NTE

Akl a-Aydnlanma

Amalar

1650 lerden 1800 lere kadar Bat Uygarlnn iinde yaad zihinsel bilimsel deiim
srecinin-Akl a'nn-felsefi, bilimsel, siyasal ve kltrel boyutlarn ana hatlaryla renciye aktarmak.

indekiler

Akl a ve Bilimsel Devrim

Akl ann Anlam ve Genel zellikleri

Aydnlanma Dneminde Sosyo-Ekonomik Deimeler

Aydnlanma Dneminde Siyasal Gelimeler

Aydnlanma Dneminde Edebiyat ve Sanat

zet

Deerlendirme Sorular

Yararlanlacak Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi anlayabilmek iin,

Aydnlanma dneminin ortaya kard temel kavram ve uygulamalarn ortaa

dnce ikliminden ne gibi farkllklar (ztlklar) arzettiini dnp tartnz.

Aydnlanma dnce iklimi ile Eski Yunan dnce iklimi arasndaki benzerlikleri
dnp tartnz.

Bu nitede rendiiniz bilgileri, Felsefe Tarihi ve Bilim Tarihi derslerinizin konular ile
karlatrp pekitiriniz.

1. AKIL AI VE BLMSEL DEVRM

1.1. Akl ann Anlam ve zellikleri
Akl a ya da Aydnlama olarak adlandrlan dnem (1650-1800) Bat uygarlnn modern
aa geiini mjdeleyen nemli bir zihinsel devrim srecini simgeler. Ortaa dnce ortam
bilindii gibi insan aklna vahiy bilgisinin doruluunu gsterme grevini yklenmiti.
Bu vahiy bilgisi de, hereyin Tanr iradesi tarafndan oluturulduu, olaylar aklamann
Tanrsal nedenler dnda aranmamas gerektii dncesini temel alr. Bu erevede ortaa
insan, Tanrnn ona verdii grev ve rol dna kmamak, doay ve kendini vahiy bilgisi
dnda sorgulamamak ve deitirmemek zorundayd. Yine daha nce grdmz gibi rnesans insan, antik Bat uygarlnn etkisiyle hmanizmaya ynelmi ve doadan ziyade
insann kendisiyle uramtr. Rnesans dnrleri teolojik nitelii dolaysyla ortaa
dnce sistemini eletirmiler ancak genelde Akl ann zn oluturan doa yasalar
dncesine geememilerdir. Reformasyon insan da ortaa Kilisesinin kat banazln
eletirmi ancak onun yerine kendi dogmasn, yani temelde ncil'e dayanan mutlak vahiy bilgisini getirmitir. Akl a insan kendisinden nceki alarn insanndan farkl olarak vahiy bilgisini dlam, bilinli olarak geleneksel kurumlar ve deer yarglarn deitirmi, en nemlisi
de doann bilimsel bilgisini akl temeli zerine kurmutur.
Akl a ya da Aydnlanma, tek bir dnce sistemine ya da tek bir sistematik programa indirgenemez. Ancak Akl ann temel ortak niteliklerini aadaki 10 noktada zetlemek
mmkndr.

1.1.1. Aklclk
Rasyonelist dnrler tarafndan "Akl" (byk harf 'A') olarak yazlan insan akl, gelenein ve
Tanr iradesinin yerini alan bir gc simgeler. Aada daha ayrntl biimde greceimiz gibi
Rasyonalizme gre, Akl hereyin nihai, kesin lsdr. nsan kendi ruhunun ve d
dnyasnn gizemini ancak kendi akln kullanarak zebilir. nsann kendi aklna iman yok
olursa geriye kalan ey, hayvansal gdlerin getirecei iddet ve vahettir.

1.1.2. Kozmoloji
Akl ann evreni Eski Yunan ve Ortaa dnrlerinin evren bilgisinden ok farkldr.
Aada daha ayrntl olarak greceimiz gibi Newton'un evrensel doa yasas, eskisinden

- 93 -

farkl bir evren, bu evren iinde yeni bir dnya ve bu dnya iindeki insann deien rol
konusunda uygarlk tarihinde devrim nitelii tayan fikirlere yol amtr.

1.1.3. Bilimsel Yntem

Akl a bilimsel yntemi ve bu yntemin zellikleri olan matematik kesinlik, gzlem ve deneyi
gelitirmitir. Akl a bu anlamda bilimsel ynteme inan anlam tar.

1.1.4. Laiklik
Aydnlanma bilinci, tm kurumlarn, ve dinin bilimsel yntemle aratrlp, incelenip, rasyonel
eletiriye ak olmasn savunur. Siyasetin, dinin ve ahlakn laik temellere oturtulmas Akl
ann ana hedefleri arasndadr.

1.1.5. Hurafelerle Sava

Akl a batl itikatlar ve hurafelerle sava demektir. Akl, doal olann stnde, doa st
glerin varlna inancn almas, yok edilmesi demektir.

1.1.6. nsann Kendine Gveni

nsan aklna, bu akln gcne gven Rasyonalizmin doal sonucudur. Bu gven ayn zamanda
insann mutluluunun da insan aklna bal olmas demektir. Akl a dnrleri genelde insann doutan iyi olduunu ve insan aklnn mutluluun tek aresi olduunu vurgular. Toplumsal ilerleme ve gelime dncesi modern insann aklna gveninin zorunlu bir sonucudur.
Aydnlanma gelitike ilerleme de geliir.

1.1.7. Tolerans
zellikle 18. yzyl banazla ve dogmatizme kar nemli gelimelere sahne olmutur. Rasyonelist dnrler uygar dnyann her trl banazlktan, cehaletten ve dogmatizmden
arnmas iin mcadele etmilerdir.

- 94 -

1.1.8. zgrlk
Rasyonalistlerin programnda insann dnce ve ifade zgrl temel bir yer oluturur.
nsan aklnn snrlanmadan doay ve kendini anlamas aklcln zorunlu bir kouludur.

1.1.9. Hukuk Reformu

Yukarda belirtilen noktalar dorultusunda varolan hukuk ilkeleri, adalet, hakkaniyet ve eitlik
ilkeleri ereverisinde deitirilip gelitirilmelidir. Bu ama Akl a dnrlerinin temel ilkeleri arasndadr.

