KUYBAL ABXUBAL MAYAB YET XEQAQ

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

TIHTZOTI YET
ABXUBAL POPTI

SKONHOB ABXUBAL POPTI

Comunidad Lingstica Popti

SKONHOB ABXUBAL POPTI

KUYBAL HEJ ABXUBAL MAYAB YET XEQAQ

Comunidad Lingstica Popti, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

HEB YA SWIAL SKONHOB ABXUBAL POPTI
Ssat Ijbalom:
Skab Ssat Ijbalom:
Tziblom:
Kubahom melyuh:
Babel Chejablom:
Skab Chejablom:
Yox Chejablom:

Julin Lpez Camposeco

Gaspar Lpez Daz
Mara Salom Snchez Felipe
Jos Caralampio Daz Esteban
Mara Candelaria Quinez Camposeco
Franciso Rocael Mateo Morales
Lorenzo Mario Ramrez Cardona

HEJ MUNLAWOM
PERSONAL ADMINISTRATIVO
Lic. Santiago Domingo Montejo
Ijbalom yinh munil/Coordinador de subprogramas
T.S. Ramona Margarita Domingo Daz
Aqomiktoj abix yul hunxa abxubal/Tcnico Traductora
T.S. Manuel de Jess Mendoza Delgado
Ekom yalanhiloj/Tcnico Investigador
PC. Ramona de Jess Hurtado Delgado
Tziblom-biswom/Secretaria Contadora
MAKTAJ XEK YALANHILOJ/Investigadores
Antonio Quinez Silvestre
Jorge Dionisio Montejo
Manuel Santos Diaz Santiago
MAK KAW XPICHNI TE
Edna Patricia Delgado Rojas
YAQBILXA MAK XPICHNI TE
Jos Aurelio Silvestre Snchez
Jos Bernardino Francisco Esteban
Jos Elas Lpez
Josefa Faviola Ros
Mercedes Gaspar Ramrez
Manuel Leonel Cruz Esteban
Mara Rosalinda Hurtado Domingo
Jos Alberto Escobar Jimnez
Jos Fidel Mateo Aguilar
Fidelino Vidal Domingo Daz
Manuel Agripino Daz Montejo

Yokbaltoj

Hune te Tihtzoti chwatxiltoj yuh Konhob Abxubal Popti yet Kuybal Abxubal
Mayab yet Xeqaq. Ekbal wajeb mil hej tzoti ayikoj yinh te, hay hej bihe, ay hej
yalbanil bihe, hej uhwal boj hunqahanxa hej sbey tzoti ayikoj stzajoj jabxubal.
Txihal hej payat tzoti ayikoj yinh te, haxkam johtaj ta kaw ayxakanoj hej tzoti
machxa kaw chjakoj tinanh haxkam machxa kaw choknipaxikoj hej tzetet ayikoj
sbihoj hakana te axub, te akte; hakpax tu no nixhtej noq machxa kaw chjil
yinh haka no wech, no tzak, no halaw boj pax te nixhtej te, haka te pahak
maka hej nixhtej payat sajach haka tzak maka pahpatx.
Xokpax stzajoj te tihtzoti ti, hej ak tzoti xichikanh yuh yallax sbih hej tzetet
cheliloj, haxkam kaw yilal jaqbilnhen hej tzoti yul jabxubal haka: tzotelbal,
qonchen, setqon yeb yaqbilxa.
Huntaqan tzoti ti xin, johtaj ta sqalomal jabxubal yehi; jabxubal ti xin
sqalomalpax kobeybal yehi, ha iqnhe shunil sbeybal kokonhob Popti. Yuh
xintika kaw yilal chwatxipaxiltoj nixhtej hum ti yuhnhetika jaqnikoj yip jabxubal.
Yuh yohtajnhenpax nixhtej unin, tzehtaj qopohtaj hej tzoti yul jabxubal haxkam
yul sqab ayikoj kam yaqni sqinal kobeybal Popti.

Tzet yilbeh te?

Babelna yilbeh te ti, ha yoknikoj te yuh shunil maktaj yohtaj yalni

jabxubal, chyoche yohtajnhe tzettaj chyaliloj tzoti yul jabxubal boj xin
tzet kaw chuh stzibnhelaxi. Hune ti xin, johtaj ta yetwanoj ay smunlanhen
konhob abxubal Popti, haxkam ha yuh xin ayah. Yetwanojpax ay
kam skuyni anmah yabxubal haxkam yet yehi, yulxa te chejab hum
ayikoj ta yilal yeh hune ti. Chyalayoj ssat te Chejab hum 19-2003 yet
yokbal hej abxubale yul konhob Xeqaq, ta yetwanoj ay skuyni nixhtej
unin yabxubal boj xin ta yilal yinh yabxubal chaqlax kuyum tet. Ta
chyal tu, kaw yilal yeltij te hum chkolwakoj yinh skuylax abxubal haka
te tihtzoti ti.

Skab yilbeh te ti xin, kam syehni te tzet kaw chuh kotzibnhen hun-hun
tzoti yul jabxubal, haxkam mach kaw kuluj ta tanhetika chayna tzoti
ssat hum, yilaltika ay stxolil mato yitzatbal kotzibnhenayoj. Haxinwal

kulnhe chuh kotxumni yet chjilnipaxoj, boj xin haban stxumnipax nixhtej
hunin boj tzehtaj qopohtaj, lanhanto skuyni sbah stzibnhen jabxubal.
Chsyehpax te tzet jalni sbih sbey hej tzoti (clase gramatical) yul
jabxubal.
Yinh te hum Stzibnhebanil Abxubal Popti bay cheltoj hej
stzibnhebanil hej tzoti ayayoj ssat te. Hunti xin, smuniltikapax konhob
abxubal Popti ti yehi, yultikapax te chejab hum 65-90 aykanayoj ta
ha Kuybal Abxubal yet Xeqaq yetwanoj ay syehni boj xin yalnitoj tzet
chuh stzibnhelax hej abxubal Mayab.

Yox yilbeh te, yahkanh smay jabxubal kat jaqni yila anmah ta chuh
swatxiltoj te hum haka ti yinh jabxubal, tato lahantika chuh smunla
jabxubal boj xin yabxubal heb ya wes. Hune ti xin, chmaqwapax
yuh yahkanh smay yaben sbah maktaj chtzoten jabxubal haxkam
jichan chiqlaxiloj spixan mato hatika chiqniloj spixan yuh yalni ta
mach tzet choknikoj yabxubal.

Skanh yilbeh te, yaqni ohtajnhe stibal hun-hun hej konhob chalni
jabxubal hakana Ewanh Nhah, Tzikinte, Iwillaj yeb xin Xajla.

Hantaj munil mayiqtoj te?

Hune munil watxe tihtzoti ti, txihal habilal chyiqtoj swatxi, somanta chuh
yekkantoj shunil koqinal masanto chonh kamkantoj kowatxen te, haxkam kaw
nimej mato kaw txihal hej sqalomal stzoti hej abxubale, nanan nixhtej tzoti
ayah, nanan tzet chyalpaxiloj, aypax hej tzoti txihal tzet chyalpaxkaniloj yet xin
ayah ta shunil chyalkan te. Yaja, haxkam yinh sqinalil tzet chuh smunla Kuybal
Abxubal Mayab Yet Xeqaq bay chonh eli, boj xin smelyuhal, haktu chuh
yokpaxkan skachbaniloj smunilal te yinh hantaj tzoti chuh stihniloj te boj xin
hantaj sxaj humal chyiqtoj te, ha yuh xin waxamkam kaw txihalto tzoti yul
jabxubal mach shuniloj chyiqkanh te ti.
Aytotikam bay mach kaw chahojapnoj, hune babel munilal xok yinh te
ti, yaj niman munilal xyiqtoj. Txihal maktaj xmunlakoj yinh te, haxkam oxwanh
mak xsaylo yuh yek yalanhiloj hej tzoti, yaj mach xkuxanni yinh shunil munil,
yuh xin xmunlapaxikoj shunil maktaj chmunla yinh skonhobal jabxubal Popti
swatxenayoj te, ekbal lahunhwanh chyil sbah yinh shunil. Lahwi tu xin nanto
xpichlopax te txihaltotika smunilal xyiqpaxtoj haxkam johtaj ta to mach txihaloj
anmah kuywinaj yinh tzet chuh swatxi munil haka ti yuh txihaltika nixhtej bay
xmahlan hune babel munilal bay xwatxina te, ha to xin xwatxikoj yinh

spichbanil te. Haxkam txihal anmah xkolwahikoj kaw smunlanhen te yuh xin
xuh yeltij hunqahan ekbal wajeb mil tzotial ti yinh te yulbal kanheb habilal
ti.
Chjaq yuhchantihoxh babel tet komam Jahaw haxkam ha ya chaqni
stxahyebal yibanh smunil Skonhob Jabxubal, chjaqpax yuchantihoxh tet
shunil maktaj xmunlahikoj yinh te, maktaj xkolwahikoj yalnitoj tzet chyaliloj hej tzoti
boj xin heb ya swial yet skonhobal abxubal ti.
Oxhimi xin kaw choknojikoj te hawuh mak hach lanhan hawilni te ti, haxkam yuh
anmah chochen sbah yuh xin chyochepax yohtajnhe stzibnhen yabxubal haka
hach ti, yuh xin xwatxiltoj te. Ta ay tzet yetwanoj swatxikoj yinh te chawabe,
mach chach nanon hawalni jet yuhnhe yaman hach yinh kam jiqnikanh smay
jabxubal.

Hej sbey tzoti yeb sbih tzuliknhebil xoknikoj

Clases Gramaticales y Abreviaturas empleadas
CASTELLANO

POPTI

ABREVIATURA

Adjetivo
Adverbio
Clasificador
Nmero Cardinal
Nmero Ordinal
Partcula
Pronombre
Posicional
Sustantivo
Verbo Intransitivo
Verbo Transitivo

Yalbanil bihe
Kolom uhwal
Teqbawom
Bisbal
Txolbis
Namaqti
Helbihe
Ehbalil
Bihe
Uhjinh
Uhyinh

yb.
ku.
teq.
bis.
txb.
nt.
helb.
ehb.
b.
uj.
uy.

Preposicin
Demostrativo
Agentito
Gentilicio

Yalanhto
Yewom
Uhwom
Elnajbal

yal.
ye.
uw.
eln.

