Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Sullivan
Compendio de la gramtica nhuatl
Mxico
Universidad Nacional Autnoma de Mxico,
Instituto de Investigaciones Histricas
2014
386 p.
(Serie Cultura Nhuatl. Monografas,18)
ISBN 978-607-02-5459-8
Formato: PDF
Publicado en lnea: 30 mayo 2014
Disponible en:
http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros
/gramatica/cgnahuatl.html
l. Sustantivos y adjetivos que terminan en -in, -tli, -tl, -li omiten el sufijo
y aaden -ti o -tia, a veces indistintamente, a la raz del vocablo.
tetl
piedra
te-ti }
te-tia
endurecerse, hacerse
como piedra
peligroso
ohui-ti
198
tlacotli
esclavo
tlaco ti
ixpopoyotl
el ciego
ixpopoyoti
atl
agua
ati, atia
hacerse agua,
derretirse
tochtli
coneJo
tochti, tochtia
hacerse a modo de
conejo, ser un salvaje
cualli
bueno
cualti, cualtia
nelli
verdadero
nelti, neltia
verificarse, hacerse
verdadero
ce
uno
ccti, cetia
ome
dos
onti, ontia
hacerse dos
nen
en vano
nenti
frustrarse, resultar
en vano
imman
a la hora
immanti
mozt1a
maana
moztlati
"maanearse",
amanecerse
iuh
as, de esta
manera
iuhti
199
tlatoani
rey
tlatocati
temictiani
asesino
temicticati
ser asesino,
hacerse asesino
tonalpouhqui
calculador
de destinos
tonalpouhcati
ser, o hacerse
calculador de destinos
calpixqui
mayordomo
calpixcati
ser, o hacerse
mayordomo
que termina
aadiendo el
se halla con
puede formar
maestro
temachticati
ser, o hacerse
maestro
tlacuilo
pintor
tlacuilocati
tiale
dueo de
tierra
tlalecati
ser, o hacerse
dueo de tierra
teohua
sacerdote
teohuacati
ser, o hacerse
sacerdote
Pretrito
te ti
endurecerse
ote tic
tochti
ser a modo de
conejo
otochtic
200
Pretrito
tlacati
nacer
otlacat
ixpopoyoti
ser ciego
oixpopoyot
Presente
te tia
endurecerse
otetiac, oteix
tochtia
ser a modo
de conejo
otochtiac, otochtix
In otochtiac, in otimazatiac.
( Ibid./VI, p. 253)
tiz, tlamauhtiz.
( Ibid./IV, p. 49)
s
Metfora que quiere decir que la persona se ha hecho un salvaje. Vase p. 355.
Miahuati, xiloti . .. inic xotla, inic cueponi, inic ixtli, yollotli quitquitinemi.
(Olm., p. 212)
201
tlilli
color negro
tlilihui
ennegrecerse
coatl
serpiente
coacihui
padecer gota4
tochtli
conejo
tochicihui
hacerse a modo de
conejo, ser salvaje
quatequixquitl
caspa
quatequixquicihui
tener caspa
chichiltic
rojo
chichilihui
enrojecer
huitztic
puntiagudo
huitzahui
ser puntiagudo
nacaztzatzatl
sordo
nacaztzatzaihui
hacerse sordo
tepiton
pequeo
tepitonahui}
tepitonihui
hacerse pequeo
202
(CFfV, p. 190)
Auh in icuac ... ic hueya malacachihui,
zan iuh nenti oc ceppa tepitonahui.
( Ibid.jVII, p. 3)
In icuac cualo metztli ... in ootztin ...
itztli incamac anozo inxillan quitlaliaya'
ipampa inic amo . . . impilhuan . .. tenpatzhuizqueJ tennecuilihuizqueJ ixpatzihuizque, ixnecuilihuizqueJ ixhuacalihuizque.
( Ibid., p. 9)
Sufijo:
Y cuando (la luna) ... as crece, cuando se hace redonda, poco a poco se
achica otra vez.
Cuando haba un eclipse de la luna ...
las mujeres preadas . . . ponan obsidiana en sus bocas o sobre sus abdmenes para que sus hijos no tuvieran las
bocas chuecas, que no fueran boquttuertos, que no fueran bizcos, que no
tuvieran los ojos tuertos, que no fueran
bisojos.
-a
ayo
aguado, lleno
de agua
ayoa
aguarse, llenarse de
agua
xallo
arenoso, lleno
de arena
xalloa
llenarse, o cubrirse,
de arena
iztayo
salado
iztayoa
ezo, ezzo
sangriento
ezoa
ensangrcn tarse
Vase p. 79.
203
mahuizo
ilustre
mahuizoa
hacerse ilustre
tlallo
lleno de
tierra
tlalloa
llenarse, cubrirse de
tierra, convertirse
en tierra
Pretrito
otenyoac
ser famoso
Advertencia: Estos verbos pueden hacerse transitivos y reflexivos anteponiendo los prefijos te- para personas, tla- para cosas y mo- para reflexivo. V.g.,
nitlaxalloa cubro algo de arena.