1.1.10. Yaygn Eitim

Akl a, uygarlk tarihinde ilk kez kitle apnda yaygn eitimin balamasna tanklk etmitir.
Yukarda belirtilen ilkeler dorultusunda, niversitelerin de programnda, hem doabilimler
hem de insanbilimler alanlarnda oluturulan dersler hzla girmeye balamtr.

1.2. Bilimsel Devrim : Descartes ve Newton

Akl a'nn bilimsel devriminin temelinde doann (ve onun paras olan insan bedeninin) bir
makina olduu ve mekanik doa yasalarna tabi olduu dncesi yatar. nsan aklnn temel
grevi de evreni ve insan bedenini dzenleyen bu doa yasalarn bulup ortaya karmaktr.
Akl ann bu ana dnceleri Descartes ve Newton tarafndan gelitirilmitir.

1.2.1. Ren Descartes (1596-1650)

Akl a'nn ve Rasyonalizm'in babas saylan Fransz filozof ve matematiki Descartes, gen
yandan itabaren eitimini grd skolastik dncenin yanlln farketmi ve kendi ifadesiyle bilgiyi yalnzca "nsan akl, ve evrenin kutsal kitab olan doa'dan" renmeye karar vermiti. Bu konudaki dncelerini ilk kez, 1637'de yazd Akln yi Kullanmak ve Bilimlerde
Gerekilie Aramak in Yntem zerine Konuma adl eserinde ve bunu izleyen, geometri, optik ve genel fizik konularndaki eserinde ifade etmitir. Descartes Yntem zerine
ksa adyla bilinen 1637'de yazd eserinde felsefi ve bilimsel dncenin ilkelerini ortaya koymu ve bu ilkeleri temel alarak, en kk canldan en byk evrene kadar tm maddesel
varlklarn birer makina gibi ilediklerini gstermitir. nsan da bilin sahibi olmann tesinde,
- 95 -

dier canllar gibi bir makinadan farkszdr. Descartes'a gre bilgiye ulamann yntemi skolastik dncenin otoriteye dayanan yntemi deil, insan aklnn "evrensel phe"ye dayanan
rasyonel yntemidir. Buna gre kesin bilgiye hereyden phe ederek balarz. Bu yolla,
phe gtrmez dorular bulabiliriz. Bulduumuz ilk phe gtrmez aksiyom dnce ediminde bulunan, baka deyile hereyden phe duyabilen, hereyi sorgulayabilen bir varln
(Ben'in) varldr. Bilgi, bu aksiyom zerine yani kendi ben'inin phe edebilir, dnebilir
varl zerine kurulur. Descartes bu dncesini "Dnyorum o halde varm" (Cogito, ergo
sum) cmlesiyle ifade eder.
Descartes, fiziin ve mekaniin sorunlar zerine dnerek gerek doa bilgisinin geometrik,
aritmetik zmlere dayand fikrini gelitirdi. Descartes'in, doa bilgisinin "evrensel matematik" bilgisine indirgenebilecei dncesi modern bilimin temelini oluturur ve hakl olarak
Kartezyen Devrim adyla anlr. Kartezyen Devrimi bir baka biimde yle ifade edebiliriz:
Descartes ncesi Aristocu fizie gre doa, birbirinden bamsz ve herbirisi kendi amacn
gerekletirmeye alan nesnelerden oluuyordu. Doa bu anlamda bir btnlkten yoksundu. Descartes bu doa anlayn aarak doadaki hibireyin keyfi olmadn, doann bir
btn olarak evrensel matematik kanunlarna tabi olduunu savunmutur. Descartes'un bu
dncesi Newton'un doa yasas sentezine temel oluturacaktr.

1.2.2. Isaac Newton (1642-1727)

Newton 1687'de yaynlanan Principia Mathematica adl eserinde "genel ekim" yasasn
aklar. Bu kanuna gre "herhangi iki cisim, birbirini, ktlelerin arpm ile doru ve aralarndaki
uzakln karesi ile ters orantl bir kuvvetle ekerler". Daha yaln bir ifade ile genel ekim
yasas, birbirine yakn iki cismin, arlklaryla doru orantl olarak biribirin ektiini syler.
Newton bu yasann, kendisinden nce Kepler ve Galieo tarafndan bulunan yasalarn daha
genel bir ifadesi olduunu ve sadece dnya iin deil tm evren iin geerli oluunu savunur.
Bu yasa gezegenlerin neden gne etrafnda sabit bir yrnge etrafnda dndn aklar.
Newton'un kuram, tm evreni tek bir ekim yasasnn hakim olduu dev bir makina olarak
grr. Bu dev makinann iindeki tm olaylar matematiksel olarak ifade edilebilir ve tm yasalar bilim tarafn-dan ortaya karlabilir.Doa yasalarn ifade edebilmek amacyla Newton
"Kalkls" ad verilen bir matematik tr buldu.
Newton'un genel ekim yasasn buluu uygarlk tarihinde bir dnemin kapanp yeni bir dnemin balayn simgeler. Yukarda belirttiimiz Kartezyen devrimle birlikte Newton devrimi o
gne kadar geerli saylan Aristo'cu, Ptolemi'ci evreni ykm, yerine son derece karmak bir
evren bilgisi getirmitir. Bu evrende dnyamz eski ayrcalkl yerini yitirerek pek ok gezegenin

- 96 -

arasnda nemsiz gezegenlerden birisi haline gelmitir. Gne sistemi de evrenin milyarlarca
galaksisinden sadece birisi durumuna gemitir. Sonuta insann konumu da yaratln
ayrcalkl merkezinden ekilmi ve atomlardan, molekllerden oluan bir makina-organizma
durumuna indirilmitir. nsan da evrenin dier mekanik-organik varlklar gibi doa yasalarna
tabidir. Ancak akl sayesinde insan, dier canllarda olmayan bir dzen kurabilir, doa yasalarnn bilincine varabilir, doay kendi iradesine ve gcne tabi klabilir.
Evrenin deimez ahenk, uyum ve dzene sahip oluu ve bu uyum ve dzenin doa yasalar
sayesinde mkemmel bir saat gibi iledii fikri, aada greceimiz gibi, Akl a dnrlerine ekonomiden siyaset bilime kadar kuramsal modelin temelini oluturmu ve uygarlk tarihinin
belki de en nemli dnm noktalarndan birini-moden aa girii-simgelemitir.