Plural
Pluralizador
Partcula de coordinacin
Onomatopeyas
Verbos radicales
Verbos derivados
Verbos compuestos
Sustantivos simples
Sustantivos compuestos
Partcula interrogativa
Partcula afirmativa

Txihal
Txihalnhehom
Xijbal abix
snuqal
Uhxe
uhway
Uhyam
Hunbihe
Yambihe
Yalqanbebal
Yaltinhbabal

tx.
txnh.
xb.
nuq.
Ux
Uw
uym
Hb
Ymb
Yq
Yt

Partcula negativa
Partcula existencial
Partcula diminutiva

Yalmanhkobal
Ayab
Tzuliknhebal

Ym
Ay
Tz

Partcula dubitativa
Palabras de medida
Exclamacin/Admiracin
Imperativo
Interrogacin
Afectiva
Nmero
Nmero ordinal
Nmero cardinal
Poseedores
Raz/radical
Sufijo
Consonantes compuestas
Artculo
Prstamo
Mayanizado
Consonantes
Vocales
Consonantes compuestas
Saludo
Consonantes compuestas
Acento
Slaba
Saltillo
Cero
Alfabeto
Fonema

Yalkabkulal
Mal
Kaybalkule
Chejwabal
Qanbebal
Snuqal
Bis
Txolbis
Bisbal
Etnhehom
Sxe
Lahxe
Mohqanhtzib
Hunteq
Kamtzoti
Poptinhebil
Nuqtzib/qanhtzib
Hamtzib/tibal
Mohqanhtzib
Tihoxhbal
Mohqanhtzib
Yipal tzib
Hajti
Hiq
Tzin
Txoltzib
Nuqtzib

Yk
M
Kk
Chw
Qb
Sn
Bis
Txb
Bb
Et
Sx
Lx
mq
ht
Ktz
Pnh
Ntz/qtz
Htz/tb
mq
Tb
mq
Ytz
Ht
Hiq
Tzin
Txtz
Ntz

A
AB' nt. Dicen. Yet chjalni tzet xax yal hunujxa
anmah. Ab xbeykoj ya Maltixh konhob, xhih
hunqahan heb ya mimi.

ABIX b. Noticia, mensaje, informacin. Hakti

jalni yinh hune syilalil tzet chjala yet chonh
tzoteli. Mato tzet chjoche jala yet chonh tzoteli.
Yabix. Chaqlax abix tet smam naj nian tato
kaw kul naj yinh kuyum.

ABAB b. Sentidos (cinco sentidos). Hun-hun

yixmabanil snimanil anmah bay chyabe maka
chyable hej tzetet. Haka sbaq sate, txikine,
txame, tie, qabe (maka nimanile). Yabab. Yilal
stanhen nixhtej unin yabab. (Ak tzoti).

ABIX KAQE b. Chisme, habladura. Yet

nanannhe tzet challaxi, lahwitu etzah mach yeloj
makato txojnhetika; ay mak chbahlaxi, mato
ay tzet mach kuluj challax yinh anmah. Yabix
kaqe. Mach chyabetoj ix Malin tzet chyal
abixkaqe.

ABAJ b. Holln. Tzetet qej, haka txotx,

chpakitij yinh munlabal maka skaqalil kusinah
maka hunujxa tzetet ayikoj sxol nhub. Yabaj.
Chtitkanoj abaj yinh txotx xih yuh yehkanh sxol
nhub.

ABIXLOM b. Comunicador, locutor, mensajero.

Mak chaqni maka chpujban hej abix. Mak
chiqnikoj hej abix. Yabixlom. Abixlom ya
Kap bay chmunlahi.

ABEBAL b. Audfono, instrumento para

escuchar. Ha hunqahan chen chen choktoj
yul kotxikin yuhnhebal hayonhnhe chjabe
hej abix, mach hunujxa mak chabeni. Jichan
choknikoj yuh jaben hunuj abix, maka hunuj
bit. Yabebal. Ayikoj naj tzeh yaben bit yinh
yabebal.

ABLEBAL b. Probador, algo que sirve para

probar (alimento). Hantaj ninoj itah maka
lobehal chjiloj yuh jablen sxuqal, ta kul yehi
mato machoj. Yablebal. Chyihtij ya mimi hune
te tzoyol ablebal.
ABLE uy. Probar (alimento). Ha chjuh yet
chjiniloj hanikoj itah maka lobehal yuhnhe
koloni ninoj kat jabeni tato tahnajxa, tato yechel
yeh yatzamil, yasukalil, schewal maka skajil.
Chyable. Chyable ya mimi yatzamil yitah.

ABEN b. Encomienda. Hune tzetet chalaxtoj

yinh hune anmah yuh yaqlax tet hunujxa maka.
Yaben. Xyatoj ho Manel hune aben yinh smam.
ABE uy. Sentir. Ha ti chjuh yet chkotzabni
tzetet yuhnhe jaben hunuj tzetet yinh hakana
yalil, tzet yinh watxebil, hantaj hun maka yalil.
Chyabe. Xyabe unin tato kaw txix chuh yok
txanh tzispah yinh sqab ho.

ABXUBAL b. Idioma o lengua. Tzet

chstzote hun-hun anmah mato hun-hun konhob.
Yabxubal. Popti sbih abxubal chtzotelax yulaj
hej konhob yuxhtaj sbah yet txotx Chinabul.

ABE uy Escuchar. Ha chjuh yet choktoj

hunuj abix yul snuq tzan tzetet yul kotxikin kat
kotxumniloj tzet yelapnoj yehi. Abe abix chuh
ix Kantel yul chen pujbabal abix.

ABCHAHOJ uj. Descubrir. Ha ti chjuh

yet aytika hunuj tzetet ewantaj yehi kat xin
snachatij kat yichikoj yel squmal; shunilxa mak
chohtajnheniloj. Chabchahi. Chabchahi tzet
yinh chmunla naj Xhuwan.

ABETOJ uj. Hacer caso. Ha ti chjuh yet

chkotxumniloj tzet chyal hunuj maka kat xin
juhni. Chyabetoj. Chyabetoj naj nian tzet chyal
smam.

AH b. Cohete. Haktu sbih te chplonhlah

chilaxiloj yinh qinh. Yuh aypaxikoj te ah tu

10

yojoj yuh xin haktu sbih te. Yah. Txihalkah te

ah xel yinh mixhpilixh qinh.

AHBEHLOJ uj. Adivinar, accin de adivinar

o predecir. Ha chyuh ya ahbeh yet chyuteniloj
ya smunil, yek heb ya yalanhiloj hej tzetet yuh
stxumni heb ya. Jichan chok no haqbal yuh
heb ya yuhnhebal squmlan heb ya no yinh
qambebal chyuh anmah. Chahbeli. Ab ay
hune ya komam chahbeli betet Sti ha.

AH b. Da del calendario Maya Popti. Haktu

sbih hune tzayik yinh stxolil qinal Popti. Yinh
tzayik wajeb ah xpitzkah naj nian.
AH nt. De, procedente de. Choknikoj yuh yallaxi
bay elnajikoj hune anmah. Ah Wikuh heb ya
sulum mahul yinh qinh.

AHKUHAN b. Guardador (a), persona que

guarda de todo. Mak tonhetika kutxkun yek yinh
hej tzetet yuhnhebal skubantoj. Kaw ahkuhan
anmah yet payxah.

AH b. Carrizo (tallo de caa) Hune te te holan

yul yoj, ay sxijil; hixan yeh sxaj te, stilaj ha ha
maka bay chakan ssat txotx txotx hat chah
te, txihal chuh yah honah te. yah naj. Ah te
ayikoj yich te pat aykanh sxol yawal ya Mek .

AHKULAL b. Agitamiento. Yet kaw anhexanhe

maka yatajxa chjiqkanoj kohaqoh, tom yuh
jaqni anhe mato yuh hunuj yabil hakana qaq,
maka yuh hunuj niman biskulal. Aykanikoj
ahkulal yinh nian tzul yuh qaq.
AHMUL b. Pecador. Hunuj anmah ay smul, mato
ay hunuj tzet txoj xyuh. Kohunil ahmul honh,
xhih ya Pasil.
AHNOQ b. Criador de animales, persona
dedicada a criar animales. Hakti jalni yinh mak
kaw chyoche spohcha nixhtej noq, maka kaw ay
nixhtej snoq chstanhe boj chslotze. Wal naj Pel
tu kaw ahnoq naj.
AHOJ uj. Levantarse. Yet ayhonhayoj kat
jinikanh kobah, mato yet hilan honh katxin jah
wahnoj. Chahi. Tonhetikah chah tzonhnoj ho
Nixh ssat txat yet chway ho.

Te ah = Carrizo

AHAB b. Carrizo para descruzar urdimbre de

un tejido. Te ah choknikoj yuh heb ya chemlom
yuh skulusnhen sbah txal txal, kat skan ssalapil
txal sintahe. Yahab. Ak te ahab ayikoj yinh
txal sintahe.

AHOJAPNOJ uj. Llegar (arriba). Yet chonh apni

mato chapni hunuj mak bay nahat yehkanh, yaja
nahat ayayoj mak chalni hun ti. Chahapnoj.
Chahapnoj no wakax lowoj swi witz.

AHAN b. Elote. Yul ixim awal qinhto, yalanhto

mach chok nhalil. Chkokux ixim ti. Yahan.
Chstxik ya komi ixim ahan yuh stxonhni.

AHOJKANH
uj.
Enriquecerse (mejorar
situacin econmica). Yahkanh ninoj smalil tzet
ay honh, maka tzet chuh yek juh. Chahkanh. Ha
machtajnhe xuh yahnakanh ya Mat.

AHBEH b. Adivino. Mak ay yohtajbal, ay

stxumbal yibanhiloj tzetet. Chekpax yalanhiloj
hej tzetet. Chuh stxumni tzetet xax ektoj, tzet
lanhan yeki, maka tzetet chtoh huhuj. Etzah
yetbih sbah boj mak txahlom maka kunlum.
Yahbeh. Xbey xo Konsep sqanbe sbah tet
hun ya ahbeh.

AHOM CHIK b. Aves migratorias durante la

poca de lluvia. Hakti chuh yallax yinh shunil
sbey no nixhtej chik chokiloj yinh nhabil.
Yahom chik. Kulchan yawi no nixhtej ahom
chik chek yinh nhabil.

