (fig. 33). Las fu erzas

Fig. 32 Fig. 33

a las q u e n o s referim o s p u e d e se r e l p eso d e la p ro p ia v ig a, u n a


fu erza e x te rio r a p lica d a a sta o u n a co m b in aci n d e a m b a s fuerzas.
E s c la ro q u e co m o re su lta d o d e d ich a s fu erzas e l e je d e sim etra se
a rq u ea . A l e je d e sim etra flex io n ad o se le llam a u su alm en te ln ea

100

www.FreeLibros.me
19. F lexin d e una viga I

e l stic a . E l e s tu d io d e la s fo rm a s d e la s ln e a s e l s tic a s d e se m p e a
u n p a p e l im p o rta n te e n la te o ra d e la e la sticid a d .

m U I
P Q
F ig . 3 4 Fig. 35

S e a le m o s q u e la s v ig a s s e p u e d e n d ife re n c ia r s e g n la fo rm a e n q u e
se su je ta n o a p o y a n . P o r e je m p lo , e n la fig u ra 3 4 s e m u e stra u n a v ig a
c o n e l e x tre m o A fijo y e l e x tre m o B lib re. T a le s v ig a s s e d e n o m in a n
v ig as d e c o n s o la ( ca n tile v e r ). E n la fig u ra 3 5 s e ilu stra u n a v ig a q u e
y a c e lib re m e n te so b r e lo s a p o y o s A y B . O tr o tip o d e v ig a c o n a p o y o s
se m u e stra e n la fig u ra 36. T a m b i n
e x iste u n a c la s ific a c i n d e la s fo rm a s .^ - I --------------
d e a p lic a c i n d e la s fu e rz a s e x te rio - 4L --------------------------------
res s o b r e la v ig a . P o r e je m p lo , e n la ^
fig u ra 3 4 la s fu e rz a s e s t n d is tr ib u - F9 -36
d a s u n ifo rm e m e n te . E v id e n te m e n te ,
la fu erz a p u e d e s e r v a r ia b le a lo la rg o d e to d a la v ig a o e n u n a p a rte
d e sta (fig. 3 5 ). E n la fig u ra 3 6 se m u e s tra e l c a s o d e u n a fu erz a
co n ce n tra d a e n u n p u n to .

A n a lice m o s u n a v ig a h o riz o n ta l O A (fig . 37). S u p o n g a m o s q u e su eje


d e sim etra (ln e a d is co n tin u a e n la fig u ra) s e e n c u e n tr a s o b r e e l e je x .
O rie n te m o s e l e je x h a c ia la d e re c h a d e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s O
y e l e je y h a c ia a b a jo . B a jo la a c c i n d e la s fu e rz a s e x te r n a s F X, F 2, . . .
(y d e l p e s o d e la v ig a si s t e e s g ra n d e ) e l e je d e s im e tr a se
flex io n a fo rm a n d o u n a ln e a e l stic a c o m o la in d ic a d a e n la fig u ra 38.
El d e sp la z a m ie n to y d e la ln e a e l stic a r e s p e c to a l e je x se c o n o c e

.01

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

Fig. 37 F ig . 3 8

co m o fle x i n d e la v ig a en la posicin x . D e esta d efinicin se induce


q u e para h allar la flexin d e una viga e s su ficien te conocer la ecu acin
d e su lnea elstica. M s ad elan te m ostrarem os c m o hacerlo en la
prctica.

R ep resen tem o s co n M {x ) e l m om ento flecto r en una secci n trans


v ersal v ertical d e abscisa x d e la viga. El m om ento flector e s igual a
la su m a alg ebraica de lo s m om entos de las fu erzas que act an sobre
u n o d e los la d o s d e la viga resp ecto al p u n to x . A l calcu lar los
m om en tos co n sid erarem os q u e las fu erzas que act an so bre la viga
d e a bajo hacia arriba tienen m om en tos negativos, y las q u e actan
d e arriba h a cia ab a jo , m om entos positivos.

E n la teora d e resistencia d e m ateriales se d em u estra q u e el m om ento


flecto r e n la p o sici n x est relacionado co n e l rad io d e cu rvatura de
la ln ea elstica m ediante la expresin

E J 7------- 3 7 ! = M (x ), (103)
[ i + (v ')2] 3/2

donde E e s el m d ulo de elasticid ad de Young y d ep end e del


m aterial d el cu a l est hecha la v ig a , J e s e l m om ento de inercia
d e la secci n transversal d e la viga en la posicin x respecto a la
recta horizontal q u e p asa p o r el cen tro d e graved ad d e d ich a seccin

www.FreeLibros.me
19. Flexin d e una viga
I

tra n sv e rsa l. El p ro d u cto E J s e lla m a c o m n m e n te rig id ez fle x u r a l;


e n lo su c e siv o a su m ire m o s q u e su m a g n itu d e s c o n sta n te .

Su p o n ien d o q u e la v ig a se flex io n a s lo u n p o c o , lo q u e e s m u y
frecu en te e n la p r c tica , e n to n c e s la p e n d ie n te y' d e la ln e a el stica
e s m u y p e q u e a y, e n lu g a r d e la e c u a c i n (1 0 3 ), p o d e m o s to m a r la
e cu a ci n a p ro xim a d a

E J y " = M {x ). (104)

P ara m o stra r c m o s e u tiliza la e c u a c i n (104) e n la p r c tic a , e x a


m in em o s e l p ro b le m a sig u ie n te . U n a b a rra h o m o g n e a d e a c e r o d e
lo n g itu d l , la cu a l e st a co sta d a lib re m e n te s o b r e d o s a p o y o s , se
flex io n a b a jo la a cci n d e su p ro p io p e s o , ig u al a p k ilo g ra m o s d e
fu erza p o r u n id a d d e lo n g itu d . S e p id e h a lla r la e c u a c i n d e la ln e a
e l stica y la flex i n m x im a d e la viga.

La ln ea d isco n tin u a d e la fig u ra 3 9 re p re se n ta la ln ea e l stic a . C ad a


u n o d e lo s d o s a p o y o s p ro d u c e u n a reacci n o rie n ta d a h a c ia a rrib a e
ig u a l a la m itad d el p e s o p//2
pl
d e la v ig a (ig u a l a ). El X *1 * \a
2 O ' i
m o m e n to fle c to r M { x ) e s
la su m a a lg e b ra ica d e lo s Q " \
px
m o m e n to s d e e s ta s fu er pil-X )
z a s a u n la d o d el p u n - Fig. 3 9
to Q (fig. 3 9 ). C a lcu le m o s
p rim ero la a c c i n d e la s fu e rz a s a la iz q u ie rd a d el p u n to Q . A u n a
pl
d ista n cia x d el p u n to Q la fu erz a a c t a s o b r e la v ig a d e a b a jo
h a cia a rrib a g e n e ra n d o u n m o m e n to n e g a tiv o , a la v e z q u e la fu erz a
x
p x , q u e a c t a so b re la v ig a d e arrib a h acia a b a jo a u n a d is ta n c ia

103
www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C o n s tru cci n y solucin d e m odelos diferenciales

d e l p u n to Q , g e n era u n m o m e n to p o sitiv o . A s, e l m o m en to flecto r


re su lta n te e n e l p u n to Q es

S i to m a m o s la a c c i n d e la s fu e rz a s a la d e re ch a d el p u n to Q ,
l x
e n to n c e s a u n a d is ta n c ia d e l p u n to Q , so b re la v ig a acta

u n a fu erza p (l - i ) d e a rrib a h acia a b a jo g e n e ra n d o u n m o m en to


pl
p o sitiv o , m ie n tra s q u e la fu erz a , q u e a c t a so b re la v ig a d e ab ajo

h a cia a rrib a a u n a d ista n cia l - x d e l p u n to Q , g en era un a m o m en to


n e g a tiv o . El m o m e n to fle c to r re su lta n te e s

l x vi vx2 p lx
M (x ) = p (l - x ) - -V( l - x ) = - V
. (106)

C o m o se a p re cia e n la s f rm u la s (105) y (1 0 6 ), lo s m o m e n to s flectores


so n ig u a le s en a m b o s ca so s. S a b ie n d o y a c m o se ca lc u la e l m o m en to
flecto r, p o d e m o s e sc rib ir la ecu a ci n fu n d a m en ta l (104) p ara n u estro
caso:

(107)

T e n ien d o p re se n te q u e la v ig a n o s e flex io n a e n s u s e x tre m o s O y A ,


p a ra re so lv e r la ecu a ci n d iferen cia l (107), e s d ecir, p ara h a llar y
u tiliz a re m o s las c o n d ic io n e s en lo s e x tre m o s d e la viga:

y = 0 p a ra x = 0 e y = 0 p a ra x = 1.

104
www.FreeLibros.me
20. Transpone d e m adera

In teg rand o (107) y h a cien d o uso d e la s co n d icio n es e n lo s extrem o s


de la v ig a , ob ten em os

y = 2 7 (l 4- 2' l3 + 3l)- (108)

La ecu a ci n (108) e s la ecu a ci n d e la lnea elstica. E n la s ap licacion es


prcticas la frm u la (108) se usa p ara calcu la r la flex i n m xim a de
la viga. E n e ste ejem p lo co n cre to , v alin d o n o s d e la sim etra del

problem a hallam os q u e la flexin m xim a se d a c u a n d o z = y es

igua| a d o n d e E = 21 10 5 J = 3 - 10 4 cm 4 .

1 Transporte de m adera

A l tran sp ortar tro n co s d e rb o les d e sd e lo s a serra d ero s h asta las


em p resas m ad ereras, lo s v eh cu lo s tran sp ortad ores p a sa n o b lig ato
riam ente p o r cam in os forestales. C o m n m en te e l an ch o d e u n cam in o
forestal n o p erm ite e l p aso d e m s d e u n v eh cu lo . C o n e l fin d e
que p u ed a n pasar d o s v e h cu lo s q u e se m u ev en al en cu en tro , en
e l cam in o se co n stru y en v a ria s v as m u ertas. E lu d am os la p regu nta
acerca d el h o ra rio p tim o d e trab ajo q u e g aran tiza q u e lo s v eh cu lo s
que van y v ien en se en cu en tren p recisam en te e n las v as m uertas,
y d ed iq u m o n o s a e sta b lece r cu n a n ch as d e b e n se r las cu rv a s y q u
tray ectoria d e b e se g u ir e l ch o fe r e n las cu rv a s p ara q u e p u e d a trans
portar, p o r ejem p lo , tron cos d e treinta m etro s d e lon g itu d . A l m ism o
tiem po, vam os a su p o n er q u e la ca p a cid a d d e m an io b rab ilid ad d el
veh cu lo e s su ficien te p ara q u e se p u ed a d esp lazar c o n facilid ad en
tram os d e ca m in o bastan te lim itados.

105

www.FreeLibros.me
C aptulo 1. Construccin y solucin d e m odelos diferenciales

C o m n m en te, un v eh cu lo tran sp ortad or de m adera se co m p o n e de


un tractor y de un rem olq u e, los cu ales estn en gan ch ad os d e tal
m an era q u e p u ed en g irar librem ente u n o respecto al otro. El tractor
tien e u n e je d elan te ro lib re y d o s e je s traseros fijo s, so bre lo s cuales
se instala u n so p o rte q u e g ira lib rem en te so bre su p ropio eje e n un
p la n o horizon tal, y cu y a fu n ci n e s so sten er lo s tron cos p o r uno de
lo s extrem os. El rem olque, su jeto al tractor m ed ian te u n eje, posee
s lo d o s e je s traseros fijos y u n so p o rte sim ilar al d el tractor para
su je ta r e l seg u n d o e x trem o d e lo s troncos. El chasis d el rem olque
co n sta d e d o s tu b o s m etlicos, uno d e lo s cu ales p u ed e en trar e n el
otro , p erm itien d o d e esta m anera que la longitud del chasis cam bie
d u ra n te e l m ov im ien to y q u e e l tractor y e l rem olque se m uevan
ind ep en d ien tem en te. En la figura 4 0 se ilustra el esquem a d e un
veh cu lo co m o e l q u e acab am o s d e describir. En el esq u em a, los

S R

p u n to s A y B rep resen tan lo s ejes de g iro d e lo s d o s soportes,


situ ad os a u n a d istan cia h u n o del otro . M ed iante X Y denotam os
lo s tron cos de rb o l (p ara ello s A X = \ h). E l p u n to C ind ica e l eje
q u e u n e e l tractor co n e l rem olque, sien d o A C = a h (usualm ente
a = 0 ,3 y e n e l ca so m s sim p le, a = 0 ). A dem s, F F e s e l eje
d elan te ro d el tractor, P P , Q Q son su s e je s traseros, y R R , S S son

106
www.FreeLibros.me
2 0 . T ra n sp o rte d e m a d e ra
I

lo s e je s d e l re m o lq u e . T o d o s lo s e je s t ie n e n la m ism a lo n g itu d 2 L .
S u p o n g a m o s q u e e l a n c h o d e l v e h c u lo ta m b i n e s ig u a l a 2L .
F in a lm e n te , a s u m ire m o s q u e e l a n c h o d e la p a r te tra s e r a d e la c a rg a
e s 2 W . M s a d e la n te n e c e s ita r e m o s e l c o n c e p to d e en v e r g a d u r a d e
ca rg a d el v e h c u lo . C o m n m e n te s e d e fin e la e n v e r g a d u r a d e c a rg a
c o m o la d e s v ia c i n m x im a d e su p a r te tra s e r a (d e l p u n to X d el
e s q u e m a ) re s p e c to a la tr a y e c to r ia d e l v e h c u lo . C o n s id e r e m o s q u e
e l a n c h o d e l c a m in o e s 2 f3h y la s c u r v a s t ie n e n la fo rm a d e un

a r c o d e c irc u n fe re n c ia d e ra d io y c e n tr o e n e l p u n to O (fig . 41).

P a ra s im p lific a r a s u m ire m o s q u e el
v e h c u lo c a r g a d o d e tro n c o s en tra
e n la c u rv a d e ta l m a n e ra q u e e l
tr a c to r y e l re m o lq u e s e e n c u e n
tra n e n ln e a re c ta , y e l e je d el
s o p o r te d e la n te ro (p u n to A ) e st
e x a c ta m e n te s o b r e la ln e a m e d ia
d e l c a m in o . C o m o se a p re cia en
la fig u ra 4 1 , e l p u n to A e st d e
te rm in a d o p o r e l n g u lo x q ue
fo rm a e l tr a c to r A C c o n la d ir e c
ci n in ic ia l. D e fin a m o s u n siste m a
d e c o o rd e n a d a s c a rte s ia n a s re c ta n
g u la r e s O x y d e m a n e ra q u e e l eje
d e la s a b s c is a s se a p a ra le lo a la d ir e c c i n in icia l e s c o g id a . D e n o te m o s
c o n 0 e l n g u lo q u e fo rm a al h a z d e tro n c o s c o n la d ir e c c i n in ic ia l.
P o r ltim o , re p re s e n ta n d o c o n u a l n g u lo B A C e n la fig u ra 4 1 ,
o b te n e m o s q u e u = x ~ 0- G e n e r a lm e n te e l n g u lo u s e c o n o c e c o n e l
n o m b r e d e n g u lo d e re tra so d e l v e h c u lo . E l s e m ia n c h o r e q u e r id o p h
d e l c a m in o s e d e n o m in a s e m ia n c h o d e l c a m in o en e l la d o ex terio r
d e la cu rv a. E s te s e m ia n c h o d e te r m in a la e n v e r g a d u r a d e c a r g a d e l

107

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d ife re n cia le s

v e h c u lo e n la cu rv a y e s ig u a l a la s u m a a lg e b ra ica O X - O A + W .
E l s e m ia tic h o d e l c a m in o en e l la d o in ter io r d e la cu rva e s la su m a
a lg e b ra ic a O A + L - O P , d o n d e O P e s la d ista n cia d e s d e e l p u n to O
h a s ta A B .

S u p o n g a m o s q u e c u a n d o e l v e h c u lo s e d e sp la z a la s lla n ta s n o
re s b a la n h a c ia lo s la d o s o q u e , e n c a so c o n tra rio , la d e sv ia c i n
e s m u y p e q u e a . E sta co n d ic i n g a ra n tiz a q u e la ln e a m ed ia del
tra c to r A C s e a ta n g e n te al a rc o d e la c ircu n fe re n cia e n e l p u n to A
y, p o r lo ta n to , O A s e a p e r p e n d ic u la r a A C y e l n g u lo \ q u e d e
d e fin id o to d o e l tie m p o p o r e l m o v im ie n to d e l p u n to A so b re e l
a rc o d e la c ircu n fe re n cia . A l c o n stru ir lo s c a m in o s , la cu rv a tu ra
d e la s c u r v a s e st d e te r m in a d a p o r e l n g u lo N co rre s p o n d ie n te
a u n a lo n g itu d d e a rc o d e la c u rv a a p ro x im a d a m e n te ig u a l a 3 0 m .
D e a c u e rd o c o n la n o ta c i n q u e h e m o s a d o p ta d o ,

180 3 0 a
N = ----------- , (109)
7T h

d o n d e h s e m id e e n m e tro s. P o r e je m p lo , p ara fc = 9 m y a = 0,1


re s u lta N 1 9 . S i h = 12 y a = 1,0 , e n to n c e s N ~ 1 4 2 . C o m o
in d ic a la p r c tic a , s e d e b e n c o n s id e ra r s o la m e n te lo s v a lo re s d e a
q u e s a tis fa g a n la c o n d ic i n 0 < a < 1, p e r o ta n c e r c a n o s a 1 co m o
se p u e d a , c o n e l fin d e a u m e n ta r la p o sib ilid a d d e m a n io b ra b ilid a d
d e l v e h cu lo .

La lo n g itu d Ah d e c a d a tro n co e s m a y o r q u e h , p ero p artien d o


n u e v a m e n te d e c o n s id e ra c io n e s p r c tica s, n o d e b e su p e ra r 3 h . A s,
lo s v a lo re s d e A sa tisfa ce n la co n d ic i n 1 < A < 3 . E n c u a n to a la
c o n s ta n te a , se s u p o n e q u e 0 ^ a < 0 ,5 . F in a lm e n te , la m a g n itu d
d e h d e p e n d e d e c a d a c a s o c o n c re to , a u n q u e v ara d e n tro d e los
lm ite s 9 - 1 2 m .

108

www.FreeLibros.me
20. Transporte d e m adera

P u esto q u e la s lla n ta s d el tra cto r n o resb alan late ra lm e n te , las


co o rd e n a d a s d el p u n to A en la fig u ra 41 son

x = - se n X/ y = - eos

y las del p u n to B son

h
X = se n \ - n e o s d,
(110)
Y = - e o s y + h se n 6.
Q

C o m o las lla n ta s d el rem o lq u e ta m p o co resb alan , e l p u n to B se


m u ev e e n la s d irecci n B C y

dY
3(La? = - * g * (1U )

d ond e ^ e s e l n g u lo q u e fo rm a B C c o n la d ire cci n in icia l. C on


a y u d a d e la ig u ald ad \ u + 0 / d el trin g u lo B C o b te n e m o s las
iguald ad es

sen ( x - V) _ sen (0 - V) _ se n u
h ah bh '

donde 0 < 6 < 1 y lo s n g u lo s ip ,0 y u so n fu n cio n e s d e X-


V alind on os d e (1 1 0 ) y (111), o b te n e m o s

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m odelos d iferenciales

S im p lific a n d o la ltim a ig u a ld a d resu lta

de
s e n ( X -1 > ) = a c o s ( 9 - i P ) . (113)
dX

S u stitu y e n d o d e (1 1 2 ) e n la ecu a ci n (113) y te n ie n d o p re se n te la


ig u a ld a d % = u + 0 y q u e 6 = 0 p a ra x = 0, lle g a m o s a la ecu aci n
d ife re n c ia l6)

. i - " n ,
dx a(l-acost)

c o n l a co n d ic i n in icia l u (0) = 0 . E n esta e cu a ci n , e l n g u lo de


retra so u c u m p le e l p a p e l d e fu n ci n inc g nita.

L a e c u a c i n d ife re n cia l (1 1 4 ) s e p u e d e in teg ra r c o n a y u d a d e l cam b io


u
d e v a ria b le tg - = v , p ero la rela ci n e n tre la s v a ria b le s u y X q ue

s e o b tie n e e n la re sp u e sta e s ta n co m p leja q u e e l a n lisis sig u ien te


s e d ific u lta co n sid e ra b le m e n te . P o r esta ra z n , s e rec o m ien d a u tilizar
a lg n m to d o n u m ric o d e re so lu ci n p a ra o b te n e r u n a so lu ci n ,
a u n q u e sea a p ro x im a d a 7'.

E n la fig u ra 4 2 se m u e stra n lo s g r fico s d e la so lu c i n co rre sp o n d ie n


te s a d ife re n te s v a lo res d e a ( a = 0 ,3 ). E n e llo s s e v e c m o v ara el

h) T a y le r A B . T h e S w e e p o a L o g g i n g T r u c k / / M a t h . S p e c t r u m . 1 9 7 4 - 1 9 7 5 . V. 7 , N 1.
P. 1 9 -2 6 .

^ N . d e l T. E n e l o r i g i n a l e n r u s o e l a u t o r r e s u e l v e la e c u a c i n ( 1 1 4 ) p o r e l m t o d o d e
R u n g e K u t t a d e s e g u n d o o r d e n , u t i l i z a n d o p a r a e l l o la c a l c u l a d o r a " E L E K T R O N 1 K A
B Z - 3 4 " . E n l u g a r d e e s t o , s e p u e d e h a c e r u s o d e a l g u n o d e lo s p r o g r a m a s m a t e m t ic o s
d is p o n ib le s e n e l m e r c a d o , ta le s c o m o M A P L E , M A T H E M A T 1 C A , e tc te r a .

110
www.FreeLibros.me
2 0 . T ra n sp o rte d e m a d e ra
I

n g u lo d e re tr a s o u r e s p e c to a l n g u lo x - P a ra u n a m e jo r ilu s tra c i n ,
se h a n to m a d o e s c a la s d ife r e n te s e n lo s e je s u y

F ig . 4 2

H a lle m o s a h o ra la e n v e rg a d u ra d e c a rg a d e l v e h c u lo , e m p le a n d o
p a ra e llo e l s e m ia n c h o d e l c a m in o e n e l la d o e x te r io r d e la c u rv a ,
e l c u a l, c o m o v im o s , e s ig u a l a la s u m a a lg e b r a ic a O X - O A + W
(fig. 4 1 ). H a lle m o s a n te to d o

OX2= sen x - X h c o s B ^ + ^ e o s x + Afc s e n 0 ^ =

= ',2( +A2- 2 sen)-


D e a q u se d e d u c e q u e la e n v e rg a d u ra d e c a rg a d e c r e c e c o n e l a u m e n
to d e x ya 9 u e c r e c e e l n g u lo d e re tr a s o t . C o n s ig u ie n te m e n te , e l
s e m ia n c h o m x im o d e l c a m in o (3h s e c a lc u la c o n la f rm u la

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 1. C o n s tru cci n y so lu ci n d e m o d e lo s d iferenciales

L a s ln e a s c o n tin u a s e n la fig u ra 4 3 c o rre s p o n d e n a lo s d ia g ra m a s


W
q u e re la c io n a n la s v a ria b le s P - y a p a ra d ife re n te s v a lo re s d e A.
L
L a s ln e a s d is c o n tin u a s m u e stra n c u l d e b e s e r e l v a lo r d e p -
h

'- 7

p a ra o b te n e r la " h o lg u r a " n e ce sa ria e n e l la d o in te rio r d e la cu rv a.


A d e m s , e n c u a lq u ie r p o sici n q u e o c u p e e l v e h cu lo e n la cu rv a
d e b e v e rific a rse la co n d ici n

1 L 1 L
P = - ( 1 - eo s u) + < (1 - eo s C ) + , (115)
a h a h

d o n d e C e s e l v a lo r lm ite d e la so lu ci n . E l n m e ro C se halla
a p a rtir d e la c o n d ici n

a ( l a e o s C ) = se n C ,

www.FreeLibros.me
2 0 . T ra n sp o rte d e m adera

q u e c o n d u c e a la f rm u la

q f l - d y /l - o 2 + a 2o 2 )
C = a r c s e n -------------------- r - r ----------- .
1 + a 2a 2

D a d o q u e e l v a lo r d e C d e c re c e al d is m in u ir a , e n to n c e s e n e l c a s o
sim p le , c u a n d o e l v e h c u lo c o n s ta d e u n a s o la p ie z a ( a = 0 ), el
n g u lo d e re tra s o e s m x im o , y d e la c o n d ic i n (1 1 5 ) h a lla m o s

L 1 _ 1- v/T^1
f 3 - Th < -a U - c o s C )
o=o ~~ a

F in a lm e n te , v e a m o s la s c o n c lu s io n e s q u e s e in fie re n d e lo s ra z o n a
m ien to s e x p u e s to s h a sta e l m o m e n to . P rim e r o q u e to d o , p a s e m o s a
u n c a so tp ic o q u e ilu stra lo s re s u lta d o s o b te n id o s.

S i la d is ta n c ia e n tr e lo s s o p o r te s d e lo s tro n c o s e s ig u a l a 1 2 m y e l
v e h cu lo p a sa p o r u n a c u rv a e n fo rm a d e a rc o d e c irc u n fe re n c ia d e
60 m d e ra d io , e n to n c e s a = 0 ,2 y , e n v ir tu d d e la f rm u la (1 0 9 ),
la cu rv a e s d e a p ro x im a d a m e n te 2 8 . S i b a jo e s ta s c o n d ic io n e s el
a n c h o d e l v e h c u lo e s 2 ,4 m y e l a n c h o d e la p a rte p o s te r io r d e l h a z d e
tro n co s e s 1,2 m , e n to n c e s , d a d o q u e lo s tro n c o s tie n e n u n a lo n g itu d
d e 2 4 m (u n e x tre m o d e l h a z re p o sa s o b r e e l s o p o r te d e la n te ro ),
W L
c o n c lu im o s q u e A = 2 , = 0 ,0 5 y = 0 , 1 . A s , d e la fig u ra 4 3 se
h h
in fiere q u e p ara to d o v a lo r d e a s e tie n e q u e (3 = 0 ,4 5 p a ra e l la d o
e x te rio r d e la c u r v a y (3 = 0 ,2 p a ra e l la d o in terio r. T e ric a m e n te ,
e l se m ia n c h o n e c e sa rio d e l c a m in o e n e l la d o e x te r io r d e la cu rv a
e s 5 ,4 m y e n e l la d o in te rio r e s 2 ,4 m . S i lo s tro n c o s m id e n 1 4 ,4 m
d e lo n g itu d a p a rtir d e l s o p o r te d e la n te ro y e l a n c h o d e l e x tre m o
p o s te rio r d e l h a z d e tro n c o s e s ig u a l a 1,8 m , e n to n c e s A = 1,2 .

www.FreeLibros.me
C a p tulo 1. C on stru cci n y solucin d e m odelos diferenciales

E l v a lo r d e p e n e s te c a s o e s igual a 0 ,2 2 p ara lo s la d o s e x te rio r e


in te rio r d e la cu rv a . P o r esto , e l sem ian ch o n e ce sa rio d el ca m in o en
e l la d o e x te rio r d e la cu rv a e s ig u al a 2 ,6 4 m y e n el lad o interior,
co m o su c e d i e n e l c a so a n terio r, a 2,4 m . D e e sto s razo n am ien to s se
d e d u ce q u e m ien tra s m s larg a sea la ca rg a , m s a n c h o d eb er se r el
ca m in o e n la s cu rv a s. En p articular, co m p a ra n d o lo s d o s ca so s recin
ex a m in a d o s v em o s q u e u n a u m en to d e la lon g itu d d e lo s tro n co s
en 9 ,6 m e x ig e u n a u m e n to d el a n c h o d e las c u rv a s en 2 ,7 6 m para
q u e e l c h o fe r p u e d a co n d u cir e l v eh cu lo e n la cu rv a sig u ien d o una
ln e a cu y a lo n g itu d e s a p ro x im a d a m en te igual a la lo n g itu d d e la
ln e a m e d ia d el ca m in o . La p rctica d em u estra q u e para un ch o fe r
co n p o ca e x p e rie n cia e l a n c h o total d el ca m in o en la cu rv a d e b e se r
d e 1 0 ,8 m c o m o m n im o (p ara u n a ca rg a d e 2 4 m d e lon g itu d y un
a n c h o d e l v e h cu lo ig u al a 2,4 m ).

La teora d esa rro lla d a a q u m u estra q u e la m xim a e n v erg a d u ra d e


la ca rg a s e o b tie n e c u a n d o e l v eh cu lo en tra e n la cu rv a, y a q u e p re
cisa m e n te e n e s te m o m en to e l n g u lo d e retraso au m en ta. La m ism a
a firm a ci n e s v lid a en u n p u n to d e in flexi n cu an d o e l v eh cu lo
p a sa e n z ig z a g d e u n a cu rv a a otra. L o s resu ltad o s ilu strad o s e n la
fig u ra 4 3 c o rre sp o n d e n al caso e n q u e el tractor y e l rem o lq u e estn
e n ln ea recta a n te s d e e n tra r e n la cu rv a. P ero si h a y un n g u lo inicial
d e retra so C 0 d e b id o a u n zig zag d e la cu rv a, e n to n ce s la co n d ici n
in icia l e n la e cu a ci n d iferen cia l (114) d e b e te n e r la fo rm a u (0) = - C 0 .
E n e s t e c a so , e l a n c h o n e ce sa rio d e l ca m in o se halla co n la frm ula

D esta q u e m o s q u e e n e l c a s o d e u n rem o lq u e sim p le, o sea, cu an d o


a = 0 , e s im p o sib le v e n c e r la cu rv a si o > 1. S in em b arg o , pa-

114
www.FreeLibros.me
2 0 . T ra n sp o rte d e m adera

ra valores relativamente grandes de a el parmetro a ya puede


tomar valores mayores que 1, siempre que satisfagan la igualdad

a ( l - a cos C ) = sen C . As pues, a tiene el valor mximo .


v i - a2
y para el valor prctico extremo a = 0,5 tenemos a = 1,25.

A modo de conclusin, sealemos que para los valores de a mayores


que 0,5 es posible lograr una economa considerable del ancho del
camino aumentando el valor de a (fig. 43), y para una carga tal que A
sea no mucho mayor que A = 1, el valor de a se elige de manera
que el semiancho requerido del camino en el lado interior de toda
curva siempre sea menor que en el lado exterior.

www.FreeLibros.me
www.FreeLibros.me
CAPTULO 2

Mtodos cualitativos
de anlisis
de modelos
diferenciales

www.FreeLibros.me
www.FreeLibros.me
En la primera parte del libro formulamos algunos problem as y
construimos sus m odelos diferenciales. Y gracias a que pudim os
integrar las ecuaciones diferenciales obtenidas, logram os responder
satisfactoriamente a las preguntas planteadas. Sin embargo, com o se
indic en el prlogo, la gran mayora de las ecuaciones diferenciales
no pueden se integradas mediante funciones elementales. Por esta
razn, al examinar muchos m odelos diferenciales de fenm enos y
procesos reales, es necesario recurrir a m todos que proporcionen
la informacin necesaria a partir de las propiedades de la ecuacin
diferencial, sin tener que resolverla.

En este captulo mostraremos ejem plos concretos de aplicacin de


los procedimientos y mtodos elem entales de la teora cualitativa de
las ecuaciones diferenciales ordinarias a la resolucin de problemas
prcticos.

1. Curvas a lo largo de las cuales


la direccin de la aguja
m agntica no vara

En los procesos de integracin cu alitativ a, cuya esencia consiste en


esclarecer el com portamiento de las soluciones de las ecuaciones

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

d ife re n c ia le s o r d in a r ia s , a v e c e s resu lta p ro v e c h o so u tiliz a r u n a p ro


p ie d a d c o m n d e la s e c u a c io n e s d ife re n c ia le s , a n lo g a a la p ro p ied a d
q u e p o s e e e l c a m p o m a g n tic o e n la su p e rfic ie d e la T ie rra : so b r e
la s u p e r fic ie terrestre s e p u e d en in d ic a r cu rv a s a lo la r g o d e la s cu ales
la d irec c i n d e la a g u ja m a g n tica e s con stan te.

A n a lic e m o s la e c u a c i n d ife re n c ia l o rd in a ria d e p rim e r o rd en

d o n d e la fu n c i n / e s u n v o c a y c o n tin u a re s p e c to a la s v a ria b les


x e y e n cie rta re g i n D d e l p la n o ( x , y ) . La e c u a c i n d ife re n c ia l (116)
le a s ig n a a c a d a p u n to M ( x , y ) d e l d o m in io D d e la fu n c i n f el

v a lo r ~ , e s d e cir, la p e n d ie n te K d e la ta n g e n te a la c u rv a in te g ra l
dx
e n e l p u n to M ( x , y ) . E n v ista d e e s to , s e d ic e q u e la e c u a c i n
d ife re n c ia l (1 1 6 ) d e te r m in a u n a d irec c i n o e lem en to lin e a l e n tod o
p u n to M ( x , y ) d e la re g i n D . E l c o n ju n to d e to d o s lo s e le m e n to s
lin e a le s e n D s e c o n o c e c o n e l n o m b re d e c a m p o d irec c io n a l o ca m p o
d e ele m e n to s lin e a le s . G r fic a m e n te , u n e le m e n to lin e a l s e p u e d e
re p re s e n ta r m e d ia n te u n s e g m e n to (d e l q u e M ( x , y ) e s u n p u n to
in te rio r) c u y o n g u lo 0 c o n la d ir e c c i n p o sitiv a d e l e je x sa tisfa ce la
re la c i n K = tg 6 = / ( x , y ). D e a q u s e in fie re q u e , g e o m tric a m e n te ,
la e c u a c i n d ife re n c ia l (1 1 6 ) e x p r e s a e l h e ch o d e q u e la d irec ci n d e la
ta n g en te c o in c id e c o n la d e l c a m p o en c a d a p u n to d e la cu rv a in teg ral.