1.3. Doa Yasas Dncesi ve Din

Beinci ve altnc nitelerde incelediimiz gibi Hristiyanlk, gelenek, otorite ve vahiy kavramlar
zerine kurulmu bir retidir. Yine daha nce grdmz gibi Reformasyon, bu dinin belirli
dogmalarn ykm ancak bilginin gelenek, otorite ve vahiye dayan dncesini korumutur.
Katolik ya da Protestan, Hristiyon dncesinin temeli vahiyde, yani gerekciliin, Tanr ya da
onun belirttii araclar yoluyla insana iletilmesinde yatar. Bu dnce yaps Akl ana kadar
korunmutur.
Akl a dnrleri tarihte ilk defa doa yasas dncesini dine uygulamlar, dinin mekanik
evren dzeni iinde nasl bir yeri olduunu tartmlardr. Bu tartmalarn uygarlk tarihi
asndan nemi, dinin yaamn her kesimindeki etkili konumunu yava yava yitirerek, yerini
laik dnce, laik devlet ve toplum anlayna brakmasdr.
Aydnlanma dnrleri, mekanik doa ve evren iinde dinin yeri ve nemi konusunda olduka
byk bir farkllk arzederler. Aralarnda dine nemli yer atfeden tutucu rasyonalistler olduu gibi (Newton, Descartes, Leibniz), Septikler (Hume) ve Ateistler de vardr (Holbach). Bunlarn
yansra burada, Aydnlanma dnemine zg "akl dini" olarak tanmlanan Deizm zerinde ksaca durmak gerekir.
Deistler Hristiyan doktrinini ve onun temeli olan vahiyi inkar etmekle beraber Tanrnn varln
kabul ederler. Onlara gre Tanr mekanik evrenin gzcs ve mekanik evren-saat'in kurucusudur. Tanr bir saat ustas gibi evreni yapmtr. Ancak yaptktan sonra, mekanik dzen evrensel doa yasalarna tabi olmutur. Bu mekanik dzenin artk Tanryla ve vahiyle bir ilgisi kal-

- 97 -

mamtr. Deistler genelde "doal din'in" u ilkelerini savunurlar: 1) Tanr evrenin yaratcsdr;
2) Tanr insann mkemmelliini, iyiliini ve mutluluunu ister; 3) Btn dinlerin amac insann
bu dnyada erdemle ve iyi yaamasdr; 4) nsan, yaamda karlat sorunlar akl ile
zmelidir.
Deizm ngiltere'de, Fransa'da Almanya'da, dier Avrupa lkelerinde ve Amerika'da etkili olmu
ve taraftarlar, laik dnce sisteminin, tolerans ve demokrasi fikrinin gelimesine nemli
katkda bulunmutur. nemli Deist dnrler arasnda Voltaire, Diderot, Rousseau, Kant ve
Paine'i sayabiliriz.

1.4. Doa Yasas Dncesi ve Toplum: nsanbilimlerin Douu

Newton'un bilimsel yntemi, laik dnce sisteminin gelimesine katkda bulunduu gibi,
modern anlamda insanbilim ve sosyalbilim dallarnn gelimesine de katkda bulunmutur.
Fizik, kimya, astronomi gibi doa bilimlerinden farkl olarak, insan bilimleri insan konu alan
sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi bilgi dallardr. Sosyal bilimlerin belirtilen adlarla niversitelerin programlarna , Aydnlanma dneminde girmeyecektir. Ancak, ortaa ve Rnesans
dnemi boyunca Aristoteles ve Plato'cu anlamda siyaset felsefesi iinde saylan sosyal bilimler, Akl anda birbirinden bamsz farkl bilgi alanlar olarak belirlemeye balamtr.
Dnrler doa yasalarnn doa olgularn aklad gibi, insann davranlarn ve toplumsal, kltrel ekonomik olaylar da aklayabileceine inanyorlard. Bu yndeki nemli
dnrleri ve katklarn ksaca inceleyelim.

1.4.1. Hobbes ve Bilimsel Maddecilik

ngiliz filozof Thomas Hobes (1588-1679) doal olgular ve insan davranlarn tek bir yntemle aklayacak evrensel bir bilgi kuram gelitirmeyi amalar. Hobbes, Descartes'in matematik
dilini ve Newton'un mekanik yasalarn maddeye ve insan davranlarna uygulayarak bilimsel
maddecilik kuramn gelitirirdi. Bu kurama gre insan da, evrenin dier nesneleri gibi bir makinadr. nsan yaam Newton'un mekanik kurallarna dayanr. Madde (beden) ve hareket tek varolan eydir. Hareket, insann duyu organlaryla temasa geince bizim duyum dediimiz alg
grnts meydana gelir.
Btn insan bilgisi bu tr alg grntlerinden oluur. Bu grn mantksal sonucu tm bilimsel bilginin madde partikllerinin duyu organlarmza arpmasnn dorudan bir ifadesi
olduudur. Hobbes'un bu dncelerini siyaset bilime nasl uyguladn aada greceiz.

- 98 -

1.4.2. Locke ve Ampirizm

ngiliz dnr John Locke (1632-1704) Ampirizm'in kurucusu saylr. Locke'un 1680'de
yaynlad nsan Anl zerine Bir Deneme adl eserinde ileri srd temel grler unlardr: Zihin, douta bo bir tabletten (tabula rasa) ibarettir. Bir baka deyile iinde birtakm
doutan gelen fikirler tamaz. Ancak deneyim araclyla bilgi oluur.Bilgi d dnyadan zihnimize arpan d deney, d duyum (sensation) araclyla olur. Bu d duyumlar zihnimizde baz tasarmlar, imajlar oluturur. Bu basit imajlar ya da ideler zihnin bir baka ilevi olan
i duyum, i deney (reflection) araclyla bir zincir eklinde daha karmak ideler haline getirilir
ve her trl bilgi ve anlk bylece oluur.
Locke tm bilginin deneyimden geldiini savunurken Plato'nun ve Descartes'in rasyonalizmine baka deyile, bilginin doutan gelen dncelere dayand grne kar kyordu.
Bilginin deneyimden mi yoksa doutan m geldii tezi gnmze kadar Rasyonalizm ve
Ampirizmi savunan dnr ve bilim adamlar tarafndan tartlmaktadr.
Locke'un uygarlk tarihi asndan asl nemi bu tartmadan ziyade onun, bilginin deneyime
dayandn gstererek yepyeni bir insanbilim daln, insan zihninin bilgisini balatm
olmasdr. Bu gelimeler sonunda 19ncu yzylda bamsz bir alan olarak psikoloji bilimi
oluacaktr.