11

AJAN b. Panal. Hakti sbih hun majan no noq

etzah lahan jilni boj no us, tonhe qa tzulikto
nianxa no; chyakoj no yatut yinh skul maka
sqab hej te te, maka yinh hej te nhah. Yatut no
ti kolan chyutekoj no. Waka snimejalil yatut
no ajan xyakoj yinh sqab te tzisis.

AHSAJACH b. Jugador, juguetn (persona

que le gustan los juegos). Hunuj anmah kaw
chochenkanoj hej sajach. Sajchojxa chyunapax
ho nian kaw ahsajach ti.
AHTXOTX b. Terrateniente. Mak kaw txihal
stxotx, maka kaw ay tzet aya. Ahtxotx ya Pelip
haxkam nanannhe bay chsmajkaniloj ya txotx
txotx.

AJANWI yb. Calvo, rapado. Challax hune

tzoti ti yinh maktaj maxahowihaytij shunil sxil
swi. Kolkol boj kaj sanhso chyuhkanoj swi.
Hakanhe bahbanilehal chuh yoknikoj hune tzoti ti. Ajanwi chuh yallax yinh anmah mach sxil
swi yet payxah.

AHTZOQ b. Pavo, chompipe (macho). No noq

kab yoj, ay sxik, tzibinh, qa nimejto sataj no
chiyoh; jichan ha no ay hune tzet kajyolyonhe
lokanikoj yinh snuq. Ay hej el chshupbaloj no
shunil sxil snheh. Icham no ti. Yahtzoq ix. Telan no ahtzoq chtxonhlax yet ewi yul txonhbal.

AJA XIH b. Jarro y olla de barro no glaseado

(no barnizado). Munlabal haka xih maka xhaluh
watxebil yinh txotx yaja etzah skomonalnhe,
mach tzahbiloj machka kaw txutxebiloj.
Yaja. Chyahtoj ya Xuwin yubal tahoj yul txotx
aja xih.

AHTZUNUB b. Finquero o sembrador. Mak

kaw ay nixhtej stzunub maka nixhtej smunil ssat
txotx. Kaw ay heb ya ahtzunub yul konhob
ti.

AJUL b. Aldea Ajul (Concepcin Huista). Hakti

sbih hune wayanhbal yet txotx Ewan nhah ay
swilaj witz sbelal Xhamikel. Yajul. Kaw sab
chtoh heb ya mama munil betet Ajul.

AHWAYOM b. Dormiln. Ha mak kaw

tzet swayi, tonhetika wayoj chuh, maka kaw
petnhetika chok wayoj. Kaw ahwayom nian
stzul xo Ros.

AK b. Tortuga. Hune no noq chuh yek yuh ssat

txotx, yaja yilaltika yekpaxaytoj sxol ha ha;
kanheb yoj no, tzulik stel. No ti, ay stzumal
no kaw pim ayikoj yibanh, chyebaktoj no yoj
boj swi yul yet ay hunuj huchan yinh sqinal no.
Saqal no ak ayaytoj sxol ha ha yatut ho Hesus.

AHXIWKOM . yb. Miedoso. Hakti challax yinh

hune anmah kaw tzet xiwi; tzantika hunuj tzet
bay chyijba xiwoj sbah. Chyal hinmi tato kaw
ahxiwkom hintika yet payxa han.
AJAN b. Trozo, canuto. Hakti yallaxpax yinh
hej te te ay sxijil, hakana te ah, te wale. Ha
nixhtej sxijil te tu bay challa ajan tu. Yajan.
Xsloq ix nian kabeb ajan te wale.

AKTE b. Tun. Hune te te holan yul skul bay

cheltij snuqal son; etza lahan yilot te boj te
tinab tonhe mach tzumuj majchenhe te; qatan
yeh swatxebanil te. Ha te chok ssonaloj
kanhal cheh. Yakte. Saqal yiniltoj ya Xhuwan
snuqal son yinh yakte.

Ajan (yajanil te wale)

Te akte = Tun

12

AKUXHAH b. Aguja. Hune chen nian chen

hixan yehi, xixi swi, holan syutz chen, yul ti
xin hat chektoj txal txal chok schanhoj chen,
yuhnhe stzislaxayoj hunuj qapeh, mato hunujxa
tzet chuh stzislohi. Yakuxhah Chqahtoj chen
akuxhah yuh spimal qap wexe.

kalan ssi ho Xhap ijbilkanh yuh.

ALA uy. Decir. Yahtij hunuj tzoti maka abix yul
koti, jichan tet hunujxa maka. Chyala. Chyal heb
ya kanhalwom yabix.
ALBEHAL b. Noticia o motivo de chisme.
Hunuj tzetet kaw chyalkan anmah,
kaw
tzotenhebilkanoj, nanannheh mak chalni.
Yalbehal. Albehalnhetika yehkan ix Awustin
yuh anmah.

AK yb. Nuevo. Chyaliloj tato machto choknikoj

hunuj tzetet, mato lanhanto sloqlohi; machto
tzulbiloj. Ak skamixh xo tzul ayikoj yinh yet
xulkuj xo yinh smi.

ALBEN b. Dicho, refrn. Shunil nixhtej tzoti

maka nixhtej abix albilkanoj yuh heb ya mam
ichame, mi ixname, mato hunujxa anmahil.
Yalben. Telan nixhtej alben chyalkanoj komam
icham han.

AKAL b. Terreno plano, planicie. Hej ehobal

bay mach pahawlaj, machpax kaw hej witz;
jichan nimejal yehikoj txotx. Yakal. Saqal
yaqni ixim awal ssat niman akal.
AKTZOTI ak. Neologismo. Hej tzoti toto
chichikanh yul hune abxubale. Chichelaxkanh
yuh yallax sbih hej tzetet machto sbih yul
jabxubal. Machto suniloj mak choknikoj
aktzoti yuh yet chtzoteli maka yet chtzibli.

ALIBE b. Nuera. Hakti yallax yinh ix ix yuh

smam smi naj yichamil chyiqa. Yalib ya Mikin
yeh ix Ros.
ALIBNHE. uy. Criar animales domsticos. Yet
chkokamen hunoj nian noq yuh spohachahi,
kat kopanihayoj stzul no jinh. Chyalibnhe.
Chyalibnhe ya Palas no chiyoh.

Al yb. Pesado. Yet chjalni tato mach hanhanoj

hunuj tzetet, hakana hunuj chen, te te, no noq,
mato anmah. Xyihtij heb ya munlawom hune
chen alla chen yul holan.

ALKAL b. Alcalde. Hakti jalni yinh ya swial

hunuj konhob. Ha smunlanhen ya hej tzetet
yetwanoj hune konhob ha smunil ya. Yalkal
Tototika xok ya mama ti alkalil, kaw txihalxa
munil swatxenakanoj ya.

ALAWELTAH b. Lugar de Jacaltenango

(salida a San Antonio Huista). Ehobal yet niman
konhob Xajla, bay chtohkanoj sbelal Iwillaj
ayah, satajiltij Yich Tenam boj Onhxewila. Hat
chmunla heb ya mama Alaweltah.

ALKAPUS b. Rifle (escopeta). Hune chen

munlabal chen hojan yehi, chalaxiktoj sbaq
yuh shulwahi. Kaw ay mak chanikoj chen
yuh hulu noq. Heb naj tzibinh nanannhe
sbey chen chyakoj heb naj, yaj yinh potxwal
choknikoj chen yuh heb naj. Yalkapus. Hulbal
noqal choknikoj chen alkapus yuh heb naj
hulum noq.

ALAWENAH b. Hierba buena. Hun majan te

telaj kaw xuq ssam, mach nimejoj chuh te, yax
tzantzonhe jilni sxaj te, petankoj nixhtej yeh
shoyanlajil, etzah lahannhe chuh stel te boj te
ucheh, yaja wal yoj te qa kawto. Chalaxaytoj
te sxol itah yaja choknipaxkoj te anhil. Jichan
ha te chaqlax yuku nixhtej tzul yet ya skul.
Yalawenah. Ayaytoj yalawenahil itah yuh ya
Xuwin.

ALKAWETAH yb. Cmplice. Mak chaqni

sbah yinh hunuj mak machtaj yeh tzet chuh, maka
tzannhetika tzet chqanlax tet heh xhinhetika,
mach yok yinh tato txoj. Alkawetahpax ix Malkal
yinh yichamil.

ALAYUY nt. Expresin de admiracin

(exclamacin). Choknikoj nian tzoti ti yet
chkay kokul jilni mato jaben hunuj tzetet. Ha
babel chtohna yinh abix chjala. Alayuy!, niman

ALKANABILOJ b. Adivinanza. Hune haka

13

AMUTX b. Piedra de temascal. Chen challax

amutxal ti, ha chen nimej chen bay chok
qaq qaq babel yul ikah. Yet xax kajnhatxiloj chen kat sjoblaxtoj ha ha yibanh chen, ha
sxob chen cheli ha chkajtzenkanh yul ikah tu,
yuh xin saqaltajnhe yaxhni anmah yul, kat yelpax
stzilal. Yamutx. Matza ya komam yinh chen
amutx yul ikah.

qambebal maka haka abix chjal yuhnhe

yalniloj anmah tzettaxka spaj. Yalkanabiloj.
Stzan nixhtej unin yalni hej alkanabiloj yul
kuyum. Ak tzoti hun ti.
ALMUH b. Extensin de tierra de 12 cuerdas
cuadradas. Hune mal kablahunheb txanhil
txotx chyiqtoj. Ha choknikoj yuh anmah yinh
smalen stxotx. Subutaj komalen txotx txotx
yuh hune almuh ti. Yalmuh. Mayaq naj alkal
hune almuhal txotx txotx yuh yah kuyum.

ANABE b. Hermana. Hakti yalni heb naj winaj yinh heb ix ix yet schikilal, yuninal smam
smi heb naj. Hakpaxtu heb ix yuninal heb ya
yuxhtaj, yanab maka snoh smam smi heb naj.
Yanab. Oxwanhka yanab ho Antun.

ALOJ uj. Tarde. Hakti jalni yet mach kuxanoj

chyij sbah hunuj tzetet haxkam qa txihal qinale
chyiqtoj jet. Hakana yet mach petoj chonh apni
yinh hunuj bay awtebil honh mato yinh hunuj
munil. Chali Chali yapni ya mama yinh lahti.

ANH b. Medicina, remedio. Hakti sbih hej tzetet

chyuk anmah, mato chok yinh, yet txoj yeh skul
yuhnhebal swatxiloj skul. Yanh. Chswatxe ya
Mikin hune yanh naj nian haxkam ya skul naj.