Al ser intransitivo, el verbo forma el pretrito y futuro en oxalloac y xalloaz,
respectivamente, y al ser transitivo, en oxallo y xalloz. 6
( CF jVII, p. 35)
8
1
204
Sufijo:
-lia
Sentido: Hacer que alguna persona o cosa sea lo que significa el vocablo.
F ormaci6n: Se aade el sufijo -lia a los verbos derivados intransitivos que
terminan en -ti o -tia, omitiendo la a de -tia, as hacindolos transitivos.
cualti, cualtia
ser bueno
tiaca ti
nacer
cualti-lia
te, tia-
tiaca tilia
te-
tia-
texti
hacerse
harina
textilia
tia-
convertir algo
en harina
icnoti
ser pobre
icnotilia
te-
empobrecer a
alguien
ce ti
hacerse uno
ce tilia
te-
unir a personas,
hacerlas amigas
ohuiti
ser peligroso,
estar en peligro
ohuitilia
tia-
mo-
ponerse en peligro
te-
poner a alguien en
peligro
tia-
empeorar algo
205
( Ibid., p. 122)
( lbid., p. 116)
Sufijo:
-huia
peasco
tepexi-huia mo-
despearse
te-
despear a alguien
iztatl
sal
iztahuia
tia-
salar algo
eztli
sangre
ezhuia
m o-
cubrirse de sangre
tia-
ensangrentar algo
huacalli
huacal
huacalhuia
tia-
llevar algo en
huacal
tetl
piedra
tehuia
tia-
achtopa
primero
achtopahuia tia-
ser el primero
en hacer algo
206
noma
espontneamente
nomahuia
tia-
hacer algo
espontneamente
tlamach
con dulzura
tlamachuia
te-
(Ibid., p. 115)
( Ibid., p. 122)
lntla omotepexihui tlahuanqui in anozo cana ohuetz, mi toa: "omotoch(h)ui".
(Ibid./IV, p. 16)
In totecuyo, in tloque, in nahuaque, ca
otc mitzmapilhui.
(Ibid.JVI, p. 49)
Sufijo:
-tia
207
nifica el sustantivo.
Formacin: Se aade el sufijo -tia a la raz del sustantivo despus de omitir el sufijo.
cac-tli
calli
chimalli
tlatoani
axcaitl
sandalias
casa
escudo
rey
bienes
cae-tia
caltia
m o-
proveerse de
sandalias
te-
proveer a alguien
de sandalias
mote-
apropiarse de las
sandalias de
alguien
m o-
te-
mote-
apropiarse de la
casa de alguien
chimaltia mote-
hacer, o dar un
escudo a alguien
mote-
tomar a alguien
por escudo (por
proteccin)
tlatocatia mo-
axcatia
hacerse un escudo
darse un rey
te-
dar un rey a la
gente
mote-
tomar a alguien
por rey
m o-
proveerse de bienes
te-
moc-
apropiarse de bienes0
208
( Ibid., p. 49)
T eres la imagen del Dueo del mundo, del universo ... te toma por sus labios, te toma por su quijada, te toma
por sus odos.
Onimitzpanti3 onimitzteteuhti.
( Ibid., p. 242)
Sentido: Hacer que alguien, algo, o si el verbo es reflexivo, uno mismo, est
a la manera de lo que significa el adjetivo.
Formacin: Se aade el sufijo -tia al adjetivo sin modificacin alguna.
tlallo
tlallo-tia
tla-
llenar, cubrir
algo de tierra
ayo
aguado
ayotia
xallo
arenoso
xallotia tla-
tia-
10
Metfora que se refiere a personas licenciosas que se congregaron en los caminos. Vase
metfora No. 36, p. 350.
u Metfora que expresa la desesperacin que uno siente porque el otro no le escucha, o
un aviso que el castigo vendr pronto. Vase metfora No. 7, p. 346. tambin Olm, p. 217.
209
ten yo
famoso
ten yo ti
m ote-
darse fama
dar fama a alguien,
hacerlo famoso
ezo, ezzo
sangriento
ezotia
m o-
cubrirse de sangre
te-
cubrir de sangre a
alguien
tia-
cubrir algo de
sangre
Afote(n)yotia, moitauhcayotia.
( Ibid., p. 248)
Cuix quinte ( n) yotiz, quintocayotiz,
quinitauhcayotiz in huehuetque, in ilamatque?
Acaso (el recin nacido les) har famo sos, har clebres, har ilustres a
los vi e jos (y) viejas?
( Ibid., p. 181)
In teez(z)o, in tetlapallo huel mcnez(z) otia, nicnotlapallotia.
(Olm., p. 214)
1
..,
(lquido)