1.4.3. Eitlik, Toplumsal lerleme ve Kitlesel Eitim Dnceleri

ada demokratik toplumlarn idealleri olan frsat eitlii, toplumsal ilerleme ve eitimin
yaygnlatrlmas dnceleri ilk kez Aydnlanma dnemi dnrleri tarafndan sistematik bir
biimde gelitirilmitir.
Fransz dnr Claude A. Helvtius, Hobbes ve Locke'un fikirlerinden yola karak frsat eitlii dncesini gelitirdi. Locke'un bize gsterdii gibi insanlar doutan ayn zihin yapsna
sahip iseler, ve yine Locke'un dedii gib insanlar arasndaki eitsizlik onlarn iinde doduklar
farkl ortamlarn sonucu ise, bunun mantksal sonucu insanlarn doutan eit olduklar ve eitsizliin yapay, doal olmayan birey olduudur. Helvtius bu grlerden balayarak frsat
eitliini ve halk kitlelerinin eitilmesi gerektiini savundu. Frsat eitliinin ve eitimin temelinde insanlarn zeka dzeylerine gre potansiyellerini gelitirebilecekleri retim srelerinden
gemeleri gerektii fikri yatar. nsanlara eit balama imkan ve eit haklar tannmaldr.
Helvtius bu amaca ynelik aralaran en nemlileri olarak da sz, dnce ve basn
zgrlklerini belirtir.

- 99 -

Helvtius insanln ilerlemesi (progress) dncesini ilk ifade eden Aydnlanma dnrleri
arasndadr. lerleme bilincinin altnda ona gre u dnce yatar: nsanlk, biyolojik olarak binlerce hatta milyonlarca yl boyunca pek az gelimitir. Ancak son birka bin yl sresince her nesil rettii bilgiyi kendisinden sonraki nesile aktararak bilgi ynnden son derece hzl bir ilerleme kaydetmitir. Bu anlamda insann gelecei kendi bilgisinde, aklnda ve iradesinde yatar.
nsan rknn mkemmellii ve bekas ile gelecei akln iyi kullanmas ve bu aklnn rnlerini
kendisinden sonrakilere aktarabilmesine baldr.
Toplumsal ilerleme dncesini gelitiren bir baka dnr de Giovanni B.Vico dr (16881744). talyan filozof Vico Yeni Bir Bilimin lkeleri adl eserinde (1725) uygarlk tarihini,
nemli dnem yasasnn gc asndan inceler: kutsal, heroik ve insanlk. Her dnem zaman
asndan bir ncekinden sonra gelir ve ondan daha st dzeydedir. Uygarlk tarihi, Vico'ya
gre bu dneme zg erdemin tarihidir. nce kutsal dneme zg, ilkel toplumlarn igdsel ve iirsel erdemi vardr. Daha sonra bu erdem yerini insanlk dneminin bilinli felsefi erdemine brakr.
Toplumsal ilerleme dncesini en ayrntl biimde inceleyen Aydnlanma dnr Marquis
de Condorcet (1743-1794) olmutur. Fransz dnr Condorcet, insan rknn srekli olarak
mkemmele yaklar biimde ilerleme gsterdii tezini savundu.
Bat Uygarlk tarihinin 18 nci yzyl sonuna kadarki gelimesini Condorcet u dokuz aamada
inceler: 1) Avclk ve balklk; 2) obanlk; 3) iftilik; 4) Eski Yunanda ticaret, bilim ve felsefe;
5) Byk skender'den Roma mparatorluu'nun kne kadar olan bilim ve felsefe; 6) Hal
seferleri sonuna kadar olan bilimin k dnemi; 7) Hal seferlerinden matbaann bulunuuna kadarki dnem; 8) Matbaann icadndan Descartes devrimine kadar olan dnem;
9) Descartes'tan 1789 Fransz devrimine kadarki dnem. Bundan sonra Condorcet'nin onuncu
dnem olarak adlandrd a ise gelecektir. Gelecekte insanlk toplumsal ilerlemeyi, insan
zihninin mkemmellik snrlarnda oluturacak, bu dnemde frsat eitlii, tm hak ve
zgrlkler salanm olacaktr. Condorcet de, Helvtius ve Vico gibi toplumsal ilerlemenin
yaygnlatrlm, kitlesel eitim ve retim araclyla gerekleeceine inanr.
zetle, Aydnlanma a dnrlerinin kuramsal alanda ortaya koyduklar, bilimsel yntem,
ilerleme, eitlik, laiklik, tolerans, kitlesel eitim gibi dnceler 19ncu ve 20nci yzyllara kadar
uygulanmasa da, kendilerinden sonraki nesilleri etkileyecek ve gelecein toplumsal ve siyasal
devrimlerine k tutacaktr diyebiliriz.

- 100 -

1.5. Doa Yasas Dncesi ve Siyaset Bilim

Akl a dnrlerinin evrensel doa yasas dncesini siyasal yaama uygulanmalar
genelde iki ynde geliir. Bir ksm dnr doa yasas dncesini salt monarik dzeni
savunmak ve temellendirmek iin kullanmlardr. kinci grup Aydnlanma dnr de doa
yasas dncesini demokrasiyi, anayasal dzeni, hak ve zgrlkleri temellendirmek iin
kullanmlardr. Bu ikinci grup grten insann doal haklar kavram gelimitir.

1.5.1. Bilimsel Saltlk

Salt monarik siyasal dzen Aydnlanma sresi iinde Avrupa'da geerli tek siyasal dzen
olarak gzkmektedir. Bunun tek istisnas ngiltere'dir. Ancak Aydnlanma dnrlerinin
birksm despotik-salt monarik dzen ile "bilimsel" ya da "aydn" salt monarik dzen
arasnda bir ayrm olduunu savunuyorlard. Bu dnrler despotik salt idareyi eletirerek,
aydn monarik dzenin yani burjuva snfnn haklarna saygl salt monarik dzenin tek
kar yol olduuna inanyorlard.
Aydn salt dzenin en nemli savunucular Fransa'da ortaya kan "Ansiklopedistler" olarak
anlan bir grup dnrdr. Bunlar arasnda Diderot, Voltaire, Jean d'Alembert, Quesnay, Buffon ve birok tannm yazar bulunuyordu. Ayrca siyasal dncelerini aadaki "toplumsal
szleme" blmnde ele alacamz ngiliz filozof Thomas Hobbes'da aydn despotizmini
savunanlar arasndayd.