L o s c a m p o s d ir e c c io n a le s s e p u e d e n c o n stru ir c o n a y u d a d e iso clin a s


(d e l g rie g o is o s ig u a l, y k lin o in c lin a r), las c u a le s so n c o n ju n to s
de p u n to s d e l p la n o ( x , y ) e n lo s q u e la d ir e c c i n d e l ca m p o
d e te r m in a d o p o r la e c u a c i n d ife re n cia l (1 1 6 ) p e r m a n e c e c o n sta n te .
E n e l c a s o d e l c a m p o m a g n tic o e n la s u p e rfic ie te rre s tr e , u n a iso clin a

120
www.FreeLibros.me
1. C u rvas e n la s q u e la d ire c c i n d e la a g u ja m a g n tic a n o vara

e s u n a c u rv a a lo la r g o d e la c u a l la d ir e c c i n d e la a g u ja m a g n tic a
s e m a n tie n e in v a ria b le .

L a fa m ilia d e is o c lin a s d e la e c u a c i n d ife r e n c ia l (1 1 6 ) e s t d a d a p o r


la e c u a c i n
f( x , y) = v,

d o n d e v e s u n p a r m e tro re a l v a ria b le .

C o n o c ie n d o la s is o c lin a s d e u n a e c u a c i n d ife re n c ia l p o d e m o s o b te n e r
u n a in fo r m a c i n a p ro x im a d a d e l c o m p o r ta m ie n to d e s u s c u r v a s in te
g ra le s . E x a m in e m o s , p o r e je m
p lo , la e c u a c i n d ife re n c ia l

n o in te g ra b le m e d ia n te fu n c io
n e s e le m e n ta le s . L a fa m ilia

x 2 + y2 = v [y > 0 )

d e is o c lin a s d e la e c u a c i n d a
d a e s t c o n s titu id a p o r c ir c u n
fe re n c ia s c o n c n tr ic a s d e l p la n o
( x , y ) , d e ra d io s y /v y c e n tro s
e n e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s . La p e n d ie n te d e la ta n g e n te a c a d a
c u r v a in te g ra l e n to d o p u n to d e to d a iso c lin a e s ig u a l a l c u a d r a d o
d e la lo n g itu d d e l ra d io d e d ic h a is o c lin a . E sta in fo r m a c i n e s s u fi
c ie n te p a ra h a c e m o s u n a id e a s o b r e e l c o m p o r ta m ie n to d e la s c u r v a s
in te g r a le s d e la e c u a c i n d ife re n c ia l e x a m in a d a (fig . 44).

G ra c ia s a q u e e s t e e je m p lo e s b a s ta n te s e n c illo h e m o s lo g r a d o
e s ta b le c e r s in m u ch a d ific u lta d c m o s e c o m p o r t a n la s s o lu c io n e s

121
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

d e la e c u a c i n d ife re n c ia l; p e r o a u n e n c a s o s d e e c u a c io n e s m s
c o m p lic a d a s p u e d e re s u lta r til c o n o c e r s u s iso clin as.

V e a m o s a h o ra u n m to d o g e o m tric o d e in te g ra c i n d e la s e cu a cio n e s
d ife re n c ia le s d e l tip o (1 1 6 ), m to d o q u e e st b a s a d o e n la s p ro p ie d a d e s
g e o m tric a s d e la s cu rv a s

f ( x , y ) = 0, <J0)

T o d o s lo s p u n to s d e las c u r v a s c o n iso clin a s n u la s d e fin id a s p o r la


dy
e c u a c i n (/) c u m p le n la c o n d ic i n = 0 . E s to sig n ific a q u e lo s
dx
p u n to s d e d ic h a s c u r v a s b ie n p o d ra n s e r p u n to s d e m x im o o de
m n im o d e la s c u r v a s in te g ra le s d e la e c u a c i n d ife re n cia l in icial.
sta e s p re c is a m e n te la ra z n p o r la q u e v a le la p en a a n a liz a r p o r
s e p a r a d o e l c o n ju n to d e iso clin a s n u las.

C o n e l fin d e m e jo ra r la a p ro x im a c i n e n la c o n stru c c i n d e las


c u r v a s in te g ra le s s e s u e le h a lla r ta m b i n e l c o n ju n to d e s u s p u n to s
d e in fle x i n (si e s q u e e x iste n ). C o m o s e sa b e , lo s p u n to s d e in flexi n
s e d e b e n b u s c a r h a c ie n d o u s o d e la co n d ic i n y " = 0 . D e riv a n d o la
e c u a c i n (1 1 6 ) y d e s p e ja n d o y ", s e o b tie n e

d/(x.y) . d f(z ,y ) , df(x,y) d j { x , y ) st v


v =~r~+~ ry =s r - +- n r nx'y)-
E sto in d ic a q u e la s ln e a s d a d a s p o r la e c u a c i n ( L ) s o n la s p o sib les
ln e a s d e p u n to s d e in f le x i n 1*. E n p a rticu la r, s e d e d u c e q u e todo

]) E s t a m o s s u p o n i e n d o q u e l a s c u r v a s i n t e g r a l e s q u e l l e n a n c ie r t a r e g i n p o s e e n la
p r o p i e d a d d e q u e p o r c a d a p u n t o d e d i c h a r e g i n p a s a u n a s o l a c u r v a i n t e g r a l.

122
www.FreeLibros.me
1. C u rvas e n la s q u e la d ire c c i n d e la a g u ja m a g n tic a n o varia

p u n to d e in fle x i n d e u n a cu rv a in teg ra l e s u n p u n to d e ta n g en cia d e


la cu rv a in teg ra l c o n u n a iso clin a .

L a s c u r v a s d e e x tre m o s (d e p u n to s d e m x im o o m n im o ) y d e p u n to s
d e in fle x i n d e la s c u r v a s in te g ra le s d iv id e n e l c a m p o d e d e fin ic i n
d e la fu n c i n f e n s u b r e g io n e s S v S2, , S m d o n d e la p rim e ra y
se g u n d a d e riv a d a s d e la s o lu c i n d e la e c u a c i n d ife re n c ia l tien en
sig n o s d e te r m in a d o s . E n c a d a c a s o c o n c re to , h a lla n d o e s ta s r e g io n e s
p o d e m o s c o n s tr u ir u n e s q u e m a d e l c o m p o rta m ie n to d e la s c u r v a s
in te g ra le s.

C o m o e je m p lo , c o n s id e re m o s la e c u a c i n d ife re n c ia l y' = x + y .

La e c u a c i n c o rre s p o n d ie n te d e la c u rv a ( J 0) e s x + y = 0 , y = - x .
C o m p r o b a n d o d ir e c ta m e n te v e m o s q u e la c u rv a (J 0) n o e s u n a cu rv a
in te g ra l. E n c a m b io , la cu rv a ( L ), cu y a e c u a c i n e s y + s + l = 0 ,
s e s u n a cu rv a in te g ra l d e la e c u a c i n d a d a y, p o r ta n to , n o e s u n a
ln e a d e p u n to s d e in flexi n .

L a s re c ta s ( J 0) y ( L ) d iv id e n e l p la n o ( x , y ) e n tr e s su b r e g io n e s
(fig . 4 5 ): la re g i n 5 , (y' > 0 , y" > 0 ) a la d e re c h a d e la re c ta ( J 0 ) ; la
r e g i n S 2 (y' < 0 , y" > 0 ) e n tre la s re c ta s ( I 0) y ( L ) , y la re g i n S 3
(y 1 < 0 , y" < 0 ) a la iz q u ie rd a d e la re c ta ( L ). L o s p u n to s d e la re c ta
(/0) so n p u n to s d e m n im o d e la s c u r v a s in te g r a le s . A la d e re c h a
d e (J 0) la s c u r v a s in te g r a le s cre c e n y a la iz q u ie r d a , d e c re c e n (e n la
fig u ra 4 5 d e iz q u ie rd a a d e re c h a ). N o h a y p u n to s d e in fle x i n . A la
d e re c h a d e la re c ta ( L ) la s c u rv a s so n c o n v e x a s h a c ia a b a jo , y a la
iz q u ie r d a , c o n v e x a s h a c ia a rrib a . E l c o m p o r ta m ie n to g e n e r a l d e las
c u r v a s in te g ra le s s e ilu stra e n la fig u ra 45.

N te s e e n e s t e e je m p lo q u e la re c ta in te g ra l ( L ) e s u n a e s p e c ie d e
c u rv a " d iv is o r ia " , p u e s to q u e se p a ra u n a fa m ilia d e c u r v a s in te g ra le s

m
www.FreeLibros.me
C a p tulo 2. M to d o s cualitativos de anlisis d e m odelos diferenciales

d e la o tra . T ales cu rv a s se su elen llam ar separatrices (del trm ino


la tin o separator).

2. N ecesitan lo s ingenieros
los teorem as de existencia
y unicidad?

E n la secci n anterio r, al re fe rim o s a las isoclin as y lneas d e puntos


d e inflexin su p u sim o s tcitam en te q u e la ecu acin d iferen cial co n si
d era d a tien e solu cin . La respuesta a la pregu nta so bre la existencia
y la u n icid ad d e las so lu cio n es se en cu en tra en los d en om inad os
teorem as d e existen cia y u n icidad, im p o rtan tes n o s lo e n la teora,
sin o e n la prctica.

124

www.FreeLibros.me
2. Necesitan lo s ingenieros los teorem as d e existencia y unicidad?

La im portancia d e lo s teorem as d e existen cia y un icidad rad ica en


q u e n o s d icen si tien e o n o sen tid o a p licar lo s m to d o s cu alitati
vo s d e la teora de las ecu acion es d iferen ciales en e l p ro ceso de
resolucin d e p roblem as co n creto s (d e las cien c ia s n atu rales o de
la tcnica) cu y o s m od elos m atem ticos co n tien en ecu acio n es d ife
renciales; tam b in son im portantes p o rq u e sirv en d e b a se para la
o b ten cin de n u ev os m to d o s y teoras. A m enu d o , las d em o stra
cio n es d e los teorem as d e existen cia y u n icid ad tien en im p lcitos
m to d o s d e b squed a aproxim ad a d e las so lu cio n es con cu alq u ier
g rad o de precisin. P or esto e s q u e lo s teo rem as d e existen cia y
unicidad ju eg a n u n papel fun dam ental tanto en la teora cu alitati
v a d e las ecu acion es d iferen ciales co m o en lo s m to d o s nu m ricos
d e resolucin.

En la actualidad existe u n a g ra n varied ad d e m to d o s n u m rico s


d e resolucin d e ecu aciones d iferen ciales. A p esar d e q u e estos
m to d o s tien en el d efecto de q u e cad a v e z q u e se ap lican d a n una
sola solucin nu m rica concreta lo q u e restrin g e su u so , ello s
so n u tilizad os a m p liam en te e n la p rctica. Se alem o s, ad em s, que
co n e l fin d e e v ita r in terp retacio n es y co n clu sio n es err n eas en los
p rocesos d e integ racin nu m rica d e las ecu acio n es d iferen ciales, sta
d eb e e sta r p recedida po r la v erificacin d e lo s teorem as d e existen cia
y unicidad.

A ntes d e m ostrar d o s ejem p lo s sen cillo s21 q u e ilu stran y exp lican
lo s co m en ta rio s anterio res, en u n ciem o s u n a d e las v arian tes d e los
teorem as d e existen cia y unicidad.

2) R oberts C . . , Jr, W h y t e a c h e x is t e n c e a n d u n iq u e n e s s t h e o r e m s in t h e f ir s t c o u r s e
i n o r d in a r v d iff e r e n t ia l e q u a t io n s ? / / I n t . J . M a th . E d u c . S c i . T e c h n o l. 1 9 7 6 . V .7 , N o 1.
P 4 1 -4 4 .

125

www.FreeLibros.me
Captulo 2. M todos cualitativos de anlisis de modelos diferenciales

T eo re m a de e x is te n c ia . Si la fun cin f ( x , y ) de la ecuacin (116)


est defin ida y es continua en cierta regin acotada D del plan o (x, y),
entonces para todo pun to (x Q, y 0) 6 D existe una solucin y(x) del
p roblem a d e valores in iciales 31

= /(*. y)~ ( * o ) = o- <117)

definida en cierto intervalo qu e contiene el punto x 0.

Teorem a d e e x is te n c ia y u n icid a d . S i en cierta regin acotada D


d el p lan o (x , y) la fu n cin f { x , y ) d e la ecuacin (116) est definida,
es continua y satisface la condicin de Lipschitz

respecto a la v a riab le y, donde L es una constante positiva, entonces


para todo punto {x0,y 0) D existe una nica solucin y(x) del
p roblem a d e v alores in iciales (117) definida en cierto intervalo que
contiene a l pun to x Q.

T eo re m a d e p ro lo n g a ci n . Bajo la s condiciones del teorem a de


existencia o del teorem a d e existencia y unicidad, toda solucin d e la
ecuacin (116) con las condiciones in iciales (x0, y 0) 6 D , pu ede ser
prolon gada hasta un pun to tan cercano com o s e quiera d e la frontera
d e la regin D . En el p rim er caso la prolongacin no es necesariam ente
unvoca, m ientras qu e en el segundo caso s i lo es.

3) U n p r o b le m a c o n s is t e n te e n h a lla r la s o lu c i n d e u n a e c u a c i n d ife r e n c ia l q u e
s a t is f a g a c ie r ta condicin in icial (e n e s t e c a s o , la c o n d ic i n y (x o ) = y o ), s e lla m a
problem a d e valores in iciales o problem a d e Cauchy.

126
www.FreeLibros.me
2. N e c e s ita n lo s in g e n ie ro s lo s te o re m a s d e e xiste n cia y u n ic id a d ?

A h o ra s v e re m o s u n e je m p lo . R e s o lv e r e l p ro b le m a d e v a lo re s
in icia le s

y 2 / ( - l ) = 0 ,2 1 , (1 1 8 )
y
e n e l in te rv a lo [ - 1 , 3 ] p o r e l m to d o ite r a tiv o d e E u le r

J/(+i = y i + h j [ x i , y i )

c o n p a s o h = 0 ,1 .

L a e c u a c i n y 1 = sirv e d e m o d e lo d ife re n c ia l, e n tr e o tr o s , al
y
p ro b le m a q u e s e e x a m in a r e n la p g in a 1 4 0 y q u e e s t re la c io n a d o
a u n siste m a c o n s e r v a tiv o c o n s titu id o p o r u n c u e r p o q u e s e m u e v e
sig u ie n d o tra y e c to ria s h o riz o n ta le s e n e l v a c o b a jo la a c c i n de
re s o rte s lin e a les.

P ara re s o lv e r e l p ro b le m a (118) p o r e l m to d o d e E u le r se p u e d e
e s c rib ir u n p ro g ra m a e n a lg n le n g u a je d e p r o g r a m a c i n o u tiliz a r
u n o d e lo s m u c h o s p ro g ra m a s m a te m tic o s d is p o n ib le s e n e l m e rca d o .
E n ltim a in s ta n c ia se p u e d e a c u d ir a u n p ro c e s o m a n u a l. E n to d o
c a s o o b te n d r e m o s u n a ta b la c o m o la sig u ie n te :

X -1 ,0 - 0 ,9 - 0 ,8 - 0 ,7 - 0 ,6 - 0 ,5 - 0 ,4 - 0 ,3 -0 ,2

y(x) 0,210 0,686 0,817 0,915 0,992 1,052 1,100 1,136 1,163

X - 0 ,1 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7

y(x) 1,180 1,188 1,188 1,180 1,163 1,137 1,102 1,056 1,000

127
www.FreeLibros.me
C a p tulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

X o 0,9 1,0 1,1 U U 1,4 13 1,6

y (2 ) 0,930 0,844 0,737 0,601 0,418 0,131 -0 ,8 5 9 -0 ,6 9 6 -0 ,4 8 0

X 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 23 2,4

y (*) -0 ,1 4 6 1,014 0,837 0,609 0,281 -0 ,4 6 5 0,007 -3 1,625

E n la fig u ra 4 6 se ilu stra n lo s resu ltad os.

R em it m o n o s ah o ra a l teorem a d e ex isten cia . La fun cin f { x , y ) =

d e l p ro b lem a d e v a lo res in icia les (118) e st d efin id a y e s co n tin u a en


to d o e l p la n o ( x , y ), sa lv o e n lo s p u n to s d el eje O x . P or co n sig u ien te,

128
www.FreeLibros.me
2. Necesitan los ingenieros los teorem as de existencia y unicidad?

conform e a l teorem a de existen cia, existe una solucin y {x ) del


problem a inicial (118) definida en cierto intervalo que co n tien e al
p u nto 0 = 1 ; de acu erd o con e l teorem a de p rolon gacin, dicha
solucin pu ed e ser prolongad a hasta un valor y(x) cercan o a y {x ) = 0.

El m todo d e E uler nos perm iti hallar u n a solucin del problem a


de valores iniciales (118) en cierto intervalo (a , b) (d ond e a < - 1
y 1 3 < b < 1/4). N o obstante, e l intervalo real d e existen cia d e la
solucin del problem a inicial (118) se p u ed e estab lecer partiend o de
las caractersticas concretas d e la ecu acin d iferen cial. D e hecho, por
cu anto la ecu acin e s d e variables sep arables, tenem os

v X

Integrand o hallam os la solucin

y = v^ l.0441 - z 2.

S e pu ed e apreciar q u e la solucin del problem a (118) existe so lam en te


e n e l intervalo abierto |x| < >/l,0441 % 1,0218.

D e este m odo, g racias al teorem a de existen cia (y al teorem a de


prolongacin) p u d im o s elim in ar e l intervalo d ond e e l problem a
d ad o n o tien e solucin. E sto m uestra q u e utilizan do so lam en te
la integracin num rica p o d em os llegar a resultados incorrectos.
Lo q u e ocurre en este ejem p lo e s q u e cerca del eje x la pendiente
d e la solucin y = y{x) se aproxim a m u ch o a 180. A causa de
esto, m ientras la variable ind ependiente x cam bia 0,1 unidad es, la
funcin y logra " s a lta r " al otro lad o d el e je x y ca e so bre u n a curva
integral d iferente de la inicial. E sto su ced e porque en cad a iteracin

129
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M todos cualitativos de anlisis d e m odelos diferenciales

e l m to d o d e E u ler co n sid era nicam ente la pendiente en e l pu nto


analizado.

El e je m p lo sig u ien te e s a n m s aleccionador.

R esolver e l problem a d e v alores iniciales

y = y {-\ ) = - 1 (119)

e n e l intervalo ( - 1 ,1 1 , prim ero p o r e l m to d o d e E u ler co n paso h = 0,1


y, d esp u s, p o r e l m to d o m ejo rad o d e Euler, co n e l m ism o paso.

R ecord em os que la su cesin de aproxim aciones d el m todo m ejorado


d e E u ler se calcu la co n la frm ula recurrente

yM=v + hf(xMvy+\n>'
d ond e

. h J ( * i* y )
y,-+i/2 = y i + 2

La tabla sig u ien te presenta lo s resultad os ob ten id o s p o r el m todo


d e Euler:

X - 1 ,0 - 0 ,9 -0 3 - 0 ,7 - 0 ,6 -0 3 -0 ,4

y(*) -1 ,0 0 0 -0,7000 -0 ,4 6 0 -0,275 -0,138 -0,045 -0,008

X -0 3 -0 3 -0 ,1 0,0 0,1 03 03

y\(x) -0 ,0 1 6 0,007 -0,005 0,000 0,000 0,003 0,011

www.FreeLibros.me
2. N ecesitan los ingenieros lo s teorem as d e existencia y unicidad?

X 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0


yi(*) 0,031 0,068 0,129 0,220 0347 0316 0,732

En la fig u ra 4 7 se p u ed e ap re cia r la so lu ci n a p ro x im a d a d el p ro ble


m a (118).

L o s c lcu lo s co rre sp o n d ie n te s al m to d o m ejo ra d o d e E u le r se ex p o


nen e n la ta b la sig u ien te:

x -1,0 -0,9 -0,8 -0,7 -0,6 -0 3 -0,4


-1,000 -0,730 -0314 -0,346 -0,219 -0,129 -0,068
X -0 3 -0 3 -0,1 0,0 0,1 03 03
yj(*) -0,031 -0,012 -0,004 -0,002 -0,004 -0,013 -0,033
X 0,4 03 0,6 0,7 03 0,9 1,0
in(*) -0,071 -0,133 -0,225 -0352 -0,522 -0,739 -1,010

El g rfico d e la so lu ci n o b te n id a p o r e l m to d o m e jo ra d o d e
E u ler se m u estra e n la fig u ra 4 8. U n h e ch o aso m b ro so q u e se
p ercib e in m ed ia ta m en te e s la g ra n d iferen cia e n tr e la s so lu cio n es
rep resen ta d a s en las fig u ra s 4 7 y 48.

C o n el o b je to d e a cla ra r la ca u sa d e tal d ife re n cia , in te g re m o s la


e cu a ci n in icia l. S e p a ra n d o las v a ria b les, ten em o s

131
www.FreeLibros.me
2 . M to d o s cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

5 2

www.FreeLibros.me
2. N ece sita n lo s ingenieros lo s teorem as d e existencia y u n icid a d ?

j v-'/3dr,= J di. 3
-1

d e donde

A q u se v e cla ra m e n te q u e c o n e l m to d o d e E u ler a p ro x im a m o s la
fu n ci n y , ( i ) = x 3, m ie n tras q u e c o n e l m to d o m e jo ra d o d e E u ler,
la fu n ci n

si a; ^ 0 ,
si x > 0.

P ero ta n to y , c o m o y 2 s o n s o lu cio n e s d e l p ro b le m a in icial (1 1 9 ), a s


q u e e n e l in terv a lo [1 , - 1 J la so lu ci n d e e s te p ro b le m a n o e s n ica.

U tiliz a n d o ah o ra e l te o re m a d e e x iste n cia y u n icid a d , lo p rim e ro q u e


n o ta m o s e s q u e e l p ro b lem a (119) tie n e s o lu c i n e n c ie r to in te rv a lo q u e
co n tie n e al p u n to x 0 = - 1 , p u e sto q u e la fu n ci n f ( x , y ) = 3 x t y y e s
co n tin u a e n to d o e l p la n o (x , y ). P o r e l teo re m a d e p ro lo n g a c i n , d ich a
so lu ci n se p u e d e p ro lo n g a r e n u n in terv a lo cu a lq u ie ra . A d em s,

co m o ^ ^ = x y ~ 2^ , la fu n ci n f ( x , y ) = 3 x ^ /y sa tisfa ce la
dy
co n d ici n d e L ip sch itz re sp e cto a la v a ria b le y e n to d a re g i n q u e n o
co n te n g a p u n to s d e l e je x . S e p u e d e d e m o s tra r q u e la fu n c i n f ( x , y)
n o sa tisfa ce la co n d ic i n d e L ip sch itz e n re g io n e s q u e co n tie n e n
p u n to s d e l e je x . R e su m ie n d o , d el teo re m a d e e x iste n cia y u n icid ad
(y d e l teo re m a d e p ro lo n g a c i n ) se d e d u c e q u e la so lu ci n d el
p ro b lem a (1 1 9 ) s e p u e d e p ro lo n g a r d e m a n era n ica , a l m e n o s hasta
e l e je x . S in e m b a rg o , y a q u e la re c ta y = 0 e s u n a so lu c i n sin g u la r
d e la e c u a c i n d ife re n cia l y ' = 3 x t y y , a p e n a s y se ig u a le a cero ,

133

www.FreeLibros.me
2 . M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos d iferenciales

la so lu ci n d e l p ro b le m a (1 1 9 ) y a n o p o d r se r p ro lo n g a d a d e m an era
n ica m s a ll d e l p u n to 0 ( 0 , 0 ) .

A s p u e s, c o n a y u d a d e l teo re m a d e e x iste n cia y u n icid ad (y del


te o re m a d e p ro lo n g a c i n ) p u d im o s in te rp re ta r co rre cta m e n te lo s
re s u lta d o s d e la a p lic a c i n d e l m to d o n u m ric o d e E u ler. C o n cre
ta m e n te , c o n c lu im o s q u e s lo e n e l in terv a lo ( - 1 , 0 ] e l p ro b lem a de
v a lo re s in ic ia le s (1 1 9 ) tie n e u n a so lu ci n n ica.

3. In te rp re ta c i n d in m ica
d e las e cu a cio n e s d ife re n c ia le s
d e se g u n d o orden

C o n s id e re m o s la e c u a c i n d ife re n cia l n o lineal

u n o d e c u y o s c a s o s p a rtic u la re s e s la e c u a c i n d iferen cia l d e seg u n d o


o r d e n o b te n id a en la p g in a 6 6 c u a n d o a n a liz a m o s e l p ro b le m a del
relo j d e p n d u lo .

L a e c u a c i n (1 2 0 ) ta m b i n s irv e d e m o d e lo d ife re n cia l d e u n sistem a


d in m ic o s im p le c o n s titu id o p o r u n a p a rtcu la d e m asa u n id a d q u e
s e d e sp la z a a lo la rg o d e l e je x (fig. 4 9 ) b a jo la a c c i n d e u n a
/ dx \ dx
fu e rz a / 1 x , J A ca d a p a r d e v a lo res d e la s m a g n itu d e s x y

q u e ca ra c te r iz a n e l e sta d o d el siste m a e n to d o in sta n te , le c o rre sp o n d e

www.FreeLibros.me
3. In te rp re ta ci n d inm ica d e las e cu aciones d e s e g u n d o ord e n

ds
di

O O x
F ig . 4 9 Fig. 50

u n p u n to d el p la n o d e estad o s o p la n o d e f a s e ^x, J (fig . 50).

El p la n o d e fase e s u n a rep resen ta ci n d el co n ju n to d e to d o s lo s


e sta d o s p o sib le s d el sistem a d in m ico , co n la p ro p ie d a d d e q u e
a ca d a n u e v o e s ta d o d el sistem a le c o rre s p o n d e u n p u n to d iferen te
d el p la n o d e fa se. A s p u es, a la v a ria ci n d e e sta d o s d e u n sistem a
se le p u e d e p o n e r e n co rresp o n d en cia e l m o v im ie n to d e c ie rto p u n to
e n e l p la n o d e fa se. T al p u n to recib e e l n o m b re d e p u n to im agen .
La tra y ecto ria d el p u n to im ag en se d e n o m in a trayectoria d e f a s e y la
v elo cid a d d el p u n to , v elo c id a d d e fa s e .

dx
M e d ia n te e l ca m b io d e v a ria b le s y = la e c u a c i n (1 2 0 ) se red u ce
dt
al siste m a d e d o s e cu a cio n e s d iferen ciales

( 121)

C o n sid e ra n d o la v a ria b le t c o m o u n p a r m etro , la so lu ci n d el


siste m a (1 2 1 ) e s u n p a r d e fu n cio n e s x (t), y (t) q u e d e te rm in a n cierta
cu rv a ( trayectoria d e fa s e ) en e l p la n o d e fa se ( x , y).

E l sistem a (121), a l ig u a l q u e e l siste m a m s g en eral

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cu a lita tivo s d e a n lisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

d o n d e la s fu n c io n e s X e Y s o n c o n tin u a s ju n to c o n s u s d e riv a d a s
p a rc ia le s e n c ie r ta r e g i n D , s e c a ra c te r iz a p o r la p ro p ie d a d sig u ie n te :
s i x ( t ) , y (t) e s s o lu c i n d e l s is te m a ( 1 2 1 ), e n to n c e s

x = x (t + C ), y = y (t + C ) , (123)

d o n d e C e s u n a c o n s ta n te a rb itra r ia re a l, ta m b i n e s s o lu c i n d e (1 2 1 ).
S in e m b a r g o , a to d a la fa m ilia d e s o lu c io n e s d e (1 2 3 ) le c o rre s p o n d e
u n a s o la tr a y e c to r ia e n e l p la n o d e fa se ( x , y ) . E s m s, d o s tra y e c to ria s
d e fa se c o n p u n to s c o m u n e s co in c id e n . P o r o tra p a rte , al c re c im ie n to
y d e c r e c im ie n to d e l p a r m e tro t l e c o rre s p o n d e n s e n tid o s d ife re n te s
d e m o v im ie n to d e l p u n to im a g e n p o r s u tra y e c to ria . D ich o d e otra
fo rm a , la tr a y e c to r ia d e fa se e s u n a c u rv a o rie n ta d a . E n la s fig u ra s
e s t e h e c h o se ilu s tra r c o n a y u d a d e fle c h a s s o b r e lo s g r fic o s d e las
tr a y e c to r ia s d e lo s p u n to s im a g e n .

L o s s is te m a s tip o (1 2 2 ) p e r te n e c e n a la fa m ilia d e lo s d e n o m in a d o s
s iste m a s d ife r e n c ia le s a u t n o m o s o s iste m a s d ife r e n c ia le s esta c io n a rio s ,
q u e n o s o n m s q u e s is te m a s d e e c u a c io n e s d ife re n c ia le s o r d in a
ria s c o n s e g u n d o s m ie m b r o s q u e n o d e p e n d e n e x p lc ita m e n te d el
tie m p o t. S i a l m e n o s u n o d e lo s s e g u n d o s m ie m b r o s d e l sistem a
d e p e n d e e x p lc ita m e n te d e l tie m p o t , e l siste m a s e d e n o m in a sistem a
n o a u t n o m o o s is te m a n o es ta cio n a rio .

A c a d a s o lu c i n p e r i d ic a n o c o n s ta n te x ( t ) d e la e c u a c i n (120)
le c o r r e s p o n d e u n a c u rv a s im p le c e r ra d a (u n a c u rv a c e r ra d a sin
a u to in te r s e c c io n e s ) e n e l p la n o d e fa se ( x , y ). E l re c p ro c o d e esta
a fir m a c i n ta m b i n e s cie rto .

S u p o n g a m o s q u e e l siste m a d ife re n c ia l (1 2 2 ) e s t d a d o e n to d o el
p la n o ( x , y ). E n to n c e s , e n g e n e r a l, la s tra y e c to ria s d e fa se c u b re n
c o m p le ta m e n te e l p la n o d e fa se sin c o rta rs e la u n a c o n la otra.

m
www.FreeLibros.me
3. In te rp re ta c i n d in m ica d e las e cu a cio ne s d e se g u n d o o rd e n

E n c a s o d e q u e e n c ie r to p u n to A/0( x 0, y0) s e c u m p la n la s ig u a ld a d e s

X ( x 0, y 0) = Y { x 0, y 0) = 0,

la tra y e cto ria d e g e n e ra e n u n p u n to . A lo s p u n to s c o n e sta p ro p ied a d


se le s d e n o m in a p u n tos sin g u lares. E n a d e la n te tra ta re m o s b sica
m e n te c o n p u n to s sin g u la re s a isla d o s. U n p u n to sin g u la r M 0(x 0, y0)
s e lla m a a is la d o si s e p u e d e in d ic a r u n e n to rn o d o n d e l e s e l n ico
p u n to sin gu lar.

T o d o p u n to M 0( x 0, 0 ) d o n d e y = 0 , f { x 0, 0 ) = 0 , e s u n p u n to sin g u la r
d e la e c u a c i n (1 2 0 ). D e s d e e l p u n to d e v ista d e la fs ic a , e s t e p u n to
sin g u la r c o rre s p o n d e al e s ta d o d e u n a p a rtcu la de m asa u n id a d
dx dy d2x
c o n v e lo cid a d y a c e le ra c i n =
=-ig u a le s a c e r o sim u lt -
dt dt d t *
n e a m e n te . D ich o d e o tr o m o d o , c o rre s p o n d e a u n e s ta d o d e re p o so
(d e e q u ilib rio ) d e la p a rtcu la . P o r e sta ra z n , lo s p u n to s sin g u la re s
ta m b i n s e c o n o c e n c o m o p u n to s d e r e p o s o o p u n to s d e eq u ilib rio .

P u e sto q u e lo s e sta d o s d e e q u ilib rio d e u n siste m a fsico c a ra c te riz a n


lo s p u n to s sin g u la re s d e su e s ta d o , la c la s ific a c i n y e l e s tu d io d e
ta le s p u n to s o c u p a n u n lu g a r d e s ta c a d o e n la te o ra d e la s e c u a c io n e s
d ife re n cia le s.

El p ro b le m a d e la c la s ific a c i n y e l e s tu d io d e lo s p u n to s sin g u la re s
d e lo s s iste m a s d ife re n c ia le s tip o (1 2 2 ) tie n e s u s o r g e n e s e n la teora
d e la s v e lo c id a d e s y a c e le ra c io n e s d e lo s lq u id o s , y fu e c o n s id e ra d o
c o n d e ta lle p o r p rim e ra v e z p o r e l c ie n tfic o ru s o N . E . Z h u k o v sk i
e n su te sis d e m a e stra "C in e m tic a d e lo s c u e r p o s lq u id o s " (1876).
L o s n o m b re s d e lo s d ife re n te s tip o s d e p u n to s s in g u la re s fu ero n
p ro p u e s to s in ic ia lm e n te p o r e l m a te m tic o fra n c s H . P o in ca r.

137

www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

T ra tem o s d e e sta b lece r q u sig n ificad o fsico se le p u ed e atribu ir


a la s tray ecto rias d e fase y a lo s p u n tos sin gu lares de lo s sistem as
d iferen cia le s tip o (122). Para u n a m ejo r co m p ren si n , introdu zcam os
u n ca m p o v ecto ria l b id im en sion al (fig. 51) d efin id o p o r la funcin

V ( s , y ) = X ( x , y ) i + Y { x , y) j,

d o n d e i y j so n lo s v erso res (v ectores u n itario s) d e lo s e je s de


co o rd e n a d a s ca rte sia n a s x e y , resp ectiv am en te. E ste cam p o tiene
d o s co m p o n en te s en to d o p u n to P { x ,y ) : u n a h o rizon tal X { x ,y )
dx dy
y u n a v ertica l Y { x ,y ) . P u esto q u e = X (x , y) y = Y ( x ,y ) ,
e l v ecto r lig ad o a to d o p u n to n o sin g u lar P { x , y ) e s tan g en te a la
tra y ecto ria d e fase en d ich o punto.