ALOM b. Animales domesticados (aves, cerdos).

Hakti chjal yinh no nixhtej noq chpohchalax sti
nhah. No kaw tanhebil boj kaw lotzebil yuh
anmah. Jichan chlolax no ti, hakana no chiyoh,
no txitam. Yalom. Saqal nixhtej yalom ya komi
ay yul yatut.

ANHEBAL b. Corredora, mquina para correr.

Hune chen chen choknikoj yuh jaqni anhe.
Nantika ay hune haka sintahe paqan yeh bay
chonh ahtoj, kat janhewi yibanh. Chuh janikoj
maka jinihayoj yanhe chen. Yanhebal. Sti nhah
ay chen yanhebal ho Hesus. Ak tzoti.

ALTEHOM yb. Oferente (que ofrece). Mak

chalten tzetet. Choknipaxkoj yinh heb ya
txonhwom yet chyalten heb ya stxonh. Yaltehom.
Yekojxa ya altehom ulul yatut ya Ixhtup.

ANHEWOJ uj. Correr. Jaqni anheh. Hakatika

kobelwi tonhe qa nimej xalab chjaqa boj xin
kaw chinhe kolem janitoj hun hun joj. Jichan
chjaq hun ti yuhnhetika qa petto nianxa chonh
apni bay chjoche. Chanhewi. Chanhewi ho Pel
yuhnhe pet chapni ho yinh munil.

ALTE uy. Ofrecer. Jaqnikoj abix tato ay tzet

chjatoj matoh chkotxonhtoj, jalni yuhnhebal
sloqlax jet. Chyalte. Chyalte ya mimi te koyew
yulaj nhah.

ANHEWOM b. Corredor, maratonista. Hakti

jalni yinh mak chaqni anheh, yaj jichan qa yinh
maktaj chaqni anheh yinh kol bay chjala. Yanhewom. Ohtajbil yul konhob tato anhewom ya
Liko.

AMAMIN nt. Saludo a seor. Tihoxhbal tet heb

ya mama. Choknikoj yet chonh tihoxhli tet heb
ya winaj ekbaltoh nianxa sqinal kosataj. Amamin, xhih nixhtej unin tet ya kuywahom.
AMAQ b. Patio. Ehobal aykanoj stilaj nhah, jichan mach enhlebiloj, ay hej el pebilayoj, ay hejpax el tonhe lehankanoj. Yamaq. Amaq xkankanoj te si yuh ya Ixhtup.

ANHLOJ uj. Accin de curar. Ha chjuh yet

chjukni maka chjaq hunuj anh yuku hunuj anmah, maka noq yuh yel hunuj yabil yinh. Qa ha
heb ya anhlom chuhni hun ti. Chanhli. Chyaq
ya Nixh yal te tzoloh tet anmah yuh yanhli.

AMIYAY nt. Saludo a seora. Tihoxhbal tet heb

ya mimi. Choknikoj yet chonh tihoxhli tet heb
ya ix ekbaltoh nianxa sqinal kosataj. Amiyay
xhih ix nian tet smi ixnam.

ANHLOM b. Mdico, curandero. Mak chanhteli.

Anmah chilni hej yabil kat xin yanikoj yanhal

14

hej te te maka yinh te nhah. Nanannhe yelapnoj

yeh nixhtej sxaj te, ay te qa setan yehi, aypax
te qa hijan yehi. Yaq. Toxanhe lekanikoj te aq
yinh skul te nhah.

yuhnhetika swatxikanh mak yinh ayikoj. Yet

payxa telajnhe te bay chanhteli heb ya, walxa
tinanh kaw ayxa heb ya chkuywi yuh yanhteli
yinh hej anh watxebilxa. Yanhlom. Chilaxtoj
nixhtej unin tet ya anhlom.
ANHTEBAL b. Hospital, centro de salud.
Ehobal bay chanhtelax anmah. Hune te nhah
bay ay heb ya anhlom chonh anhteni, jichan
hattika aypaxiktoj anh. Yanhtebal. Chilaxtoj
heb ya yawub betet anhtebal ay bet Xajla.
ANHTE uy. Colorear Ha chjuh yet chjanikoj
yelaw hunuj echele yunhe yelwani yuhnhebal
lahan ninoj jilni boj tzet ay yechel tu. Chyantekoj. Chyanhtekoj ix nian yelaw hune nian yechel konhob maswatxe.

Te aq = Bejuco

ANHTE uy. Curar. Ha chjuh yinh hunuj anmah

noq maka te yet chjaqni anh tet matoh chjakoj
anh yinh yuhnhebal yel syabil. Jichan chjalpaxoj
ta yinh yabil tu chjakoj anh tu yuhnhebal yeli.
Chyanhte. Chyanhte ya Lusin nixhtej unin yinh
sate.

AQAL TELAJ b. Yacimiento de ro de San Marcos H. Hune snuq ha ha ay satajiltij mohan boj
Meste. Yuh haxkam ay aqal cheliloj yul ha bay
syambah sbah ha kat yahiloj ha, yuh xin haktu
sbih ha. Lanhan stanhkantoj ha Aqal Telaj ti
haxkam mach chtanhelax ha.

ANMAHXA. yb. Maduro (personas), de edad

avanzada. Hakti jalni yinh anmah ayxa sqinal.
Jichan qa yinh heb ya ichamxa maka ixnamxa
chalax hune tzoti ti, yaj ay hej el chokpax yinh
anmah tzehtoh maka qopohtajto yet qa txantom
jalni, yaj taan ayxa sqinal. Anmahxa naj yunin
ya Katin tinanh.

AQAL TE b. Especie de planta con flor amarilla

cuyo tallo se usa para hacer trompos. Hun majan
te te mach nimejoj chuh sxolaj telaj. Ay sxumak
te hijan yehi, kochenhe ahan maka kenyah, qan
jilni kaw xuq ssam, chahlaxatoj sat mexhah yet
tihoxh. Sajnhe hatxoh jilni yoj te ti, yecheltajnhe
sxaj te, setan boj xin kaw pim, etzah haka plastiko. Choknikoj te watxebal tulumpual haxkam
kaw chyaq tzepa sbah. Yaqalte. Sayo aqalte
chek nixhtej unin yuh swatxen stulumpu.

ANUL b. Nacimiento de agua en San Andrs

Huista. Hakti sbih hune ha nian snuq ha ay
ssatajiktij wayanhbal Wikuh. Yanul. Uku ha
chuh no cheh yul ha Anul.

AQAN SKUL ku. Satisfecho, tranquilo. Yet

mach tzet chyal kokul, mato mach tzet chjakoj
yinh kokul, mach chonh hiqoni. Aqankulal ay
honh. Aqan skul nian tzul haxkami chelbil yuh
smam.

APASTEH b. Apaste, olla grande de barro, generalmente para cocer tamal. Hune txotx xih
nimejal schohikanh boj xin etzah lehan yetoj sti,
jichan tahtzebal bitx maka itah txihal choknikoj
txotx, kanheb nixhtej stxikin txotx ayikoj. Yapasteh. Chworxihatoj ixim bitx yul txotx apasteh
ayahtoj yibanh qaq.

AQANKULAL b. Paz, tranquilidad. Ha ti aya

yet mach howal, maka yet machtzet chjakoj yinh
kokul, tzalalal jehi. Choknipaxkoj yuh jalni tato
machtzet chjuh, tonhe ay honh. Aqankulal ay
nixhtej unin yul yatut.

AQ b. Bejuco. Hun majan te telaj tonhe chek

lekoh ssat txotx, maka chtoh lekoh yinh skul

15

AQBALIL ku. Noche. Yixmabanil tzayik bay

chqej holihayoj. Chkay komam tzayik kat xin
yahiloj komi xahaw. Telan mak chxiw yek yulaj
beh aqbalil ti nanh.
AQBALNOJ uj. Hacersele a uno de noche
haciendo algo. Ha ti chjuh yet chaykanoj
aqbal jinh yuh jilni kolahni hunuj munil, mato
yuh kotanhen hunuj koyawub, maka hunuj tzetet
ichebilkoj juh. Chaqbalni. Chaqbalnikan ya
Tul hamo kapeh.

Te aqin = Tabla

AQINBAL b. Perodo de la primera limpia

de siembras. Qinale bay chichikoj babel
shambanil hunuj tzunub. Aqinbalxa ay honh
xhih ya Kux.

AQBALNOQ b. Bho (tecolote). Hune no

nimej chik, tzayikalil chwayi aqbalil cheltij
ssaya slobeh. Tzet hun ichamtaj sbaq ssat no,
txihaniloj sxil no yinh swi kochenhe stxikin no
jilni. Kaw chel yaw no aqbalil sxolaj telaj.
Yaqbalnoq. Chawihaytij no aqbalnoq swi
te te.

AQLE Sucederle algo a alguien. Tato ay hunuj

tzetet xektoj yinh koqinal, mato ay hunuj tzet
xjuh, jichan txoj. Chyaqle. Kaw txoj xyaqle
hune konhob yet txotx Xelawub yuh ha nhab.

AQBIL yb. Entregado, donado, dado. Hakti

jalni yet xax ek hunuj tzetet maka hun majanoj
tzetet tet hunxa maka. Tom matanil, tom loqbil
chuh yaja chjakoj tet. Aqbilxa te hum tet ya
Paxhku.

AQLE uy. Accin de realizar algo. Juhni

hunuj tzetet. Janikoj koqinal juhni hunuj munil,
munlahoj. Chyaqle. Hamo kapeh chyaqle ho
Antil tinanh.

AQE yb. Hablador, chismoso (dicharachero).

Hakti jalni yinh mak tzet stzoteli, nanannhe tzet
chyala, maka tonhe chyila mato chyabena hunuj
tzetet kat yekna halon yuh, mach chbatxi ssat
yaq. Yaqe. Nanannhe tzet chyalkan hun naj
nian aqe ti.

AQOJ uj. Abundar. Yet txihal tzetet chkutxikoj,

mato txihal munil chyuh hunuj anmah, chapni
sbisil haka chjoche. Chaqi. Chaqi munil
chswatxe ho Manel.
AQOM b. Dador. Mak chaqni hunuj tzetet.
Chjalpax hakti yinh mak chitxqan hej tzetet.
Chul ya aqom wah yaqakan yoch ya Mikin.

AQE b. Yixmabanil konimanil kaw laban, kaj

yelw ayiktoj yul koti. Choknikoj yuh jablen hej
tzetet, chkolwapaxikoj yuh yeltoj snuqal tzoti
juh. Yaq. Chtza yaq nian unin yuh te kajla
kapeh.