1.5.2. Anayasal-Monarik Dzen

Despotizme kar anayasal dzeni savunan dncelerin en nemli temsilcisi, Aydnlanma
dnemi Fransz dnr Montesquieu'dr. (1689-1755). Kanunlarn Ruhu (1748) adl kitabnda Montesquieu, gelmi gemi tm siyasal sistemleri inceleyerek en iyi sistemin ngiltere
tr anayasal sistem olduu sonucuna vard. Montesquieu, incelemesi sonucunda tip idare
sistemi gzledi: Cumhuriyet, monari ve despotluk. Cumhuriyetlerde halk, ya da halkn byk
bir ksm hakimdir. Monarik dzende tek hakim vardr. Ancak bu hakimin gc anayasal
dzen ve hukuk dzeni tarafndan belirlenmi ve snrlanmtr. Despot dzende tek hakim
kendi iradesi dnda hibir g tanmaz. Montesquieu despot devleti reddederek ve demokratik dzenin zayflklarn vurgulayarak ngiltere tr anayasal monarik dzeni savunur. Ancak
onun asl nemli katks siyaset - bilimin yntemi konusundadr: Toplumsal ve siyasal dzenin
karmakl gz nnde tutularak, siyasal ve hukuk reformlar yaplmadan nce ok ayrntl

- 101 -

bilimsel gzlem ve aratrmalar yaplmaldr. Siyasal ve hukuk reformlar ancak her toplumun
siyasal ve kltrel incelikleri gz nnde tutularak yaplrsa baarl olur.

1.5.3. Toplumsal Szleme Dncesi

Toplumsal szleme dncesi tarihte Plato'ya kadar gitmekle birlikte ilk kez sistematik olarak
Aydnlanma dnrleri tarafndan ele alnmtr. En genel ifadeyle toplumsal szleme
dncesi, siyasal otoritenin gerekte halkn olduunu ancak, devletin ilerini yrtebilmesi
iin halkn bu otoriteyi bir ksm insana kendi rzasyla vermesi demektir. Ancak Aydnlanma
anda bu kuram krallarn, otoriteyi halktan deil Tanrdan ald dncesini ykmak amacyla gelitirilmitir. imdi nemli toplumsal szleme grn ksaca grelim.

1.5.3.1. Hobbes'un Toplumsal Szleme Kuram

Hobbes, Leviathan adl eserinde, balndan da anlalabilecei gibi devleti bir "leviathan" (dev, canavar) olarak grr. nsanlar Hobbes'a gre "doal" durumda birbirleriyle sava halindedir. nk insanlar doutan ktdr. Ancak bu sava durumundan bkan insanlar
kendi rzalaryla btn hak ve zgrlklerini, bunlar koruyabilecek olan bir mutlak gce brakrlar. Bu siyasal g bir kii bir grup yada tm halkn temsilcileri olabilir (Monari, aristokrasi, demokrasi). Ancak siyasal g kimin elinde olursa olsun mutlak olmaldr. Devredilen haklar
bir daha geri alnamaz, mutlak g al aa edilemez. Hobbes'un kendi tercihi mutlak monaridir. Ancak bu hkmdar iyi bir hkmdardr.
Hobbes devleti, kendi materyalist felsefesi dorultusunda mekanik doa kurallarna tabi bir
makina-robot biiminde betimler. Devlet bir yapay insandr. Siyasal otorite bu yapay insann
yapay ruhudur. Bu ruh aslnda hareket ve ivmedir. st dzey idareciler bedenin uzuvlardr.
Cezalandrma ve dllendirme bedenin sinir sistemidir. Sinir sisteminin uyumlu almas
makina-bedenin sal, uyumsuz almas ise hastal demektir. Nihayet uzuvlarn biraraya
getirilii bir baka ifadeyle szleme an, Tanr'nn insan yaratdr.

1.5.3.2. Locke'un Toplumsal Szleme Gr

John Locke 1690'da yaynlad Hkmet zerine ki Deneme adl eserinde toplumsal
szleme srecinin aamalarn u biimde aklar: nsanlar balangta "doal" durumda
yaar. Bu durumda kanun, dzen ve siyasal otorite bulunmaz. Ancak doal durumda insanlar

- 102 -

yaama, zgrlk ve mlkiyet haklarna sahiptir. Bu haklar insann doutan sahip olduu
"doal haklar"dr ve vazgeilemez. Ancak doal durumda insanlarn kendilerini korumak iin
bakasn cezalandrma ve ldrme haklar da vardr. Bundan da anlalaca zere doal durum elverisiz ve tehlikeli bir yaam tarzdr. Gl olan her zaman zayf olan ezebilir.Bu nedenle toplumun akl banda olan insanlar biraraya gelip insann doal haklarn korumak
amacyla, ortak rzaya dayanarak toplumsal szlemeyi gerekletirirler. Locke'un szlemesi
hem halkn hem de hkmdarn hak ve yetkilerini ak biimde tanmlayan bir anayasadr. Bu
szlemeye gre (Hobbes'dan farkl olarak) halk devlete sadece bakalarn cezalandrma ve
ldrme hakkn devreder. Dolaysyla doal haklarn devretmez. Ayrca Hobbes'un
grnden farkl olarak devlet bir mutlak "canavar" gcnde deil bir ticari irketin ynetimini
stlenen bir mdr konumundadr. Siyasi iktidar szlemeyi ihlal ederse, szleme feshedilebilir (ksacas devrimle hkmdar deitirilebilir). Bylece Locke'un kuramna gre otorite ve siyasal g gerekten halkn elindedir.
Locke'un toplumsal szleme kuram ve doal haklar kavram sonraki nitede grlecei gibi
sadece Aydnlanma dnemi ile snrl kalmam, Amerikan ve Fransz devrimlerinin ve ada
demokrasi dncesinin temelini oluturmutur.