S i in terp reta m o s la v a riab le t co m o el tiem p o , e n to n ces al v ecto r V se


le p u ed e a sig n a r e l p ap el d e v ecto r d e velocid ad d el m ov im ien to del
p u n to im a g e n a lo la rg o d e la tray ectoria. D e esta m an era, p o d em os
co n sid e ra r q u e to d o e l plan o d e fase est co lm ad o d e p u n tos im agen y
q u e u n a tray ectoria d e fase e s la h u ella q u e d eja cierto p u n to im agen
e n m ov im ien to . C o m o resu ltad o de tal in terp retaci n llegam os a una
a n a lo g a co n e l m ov im ien to p lan o d e u n lq u id o incom presible.
D a d o q u e e l sistem a (122) e s au t n o m o , e l v ecto r V en cad a pu nto
fijo P ( x , y ) n o cam bia co n e l tiem p o , p o r lo q u e e l m ov im ien to del
lq u id o e s estacio n ario . L as tray ecto rias d e fase so n , en to n ces, las
tray ecto rias d e m o v im ien to d e las p artcu las d el lq u id o , y los puntos
sin g u la res O , O', O " (fig. 51) rep resen tan p artcu las inm viles.

L o s h e ch o s m s ca ra cterstico s d el m ov im ien to rep resen tad o en la


fig u ra 51 son:

1) la e x isten cia d e p u n to s sin gu lares;


2) la v a ried a d d e las tray ecto rias cerca d e lo s p u n tos singulares;

138
www.FreeLibros.me
3) la existen cia sim ultnea d e puntos estab les e inestables;
4) la presencia de trayectorias cerradas, q u e e n este ca so co rres
p ond en a m ovim ien tos peridicos.

Las caractersticas q u e acabam os d e en u m erar co n stitu y en la p arte


m s im portante del retrato d e f a s e , q u e n o e s m s q u e el cu ad ro
com pleto del com portam iento de las tray ectorias d e fase del sistem a
general (122). D ebido a qu e, co m o se ind ic antes, m u ch as ecu acio
nes d iferen ciales n o se integ ran m ed ian te fun ciones elem en tales, el
o b jetiv o d e la teora cu alitativa d e las ecu acio n es d iferen ciales del
tip o (122) e s procurar constru ir un retrato d e fase lo m s com p leto
posible a p a rtir d e las fun ciones X (x , y ) e Y (x , y).

4. Sistem as m ecnicos conservativos

Es b ie n sabido d e la prctica que en lo s sistem as d in m ico s reales


la energa se d isip a. C o m nm ente, la d isip acin d e en erg a es
ocasionada p o r alg n tip o d e rozam iento. Al m ism o tiem po, en
alg u n os ca so s concretos la d isip acin ocu rre tan lentam ente q u e la
podem os d espreciar si n os lim itam os a co n sid erar u n intervalo d e

139

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s c u a lita tiv o s d e a n lis is d e m o d e lo s d ife re n c ia le s

t ie m p o n o m u y p r o lo n g a d o . E n e s o s c a s o s c o n c r e to s , a l e s tu d ia r
e l s is te m a d in m ic o s e p u e d e a s u m ir q u e s e c u m p le la le y d e
c o n s e r v a c i n d e la e n e r g a , e s d e c ir , q u e la s u m a d e la s e n e rg a s
c in t ic a y p o te n c ia l e s c o n s t a n te . L o s s is te m a s c o n e s ta p ro p ie d a d
s e d e n o m in a n c o n s e r v a tiv o s . S e p u e d e c o n s id e r a r c o n s e r v a tiv o , e n tr e
o t r o s , e l g lo b o te r r q u e o e n ro ta c i n si s e to m a u n in te r v a lo d e
t ie m p o d e u n o s p o c o s a o s . P e r o s i e s tu d ia m o s s u m o v im ie n to
d u r a n te v a r io s m illo n e s d e a o s , s e r n e c e s a r io t e n e r e n c u e n ta la
d is ip a c i n r e la c io n a d a c o n la s m a r e a s e n lo s o c a n o s y m a re s.

m m M m m
x %
Fig. 52
U n e je m p lo e le m e n ta l d e s is te m a c o n s e r v a tiv o e s e l s is te m a fo rm a d o
p o r u n cu e rp o d e m asa m q u e s e m u e v e h o r iz o n ta lm e n te e n e l
v a c o b a jo la a c c i n d e d o s r e s o r te s (fig . 5 2 ). D e n o te m o s c o n x e l
d e s p la z a m ie n to d e l c u e r p o r e s p e c to a la p o s ic i n d e e q u ilib r io y
s u p o n g a m o s q u e la fu e r z a q u e lo s r e s o r te s e je r c e n s o b r e e l c u e rp o
{f u e r z a r e s ta u r a d o r a ) e s p r o p o r c io n a l a x . E n to n c e s la e c u a c i n d e
m o v im ie n to e s

d2x
m - + kx = 0, k > 0.

L o s r e s o r t e s d e e s t e t ip o s e lla m a n r e s o r te s l in e a le s , d e b id o a q u e la
fu e r z a r e s ta u r a d o r a e s u n a fu n c i n lin e a l d e a;. S i e l c u e r p o o s c ila en
u n m e d io q u e o p o n e u n a f u e r z a re s is te n te p r o p o r c io n a l a la v e lo c id a d
d e l m o v im ie n to , e n to n c e s la e c u a c i n d e m o v im ie n to d e l s is te m a
c o n s e r v a t iv o e s

140
www.FreeLibros.me
4. S iste m a s m e c n ico s conservativos

d2x dx
m + c + / :x = 0 , c > 0. (124)

ste e s u n c a so d e m o v im ie n to a m o rtig u a d o , p u e sto q u e la fu erza


dx
re siste n te e s u n a fu n ci n lin eal d e la v e lo c id a d .
dt

E n g e n e r a l, u n a e c u a c i n d e la fo rm a

d2x ( dx \

v +sU ) + / ( I ,= 0 ' (125)

d o n d e / y g s o n fu n c io n e s a rb itra r ia s ta les q u e /(O) = 0 y <7(0) = 0 ,


se p u e d e in te rp re ta r c o m o la e c u a c i n d e m o v im ie n to d e u n c u e rp o
d e m asa m s o m e tid o a la a c c i n d e u n a fu erz a re s ta u ra d o ra f { x )
f dx\
y u n a fu erz a re siste n te - g I I . E n g e n e ra l, e s ta s fu e rz a s n o son

lin e a le s, d e m a n e ra q u e la e c u a c i n (125) s e p u e d e c o n s id e ra r c o m o
la e c u a c i n fu n d a m e n ta l d e la m e c n ica n o lin ea l.

E stu d ie m o s b re v e m e n te e l sistem a c o n se r v a tiv o e sp e c ia l s in fu erz a


re siste n te d e s c rito p o r la ecu a ci n

C o m o la fu e rz a re s is te n te e s ig u al a ce ro , p o d e m o s s u p o n e r q u e n o
h a y d is ip a c i n d e e n e rg a . D e la e c u a c i n (126) se p u e d e p a s a r al
siste m a a u t n o m o

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

E x c lu y e n d o e l tie m p o t d e l siste m a (1 2 7 ) o b te n e m o s la ecu a ci n de


la tra y e cto ria d e l siste m a e n e l p la n o d e fase:

dx my = - M . (128)

S e p a re m o s la s v a ria b les:

mydy= f{x)dx. - (129)

y =y0 x=x0 t t0,


t0 t
S u p o n ie n d o q u e y p a ra = d e sp u s d e in te g ra r la
e c u a c i n (1 2 7 ) d e s d e h a sta o b te n e m o s

Jmy J
X

2- = - / ) d i,

*0

o , lo q u e e s lo m ism o ,

^ J J
X Xo

m y2 + / () d { = I m jj* + J(x )d x . (130)

1)

Com o - m y 2 = \ m ( ^
2 2
s is te m a d in m ic o y
\ dt) ) e s la f rm u la d e la e n erg a c in tica d el

V (x ) = j / ({)d (131)

www.FreeLibros.me
4. Sistem as m ecnicos conservativos

e s la e n e rg a p o ten cia l, p o d em os afirm ar q u e la ecu aci n (130) expresa


la ley d e co n serv acin d e la en erga:

U n y 2 + V (x ) = E , (132)

d onde E = + V ( x 0) e s la e n erg a to tal d el sistem a. L a ecu a

ci n (132) e s la e cu a ci n d e las tray ecto rias d e fase d el sistem a (127),


p u es se ob tu v o d e in teg rar la ecu aci n d iferen cial (128). D e esta
m anera, a d iferen te s v alores d e E le co rresp o n d en d iferen te s cu rv as
d e e n e rg a co n sta n te e n e l plano d e fase. L o s p u n tos sin g u lares del
sistem a (127) so n lo s p u n tos M (x v,Q ), d o n d e x v so n las ra c e s de
la ecu a ci n / ( x ) = 0 . C o m o se esta b leci a n tes, lo s p u n to s sin g u la
res so n lo s p u n to s d e rep o so d el sistem a d in m ico d escrito p o r la
ecu a ci n (126). D e la e cu aci n (128) se d e d u ce q u e las tray ecto rias
d e fase co rtan p erp en d icu larm en tc al e je x y h o rizo n talm en te a las
rectas x = x . A d em s, la ecu acin (132) m uestra q u e la s tray ecto rias
d e fase son sim tricas resp ecto a l e je x .

E scribien d o la e cu a ci n (132) en la form a

y = V (i)), (133)

resulta fcil co n stru ir la s tray ecto rias d e fase. E n efe cto , in tro d u zcam o s
e n n u estro a n lisis e l "p la n o d e balan ce d e e n e rg a " ( x , z ), c u y o e je z
se en cu en tra en la m ism a v ertical q u e e l eje y d e l p lan o d e fase
(fig. 53). R ep resen tem o s e n e l p lan o ( x , z ) la fu n ci n z = V {x )
y varias recta s h o rizon tales z E (en la figura 53 s e m u estra una
d e e lla s). In d iqu em o s en la figura e l v alo r d e la d iferen cia E - V (x).

Se g u id a m en te m u ltip licam o s E - V (x ) p o r , lo cu al p erm ite

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cualitativos d e a n lisis d e m odelos d ife re n cia le s

ca lcu la r lo s v a lo r e s d e y a
p a rtir d e la f rm u la (133) y
c o n stru ir su g r fic o e n e l pla-
dx
n o d e fase. C o m o = y,
dt
la d ir e c c i n p o sitiv a a lo lar
go d e to d a tra y e cto ria c o
rr e sp o n d e al m o v im ie n to d el
p u n to im a g e n d e izq u ierd a
a d e re ch a p o r e n c im a d el
e je x , y d e d e re c h a a iz q u ie r
d a p o r d e b a jo .

L o s ra z o n a m ie n to s g e n e ra le s
que acab am o s de exp oner
p e rm ite n in v e s tig a r la e c u a
ci n

d x + k sen x = 0
(134)
d t-

d e l m o v im ie n to d e u n p n d u lo e n u n m e d io sin re s is te n cia , d o n d e k
e s u n a c o n s ta n te p o sitiv a (v a s e la p g in a 66).

L a e c u a c i n (1 3 4 ) e s u n c a s o p a rtic u la r d e la e c u a c i n (1 2 6 ). P o r
c o n s ig u ie n te , p o d e m o s c o n s id e ra r q u e e lla d e s c rib e e l m o v im ie n to
re c tiln e o s in re s is te n c ia d e u n a m a sa u n id a d b a jo la a c c i n d e u n
re s o rte n o lin e a l c o n fu e rz a re s ta u ra d o ra - k s e n x . E n e s te c a so , e l
siste m a a u t n o m o c o rre s p o n d ie n te a la e c u a c i n (1 3 4 ) e s

www.FreeLibros.me
A qu lo s p u n tos sin gu lares son ( 0 ,0 ), ( ? r, 0 ), ( 2 ir , 0 ), . . y la
ecu acin diferencial d e las tray ecto rias d e fase tien e la form a

dy _ ksen x
dx y

S e p a ra n d o v ariab les e integ ran d o, o b ten em o s la ecu a ci n d e las


tray ectorias d e fase:

^j/2 + k ( 1 - eo s x ) = E ,

la cu al e s u n c a s o p a rticu lar d e la ecu aci n (132) para m = 1.


La en erg a total d ad a p o r la frm u la (131) es

V {x ) = J d = k ( \ - e o s x).
o

C o n stru y a m o s e n el p lan o ( x , z ) e l g rfico d e la fu n ci n z = V (x)


y v arias rectas z = E (en la figura 54 se presenta s lo la recta
z = E = 2k ). C alcu lan d o lo s valores E - V (x ) p o d e m o s lu eg o
esb o z a r e l cu a d ro del co m p o rtam ien to d e la s tray ecto rias e n e l plano
d e fase u tilizan d o la frm ula

y = s /2 {E -V {x )).

El retra to de fase o b te n id o (fig. 5 4 ) m uestra q u e si la e n erg a E


cam bia d e 0 a 2 k , e n to n ces la s tray ecto rias d e fase respectiv as
resultan cerra d a s y la ecu aci n (134) tien e so lu cio n es p eri d icas.
P or otra p arte, si E > 2 k , las tray ecto rias d e fase co rresp on d ien tes
n o son ce rra d a s y la e cu aci n (134) n o tien e so lu cio n es p eri d icas.

145

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

A l v a lo r E = 2 k e n e l p la n o d e fa s e le c o rre s p o n d e u n a tra y e cto


ria d e fa se q u e se p a ra d o s tip o s d e m o v im ie n to d ife re n te s (e s u n a
se p a r a tr iz ). L as tra y e c to ria s d e f a s e o n d u la d a s s itu a d a s fu era d e la
se p a ra triz c o rre s p o n d e n a lo s m o v im ie n to s d e ro ta c i n d el p n d u lo ,
m ie n tra s q u e la s tra y e c to ria s c e r r a d a s q u e se e n c u e n tr a n e n la s re
g io n e s lim ita d a s p o r la s s e p a ra tric e s c o rre s p o n d e n a lo s m o v im ien to s
o s cila to rio s.

E n la fig u ra 5 4 s e p u e d e v e r q u e e n lo s e n to rn o s d e lo s p u n to s
sin g u la re s ( 2 t t m , 0 ) , m = 0 , 1 , 2 , . . el c o m p o rta m ie n to d e la s tra
y e c to ria s d e f a s e s e d ife re n c ia d e l c o m p o rta m ie n to d e la s tra y e cto ria s
d e fa se e n lo s e n to r n o s d e lo s p u n to s ( ( 2 n - 1 ) t , 0 ) , n = 1 , 2 , . . . .

www.FreeLibros.me
4. S istem as m e c n ico s conservativos

S o b re la cla sific a c i n d e lo s p u n to s sin g u la re s tra ta re m o s m s a d e


la n te . P o r e l m o m e n to s lo d ir e m o s q u e lo s p u n to s ( 2 7 r r a , 0 ) , m =
0 , 1 , 2 , . . d e e s te e je m p lo p e r te n e c e n al g ru p o d e lo s lla m a d o s c en
tros, m ie n tra s q u e lo s p u n to s sin g u la re s ( ( 2 n - 1 ) jt , 0 ) , n = 1 , 2 , . . . ,
s o n pu n tos d e s illa . U n p u n to sin g u la r d e l s is te m a d ife re n c ia l a u t n o
m o (1 2 2 ) s e d e n o m in a cen tro si e x is te a lg n e n to rn o s u y o d e n sa m e n te
p o b la d o d e tra y e c to ria s d e fase q u e lo ro d e a n y q u e n o se c o r ta n la una
c o n la o tra . S e lla m a p u n to d e s illa a to d o p u n to s in g u la r h a c ia e l c u a l
c o n v e r g e u n n m e ro fin ito d e tra y e c to ria s d e fa se q u e d iv id e n c ie rto
e n to rn o d el p u n to e n re g io n e s d o n d e la s tra y e c to ria s s e co m p o rta n
c o m o u n a fa m ilia d e h ip rb o la s d e fin id a s p o r la e c u a c i n x y = co n st.

V e a m o s a h o ra c m o in flu y e u n a resiste n cia lin eal e n e l c o m p o rta


m ie n to d e las tra y e c to ria s d e fa se d e u n siste m a c o n se r v a tiv o . E n este
ca so , la e c u a c i n d ife re n cia l d e l p n d u lo e s

d2x dx
+ c- + k s e n x = 0, c > 0.
d t- dt

S i la re s is te n cia e s su ficie n te m e n te p e q u e a c o m o p a ra p e r m itir q u e el


p n d u lo o s c ile re s p e c to a la p o sici n d e e q u ilib rio , s e p u e d e m o stra r
q u e la s tra y e c to ria s d e fa se s e c o m p o rta n c o m o e n la fig u ra 55. Si
la resiste n cia n o d e ja o s c ila r al p n d u lo a lr e d e d o r d e la p o s ic i n d e
e q u ilib rio , e n to n c e s las tra y e c to ria s d e fa se te n d r n la fo rm a q u e se
m u e stra e n la fig u ra 56.

C o m p a ra n d o e l re tra to d e fa se d e u n sistem a c o n se r v a tiv o c o n lo s


d o s ltim o s re tra to s d e fa se , v e m o s q u e lo s p u n to s d e s illa s ig u e n
s ie n d o p u n to s d e s illa (e sta m o s c o n s id e ra n d o e n to r n o s s u fic ie n te
m e n te p e q u e o s d e lo s p u n to s sin g u la re s), en c a m b io e n lo s e n to rn o s
d e lo s p u n to s ( 2 * m , 0 ) , m = 0 , 1 , 2 , . . . , la s tra y e c to ria s d e fase
c e r ra d a s s e co n v ie rte n e n e sp ir a le s c u a n d o la re s is te n cia e s p e q u e a ,

www.FreeLibros.me
Fig. 55

y e n tr a y e c to r ia s q u e " e n t r a n " e n lo s p u n to s s in g u la r e s s ig u ie n d o
d ir e c c io n e s d e te r m in a d a s c u a n d o la re s is te n c ia e s g ra n d e . S i s e trata
d e u n a e s p ir a l, lle g a m o s a u n p u n to s in g u la r d e n o m in a d o f o c o . E n el
o t r o c a s o e l p u n to s in g u la r s e lla m a n odo.

m
www.FreeLibros.me
4. Sistemas m ecnicos conservativos

U n pu nto singular (si existe) del sistem a autnom o bidim ensional


general (122) se llam a f o c o si posee un en torno d ensam ente poblado
d e trayectorias de fase que n o se co rtan y que se asem ejan a espirales
que se enrollan hacia el pu nto sin gu lar cuando t +00 (o cuando
t - 00). Un pu nto singular se denom ina nodo si tien e u n entorno
en el que toda trayectoria d e fase se com porta co m o una parbola o
una sem irrecta q u e llega a l siguiendo una d ireccin determ inada.

Subrayem os q u e ningn sistem a conservativo p u ede tener soluciones


p eridicas aisladas. M s an, si T es una trayectoria d e fase cerrada,
correspondiente a una solucin peridica de u n sistem a conservativo,
entonces cierto entorno de T est d ensam ente p oblad o de trayectorias
d e fase cerradas.

A lgunas de las d efiniciones d e p u n tos singulares form ulad as arriba


tienen carcter pu ram ente cu alitativo, d escriptivo. E n cu an to a los
criterios analticos q u e establecen sus diferencias, desafortunadam ente
n o existen para el caso general d e lo s sistem as tipo (122), aun qu e
s se pueden ob tener para algun as clases particulares d e ecuaciones
d iferenciales. El ejem p lo m s sencillo lo constitu yen los sistem as de
la forma

dx dy
= a xx + 6 ,y , = a 2x + b2y,
dt

d ond e a , , a 2 y b2 son constantes reales.

Si la m atriz d e los co eficientes de este sistem a e s regular, e s decir, si


el determ inante

149

www.FreeLibros.me
Captulo 2. M todos cualitativos de anlisis d e m odelos diferenciales

e n to n ces e l o rig en d e co o rd en ad as 0 ( 0 , 0 ) del plano d e fase e s el


n ico p u n to sin g u la r d el sistem a d iferencial.

S u p o n g a m o s q u e e l d eterm inan te del sistem a es d iferen te d e cero,


y q u e A, y A2 rep resen tan los valores propios d e la m atriz de
co eficien tes. S e p u ed e m ostrar que

1 ) si Aj y A, son reales y del m ism o signo, en to n ces e l punto


sin g u la r e s u n nodo;

2 ) si A, y A2 son reales y d e sig no s d iferentes, el pu nto singular


e s un p u n to d e silla;
3 ) si Aj y A2 n o son reales n i im aginarios p u ros, en to n ces el punto
sin g u la r e s u n foco;
4 ) si At y A, so n im ag inarios p u ros, el p u n to sin gu lar e s un centro.

L os tres p rim ero s tip os d e puntos perten ecen al g ru po d e los


d en om in ad os p u n tos sin gu lares "g ro sero s". Los puntos singulares
g ro sero s n o cam bian su carcter b a jo pertu rbaciones peq u e as de los
p rim ero s m iem b ro s d el sistem a diferencial inicial. Los cen tros son
p u n tos " n o g ro se ro s": su carcter cam bia inclu so p ara pertu rbaciones
m nim as d e lo s seg u n d o s m iem bros d el sistem a diferencial.

5. Estabilidad
de los puntos de equ ilib rio
y de los m ovim ientos peridicos

C o m o v im o s, lo s d iferen tes tip os d e pu n tos sin gu lares se caracterizan


p o r e l h e ch o d e q u e en p eq u e os en to rn o s su y o s las trayectorias

150

www.FreeLibros.me
5. E stabilidad d e lo s p u n to s d e e q u ilib rio y m ovim ientos p e ri d ico s

d e fase so n d ife re n te s. P ero h a y u n a ca ra c te rstica m s: la estab ilid ad


d e u n p u n to sin g u la r, la c u a l p erm ite o b te n e r in fo rm a ci n ad icio n a l
so b re e l co m p o rta m ie n to d e la s tra y e c to ria s d e fa se d e lo s p u n to s
sin g u la re s. C o n s id e re m o s u n p n d u lo c o m o e l re p re se n ta d o @
e n la fig u ra 5 7 . E n e l d ib u jo se m u estra n d o s e sta d o s
d e e q u ilib rio : a ) u n c u e rp o d e m asa m se e n c u e n tr a en
e s ta d o d e e q u ilib rio e n e l p u n to su p e rio r; b ) u n c u e rp o d e
m a sa m se e n cu e n tra e n e sta d o d e e q u ilib rio e n e l p u n to
inferior. El p rim e r e sta d o es in es ta b le y el se g u n d o e s estable.
A cla re m o s q u sig n ifica q u e e l e sta d o d el c u e rp o sea esta b le
o in esta b le : si u n c u e rp o d e m asa m se e n cu e n tra e n e sta d o
d e e q u ilib rio en e l p u n to su p erio r, e n to n ce s e s su ficien te
e m p u ja rlo lig e ra m e n te p ara q u e co m ie n c e a d e sv ia rse d e Fjg 57
la p o sici n d e e q u ilib rio , a le j n d o se d e ella c o n v elo cid ad
cre cie n te. P ero si e l c u e rp o est e n e sta d o d e e q u ilib rio e n e l p u n to
in ferio r, d e sp u s d e em p u ja rlo s e m o v e r c o n v e lo cid a d d ecre cie n te ,
y m ien tra s m s su a v e sea e l e m p u j n , m en o r se r la d e sv ia ci n
re sp e cto a la p o sici n in icial.

C a d a e sta d o d e eq u ilib rio d e u n sistem a c o rre s p o n d e a u n p u n to


e n e l p la n o d e fa se. L a s p e rtu rb a cio n e s p eq u e a s d e u n p u n to de
e q u ilib rio in e sta b le p ro d u cen g ra n d e s d e sv ia c io n e s re sp e cto al p u n to
d e e q u ilib rio ; e n e l c a s o d e u n p u n to d e e q u ilib rio e s ta b le , las
p e rtu rb a cio n e s p e q u e a s p ro v o ca n d e sv ia c io n e s p e q u e a s. P artien d o
d e e s ta s id e a s in tu itiv a s, e x a m in e m o s u n p u n to sin g u la r a isla d o
d e l siste m a ( 122), su p o n ie n d o p ara m a y o r co m o d id a d q u e e l p u n to
a n a liz a d o s e en cu e n tra e n e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s 0 ( 0 , 0 ) d e l p lan o
d e fa se. D ire m o s q u e e s te p u n to e s e s ta b le si p ara to d o n m ero
p o sitiv o R e x iste u n n m e ro p o sitiv o r ^ R tal q u e to d a tra y ecto ria
d e fa se q u e e n e l in sta n te in icial t = t0 p a rta d e u n p u n to P situ a d o
e n e l crc u lo x 2 + y2 = r 2, p erm a n ecer e n d ic h o crc u lo p a ra to d o

m
www.FreeLibros.me
C apitulo 2. M todos cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

t > t0 (fig. 58). Sin entrar en definicio


nes m uy form ales, se p u ede afirm ar
que un pu nto e s estable si todas las
trayectorias de fase que en el ins
tante inicial se encontraban cerca de
l, contin uarn estan do cerca co n el
transcurso del tiem po. U n pu nto se
denom ina asintticam ente estable si es
estable y existe un crculo x 2+ y 2 = r J
tal que toda trayectoria q u e en e l ins
tan te t = t0 se encuentra en dicho
crcu lo tien d e a l o rig en d e coord enad as cuando t - + 00. Un punto
sin gu lar n o estable se llam a inestable.

U n cen tro siem pre e s estable (p ero no asintticam ente estable). Un


pu nto d e silla siem p re e s inestable. En la figura 55, donde se m uestra
e l com portam iento de las trayectorias de fase en e l caso de las
oscilaciones d e u n p n d u lo en u n m edio con p o co rozam iento, los
puntos sin gu lares (focos) son asintticam ente estables; lo s nodos
(figura 56) tam bin son asin tticam ente estables.

El co n cep to q u e acabam os d e introducir d e estabilidad de un punto


d e equ ilib rio es cu alitativo, y a q u e no se m enciona ninguna propiedad
referente a l com p ortam ien to de las trayectorias d e fase. C om parando
el co n cep to d e estabilidad asinttica con el de estabilidad, vem os que
se exig e ad icionalm en te q u e toda trayectoria d e fase tienda al origen
d e co ord enad as co n el transcurso del tiem po. A un as, tam poco se
h ace alu sin a ninguna cond icin so bre la form a en que las trayectoria
se d eben acercar a l punto 0 ( 0 ,0 ) .

El co ncep to de estabilidad (y de estabilidad asinttica) juega un


p ap el im portante en las aplicaciones. D e hecho, un dispositivo

152

www.FreeLibros.me
5. Estabilidad d e lo s puntos de equilibrio y m ovim ientos peridicos

constru ido sin ten er en cu en ta la estab ilid ad , e s sen sible, incluso,


a las influen cias exterio res m s peque as, y al final de cu en tas ello
p u ede traer co n secu en cias ind eseables. R efirin d ose a la im portancia
d el co ncep to d e estabilid ad , el co n ocid o m atem tico y m ecnico
sovitico N .G .C h e t e v e sc rib i 41:

" ...a l co n stru ir u n av in d e p asajeros se d e b e g aran tizar estabilidad


en su m ovim iento, d e m anera q u e resu lte u n ap arato tranq u ilo en
el v u elo y seg u ro en e l d esp eg u e y el aterrizaje. El cig e al se d eb e
calcu lar d e m o d o q u e n o se av ere a cau sa d e la s vibracio n es que
pueden su rg ir en co nd icio nes reales d e fu n cio nam iento d el motor.
C o n e l ob jeto d e g aran tizar e l m xim o posible d e precisin en un
arm a d e artillera, tan to e l arm a co m o las m u n iciones s e d eben
fabricar teniend o e n cu en ta la estabilidad d e las tray ecto rias de v u elo
d e lo s proyectiles.

P od ram os se g u ir citand o ejem p lo s, pero e llo so lam en te confirm ara


q u e a l reso lv er un problem a so bre m ov im ien to s reales, en tre todas
las so lu cion es de las ecu acio n es e s n ecesario d eten erse en las que
co rrespon d en a estad os estables, y q u e en lo s ca so s e n q u e se
d esee e v ita r cierta solucin , lo m s razonable e s hacer lo s cam bios
pertinentes en la constru ccin del sistem a co n e l fin de q u e e l estad o
de m ovim iento co rresp on d ien te a esa so lu ci n q u e q u erem o s ignorar
sea in estab le."

R egresando al p n d u lo rep resen tad o en la figura 57, d estaq u em o s un


hecho cu rio so y, en cierto m od o, inesperad o: resulta q u e la posicin
su p erior de equ ilib rio inestable d el p n d u lo se p u ed e v o lv er estable
m ediante oscilacio n es verticales d el p u n to A d e su spen sin . Es m s,

41 Chetev N. G . E stab ilid ad d e l m o v im ien to , M osc , 1965 (e n ruso).

153
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

n o s lo la p o sic i n su p e rio r d el p n d u lo , sin o cu alq u iera otra p o sicin


(en p a rticu la r, la h o riz o n ta l) s e p u e d e v o lv e r e sta b le a cu en ta d e las
v ib ra cio n e s d e l p u n to d e su sp en si n ' 1.

P a se m o s a h o ra a l c o n c e p to (n o m en o s im p o rtan te q u e e l co n ce p to de
e sta b ilid a d d e un p u n to d e eq u ilib rio ) d e estab ilid ad d e lo s m ov im ien
to s (so lu cio n e s) p e ri d ico s. C o n sid e re m o s u n sistem a co n serv ativ o
c o n so lu cio n e s p eri d ica s. A e s ta s so lu cio n es les co rresp o n d en tra
y e c to ria s c e r ra d a s q u e p u eb lan d en sa m en te cierta reg i n d el plano
d e fa se. A to d o m o v im ie n to p e ri d ico d e u n sistem a co n se rv a tiv o le
co rre sp o n d e u n m o v im ie n to d e l p u n to im ag en p o r u n a trayectoria
ce rra d a d el p la n o d e fase.

E n e l c a so g e n e ra l, el p e ro d o d e rec o rrid o d e lo s p u n to s im ag en po r
d ife re n te s tra y e cto ria s e s d istin to . D ich o d e otra m an era, e l p erod o
d e las o s c ila c io n e s e n u n sistem a co n se rv a tiv o d e p en d e d e las
c o n d icio n e s in icia les. G eo m trica m en te, e s to sig n ifica q u e d o s p u n tos
im a g e n ce rca n o s q u e co m ie n z a n a m o v erse e n e l in stan te t = t Q,
p o r e je m p lo , d e s d e e l e je x , co n e l tra n scu rso d el tiem p o se sep aran
a u n a d ista n cia fin ita . Sin em b a rg o , p u ed e su ce d e r q u e co n e l tiem p o
e sto s p u n to s n o s e se p a ren . P ara d iferen ciar e s ta s d o s v a ria n tes se
in tro d u ce e l co n ce p to d e estab ilid ad d e la s so lu cio n es p eri d icas
s e g n L iap u n o v. S e d ic e q u e la so lu ci n p eri d ica co rresp on d ien te
a la tra y e cto ria ce rra d a T e s es ta b le segin L iap u n ov si p ara un
-e n to r n o 6* ta n p eq u e o c o m o s e q u iera d e u n p u n to M q u e se

b> E n e l lib ro d e T. G . S tr iz h a k "M to d o s d e in v e s tig a c i n d e lo s s is te m a s d in m ic o s tip o


p n d u lo " , A lm -A t , 1981 (e n ru so ), s e p r e s e n ta n m u c h o s e je m p lo s d e e sta b iliz a c i n
d e d is tin ta s c la s e s d e p n d u lo s.

6) P o r r - e n t o r n o d e l p u n to M s e e n tie n d e u n c irc u lo d e ra d io c co n c e n tro e n el


p u n to M .

,5 4

www.FreeLibros.me
5. E stabilidad d e lo s p u n to s d e e q u ilib rio y m ovim ientos p e ri d ico s

m u e v e p o r la tra y ecto ria cerra d a T (fig . 5 9 ), e x is te u n 5(f)-en tom o


m vil d e M ta l q u e to d o p u n to im ag en q u e en e l in sta n te in icial se
e n cu e n tre e n e l (c )-e n to m o nu nca
sa ld r d el c -e n to m o . Si u n a so lu
ci n p e ri d ica n o e s e sta b le seg n
L iapu nov, se d ice q u e e s n o esta b le
seg n Liapun ov.

L a s so lu cio n e s p e ri d ica s no estab les


se g n L ia p u n o v p o se e n d e tod as
m a n e ra s cierta cla se d e e stab ilid ad ,
lla m a d a e s ta b ilid a d o rb ita l. La e sta
b ilid a d o rb ita l co n siste en q u e , a p e
q u e o s ca m b io s d e la s c o n d ic io n e s in icia les, e l p u n to im ag en p asa
d e u n a tra y e cto ria d e fase a o tra tan c e rca n a c o m o se d e s e e de
la tra y ecto ria in icial.

U n e je m p lo d e so lu cio n e s p eri d ica s n o e sta b le s se g n L ia p u n o v son


la s so lu cio n es q u e a p a re cen , p o r eje m p lo , a l e x a m in a r la ecu a ci n
d iferen cia l d e l m o v im ie n to h o rizo n tal e n e l v a c o d e u n a m asa m
s o m e tid a a la a c c i n d e d o s reso rtes lin e a le s (fig . 52). O tro e je m p lo d e
s o lu cio n e s p e ri d ica s n o e sta b le s se g n L iap u n o v , p e r o q u e p o seen
e sta b ilid a d o rb ita l, s o n las s o lu cio n e s d e la e c u a c i n d iferen cia l (134)
d e l m o v im ie n to d e u n p n d u lo c irc u la r e n u n m ed io sin resiste n cia.

E n e l p rim e r c a so , e l p e ro d o d e las o s cila c io n e s n o d e p e n d e de

la s co n d icio n e s in icia le s y se calcu la c o n la f rm u la T = 2ir

E n el se g u n d o c a so , e l p e ro d o d e la s o scila c io n e s d e p e n d e d e las
c o n d icio n e s in iciales y s e ex p resa , c o m o sa b e m o s, p o r m e d io d e una

in te g ra l e lp tica d e p rim era e sp e c ie calcu la d a d e s d e 0 h a sta .