AQOM ANHEH b. Corredor, maratonista.

Hunuj mak anhewom, mak chochen yaqa anheh,
jichan sxolaj hej kol. Yokojxa nixhtej aqom
anheh yinh kol lanhan yuhni hej kuyum.

AQIN b. Tabla. Hej te te paqan yeh satbal,

hojan yeh stel, ay te pim, ay te mach kaw pimoj
ssat. Te ti yinh te nimejtaj te ay yip chel te,
ha te chpollaxayoj yuh yok aqinal, chonikoj
te yinh swatxi hej tzetet chok yul nhah hakana
mexhah, xhilah. Yaqin. Chswatxeltoj ya mama
hayeb yaqin yinh te te.

AQO SAJCHOJ uy. Cruzar animales. Ha hune

tzoti ti choknikoj juh yuh jalni tato chjakoj hune
no winaj noq skatanh hune no ix yuhnhebal
sajchi no yuh yuninwi no. Tato ha no cheh
maka no txitam. Jichan tonhe chkamelaxto no
winaj yuh yijni sbah hune ti. Chaqlax sajchoj.
Chyaq sajchoj ya Mikin hune no ixnam wakax.

16

AQO SKULUJ uy. Motivar, orientar. Ha chjuh

yet chjiptzekoj yinh skul hunuj anmah yuhni
hunuj tzetet, yaja to jichan tzet mach stinhaniloj.
Chya skuluj. Ab yuxhtaj naj Mek chaqni
skuluj yuhni hej eleq.

yuhnhebal yaytoj nixhtej unin wayoj yul txan

ta tzulik txanh, ta nimej txan chuh yaytoj anmah anmahtajxa wayoj mato xewoj yul txanh.
Yatxbanh. Yul atxbanh chway ho Ixhtup yet
chbey ho wayanhbal.

AQWOJ KULE uj. Acusar, quejarse de alguien. Ha chuh hunuj anmah xilni tzet xuh, maka
xaben tzet xyal hunxa maka, kat xin stoh yalnoj
tet hunxa mak bay yetwanoj ay yalni chyabe.
Chaqwi kule. Tonhetika chaqwi kule naj
nian Lol yinh nixhtej yetbi tet ya kuywahom.

AWALBAL b. Milpero, lugar con milpas.

Ehobal matoh txotx txotx bay telan ixim awal
tzunbil. Yawalbal. Sxol awalbal chektoj beh
chapni yatut ya Mek.
AWALBAL b. Periodo de siembra de milpa.
Qinale bay yetwanoj stzunlu ixim awal. Jichan
yet yokxa ha nhab kat yapni hune qinale ti.
Awalbalxa qinale bay ayonh yalni ya Hoseh.

ARIS yb. Listo, perspicaz, sagaz. Hune

mak tonhetika sakson skul yuhni hej tzetet.
Hakatika jalni tato kaw sakan, maka kaw itzat
swi. Kaw aris ix nian yinh kuyum.

AWEN b. Resiembra. Janihayoj tzunub yinh

skayel, maka janihayoj tzunub bay mach
xahiloj hunqahan babel xayi yuhnhetika
tzajan chuyuj ssat txotx txotx. Awen chyub
heb naj munlawom hekal.

ARKIYOH b. Arquillo (para montar carga en

bestias) Hune te te kochenhe wakax ah yeh
swatxebanil; qonhan yeh te, chok te yibanh
no cheh yuhnhebal yok yijatz no. Tzum no
ayikoj yinh yuhnhetika mach chlahwi no cheh
yuh ijatz. Yibanh hune ti chok ijatz matoh
chahtoj anmah yibanh no. Yarkiyoh. Lanhan
swatxikoj yarkiyoh no cheh.

AWENBAL b. Perodo de resiembra. Qinale

bay chay tzunub ssat txotx txotx bay mach
xailoj hunqahan babel xayi. Hakana yet bay
xay ixim awal yaja mach xahiloj ixim kat yay
ixim yinh skayel yuhnhe tzajan chuyuj tzunub.
Yinhxa awenbal chokoj ya Antil.

ASBI ku. Vale la pena. Yuh jalni tato mach tonhe

nabaoj xjuh hunuj tzetet to aytika nian matoh
kaw ay tzet chyaliloj, mato txihal tzet xjiq yinh.
Asbi xyiloj heb naj swayanh, kaw txihal no hokox xyiq heb naj.

AWENLOM yb. Resembrador. Hakti challax

yinh heb ya komam chtoh yinh awen. Heb
ya chtoh tzunu tzunub bay mach xahiloj
hunqahan babel xayi. Yawenlom. Awenlomal
chyaqle smam ho Manel yinh ya Xhap.

ASI nt. Vyase. Ha hune nian tzoti ti chjakoj yuh kochejnitoj hunuj anmah maka noq hunuj
baya maka yub hunuj tzetet. As loqtij hunuj kopan tat. Chjakoj hune tzoti ti yet beh kotzotel tet hunuj

AWINAJ yb. Ha gritado. Yet chjalni tato ay

hunuj mak xawi yalanhto tu, jichan yuh yawten
hunujxah maka. Hatax hunbi awinaj yunin ya
Ros tet.

anmah.

ASUKAL b. Azcar. Hune majan tzetet sqalxa

yeh watxebil yinh kul chpakitij yinh te wale.
Choknikoj yuh schinhen tzet chkoloh maka
chjuku. Yasukal. Chaytoj te asukal sxol te
kapeh.

AWOJ uj. Gritar. Yah yul snuq, maka yel yaw

hunuj anmah maka noq. Jichan yuh xiwkilal,
maka ay hunuj tzet chyabe syail, maka yuh yawtentij hunujxa makah. Chawi. Kaw chjabe yawi
no oj sxolaj qebtaj aqbalil.

ATXBANH b. Hamaca. Hune haka txanh

txim yeh swatxebanil. Chtunhbalaxkan txan
xolbal kabeb te te maka xolbal te pilal,

AWTEBAL b. Llamador, instrumento para llamar. Munlabal chen choknikoj yuh yawteli,
hakana chen tzotelbal, maka chen chqanh

17

yullaj kuyum yuh yalni tato xapni qinale bay

choki, maka chel nixhtej unin yinh kuyum.
Yawtebal. Awtebalil choknikoj chen talxah yul
kuyum.

AXHNHE uy. Baar a. Yaxhni hunuj mak

yuh hunxa makah. Yalaxikoj ha ha yinh, maka
yalaxaytoj yul ha ha kat xin yalaxikoj sxapunal,
yuhnhe sajbi snimanil. Chyaxhnhe. Chyaxhnhe
xo Melsel nian yunin.

AWTEBIL ku. Invitado. Tato ay bay albil jet

yinh hunuj qinh, hunuj lahti, maka hunujxa bay
chyamikoj anmah. Awtebil xo tzul yinh hune
qinh.

AXHNOBAL b. Lugar para baarse (ducha).

Ehobal bay chaxhni anmah. Tinanh stilaj nhah
maka yullaj nhahxa ayiktoj bay chaxhni anmah,
wal yet payxah stilaj ha chsay anmah nixhtej
ehobal bay chuh yaxhni. Yaxhnobal. Ayaytoj
nixhtej unin bet hej axhnobal sti ha niman.

AWTEHOM b. Quien invita o convoca. Hakti challax yinh hune mak chawteli yinh hunxa
yetbi yuh yuhni hunuj tzetet mato yuh stoh hunuj
baya. Yawtehom Awtehomkoj anmah naj Ampul
yinh sajach.

AXHNOJ uj. Baarse. Janikoj ha ha jinh maka

jaytoj yul ha ha kat-xin janikoj koxapunal
yuhnhebal jiniloj kotzila kat sajbi konimanil.
Chaxhni. Chaxhni ho Pel sxol ha kajla ha.

AWTELOJ uj. Accin de llamar (convocar).

Jawten hunuj maka txihaloj anmah yinh hunuj
tzet chuhi. Chawteli. Chawteli no irnam chiyoh
stzul.

AXHNOM b. Quien se baa. Hakti yallax

yinh mak chaxhni mak ha chaxhnhen sbah.
Yaxhnom. Kaw txihal axhnom chjil sti ha niman
yinh yay komam.

AWTELOM b. Mosquero gris (especie de ave).

Hun majan no chik chawteli yinh yaqbilxa
no. Ha no chawtenikoj yaqbilxa no nixhtej
tzulik chik. Yawtelom. Tzujan no nixhtej chik
yinh no awtelom.

AXHUXH b. Ajo. Hune te lobehal haka te

tuxib jilni, ay nixhtej yeh te mochan yehikoj,
ay sxaj te haka te tuxib. Kaw how sham
te, chalaxaytoj te sxol itah. Choknikoj te
yuh yiniltoj no lujum yinh anmah. Yaxhuxh.
Xchaklax te axhuxh yuku ho Hoseh.

AWTE uy. Llamar. Ha ti chjuh yet chjal sbih

hunuj maka yuhnhebal yaben tzet chjala matoh
yuh stit bay ayonh maka yuh yuhni hunuj tzetet.
Jichan chjahkanh yul konuq yet chjuhni hun ti.
Chyawte. Chyawte ya mimi nixhtej unin waoj.
AWUBAL b. Macana. Hune chen munbal
chen choknikoj yuh shollax txotx txotx.
Tzuban yeh swi chen, ay sholanil chen yinh
syutz bay chaytoj te te chok yojoj. Jichan ha
chen chyakoj heb ya komam yuh swatxi holan
bay chay hunuj tzunub matoh hunujxa tzet
chwatxi. Yawubal. Xqahtoj yoj chen awubal
yuh naj nian.
AXHIN b. Bao, natacin. Hakti jalni tzet chuh
hune mak chaytoj yul ha ha, yuhnhe sajnhen
sbah maka yuh schewbi ninoj snimanil. Tato yuh
sajnhen sbah chyakoj sxapunal, taka mach xin
tonhetika chschakannhena sbah. Axhinnhetika
chuh ho tzul.

Te axhuxh = Ajo

AXOLA Centro ceremonial ubicado en Petatn.

Hakti sbih hune ehobal bay yeklen heb ya
komam icham betet wayanhbal Axola yet
txotx Ewan Nhah. Ayikoj txah betet Axola.