1.5.3.3. Rousseau'nun Toplumsal Szleme Gr

Locke'un toplumsal szleme ve doal haklar kavramn daha da gelitiren Fransz dnr
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), 1762'de yaynlanan Toplumsal Szleme adl eserinde zetle u grleri ileri srer: Siyasal otoritenin ve iktidarn temelinde halk ile yneten
arasnda var olduu dnlen szleme yatmaz. Rousseau, Hobbes ve Locke'dan farkl
olarak otoritenin temelinde halkn, kendisi ile yapt varsaylan szleme'nin yattn ne
srer. Dahas bu szleme siyasal olduu kadar toplumsaldr da. Bir toplum oluturmak amacyla insanlar haklarndan ve zgrlklerinden bazlarn daha kapsaml bir varlk olan
"genel irade"ye devrederler. ktidar bu genel iradedir. Genel irade Hobbes'un iktidarnda
olduu gibi nihai ve mutlaktr. Bu noktada Rousseau, Locke'dan ayrlr.
Rousseau'nun "genel irade" kavram onun kuramnda ok nemli bir yer tutmasna karn
olduka mulak bir kavramdr. Genel irade, halkn bireysel iradelerinin toplam deildir. Ondan
farkl ve toplam bireysel iradelerden fazla bir eydir. nsan szleme ile doal zgrlklerini yitirir ancak bunlarn yerine genel iradeden kaynaklanan medeni hak ve zgrlklerini kazanr.
Rousseau'nun Toplumsal Szleme adl eseri Fransz Devriminin dnce sistemine ilham
kayna olmu, devrimin slogan olan "zgrlk, Eitlik, Kardelik" szleri bu kitaptan

- 103 -

alnmtr. Rousseau'nun uygarlk tarihi asndan nemi, demokrasi dncesini insan haklar
ve genel irade kavramlar zerine oturtarak sistematize etmesi olmutur. Ona gre demokrasi,
insan doasna en uygun ve insan iin en doal olan haktr.

1.6. Doa Yasas ve Yeni Politik Ekonomi

Aydnlanma dnrleri Newton'un doa yasas ve doal uyum dncelerini dier alanlara olduu gibi ekonomik yaama da uygulamakta gecikmediler. Bylece kendine zg kuramlaryla
birilikte zerk bir toplumbilim dal olarak politik ekonomi olumaya balad. Bu dnrler, ekonomik yaamn kendine zg doal yasalar olduu, mteebbis insan iin doal ortamn, kr
amacn zgrce gerekletirebilecei, her trl yapay mdahaleden arnm ekonomik
yaam olduu dncesini savundular.

1.6.1. Fizyokratlar
Adlarn 1767'de yazlan bir kitabn balndan alan bir grup Fransz dnr olan Fizyokratlar, doa yasalar dncesini, ekonomik yaamda liberalizm, bireysel teebbs zgrl ve
kapitalizm dnceleriyle birletirerek ekonomide "Laissez-faire" (braknz yapsnlar) ilkesini gelitirdiler. Fizyokratlara gre ekonomik, toplumsal ve siyasal tm kurumlar doal yasalara tabidir. Bu kurumlarn gelitirilmesi ve mkemmelletirilmesi ancak doal dzene uygun olarak dzenlemeleriyle mmkndr. Byle olunca ekonomiye dardan (kanun yoluyla) herhangi bir mdahale, sistemin bozulmasna ve dolaysyla insanlarn mutsuzluuna yol aar. Devlet
sadece zel mlkiyeti korumak ve kamuyu ilgilendiren eitim, salk vb. hizmetleri gelitirmek
amacyla mdahale edebilir. Fizyokratlara gre doa bir ulusun zenginliinin kaynadr. Bu
nedenle "doal" bir ura olan ziraat ticaretten daha nemlidir.

1.6.2. Adam Smith (1727-1790)

skoyal dnr Adam Smith 1776'da Uluslarn Zenginlii adl nl eserini yaynlad. Kapitalizmin temel kitab olan bu eserde Smith, ekonomik yaamn doal yasalara tabi olduunu,
ancak Fizyokratlardan farkl olarak uluslarn zenginliinin kaynann doa deil, emek
olduunu savunmaktadr. Smith yine de Fizyokratlarn "laissez-faire" doktrini tmyle benimser: lkenin karlarn korumak iin serbest dolamn salanmas, gmrk duvarlarnn
kaldrlmas gerekir. Adam Smith ayrca lkelerin mal retimi konusunda ibirlii ve iblm
yapmalarn savunur. rnein belli bir maln retimi bir lke iin dierinden daha pahalya mal
- 104 -

olacak ise, bu mal retmek yerine mal ucuza reten lkeden ithal etme youna gidilmelidir.
Smith devlet mdahalesinin yalnz u iki konuda hakl olabileceini savunur: lkeyi d
saldrya kar korumak, kamu hizmetlerini tevik etmek.

2. AYDINLANMA DNEMNDE AVRUPA'DA

SOSYO-EKONOMK DEME
Yukarda incelediimiz dnce devriminin yannda, 1650-1800 yllar arasnda Avrupa'daki
en nemli deiim ekonomi alannda merkantilizmden kapitalizme gei oldu. Aydnlanma
dnemi ncesi "eski dzen"olarak adlandrlan dzenin temel zellikleri, nceki nitelerimizde
incelediimiz gibi unlard: a) Mutlakiyeti krallarn despot idaresi; b) zengin, mark, vergiden
muaf asiller snf; c) byk toprak sahibi zengin ve vergiden muaf Kilise. Bu eski dzenin
yklmas merkantilizmden kapitalizme gei sresine paraleldir.

2.1. Merkantilizm
Bu ekonomik dzen salt (mutlak) siyasi dzenin ortaya kard, onu destekleyen ve onun
destei olan bir sistemdir. Merkantilizm'de merkezi idare cretleri, fiatlar vergileri, retim biimini ve miktarn dzenleyerek ekonomi zerine denetim kurar. Merkantilizmin amac devletin
gcn arttrmak ve bunun yannda ihracatn ithalattan fazla olmasn salayarak ekonomik refah arttrmaktr. Bunu da lkeye mmkn olduu kadar altn ve gm gibi deerli madenlerin
girmesini salayarak gerekletirmek amalanyordu. Bu kymetli madenler araclyla gl
donanmalar satn alnarak smrgecilii gelitirmek gerektiine inanlyodu. Grld gibi
merkantilizimin baars, smrgecilikle yakndan ilgilidir. Kolonilerden getirilen ham madde ve
kymetli maden, merkantilizmin nihai hedefi olan ulusal ekonominin kendini yeterlilii iin gerekliydi.
Merkantilizm 17nci yzylda ve 18nci yzyl balarnda Avrupa'da revata olan bir dzendi.
Ancak en fazla ngiltere iin nemli idi. ngiltere, en byk smrgeci lkeydi ve Amerikan
kolonileriyle 17nci yzylda drt adet merkantilist ticaret anlamas yapmt.

