Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
HduasfigurasdeAleijadinhonaobradeMriodeAndrade.Aprimeiradelasganhacorpoem1919,
quandolhebateodesejocristodevisitaropoetaAlphonsusdeGuimaresemMinasGerais.Mrio
narraaviagemnarevistaACigarra(1/8/1919).Escrevequeopoetasimbolistaviviaentoretirado
noseusolitriorefgiodaepiscopalMariana,aCatlica.Mrioavaliaotrabalhoescultricoe
arquiteturaldeAleijadinhocomocorrelatoaoexpressionismogermniconaartereligiosadoBrasil
colonial.QueseleiamosquatroensaiosqueescreveepublicanaRevistadoBrasil,noanode1920.
Serelidoshoje,oleitordescobrirtambmqueoolharcrticodeMrioestavaentoconformado
pelasideiaspassadistasdoarquitetoportugusRicardoSevero.Porserdefensordeidealpoltico
contrrioaoregimerepublicanolaico,Severo(Lisboa,1869SoPaulo,1940)seexilanoBrasilna
dcadade1910.InstalaseemSoPaulo,casasecomairmdeSantosDumonteapadrinhado
pelaRevistadoBrasil.Tornaseeminnciapardaemmatriadearquiteturacolonialepr
modernista.
EmcartaseartigosdeMrio,datadosdoinciodosanos1920,hrefernciasconcretasaochamado
movimentoneocolonialemarquitetura,calcadonaretomadadosriscosdasnossascidades
histricas,idealizadasapartirdomodelometropolitano.InspiradasporSevero,referncias
semelhantesseencontramtambmnosdesenhosfeitospelojovemarquitetoLcioCostadurantea
viagemquefazaDiamantinaem1920.
AsegundafiguradeAleijadinhoseesboaem1927esetornadefinitivaem1930.Difciltraarsua
gnese.TalveztenhasidoinspiradapelacrticaradicalqueoarquitetoucranianoGregoriI.
WarchavchikfezsideiasretrgradasdeRicardoSevero.Warchavchikquemdivulgaentrenso
futurismolecobursiano.Certoque,emjaneirode1927,Mriodepositaoprimeiromanuscritode
Macunamanagavetae,aofazerhoraparaareleituracrticadarapsdia,escrevecartaaomineiro
CarlosDrummond.TinhaouvidoumpassarinhocantaronomeBretasassociadoaAleijadinhoe,
despertadaacuriosidade,quersabermaissobreele.
Nacarta,omestrepaulistanopedefavoraomineiro.Dlheordens.Nopossodeixarde
transcrevertrechosdatrocadecartasentreMrioeCarlosDrummondparaqueoleitorpercebaque
aignornciadoprimeiro,somadadosegundo,queem1927ajudaoschamadosmodernistasa
redesenharemafiguradeAleijadinho.Logootransformaroemmito,alicerce,porsuavez,da
slidaconstruodoServiodePatrimnioHistricoeArtsticoNacional(SPHAN)duranteo
regimeVargas.Queoleitorsedelicieprimeirocomassurpreendentesimprecisesdelinguageme
deinformaocontidasnascartasdeMrioedeCarlos.
Escreveomestreaodiscpulomineiro:Tenhoumfavorprapedirpravoc.Vocvaifazero
impossvelpraversemearranjaaumlivrooufolhetosobreoAleijadinhodumfulanochamado
RodrigoJosFerreiraBretas,aparecidotalvezpor1858.PrimeirovanaBibliotecaPblicavero
que.Notempressamastemimportncia.Compacinciatalvezvocdescubraalgumexemplar.
Perguntepratodososconhecidos.Papeldefuinha.Emandedizeropreoquemandareioarame.
Ciao.
Respondeozelosodiscpulo:FuidireitinhoBibliotecaMunicipalcavarotallivrooufolhetode
RodrigoBretassobreoAleijadinho,masnoacheinadapelomotivomuitosimplesdenoterlivro
nemfolhetodessesujeitosobreoassunto.PerguntandoaodoutorMriodeLima,exdiretordo
Arquivo,esabedordecoisassobreAleijadinho,fiqueisabendoqueotrabalhodoBretasum
simplesartigopublicadonumjornaldeOuroPreto,em1858,etranscritonasEfemridesmineiras,
deXavierdaVeiga.EstasEfemridesestoesgotadas.
Feitootrabalhodecasa,opoetamineironosedporvencido.Quebraogalhoparasatisfazera
vontadedomestre.VoltaBibliotecaMunicipalecopiaalpis,doexemplardoDirioOficialde
1858,osTraosbiogrficosrelativosaofinadoAntnioFranciscoLisboa,deRodrigoJosFerreira
Bretas.CalculoquenosdiasdehojeacpiaalpisconstedosarquivosdeMriodeAndrade
depositadosnaUSP.