155

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s c u a lita tiv o s d e a n lisis d e m o d e lo s d ife re n c ia le s

F in a lm e n te , d e b e m o s s e a la r q u e e l p r o b le m a d e la e s ta b ilid a d
s e g n L ia p u n o v d e lo s m o v im ie n to s p e r i d ic o s e st d ir e c ta m e n te
r e la c io n a d o c o n e l p r o b le m a d e la s o s c ila c io n e s is c ro n a s ".

6. F u n c i o n e s e n e r g t ic a s

E s f c il in t u ir q u e s i la e n e r g a to ta l d e c ie r t o s is te m a m e c n ic o a lca n z a
e l m n im o e n u n p u n t o d e e q u ilib r io , e s t e lt im o e s u n p u n to de
e q u ilib r io e s t a b le . E s ta id e a y a c e e n la b a s e d e u n o d e lo s d o s m to d o s
d e a n lis is d e e s ta b ilid a d p ro p u e s to s p o r e l c o n o c id o m a te m tic o y
m e c n ic o r u s o A . M . L ia p u n o v . E l m to d o se c o n o c e c o m n m e n te co n
e l n o m b r e d e m to d o d ir e c to o se g u n d o m to d o d e L ia p u n o v 81.

P a r a ilu s tr a r e l m to d o d ir e c to d e L ia p u n o v , c o n s id e r e m o s u n siste m a
tip o (1 2 2 ) p a r a e l c a s o e n q u e e l o r ig e n d e c o o r d e n a d a s e s u n p u n to
s in g u la r.

S e a T u n a tr a y e c to r ia d e f a s e d e l s is te m a (1 2 2 ). S u p o n g a m o s q u e
dV dV
c ie r t a f u n c i n V = V (x , y ) y s u s d e r iv a d a s p a r c ia le s y so n
ox ay
c o n t in u a s e n u n a r e g i n d e l p la n o d e f a s e q u e c o n tie n e a I\ S i e l
p u n t o im a g e n ( x ( t ), y ( t )) s e m u e v e a lo la rg o d e la c u rv a T , e n to n c e s
la fu n c i n V ( x , y ) s e p u e d e v e r c o m o u n a fu n c i n d e t a lo la rg o

71 V e r , p o r e je m p lo , e l lib r o d e V. V. A m e lk in , N . A . L u k a s h v ic h , A . P. S a d o v s k i
" O s c ila c io n e s n o lin e a le s e n s is t e m a s d e s e g u n d o o r d e n " , M in s k , 1 9 8 2 ( e n ru so ).

8) S e p u e d e n e n c o n t r a r m u c h o s e je m p l o s in t e r e s a n t e s s o b r e in v e s t ig a c i n d e m o d e lo s
d if e r e n c ia le s e n e l li b r o d e N . R o u c h e , P. H a b e ts y M . L a lo y , " S t a b i l i t y T h e o r y b y
L y a p u n o v s D ir e c t M e t h o d " , S p r in g e r -V e r la g . N e w Y o r k , 1 9 7 7 .

flfl
www.FreeLibros.me
6. Funciones energticas

d e T ; p o r co n sig u ien te , la v elo cid ad d e v a ria ci n d e V (x , y ) a lo


la rg o d e T e s

dv d v dx a v dy dv v e v wr/ v

d = te d i + * = t e X ( x ' y ) + e Y { x ' y)' (136)

d o n d e X (x , y) e Y ( x , y ) so n lo s seg u n d o s m iem b ro s d el sistem a (122).

La frm ula (1 3 6 ) ju e g a u n p ap el fu n d am en tal en e l m to d o d irecto


d e Liapunov. P ara p o d e r a p licar e n la p rctica e l m to d o d ire cto de
L iap u no v so n im p o rta n tes lo s sig u ien tes co n cep to s.

Su p o n g a m o s q u e V = V ( x ,y ) e s co n tin u a ju n to co n s u s d eriv ad as
8V dV
p arciales y e n cierta reg i n G q u e co n tie n e e l o rig e n d e

co o rd en a d a s, y q u e V( 0 ,0 ) = 0 . S e d ice q u e la fu n ci n V ( x ,y )
e s d efin id a p ositiv a (d efin id a n eg ativ a) si e n to d o s lo s p u n to s de
la reg i n G , sa lv o en e l o rig e n d e co o rd e n a d a s, se cu m p le la
d esig u ald ad V ( x ,y ) > 0 ( V ( x ,y ) < 0 ). Si V { x ,y ) ^ 0 (V (x , y) ^ 0 ),
e s d ecir, si la d esig u ald ad n o e s estricta, se d ic e q u e V (x , y) e s una
fu n ci n d e sign o p o sitiv o (funcin d e sig n o negativo). P o r ejem p lo ,
en el plano (x , y) la fu n ci n V (x , y) = x 2 + y 2 e s d efin id a p o sitiv a,
m ie n tra s q u e la fu n ci n V (x , y ) = x 2 e s d e sig n o p o sitiv o , pu esto
q u e se anu la en tod o e l e je y.

Si p ara u n a fu n ci n d efinid a p o sitiv a V ( x ,y ) se cu m p le que


/dV \2 (d V \ 2
\ ~dx) + \ ^ ^ e n lo ^ o s l0 8 P u n to s d e G \ 0 , e n to n ces
la su p e rficie z = V (x , y) e s u n a e sp ecie d e p a rab o lo id e tan g en te al
p la n o ( x , y ) e n e l p u n to 0 ( 0 , 0 ) (fig. 60). E n g en era l, la su p erficie
z = V ( x ,y ) (para V d efin id a po sitiv a) p u e d e te n e r una estru ctu ra
m s co m p leja . U n eje m p lo d e este tip o d e su p erficie e s e l d e la
figura 6 1 , d o n d e la p ro y ecci n so b re el p la n o ( x , y) d e la in terseccin

157
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

d e la su p e rfic ie co n e l p la n o z = C n o e s u n a c u rv a , sin o una


a ra n d ela .

S i la fu n ci n d e fin id a p o sitiv a V ( x , y ) e s tal q u e la fu n ci n

W ( x , y ) = d- Vj - - - y ) X ( x , y ) + 9- ^ ^ - Y ( x , y ) (137)
dx dy

e s d e sig n o n e g a tiv o , e n to n c e s V (x , y) se d e n o m in a fu n ci n de
L ia p u n o v o fu n c i n en erg tica d e l sistem a (122). E n v irtu d d e la ig u al
d a d (1 3 6 ), la co n d ici n d e q u e W sea d e sig n o n e g a tiv o sig n ifica que

dV

y, c o n se c u e n te m e n te , la fu n ci n V n o cre ce a lo la rg o d e la tray ecto


ria T ce rca d e l o rig e n d e co o rd en ad as.

E n u n cie m o s u n o d e lo s re su lta d o s o b ten id o s p o r A . M . L iap u n o v: si


p a r a e l siste m a (1 2 2 ) ex iste u n a fu n c i n en ergtica V (x , y ), en ton ces
e l o rig en d e co o rd en a d a s, e l c u a l e s un pu n to singular, es estable.
S i la fu n c i n d efin id a p o sitiv a es tal q u e la fu n c i n W d a d a p o r la
ig u a ld a d (1 3 7 ) es d efin id a n egativa, en ton ces e l orig en d e coord en a d a s
es a sin t tica m en te estab le.

158
www.FreeLibros.me
6. Funciones energticas
I
M o strem o s co n un e je m p lo c m o a p licar e s te resu lta d o e n la p rctica.
E xam in em o s la e cu a ci n d e m o v im ien to d e u n cu erp o d e m asa
u n id ad so m etid o a la a cci n d e d o s reso rtes. E n v irtu d d e (124),
d ich a e cu a ci n tien e la form a

d?x dx
~dfi + c7t + kx = ' c > (138)

R eco rd em o s q u e e l co e ficien te c > 0 ca ra cteriz a la resisten cia d el


m ed io y la co n sta n te k > 0 , las p ro p ied a d es d e lo s reso rtes. El
sistem a a u t n o m o co rre sp o n d ien te a la ecu a ci n (138) e s

= y, = - k x - cy . (139)
dt 9 dt y

El o rig e n d e co o rd e n a d a s d el p lan o d e fase (x , y) e s e l n ico p u n to


y2
sin g u la r d e e s te sistem a . L a e n erg a cin tica d e l c u e rp o e s ig u al a ,

m ie n tra s q u e la e n e rg a p o ten cial (en erg a acu m u la d a p o r e l resorte)


est d a d a p o r la ig u ald ad

J fc< = l f c z 2.
o

C o n sig u ie n te m en te , la e n erg a total d el sistem a es

V { x , y ) = l- y 2 + \ k x 2. (140)

159

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos d iferenciales

L a fu n ci n V d e te rm in a d a p o r m ed io d e la f rm u la (140) e s u n a
fu n ci n d e fin id a p o sitiv a . Y co m o

dV dV ,
X (x , y) + Y {x , y ) = k x y + y ( - k x - cy ) = - c y ^ 0,
dx dy

e n to n c e s V ( x ,y ) e s u n a fu n ci n e n e rg tica d el sistem a (139), im p li


c a n d o q u e e l p u n to sin g u la r 0 ( 0 , 0 ) e s estab le.

D a d o q u e e l c rite rio d e L ia p u n o v q u e a ca b a m o s d e e n u n c ia r p o se e un
c a r c te r p u ra m e n te cu a lita tiv o , n o to d a s la s v e c e s se lo g ra o b te n e r el
re s u lta d o ta n r p id a m e n te c o m o e n e s te eje m p lo . P a rtie n d o d el criterio
d e L ia p u n o v n o sie m p re s e p u e d e c o n stru ir u n a fu n ci n en erg tica,
a u n sa b ie n d o q u e e x iste . E ste h e ch o d ificu lta n o ta b le m e n te e l p ro ceso
d e d e te rm in a c i n d e la e sta b ilid a d e n c a d a c a so co n cre to .

D e b e m o s te n e r p re se n te q u e e l c rite rio d e L iap u n o v s e d e b e ob serv ar


c o m o u n p rin c ip io d e o b te n c i n d e c rite rio s d e esta b ilid a d . E n la
a c tu a lid a d e x is te u n a s e r ie d e re su lta d o s in te re s a n te s9) e n tr e e l gran
n m e ro d e in v e s tig a c io n e s d e d ic a d a s a e s te tem a.

7. E sta d o s s im p le s d e e q u ilib rio

D e s d e la p ro p ia in te rp re ta c i n d in m ica d e las e cu a cio n e s d ife re n


c ia le s d e se g u n d o o r d e n y a e s c la ro q u e e l e s tu d io d e lo s e sta d o s de

9 ) V e r , p o r e je m p l o , e l l i b r o d e E . A . B a r b a s h i n " F u n c i o n e s d e L i a p u n o v " , M o s c , 1 9 7 0

( e n r u so ).

160

www.FreeLibros.me
I 7. E stados sim p le s d e e q u ilib rio

e q u ilib rio o , lo q u e e s lo m ism o , d e lo s p u n to s sin g u la re s, p ro p o rcio


n a la c la v e p a ra la co m p re n si n d e l c o m p o rta m ie n to d e la s cu rv a s
in teg ra les.

T a m b in e st c la ro q u e , c o m o n o e s p o sib le in te g ra r e n fu n cio n e s
e le m e n ta le s to d a s la s e c u a c io n e s d ife re n cia le s , n e c e s ita m o s c rite rio s
q u e n o s d e n la p o sib ilid a d d e cla sific a r lo s p u n to s sin g u la re s a p artir
d e la fo rm a d e la e c u a c i n d ife re n cia l. A p e sa r d e q u e c a si sie m p re la
re so lu ci n d e e s te p ro b lem a e s m u y d ifc il, sie m p re s e p u e d e n h a llar
cla se s d e e c u a c io n e s d ife re n cia le s p a ra la s q u e e l p ro b le m a se re s u e lv e
f cilm e n te. M s a d e la n te a n a liz a re m o s e l p ro b lem a d e l m o v im ie n to
d e u n c u e rp o d e m a sa u n id ad so m e tid o a la a c c i n d e d o s re s o rte s
e n u n m ed io c o n resiste n cia , y m o stra re m o s c m o u tiliz a r a lg u n o s
re su lta d o s d e la te o ra c u a lita tiv a d e las e c u a c io n e s d ife re n cia le s . P ero
a h o ra n o s d e te n d re m o s a a n a liz a r lo s siste m a s tip o (1 2 2 ). R e su lta q u e
al cla sifica r lo s p u n to s sin g u la re s d e lo s s is te m a s d e e s te tip o , e l c a s o
m s s e n cillo se p re se n ta c u a n d o e l d e te rm in a n te d e J a c o b i (ja co b ia n o )

dx dx
dx dy
J ( x , y) =
dY dY
dx dy

e s d ife re n te d e c e r o e n e l p u n to a n a liz a d o .

S i {x \ y ) e s u n p u n to sin g u la r d el sistem a (122) y J * = J ( x \ y ) ^ 0 ,


e n to n ce s e l tip o d e e s te p u n to sin g u lar, lla m a d o p u n to s in g u la r sim p le,
d e p e n d e b s ica m e n te d e l sig n o d e J \ A sab er, si J ' < 0 , e l p u n to
sin g u la r (z *,t/ *) e s u n p u n to d e silla . S i J * > 0 , e l p u n to sin g u la r
p u e d e se r u n ce n tro , un n o d o o u n fo co . E s u n c e n tr o s o la m e n te si

161

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

e n l la d iv erg en cia

dX dY_
D (x , y) =
~dx dy

s e a n u la ( D * = D ( x , y ) = 0 ). S in e m b a rg o , s e d e b e s e a la r q u e la
c o n d ic i n D * = 0 n o e s, e n g e n e ra l, su ficie n te p a ra q u e e l p u n to
s in g u la r ( x * , y ) s e a u n ce n tro . P ara q u e h a y a u n c e n tr o s e d eb en
c u m p lir c ie r ta s c o n d ic io n e s a d ic io n a le s e n la s q u e p a rticip an las
d e riv a d a s p a rc ia le s d e r d e n e s su p e rio re s; y e l n m e ro d e esta s
c o n d ic io n e s p u e d e n s e r in fin ito . A l m is m o tie m p o , si la s fu n cio n es
X e Y so n lin e a le s re s p e c to a la s v a ria b le s x e y , la co n d ic i n D %= 0
s e v u e lv e s u fic ie n te p a ra q u e e l p u n to sin g u la r ( x ' r y *) s e a u n cen tro .

S i J > 0 , p e ro e l p u n to s in g u la r ( x \ y ' ) n o e s u n ce n tro , e n to n ces


e x is te u n e n to rn o s u fic ie n te m e n te p e q u e o d e { x ' , y ) d en sa m en te
p o b la d o d e tra y e c to ria s q u e tie n d e n a l p u n to sin g u la r sig u ie n d o b ien
e sp ir a le s , b ie n u n a d ir e c c i n d e te rm in a d a . E n e s t e c a so , s i D * > 0 , el
p u n to s in g u la r s e a lc a n z a c u a n d o t - o o y e s in e s ta b le . S i D * < 0 ,
e l p u n to s in g u la r s e a lc a n z a c u a n d o t * + o o y e s e sta b le . S i las
tra y e c to ria s d e fa se q u e a lc a n z a n el p u n to sin g u la r so n esp ira le s, d ich o
p u n to e s u n fo co . S i to d a s la s ln e a s in te g ra le s e n tr a n a l p u n to sin g u la r
c o n u n a p e n d ie n te d e te r m in a d a , e n to n ce s e l p u n to e s u n n o d o (fig. 62).

F ig . 6 2

162

www.FreeLibros.me
7. Estados sim p le s d e equilibrio

In d e p e n d ie n tem en te d el sig n o d e l ja c o b ia n o J \ la s ta n g e n te s a las


tra y e cto ria s d el sistem a d iferen cia l (122) e n e l p u n to sin g u la r (x \ y )
s e h a lla n a p a rtir d e la ecu aci n caracterstica

d Y (x \ y ')_ d Y ( x ' ,y ' ) _


------------------ x -H--------------------- v
y dx dy
V (141)
x d X {x \ y ') d X {x \ y )
- ^ ^ X+ d y

d onde

x = x -x \ y = y - y . (142)

S i X e Y co n tie n e n t rm in o s lin ea les, e n to n c e s la s d e riv a d a s p a rcia les


e n la e c u a c i n (141) so n lo s co e fic ie n te s d e x e y e n e l sistem a
q u e s e o b tien e d el sistem a (122) d e sp u s d e h a c e r lo s c a m b io s de
v a ria b les (142).

La e cu a ci n (141) e s h o m o g n ea . P o r tan to, h a c ie n d o e l c a m b io d e


y
v a ria b le A = , d o n d e A e s la p en d ien te d e la s lla m a d a s direccio n es
ex cep cion ales, o b ten e m o s la e c u a c i n cu a d r tica

+ ( x' x - y; ) a - y ; = o < i43)

re sp e cto a A. El d iscrim in an te d e la ecu a ci n (143) e s

a = (x' + y; ) 2- 4r = d - 4r .
S i J * < 0 (o se a , e l p u n to sin g u la r e s u n p u n to d e s illa ), e n to n c e s la
e cu a ci n (1 4 3 ) sie m p re p ro d u ce d o s d ire ccio n e s e x ce p cio n a le s reales.

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m od e lo s diferenciales

S i J ' > 0 , e n to n c e s b ie n n o h a y d ire ccio n e s ex c e p c io n a le s reales, b ien


h a y d o s d ire c c io n e s e x c e p c io n a le s re a le s o u n a d ire cci n excep cio n al
re a l m ltip le . E n el p rim e ro d e lo s c a s o s in d ic a d o s el p u n to sin g u lar
e s u n c e n tr o o u n foco.

La e x iste n cia d e d ire c c io n e s e x c e p c io n a le s re a le s im p lica (si J ' > 0 )


la e x iste n c ia d e u n n o d o . E n p articu lar, si e x iste n d o s d ireccion es
e x c e p c io n a le s re a le s , s e p u e d e d e m o stra r q u e ex isten ex actam en te
d o s tra y e cto ria s (u n a p o r c a d a lad o ) ta n g en tes e n e l p u n to sin g u lar
a u n a d e la s re c ta s e x c e p c io n a le s , m ie n tra s q u e la s d e m s tray ecto rias
e n tr a n a l p u n to sin g u la r ta n g en cia lm en te a la o tra recta exce p cio n a l
(fig. 6 2 a).

S i A = 0 y la e c u a c i n (1 4 3 ) n o e s u n a id e n tid a d , e n to n ce s ten em o s
u n a so la re c ta e x c e p c io n a l (el g r fico d e l co m p o rta m ie n to d e las tra
y e c to ria s se ilu stra e n la fig u ra 6 2 b ). E ste c a so se o b tien e del a n terio r
c u a n d o d o s d ire c c io n e s e x c e p c io n a le s co in cid en . El p u n to sin g u lar
d iv id e la re c ta e x ce p cio n a l e n d o s sem irrecta s /, y 2 . El e n to rn o del
p u n to sin g u la r s e d iv id e e n d o s se c to re s, u n o d e n sa m e n te p o b lad o
d e tra y e c to ria s q u e " e n t r a n " en e l p u n to sin g u la r tan g en cialm en te
a la re c ta /,, y o tro d e n sa m e n te p o b la d o d e tra y e cto ria s q u e " e n tr a n "
e n e l p u n to sin g u la r ta n g e n cia lm e n te a la re c ta l2. La fro n te ra en tre
lo s d o s se c to re s e st co m p u e sta p o r d o s tra y e cto ria s, u n a d e las
cu a le s e s ta n g e n te a la se m irre c ta /, e n e l p u n to sin g u lar, y la o tra ,
a la se m irre c ta l 2 .

S i e n la e c u a c i n (1 4 3 ) to d o s lo s co e fic ie n te s se an u lan , o b te n e m o s
u n a id e n tid a d , y to d a s la s re c ta s q u e p asan p o r e l p u n to sin g u la r
s o n e x ce p cio n a le s . E n e s te c a so , e x iste n e x a cta m e n te d o s tray ecto rias
(u n a a c a d a la d o ) ta n g e n te s a ca d a u n a d e e s ta s rectas en e l p u n to
sin g u la r. E ste p u n to sin g u la r (fig. 62 c) e s se m e ja n te a un p u n to co n
u n a recta e x c e p c io n a l real d o b le.

164

www.FreeLibros.me
8. M o vim ie n to en u n m e d io con roza m ie n to lin e a l

8. M o v im ie n to e n u n m ed io
con ro z a m ie n to lin e a l

A n te rio rm e n te se d e m o str q u e la e c u a c i n d ife re n cia l d e l m o v im ie n


to d e u n c u e rp o d e m a sa u n id a d s o m e tid o a la a c c i n d e re s o rte s
lin e a le s e n u n m ed io c o n ro z a m ie n to lin eal tien e la form a

dx dx
^ + c - + k x = 0. ( .4 4 )

C o n e l o b je to d e in v e stig a r e x h a u s tiv a m e n te e l m o d e lo d ife re n


cial (1 4 4 ), fije m o s u n a d ir e c c i n d e a c c i n d e la s fu e rz a s c ^ y kx.
A n te s ta m b i n se in d ic q u e a la e c u a c i n (1 4 4 ) se le p u e d e p o n e r e n
co rre sp o n d e n cia e l siste m a a u t n o m o

^ = y. ^ = - k x - cy. (145)
dt dt

S i e x c lu im o s e l c a so triv ia l k = 0 , o b te n e m o s q u e e l o r ig e n de
co o rd e n a d a s e s u n p u n to sin g u la r d el siste m a d ife re n cia l (1 4 5 ). El
sistem a (1 4 5 ) e s u n c a s o p a rtic u la r d e l siste m a g e n e r a l (1 2 2 ) para

X (x , y) = y, Y {x , y ) = - k x - cy .

E scrib a m o s e l ja co b ia n o , la d iv e rg e n cia y la e c u a c i n ca ra c te rstic a


d el sistem a (145):

J ( x , y) = k , D {x , y ) = - c ,

A" + cA + k = 0.

165
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

E l d is c r im in a n te d e la e c u a c i n c a ra c te r s tic a e s

A = c 2 - 4k .

E n c o r r e s p o n d e n c ia c o n lo s re s u lta d o s d e la s p g in a s 1 6 0 -1 6 4 se
p u e d e n p r e s e n ta r lo s c a s o s s ig u ie n te s :

1. S i k < 0 , e n to n c e s e l p u n to s in g u la r e s u n p u n to d e s illa c o n d o s
d ir e c c io n e s e x c e p c io n a le s , u n a p o s itiv a y u n a n e g a tiv a . El c o m p o rta
m ie n to d e la s tr a y e c to r ia s d e fa se s e ilu stra e n la fig u ra 6 3 . C o m o se
p u e d e o b s e r v a r, e s p o s ib le d ife re n c ia r tre s tip o s d e m o v im ie n to . C u a n
d o la s c o n d ic io n e s in icia le s c o rre s
p o n d e n a l p u n to a (e n e s te p u n to
e l v e c t o r d e v e lo c id a d e st d irig i
d o h a c ia e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s
y la v e lo c id a d e s s u fic ie n te m e n te
g ra n d e ), e l p u n to im a g e n se m u ev e
c o n v e lo c id a d d e c re c ie n te p o r u n a
tra y e c to ria d ir ig id a h a c ia e l p u n to
s in g u la r y , d e s p u s d e p a s a r cerca
Fig. 6 3 d e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s , s e a le ja
c o n v e lo c id a d c re c ie n te . S i la v e lo
c id a d in ic ia l d e c re c e h a s ta e l v a lo r c r tic o c o rre s p o n d ie n te a l p u n to b,
e n to n c e s e l p u n to im a g e n s e a ce rca al p u n to s in g u la r c o n v e lo cid a d
d e c r e c ie n te y " a l c a n z a " e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s al c a b o d e un
tie m p o in fin ito . F in a lm e n te , si la v e lo c id a d in icia l e s m e n o r q u e el
v a lo r c r tic o y c o r r e s p o n d e , d ig a m o s , al p u n to c , e n to n c e s e l p u n to
im a g e n s e m u e v e h a c ia e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s c o n u n a v e lo cid a d
d e c r e c ie n te q u e s e a n u la a u n a d is ta n c ia i , d e l p u n to sin g u la r. E n
e l p u n to ( , , 0 ) e l v e c to r v e lo c id a d c a m b ia d e d ir e c c i n y e l p u n to
im a g e n s e a le ja c o n v e lo c id a d c r e c ie n te d e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s.

166
www.FreeLibros.me
8. M o vim ie n to en un m e d io co n roza m ie n to lineal

S i e l p u n to im a g e n co rre s p o n d ie n te al e s ta d o in icial d e l sistem a


d in m ic o s e e n cu e n tra e n u n o d e lo s tres c u a d ra n te s re s ta n te s , la
in te rp re ta c i n d e l m o v im ie n to e s e v id e n te .

2 . S i k > 0 , e n to n ce s J * > 0 y e l v a lo r d el c o e fic ie n te c d e te rm in a


e l tip o d e l p u n to sin gu lar.

V eam os to d a s la s p o sib le s varian tes.

2 a ) Si c = 0 , e s d e cir, si n o h a y ro z a
m ie n to , e l p u n to sin g u la r e s u n ce n tro
(fig . 6 4 ). L o s m o v im ie n to s s o n p e ri
d ic o s y su a m p litu d d e p e n d e d e las
c o n d ic io n e s in icia le s. F9- 6 4

2 6 ) S i c > 0 , e s d e cir, si e l a m o rtig u a m ie n to e s p o sitiv o , e n to n c e s


dX dY
la d iv e rg e n cia D = + e s n e g a tiv a y, n a tu ra lm e n te , e l

p u n to im a g e n se m u e v e p o r tra y e c to ria s d ir ig id a s h a c ia e l o r ig e n de
c o o rd e n a d a s, a d o n d e lle g ar a l ca b o d e u n tie m p o in fin ito .

S e a m o s m s p reciso s:

2 6 , ) S i A < 0 , e s d e cir, si c2 < 4A:, e n to n c e s e l p u n to s in g u la r


e s u n fo co (fig . 6 5 ), lo q u e sig n ific a q u e e l siste m a d in m ic o realiza
o s cila c io n e s a m o rtig u a d a s co n a m p litu d d e c re c ie n te re s p e c to al e sta d o
d e eq u ilib rio .

2 62 ) S i A = 0 , e s d e cir, si <? = 4& , e n to n c e s e l p u n to s in g u la r e s u n


n o d o c o n u n a d ir e c c i n e x ce p cio n a l d e p e n d ie n te n e g a tiv a (fig . 6 6 ). El
m o v im ie n to e s a p e r i d ic o y co rre s p o n d e a u n a m o rtig u a m ien to crtico.

2 63 ) S i A > 0 , e s d e cir, si c 2 > 4A:, e n to n c e s e l p u n to s in g u la r e s


u n n o d o co n d o s d ire c c io n e s e x c e p c io n a le s d e p e n d ie n te s n e g a tiv a s

167
www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

(fig. 67). C u alitativa


m en te, el m ovim iento
d el sistem a d inm ico
e s e l m ism o q u e en
e l caso an terio r y co
rresp o nd e a un am or
tig u am ien to d e las o s
cilaciones.

D e lo s resu ltad os ob
tenidos se infiere que
para c > 0 y k > 0
(el ro zam ien to e s p o
sitiv o y la fuerza res
tau rad o ra e s d e a tra cci n ), e l sistem a d in m ico tien d e al esta d o de
eq u ilib rio y e l m ov im ien to e s estab le.

2 c ) S i c < 0 , e s d ecir, e n c a so d e am ortig u am ien to n egativo, el


e sq u em a cu a lita tiv o d el co m p o rtam ien to d e las tray ecto rias d e fase

168

www.FreeLibros.me
8. M ovim ie n to e n un m e d io con roza m ie n to lin e a l

e s se m e ja n te a l e sq u e m a d e l c a so 2b), co n la n ica d ife re n c ia d e q u e


a q u e l sistem a d in m ico d eja d e s e r e sta b le .

El d ia g ra m a e n la fig u ra 6 8 re n e lo s re su lta d o s o b te n id o s y m u estra


c m o se cla sifica n lo s p u n to s sin g u la re s e n fu n ci n d e lo s p a r m e tro s
c y k . E ste d ia g ra m a s e p u ed e u tiliz a r c o m o u n re s u m e n d e lo s
re su lta d o s d e la in v e s tig a ci n s o b r e la cla sific a c i n d e lo s p u n to s sin
g u la re s d el sistem a (1 2 2 ), c u a n d o e l ja c o b ia n o J ' 0 p ara c = - D '
y k = J\ S in e m b a rg o , en e l c a so g e n e r a l, la ig u a ld a d c = 0 n o
im p lica q u e e l sistem a (122) tien e u n c e n tro , y d e la ig u a ld a d k = 0
n o se p u e d e c o n c lu ir q u e el sistem a n o tien e u n p u n to sin g u lar. E stos
ca so s c o rre sp o n d e n a lo s p u n to s sin g u la re s co m p u e sto s , lo s c u a le s se
e x a m in a n m s a d ela n te .

V o lvien d o a l siste m a d in m ico a n a liz a d o e n e sta se c c i n , s u b ra y e m o s


q u e si k = 0 ( c 0 ) , e l sistem a a u t n o m o (145) co rre s p o n d ie n te a la
e c u a c i n (1 4 4 ) a d o p ta la form a

www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M todos cualitativos de anlisis de modelos diferenciales

D e aqu se d e d u ce q u e la recta y = 0 est d ensam ente poblada de


p u n tos singulares. El com portam iento de las trayectorias de fase se
m uestra e n la figura 69.

V = i Finalm ente, si A; = c = 0,
la ecu acin (144) se
transform a en

X d x
= 0,
~dP

y su sistem a correspon
F ig . 7 0 dien te es

dx dy
dt ~ y dt~

Igual que en el ca so anterior, el eje x est d ensam ente poblado de


p untos singulares. El esquem a del com portam iento d e las trayectorias
d e fase se m uestra en la figura 70.

www.FreeLibros.me
9. F lujo ad ia b tico e n una tobera

9. F lu jo a d ia b tico e n u n a to b era
E l e s tu d io d e lo s flu jo s d e su sta n cia s v isco sa s c o m p r e s ib le s tien e u n a
g ra n im p o rta n c ia p r c tica . E n p a rticu lar, lo s flu jo s d e e s te tip o se o ri
g in a n a lre d e d o r d e las a la s y fu se la je s d e lo s a v io n e s; c o n e s to s flu jo s
est re la cio n a d o e l fu n cio n a m ie n to d e la s tu rb in a s d e g a s y v a p o r, de
lo s m o to re s d e p ro p u lsi n a c h o rr o y d e lo s re a c to re s n u clea res.

A n a lice m o s e l flu jo d e un g a s id e a l d e c a lo r e sp e c fic o cp q u e p asa


p o r u n a tob era d e se c ci n v a ria b le A (fig. 7 1 ). V am os a su p o n e r q u e
e l flu jo e s u n id im e n sio n a l, e s d ecir, q u e to d a s s u s p ro p ie d a d e s so n
u n ifo rm e s e n u n a m ism a se c ci n d e la to b e ra . La fric c i n e n la cap a
fro n te riz a e st co n d icio n a d a p o r la
te n s i n ta n g en cia l

T = 9Py, (146)

d o n d e q e s e l c o e ficie n te d e ro z a - Fig. 71
m ie n to , e l cu a l d e p e n d e b s ic a m e n
te d el n m e ro d e R e y n o ld s, p e r o s e su p o n e co n sta n te a lo la rg o de
la to b e ra ; p e s la d en sid a d d e m asa d el flu jo; y v , la v e lo c id a d d el
flu jo . P o r ltim o , a su m ire m o s q u e e l flu jo e s a d ia b tic o , o se a , q u e n o
h a y resiste n cia in tern a a l m o v im ie n to , n o h a y co m b u sti n , c a m b io s
q u m ic o s, e v a p o ra c i n o c o n d e n sa c i n , etctera.

U n a d e la s e c u a c io n e s fu n d a m e n ta le s d el flu jo e s la ecu a c i n d e
con tin u id ad , q u e e n e s te c a s o tien e la form a

w = pA v, (147)

d o n d e la v elo cid a d w d e v a ria ci n d e la m a sa d e l flu jo e s c o n sta n te .

171

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M to d o s cualitativos de anlisis de m odelos diferenciales

D e la ig u a ld a d (1 4 7 ) se d e d u ce que

dp dA dv
+ + = 0. (148)
p A v

A n te s d e e sc rib ir la ecu a ci n d e la e n erg a total d el flu jo estacio n ario ,


su b ra y e m o s q u e e n e l c a so g e n e ra l e sta ecu a ci n relacion a la accin
d el tra b a jo e x te rio r y la s in flu en cias trm icas ex terio res co n e l au m e
de la e n ta lp ia y d e las en e rg a s cin tica y p o ten cial d e l flujo. En el
c a so c o n sid e ra d o e l flu jo e s ad iab tico , p o r lo q u e la ecu aci n de
e n erg a e s

f v2 ( v2\ \ v2
0 = w (h + d h ) - w h + + d( 1 ) - w ,

o bien

dh + d (^ -\ = 0 , (149)

d o n d e h e s la e n ta lp ia d e l flu jo (p oten cial term od in m ico ) a la


tem p e ra tu ra a b so lu ta T . C o m o d h = cp d T , la ecu aci n (149) d e
e n e rg a d e l flu jo to m a la form a

Cpd T + d ( j ^ \ = 0 . (150)

O c u p m o n o s ah o ra d e la o b te n ci n d e la ecu a ci n (d e can tid ad )


d e m o v im ie n to d e l flu id o. E n lo s p ro b lem as relacio n ad o s co n flujos
e sta cio n a rio s , u su a lm en te se em p lea la seg u n d a ley d e N ew ton .