2.2. Kapitalizmin ve orta snfn ykselii

Avrupa'nn ekonomik gelimesinde kolonilerin ve smrgeciliin artmas nemli bir yer tutar.
Bu yolla Avrupa'ya yeni ve bilinmeyen rnler giriyordu (rnein ttn ngiltere'de bilinmiyor- 105 -

du). kinci olarak ticaretin artmas tccar, gemici, esnaf gibi zengin bir orta snf yaratyordu. Bu
da kapitalizmi ve kr amacn kamlad.
Kapitalizm temel hedef olarak u konuda zel teebbsn mlkiyetini ngrr: a) Toprak
mlkiyeti; b) retim ve datm aralarnn mlkiyeti; c) lkenin doal zenginliklerinin mlkiyeti.

2.3. Tarm ve Hizmet Sektrnde Gelimeler

zellikle ngilterede ve genelde Avrupa'da orta snf zenginliini toprak satn alarak arttrmaya
balad. Dokumaclk sanayii ve kk ba hayvan yetitirme orta snfn dier zenginlik
kaynan oluturdu. Tarm sektrndeki hzl gelime bu sektrnn verimini arttrc bilimsel
gelimelere yol at.
Tarm sektrnn gelimesi yannda hizmet sektrnde de nemli gelimeler saland. Orta
snfn (burjuvazi) krallara yapt ekonomik snrlamalar azaltma ynndeki basklar ve bunun sonucunda elde edilen ekonomik zgrlkler sayesinde yepyeni i alanlar ald. Bunlar
bankaclk, sigortaclk, ortak irketler ve borsaclk gibi alanlardr.

3. AYDINLANMA DNEMNDE SYASAL GELMELER:

NGLTERE VE FRANSA
3.1. Fransa'daki Gelimeler
Hemen hemen tm 18 nci yzyl (1715-1792) Fransasn iki kral ynetmitir: XV. Louis ve torunu XVI. Louis. 1715'den 1744'e kadar hkmdar olan XV.Louis 60 yllk hkmdarl srasnda
Aydnlanma dnrlerinin hibir uyarsn gz nne almam, dzensizlii ve devletteki
rvet ve yolsuzluu dzeltici nlemleri ihmal etmitir. Ona atfedilen u sz bu dnemi bir
cmlede zetleyebilir: "Benden sonra tufan!" Gerekten de tufan onun gidiinden nce ufukta
beliriyordu. lke Yedi Yl Savalar nedeniyle fakir dm, hkmet kronik bte a iine
girmiti. Asiller ve ruhban snf ayrcalklarndan, vergi muafiyetlerinden vazgeemiyordu.
1774'de kral olan XVI. Louis iyi niyetine ramen lkeyi ynetecek yetenek ve zekadan yoksundu. Ekonomik zorluklar artarak sryordu. 1787'de maliye bakan devletin iflasn nleyebilmek umuduyla "tibarllar Meclisi"ni toplad. Ancak asiller ve zengin ruhban snf yeleri vergi
vermeyi ve ayrcalklarndan vazgemeyi bir kez daha reddettiler. Fransa bu g durumuna
ramen ngiltere'ye kar Amerika'nn bamszlk savana destek veriyordu. Bu da var olan
ekonomik krizi younlatrc etki yapt.

- 106 -

3.2. ngiltere'deki Gelimeler

Fransa hzl bir biimde felakete ve devrim ortamna srklenirken, ngiltere anayasal ve parlamenter monari yolunda nemli admlar atyordu. Ekonomik adan ngiltere rahatt. Fransa'da
olduundan farkl olarak ngiltere'de vergiden muaf, bu anlamda "ayrcakl" snf yoktu. Dolayl
ya da dolaysz herkes vergi veriyordu. ngiliz paras Avrupa'nn her yerinde en salam para olarak kabul ediliyordu.
Siyasal reformlar asndan bakldnda parlamentonun, zellikle 24 yllk bakanl srasnda Robert Walpole dneminde, gitgide glendiini ve kraln yetkilerinin azaldn gryoruz.

4. AYDINLANMA DNEMNDE EDEBYAT VE SANAT

4.1. Edebiyat
17 nci yzyln ikinci yarsndan, 18 nci yzyln sonuna kadar olan dnem Akl a olduu kadar "dzyaz a" olarak da adlandrlr. Latince boyunduruundan kurtulan yazarlar kendi dillerinde nemli edebi eserler vermeye baladlar. Avrupa'da matbaann hzl bir biimde
yaygnlamas, burjuva snfnn ayn hzda bymesi ve zenginlemesi edebiyat ve sanata
olan ilgiyi de hzla arttrd. Fransa'da klasik dnem edebiyatna nemli oyun yazar hakim
oldu. Pierre Corneille (1607-1684) trajedilerinde tutku sahneleri ve gerek hitabet rnekleri ile
tannd. Jean Molire (1622-1673) komedilerinde byk bir ustalkla nemli ve nemsiz kii
karakterleri izdi. Jean Racine (1639-1699) klasik biimde trajediler yazd. Onsekizinci yzyl
Fransz dzyazsnn en gzel rneklerini Voltaire, Condorcet, Rousseau ve dier aydnlanma
yazarlar verdiler. Voltaire Candide adl romannda Aydnlanma dnrlerinden bazlarnn
naive (saf) iyimserliini hicveder. nsanln sorunlarnn bilimsel ilerleme ile kolayca zmlenecei tezi ile alay eder. Voltaire, nsann, teknolojik ilerlemeye saf bir biimde inanmak, ondan
medet ummak yerine, "kendi bahesini ekmesi" gerektiini, ksacas kendi kendini yetitirmesi
gerektiini savunur. Rousseau da Emile adndaki romannda eitim konusundaki dncelerini gelitirir. Ona gre eitimin amac, insanlara bir sr gereksiz bilgi ve rakam retmek yerine onlara yaama sanatn ve iyi dnebilmeyi retmektir.
Aydnlanma dnemi Alman edebiyatnn ilk nemli ad Gotthold Lessing'dir (1729-1781).
Lessing Alman tiyatro trnn babas saylr. Oyunlarnda tolerans, kiilik asaleti gibi Akl a
temalarn ilemitir.
Aydnlanma dnemi ngiliz edebiyat olduka zengindir. Hiciv yazar Jonathan Swift (16671745), gnmzde bile sevilerek okunan Gulliver'in Gezileri'ni yazd. Kkler iin bir
- 107 -

macera kitab olan bu eser aslnda insanln lgnlklarn, sava, kavgay, ktl hicveden
acmasz bir yergi ve eletiri eseridir. Henry Fielding, 1749 da yazd Tom Jones adl romannda gnlk yaamn insancl bir portresini izer. Aydnlanma dneminin en nemli yazarlarndan birisi de Samuel Johnson'dur (1709-1784). Johnson, denemeleri, eletiri ve hiciv yazlar,
iirleri ile 18nci yzyl ngiliz edebiyatna nclk etmitir. nemli bir yapt da ngiliz Dili
Szldr.