Douporencerradaacomdiadasimprecisesdelinguagemedeinformaoeretomoofioda
curiosidadeedadescoberta.OfulanochamadoRodrigoBretas,autordeumsimplesartigo,na
verdadeoprimeirobigrafodeAleijadinhoeilustrebisavdomineiroRodrigoMeloFrancode
Andrade,futurocriadordoSPHAN,epaidocineastaJoaquimPedrodeAndrade,porsuavez
realizadordofilmeOsInconfidentes(1972).Paraescreverabiografiapioneira,Bretasapoiaseem
duasfontes:notextoescritoem1790porJoaquimJosdaSilva,vereadordeMariana,eno
depoimentoquelheconcedeJoana,casadacomofilhonaturaldeAleijadinho.
Seguramente,foiManuelBandeiraopassarinhoqueem1927cantouonomeBretasparaoMrio
informadoporRicardoSevero.Aofinaldadcadade1920,opoetapernambucanovinhase
interessandopelapreservaodasvelhasresidnciascoloniaisnoRecife.Nadadecopilasem
atitudeneocolonial.Restaurlas,sim,comdignidade.Eisoidealquevirainspirarapersonagem
deSniaBraganofilmeAquarius(2016).NacrnicaVelhasigrejas,Bandeiraobservaprimeiro
quetinhamtransformadoavelhacapelabarrocanumdetestvelgticodefancaria!,paraaofinal
afirmaremcontraste:Asrunasapenasentristecem.Umarestauraoineptarevolta,amargura,
ofende.
Aindaem1928,opoetapernambucanopublicanarevistaIlustraoBrasileiraacrnicaO
Aleijadinho,ondenosofereceaoleitoromelhorresumodabiografiaescritaporRodrigoBretas,
comotambmlheinformasobreaadmiraoquenutrepelobisnetodoautormineiroeseu
contemporneo.NotesequeManuelBandeiraampliaparaoplanodaignornciacoletivaasimples
desinformaobibliogrficaprevalentenacenaliterriaeculturaldanao.Escreveopoetaquea
ignornciagrassaemtodososbrasileiroseprincipalmentenosque,especialistasemhistriaearte,
deveriamterdedicadotempo,pesquisaeestudoaAleijadinho.Econtinua:nadasetemfeitoseno
repetiroqueescreveuBretas.Estudopropriamentenoexistenenhumsobreohomemquefoi,
inegavelmente,omaiorarquitetoeestaturioquejtivemos.NaEuropaumartistacomoo
Aleijadinhoteriadadomotivoatodaumabiblioteca.
Homem,biografiaeobra.Nasentrelinhasdeperfilbiogrficodoescultor,confessadamentecalcado
emBretas,oautordoirreverentepoemaPneumotraxassentaseujuzocrticosobreaartede
Aleijadinho.Observainicialmentequeodiminutivoaleijadinho,antesdeserestigma,dignificae
exaltaasadefsicaeaforamoraldohomemedoartista.Transcrevoestapassagemdacrnicaque
colocaBandeiranopanteoemquefiguraEuclidesdaCunha,autordobeloperfildogrande
homempeloavessoqueoAntnioConselheiro:Ohomemaqueodiminutivoaleijadinhose
aplicounadatinhadefraconempequeno.Era,emsuadisformidade,formidvel.Nemnofsico,
nemnomoral,nemnaarte,nenhumvestgiodetibiezasentimental.Todaasuaobradearquitetoe
deescultordeumasade,deumarobustez,deumadignidadeaquenoatingiununcanenhum
outroartistaplsticoentrens.
Foiaocoletardadosparaescreveroutradistopia,OHomemdoCasteloAlto,quePhilipK.Dickteve
oestalodeAndroidesSonhamComOvelhasEltricas?.Remexendoemarquivosnazistas,na
Alemanha,DicktopoucomodiriodeumexoficialdaSS,lotadoemVarsvia,cujasconfidnciaso
levaramconcepodeumguetomultirracial,habitadoporseresverdadeiramentehumanose
outrosapenashumanoides,empermanenteconflito.OHomemdoCasteloAltodescreviaumps
guerradominadopelosnazistas,comHitlervivinhodasilvaoromancequedariaorigemaBlade
Runner,escritoduasdcadasdepoisdoestalo,sepassavanumfuturomaisdistante:naCalifrnia
de2019.Semnazistasnopoder.Osaliadosqueoshaviamvencidonaguerraincumbiramse,
sozinhos,dedegradaroplaneta.