172
www.FreeLibros.me
9. R u jo adiabtico e n una tobera

Su p on ien d o q u e e l n g u lo de d iv erg en cia d e la s p ared es d e la tobera


e s p eq u e o, la ecu acin d e m ovim ien to se pu ed e escrib ir as:

p A + p (LA - (p + dp)(A + dA ) - r dA = w dv,

o bien

A d p - d A d p - t dA = w dv, (151)

d ond e p e s la presin esttica.

C o m o e l trm ino d A d p e s e l in finitsim o d e m ayo r ord en en la


ecu acin (151), siem p re se p u ede su p o n er q u e la ecu acin d e m ovi
m ien to e s

A d p - t dA = w dv. (152)

La variacin del dim etro h idru lico D a lo larg o d el e je d e la tobera


est d ad o p o r la fun cin D = F ( x ) , d o n d e x e s la co ord en ad a
en e l e je d e la tobera. D e la d efin ici n d e d im etro h id ru lico se
d ed u ce que

tA = HD r- (153)

pV~ 2
T eniendo en cuenta q u e 7 p M , d o n d e 7 e s e l co eficien te d e

co n d u ccin calorfica, y M e s e l n m ero d e M ach, la frm u la (146)


se p u ede escrib ir en la form a

r = 9 7 p M -. (154)

m
www.FreeLibros.me
Captulo 2. M todos cualitativos de anlisis d e m odelos diferenciales

Tom ando en consid eracin la s igualdades (147), (153) y (154), a partir


d e (152) resulta la sig u ien te ecu acin d e m ovim iento del flujo:

D en otand o con y el cu adrad o del nm ero de M ach, en virtud de las


ecu aciones (148), (150) y (155), y tras una serie d e transform aciones
algebraicas, lle g a m o s10) a la ecu acin diferencial

dx (1 - y )F (x )

(el apstrofo indica la d erivada respecto a x).

El d enom inad or del segu nd o m iem bro de la ecu acin (156) se anula en
y = 1, e s decir, cu an d o el nm ero d e M ach M = 1. E sto quiere decir
q u e las cu rv as integrales d e la ltim a ecu acin cortan la llam ada linea
d e so n id o co n tang en tes verticales. P or cu anto e l segu nd o m iem bro de
la ecu acin (156) cam bia d e signo al pasar la lnea de sonido, las lneas
integrales "d a n la v u elta", evitand o as los puntos d e inflexin. Del
sen tid o fsico del fenm eno se deduce que e l valor de x d ebe crecer
contin uam en te a lo largo d e las lneas integrales. Consiguientem ente,
la secci n d ond e las lneas integrales cortan la lnea d e sonid o con
tang en tes v erticales d ebe ser la seccin d e salida de la tobera. As
p u es, e l paso d e un flujo subsnico a uno supersnico, y viceversa,

10) Kestin /., Zaremba S. K. One-dimensional high-speed flows. Flow pattems derived
for the flow o gases through nozzles, including compressibilitv and viscosity effects //
Aircraft Engin. 1 9 5 3 . V .2 5 , N & 292. P. 1 7 2 - 1 7 5 ,1 7 9 .

174

www.FreeLibros.me
9. Flujo ad ia b tico e n una to b era

p u e d e o c u rrir e n e l in te rio r d e la to b e ra n ica m e n te a tra v s d e u n


p u n to sin g u la r c o n d ire c c io n e s e x c e p c io n a le s re a le s , e s d e cir, a tra v s
d e u n p u n to d e silla o d e u n n o d o .

L a s co o rd e n a d a s d e lo s p u n to s sin g u la re s d e la e c u a c i n (156) se
d e te rm in a n a p a rtir d e la s ig u a ld a d e s

y' = 1, F V ) = 79,

las c u a le s in d ic a n q u e lo s p u n to s sin g u la re s e s t n d is p u e s to s en
la p a rte d e la to b era q u e se e n sa n c h a . U n p u n to d e s illa ap a re ce
c u a n d o J * < 0 , e s d e cir, c u a n d o F " ( x ' ) > 0 . E n v ista d e q u e q e s
u n a co n sta n te su ficie n te m e n te p e q u e a , ce rca d e l c u e llo d e la to b e ra
a p a re ce u n p u n to d e silla . U n n o d o a p a re ce s lo c u a n d o s e c u m p le la
co n d ic i n F " ( i * ) < 0 . D e tal m a n e ra , u n n o d o se fo rm a e n la p arte
d e la to b e ra q u e s e e n cu e n tra d e sp u s d e u n p u n to d e in flex i n d el
perfil o , e n la p r c tica , a cie rta d ista n cia d e l c u e llo d e la to b e ra , b a jo
la co n d ic i n d e q u e el p erfil tie n e u n p u n to d e in flexi n .

D e la e c u a c i n ca ra c te rstica

F ( x ') \2 + 297(7 + 1)A - 2(7 + 1 )F V ) = 0

s e p u e d e v e r q u e la s d o s d ire ccio n e s e x c e p c io n a le s tie n e n p e n d ie n te s


c o n sig n o s c o n tra rio s e n e l c a so d e u n p u n to d e s illa , y c o n u n m ism o
s ig n o (n e g a tiv o ) en e l c a so d e u n n o d o . E s to sig n ific a q u e lo s p u n to s
d e silla s o n lo s n ico s q u e p e rm ite n e l p a so ta n to d e v e lo c id a d e s
s u b s n ic a s a su p e rs n ic a s c o m o d e su p e rs n ic a s a su b s n ic a s (fig . 72).
E n u n n o d o e s p o sib le s o la m e n te e l p a so c o n tin u o d e u n flu jo
su p e rs n ico a u n o s u b s n ic o (fig . 73).

175
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

o x

Fig. 72 Fig. 73

A h o ra b ie n , c o m o la e c u a c i n (156) n o se p u e d e in te g ra r e n form a
c e r ra d a , p a ra las in v e s tig a c io n e s p o ste rio re s se h a c e n e ce sa rio em p le a r
m to d o s d e in te g ra c i n n u m rica . E n rela ci n co n e s to , d e sta q u e m o s
q u e lo m e jo r e s c o m e n z a r la c o n stru cci n d e la s cu a tro se p a ra trice s
d e l p u n to d e s illa c o m o ln e a s in te g ra le s su p o n ie n d o q u e e lla s p arten
d e l p u n to sin g u la r. Y e sta c o n stru cci n se p u e d e re a liz a r p u e sto q u e
a p a rtir d e la e c u a c i n ca ra c te rstic a p o d e m o s a v e rig u a r la d irecci n
d e la s d o s ta n g e n te s e n e l p u n to sin g u la r S ( x \ 1). Si n o to m a m o s en
c o n s id e ra c i n e sta o b s e r v a c i n y c o m e n z a m o s a se g u ir el m o v im ien to
to m a n d o c o m o p u n to s in ic ia le s, p o r e je m p lo , lo s p u n to s a y 6 de
la fig u ra 7 2 (s itu a d o s a la d o s d ife re n te s d e la se p a ra triz ), e n to n ce s
v e re m o s q u e lo s p u n to s c o rre s p o n d ie n te s s e m o v e r n a lo la rg o d e
la s c u r v a s a y (3, la s c u a le s d iv e rg e n fu e rte m e n te y, p o r tan to, no
p ro p o rcio n a n n in g u n a in fo rm a c i n so b re la ln e a in te g ra l q u e " e n tr a "
e n e l p u n to s in g u la r 5 . E n ca m b io , si n o s m o v e m o s p o r la lnea
in te g ra l " p a r t ie n d o " d e l p u n to S y to m a n d o c o m o se g m e n to inicial
d e la ln e a in te g ra l u n se g m e n to d e la re c ta e x ce p cio n a l, e n to n ce s
e l e r r o r se p u e d e m in im iz a r si s e tien e e n c u e n ta la co n v erg en cia
d e la s ln e a s in te g ra le s e n la d ir e c c i n d e d e cre cim ie n to d e la
v a ria b le x .

176
www.FreeLibros.me
10. Puntos d e equilibrio d e ord e n superior

En la fig u ra 7 2 se m uestra la d isp o sici n d e las lneas in teg rales en


u n en to rn o d el p u n to singular. La lnea q u e pasa p o r el p u n to x ( del
cu ello d e la tobera co rresp on d e a lo s valores d o n d e e l nu m erad or
d el seg u n d o m iem bro d e la ecu aci n (156) se an u la, m ostran d o la
existen cia d e p u n tos d e extrem o.

10. Puntos de e q u ilib rio


de orden superior

En las seccio nes p reced en tes h em o s estu d iad o lo s tip o s d e p u n tos


sin gu lares q u e se p resentan cu an d o e l jaco b ia n o e s d iferen te d e
cero ( J * 0 ). Pero cu an d o, p o r ejem p lo , tod as las d eriv ad as p arciales
hasta de ord en n inclu sive d e las fun ciones X e Y q u e ap arecen en
lo s seg u n d os m iem bros d el sistem a (122) se anu lan, en u n en to rn o d e
u n p u n to sin gu lar so n po sibles infinitos esq u em as d e co m p o rtam ien to
d e las tray ectorias d e fase. Al m ism o tiem po, si exclu im os d el an lisis
lo s p u n tos d e equ ilib rio tip o s cen tro y foco, en to n ces resulta q u e el
en to rn o del pu nto sin g u lar se p u ed e d iv id ir en un n m ero finito
de sectores p erten ecien tes a lo s tres tip o s estn d ar: h ip erb lico s,
p arab licos y elp ticos. A ntes d e estu d iar co n m a y o r d e ta lle esto s
secto res, h arem o s una serie d e su p osicio n es q u e sim p lificarn la
inv estigacin posterior.

A nte todo, vam os a co n sid erar q u e e l o rig en d e co o rd en ad as ha


sid o traslad ad o al pu nto singu lar, o sea, x = y ' = 0 ; lo s seg u n d os
m iem bros del sistem a (122) se p u ed en escribir e n la form a

X (x , y ) = X n(x , y) + $ ( z , y),
Y {x , y ) = Yn{x , y ) + '(x l y),

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos d ife re n cia le s

d o n d e X n e Yn so n p o lin o m io s h o m o g n e o s d e g ra d o n re sp e cto a las


v a r ia b le s x e y (u n o d e e s to s p o lin o m io s p u e d e se r id n tico a cero );
y e n u n e n to rn o d el o r ig e n d e co o rd e n a d a s la s fu n cio n e s $ y ^
p o s e e n d e r iv a d a s p a rc ia le s c o n tin u a s d e p rim e r o rd e n . S u p o n d rem o s,
a d e m s , q u e e n e s e m is m o e n to rn o d e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s la s
fu n c io n e s

fr(s-y) y) *x,y)
(X2 + y2)(n+l)/2' (g.2 _j_ y2yi/2' - f y 2)n! 2'

M x .y ) 9 J x .y ) 9 f ( x .y )
( i 2 + v 2)<"+D/2' ( x 2 + y 2)"/1 ' ( i 2 + y 2)"'2

e s t n a c o ta d a s.

B a jo e s ta s c o n d ic io n e s s o n v lid a s la s s ig u ie n te s afirm a cio n e s:

1. P a ra e l siste m a d e e c u a c io n e s (1 2 2 ) c o n s e g u n d o s m ie m b ro s d e la
fo rm a (1 5 7 ), to d a tra y e c to ria q u e " e n t r e " e n e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s
c o n ta n g e n te d e fin id a e s ta n g e n te a un a d e la s re c ta s e x ce p cio n a le s

x Y n( x , y ) - y X n( x , y ) = 0. (158)

D a d o q u e la s fu n cio n e s X n e Yn s o n h o m o g n e a s , la e c u a c i n (158)

s e p u e d e e s c rib ir c o m o u n a e c u a c i n re s p e c to a la p e n d ie n te A =

E n e s t e c a so la re c ta e x c e p c io n a l se lla m a sin g u la r si se cu m p le n las


ig u a ld a d e s

X n{x , y ) = Yn{x , y ) = 0.

L a s re c ta s d e la fig u ra 6 2 so n e je m p lo s d e e s te tip o d e re c ta . L as
re c ta s (1 5 8 ) n o sin g u la re s s e d e n o m in a n regu lares.

178
www.FreeLibros.me
10. Puntos d e e q u ilib rio d e ord e n su p e rio r

2. P ara in v e stig a r e l co m p o rtam ien to d e las tra y e cto ria s d e fase


d el sistem a (122) en u n en to rn o d e u n o d e lo s d o s h aces q u e
" p a r te n " d el o rig e n d e co o rd en a d a s y fo rm an la recta e x ce p cio n a l,
basta co n sid e ra r u n crcu lo su ficien tem en te p eq u e o (co n ce n tro en
e l o rig e n d e co o rd en a d as) en e l q u e s e e lig e un se c to r aco ta d o
p o r d o s rad ios situ a d o s su ficien tem en te ce rca a am b o s lad o s d e la
sem irrecta. E ste se cto r se co n o ce co m n m en te c o n e l n o m b re de
d om in io n orm al d e From m er. Se am o s m s p reciso s: en e l c a so d e
u n a recta exce p cio n a l regu lar, co rresp o n d ien te a u n fa cto r lin eal
e n la ecu a ci n (1 5 8 ), e l d o m in io n o rm a l v isto en un crc u lo de
rad io su ficien tem en te p eq u e o p u ed e se r a tray en te (d o m in io norm al
d e p rim er tipo) o repelen te (d om in io n o rm a l d e segu n do tipo).

2 a ) U n d om in io norm al de p rim e r tip o se ca ra cteriz a p o r e l h e ch o de


q u e to d a tra y ecto ria q u e p ase p o r l alcan za e l o rig e n d e co o rd en a d a s
e n la d irecci n d e la ta n g en te q u e c o in cid e co n la recta exce p cio n a l
(fig. 74).

F ig . 7 4 Fig. 75

2 6 ) U n d o m in io n o rm al d e seg u n d o tip o se ca ra cteriz a p o r el h e ch o


de q u e s lo u n a d e las tray ecto rias d e fa se q u e p asa p o r l alcanza
e l p u n to sin g u la r e n la d irecci n d e la tan g en te q u e co in cid e c o n la
recta excep cion al. L as d em s tray ecto rias d e fase d el sistem a (122)
q u e e n tra n en el d o m in io n o rm al a tra v s d e la fron tera d el crcu lo
lo aban d o n an atra v esa n d o u n o d e lo s rad io s q u e lo a co ta n (fig. 75).

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s c u a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

P r e s te m o s a te n c i n a l sig u ie n te h e ch o . S i e l c r c u lo c o n c e n tr o e n e l
o r ig e n d e c o o r d e n a d a s e s s u fic ie n te m e n te p e q u e o , e n to n c e s lo s d o s
tip o s d e d o m in io s n o r m a le s c o n s id e ra d o s se p u e d e n c la s ific a r se g n
e l c o m p o r ta m ie n to d e l v e c to r ( X , Y ) e n la fro n te ra d e l d o m in io .
A d e m s , e l c o m p o rta m ie n to d e l v e c to r ( X , Y ) se p u e d e id e n tifica r
c o n e l d e l v e c to r ( X n,Y n). In c lu s o se p u e d e m o stra r q u e si, c o m o
s e h a s u p u e s to , la d ir e c c i n e x c e p c io n a l d a d a n o c o rre s p o n d e a u n a
r a z m ltip le d e la e c u a c i n c a r a c te r s tic a , e n to n c e s e l v e c to r v is to en
u n o d e lo s r a d io s q u e lim ita n e l d o m in io n o rm a l e s t d ir ig id o b ie n
h a c ia e l in te rio r, b ie n h a c ia e l e x te r io r d e l d o m in io . S i e n e l p rim e r
c a s o e l v e c to r, v is to e n e l a r c o d e circ u n fe re n c ia d e la fro n te ra , e st
d ir ig id o h a c ia e l in te rio r, y e n e l se g u n d o c a s o e st d ir ig id o h a c ia
e l e x te rio r, e n to n c e s e l d o m in io n o rm a l e s d e p rim e r tip o . S i tien e
lu g a r la s itu a c i n c o n tr a r ia , e l d o m in io n o rm a l e s d e se g u n d o tip o.
E n c u a lq u ie r c a s o , e l v ecto r, v is to e n e l a r c o d e c ircu n fe re n cia d e
la fro n te ra , sie m p re e st d ir ig id o b ie n h a c ia e l in te rio r b ie n h a c ia e l
e x te r io r d e l d o m in io , p u e s to q u e e s c a s i p a ra le lo a l rad io.

L o s d o m in io s n o rm a le s c o rre s p o n d ie n te s a d ir e c c io n e s e x c e p c io n a le s
s in g u la r e s o a ra c e s m ltip le s d e la e c u a c i n c a ra c te r s tic a , s o n d e
n a tu r a le z a m s c o m p le ja , y e n v ista d e q u e c a si n u n c a se p resen tan ,
n o lo s c o n s id e r a r e m o s e n e l p re se n te trab ajo .

U n p u n to d e silla a d m ite c u a tr o d o m in io s n o rm a le s d e p rim e r tip o.


E n u n e n to r n o d e u n n o d o h a y d o s d o m in io s n o rm a le s d e p rim e r
t ip o y d o s d e s e g u n d o tip o.

3. S i e x is te n re c ta s e x c e p c io n a le s re a le s , e n to n c e s e l e n to rn o d e l p u n to
s in g u la r s e p u e d e d iv id ir e n u n n m e ro fin ito d e s e c to re s , c a d a u n o
lim ita d o p o r d o s tra y e c to ria s d e fa se d e l siste m a (1 2 2 ) q u e e n tr a n en
e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s c o n ta n g e n te d e fin id a . C a d a u n o d e e sto s
s e c to r e s p e r te n e c e a u n o d e lo s tr e s tip o s sig u ie n te s :

m
www.FreeLibros.me
10. P untos d e e q u ilib rio d e o rd e n su p e rio r

3 a ) U n se c to r e lp tic o q u e c o n tie n e in fin ita s tra y e c to ria s d e fa se c o n


fo rm a d e b u c le , la s c u a le s p a sa n p o r e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s y so n
ta n g e n te s a lo s la d o s d e la fro n te ra d e l s e c to r (fig . 76).

36) U n se c to r p a ra b lic o d e n sa m e n te p o b la d o d e tra y e c to ria s d e fa se


q u e u n e n e l p u n to sin g u la r c o n la fro n te ra d e l e n to rn o (fig . 77).

3 c ) U n se c to r h ip e r b lic o d e n sa m e n te p o
b la d o d e tra y e c to ria s q u e s e a c e r c a n a la
fro n te ra e n a m b a s d ire c c io n e s (fig . 78).

H a b le m o s c o n m s p re cisi n :

4 a ) L o s se c to re s e lp tic o s s e fo rm a n e n tre
d o s tra y e c to ria s p e r te n e c ie n te s a d o s d o m i
n io s n o rm a le s c o n se c u tiv o s d e p rim e r tip o.

4 6 ) L o s s e c to re s p a ra b lic o s se fo rm a n e n tr e d o s c u r v a s d e fase
p e r te n e c ie n te s a d o s d o m in io s n o rm a le s c o n s e c u tiv o s , u n o d e p rim e r
tip o y o tr o d e s e g u n d o tip o . T o d a s la s c u rv a s d e fa se q u e p a s a n p o r
e s te se c to r s o n ta n g e n te s e n e l p u n to s in g u la r a la re c ta e x c e p c io n a l
q u e d e fin e e l d o m in io d e p r im e r tip o.

181

www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

4 c ) Los secto res hip erb lico s se form an en tre d o s tray ectorias p erte
n e cien tes a d o s d om in ios n o rm ales co n secu tiv os d e seg u n d o tipo.

Se p u ed en d istin g u ir cu atro secto res hiperblicos en un p u n to de


silla y cu a tro secto res p arab licos en u n nodo. L o s secto res elpticos
n o ap a recen e n e l ca so de lo s p u n tos sin gu lares sim ples, cu and o el
jacob ian o e s d iferen te d e cero ( J * j 0 ).

En un en to rn o d e u n p u n to sin gu lar q u e n o perm ite la existen


cia d e d ireccion es e xce p cio n ales reales, las cu rv a s d e fase tienen
o b lig a to ria m en te estru ctu ra d e cen tro o de fo c o n ) .

11. Inversin y coordenadas


hom ogneas

En las seccio n es a n terio res exp u sim os alg u n o s m to d o s p ara d eterm i


n ar e l co m p o rtam ien to local d e las tray ectorias de fase d e lo s sistem as
d iferen ciales tip o (122) en u n en to rn o d e un p u n to singular. A unque
e n m u ch os caso s toda la inform acin necesaria se p u ede ob tener de
e sta m an era, e s posible q u e ten g am os q u e exam in ar e l com p orta
m ien to d e las tray ecto rias e n sitios d el p lan o d e fase infinitam ente
alejad os, cu a n d o x 2 + y2 oo . El m to d o m s sim p le d e estudio
d el co m p o rta m ien to asin t tico de las tray ectorias d el sistem a ( 122)
co n siste en transform ar e l sistem a inicial, p o r ejem p lo , m ed ian te la
inversin

U ) L o s m t o d o s p a r a d if e r e n c ia r u n c e n t r o d e u n fo c o s e p u e d e n %'er, p o r e je m p lo , en
e l lib r o d e V. V. A m e lk in , N . A . L u k a s h v ic h y A . P. S a d o v s k i " O s c i la c io n e s n o lin e a le s
e n s is t e m a s d e s e g u n d o o r d e n " , M in s k , 1 9 8 2 ( e n r u s o ).

182

www.FreeLibros.me
11. Inversin y coordenadas hom ogneas

i. ,, i \ (159)
V s + y2 ' * *2 + 3, 2/ '

la cu a l p erm ite a n a lizar e l p u n to e n e l in finito . La tra n sfo rm a


c i n (159) tran sfo rm a el o rig e n d e co o rd e n a d a s e n e l p u n to del
in finito , y vicev ersa. C u a lq u ier p u n to fin ito M ( x ,y ) d e l p la n o d e
fase se tran sfo rm a m ed ian te (159) e n u n p u n to M '( , tj) d e l m ism o
p la n o , v e rific n d o se q u e M y M ' estn
e n u n a m ism a sem irrecta q u e p arte del
o rig e n d e co o rd e n a d a s, d e m an era que
O M O A i ' = r 2 (fig. 79 ). C o m o se sab e,
d ich a s in v ersio n e s tran sfo rm an la s cir
cu n feren cia s e n circu n feren cias (las ln e
a s re cta s so n circu n feren cias q u e pasan
p o r e l p u n to d el in finito ). E n p articu
lar, las ln ea s recta s q u e p a sa n p o r e l Fig. 79
o rig e n d e co o rd en a d a s so n in v arian tes
resp ecto a la tra n sfo rm aci n (159). P o r esto , la s p e n d ie n te s d e las
d ire ccio n e s asin t tica s so n las p e n d ie n te s d e las ta n g e n te s e n el n u ev o
o rig en d e co o rd e n a d a s ^ = rj = 0 . E n la g ra n m a y o ra d e lo s caso s
e l n u ev o o rig en d e co o rd en ad as e s u n p u n to sin gu lar. L a s ca u sa s d e
e s te h e ch o ser n exa m in ad as p o steriorm en te.

E n lo referen te a la co n stru cci n e n el p la n o inicial ( x , y ) d e un a cu rv a


q u e p o se a u n a d ire cci n asin t tica d e te rm in a d a , es d ecir, u n a tan g en te
d efinid a en e l o rig e n d e co o rd e n a d a s e n e l n u e v o p la n o ( , tj), se
d e b e co m e n z a r p o r su co n stru cci n e n e l p lan o (, rj), d ig a m o s, en
u n crcu lo u n id ad d e ( , rj). D e h e ch o , d a d o q u e (159) tran sfo rm a
to d o crcu lo u n id ad e n s m ism o , e n to n ces sie m p re se p u e d e h a llar

183

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

u n p u n to d e in te rs e c c i n d e la cu rv a c o n la c ircu n fe re n cia u n id a d en
e l p la n o ( x , y ); e l a n lis is p o ste rio r se re aliza d e la m a n era u su al.

N te s e q u e e l co m p le ta m ie n to d el p la
n o ( x , y ) c o n e l p u n to d el in fin ito es
to p o l g ic a m e n te e q u iv a le n te a la in
v e rs i n d e la p ro y e cci n e stereo g r fica
(fig . 80), la c u a l tra n sfo rm a lo s p u n to s
d e la e s fe ra e n e l p la n o ta n g e n te a ella
e n e l p u n to 5 . El ce n tro N d e la p ro
y e c c i n e s d ia m e tra lm e n te o p u e s to al
p u n to 5 . E s e v id e n te q u e e l c e n tr o N
d e la p ro y e cci n c o rre s p o n d e al p u n to
d e l in fin ito e n e l p la n o ( x ,y ) . R ecp ro
c a m e n te , si tra n s fo rm a m o s e l p la n o e n la e sfe ra , e n to n c e s u n ca m p o
v e c to ria l e n e l p la n o s e tra n s fo rm a e n u n c a m p o v e c to ria l e n la e sfe ra ,
y e l p u n to d e l in fin ito p u e d e re s u lta r u n p u n to sin g u la r e n la e sfe ra .

S in e m b a rg o , se d e b e te n e r p re se n te q u e a p e sa r d e q u e e l m to d o
d e in v e rsi n e s m u y til, l resu lta m u y in c m o d o y re q u ie re c l
c u lo s v o lu m in o s o s c u a n d o e l p u n to sin g u la r e n e l in fin ito tien e una
e stru c tu ra co m p lic a d a . E n e s to s c a s o s s e p u e d e u tiliz a r o tra tran sfo r
m a c i n m s c m o d a d e l p la n o ( x , y ), la s d e n o m in a d a s co ord en a d a s
hom ogn eas

E sta tra n s fo rm a c i n le p o n e en co rre s p o n d e n cia a c a d a p u n to ( x , y)


u n a te rn a d e n m e ro s re a le s { i , i } , z ) n o to d o s ig u a le s a c e ro si
m u lt n e a m e n te ; a d e m s , p a ra to d o real k ^ 0, la s te m a s ( , t , z ) y

( , krj, k z ) n o se d ife re n c ia n e n tr e s.

184
www.FreeLibros.me
11. Inversin y coordenadas homogneas

Si ( x , y ) e s un p u n to finito, en to n ces z 0 . S i z = 0 , o b ten em o s una


recta en e l infinito. El p lan o (x , y) co m p letad o co n u n a recta e n el
infinito se llam a p latio proyectivo. D icha recta p u ed e co n te n e r v ario s
p u n tos sin gu lares, cu y a natu raleza es, po r lo gen eral, m s sim p le qu e
la d e los p u n tos sin gu lares o b ten id o s m ed ian te una inversin .

S i co n sid eram os un h az d e rectas y d escrib im os alred ed o r d e su


cen tro una esfera de rad io ig u al, p o r ejem p lo , a la un idad , en to n ces
cad a recta d el haz se co rtar co n la esfera en d o s p u n tos d iam e
tralm en te op uestos. D e a q u se d ed u ce q u e to d o p u n to d el plano
p ro y ectiv o se transform a d e m o d o b iu n v o co y co n tin u o en un par
d e p u n tos d iam etralm en te o p u esto s de la esfera un idad . D e este
m od o, e l p la n o p royectivo se p u ed e v er co m o e l co n ju n to d e tod os
lo s p are s de p u n tos d iam etralm en te o p u esto s de la esfera unidad.
Para im ag in am os el plano p ro y ectiv o e s su ficien te co nsid erar, po r
ejem p lo , la m itad inferior d e la esfera y v er su s p u n to s co m o pun
tos d el p la n o p royectivo. P roy ectan d o orto g o n alm en te la sem iesfera
inferior en el plano a tang en te a la esfera e n e l p o lo 5 (fig. 81), el
plano p ro y ectiv o se transform a en un crcu lo unidad e n el q u e lo s
p u n tos d iam etralm en te o p u esto s d e la frontera se id en tifican. C ada

185

www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

p a r d e p u n to s d ia m etralm en te o p u esto s de la frontera correspon


d e a u n a recta im p rop ia (in fin itam ente alejad a), cu ya u n in co n el
p la n o e u c ld e o lo tran sfo rm a e n u n a su p erficie cerrad a: e n e l plano
p ro y ectiv o .

12. F lu jo de un gas ideal


en un conducto rotatorio
de dim etro constante

En a lg u n o s sistem a s d e h elic p teros y av io n es tu rb oh lice, a s co m o


e n las tu rb in as d e reacci n , la m ezcla g aseo sa d e co m b u stible se
h a c e p a sa r p o r c o n d u cto s ro tato rio s d e secci n transversal constan te
situ a d o s en la p aletas d el co m p reso r y unidos m ed ian te un eje
v ertica l h u eco . P ara e sta b lece r la s co n d icio n es p tim as d e rotacin
e s n e ce sa rio a n a liz a r e l p aso d e la m ezcla p o r el co n d u cto rotatorio
y rela cio n a r la so lu ci n co n las co n d icio n es d e co n to rn o pro p ias del
co n d u cto . En la p a le ta , e l g a s g ira ju n to co n sta alred ed o r del eje
co n v elocid ad a n g u la r co n stan te a; y se m u ev e resp ecto al co nd u cto
dv
co n a celera ci n v , d o n d e v e s la velocid ad d e una p artcu la de

g a s resp ecto a l co n d u cto , y r , la co o rd en ad a, m ed id a a lo larg o d e la


paleta ro tatoria d el com presor.

En la figura 8 2 se presenta e l esq u em a del co n d u cto ro tatorio de


un a p a leta d el co m p re so r 12\ S e su p o n e q u e la m ezcla de estado

1:1 Kestn /., Zaremba S . K. A d ia b a t ic o n e - d im e n s io n a l flovv o f a p e r f e c t g a s th ro u g h


a r o t a t ir ig t u b e o f u n if o r m c r o s s - s e c t io n / / A e r o n a u t . Q u a r t . 1 9 5 4 . V .4 . P. 3 7 3 - 3 9 9 .

www.FreeLibros.me
12. Flujo en un conducto rota to rio d e di m e tro constante

inicial co n o cid o se su m in istra p o r u n eje h u eco a la ca v id a d en


e l e je d e ro taci n , y q u e la velocid ad del flu jo en la ca v id a d es
d esp reciab le. D en otem os co n a la fron tera d e p erm an en cia del gas
e n la ca v id a d . Su p o n d rem o s q u e e l g a s e s u n g as id e a l co n calo r
e sp e cfico co n stan te. El co eficien te d el p ro ceso iso en tr p ico (e s decir,
del p ro ceso a d ia b tico reversible) se rep resen tar co n la letra 7.

A d em s, se su p o n e q u e e l g a s se d ilata e n la tob era q u e term in a


e n la se cci n 6, secci n q u e, a su v ez, e s la en trad a al co n d u cto de
d im etro co n stan te. A su m am os q u e la d ila ta ci n d el g a s d el e sta d o a
a l estad o b e s iso en trp ica; rep resen tem o s co n u , la v elo cid ad d el gas
d esp u s d e la d ilatacin , y la d istan cia d e sd e el eje d e ro taci n O ,
hasta la secci n 6, m ed ian te r , .

A l p a sa r a travs d el can al d e secci n tran sversal co n sta n te de


rea A y d i m etro h id ru lico D , e l g a s se acelera b a jo la accin
co m b in ad a d el g rad ien te d e p resi n y d e la a celeraci n d in m ica en
la paleta ro tatoria d el co m p resor. D esp reciarem o s tanto la influen cia
d el ca m b io de n iv el d e presi n (si existe tal cam b io ) co m o la v ariacin
d e lo s g ra d ie n te s d e p resi n q u e a ct an so bre e l p lan o d e la secci n
transversal y q u e so n co n secu en cias d e las aceleracio n es d e C o riolis.
Esta ltim a su p o sici n req u iere, en g en era l, v erificacin exp erim en tal,

187

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

y a q u e la e x iste n cia d e g ra d ie n te s tra n sv e rsa le s d e p re si n p u ed e


s e r la ca u sa d e la a p a rici n d e flu jo s ad icio n a les. S in em b a rg o , si el
d i m e tro d el co n d u c to e s p e q u e o e n co m p a ra ci n c o n su lon g itu d ,
d ic h a su p o s ic i n e s v lid a.

A h o ra e s cla ro q u e las e c u a c io n e s d e m o v im ie n to y d e e n erg a d e la


m e z cla c o m p rim id a q u e p a sa p o r u n co n d u cto d e se c ci n tran sversal
co n sta n te y e n e s ta d o d e rep o so , d e b e n c a m b ia r su fo rm a en virtud
d e la fu erz a d e in ercia . E n c u a n to a la e c u a c i n d e co n tin u id a d , su
fo rm a n o v a ra .

S u p o n g a m o s ta m b i n q u e a p a rtir d e la secci n c situ a d a al fin al del


co n d u c to , e l g a s se co m p rim e d e m o d o iso en tr p ico al p a sa r p o r la
to b e ra q u e s e e n sa n c h a . E l g a s p a sa al e sta d o d e rep o so re sp e cto a la
p a le ta d e l c o m p r e so r e n la se g u n d a ca v id a d a u n a d ista n cia r 3 d el eje
d e ro ta c i n , y a lca n z a u n a p re si n igual a P d y un a tem p e ra tu ra Td.

D e s d e la se g u n d a ca v id a d e l g a s se d ila ta iso e n tr p ica m e n te p o r la


to b era d e se c ci n tra n sv ersal d e cre cie n te (o d e cre cie n te -cre cie n te ), de
m o d o q u e a b a n d o n a la ca v id a d fo rm a n d o u n n g u lo recto co n e l eje
d el c o n d u c to . A s, a p a re ce u n a fu erz a d e e m p u je co n d icio n a d a po r
la e x iste n cia d e u n m o m e n to d e torsi n.