18

tonhe mach xilaxtoj, tom ay mak skatanh xkani,

matoh mach mak chtanheni. Aykanoj. Aykanoj
nian yunin ix Katin skatanh smam smi yuh.

AXOLA b. Aldea Santiago Petatn, Concepcin

Huista. Hakti sbih hune wayanhbal yet txotx
Ewan Nhah. Sbih ti xnawikanh yuh haxkami
betet tu kaw aytika ha nixhtej snuq ha yet
payxa. Kulchan heb xo qopohtaj ay Axola.

AYKANOJ ay. Atrasado. Skan hunuj munil

yinhtajiloj, maka skan hunuj mak yinhtajiloj
yaqbilxa makah. Nahat tzujankanoj. Hata
yinhtaj aykanoj ix nian sxol kol anheh chuhi.

AXUB b. Zuyacal. Hune te te chyikoj heb

ya mama yenheloj yet payxah. Haka pop yeh te,
halbil te, yuchbilpax snuq te, yuhnhe yenhlen
sbah heb ya komam tet ha nhab. Yaxub. Xyitoj
ya Aluxh yaxub yinh munil.

AYKAYNHE uy. Dejar caer algo. Ha chjuh

yet chkobejtzonayoj hunuj tzetet matoh
chkochahni aykayoj, mach yuluj kokul chjuteni.
Chyaykaynhe. Tonhetika chyaykaynhe ix nian,
nian snoh tzultu.

AY ay. Hay, existe (existencial). Ha hune nian

tzoti ti chjakoj yuh jalni ta ay hune tzetet
haxkam mach chlahwitoj, mato mach chkamkoj,
mato ay bay xtohi. Ay nixhtej smis xo nian Tulis
lanhanto spitzkahi.

AYIN b. Lagarto. Hune no noq tonhe chstar

sbah ay yul ha ha, chuh yekpax yuh no ssat
txotx. Txixtajnhe snimanil no, taranxanhe
snheh no, kaw nimejal yeh no, nimejalpax
skabi sti no. Ay kanheb yoj no yaj kaw
kuttajnhe. Yahin. Chkaxhni no ayin sxol tzayik
stilaj ha ha.

AY YUH SBAH Familiar. Hakti yallax yinh

maktaj yet schikil sbah, snoh sbah, yuxhtaj
sbah; mach komon anmahoj yeh yinh hun-hun
jalni. Ayto yuh sbah heb ho nixhtej ti yuh xin
saqal stzotel heb ho.

AYOJ NUMNAHI. uj. Anochecer. Yet lanhan

stoh komam tzayik, kat yichi yay qej holo; yet
chichikoj aqbal. Chay numnahi. Kuxan xul ya
komam sbey munil yet xay numnahi.

AYIKOJ ku. Puesto o contenido en. Hakti jalni ta

ay hunuj tzetet chok yinh mato sxol hunuj tzetet.
Ayikoj. Ayikoj te axhuhxh sxol itah.

AYUJ b. Perro de agua. Hune no nian noq etza

haka no txow jilni, tonhe qa nimejto nianxa
no. Kaj hutxunhe yinh no, chek no sxol ha
ha, chekpax no ssat txotx. Jichan yul ha ha
chswatxe no yatut. Snheh no nimejal spaqi, ay
smelyuhal no haka no kay, choknikoj yuh no
yuh smaqni ha ha. Yayuj. Xtzabcha hune no
ayuj yuh ya Tihes sxol ha niman.

AYIKOJ ku. Permanecer temporalmente. Yuh

jalni tato ay hunuj mak nahat spetoh chehikoj
hunuj baytualkoj bay hunuj ehobal, yaja chuh
smeltzonapax yinh tzantzet qinalil, mach satoj
skanoj. Ayikoj. Ayikoj ya Mek yatut smam smi.
AYKANOJ ay. Dejado, quedado. Hunuj tzetet
chalaxkanoj maka chtinhchalaxkanoj, matoh

19

B
BAHWAL b. Accin de maltratar. Tzetet txoj
challax yinh hune anmah. Sbahwal. Bahwal
chuh nixhtej unin yinh yetbih.

BAHOM b. Carga extra sobre la carga normal.

Yet chahtoj sqox ijatz, chok yaqbil stzaj mato
yaqbil yalil. Sbahom. Xyakoj ya te sxaj habal
sbahomoj yijatz.

BAHWAHOM yb. Ofensor, quien maltrata con

palabras. Hune mak chbahwa yinh hunxa yetbi.
Sbahwahom. Telan sbahwahomal ix Konsep.

BAH b. Taltuza, topo. Hune no nian noq

qejinh, chek hoton yalanh txotx txotx,
kaw stzan no slohni sxe hej tzunub. Sbah.
Xektoj no bah yalanh skenyah heb ya mama.

BAJ b. Hueso. Hune tzetet kaw kaw haka

te te, holan yul, ha chiqnikanh yalil snimanil
hune anmah maka noq. Sbaj. Chsnhaktoj metx
txi hune no baj.

BAHAN ehb. Empacho, molestia causada por

mucha comida. Yet chpalkon chuh kowai kat
jetahot yuh itah tu. Bahan. Bahan itah yuh ix
nian

BAJ yb. Delgado, flaco. Hunuj anmah maka

noq tzulik yinh snimanil, mach ninoj baqichoj.
Challax yinh hakti haxkami etzah qa haban
jilni sbajil. Koloh yek hune metx bajla txi yul
beh.

BAHA uy. Maltrato verbal. Yet txoj tzetet chjal

yinh hune anmah. Chsbaha. Chsbah xo nian
snoh.
BAHBANILE b. Apodo, sobrenombre. Tzet
challax yinh hunuj mak sheleloj sbih; mach kaw
sbihoj challax yinh. Sbahbahnil. Sbahbanil
heb ix nixhtej challax yinh.

BAJ b. Costanera de casa. Hun majan te te

chahtoj swi nhah, yibanh te kutxub chok te
ti, yibanhxa te chtoh te sajte bay chkallokoj
te chim. Sbajil. Ayikoj heb ya komam yanihatoj
sbajil te nhah.

BAHINAJ ehb. Empachado. Hune yabil

chyaqle anmah chpalkon chuh swai. Bahinaj
yuh xo Malin.

BAJAL b. Olote. Hakti yallax yinh yixmabanil

ixim nhal, bay ayikoj ssat ixim. Yinh bajal ti
chwayiloj ssat ixim ixim. Sbajal. Xtoh naj Antil
bejotoj bajal.

BAHOJ uj. Empacharse por mucha comida. Yet

chtxojbikanh skul hune anmah yuh nohilal,
yet chpalkon chuh yaytoj itah yuh. Chbahi yuh.
Xbahi yuh naj Mat, kaw xwa naj.

BAJBOTAJNHE yb. Casi flaco (medio flaco).

Choknikoj yuh jalni tato hune anmah maka
noq chjaq binahoj mach kaw bajoj machka
baqichojpaxoj. Kaw yecheltajnhe snimanil.
Bajbotajnhe ix nian sqanab ho Manel.

BAHTXOW b. Ratn pequeo Hune smajanil

no txow kaw tzulikkanoj, etza qolan yeh snimanil no. No ti ssatlaj txotx maka ssatlaj bitzab
chshol no sholan bay chehi. Sbahtxow Kaw
txihalka xilqape chslohkantoj no bahtxow.

BAJMAM b. Sauco. Hune te nian te

choknikoj wolnom teal, ssaj jilni sxumak te,
kaw xuq sham. Nimejtka nian chuh stel te ti,
qa ekbal ssataj stel hunuj te nmej nhah, mach
kaw pimoj chuh yinh yoj te, etza piqinhtajnhe
yinh sqab te. Qej txijtxonhe jilni nixhtej ssat
te, kaw stzan no chik sloni, kaw choknipaxkoj

BAHWAHOM yb. Maltatador (acostumbrado a maltratar verbalmente) Hune anmah kaw

tzet sbahwahi, kaw qaynajxa sbahwahi. Ab
kaw bahwahom ya komi bay xapi ix Xhepe
Alibehal.

20

yuh nixhtej unin yuh yetan te sbaqoj te salsub

yet payxah. Choknipaxkoj te anhil. Sbajmam.
Naba bajmam te hoynhe speyab ho Kux.

BALNHE uy. Apelmazar lodo (hacer torta

de lodo). Ha ti chjuh yet chkowatxen kobal
ssat txotx. Chsbalnhe anmah yul yatut yet
chyanihaytoj nixhtej soqom chwatxi yinh
pojoj, maka txotx yul spoqkixhtajil ssat txotx
yuhnhebal yakalbikanh. sbal. Chsbalnhetoj
ya komam ssat txotx yul nian yatut lanhanto
yahi.

BAKA uy. Embarrarse. Ha chuh hunuj anmah

makah noq chkoyolnikoj hunuj tzetet haka itah
yinh hunujxa tzetet, jichan yinh xil qapeh maka
snimanil. Chsbaka. Nahonhe chsbak nian tzul
nixhtej xil sqap.

BALOM b. Rodador (quien hace rodar algo

cilndrico). Hune mak chtennitoj hunuj tzetet
balan, pilan maka punhan yehi. Mak chbalni
hunuj tzetet. Balom chen chyaqle ya komam
sxol heb naj watxehom beh.

BAKOM b. Quien embarra. Mak chbaknitoj

hunuj tzetet maka hunxa maka. Haktu challaxpax
yinh mak hatika chsbak sbah. Chchiwa skul
ya komi yinh yichamil haxkam kaw bakomtoj
tzetet ya.

BALOM STZA CHEH b. Escarabajo. Hune

no nian noq wajkitan yoj, etza lahan jilni boj
no mox. Kaw kaw yinh no, jichan qa ssat
txotx chjilayoj no, ay hune smajanil no kaw
stzan sbalnikoj stza no cheh yuhnhe yaqni no
shos sxol. Sbalom stza cheh. Stzab xo nian
hune no balom stza cheh.

BAKAIKOJ uj. Enrollar cosas largas, delgadas

y blandas. Yet chkohoynikoj hune tzet hasan yeh
haka txal txal maka txal sitahe yinh hunuj
tzetet. Chsbakikoj. Chsbakikoj ya komi stxal
yinh te lem.
BAL b. Pieza principal de comida. No chibeh
chaytoj sxol itah, maka tzetet qa syilalil ayaytoj
sxol itah hakapax no hos. Chslohatij no mis
sbal yitah xo Xuwin.
BAL b. Relleno de lodo (torta de lodo que se hace
para emparejar el suelo) Hune ti, hune nian
soqom chswatxe anmah yinh pojoj chkan yet
chstzisnikanh sqalem. Ha nixhtej spoqkixhtajil
ssat txotx yul yatut anmah ha chsnohtzeh yinh
bal ti yuhnhebal yakalbikanh. sbal. Chyayoj
ya mimi hune niman bal bay xsilayoj yichamil
te si.

