Kao potvrdu dau vam za to pojmove idealista i realista.

Kad vi u toku razgovora za nekog vaeg kolegu kaete: taj je

idealista, onda vi ako kaiko treba poznajem va nain
izraavanja i ako niste previe pokvareni
filozofijom time mislite to je neko kome je manje stalo do
toga da nae neku dobro plaenu poziciju u privredi i koji radije
prihvata skromne izglede filologa, da bi se, Jcako vjeruje barem
na poetku svojih studija, bavio stvarima s kojima moe da se
identifikuje i s kojima ima neto zajedniko. Realista je, onda,
neko ko kae: to sve nema nikakve svrhe; moram misliti na to
da uspijem. Ovi pojmovi, koji se ne mogu proizvoljno protjerati
niti zabraniti nekim uobraenim gestom ljudi, imaju veoma malo
zajednikog s filozofskim pojmovima idealist ili realist ili
idealizam i realizam, iako se ne moe rei da s njima nemaju
ba nikakve veze. Realist je ovjek koji se orijentie na
tvarnovito oblije svijeta i njemu prikljuuje, dok se idealist
vrsto dri svoga sopstvenog ljudskog odreenja i zastupa svoju
slobodu spram svijeta tvari. Kod Fichtea (Fihte), recimo a ja
pretpostavljam da upotreba ovih rijei potie od njega
nalazimo neto slino, samo to se kod njega suprotnost
idealistu ne zove realist, ve dogmatist; to je ovjek koji
polazi od vrstog tvarnovitog oblija, a ne od ivog proizvoenja
predmeta. Moda bismo ovo terminoloko razlikovanje kod
Fichtea mogli shvatiti kao prvi dokument otkria onoga to se
moe nazvati potvarenom svijeu i to bi, odista, bilo krajnja
suprotnost filozofskoj svijesti. Ali zadrite pogled jo n
filozofskim pojmovima idealizam i realizam, pojmite
realizam kao gledite da su stvari onakve kavke po sebi jesu, a
da naa spoznaja dobija istinu od naeg naivnog opaanja stvari
onakvih kakve se one nama prikazuju, dok je za gledite
idealizma svijet pojava tek neto to je stvoreno od nekog
materijala zahvaljujui oblicima nae svijesti. Onda e biti ve
prilino teko uspostaviti neku vezu izmeu ovih pojmova
idealizma i realizma i onoga to se vulgo misli pod
idealistom i realistom. (st. 27-28, Adorno)
Mnogo ekstremniji primjer je rije konkretno, u znaenju koje
ona ima u Hegelovoj filozofiji.
Konkretno mi u naem dnevnom govoru upotrebljavamo
otprilike onako kako se kod Aristotela upotrebljava pojam
Ovoga tu, onog ili u sholastikoj terminologiji pojam
haec, onog Ovdje i Sada, dakle kao odreene u prostoru i

vremenu individuirane pojedinane stvari. Nasuprot tome, onda,

za naivnu svijest imamo pojam apstraktnog; to su ona
odreenja koja su izvedena iz ovih fenomena to se pojavljuju
ovdje i sada i koja su pojmovno supsumirana. U Hegelovoj
filozofiji pojam konkretnog i tu sad moete vidjeti, koliko i
kako paradoksalno filozofska terminologija moe da se udalji od
uobiajene znai doslovno suprotno ovome to sam upravo
rekao. Pri tom, to valja zapaziti, Hegelova upotreba te rijei
rekurira na ono to konkretno filoloki ta rije zapravo znai,
naime na concrescere, concretum, ono to je sraslo; sraslo
nasuprot razdvojenom. Konkretno je, dakle, kod Hegela cjelina
ja to sada tako izotravam, premda kod Hegela takvih
definicija nema, rekao sam vam danas zato. A ono
pojedinano, izolovano, pojedinani momenat recimo
izolovani subjektivitet nezavisan od objekata kojima se on bavi,
ili, na drugoj strani, iste stvari, nezavisne od momenata
posredovanja putem miljenja, koji su uvijek u njima naziva
se apstraktnim. Dakle, ono to mi obino zovemo konkretnim,
ono to mi sada i ovdje nalazimo kod pojedinano, naspram
rasutog, pa i mi sami kao neto to isto tako izolovano stoji
spram tog rasutog, ovo u obinom govoru konkretno, kod
Hegela se naziva apstraktnim. Obratno, samo ono cijelo, u
kojem su srasli svi ovi momenti, u kojem su oni povezani i to
uopte postaje cijelo iz svoje sopstvene strukture, ima kod
njega pravo na izraz konkretno. (st. 28. Teodor Adorno)
Izraz konkretno kod Hegela, sasvim slino kao u obinom
govoru, oznaava neto veoma pozitivno, a apstraktno, dakle
ono to skree pogled sa ivog, stoji nasuprot tome kao neto
negativno. Apstraktna spoznaja, to je ona spoznaja koja,
zapravo, nema svoju stvar, koja sa svojom stvari odista nije
skupa. Ono to Hegel vidi kao jedinstvo momenata i to je za
njega konkretno, to on vidi kao dostignuto samo tokom cjeline
filozofije, a ne, recimo, samo u nekakvim izolovanim i
pojedinanim odreenjima. To znai, poto cijela Hegelova
filozofija vjeruje da je istina uopte samo u pojmu totaliteta i
poto u pojedinanim sudovima istine za nju i nema, pojam
konkretnog dobija znaenje da je u skladu sa istinom. Kod
Hegela nalazimo i formulaciju: Istinito je konkretno. (st. 29)
Ja mislim, to mora moi da prati sve moje predstave, u
tom mora ve sadri ukazivanje na ovo identino u mnotvu
subjekata; jer ovo mora ne moe znaiti nita drugo do da je