E n lo su c e siv o , p ara sim p lifica r la e x p o sici n co n sid era rem o s que


la to b e ra se e stre c h a y q u e e l rea d e la se c ci n tran sv ersal de
sa lid a e s A '. D e n o te m o s la p re si n e x te rio r (p resi n atm o sfrica)
m e d ia n te P a , y a n a lic e m o s d o s c a s o s d el p a so d e la m ezcla p o r
P
la to b e ra . P rim e ro , c u a n d o la rela ci n su p era e l v alo r crtico ,
PA
e s d e cir, cu a n d o

5 . > ( 2 V /(T" 1>


Pt V 7 + 1)

188

www.FreeLibros.me
12. Flujo e n un conducto rota to rio d e d i m e tro constante

E n e s te ca so , el flu jo en la sa lid a d e la tob era e s su b s n ico , im p lican d o


q u e la presin P 3 e s igual a la p resi n atm o sfrica:

P.
El se g u n d o c a so se p re sen ta cu an d o la rela ci n ~ e s m en o r q u e el
Pd
v a lo r crtico , o sea , cu a n d o

A q u la p re si n P 3 e n la sa lid a d e la tob era tien e u n v alo r fijo q u e


d e p e n d e d e la p re si n P d, p ero n o d e la p re si n P a . D e este m o d o ,

En e ste ltim o ca so , e l flu jo e n la salid a d e la tob era p o se e la velocid ad


d el so n id o

d o n d e e l v a lo r d e la m agn itu d a d d ep en d e n icam en te d e la tem p e


ratura Td.

E n e l an lisis fu tu ro su p o n d rem o s q u e e l flu jo e s a d ia b tico en


tod as p a rtes, y q u e e s iso en tr p ico sa lv o en e l tram o d el co n d u cto
co m p re n d id o e n tre las seccio n es b y c.

A l igual q u e e n el c a s o d e la d e d u cci n d e la ecu aci n d iferen cial del


flu jo a d ia b tico d e u n gas id eal en u n a tob era d e d im etro variab le,

189
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m od e lo s diferenciales

n o s d e te n d re m o s e n la s e cu a cio n e s d e co n tin u id a d , d e m o v im ien to y


d e e n e rg a . La e c u a c i n d e co n tin u id a d e n e s te caso tien e la form a

v v , A*
(160)
* = K = ^ T = c o n st'

d o n d e V e s e l v o lu m e n e sp e cfico y ^ e s la d en sid ad d e m asa del


flu jo. E scrib ie n d o (1 6 0 ) d e o tra m a n era , resulta

m
* mT-
d o n d e m ! e s la m asa d el flujo.

P a ra o b te n e r la e cu a ci n d e m o v im ie n to h arem o s uso d e la fi
g u ra 8 3 . N te s e q u e la a c c i n d in m ica d el m ov im ien to ro tatorio
d e la p aleta d el co m p reso r se
^ .v + dv p u ed e u tilizar p ara d escrib ir el
m o v im ien to d el flu jo resp ecto al
rZ Z- r + d p co n d u cto e n m ovim ien to , d o n
V '7 7 7 7 7 T ?y?7 Sy y 7 S/ 77
r d e , d e acu e rd o c o n e l p rin cip io
r. + dr . . d e D 'A lem b ert, s e su p o n e que
la fu erz a d e inercia
Fig. 83

d i = t/Tr d r

a ct a e n la d ire cci n p o sitiv a r . E n to n ce s e l elem e n to d e m asa


A dv
d m = d r se m u e v e c o n a celera ci n v b a jo la a cci n d e la fuerza
V dr
d e in ercia d i , d e la p re si n A d P y d e la fu erza d e ro zam ien to
4A v2
dF = A qu r = A , d o n d e A d e p e n d e d el n m ero de

190

www.FreeLibros.me
12. Flujo en un conducto rotatorio de dim etro constante

R eyn old s. E n u n a p rim era ap ro xim aci n se p u ede co n sid erar q u e A


e s una m agnitu d co n stan te a lo larg o d e tod o e l co n d u cto. T eniendo
en cu en ta esto, la ecu a ci n d e m ovim ien to se escribe en la form a

A dv 2A A v2 A ,
d r v = A d P d r + to r d r,
V dr VD V

o , d esp u s d e sim plificar,

V d P + v dv + ^ t >2 d r - w3r d r = 0 . (161)

La ecu acin d e en erg a se ob tien e fcilm ente co n ayu d a del prim er


principio d e la term od in m ica para sistem as cerra d o s y ten ien d o
p resente que la can tid ad de trabajo realizad o p o r e l sistem a e s w 2r d r .
D e este m odo,

d h + v d v - w 2r d r = 0,

d o n d e h e s la entalpia.

D eterm inan do la velocid ad a d el so n id o co n la frm ula

7 -1

obtenem os que

7 _ 1 7 - 1
a d a + - v d v w2r d r = 0.

D e aq u , la ecu acin d e en erg a es

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

In tr o d u c ie n d o la s m a g n itu d e s a d im e n s io n a le s

v r tv2D 2
M = , x G2= r - , (163)
D

lle g a m o s a la ig u a ld a d

' g V . (164)
2 0 2

D e s p e ja n d o la p re si n y e l v o lu m e n e sp e c fic o d e la s e cu a cio n e s
fu n d a m e n ta le s (1 6 0 ), (1 61) y (1 6 4 ), e s p o sib le o b te n e r u n a e c u a
c i n q u e re la c io n e la m a g n itu d a d im e n s io n a l Afg co n la d istan cia
a d im e n s io n a l. E sta e c u a c i n e s p re cisa m e n te la e c u a c i n d ife re n
c ia l fu n d a m e n ta l p a ra la re so lu ci n d e l p ro b lem a a n a liz a d o . D e la
e c u a c i n d e co n tin u id a d (1 6 0 ) s ig u e q u e

V = (165)

T o m a n d o e n c o n s id e ra c i n la s ig u a ld a d e s

. r P r .

a p a rtir d e la e c u a c i n (162) o b te n e m o s

www.FreeLibros.me
12 . R u jo en un co n d u cto rota to rio d e d i m e tro constante

dP
S u stitu y e n d o e l v a lo r d e V d e la e c u a c i n (165) y d e la

ecu a ci n (1 6 6 ) e n la e cu a ci n d e m o v im ie n to (1 6 1 ) y te n ie n d o en
cu e n ta las e x p re sio n e s (163), re su lta la e c u a c i n d iferen cial

(167)

H a cien d o

Mq = y, m = 2 X j, P = ^ (7 + 1)/ = j ( 7 *)>

la e cu a ci n (1 6 7 ) s e p u e d e e s c rib ir co m o

dy _ 2 y ( m y - G 2z )
(168)
dx 1 - p y + q G 2x 2

La e cu a ci n d ifere n cia l (168) e s n u e stro o b je to d e in v e s tig a ci n


p o sterio r. E l ca m b io d e v a ria b le (159) re d u c e la e c u a c i n (168) a la
form a

dn ^ [ t e W ) 2- P q U W ) + < ? G 2 2] + ^ ( T72- 2) ( m ,7 - G 2 )

( 2- ^ ) [ ( 2+ V 2) 2- p - / ( 2+>/2) + ? G 2 2] + 4 ^ (m ^ -G 2 ) '
(169)
Es cla ro q u e e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s e s u n p u n to sin g u la r d e la
e cu a ci n (169). T a n to e n e l n u m e ra d o r c o m o e n e l d e n o m in a d o r, lo s
t rm in o s d e m e n o r o r d e n so n lo s d e se g u n d o o rd e n . Si d e sp re c ia m o s
lo s trm in o s d e rd e n e s su p e rio re s (co m o se d e s c rib e e n la p g in a 177,

193
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

c u a n d o a n a liz a m o s lo s p u n to s d e eq u ilib rio d e o rd en su p erio r),


o b te n em o s q u e

Y<(, v) =2qG2? V+2 V(V2- 2) (mi) - G2(),


Xtf.v) =?G22(2- !?2) +4-r(rm, - G2().
lo q u e sig n ifica q u e e l o rig e n d e co o rd e n a d a s e s u n p u n to sin g u la r de
o r d e n su p erio r. La ecu a ci n ca ra cterstica sim p lificad a d e la ecu acin
d ife re n cia l (1 6 9 ) e s

W t 2 + V2) [ ( ? + 2 )G 2 - 2m V\ = 0. (170)

D e a q u resu lta n las re c ta s e x ce p cio n a le s reales

a) { = 0,
b )i? = 0, (171)

c ) (q + 2 )G 2 - 2m i) = 0,

ca d a u n a d e la s c u a le s e s re g u la r y co rresp o n d e a u n o d e lo s factores
d e la e c u a c i n (170).

P ara lo s v a lo re s p o sitiv o s d e y rj, e l v a lo r X A(, rj) e s p o sitiv o en


u n e n to rn o d e to d a s la s tre s rectas e x ce p cio n a les; co n sig u ien tem en te,
e n e l p rim e r cu a d ra n te y e n u n e n to rn o d e d ich a s rectas la exp resi n

Y tf'V ) _ V = S v ( t 2 + q 2) [ ( q + 2)G 2 - 2 m V]

X4K.9) [</G22(2-*72)+472(".'?-G2)] 1 '


tie n e e l m is m o sig n o q u e e l p rim er m ie m b ro d e la ig u ald ad (171 c),
e s d e cir, tie n e s ig n o n e g a tiv o p o r d e b a jo d e la recta (171 c) y sig n o

www.FreeLibros.me
12. Flujo e n un conducto rota to rio d e d i m e tro constante

p o sitiv o p o r en cim a d e ella. L o ltim o se d e b e a q u e la e x p re si n (172)


p u ed e c a m b ia r d e sig n o so la m e n te al p a sa r a tra v s d e u n a recta
e xcep cio n a l. G eo m tricam en te, e s to sig n ifica q u e so b re lo s rad io s
situ a d o s en e l p rim er cu a d ra n te e n tre la s rectas (171 b ) y (171 c), el
se g u n d o m iem b ro d e la ecu a ci n d iferen cial

dy _ y 4( C v )
di X A( i , y ) '

la cu al d eterm in a e l co m p o rta m ien to d e las cu rv a s in te g ra le s e n un


crcu lo c o n cen tro en e l o rig e n d e co o rd e n a d a s y ra d io su ficie n te m e n
te p eq u e o , d efin e un n g u lo m ayo r
q u e e l n g u lo d e in clin aci n de los
rad ios. So b re lo s ra d io s d isp u esto s
e n tre las re cta s (171 c) y (171 a ), el
se g u n d o m iem b ro d e la ltim a ecu a
ci n d iferen cia l d efin e u n n g u lo
m e n o r q u e e l n g u lo d e inclinaci n
d e lo s ra d io s (fig. 84 ). E n co n secu en
cia, e l d o m in io n o rm al q u e co n tie n e
a la re c ta (171 c) e s d e seg u n d o tip o . Fig. 84
E n v irtu d d e la sim e tra d el cam p o
d efin id o p o r e l v e cto r ( X 4, K4) , e s to s re su ltad o s so n v lid o s tam b in
para lo s d o m in io s n o rm a les o b ten id o s d e lo s a n te rio re s m ed ian te un
g iro d e 180 a lre d ed o r d el p u n to singular.

A s p u e s, ex isten ex a ctam en te d o s cu rv a s in teg ra les q u e " e n tr a n " en


e l p u n to sin g u la r p o r la ta n g e n te (171 c) e in fin itas c u rv a s in teg ra les
q u e so n ta n g en te s a lo s e je s co o rd en a d o s (171 a ) y (171 b) e n e l p u n to
d e reposo.

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

C o m o s e v e , e l se g u n d o y cu a rto cu a d ra n te s co n tie n e n sec to res


e lp tic o s , y a q u e e s t n d is p u e s to s e n tr e d o s d o m in io s n o rm a le s co n
se c u tiv o s d e p rim e r tip o (fig. 85).
C a d a u n o d e lo s cu a d ra n te s p ri
m ero y tercero e s d iv id id o en
d o s se c to re s p o r c u rv a s inte
g ra le s ta n g e n te s a la re c ta ex
c e p cio n a l (171 c) e n e l o rig en
d e co o rd e n a d a s. D ich o s sec to
re s so n p a ra b lico s, p u e sto q u e
s e e n cu e n tra n e n tre d o s d o m i
n io s n o rm a le s co n se c u tiv o s, u n o
F|g 85 d e lo s c u a le s e s d e p rim e r tip o,
y e l o tro , d e se g u n d o . A d em s,
to d a s la s ln e a s in te g ra le s, sa lv o a q u lla s q u e s o n ta n g e n te s a la
re c ta (171 c), so n ta n g e n te s a lo s e je s d e co o rd e n a d a s (171 a ) y (171 b)
e n e l p u n to sin g u la r.

D e s d e u n p u n to d e v ista fsico , la
e c u a c i n d ife re n cia l (1 0 8 ) tie n e se n
tid o s o la m e n te e n e l p rim e r cu a
d ra n te d e l p la n o {x , y ). R e g re sa n
d o a e s t e p la n o , v e m o s q u e e x iste
n ic a m e n te u n a c u rv a in te g ra l co n
d ire c c i n a sin t tic a d e p e n d ie n te

<? + 2 ) | - 9 -8 6

L a c u r v a s in te g ra le s re s ta n te s a d m ite n c o m o d ire cci n asin t tica a


u n o d e lo s e je s d e co o rd e n a d a s. D e h e ch o , se p u e d e d em o stra r
q u e to d a s e s ta s c u r v a s s e a ce rca n a sin t tica m e n te a u n o d e lo s ejes

196
www.FreeLibros.me
13. T ra ye cto ria s ce rra d a s aisladas

y . x
c o o rd e n a d o s , e s d e cir, q u e al te n d e r a in fin ito n o s l o * 0 0
x y
e n c a d a un a d e e lla s, s in o q u e e n re a lid a d y - * 0 x 0 . E ste
h e ch o se ilu stra e n la fig u ra 86, d o n d e a p a re c e n a lg u n a s d e las
c u r v a s in te g ra le s p ara v a lo r e s g ra n d e s d e x e y . El c u a d ro d e
c o m p o rta m ie n to d e la s c u r v a s in te g ra le s a u n a d is ta n c ia fin ita d el
o r ig e n d e c o o rd e n a d a s d e p e n d e , a n te to d o , d e la d is p o s ic i n d e lo s
p u n to s sin g u la re s, y e x ig e u n e x a m e n e sp e c ia l. S e p u e d e d e m o stra r,
a d e m s , q u e la s c u r v a s in te g ra le s q u e s e a c e r c a n a s in t tic a m e n te
a lo s e je s d e co o rd e n a d a s (fig . 86), a b a n d o n a n e l p rim e r c u a d ra n te
a u n a d is ta n c ia fin ita d e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s.

13. T ray ecto rias cerra d a s a isla d a s

Ya s a b e m o s q u e e n e l c a s o d e u n c e n tr o c ie r ta re g i n d e l p la n o d e
fase e st d e n sa m e n te p o b la d a d e tra y e c to ria s ce r ra d a s . S in e m b a rg o ,
s e p u e d e p re se n ta r u n a s itu a c i n m s c o m p le ja c u a n d o se tien e
u n a tra y e cto ria c e r ra d a a is la d a , e s d e cir, u n a tra y e c to ria c e r ra d a q u e
p o s e e u n e n to rn o d o n d e n o s e c o n tie n e n o tr a s tra y e c to ria s ce r ra d a s .
E ste ltim o c a so e st d ir e c ta m e n te re la c io n a d o c o n la c u e s ti n de
la e x iste n c ia d e so lu c io n e s p e r i d ic a s a isla d a s . Y re s u lta in te re s a n te
q u e la s tra y e c to ria s c e r ra d a s a is la d a s s lo p u e d e n te n e r e c u a c io n e s y
s iste m a s d e e c u a c io n e s d ife re n c ia le s n o lin ea les.

L a s s o lu c io n e s p e r i d ic a s a is la d a s e s t n re la c io n a d a s c o n u n a g ra n
v a rie d a d d e p ro p ie d a d e s d e lo s fe n m e n o s y p ro c e s o s q u e tie n e n
lu g a r en la b io lo g a y la ra d io fs ic a , e n la te o ra d e o s c ila c io n e s y en
la a stro n o m a , e n la m e d ic in a y e n la te o ra d e c o n s tr u c c i n d e in s
tru m e n to s. L a s s o lu c io n e s d e e s te tip o ta m b i n a p a re c e n al e s tu d ia r
lo s m o d e lo s d ife re n c ia le s e n e c o n o m a , e n la re s o lu c i n d e m u c h o s

197

www.FreeLibros.me
C a p tulo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

p ro b le m a s d e co n tro l a u to m tico , d e co n stru cci n d e av io n es, etctera.


M s a d e la n te estu d ia rem o s la p o sib ilid ad d e su rg im ien to d e so lu cio
n e s p e ri d ica s a isla d a s al in v estig ar lo s p ro ceso s en red es elctricas.
C o m o m o d e lo co n sid e ra re m o s e l sistem a d iferen cial n o lin eal

^ y2),
= y + x ( l i 2

=x+y(\-x2-y2).
(173)

P ara re so lv e r el sistem a (1 7 3 ), in tro d u zcam o s las co o rd en a d a s polares


r , 9 m e d ia n te la s f rm u las x = r e o s 0 , y = r s e n 0 . D eriv an d o las

e x p re sio n e s x 2 + y 2 = r 2 y 6 = a rctg - resp ecto a t, o b ten em os las


ig u a ld a d e s

dx dy dr dy dx 2d0
x + u = r , x v = r (174)
dt y dt d t' dt y dt dt

M u ltip lica n d o la p rim era ecu a ci n d el sistem a (173) p o r x y la


se g u n d a p o r y , su m a n d o las ecu a cio n e s resu ltan tes, y ten ien d o en
cu e n ta la p rim e ra ig u a ld ad d e (1 7 4 ), hallam os

(175,

S i ah o ra m u ltip lica m o s la se g u n d a ecu a ci n d e (173) p o r x y la p ri


m era p o r y , y la s resta m o s ten ien d o en cu en ta la seg u nd a ecu acin
d e (1 7 4 ), o b te n em o s

r 2 = r 2. (176)
dt

El siste m a (1 7 3 ) p o se e u n n ico p u n to sin g u lar 0 ( 0 , 0 ) . Ya que


p o r a h o ra n o s in teresa so la m en te la co n stru cci n d e la tray ectoria.

198

www.FreeLibros.me
13. Trayectorias cerradas aisladas

po d em os asu m ir q u e r > 0 . E n ton ces las ecu a cio n es (175) y (176)


ind ican q u e e l sistem a (173) se red u jo a la form a

= r(l-r> ), (177)

In teg ran d o las ecu acio n es d el sistem a (177) o b ten em o s to d a la fam ilia
d e su s solucion es:

r = 7 F + c ^ ' * = + ' (178)

o, reg resand o a las variab les in icia les x e y,

eos {t + 0) se n (t + 10)
* " V i + C e- ' V ~ V l + C e -5 -'

H acien d o C = 0 en la p rim era ecu a ci n d e (1 7 8 ), lleg am o s a las


ecu acio n es

r = l, 9 = t + tn.

E stas ig u ald ad es d e fin en u n a tray ectoria cerrad a: la circu n feren cia


x 2 + y 2 = 1. S i C < 0 , e n to n ces e s ev id en te q u e r > 1 y r - * 1
cu a n d o t - * + o o . S i C > 0 , e n to n ces r < 1 y n u ev am en te r * 1
cu a n d o t * -fo o . E sto qu iere d ecir q u e e x iste una n ica tray ectoria
cerrad a ( r = 1) a la cu al las d em s tray ecto rias se a p ro x im a n c o n el
tiem p o fo rm an d o e sp irales (fig. 87).

L as tray ecto rias d e fase c e rra d a s q u e p o seen e sta p ro p ied a d se


co n o cen con e l nom bre d e ciclos lm ites o , co n m s p recisi n , ciclos
lm ites (o rbitalm en te) estab les. El h e ch o co n siste en q u e e x iste n otros
d o s tip o s d e ciclo s lm ites. U n ciclo lm ite se d e n o m in a ( orbitalm en te)

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

in e s ta b le s i to d a s s u s tra y e c to ria s v e c in a s se a le ja n d e l p o r e sp ira le s


c u a n d o t + 00 . U n c ic lo lm ite se lla m a (o r b ita lm en te ) s e m ie s ta b le
s i, c u a n d o t * + 00 , to d a s la s tra y e c to ria s a u n la d o d e l c ic lo
(p o r e je m p lo , la s d e a d e n tro ) s e e n ro lla n te n d ie n d o h a c ia l, y al o tro
la d o (la s d e a fu e ra ) s e d e s e n r o lla n a le j n d o s e d el c ic lo lm ite.

E n e l e je m p lo e stu d ia d o a rrib a p u d im o s
h a lla r la e c u a c i n d e u n a tra y e cto ria de
f a s e c e r r a d a , p ero e n e l c a so g en eral
e s t o n o e s p o sib le . P o r tal ra z n , en
la te o ra d e la s e c u a c io n e s d ife re n cia le s
o r d in a r ia s ju e g a n u n p a p e l im p o rta n te
lo s c rite rio s q u e p e rm ite n , al m en o s,
in d ic a r la s r e g io n e s q u e p u e d e n co n te n e r
c ic lo s lm ite s. N te s e q u e u n a tra y ecto ria
c e rra d a d e l siste m a ( 122), e n c a so de
Fig. 87 e x istir, n e c e s a ria m e n te c o n tie n e e n su
in te r io r al m e n o s u n p u n to sin g u la r d e
d ic h o sis te m a . D e a q u , e n p a rtic u la r, s e d e d u c e q u e , si e n cie rta re g i n
d e l p la n o d e fa se n o h a y p u n to s s in g u la re s d e l sistem a d ife re n cia l,
e n to n c e s e n e sta r e g i n n o h a y tra y e c to ria s ce rra d a s .

S u p o n g a m o s q u e u n a re g i n D d e l p la n o d e fa se e st a co ta d a ju n to
c o n s u fro n te ra y n o c o n tie n e p u n to s s in g u la re s d el sistem a ( 122).
E n to n c e s s e v e rific a e l c riterio d e P oin car B en d ix son q u e afirm a
q u e s i T es u n a tra y ec to ria d e l s is te m a ( 122) q u e en e l in sta n te in ic ia l
t = t0 p a r t e d e un p u n to d e D y p e r m a n e c e en D p a r a to d o t ^ t Q,
en to n c es b ie n V es u n a tra y ecto ria cerra d a , b ie n con e l tra n scu rso d el
tie m p o r s e a p r o x im a p o r u n a e s p ir a l a u n a tra y ecto ria cerra d a.

Ilu s tr e m o s e s t e h e ch o u tiliz a n d o la fig u ra 88. A q u la re g i n D


e s t c o m p u e s ta p o r la s c u r v a s c e r ra d a s f , y f 2 y la re g i n an u la r

loo
www.FreeLibros.me
13. T ra ye cto ria s c e rra d a s aisladas

c o m p r e n d id a e n tr e e lla s. A s ig n e
m o s a c a d a p u n to fro n te ra ( x , y)
d e la re g i n D e l v e c to r

V ( x , y ) = X { x , y ) i + Y ( x , y ) j.

Si la tra y e c to ria I\ q u e e n e l in s ta n Fig. 88

t e in icia l t = t 0 p a rte d e u n p u n to
fro n te ra d e D , e n tr a e n D y p e r m a n e c e a ll p a ra t ^ t Qf e n to n c e s , d e
a c u e r d o c o n e l c rite rio q u e a c a b a m o s d e fo rm u la r, la tr a y e c to r ia T
s e a p ro x im a r p o r u n a e s p ir a l h a c ia c ie r ta tra y e c to ria c e r ra d a r o
c o n te n id a e n la re g i n D . A d e m s , la cu rv a r o d e b e r a b a r c a r u n
p u n to s in g u la r d el s is te m a d ife re n c ia l (p u n to P ) n o c o n te n id o e n D .

E l siste m a d ife re n c ia l (1 73) p ro p o r c io n a u n e je m p lo s im p le d e a p li


c a c i n d e l c rite rio d e P o in c a r B e n d ix s o n d u r a n te la b s q u e d a d e
c ic lo s lm ite s. E n e fe c to , e l n ic o p u n to s in g u la r d e l s is te m a (173)
e s 0 ( 0 , 0 ) . P o r c o n s ig u ie n te , e n la re g i n D , e n tr e la s c irc u n fe re n c ia s

d e ra d io s r = - y r = 2 n o h a y p u n to s s in g u la re s . P a rtie n d o d e
dr
la p rim e ra e c u a c i n d e l s is te m a (1 7 7 ) v e m o s q u e > 0 e n la
dr
circ u n fe re n c ia in te rio r, m ie n tra s q u e < 0 e n la circ u n fe re n c ia
dt
e x te rio r. El v e c to r V a s o c ia d o a lo s p u n to s fro n te ra d e la r e g i n D
sie m p re e s t o r ie n ta d o h a c ia e l in te r io r d e D . E sto sig n ific a q u e e n la

re g i n a n u la r e n tr e la s c irc u n fe re n c ia s d e r a d io s r = - y r = 2 d e b e

h a b e r u n a tra y e c to ria c e r ra d a d e l siste m a d ife re n c ia l (1 7 3 ). D ich a


tra y e cto ria re a lm e n te e x is te y, e n e s t e c a s o , e s la c irc u n fe re n c ia d e
ra d io r = 1.

201

www.FreeLibros.me
C a p tulo 2. M todos cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

E n la p rctica e s m uy d ifcil a p licar el criterio d e P o in carB end ixson


al sistem a g en e ra l ( 122), p u esto q u e n o existen m to d o s generales
d e co n stru cci n d e las reg ion es co rresp on d ien tes y, p o r tanto, el
x ito d ep e n d e tan to d e la fo rm a d el sistem a co m o d e la habilid ad
d el in v estig ad or. A l m ism o tiem p o , e s necesario ten er p resente que
la b sq u ed a de crite rio s d e au sen cia d e ciclo s lm ites e s n o m enos
im p o rta n te q u e la b sq u ed a d e criterio s d e existen cia. El criterio d e
au sen cia d e ciclo s E m ites m s d ifu n d id o e s e l criterio d e D ulac, el
cu al a firm a q u e si existe una fu n d n D {x , y ) > 0 continua ju n to con
su s d eriv a d a s p a rciales, y ta l q u e en e r t a regin sim p lem en te conexa
d e l p la n o d e f a s e la fu n d n

d (B X ) 0 {B Y )
dx dy

es d e sig n o d e fin id o 13), en ton ces en la regin D no h a y d c lo s lm ites


d e l sistem a d iferen cial ( 122).

Para B ( x ,y ) = 1 , e l criterio d e D u lac se co n o ce co m o criterio de


Bendixson.

En e l c a so d e la e cu aci n d iferen cial (156), la cu al d escrib e un


flu jo a d ia b tico u n id im en sio n al d e u n g as ideal co n calo r esp ecfico
co n sta n te e n un co n d u cto co n ro zam ien to , tenem os

X ( x ,y ) = (1 - y )F {x ),

,3 ) D e f in id a p o s i t i v a o d e f in id a n e g a tiv a .

202

www.FreeLibros.me
13. Trayectorias cerradas aisladas
I

H acien d o
-1
B ( x , y) = 4 y F (x )

resulta
d (X B ) d (X B ) _ yq
dx dy F (x )

lo q u e sig n ifica q u e la ecu a ci n (150) n o tien e c u rv a s in teg rales


cerrad as.

D efin am os e l co n ce p to d e n d ice d e un p u n to sin g u lar , c o n c e p to que


ser u tiliz a d o c u a n d o n o s cu estio n em o s la e x iste n cia d e lo s ciclo s
lm ites.

S e a T u n a cu rv a cerrad a sim p le (o sea, sin a u to in terseccio n es) que


n o e s n e cesa ria m e n te u n a tray ecto ria d e l sistem a d iferen cia l ( 122).
S u p o n g a m o s q u e T p erten ece al p a- v
n o d e fase y n o p asa p o r lo s p u n tos
sin gu lares d e e s te sistem a. S i P ( x , y)
e s u n p u n to d e la cu rv a T , en to n ces
el vector

V ( , y ) = X { x , y ) i + Y (x , y ) j,

donde i , j so n lo s v e rso re s d e los


e je s d e co o rd en a d a s ca rtesian as, no
e s nu lo y, co n sig u ie n tem en te, tien e u n a d ire cci n d eterm in ad a, la
cu a l est d a d a po r cierto n g u lo 0 (fig. 89). S i e l p u n to P ( x , y ) da
una v u e lta co m p le ta a l m o v e rse p o r la cu rv a T en a lg n sen tid o
fijo (p o r ejem p lo , en co n tra d el m ov im ien to d e la s a g u ja s d el relo j),

www.FreeLibros.me
Captulo 2. M todos cualitativos de anlisis de modelos diferenciales

en tonces e l vector V realiza un nm ero entero d e vueltas, e s decir, el


ngulo 9 se increm enta en A0 = fyrn, donde n e s un nm ero entero
p ositiv o, n egativo o igual a cero. El nm ero n se denom ina ndice de
la curva cerrada V (ndice del ciclo T).

Si com enzam os a contraer continuam ente e l ciclo T d e m odo que


d u ran te la d eform acin l no pase p o r un punto singular d e un
cam po vectorial dado, en tonces el n d ice del ciclo d ebe, por una
parte, cam biar contin uam en te y, p o r otra, perm anecer igual a un
nm ero en tero. E sto significa que durante una deform acin continua
e l n d ice del ciclo n o cam bia. Partiendo de esta propiedad, p o r ndice
d e un pun to singu lar se en tien d e el ndice de una curva cerrada sim ple
q u e rodea a dicho pu nto. Veam os algunas propiedad es d e los ndices:

1) e l n dice d e una trayectoria cerrada d el sistem a ( 122) es igual a + 1 ;


2) e l n dice d e una curva cerrada qu e abarca varios puntos singulares
es igual a la sum a d e los ndices d e dichos puntos ;
3 ) e l n dice d e una curva cerrada qu e no abarca ningiin punto
singu lar es igual a cero.

D e aq u , se ded u ce en particular que co m o el ndice de una trayectoria


cerrada d el sistem a ( 122) siem pre e s igual a 1 , en tonces una trayectoria
cerrada d eb e en cerrar un pu nto sin gu lar co n ndice +1 varios
puntos sin gu lares con ndice total igual a + 1 . E ste hecho se utiliza
co n m ucha frecuencia para d em ostrar la ausencia de ciclos lmites.

El n d ice d e un pu nto sin gu lar se calcula m ediante la frm ula

n = 1+ (179)

d o n d e e es e l nm ero de sectores elpticos y h es el nm ero de sectores


hiperblicos. En la prctica se puede em p lear la siguiente tcnica

204

www.FreeLibros.me
13. T ra ye cto ria s c e rra d a s a isla d a s
\

s e n c illa p a ra c a lc u la r e l n d ic e d e u n p u n to
sin g u la r. S e a L u n c ic lo q u e n o p a s a p o r n in
g n p u n to s in g u la r d e l siste m a d ife re n c ia l ( 122)
y q u e t ie n e a lo s u m o u n n m e r o fin ito d e
p u n to s c o m u n e s c o n c u a lq u ie r tr a y e c to r ia d e
d ic h o s is te m a (la s tr a y e c to r ia s p u e d e n c o r t a r la
c u rv a L o s e r t a n g e n te s a e lla ). E n c a s o d e q u e
h a y a ta n g e n c ia (fig . 9 0 ) , s e c o n s id e r a n s o la m e n
te lo s p u n to s d e ta n g e n c ia e x te r n o s (c o m o e l
p u n to A ) e in te r n o s (c o m o e l B ) . L a s ta n g e n c ia s e n lo s p u n to s d e
in fle x i n (c o m o e l p u n to C ) n o s e c o n s id e r a n . P a ra c a lc u la r e l n d ic e
d e l p u n to sin g u la r, s e u tiliz a la f rm u la (1 7 9 ), d o n d e e y h so n ,
re s p e c tiv a m e n te , la s c a n tid a d e s d e p u n to s in te r n o s y e x te r n o s d e
ta n g e n c ia d e la s tr a y e c to r ia s d e l s is te m a (1 2 2 ) c o n e l c ic lo L .

E n la fig u ra 91 s e m u e s tra n p u n to s s in g u la r e s c o n n d ic e s 0 , + 2 , + 3 , + 1
y - 2, re s p e c tiv a m e n te .

S e a la m o s q u e la c o n s tr u c c i n d e l c u a d r o c o m p le to d e l c o m p o r ta
m ie n to d e la s tr a y e c to r ia s d e fa se d e l s is te m a d ife r e n c ia l ( 122) se
fa c ilita in tro d u c ie n d o e l p u n to d e l in fin ito m e d ia n te la tra n s fo r m a
c i n (1 5 9 ). E n to p o lo g a e x is te u n te o re m a b a s ta n te g e n e r a l q u e afirm a
q u e c u a n d o u n c a m p o v e c to r ia l c o n t in u o q u e p o s e e u n n m e r o fin ito
d e p u n to s s in g u la re s se d e fin e s o b r e u n a e s fe r a , la s u m a d e s u s
n d ic e s e s ig u a l a + 2 . A s p u e s , s i la s u m a d e lo s n d ic e s d e to d o s
lo s p u n to s s in g u la r e s d e u n s is te m a d ife re n c ia l ( c o n u n n m e r o fin ito
d e p u n to s s in g u la r e s ) p e r te n e c ie n te s a u n a p a r te fin ita d e l p la n o d e
fa se , e s d ife re n te d e + 2, e n to n c e s e l p u n to d e l in fin ito e s u n p u n to
s in g u la r c o n n d ic e n o n u lo .

P e ro si e n lu g a r d e u n a in v e r s i n s e u tiliz a n c o o r d e n a d a s h o m o g n e a s ,
e n to n c e s la s u m a d e lo s n d ic e s d e t o d o s lo s p u n to s s in g u la r e s se r

i
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e a n lisis d e m o d e lo s d ife re n cia le s

ig u a l a + 1 . D e h e c h o , s i s e p r o y e c ta e l p la n o s o b r e u n a e s fe ra co n
c e n tr o d e p r o y e c c i n e n e l c e n tr o d e la e s fe r a , e n to n c e s d o s p u n to s
d e la e s fe r a c o r r e s p o n d e n a u n p u n to d e l p la n o p ro y e c tiv o , y la
c ir c u n fe r e n c ia d e l c r c u lo m x im o , p a r a le lo al p la n o , c o rre s p o n d e
a u n a r e c ta e n e l in fin ito .