AoprepararoprimeiroBladeRunner,quecomeouaserroteirizadoveraem1980,odiretor
RidleyScottreconheceuementrevistasodesafiomaiorquequalquerfantasiaambientadanum
futurorelativamenteprximo,tangvel,impe.Faltavamento39anosparaosinistrofuturo
apresentadonatelamaterializarse,ecomalvioque,aapenasdoisanosdesuaefetivachegada,
constatamosqueLosAngelespermanecebemdistantedaBabeldarkretratadaporScott.Eomesmo
sepodedizerdeNovaYork,omodelourbanoqueserviudeinspiraoaovisionrioDouglas
Trumbullesuaequipedecengrafosedesigners:aviolentaedeterioradaManhattandoinciodos
anos1970,noaexuberantemegalpolequeem1936WilliamCameronMenziesidealizaraparadali
aumsculo,emDaquiaCemAnos.
ComTrumpnapresidncia,desetemerquesuadesconsideraopelaquestoclimtica(enos
ela)possacontribuirparafinalmenteaproximarLosAngelesdodecadentismopunkehightech
imaginadoporScottparaaprimeiracaadadeRickDeckardaosreplicantesfabricadospelaTyrell
Corporation.Neonnoirfuturista.FoiestaaetiquetagenricaqueemBladeRunnerpespegaramna
poca.NeonoirnodariacontadasnuanasvisuaisboladasporSydMeadeLaurenceG.Paull,a
pedidodeScott,cujafixaoemambientestechnosrdidos,infiltradosporgoteiras,ferrugeme
detritos,jsemanifestaraemAlienOOitavoPassageiro,estesimoprimeirofilmedefico
cientficaparaespectadoresinteligentesdepoisdaodisseiaespacialdeKubricketambmo
primeirofilmedemocinha(Ripley,apersonagemdeSygourneyWeaver)emnoseiquantosanos
deprotagonismomasculino.Nostromo,acavernosanavedeAlien,pareciaumasucatavoadora,
totalmentedesprovidadeglamour,oopostodosinoxidveisfoguetesconsagradospelafico
cientficahollywoodiana.PorfaltadeaudciaScottjamaismorrerdefome.
Achuvosa,miasmticaeinsalubreLosAngelesdeBladeRunnereraumarplicaurbanada
Nostromo.Umgigantescoshowroomdearquiteturaretrofit,mergulhadonumanoitepermanente,a
culminnciadeumdesastreambientalapressadopelosassimditoshumanos.Comseusespiges
maispoludosporoutdoorsdegrifesqueTimesSquareeShibuyajuntos,svezespareciauma
caricaturagrotescadeTquioeHongKong.
CameronMenzieslocalizouseumaravilhosomundonovonumaimitaofuturistadaantiga
Grcia.Talvezexistaalgummotivoalmdanostalgiaqueexpliqueessatendnciadocinema
prospectivoabuscarasmatrizesdosseuscenriosemcivilizaesmilenares,emimaginararranha
cusqueoralembrampirmidesegpcias,orapalciosromanoseziguratesbabilnicos.Umanova
matrizarquitetnicasesobrepsaosmodeloseuropeusapartirdeGuerranasEstrelas.Acoroao
finaldeHanSoloeLukeSkywalker,noreinodaprincesaLeia,foifilmadanotopodomais
imponentetemplomaiadeTikal,naGuatemala.Hnumerososvestgiosdascivilizaesmaiae
astecanapaisagemretrodcodeBladeRunner.
PhilipDickembirroucomvriosroteirosquelheforamsubmetidos(oprimeiro,assinadopor
RobertJaffe,em1973,eraumacomdia),ataceitarotratamentoqueDavidPeoplesaprontouoito
anosmaistarde.Dickchegouavisitarosetdefilmagem,elogioubastanteotrabalhodeTrumbulle
suaequipe,masmorreupoucoantesdolanamentodofilme.
Aspreviewsforamdesastrosas.SuasplateiasesperavamqueRickDeckardfosseumnovoHanSolo,
umnovoIndianaJones,noumaespciedecapitodomatodeumDr.Frankensteintecnocrataos
produtoresacharamoplotconfusoeimpuseramumanarrao(navozdeHarrisonFord),anos
depoisretiradaporScott.Acrticanoseentusiasmou,masoscinemaslotaram.Ecomopassardo
tempo,remontadocincovezesecultuadoatporescritorescomoGuillermoCabreraInfante,virou
umclssicodaficocientficaedaespeculaofilosficapop,temadetesesacadmicaseensaios,
algunsbemdelirantes,sobreavida,amorte,oslimitesdacibernticae,porfim,masnomenos
importante,agannciacorporativaeaescravido.