tako neto kao to su jedinstvene predstave i time jedan u sebi

jedinstveni tok svijesti, pa i ako taj tok treba da bude tok
bezbroj razliitih subjekata, mogue samo pod uslovom da svaki
pojedini subjekat pri tom karakterie i odrava zajedno jedan
momenat jedinstva.
Dakle, jedan subjekat u sube mora pratiti sve svoje predstave
znai da u sebi ima princip jedinstva koji obuhvata sve
predstave. Sem subjekta, koji se u tome podrazumijeva, jeste i
princip jedinstva svijesti koja obuhvata sve predstave u
strukturu miljenja. Stoga, kroz princip jedinstva svijesti
razumije se i cjelokupnost subjekta, jedinstvo u samom
subjektu. Kanta je tu traio jedan princip kojim bi dokazao
jedinstvo subjekta i to upravo u strukturi miljenja. Sada, iao je
dalje i to sa tenjom da dokae jedinstvo subjekta koje je isto u
svim subjektima. Identitet subjekta u svom jedinstvu i identitet
svih subjekta po principu prvog identiteta. Tu su dva identiteta i
dva principa! Adorno dalje kae da refleksijom na ja mislim
subjekat utvruje svoj individualni identitet. Da li to znai da
subjekat u ja mislim razumije sebe u drugaijem odreenju
nego li u principu identita? Ili je princip identita u temelju svako
samo-razumijevanja? Pitanje bi onda glasilo, da li subjekat
razumije sebe vie nego li u principu identiteta koji je u osnovi?
Subjekat prati svoje predstave i svjestan je da misli. Misli i
predstave kao i svijest o miljenju obuhvata identitet koji je u
osnovi subjekta. Struktura miljenja je uslovljena principom
identiteta, ali nije samo time uslovljenja, kao da je jedini princip.
Meutim, on za sada u drugom smislu, u smislu u kome sem
njega nita nije upoznato i potvreno, i jeste jedini princip.
Identitet se nalazi u stavu ja mislim, to mora moi pratiti sve
moje predstave. ta je dalje u principu? ta jo podrazumijeva
jedinstvo? Da li je u pitanju samo unutranje jedinstvo ili,
princip identiteta vai i za bivstvujue? To bi meutim znailo da
se bivstvujue u svojoj promjeni u kojoj se prikazuje pojavljuje
istovremeno i kao predstava u toj promjeni u svijesti.
Treba takoe naglasiti ovo: ja mislim to mora moi pratiti sve
moje predstave zapravo ne znai da za sada ono prati, ve
pretpostavlja mogunost takvog identiteta. Tu je zapravo
problem. Stoga sve to je gore napisano vai samo sluaju
mogunosti, identitet jo uvijek nije utvren ve je miljen kroz
mogunost takvog principa. Isti sluaj je onda i sa drugim
identitetom.
Auto-potvrivanje
bez
refklesije
na

samorazumijevanje potvrde osuuje pojam na odreenost

uslovljenu samorazumljivou, s druge strane, spekulacija,
opseg i doseg pojma obuhvata ire i u svom smislu dublje,
stoga to se bavi mogunou! Tako princip koji je mogu ali za
sada nije potvren otvara sebe u sopstvenim zakonima u kojima
bi egzistirao. Spekulie se o njegovoj mogunosti, a tako i
mogunosti njegovih uslova po kojima bi postojao kad bi
postojao. Dodue, i samorazumljivost moe imati spontanu
mogunost kojom dosee do cilja bre, ali samo u sluaju da se
princip zaista potvruje. Tako, kada bi se jedan princip
posmatrao u svojoj izvjesnosti u kojoj djeluje i, suprotno, u
mogunosti u kojoj bi tek mogao djeluje kada bi bio ustanovljen
dolo bi do identiteta izmeu ova dva sluaja. U prvom, iako ne
reflektuje o mogunosti njegovog ne postojanja ve se djela
shodno njemu, pukim sluajem se potvruje istina jer princip
zaista egzistira, dok se u drugom, refleksija obavlja kroz DA i
NE, a ne samo kroz DA.
Kada je subjekat svjestan sopstvenog identiteta i svjestan je i
drugih subjekata koji takoe prate svoje ali i njegove predstave.
Subjekat stupa u odnos sa drugim subjektima i njima je
zajednini momenat jedinstva. Pojedinani subjekti su u
komparativnoj optosti u kojoj se mogu svesti na dva principa
identiteta: identitet sa sobom i identitet sa drugima tako to su
na isti nain kao i ja svjesni svog identiteta.