S i n o s r e m itim o s a la e c u a c i n (1 6 8 ), la c u a l d e s c r ib e u n flu jo u n i
d im e n s io n a l a d ia b tic o d e u n g a s id e a l p o r u n c o n d u c to ro ta to rio
d e d i m e tr o c o n s ta n te , e n to n c e s , c o m o s e v e e n la fig u ra 8 5 , p a r a el
p u n to s in g u la r d e l in fin ito te n e m o s q u e e = 2, h = 0, re s u lta n d o
q u e e l n d ic e d e e s t e p u n to e s ig u a l a +2 y n o d e p e n d e d e lo s
v a lo r e s d e la s c o n s t a n te s e n la e c u a c i n (1 6 8 ). D e lo a n te r io r sig u e ,
e n p a rtic u la r, q u e la s u m a d e lo s n d ic e s d e lo s p u n to s s in g u la re s

www.FreeLibros.me
14. R egm enes p e ri d ic o s e n c irc u ito s e l c tric o s

fin ito s e s ig u a l a ce ro . S e p u e d e d e m o s tra r q u e e n d e p e n d e n c ia d e si


la re c ta m y - G 2x = 0 se c o rta e n d o s p u n to s, e n u n p u n to d e m u lti
p licid a d d o s o e n n in g n p u n to c o n la p a r b o la 1 - p y 4- q G 2x 2 = 0
(lo q u e eq u iv a le , re sp e ctiv a m e n te , al c u m p lim ie n to d e la s c o n d ic io n e s

G > G 0, G = G 0, G < G 0, d o n d e G Q = )/ e n to n c e s tien en

lu g a r la s s ig u ie n te s co m b in a c io n e s d e p u n to s s in g u la re s fin ito s:

a ) G > G 0. U n p u n to d e s illa y u n n o d o .
b ) G = G 0. U n p u n to sin g u la r d e o r d e n s u p e rio r c o n d o s se c to re s
h ip e rb lico s ( h = 2) y d o s s e c to re s p a ra b lic o s ( e = 0 ).
c ) G < G 0. N o h a y p u n to s sin g u la re s.

C o m o era d e esp e ra r, e n to d o s lo s c a s o s la s u m a d e lo s n d ic e s e s
ig u a l a cero .

14. R e g m e n e s p e r i d ic o s
en circu ito s e l ctric o s

A n a lice m o s e l su rg im ie n to d e c ic lo s lm ite s en e l e je m p lo d e l fu n cio


n a m ie n to d e u n o s c ila d o r d e Van d e r P ol (fig . 9 2 ), lla m a d o ta m b i n
o s c ila d o r d in a tr n . A u n q u e e l fe n m e n o re la c io n a d o c o n la a p a ric i n
d e lo s cic lo s lm ite s s e p u e d e ilu stra r c o n e je m p lo s d e la m e c n ica ,
la b io lo g a , la e co n o m a , e tc te ra , n o so tro s m o stra r e m o s c m o e s q u e
e llo s su rg e n e n lo s c irc u ito s e l ctrico s .

E n la fig u ra 9 2 se m u e stra e l e sq u e m a d e u n o s c ila d o r d e Van d e r P ol,


c u y a s c a ra c te r stic a s i a , va se re p re se n ta n m e d ia n te la ln e a co n tin u a
d e la fig u ra 9 3 . A q u 0 e s la co rrie n te y vQ e s la te n s i n e n la v lv u la

207
www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2 . M to d o s cualitativos de anlisis de m odelos diferenciales

F ig . 9 3

d e vaco . El circu ito tie


n e resistencia r , ind uc-
tan d a L y capacid ad C
1 C co n ectad as e n p aralelo y
e n se rie co n e l d inatrn.
El circu ito real p u ede
Fig. 94 ser su stitu id o p o r el cir
cu ito d e la figura 94. En
e s te ca so , p o d em o s a p ro xim ar la caracterstica d e la vlvula con un
p o lin o m io d e te rce r g ra d o i = q v + 7tr (lnea d iscon tin ua d e la
fig u ra 9 3 ). A q u i y v so n las co o rd en ad as en e l sistem a co n origen
e n e l p u n to d e inflexin O . C o m o se p u ed e v er en la figura 9 3, son
v lid a s las d esig u ald ad es

a > 0, 7 > 0.
En co n co rd a n cia co n u n a d e las ley es d e Kirchhoff,

i + ir + i L + ic = 0,

v d i.
d o n d e ir = - , = v , ic = Ci). T ras una se rie d e op eracion es

se n cilla s, lle g a m o s a la ecu aci n diferencial

208
www.FreeLibros.me
14. R egm enes p e ri d ico s e n c irc u ito s el ctrico s

H a cie n d o

a . 1 _ 37 - k 1 _ 2
C tC a' C ' LC W '

la ecu a ci n (* ) s e co n v ie rte en la d e n o m in a d a ecu aci n d e Van d e r Pol

i) + ( a + b v 2) v + J qV = 0.

H a cien d o u so d e la tra n sfo rm aci n

dy
v = y. i> = y - ,

la e cu a ci n d e Van d e r Pol se p u e d e p o n e r en co rre sp o n d e n cia co n


la ecu a ci n d iferen cia l d e p rim er o rd en

dy _ ( a + b v 2) y + u>lv = Y (v , y )
dv y V (v , y )'

E l n ico p u n to sin g u la r fin ito a q u e s e l o r ig e n d e co o rd en a d a s,


v erific n d o se que

J ' ( 0 ,0 ) = > 0 , D { v ,y ) = - ( a + bv2) .

C o m o b > 0 , su p o n ie n d o q u e a > 0 , co n clu im o s q u e la d iv e rg e n cia D


n o ca m b ia d e sig n o , y, p o r tan to, la ltim a ecu a ci n n o p u e d e ten er
c u rv a s in te g ra le s ce rra d a s . P or e s to , v a m o s a co n sid e ra r n ica m e n te el

c a so a < 0 , e s d ecir, a < - - . D e a qu se in fiere q u e > (0 ,0) = - a > 0,

209
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

lo q u e sig n ific a q u e e l p u n to sin g u la r e s u n n o d o o u n foco.


S i a n a liz a m o s e l siste m a d iferen cia l

dv dv
= ^ v .y ) . l t = v ^ y ).

a s o c ia d o a la e c u a c i n (1 8 0 ), p o d re m o s n o ta r q u e c u a n d o t cre c e el
p u n to im a g e n se a le ja d el p u n to sin gu lar. P o r tan to, u n a tray ectoria
q u e p a rta d e l p u n to d el in fin ito n o p o d r a lca n z a r e l p u n to sin g u la r
e n e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s p a ra n in g n v a lo r d e t , in clu id o t = + 00.
D e a q u se in fie re q u e si d e m o stra m o s q u e u n a tra y ecto ria q u e p arte
d e l p u n to d e l in fin ito tien e fo rm a d e esp iral q u e se e n ro lla alred ed o r
d e l o r ig e n d e co o rd e n a d a s c u a n d o t * + 00, e n to n ce s g a ra n tiz a m o s
la e x iste n c ia d e , a l m e n o s, u n ciclo lm ite.

L a e x iste n c ia d e ta l ciclo s e p u e d e d e m o stra r n u m rica o a n a ltica


m e n te . E l m to d o n u m ric o d e d e m o stra ci n , p ro p u e sto p o r p rim era
v e z p o r e l fsico y m a te m tico h o la n d s B a lth azar Van d e r P o l, c o n sis
te e n c o n stru ir u n a tra y e cto ria q u e p arta d e u n p u n to su ficien tem en te
a le ja d o d e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s, y lu e g o v e rifica r si p o se e la
p ro p ie d a d q u e a ca b a m o s d e ind icar. E ste p ro ce d im ie n to p ro p orcion a
u n a a p ro x im a c i n a u n c ic lo lm ite , p ero se p u e d e u tiliz a r so lam en te
p a ra v a lo r e s n u m rico s co n cre to s.

E x p o n g a m o s u n e sq u e m a a n a ltic o d e d e m o stra ci n b a sa d o e n el
a n lisis d e sin g u la rid a d e s e n e l in fin ito ,4). A d iferen cia d el m to d o
d e a n lisis d e la e c u a c i n (1 6 8 ), u tiliz a re m o s u n a tra n sfo rm a ci n de

U| K estin ]., Z a r c m b a S. E . G e o m e t r i c a l m e t h o d s i n t h e a n a l y s i s o o r d i n a r y d if f e r e n t ia l
e q u a tio n s // A p p l. S d . R e s ., s e c t. B. 1 9 5 3 . V .3 . P. 1 4 4 - 1 8 9 .

www.FreeLibros.me
14. R e g m e n e s p e ri d ic o s e n c irc u ito s e l c tric o s

c o o rd e n a d a s h o m o g n e a s m s c m o d a :

(181)

A q u la re c ta e n e l in fin ito tie n e e c u a c i n 2 = 0 . P ara re d u cir el


n m e ro d e in c g n ita s a d o s , e lim in e m o s p rim e ra m e n te e l p u n to
{ = z = 0, h a c ie n d o = 1:

E n e s te ca s o , e l siste m a d ife re n cia l c o rre s p o n d ie n te a la e c u a c i n (180)


s e tra n s fo rm a en

dz

(* )
dr _ ( a z 2 + b )r j + u f a 2 _ 2
di ~ z2 V

P o r c o m o d id a d , in tro d u z ca m o s u n n u e v o p a r m e tro 0 h a c ie n d o

dt = z 2 d e, (182)

c o n lo q u e e l siste m a ( * ) to m a la fo rm a

2 = - ( a z 2 + 6 b - * 0V - , , V = 3>,
(183)

N te s e , a n te to d o , q u e la re c ta e n e l in fin ito z = 0 e s u n a tra y e cto ria


d e l siste m a d ife re n cia l (1 8 3 ), y c u a n d o t a u m e n ta (c o n sig u ie n te m e n te ,

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cualitativos d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

0 a u m e n ta ), e l p u n to im a g e n se m u e v e p o r ella e n la d ire cci n del


n ico p u n to sin g u la r z = tj = 0 . La ecu a ci n ca ra c te rstica , q u e en
e s t e c a s o es

-b rjz = 0,

d e te r m in a la d ir e c c i n e x c e p c io n a l re g u la r z = 0, a la q u e co rres-
p o n d e n d o s d o m in io s d e se g u n d o tip o , lo c u a l se p u e d e d e d u cir
a n a liz a n d o e l c a m p o v e c to ria l (fig. 9 5 ). La se g u n d a d ire cci n e x c e p
c io n a l tj = 0 es sin g u la r, p o r lo q u e a q u s e re q u ie re n raz o n a m ien to s
a d icio n a le s.

E l lu g a r g e o m tr ic o d e lo s p u n to s y = 0 e s u n a cu rv a q u e es
ta n g e n te a la re c ta r = 0 en e l o r ig e n d e c o o rd e n a d a s y q u e p a s a p o r
z lo s c u a d ra n te s se g u n d o y tercero
(fig . 9 5 ), p e rm itie n d o d e te rm in a r
tr e s d ire c c io n e s I, II y III a a m b o s
la d o s d e l e je d e sim etra z = 0.
L a re g i n e n tr e la cu rv a y = 0
jj y e l e je tj = 0 e s to p o l g ica m en te
e q u iv a le n te a d o s d o m in io s d e se
g u n d o tip o. D e e s te m o d o , existe
a l m e n o s u n a tra y ecto ria a cad a
la d o d e la re c ta tj = 0, la s cu a le s

Fig. 95 s o n ta n g e n te s a e sta ltim a e n el


o rig e n d e co o rd en a d a s.

S i c o n s id e ra m o s a h o ra la e c u a c i n d iferen cia l

drj a
dz z +

www.FreeLibros.me
14. R e g m e n e s p e ri d ic o s e n c irc u ito s e l c tric o s

p o d e m o s n o ta r q u e e n e l s e g u n d o c u a d r a n te , e n tr e la c u rv a y = 0
y e l e je r = 0 ,

p a r a v a lo r e s p e q u e o s d e \r\. C o n s e c u e n te m e n te , si s e to m a n d o s
tra y e c to ria s d e fa se c o n e l m is m o v a lo r d e tj, se p u ede v er que
lo s p u n to s im a g e n q u e s ig u e n e s ta s tr a y e c to r ia s d iv e r g e n c u a n d o
d is m in u y e z . E s to sig n ific a q u e a c a d a la d o d e la re c ta rj = 0
e x is te s lo u n a tra y e c to ria d e fa s e , y q u e e s t a s tr a y e c to r ia s s o n
ta n g e n te s a rj = 0 e n e l o r ig e n d e c o o r d e n a d a s y e s t n c o n te n id a s
e n e l d o m in io d a d o . T a m b i n e s t c la r o q u e e l c u a d r o c u a lita tiv o e s
s im tr ic o r e s p e c to a l e je z = 0 . A d e m s , p o r c u a n to

y > A .
Z ' \Vz\

p a ra v a lo r e s p e q u e o s d e z y v a lo r e s p o s itiv o s d e rj, e n to n c e s n o
e x is te n c u r v a s q u e s e a n ta n g e n te s a l e je rj = 0 e n e l o r ig e n d e
c o o r d e n a d a s y q u e p a s e n p o r e l p r im e r o p o r e l c u a r to c u a d ra n te s .
E n la re g i n a la iz q u ie r d a d e la c u rv a y = 0 ta m p o co h a y cu rv a s
d e s ta s , p u e s e n e s e c a s o y > 0, y Z tie n e e l m is m o sig n o
q u e z (fig . 9 5 , fle c h a s IV ). E ste a n lis is p e r m ite c o n c lu ir q u e e l p u n to
s in g u la r rj = z = 0 e s u n p u n to d e s illa . L a s d o s tr a y e c to r ia s d e
fa se q u e a lc a n z a n e s t e p u n to c u a n d o t * + 0 0 s o n s e g m e n to s d e la
re c ta e n e l in fin ito ( z = 0 ) q u e u n e n e l p u n to a n te r io r c o n e l p u n to
= 2 = 0 . L a s o tr a s d o s tr a y e c to r ia s d e f a s e a lc a n z a n e l p u n t o d e
s illa c u a n d o t * - 0 0 .

E n e s t e a n lis is n o h e m o s e x a m in a d o e l p u n to = 2 = 0 . P a ra
c o n d u ir la in v e s tig a c i n , h a g a m o s rj = 1 e n la s f rm u la s (1 8 1 ).

www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M todos cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

E n ton ces e l sistem a d iferen cial aso ciad o a la ecu acin diferencial (180)
ad op ta la form a

| = 2 + ( a z 2 + 6 2 + (, 0V ) = ^

~ = z [ a z 2 + b(.2 + u l ( z 2) = Q,

d o n d e la v ariab le 0 est d efinida p o r la frm ula (182). El pu nto


{ = z = 0 e s singular, y la ecu aci n caracterstica e s z 3 = 0 . Por
tan to, la d ire cci n excep cio n al z = 0 e s singular. La cu rva P ( { , z ) = 0
e s tang en te a l e je z = 0 en e l o rig en d e co ord enad as y tiene all
un p u n to d e retro ceso (fig. 96). La cu rva Q ( {, z) = 0 tien e un punto
m ltip le en e l o rig en d e co ord en ad as. In vestigan d o lo s sig no s d e las
fu n cio n es P y Q p o d em o s d eterm in ar el carcter d el cam p o vectorial
(fig. 96 ), a s co m o el cu ad ro del co m p o rtam ien to de la s trayectorias
de fase e n u n en to rn o d el p u n to sin g u lar { = 2=0 (fig. 97).

En e l p rim e r y cu a rto cu ad ran tes se cu m p le la d esigualdad

www.FreeLibros.me
15. Curvas sin contacto

e s t o sig n ifica q u e le jo s d el e je = 0 n o h a y tra y e c to ria s d e fase q u e


en tren e n e l p u n to sin g u la r p o r la d erech a.

L o s ra z o n a m ie n to s e x p u e sto s m u e stra n q u e la e c u a c i n d e Van d e r


Pol n o tien e tra y e cto ria s d e fase q u e tie n d a n a in fin ito c u a n d o t
a u m e n ta . D ich o d e o tro m o d o , la e c u a c i n d e V an d e r P o l tien e al
m e n o s u n c ic lo lm ite.

15. C u rv as s in con tacto

E n ca so s re la tiv a m e n te sen cillo s, e l c u a d ro c o m p le to d e l co m p o rta


m ie n to d e la c u rv a s in te g ra le s d e la e c u a c i n d ife re n cia l d a d a o , lo
q u e e s lo m ism o , d e la s tra y e cto ria s d e fa se d el siste m a d iferen cial
a so cia d o , e st d e fin id o p o r e l tip o d e p u n to s sin g u la re s y p o r las
c u rv a s in te g ra les c e rra d a s (tra y e c to ria s d e fase), si e s to s e x is te n . A v e
c e s e l c u a d ro cu a lita tiv o s e p u e d e c o n stru ir si, a d e m s d e cla sifica r
lo s p u n to s sin g u la re s, s e lo g ra n h a lla r la s c u rv a s (se p a ra trice s ) q u e
"re la c io n a n " lo s p u n to s sin g u la re s. D e s a fo rtu n a d a m e n te , n o h a y m
to d o s g e n e ra le s d e re so lu ci n e fe ctiv a d e e s te p ro b lem a . A p ro p sito ,
en la in te g ra ci n cu a lita tiv a p u e d e re s u lta r til e l e m p le o d e las
d en o m in a d a s cu rv as sin con tacto. R e co rd e m o s q u e u n a cu rv a o un
a rco d e cu rv a c o n ta n g e n te c o n tin u a se d e n o m in a cu rva (arco) sin
con tacto s i n o tie n e p u n to s d e ta n g en cia co n e l v e c to r ( X , Y ) del
sistem a (112). D e e sta d e fin ici n se in fie re q u e e l v e c to r ( X , Y ) d e b e
e sta r d irig id o en la cu rv a sie m p re h a c ia un m is m o la d o . D e este
m o d o , u n a cu rv a sin co n ta c to p u e d e s e r c o rta d a p o r las c u rv a s d e
fase d el siste m a ( 122) e n u n se n tid o c u a n d o t a u m e n ta , y e n e l o tro
c u a n d o t d ism in u y e. E s p o r e s o q u e e l c o n o c im ie n to d e la s cu rv a s
s in co n ta c to re sp e ctiv a s p u e d e p ro p o rcio n a r la in fo rm a c i n n e cesaria
s o b r e e l co m p o rta m ie n to d e la tra y ecto ria d e fase eleg id a .

215

www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2. M to d o s cu a lita tivo s d e anlisis d e m odelos diferenciales

A I in te g ra r c u a lita tiv a m e n te la s e c u a c io n e s d ife re n cia le s se p u ed en


u tiliz a r d iv e r s a s d e sig u a ld a d e s a u x ilia re s. P o r e je m p lo , si ten em o s
d o s e c u a c io n e s d ife re n cia le s

t x = f{X -y l Tx = 9 M

y s e sa b e q u e e n cie rta re g i n D s e c u m p le la d e sig u a ld a d / ( x , y ) ^


g { x , y ), e n to n c e s , d e n o ta n d o c o n y , ( x ) la so lu ci n d e la p rim era
e c u a c i n q u e s a tis fa c e la c o n d ic i n y i ( x 0) = y0, {x 0, y 0) D , y co n
y2{x ) la s o lu c i n d e la se g u n d a e c u a c i n c o n la s m ism a s co n d icio n es
in ic ia le s, se p u e d e d e m o s tra r q u e y , ( x ) ^ y2(x) p a ra x ^ x 0 e n la
re g i n D . S i s e c u m p le la d e sig u a ld a d e stric ta / ( x , y ) < g ( x ,y ) en
la re g i n D , e n to n c e s y ,( x ) < y2{x ) p ara x > x 0 en la re g i n D ,
y la c u rv a y = y2[x ) e s u n a cu rv a s in co n tacto .

C o m o e je m p lo , v e a m o s la e c u a c i n d ife re n cia l (168). N o so tro s ya


m o s tra m o s q u e si G > G 0, e n to n c e s e sta e c u a c i n a d m ite d o s
p u n to s sin g u la re s fin ito s (u n p u n to d e s illa y u n n o d o ) q u e so n lo s
p u n to s d e in te rs e c c i n d e la re c ta m y - G 2x = 0 c o n la p arb ola
1 - p y + q G 2x 2 = 0 . L o s se g m e n to s d e re c ta y d e p arb o la q u e u n en
e s to s d o s p u n to s sin g u la re s fin ito s s o n c u rv a s sin co n ta c to y lim itan
cie rta re g i n d e l p la n o q u e d e n o ta re m o s m e d ia n te A . T om an d o

X { x , y ) = 1 - p y + q G 2x 2,

Y ( x , y ) = 2 y ( m y - G 2x ) ,

e s fcil v e r q u e e n la fro n te ra d e la re g i n A e l v e c to r {X , Y ) est


o rie n ta d o h a c ia a fu e ra , e x c e p to e n lo s p u n to s sin g u la re s. C o n s ig u ie n
te m e n te , u n p u n to im a g e n q u e p a rta d e cu a lq u ie r p u n to in terio r
d e A s ig u ie n d o u n a cu rv a in teg ral c u a n d o t d is m in u y e , n o p o d r
a b a n d o n a r la re g i n A sin p a sa r p o r u n o d e lo s p u n to s sin g u lares.

www.FreeLibros.me
16. Sistem a to p og r fico d e curvas. Curvas d e co n ta cto

P ero co m o en e l in te rio r d e A s e cu m p le la d esig u a ld a d X ( x , y ) < 0 ,


e n to n ces e l p u n to sin g u la r a tra y e n te e s n e ce sa ria m e n te u n nodo.

H a lla n d o la s p en d ie n tes d e la s d ire ccio n e s e x c e p c io n a le s p ara el


p u n to d e silla , se p u ed e v er q u e u n a d e las re c ta s e x ce p cio n a le s p asa
p o r A . D e a q u se d e d u ce q u e to d a cu rv a in teg ral q u e se a tan g en te
a e sta recta e n e l p u n to d e silla en tra e n e l in te rio r d e A y d e s d e all
d e b e a lca n z a r e l nodo.

16. S iste m a topogrfico d e curvas.


Curvas de contacto
C o m o v im o s en la se cci n an terio r, e n la in te g ra ci n c u a lita tiv a de
e cu a cio n e s d iferen cia les es d e m u ch a u tilid ad e l e m p le o d e la s cu rv a s
sin co n ta cto . Sin em b a rg o , d eb em o s se a la r q u e n o e x iste n m to d o s
g e n e ra le s d e c o n stru cci n d e se m e ja n te s cu rv a s, e s d ecir, n o hay
m to d o s q u e p erm ita n c o n stru ir c u rv a s sin co n ta c to e n c a d a caso
co n cre to . E n v ista d e esto , e l p ro b lem a d e la b sq u e d a d e la s cu rv a s
sin co n ta cto p o se e u n in te r s esp e cia l. U n o d e lo s m to d o s ex isten tes
e st re la cio n a d o c o n la e le cci n y e l u so a d e c u a d o s d e lo s sistem as
to p o g r fico s d e cu rv a s.

U n sistem a to p og r fico d e cu rvas d e te rm in a d o p o r la ecu a ci n


<J>(z, y ) = C , d o n d e C e s u n p a r m etro real, e s u n a fam ilia d e
cu rv a s sim p le s ce rra d a s, d is ju n ta s y d e riv a b le s c o n c o n tin u id a d , las
cu a le s se a b a rca n u n a s a o tra s y llen an co m p le ta m e n te cie rta re g i n G
d el p la n o d e f a s e 1'1.

l5) E n l a l it e r a t u r a m a t e m t ic a e x i s t e n o t r a s d e f i n i c i o n e s d e s i s t e m a t o p o g r f i c o q u e s e
d if e r e n c ia n e n f o r m a , p e r o n o e n c o n t e n i d o , d e l a d e f i n i c i n d a d a a q u .

217

www.FreeLibros.me
C a p itu lo 2. M to d o s cualitativos d e anlisis d e m odelos diferenciales

S u p o n g a m o s q u e e l sistem a to p o g rfico se elig e d e tal m an era que


a ca d a v a lo r d el p a r m e tro C le co rresp o n d e una n ica cu rva, y q u e
la cu rv a c o rre sp o n d ie n te a cierto v a lo r d e C co n tie n e tod as la s cu rv as
co rre sp o n d ie n te s a v a lo res m en o res d e C (o se a , al cre cer C aum en ta
e l " ta m a o " d e la s cu rv as). S u p o n g a m o s a d em s q u e las cu rv as
d el sistem a to p o g r fico n o tien en p u n to s sin g u lares d el sistem a
d ifere n cia l exa m in a d o . C o n sid erem o s ah o ra la fun cin
d o n d e x = <p(t), y = tp(t) so n las ecu a cio n es p aram tricas d e las
tra y e cto ria s d el sistem a d iferen cial (122). H allem o s la d eriv ad a d e 4>
resp ecto a t. A p a rtir d el sistem a (122) o b ten em o s

d*(<p(t), i>(t)) d $ (x , y) d * ( x , y)
X ( x , y) + Y (x , y).
dt dx dy

L as cu rv a s (e n e l c a so d a d o , lo s ciclo s ) sin co n ta cto so n aqu ellas

c u rv a s d el sistem a to p o g r fico e n las q u e la d erivad a tien e signo


dt
d efin id o. A d e m s, toda cu rv a sin co n ta cto d el sistem a to p o g rfico
d<b
q u e satisfag a la d e sig u a ld a d > 0 p o se e la p ro p ied ad d e q u e, co n
dt
e l tra n scu rso d el tie m p o t, to d a tray ecto ria d e fa se qu e la co rte sa le de
t d$
la reg i n fin ita lim itad a po r esta cu rv a. E n ca m b io , si < 0 , d ich as
dt
tra y e cto ria s d e fase e n tra n e n la reg i n in d icad a. D e a q u se d ed u ce
d$
q u e si la d eriv a d a tien e sig n o co n stan te e n cierta reg i n an u lar

(circu la r) llen a co m p le ta m e n te d e cu rv a s d el sistem a topogrfico,


e n to n ce s e n e sta reg i n n o p u ed en h ab er n i tray ecto rias cerrad as
n i, e n p articu lar, c iclo s lm ite s del sistem a d iferen cial exam in ad o.
L o s c ic lo s lm ite s p u ed en e x istir n icam en te en reg io n es circu lares
d$
d o n d e la d e riv a d a e s d e sig n o variab le.
dt

www.FreeLibros.me
16. S istem a to p o g r fico d e curvas. Curvas d e co n ta cto

A m o d o d e eje m p lo e x a m in e m o s e l siste m a d iferen cial

= , - + * . Jd L = - X - y + y \ (184)
dt dt

c o n u n n ico p u n to sin g u la r (co n creta m en te, u n fo co esta b le) e n el


p u n to 0 ( 0 , 0 ) . E lija m o s co m o sistem a to p o g r fico d e cu r v a s la fam ilia
d e circu n feren cia s co n c n tric a s co n ce n tro e n e l p u n to 0 ( 0, 0) , es
d ecir, la fa m ilia x 2 + y2 = C , d o n d e C e s u n p a r m e tro p o sitiv o .
E nton ces,

^ = - 2 ( x 2 + y 2) + 2(x* + y \

o , e n co o rd e n a d a s p o la re s x = r e o s 0 , y = r se n 0,

^ = - 2r 2 + 2r 4 (eo s 4 0 + se n 4 0 ) = - 2 r 2 + 2r 4 \ eos 4 0 ^ .
dt ' \4 4 /

D a d o q u e lo s v a lo re s m x im o y m n im o d e la e x p re si n e n tre

p a r n tesis son 1 y resp ectiv a m en te, p o d e m o s c o n c lu ir q u e si


r d$
r > v 2, e l v a lo r d e la d eriv ad a e s m a y o r q u e c e r o , y si r < 1,
dt
e n to n ce s e s m e n o r q u e ce ro . D e a q u , e n v irtu d d e l c rite rio d e
P o in ca r B en d ix so n y ca m b ia n d o t p o r t en e l sistem a (1 8 4 ),
in ferim o s q u e en e l a n illo lim itad o p o r la s circu n fe re n cia s x 2 + y 2 = 1
y x 2 + y 2 = 2 h a y u n n ico c ic lo lm ite d el siste m a (184).

P ara d em o stra r la u n icid a d , b a s ta recu rrir al criterio d e D u lac p ara


re g io n e s d o b lem en te c o n e x a s : s i ex iste u n a fu n c i n B { x ,y ) > 0
con tin u a ju n to con sus d eriv a d a s p a r c ia le s y ta l q u e en cierta regin
d o b lem en te con ex a G d e la regin d e d efin icin d el sistem a (122)

219
www.FreeLibros.me
C apitulo 2. M todos cualitativos d e anlisis d e modelos diferenciales

la fu n cin

d (B X ) d (B Y )
dx 8y

es d e sign o constante, en ton ces en la regin G no pu ede existir m s de


una curva sim p le cerrada fo rm a d a p o r trayectorias del sistem a ( 122)
y q u e conten ga a la fro n tera interior d e la regin G.

E n e l ca so con sid erad o aqu, tom ando B ( x ,y ) = 1 para el siste


m a (184) obtenem os

dX dY , 2 2.
~dx + H y ( + ) -

p o r lo q u e en e l anillo de fronteras x 2 + y2 = 1 y x 2 + y2 = 2, la
exp resin 3 ( x 2 + y2) - 2 conserva e l signo. T eniendo presente el tipo
d e sin gu larid ad en 0 ( 0 , 0), conclu im os que el ciclo e s un ciclo lm ite
inestable.

R egresan d o al problem a d e la constru ccin de las cu rvas sin contacto


para e l ca so g en eral, veam os c m o utilizar de otra m anera lo s sistem as
topogrficos. La base d el n u ev o m to d o e s e l co ncep to d e cu rva de

co ntacto. Si la d eriv ad a
d* a
se anula en cierto conjun to de puntos del
dt
p la n o de fa se, en to n ces d ich o co n ju n to e s el lu g ar geom trico de los
p u n tos d o n d e las trayectorias del sistem a diferencial son tangentes
a las cu rv as d el sistem a topogrfico. D e hecho, la pendiente d e

la tang en te a la trayectoria del sistem a diferencial e s igual a ,

m ien tras q u e la pendiente d e la tangente a la cu rva del sistem a

220
www.FreeLibros.me
16. Sistem a to p og r fico d e curvas. Curvas d e co n ta cto

d* /d * n
to p o g r fico e s - / . P o r esto , cu an d o
d x / dy

X + r = 0, (185)
dx dy

esta s p e n d ie n te s co in cid en , e s d ecir,

r _ _d$ /0
X dx / dy

S e d e n o m in a cu rva d e contacto al lu g a r g e o m trico d e lo s p u n to s en


lo s qu e las tra y ecto ria s d el sistem a d iferen cia l ( 122) so n ta n g e n te s a las
c u rv a s d el sistem a to p o g rfico $>(x, y ) = C . L a ecu a ci n (185) e s la
ecu a ci n d e la cu rv a d e co n ta cto . E s e sp e cia lm e n te in teresan te e l caso
cu a n d o se log ra ele
g ir e l siste m a top o
g rfico d e tal m a n e
ra q u e la cu rv a de
co n ta cto , o alg u n a
ram a su y a , e s una
cu rv a sim p le cerra
d a , p u e s e n to n ce s el
sistem a to p o g rfico
p o se e c u rv a s " m
x im a " y " m n im a " , Pig g 8
a las c u a le s so n tan
g e n te s la cu rva d e co n ta cto o la ram a real su y a (en la fig u ra 9 8 la cu rv a
d4> (d* \
d e co n ta cto se in d ica co n u n a ln ea d isco n tin u a). S i ^ 0 ^ 0
dt \ dt /
/d$ \
e n la cu rv a "m x im a " <J>(x,y) = C , , y ^0 1 ^O e n l a cu rv a
dt \ dt /


www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cualitativos d e anlisis d e m o d e lo s d iferenciales

" m n im a " y ) = C 2, e n to n c e s e n la re g i n c ircu la r a co ta d a po r


la s c u r v a s in d ic a d a s e x iste al m e n o s u n ciclo lm ite d e l sistem a
d ife re n cia l a n a liz a d o .

D e e s te m o d o , e n e l e je m p lo d e l siste m a (184) la cu rv a d e co n ta cto


x 2 + y 2 = x 4+ 2/4 e s c e rra d a (fig. 9 9 ). L a s c u rv a s "m x im a " y "m n im a "
(ta n g e n te s a la cu rv a d e c o n ta c to ) d el sistem a to p o g r fico e le g id o se
p u e d e n h a lla r d e la m a n era sig u ie n te : c o m o e n co o rd e n a d a s p o lares

la e c u a c i n d e la cu rv a d e co n ta c to e s r 2 = r---------- 7 , e n to n ces
eo s 4 9 + se n 4 9
s u s e c u a c io n e s p a ra m tric a s son

eo s 9 se n 9
X ~ V e o s 4 9 + se n 4 9 ' V ~ V e o s 4 9 + sen 4 9'

222

www.FreeLibros.me
17. Divergencia d e l cam po vectorial y c iclo s lim ites

D a d o q u e lo s v a lo re s m x im o y m n im o p a ra r 2 so n 2 y 1, res
p ectiv a m en te, co n clu im o s q u e la s cu rv a s "m x im a " y "m n im a " del
siste m a to p o g r fico x 2 + y 2 = C so n las circu n feren cia s x 2 + y2 = 1
y x 2 + y 2 = 2 . C o m o v im o s a n tes, esta s circu n feren cia s fo rm an el
a n illo q u e co n tien e a l ciclo lm ite d e l sistem a (184).

17. Divergencia del campo vectorial


y ciclos lmites
A l co n stru ir u n sistem a to p o g rfico de cu rv as, en a lg u n o s c a s o s se
p u ed e u tilizar e l se g u n d o m iem b ro d el sistem a (1 2 2 ). E l sistem a
d iferen cia l exam in ad o p u e d e s e r tal q u e la ecu aci n

ldTx + ld yf = X' m )

d o n d e A e s u n p a r m etro real, p ro p orcion a e l sistem a to p o g r fico de


cu rvas.