No balom stza cheh = Escarabajo

BALA uy. Rodar. Ha chjuh yet chkotennitoj

hunuj tzetet balan, pilan maka setan yeh yinh
yubalnhe janiktoj hunuj bay chjoche jaqa.
Chsbala. Tonhe chsbaltoj heb ya komam te
kucham.

BANHMAL b. Pesa, instrumento para pesar.

Hune munlabal choknikoj yuh smalelax yalil
hej tzetet. Kabeb te hom maka chen hom
lokanikoj yinh oxkitan nixhtej txanh aykoj yinh
stxam hune te nian te. Te nian te tu aykoj
hune nian stxanhal chok yiktajbal bay stzab
anmah yuhnhebal smalewi, ta tohol chuh sbatxi
te nian te tu, chyaliloj ta tzajan yeh mal. Jichan
tonhetika chbanhxi hun ti yuh xin hakti sbih.
Sbanhmal. Chsmale ya komi te hubal yinh te
banhmal.

BALNHEBAL b. Apelmazador (instrumento

para apelmazar lodo). Hunuj tzetet choknikoj
juh yuh kowatxen kobal, yuhnhe mach jaqakoj
koqab. Jichan hunuj nian aqin choknikoj
yinh hun ti. Sbalnhebal. Hune te nian aqin
choknikoj balnhebal yuh ya komi.

21

BANHXOJ uj. Tambalear, menear. Yet ay

hune tzetet mach kaw batxanoj yinh kul,
etzah chtitkayi; nian chtit qaxep, nian chtoh
qaxepxa, yaja mach sbih bay spakulal chayoj.
Chbanhxi. Chbanhxi te patzab swi te nhah.

yuh yilni tzetet ay shoyanil. Jichan qej jilni nian

setan aykoj sxol ssajil sbaq sat anmah, yaj ay hej
el ay hunkahan yax, maka tzib jilni. Sbaqsate.
Txoj yeh sbaqsat ya mimi Ramon yuh hune
qalem xtoh yul.

BAQ b. Pepa. Yinhatil hej te te, hune nian

ayiktoj yul skul hej te lobehal, tato chjaytoj yul
txotx hat chpitzkatij hunxa te. Sbaq. Snhul
ho nian Mat sbaq te map.

BASANXANHE yb. Obeso, muy grande en

cuerpo. Hakti challax yinh hune anmah, noq,
maka tzetet kaw nimejal yinh; hakatika jalni kaw
baqich, maka kaw nimejkanoj yinh. Basanxanhe
no swakax ya Lol.

BAQE b. Testculo. Shos heb naj winaj maka

hej no noq, hakatika te te hat kuhan yinhatil.
Sbaq. Chilaxiltij sbaq no txitam tinanh
yalbanil.

BATE b. Hormigas arrieras. Hune majan no

sanik chek hojohi, jichan chok no yul nhah.
Xok no bate yul yatut heb ya komi.
BATXAN ehb. Reposar algo sobre una cosa.
Hakti chuhkan hunuj tzetet chalaxatoj yibanh
hunujxa, kaw tonhe chahtoj yibanh mach bay
kaw tzaban, hakana hunuj sek ssat mexhah.
Batxanahtoj hune ixim pan ssat mexhah yet
tihoxh.

BAQIN nt. Cundo. Hune nian namaq ti

choknikoj yinh qanbebal yibanhiloj tzet
qinalehal chuhuj maka xuh hunuj tzetet, tzet
tzayikalil xuhi maka chuhuj. Baqin cheloj
nian stzul xo Hesus hune habil?
BAQICHTANH b. Planta parecida al tabaco.
Hune te te nimej sxaj, ponhponh yeh sxaj te,
yecheltajnhe chuh te. Ay nixhtej ssat te saj yet
kaw nimejxa te. Te ti kaw kul te yinh qahilal
boj yeb xin malilal. Sbaqichtanh. Machxa
sbaqichtanh ya mi ixname chok yinh sqahilal.

BATXA uy. Sostener sobre las manos algo

plano. Ha chjuh yinh hej tzetet chjiq yinh ssamil
koqab, mach chkotzaba tonhetika ahahatoj
ssat koqab tu. Matoh yet chjinitoh hunuj tzetet
ssat hunujxa paqan yehi. Chsbatxa. Chsbatxtoj
ya mimi Nel hune sek itah tet yalib lanhanto
swatxi.

BAQOH b. Molienda. Hakti sbih bay

chyatzlax yal te wale yuh hej te te maka chen
chen chek hoyoni, jichan noq no chbaqon
chen, wakax maka cheh. Sbaqoh. Xbeykoj naj
Tik yinh baqoh.

BATXBAL b. Instrumento para sostener y llevar

algo. Hunuj tzetet choknikoj yuh sbatxlaxtoj
anmah, noq, maka hunujxa tzetetal. Sbatxbal.
Yul batxbal xijlaxtoj ho Xhuwan.

BAQOH b. Zafra (cosecha de caa). Ha

challax yinh sqinalil bay chel te wale kat yok
te yul chen chen chiniloj yal. Xlahwi sqab naj
nian tzeh yinh te wale chel yinh baqoh.

BATXBIL ku. Sostenido. Hune tzetet ayahtoj

yibanh hunxah, yaja mach tzabanoj yinh kul.
Batxbil te motx yuh ya komi.
BATXOM b. Quien sostiene, sostenedor. Mak
chbatxni hunuj tzetet yul sqab. Bahtxom
uninehal chyaqle ya komam.

BAQO uy. Moler algo con un instrumento

que se hace girar. Ha chjuh yinh hunuj tzetet
chkopetikoj yuhnhebal skokbi hunujxa tzetet,
hakana hunuj chen koktzebal ixim, matoh
hubal, maka chen baqobal kapeh. Chsbaqo.
Chsbaqo ix Antun te kapeh .

BATZA uy. Sacar por pedazos o por astillas.

Yet nixhtejnhe chuh koholni yul hunuj te te, kaw
huntajnhe silan chuh yeltij te. Jichan yinh chen
munlabal ay swi chjute hun ti. Chsbatza. Tonhe
chsbatz ya Aluxh yul te te.

BAQSATE b. Ojo. Hakti sbih kabeb kolan

ayikoj yinh ssat anmah maka no noq, choknikoj

22

hamatajnhe xuh swatxelaxi, anhenhe xtanhnahi

yuh xin mach kuluj chyuhkanoj. Tonhe bachbil
hune nian mexhah ti yuh ya Kux

BATZ b. Da del candelario maya Popti. Sbih

hune tzayik yet te stxolil qinal Popti. Chyaliloj
no max, maka hune tzetet chhunban ikale, tzete
chuh sxijxen sbah hej tzetet xax ektoj boj tzetet
aytoj kosatajil. Yinh swaj tzayik Batz pitzkanaj
xo nian Axhul.

BACHOM yb. Chapucero, chambn. Hakti

yallax yinh hune mak mach kuluj chutenkanoj
smunil maka tonhe chschakbakanoj smunil.
Kaw bachom munil naj Antil ti yuh xin anhenhe
chlahwina naj.

BAW b. Siembra breve, cosecha en poco tiempo. Ixim hinhat kaw pet chyute sbah nhalil; kaw
petto chelna ixim. Sbaw. Kaw pet xelna sbaw
ho Mat.
BAX b. Cuado(a). Hakti yallax yinh yichamil
heb ix anabe yuh snoh heb ix; maka snoh heb ix
ixale yuh naj ichamile. Chyalpax heb ya ix yinh
yuxhtaj yanab yichamil. Sbax. Sbax ya komam
xkolwakoj yinh.

BACHEN b. Nombre de lugar, Piedra jateada de

San Marcos H. Satajiktij sanh yibanh niman beh
bet Tzikin te. Yet payxah ab eknaj hune elail
bay xahiloj chen chen bahan yetoj yibanh
yetbi, haka latzbil jilni chen. Challaxpaxoj ta
ha heb ya jichmam latzabanhen chen. Chtoh
naj Antil si Bachen.

BAY ku. Dnde. Chjakoj hune nian namaq tzoti ti yuh koqambeni tzet ehobalil bay ay mato
chuh hunuj tzetet. Bay chyaq heb ya komam
yijatz ti xin?.

BEH b. Camino. Bay chonh eki yuhnhe japni

hunuj baytualikoj. Hune sbelal hune nhah,
konhob, maka peyab. Sbeh. Anhewoj chuh
nixhtej unin yul beh.

BAY nt. Donde (conjuncin). Hune nian namaq tzoti chjakoj sxol abix yet chjaqni binahoj
hunuj ehobal. Chsajchi nixhtej hunin bay chuh
kanhal.

BEHNHE uy. Recorrer un camino. Ha ti chjuh

yet chonh belwitoj yul hunuj ehobal bay chka
jek yuh japni hunuj baytualikoj. Chsbehnhe.
Chsbehnhe anmah txotx Chinabul yuh yapni
Xelawub yet payxah.

BAYA uy. Fabricar pita, accin de elaborar

pita con fibra de maguey o hilo. Yet chhallaxi
maka chhunbalax swa te sajchi maka txal txal
yuhnhebal yok txanhil. Chsbaya. Chsbay naj
Manel txanh txanh yinh te saj chih watxebilxa.

BEJA uy. Tirar. Ha chuh yinh hunuj tzetet yet

chkohirnitoj maka chkoyumnitoj. Jiniloj hunuj
tzetet yuh janitoj hunujxa baya yaja yinh kaw
mach sqahol chuh janitoj. Chsbeja. Chbejlaxtoj
hune no kamnaj chiyoh ssat pahaw.

BAYOM b. Persona que elabora pita. Mak

chhalni maka chbayni txanh txanh maka txal
txal yuhnhe yok lasuhal. Sbayom. Bayom txal
ya smi ix Xuwin.

BEJAKANOJ uy. Dejar de hacer. Yet

machxa chjute hunuj tzetet, chkotukba juhni.
Chsbejkanoj. Chsbejkanoj heb ya komi stoh
munil sxol nhah.