4.2. Mzik
Onyedinci yzyl balarndan itibaren Avrupa'da mzik, Akl ann ruhuna uygun bir biimde
laik, din d bir biim almaya balad. Opera din d mziin ilk rnei olarak daha 16nci
yzylda Floransa'da ortaya kmt. 17nci yzylda Opera sanatna talyan sanatlar hakim
olmutur. lk nemli opera yazar Claudia Monteverdi (1567-1643)dir. 18nci yzylda opera hakimiyeti talyanlardan Alman sanatlara geti. Bunlardan en nemlileri Christoph Gluck (17141787) ve Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) dr.
Alman besteci Georg Friedrich Handel (1685-1759) oratoryo tipi mziin ilk bestecisidir. Oratoryo, solo ses, koro ve orkestra karm kutsal temal bir mzik trdr. Handel ayrca nemli
bir opera bestecisidir. Handel'in ada Johann Sebastian Bach (1685-1750) mziin pek ok
trne katkda bulunan bir dahidir. Eserleri arasnda orkestra mzii, oda mzii, sonat gibi
trleri sayabiliriz.
Onsekizinci yzyln ikinci yars mzik tarihinde Haydn ve Mozart a adyla anlr. Bu dnemde mzikte bir devrim yaanmtr. Sonat, konerto senfoni, quartet ve uvertr biimlerinde yeni bir enstruman stili mzik a balamtr. Bu stil Avrupa'nn mzik merkezini talya ve Almanya'dan Avusturya'nn bakenti Viyana'ya tar. Franz Joseph Haydn (1732-1809) ilk senfoni ve quartet ustasdr. Mozart, gen yata lmesine karn ardnda 600'e yakn her trden
beste brakmtr.

4.3. Resim, Mimarlk ve Heykelcilik

Rnesans ile balayan resim sanatnn zengin biim ve ierii Aydnlanma ana da
tanmtr. spanyol Valasques, Hollandal Rubens ve Rambrandt resimlerinde Rnesans'n
k-glge ve perspektif tekniklerini kullanmlardr. Onsekizinci yzyla doru, Akl a etkisi
dorultusunda resim sanat daha demokratik ierik kazanr.

- 108 -

Heykel sanat asndan Aydnlanma dnemi eserleri Rnesans'n kat heykel biimlerinin
yerine daha duygusal, hareketli ve serbest figrleri tercih etmitir.
Mimarlk sanatnda klasik Rnesans biimi, barok sitili ile birleerek hareket grntl, dzensiz ama muhteem tarzn oluturur. Bu tarz mimarinin en grkemli rnei XIV. Louis'nin
Versailles saraydr.

zet
Akl a Bat uygarlnn en gl ve verimli dnemlerinden birisidir. Descartes ve Newton,
bilimsel yntemin ve dncenin temelini bu an balangcnda atarlar. Doa bilimlerinin
bilimsel temele oturtulmas, ve yeni doa bilimlerinin kurulmas bu dneme rastlar. Ayrca
insan konu alan insanbilimleri ya da sosyal bilimlerin balangc da Aydnlanma dneminde
olmutur. Descartes'n matematik ynteminin akla uygulanmas insanbilimlerinin oluumunu
kolaylatrmtr.
17nci yzyln ortalarndan balayarak bilimde ve bilimsel yntemde gelimeler kltr dnyasna da yansmaya balamtr. Ortaan dn ve iklimi yerini rasyonel ve laik dnce
ortamna brakmaya balad.
Aydnlanma dneminde edebiyat ve sanat alannda da, dier alanlardakine paralel olarak
nemli gelimeler olmutur. Edebiyatta 18nci yzyl "dzyaz a" olarak bilinir.
Rasyonalizm'in etkisi roman ve tiyatro eserlerinde ak bir biimde gzlenebilir. Barok sanat ve
mzik 17nci yzylda zirveye ulam 18nci yzylda yerini Neoklasik tarza brakmtr.

Deerlendirme Sorular
1. Akl a'nn genel zellikleri iinde aadakilerden hangisi yoktur?
A) Vahiy bilgisi.
B) Laiklik.
C) nsann kendine gveni.
D) Tolerans.
E) Yukardakilerden hibirisi.

2. "Yntem zerine" adl eser aadaki dnrlerden hangisi tarafndan yazlmtr?

A) Newton.
B) Locke.
- 109 -

C) Hobbes.
D) Helvtius.
E) Yukardakilerden hibirisi.

3. "Deizm aklcln dine uygulanmasdr" nermesi:

A) Dorudur (

B) Yanltr (

4. "18nci yzyln ikinci yars mzik tarihinde "Handel ve Mozart a" adyla anlr
nermesi
A) Dorudur (

B) Yanltr (

Yararlanlacak Kaynaklar
BATUHAN, Hseyin., Batda Tolerans Fikrinin Gelimesi, stanbul, stanbul Matbaas,
1959.
BERKES, Niyazi., Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, (ev. M. Karasan), stanbul,
Yn Yaynlar, 1965.
DESCARTES, Rene., Metod zerine Konuma, (ev. M. Karasan), Ankara, M.E.Basmevi,
1962.
DESCARTES, Rene., Akln daresi iin Kurallar, (ev. M. Karasan), Ankara, M.E. Basmevi,
1962.
KANT, Immanuel., "Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant", Felsefe Yazlar, stanbul, Yazko,
6. Kitap, 1983.
KANT, Immanuel., Edebi Bar zerine Felsefi Deneme (evirenler: Y. Abadan, Seha.
L. Meray), Ankara, A..S.B.F. Yaynlar, 1960.
MONTESQUEU, Kanunlarn Ruhu zerine, (eviren: F. Balda), stanbul, M.E. Basmevi,
1965.

- 110 -