P or ejem p lo , p ara e l sistem a d iferen cial (184) la ecu a ci n (186) to m a la

fo rm a 3 ( x 2+ y 2) - 2 = A. H acien d o A = d o n d e A ( - 2 , + o o ),

o b ten em o s e l sistem a to p o g rfico d e cu rv a s x 2 + y2 = A u tilizad o


a nterio rm ente.

D eb em os d esta ca r q u e si se tien en e n cu en ta la s cu rv a s "m x im a " y


" m n im a ", e s d ecir, si la cu rv a d e co n ta cto o alg u n a d e s u s ram as
reales co in cid e c o n u n a d e las cu rv a s d el sistem a to p o g rfico , e n to n ces
d ich a cu rv a e s la tra y ecto ria d el sistem a d iferen cial.

223
www.FreeLibros.me
C a p tu lo 2 . M to d o s cu a lita tivo s d e a n lisis d e m o d e lo s d ife re n c ia le s

C o n s id e r e m o s , p o r e je m p lo , e l s is te m a d ife re n c ia l (173)

^ = - y + x { l - x 2 - y 2),

P a r a e s t e siste m a

dX dY . 2 2.
+ i * = 2 - 4< * +>

y la e c u a c i n (1 8 6 ) to m a la fo rm a 2 - 4 ( x 2 4- y 2) = A. S i a h o ra , en
2 A
lu g a r d e l p a r m e tr o A in tr o d u c im o s e l p a r m e tr o A = - , d o n d e

A ( - o o , 2 ) , e n to n c e s la ltim a e c u a c i n , x 2 + y 2 = A , d e te r m in a el
s is te m a t o p o g r fic o d e c u rv a s. E n e l c a s o d a d o , la cu rv a d e co n ta c to
e s ( x 2 + y 2) ( x 2 + y 2 - l ) = O y, c o m o v e m o s , su ra m a re a l x 2 + y 2 = 1
c o in c id e c o n u n a d e la s c u r v a s d e l siste m a to p o g r fic o . E sta ra m a ,
c o m o s e d e m o s tr e n la s p g in a s 1 9 8 - 1 9 9 , e s e l c ic lo lm ite d el
s is te m a (1 7 3 ).

A u n q u e lo s lt im o s d o s e je m p lo s m u e s tr a n c a s o s p a rtic u la re s , la
id e a d e la c o n s tr u c c i n d e l s is te m a to p o g r fic o d e c u n a s m e d ia n te
la d iv e r g e n c ia n o s p u e d e p r o p o r c io n a r re s u lta d o s m s g e n e ra le s.
S in d e te n e m o s e n e s t o s re s u lta d o s , m o s tre m o s c o m o fu n c io n a e n un
e je m p lo c o n c re to . S i e l s is te m a d ife r e n c ia l (122) tie n e u n c ic lo lm it e L ,
en to n c es ex iste n u n a c o n sta n te r e a l A y un a fu n c i n p o s itiv a B ( x , y)
d e r iv a b le c o n c o n tin u id a d en e l p la n o d e f a s e , ta le s q u e

d (B X ) d (B Y ) _
dx + dy

224

www.FreeLibros.me
17. Divergencia d e l cam po vectorial y ciclos lim ites

es la ecu acin d e la curva con una ram a real fin ita q u e co in cid e con
e l ciclo L .

In trod uzcam os el co n cep to d e ciclo lm ite d iv erg en te. Se llam a ciclo


lim ite divergente al d c lo lm ite d el sistem a d iferen cial (122) que
co in cid e con la cu rva (186) o que e s u n a ram a real finita d e sta.
De acu erd o co n esta d efin icin , m ed ian te un cam b io ap ro p iad o de
la velocid ad d e recorrid o d e lo s p u n tos im ag en a lo la rg o d e las
tray ectorias del sistem a d iferen cial exam in ad o , siem p re se pu ed e
log rar q u e un ciclo lm ite cu alquiera d el sistem a (122) sea un ciclo
d iv erg ente d el sistem a m odificado.

Exam in em os, p o r ejem p lo , el sistem a diferencial

^ = 2 x - 2x3 + x 2y - 3 x y 2 + y 3,
dt
dy 3 ,2 2
- = - * + x y - x y ,

co n ciclo lm ite x 2 + y 2 = 1.

La d iverg encia del ca m p o v ecto rial de este sistem a e s

dX dY r 2 .

Se p u ed e co m p rob ar q u e la ecu aci n 2 5x2 - 3y 2 = A n o e s una


trayectoria d el sistem a diferencial inicial p ara n in g n A real. A su v ez,
si co nsid eram os la fun cin B ( x , y ) = 3 x 2 - 4 x y + 7 ^ + 3 , en to n ces

d (B X ) d (B Y ) . ? 7 w ? 7
= ( x 2 + y2 - 1 ) ( - 2 3 x + 1 6 x y - 25 y 2 - 2 0 ) - 14

225
www.FreeLibros.me
C aptulo 2. M todos cualitativos d e anlisis de m odelos diferenciales

y la ecu a ci n

d (B X ) d {B Y )
dx dy 14

pro p orcion a la cu rv a cu y a ram a real finita x 2 + y 2 - 1 = 0 e s el


ciclo lm ite. E vid entem ente, e l ciclo lm ite obtenido e s u n ciclo lm ite
d iv erg en te d el sistem a diferencial

dx
= ( 2 x - 2 x 3 + x 2y - 3 x y 2 + y 3) ( 3 x 2 - i x y + 7y2 + 3 ) ,

^ = (-x 3 + x 2y - x y 2) ( 3 x 2 - i x y + 7y2 + 3 ) .

En g en e ra l, la fun cin B (positiva y d erivable con co ntin u id ad ) no


e s la n ica p osible. P or ejem p lo , en e l ltim o ejercicio se puede
tom ar co m o fun cin B (ad em s d e B ( x , y ) = 3 x 2 - 4 x y + 7y2 + 3 ) el
p o lin om io

4 2 3 x 2 - 2 0 x y + 43f2 + 7
B (x , y) = ;

en tonces,

d {B X ) f l( B Y ) _
dx + dy

= 7 (*2 + y 2 - l ) ( - 1 8 7 x 2 + 8 0 x y - 149y2 - 8 4 ) - 10.

La ecu acin
d(BX) d(BY)
dx dy

www.FreeLibros.me
17. D ive rg en cia d e l ca m p o v e c to ria l y c iclo s lim ite s

re p re se n ta la cu rv a c u y a ra m a x 2 + y 2 - 1 = O e s u n c ic lo lm ite
d e l siste m a d ife re n c ia l (c ic lo lm ite d iv e r g e n te d e l siste m a d ife re n cia l
m o d ifica d o ).

P a ra co n clu ir, se a le m o s q u e d u r a n te e l e s tu d io d e m o d e lo s d ife


re n cia le s co n cre to s, fre c u e n te m e n te s u rg e la n e c e s id a d d e a p lic a r
m to d o s q u e n o h a n s id o tra ta d o s e n e l p re se n te lib ro . T o d o d e p e n d e
d e l n iv e l d e co m p le jid a d d el m o d e lo d ife re n c ia l, d e c u n d e s a rr o lla d o
e st e l a p a ra to m a te m tic o re s p e c tiv o y, p o r s u p u e s to , d e la e ru d ic i n
y e x p e rie n c ia d e l in v estig ad o r.

www.FreeLibros.me
Apndice

D e r iv a d a s d e la s fu n c io n e s
e le m e n t a le s

F u n c i n D e riv a d a

C (c o n s ta n te ) 0

X 1

x " n i " 1

1
----1
X X 2

n
i
* x n+l

Vi V
1

Vi 1

'228
www.FreeLibros.me
A p n d ice

F u n c i n D e r iv a d a

e* e*

ax az in a

1
ln x
X

1 . 1
lo g .* to g * e = T
x 08 x In a

1 , 0 ,4 3 4 3
s*

sen x co sx

C O SI sen x

1 2
tg x ------r = s e c X
eos2 X

c tg x -------- y = - CSC2 X
sen2 x

sen x
sec x = tg x sec x
eos2 X

co sx
CSC X ----------= = c t g X CSC X
sen2 x

1
a rcse n x
V l - x *

1
rc e o s x
n /1 x2

229

www.FreeLibros.me
A p n d ic e
I

F u n c i n Derivada

arctg x
1 + *2

arcctg x
1+x2

arcsec x
xV x2- 1

arccsc x
-y /x 2 - 1

sh z ch x

ch x sh x

th x
c tx

cth x
sh 2 x

A rcsh x
y /T + x 2

A rcch x
y /x ^ l

Arcth x
1 x2

A rccth x
1 X2

230
www.FreeLibros.me
A p n d ic e

In te g r a le s b s ic a s
F u n c io n e s p o te n c ia le s

x n+l
/ = _ ( * d

=1n W

F u n c io n e s trig o n o m tric a s

J sen x d x = - cos x

J cos x d x = sen x

J tg x d x = l n |c o s x\

J ct g x d x = l n |s e n x|

f dx
J cos- X
=
sen - x

F u n c io n e s ra c io n a le s

/ dx
a2 + x2
1
= T
x
T

/
dx 1 x 1 a + x
r r = - A rc th - = l n ( x < a)
a2 - x2 a a 2a a - x
f dx 1 x 1 x a

m
www.FreeLibros.me
A p n d ic e

F u n c io n e s e x p o n e n c ia le s

J e*dx = ex
az dx = p
J ln a

F u n c io n e s h ip e r b lic a s

J sh x dx = ch x
J ch x dx = sh x
J th x dx = ln |c h x

C
t^x dx = ln |sh x

I dx
= = th x
J ch x
dx
cth x
J sh2 x

F u n c io n e s ir r a c io n a le s

www.FreeLibros.me
ndice de m aterias
A m o rtigu am ien to crtico 167 condicin inicial 126
de oscilaciones 168 constante d e gravitacin universal
ngulo d e retraso 107 89
coordenada hom ognea 184
B a s e del arco d e una cicloide 68 criterio d e Bendixson 202
Bendixson, criterio 202 d e Dulac 202, 219
BendixsonPoincar, 200 d e P oincar Bendixson 200
braquistocrona 73 curva d e contacto 221
iscrona 69
isotrm ica 15
C lc u lo d e variaciones 74
sin contacto 215
cam po direccional 120
tautocrona 69
centro 147
ciclo lm ite 199
divergente 225 D i m e tr o hid rulico 173
estable 199 direccin 120
inestable 200 excepcional 163
sem iestable 200 divergencia 162
cicloide 67 dom inio norm al de From m er 179
crculo generador 67 d e p rim er tipo 179
clepsidra 26 d e segu nd o tipo 179
coeficiente de convalecencia 41 d e p rim er tipo 179
de m orbilidad 41 Dulac, criterio 202, 219
coeficientes de potencia
de artillera 54 E cu aci n caracterstica 163
concentracin de una sustancia 31 de continuidad 171, 188

;233
www.FreeLibros.me
ndice d e m aterias

de la curva logstica 28 de segunda especie 66


de Van der Pol 209 isoclina 120
eficacia territorial 55
estabilidad orbital 155 Jacobiano 161
estado de gravedad cero 87
de ingravidez 87
K ep ler, leyes 94
estable 151
inestable 151
L e y de accin d e masas 31
de conduccin de calor
Ferm at, principio del tiempo
de Fourier 15
mnim o 75
de gravitacin universal 89
flexin de una viga 102 de la oferta y la demanda 29
flujo estacionario de calor 14
de las reas 94
foco 149
leyes de Kepler 94
Fourier, ley de conduccin
Liapunov, funcin 158
de calor 15 , mtodo directo 156
Frommer, dom inio norm al 179
, solucin estable 154
fuerza resistente 140
, no estable 155
restauradora 140 lnea de sonido 174
funcin de Liapunov 158 elstica 100
de signo negativo 157
positivo 157
M to d o de aproximaciones
definida negativa 157
sucesivas de Newton 21
positiva 157
directo de Liapunov 156
energtica del sistema 158
modelo cuadrtico de combate 55
depredadorpresa 34
G a lile o , teorema 68 lineal de combate 59
ndice de un punto singular parablico de combate 61
203, 204
de una curva cerrada 204
N ew ton , mtodo
d e aproximaciones
Integral elptica de primera sucesivas 21
especie 66 nodo 149

www.FreeLibros.me
n d ic e d e m a te ria s

nm ero d e M ach 173 resorte lineal 140


d e R eynold s 171 retrato d e fase 139
rigidez flexural 103
O s c ila d o r de Van d er Pol 207
S e p a ra triz 124, 146
P n d u lo cicloid al 71 sistem a co n serv ativ o 140
plano de estad os 135 d iferen cial au t n om o 136
de fase 135 co n ley hip erb lica 56

proyectivo 185 estacion ario 136


P oincar B end ixson, criterio 200 n o au t n om o 136
prin cip io d e Ferm at del tiem po n o estacion ario 136

m n im o 75 topogrfico d e cu rv as 217
problem a d e co n to m o 33 solucin estab le seg n Liapunov

d e v alores iniciales 126 154


producto d e u n a reaccin 31 n o estab le seg n L iapu nov 155
pu nto de equ ilib rio 137 su perficie isotrm ica 14, 15
d e inflexin 122
d e rep oso 137 T a s a de m ortalid ad 35
de retroceso 68 d e natalidad 35
de silla 147 tend encia d el p recio 29
im agen 135 teorem a d e G alileo 68
sin gu lar 137 d e W ren 68
a isla d o 137 trayectoria d e fase 135
asin t ticam en te estab le 152
esta b le 151
V a n d er P ol, ecu aci n 209
grosero 150
inestable 152 velocidad areolar 93

sim ple 161 d e fase 135


d e reaccin 31
v rtice d e u n a cicloid e 68
R e c ta excepcional 164
viga d e consola 101
im propia 186
regular 178
sin gu lar 178 W r e n , teorem a 68

www.FreeLibros.me
E D IT O R IA L U R SS

D E R E C IE N T E E D IC I N

R oz en d m P r o b le m a s d e g e o m e t r a d ife r e n c ia l
Este libro contiene una coleccin d e problema* de alto nivel, relacionado con lo* principales
tem as que componen un curso completo d e geometra diferencial. Al resolver le s problemas
planteado, el lector habr efectuado un recorrido minucioso por la geometra diferencial y de
las curvas espaciales y de la* superficies. En lo* problema* * e tocan aspectos de la geometra
diferencia) que tienen innumerable* aplicaciones en la fsica y en la ingeniera. Este libro fue
autorizado por el Ministerio d e Educacin Media y Superior de la URSS para su uso en la*
facultades d e fsica y d e matemticas.

D u b ro v in , G e o m e t r a m o d e r n a ( p r im e r y s e g u n d o to m o )
F om en ko, En este libro se abarcan lo siguiente* tema*: geometra del espacio euclideo, del espacio
d e M lnkowski. y d e su * respectivo* grupos de transformaciones; geometra clsica de cursas
N v ik o v y superficies; anlisis tensorial y geometra de Riemann; clculo variacional y teora del
cam po; fundamentos de teora d e la relatividad, geometra y topologa de variedades, y. m is
concretamente, elementos d e la teora de homotopas y de la teeeia d e los espado* fibrado y
alguna* de su * aplicaciones, en particular, a la teora de los cam pos d e gauge.

S a m a r s k i, M t o d o s n u m r ic o s . G u ia d e r e s o lu c i n d e p r o b le m a s
V a b is c h v ic h , La presente gula prctica d e estudio pretende ser un complemento de los cursos de mtodo*
numricos que se imparten en las instituciones d e educadn superior con un programa de
S am rskay a matemticas de nivel elevado. Los problemas y Tercios abarcan lo* tema* prndpales del
anlisis matemtico: interpoladn, integracin numrica, mtodo directos e iterativos del lgebra
lineal, problemas espectrales, sistemas de ecuaciones no lin alo , problema* d e minimizacin de
fu n cio n o , ecuaciones integrales, problemas de contom o y d e valore* nidales para ecuadones
diferenciales ordinarias y en derivada* pardales En cada seccin se expone brevemente el
material terico necesario, ejercido resueltos y una colecdn d e ejercidos propuestos.

S hapukov G r u p o s y l g e b r a s d e L i e e n e je r c i c io s y p r o b le m a s
Este libro ayudar al lector a familiarizarse con los grupos y lgebras de Lie. disdpllnas que
presentan un gran inters tanto para matemticos com o para fsicos. El material del libro abarca
todas las ramas fundamentales de lo grupos y lgebras d e L ie representadones lineales d e lo
grupos y lgebras d e le, homomorftsmo de lo grupo y lgebras de Lie. form as invariantes,
espado homogneo*, rbitas, grupo d e L ie de transformaciones d e variedades difcrendable.
etc. La exposicin terica viene acom pasada de una gran cantidad d e ejemplos resueltos.

L ia s h k , "A n t i D e m i d v i c h M a t e m t i c a s u p e r io r . P r o b le m a s r e s u e lto s . T. 1 -1 0 .
B o ia r c h u k , Esta serie consta do d iez volmenes y contiene ms de 2803 problemas resuelto d e las ms
variadas ramas de las matemtica superiores. Lo* cuatro primeros tomo, con lo* que se abre
G a i, esta obra, estn dedicados al estudio prctico d e las fundones, las sucesiones, las series, el clculo
G o lo v a c h difcrendal e integral de la fundones d e una y varia variables; en ello* se presentan solucione*
completamente detallada* de problemas expuestos en e l famoso libro d e B. P. Demidvkh.

K rasnov, C M S/: C u r s o d e m a t e m t ic a s s u p e r io r e s (nueva edicin, modificada y ampliada).


K is e lio v , La primera edidn d e este libro vio la luz en editorial MIR en do tomos y simultneamente en
tres idioma (espaol. ingls y francs) a comienzo* d e lo aAo 90. Desde ese momento, este
M akren ko, libro ha conquistado un lugar destacado entre los libro* de texto d e matemticas superiores en
S h ik in , los pases de habla hispana. Paradjicamente, el original en ruso no fue editado por una sendlla
razn: en didem bre del 1991 la Unin Sovitica fue liquidada en contra del deseo popular
Z a lia p in expresado en referndum en la primavera d e ese mismo aAo. La edidn rusa (reelaborada y
muy notablemente ampliada) fu e publicada por editorial URSS en el aAo 2000. En d aAo 1999
este libro fue premiado en el concurso "N uevos libro de texto" organizado por d Ministerio
d e Educadn d e Rusia con la consiguiente recomendadn oficial para ser usado como tal en
todo* los centros d e educadn superior.
En com paradn con la anterior ed id n espaAola. la obra no slo ha sido redaborada sino
q u e ha sido completada con ramas tan im portantes como: teora de probabilidades, estadstica
matemtica, teora de juego, control ptimo, matemtica discreta, mtodos numricos, etc.

www.FreeLibros.me
P ietr sh e , T eora d e g r u p o s y s u a p l ic a c i n a l a m e c n ic a c u n tic a
T rfo n o v En <-lr libro se exponen lo fundamento d e la teora de lo grupo finito r Infinito; el
uto de la teora d e la representaciones de grupo te ilustra tomando como ejemplo diversa
aplicaciones y cuestione referentes a la mecnica cuntica: teoria de loa tomo, qumica
cuntica, teoria d d estado Mido y mecnica cuntica relativista

S u rd n F o r m a c i n e s te la r
Comenzando can una breve excursin histrica a travs del desarrollo d e la idea sobrr d
origen de las estrella, el libro presenta un punto de vista moderno de la estructura y la dinmica
del medio Interestelar donde se forman la estrella. Se describen k proceso fundamentales
que llevan a l nacimiento de estrella, sistema* y asociaciones estelare, asi como agregados
estelare de distinto tipo.

J l p o v E l u n iv e r s o y la b s q u e d a d e la te o r a u n ific a d a d e l c a m p o
Este libro est dedicado a las ms palpitantes cuestiones situadas a caballo entre la astrofsica
y la fiska de la partcula e lem en tal S e discuten hiptesi* y posible variante d e obtencin
de informacin sobro las partculas demntale a partir de dato astrofsica.

C h e m in L a n a tu r a le z a f s i c a d e la s e str e lla s
Lo pulsare, la bu rilen , la fuente asombrosa SS433. la corona galcticas, lo cuisare*. la
radiacin d e fondo, los agujeros negros sto son los tema* fundam ntalo que abarca d
presente libro. S e describen lo proceso* fsicos que determinan lo fenmeno astronmico
observados, se analizan las nueva* hiptesi y modela, y * e profundiza en los misterio d e la
astrofsica que iguen Inquietando la imaginacin d d hombre.

L ip u n o v E s tr ella s d e n eu tro n es
El libro es una introduccin completa a la fsica de la evolucin de la * estrella de neutrones,
una de las ram a* de la astrofsica que en la actualidad se desarrolla con ms mpetu. S e hace
un recuento histrico d e los descubrimiento y se explican todo lo fenmeno observad o El
anlisis se expone d e una manera amena, utilizando los conocimiento bsico de matemtica
y fsica.

L ip u n o v E l m u n d o d e la s e s t r e lla s d o b le s
En el libro se describen los nuevo descubrimiento, ideas e hipte* relacionados con el estudio
de la estrellas doble. La secuencia d e la exposicin corresponde a lo* estadio sucesivo de
evolucin de las estrella dobles. Pero en la descripcin d e cada etapa siempre se analiza un
sistema doble concreto y e cuenta la historia de u descubrimiento e investigacin, revelndose
en cada ejemplo la esencia de lo mtodo* astrofsico* d e investigacin de los sistemas doble.

L ogunov C u rs o d e te o r a d e l a r e la t iv id a d y d e l a g r a v ita c i n
En este libro, siguiendo la* idea de Minkowski, * e ha demostrado que la esencia y el contm ido
principal de la teoria de la relatividad radican en la unidad conceptual del espado-tiemfKi, la
geometra del cual e seudoeucldea. Dentro d e lo limites de la leona de la relatividad y del
principio d e geometrtzadn se ha construido unvocamente la teoria relativista de la gravitacin,
la cual explica todo lo experimento gravita torio llevados a cabo hasta la actualidad y
proporciona idea bsicamente nuevas sobre el desarrollo del universo y el colapso gravitatorio.

G a n t m je r M e c n ic a a n a lt ic a
material de este libro presenta la siguiente estructura: exposicin d e lo* principio m i
generales de la mecnica, deduccin a partir de ello* d e la ecuaciones diferencale, de
movimiento e investigacin de sta y de su mtodo d e integracin. El rigor de lis
deducciones de lo* principales momento* de la mecnica analtica y d laconismo d d texto se
conjugan magistralmente con la extrema claridad de la exposicin.

B a tig u in , P r o b le m a s d e e le c tr o d in m ic a y te o r a e s p e c ia l d e l a r e la t iv id a d
T optigu in Este libro, una de la ms completas colecciono de problemas de electrodinmica y de la teoria
especial d e la relatividad, est pensado tanto para lo* estudiantes universitarios como para lo*
de centros tcnico superiores. Todos los problemas estn detalladamente resueltos En cada
seccin se anteponen breve introducciones terica y se exponen los mtodos de resolucin de
lo problema que se enuncian a continuacin. Se presta especial atencin a l aparato matemtico.
Esta obra, ya clsica, publicada reiteradas vece en ruso (original) y en ingls, aparece por
primera vez en espaAol.

www.FreeLibros.me
B ielok rov, G u ia d e l a te o r a cu n tica d e cam p o s
S h ir k o v El elemento Uve de b (tuca contvtnperin* es el cwurepHo de campo cuntico. Hoy en
d b ie considera que ste constituye U forma universal de U materia que aubyace a toda
sus manifestaciones tsica. Este libro puede ser recomendado como una primera lectura para
aquello estudiantes y tsicos de otra especialidades que quieran comprender la ideas y
mtodos ms importantes de la teora cuntica del campo, una de las rama m* matematizada*
y abstracta de la fsica terica.

Faddev, In troduccin a l a teora cu n tica d e lo s c a m p o s d e gau ge


Slavnov En este libro de los prominentes fsicos soviticas se expone, por una parte, el mtodo general
de b cuantifican de las teoras invariantes de gauge en trminos de b integral fundonal.
y, por otra, su renormalizadn. Se analizan tambin b formulacin de las teoras de gauge
reticulares y los mtodo explcitamente covariantes de cuantifican (cuantifkactn BRS)

M atv iev , P rob lem as resu eltos d e f s i c a g e n e r a l p a r a los m s in quietos


Petersn, Este libro constituye una completa coleccin de problema detalladamente resuelto que fueron
propuesto a los alumnos ms avanzado de lo primero curso de b facultad de fsica de
Z h kariev b Universidad E*tatal Lomoosov de Mosc en seminario especiales Los problema abarcan
las siguiente disciplinas: mecnica, fsica estadstica, termodinmica, electricidad, magnetismo
y ptica. Adems de problemas completamente originales se han incluido tambin lo prtWema
ms caracterstico y difciles que se proponen generalmente en el curso de fsica general

s ip o v A u toorg an izacin y caos


En este libro se describe de forma amena una de las nueva ramas de b termodinmica
fmomenolgica: b termodinmica de los procesa inevendbles. Tras una breve introduccin
a b dinmica de lo procesos de equilibrio, el autor rxpcrw detalladamente los postulado
fundamentales de b termodinmica del desequilibrio. Se presta una atencin especial a lo
efecto de b termodinmica no lineal, a b autoorganizacin en los sistema de desequilibrio,
todo lo cual se ilustra con ejemplo de b hidrodinmica, b finca de los lseres v b cintica
qumica.

S h ep e lio v p tic a
Este libro ha sido preparado por el profesor A. V. Shepeliov partiendo de su extrnu experiencia
pedaggica en los centro de mseftanza superior El libro abarca Indo el programa de 'ptica'
del curso de fiska general para estudiantes de wAanza superior. Leu tema estn dividido
por secciones y terminan con un resumen. Esto b a lita el trabafo regular con el libro y ayuda a
b preparacin rpida para lo exmenes.

S h ep e lio v E lectricidad y m agn etism o


Este libro abarca casi todo el programa de 'Electricidad y magnetismo' del curso de fiska
general para estudiantes de ueanza superior, lo cual e ha logrado gradas a b exposicin
concisa, pero exacta, del material. Lo* conodmientos matemtico! necesarias para b comprensin
del libro son Ic del nivel escolar Incluyendo los elementa del clculo diferencial e integral
Los tema estn dividido por seccion y terminan con un resumen Esto facihta el trabajo
regular con el libro y ayuda a b preparacin rpida para k a exmenes.

Tarsov, P regun tas y p ro b le m a s d e fs ic a


Tarsova Lo autores de este libro han sabido, en b forma m expresiva d d dilogo, analizar
profundamente casi todas la pregunta del programa y en espedal aquellas que son de difcil
comprensin. En el libro re hace un anlisis detallado de k> errores ms caractersticos que
cometen lo estudiante. El texto ha sido escrito de manera stngubr, rencilla y amena, bs
preguntas difciles se discuten desde diferente punto de vsta, los dibujos bien detallado* (que
en d libro son numeroso) ayudan a comprender m profundamente b idea de les autores

B a sk k o v T eora d e circuitos
En d presente libro se expone slstrmticamente d material del curso Fundamento d r b teora
de circuito*.. Se estudian los mtodo de anlisis de los regmenes armnico estacionarios de
lo* circuitos lineales, b teora de los cuadripok las caractersticas de las filtros, las fundamento
de b teora de circuito no linale. Se lleva a cabo un estudio detallado de lo mtodo* para
hallar b reaccione de los sistemas lineales a lo* Impulsos. En d libro tambin re presenta b
teora de los circuito* con parmetros distribuidos, y se discuten los mtodos de sntesis de los
d ip o l lineales. El ltimo captulo est dcdkado a b aplicacin de los ordenadores al clculo
de circuito* complejas

www.FreeLibros.me
K ir lo v R e s o lu c i n d e p r o b le m a s d e f s i c a
El libro e s t i rtcn to en correspondencia ccn el programa del corso de fisicn general. En el
y otr o s
libro se incluyen problemas resueltas de fundamentos fsicos d e la mecnica, termodinmica y
fsica molecular, electricidad y magnetismo, oscilaciones y ondas, pdca, teora especial de la
relatividad y fsica cuntica.

F eo d s ie v P r o b le m a s d e r e s is te n c ia d e m a te r ia le s
Esta monografa contiene una coleccin de problemas seleccionadas d e alto nivel detalladamente
resueltos, los cuales proporcionarn al lector, sin duda alguna, la posibilidad de ampliar su
conocimiento sobre la ciencia de la resistencia de materiales y mejorar su comprensin en lo
que respecta a la relacin existente entre dicha disciplina y varias otras.

D E P R X IM A E D IC I N : F S IC A

S a z h in I n tr o d u c c i n a la c o s m o lo g a m o d e r n a

S u rd n P r o b le m a s r e s u e lto s d e a s tr o n o m a

Tiemov y otros C am pos de gauge

Blojov G r u p o s d e s im e tr a y p a r tc u la s e le m e n ta le s

Vizguin T e o ra s d e c a m p o u n ific a d o e n e l p r im e r te r c io d e l s ig lo X X

Ivanenko G r a v ita c i n

Galtsov, Grats, C a m p o s c l s ic o s : t e o r a g e n e r a l, c a m p o s e le c t r o m a g n t ic o s ,
Zhukovski c a m p o s d e Y a n g M ills y c a m p o s g r a v ita to r io s

Galitski y otros P r o b le m a s r e s u e lto s d e m e c n ic a c u n tic a

K v s n ik o v T e r m o d in m ic a y m e c n ic a e s ta d s tic a . P r o c e s o s r e v e r s ib le s
e ir r e v e r s ib le s . T e o r a y p r o b le m a s r e s u e lt o s ( 2 t o m o s )

Baskkov S e a le s y c ir c u ito s

Densov E le c tr o d in m ic a d e lo s m e d io s c o n tin u o s

Lipunov P r o b le m a s r e s u e lto s d e a s tr o fs ic a

Shvilkin y otros P r o b l e m a s r e s u e l t o s d e e l e c t r n i c a f s ic a

Z v ia g u in y o tr o s P r o b le m a s r e s u e lto s d e te o r a d e s e m ic o n d u c to r e s

B o g o li b o v , C a m p o s c u n tic o s
S h ir k o v
Jlpov C o s m o m ic r o fs ic a

Chemin F s ic a d e l tie m p o

Chemn R o ta c i n d e la s g a la x ia s

K u lik o v s k i M a n u a l d e l a str n o m o

Kononvichy C u r s o d e a s tr o n o m a g e n e ra l
Moroz
Vilf S o b r e e l e s p n , la f r m u la d e E in s te in y la e c u a c i n r e la tiv is ta
d e D ir a c

Kondrtiev, P r o b le m a s r e s u e lto s d e m e c n ic a e s ta d s tic a


Romnov
Dmtriev E l b a l d e l a b u e lo

Rozental G e o m e tr a . D in m ic a . U n iv e r s o

F r id m a n E l m u n d o c o m o e s p a c io -tie m p o

www.FreeLibros.me
Shelepin Lejos del equilibrio
Shelepin Coherencia
Gurivich, El origen de las galaxias y las estrellas
Chemn

1 S


1
1
Matviev y otros

0
Kuzmn, Sntesis nuclear fra
Shvilkin
Matviev y otros Problemas resueltos de mecnica
Frenkel De la desintegracin q a la Gran Explosin
Jeller En los orgenes de la cosmologa: Fridman y Lemetre
Jlpov Cosmomicrofsica

D E P R X IM A E D IC I N : M A T E M T IC A

Krasnov y otros Ecuaciones integrales


Krasnov y otros Problemas de ecuaciones diferenciales ordinarias
Krasnov y otros Funciones de varible compleja. Clculo operacional. Teora
de la estabilidad
Krasnov y otros Anlisis vectorial
Krasnov y otros Clculo variacional
Rbnikov Historia de las matemticas (nueva edicin completamente
modificada)
Dubrovin, Geometra moderna. Mtodos y aplicaciones. Tomo 3: Mto
Fomenko, do de la teora de las homologas
Nvikov
Samarski, Mtodos numricos para la resolucin de problemas de
Vabischvich conveccin-difusin
Kubyshin Geometra diferencial, lgebras de Lie y sus aplicaciones

Sus opiniones, sugerencias y proposiciones o bien a nuestro distribuidor exclusivo


pueden ser enviadas a: en Espaa:
Rusia, 117312 Mosc Espaa, 41010-Sevilla
Instituto de Anlisis de Sistemas C/ Salado, 18
de la Academia de Ciencias de Rusia
Prospiekt 60-letia Octiabri, 9; k. 203
E d ito r ia l U R S S L ib r e r a H a y k a
e-mail: URSS@URSS.ru e-mail: hayka@supercable.es
http://URSS.ru fax: 34-954-08-47-04
tlf.: 34-625-37-87-73

www.FreeLibros.me
www.FreeLibros.me
#m c <*.. lt /i fF/fp| I H . w .- ,w ^ * 9 'fciX P l y.

I I 'y v S ***
I r jc s o lu c i n

I^ T S E .
w u u rm t
n ctu a
p tiiu u s r ; | TO D O S
U IIA IIIM ffV l N
M E R IC O S | u <w
u ic s im c j l|V j

]&

!m m I
H

KS
P 5 * GRUPOS
f p.nm A *>

1 : fitu c i t
; | 4U
M * C * r r .T a v D . *uc imti
i c u ita ia j
B j :v i W -

* M ,,,
19| rtOUUUJ
m u tu o m
F o r m a c i n
-^1 "Xi <* e s te la r
..*< UMn.
cul* Mi /- 1
mu
M CMW
CUMTK*

B H B 9B I
1 M i

REIRIA
X )E R N A
E u U N IV E R SO

L M J
'u ru u o ci
u*wio
| 3 C o * - H i i w ' i i d t ?
NMl/WJ
w w r
f | M *n,unaj

5 " ~

f c 2 J

4 2 ID 1 5 5 7 0

9785354004430 http://URSS.ru
e-mail: URSS@URSS.ru
www.FreeLibros.me

Potrebbero piacerti anche