BACHA uy. Chapucear (dejar mal hecha las cosas, medio hacerlas). Yet mach kuluj chuh smunlanhelax hunuj tzetet. Hakatika jalni tatoh tonhe
chchakobtajnhelaxi, tanhetika chelnatoj mach
yok yinh ta kul mato txoj chyuhkanoj tzet chyuh.
Chsbacha. Tonhe sbach ho nian Pel smunil.

BEJBAL QALEM b. Basurero, lugar. Hune

ehobal bay chkutxikoj shunil qalem, bay
chbey anmah sbejakanoj shunil sqalem.
Sbejbal qalem. Nahata yeloj bejbal qalem
yinh konhob.
BEJBALIL b. Lugar o instrumento para tirar.
Hune ehobal bay chbejlaxi maka chtenbalax
hej tzetet machxa choknikoj. Sbejbal.

BACHBIL ku. Mal hecho, hecho ligeramente.

Hunuj tzetet mach lahbiloj, maka lahbil yaja
mach kuluj xyuhkanoj, haka hunuj munil

23

BELOM b. Quien acarrea, acarreador. Ha

chjal yinh anmah maka noq chbelni hunuj tzetet, maka ijatz. Sbelom. Ha ya Manel chaqlen
Belom sial yinh ya Mek.

Xtzakantoj hune motx chonikoj bejbalil.

BEJBEHAL b. Desechable, destinado para
ser tirado, deshechado. Hakti jalni yinh hej tzetet kaw tinhanxa kobejnojtoj haxkam machxa
choknojikoj juh. Sbejbehal Bejbehalxa yeh
hunqahan te onh kaw kultukanoj yalni ya Xhuxh.

BELWAL b. Accin de acarrear. Hakti jalni

yinh yet chbellokoj hej tzetet yuh anmah maka
noq. Chkolwakoj xo Anah yinh belwal.

BEJNHAB b. Lluvia moderada. Yet mach kaw

ipoj chyaq ha nhab, kaw nabtajnhe chay ha.
Kul chub tzunub haxkami bejnhab chyute
sbah.

BELWINAJ yb. Caminado (haber caminado).

Yet xax honh belwikoj yet ayxanahi maka yet
payxa. Belwinaj ix Antun yul hune beh tu yet
hatto chmunla ix.

BEJOBTAJNHE uy. Tirotearlo, dejar tirado algo en cualquier lugar. Ha ti chjuh yinh
hej tzetet nanannhe bay chkan bejnoj juh
maka chkohelobtajnhe yehobal, mach hunuj
bay kaw tinhan aya. Chsbejobtajnhe. Tonhe
chsbejobtajnhe ho nia nixhtej yetabeh.

BELWOJ uj. Accin de caminar. Hakti jalni

yinh tzet chjuh yet chjanitoj hun-hun koxalab
yuh jeki matoh kotoh bay chjoche apnoj kobah.
Chbelwi. Chbelwi ho Xhuxh yuh stoh kuyum.
BELWOM b. Caminante, quien camina. Mak
tonhetika ayikoj bel yuh, mak chbelwi tzantika
baytualikoj. Kaw chtika ek belwom yulaj
sbelal sti ha niman yuh stoh tzikinte yet machto
chen kanhset.

BEJOM QALEM b. Tirador. Hakti yallax

yinh mak chbejni hej tzetet machxa choknikoj
bejbehalxa yehi. Sbejom qalem. Xek heb ya
bejom qalem yiqatoj stzumal te lobehal yet
ewi.

BEQANKANH ku. Hinchado a consecuencia

chicotazos. Hakti jalni yinh bay chmalkanh yet
xaytoj leqna no tzum yinh anmah. Beqankanh
stel yinh xo Matal bay xyija.

BEL b. Caminata. Hakti jalni yinh tzet chjuh

yet chonh ek yul hunuj beh. Yet chonh belwi yul
hune beh. Sbel. Ayikoj bel yuh xo Ros yapni
yinh smunil.

BEQETX yb. Ave casi sin pluma. Hakti

challax yinh no chiyoh kaw txek nixhtej sxil,
nanantajnhe bay ayikoj hun-hun nixhtej sxil no
yinh. Beqetx nixhtej schiyoh ya komi xsloqo.

BELA uy. Acarrear. Ha chjuh yinh hej tzetet

chjiloj yul hune ehobal kat janiktoj mato jijnitoj hunxa baytualkoj; yaja txihal el chjaq yinh.
Jek xinhxon jiqnitoj hej tzetet. Chsbela. Tonhe
chsbel anmah ha ha yet payxah.

BEQLAHOJ uj. Sonido de chicotazo. Haktu

jaben sqanh yet chaytoj no tzum maka txanh
txanh yinh hunuj anmah, noq, maka tzantzet
tzetetal chmaqlaxi. Chbeqlahi. Chbeqla yaytoj no tzum stel yinh naj nian tzeh yuh smam
sqanab.

BELBIL ku. Acarreado. Hej tzetet xax belloh ,

xax hellax bay aya yaj nixhtejalnhe xuh yilaxtoj.
Belbil xuh te si xoknikoj yinh qin xuh yatut
ya Lusin.

BESA uy. Seleccionar las escasas hojas buenas

de una planta comestible. Yet toxanhe chsaylaxiltij
nixhtej sxaj te itah kul haxkami machxa kuluj
yaqbilxa. Chsbes. Yet kaw yokxakanoj ha nhab
toxanhe chkobes te txabin.

BELBONOJ uj. Estar en constante movimiento o

avance (movimiento frecuente). Yet aynhetikakoj
yek anmah mato belwojnhetika chyuh hunuj
baytualkoj. Chbelboni. Tonhetika chbelbon
heb naj tzeh yulaj beh bey konhob Xajlaj.

BETET ybt. All, all. Hakti spaj hune

24

sqab, hakana ixim qoyeh. Sbexhom. Chulnapax xo nian tzulik bexhomtoj qoyeh.

qanbebal chjaqa yet chqanbelax baytu ay

hunuj anmah, noq, maka tzetet. Xtoh ix Luwis
betet txonhbal.

BEY b. Clasificacin, categorizacin. Shunil

pohan mato shunil majan tzet yehitoj yixmabanil
hunuj tzetet haka te te, no noq, maka hunujxa
tzetet ay yixmabanil, chuh spohlotoj. Hun-hun
majan tzetet ay yuh sbah, maka ay yok yinh hunhun haxkam lahannhetika hun, yelaw, yalil, stel,
boj yaqbilxa. Sbey. Txihal sbey ixim ixim
chyaq stxotxal konhob Xajla ti.

BETET ybt. En (determinado lugar). Hune

nian tzoti choknipaxikoj yuh jaqni binahoj
ehobal bat xuhiloh mato chub hunej tzet chyij
sbah, mato bay ay hunuj tzetet. Xbeyikoj ya
komi Kantel bet Axola.
BETX b. Medio puo. Hakti chjal yinh hantaj
tzetet chkuxanni yul hune koqab. Sbetx. Hune
betxal te hinhat txabin stzun ya Tumaxh.

BEY TI ku. Aqu. Hune nian tzoti chjakoj yet

chjalni yuh koyehni ehobal bay ay honh yet
chonh tzoteli, yuh jalni tato ta bay ayhonhikoj tu
ha bay xyuhiloj, chyuhi matoh chub hunuj tzetet
mato yuh jalni ta hat aya. Ab bey ti chub kanhal
yalni heb ya yahaw qinh.

BETXA uy. Detener algo con la palma de la mano.

Yet chkotzabni hunuj tzetet yibanh koqab,
yaja etza haka chejbil chjuh. Chsbetxa. Tonhe
chsbetx ya Xuwi te motx.
BETXBAL b. Instrumento o lugar para contener o sostener algo. Hune tzetet choknikoj
yuhnhebal yiqni yalil hunxa tzetet yaja jichan
ay mak chijnitoj. Sbetxbal. Xijlaxtoj xo nian
yibanh betxbal.

BEY xb. En. Yet chjalni bay ayikoj hunuj

ehobal, bay chuh hunuj tzetet, lahantika janikoj
boj jalni bet maka betet.
BEYBAL b. Cultura. Shunil tzetet ay yok yinh
jikal, yiktial tzet chuh yilni sbah anmah, boj
shunil tzetet aqbilkanoj jet yuh komam icham
boj komi ixnam. Sbeybal. Abxubal ti ha
smay sbeybal hunuj konhob.

BETXBIL ku. Sostenido con el puo de una

mano. Jiqni hun yamanoj tzetet chkuxanliktoj
yul ssamil koqab. Betxbil te hubal yuh ya
Petlon.

BEYBAL b. Manera de caminar. Hakti yallax

yinh tzet chuh yeki mato sbelwi hun-hun makah;
haxkami mach lahanoj yek shunil makah. Kaw
lahan sbeybal ho Tik ti boj smam icham.

BETXOM b. Quien sostiene, sostenedor. Mak

nahunhe sbetxni hej tzetet yul sqab; mak
tonhetika chbetxni tzetet. Betxom pulatoh ix
Kantel.

BEYOJ uj. Bailar o girar como el trompo. Yet

chkanhalwi maka shoy sbah hunuj anmah maka
tzetet haka chyute te tulumpu. Chbeyi. Chbey
te tulumpu yuh naj Mat.

BETX b. Travesao, palo delgado y largo, para

amarrar el cerco. Hune te nian te tzulik qatan
chuhkuj, yinh te chximlaxkoj yich te pat maka
yich te nhah. Sbetx. Xqahtoj sbetxal yich te
spat ho Lamun.

BEYTU ybt. All. Chyala tato nahat aytoj hunuj

tzet jinh yet chonh tzoteli. Mach kawiloj yehikoj
jinh. Beytu matohkay no nian scheh ya Kaxh
la.

BEXHATOJ uy. Deshacer (algo con textura

de masa con los dedos). Yet chkopohnitoj maka
chkobuxhnitoj ixim qoyeh, maka hunujxa
tzetetal etzah lahan stzabot boj ixim, yinh yiximal koqab. Chsbexhtoj. Chsbexhtoj nian tzul
ixim qoyeh.

BEYTZE uy. Hacer girar algo como el trompo. Yet chkokanhalnhen mato yet chkohoyni
hunuj tzetet setan haka te tulumpu. Chsbeytze.
Chsbeytze naj nian te tulumpu boj nixhtej
yuxhtaj.

BEXHOM b. Deshacedor de masa. Hakti chuh

jalni yinh mak chbuxhnitoj hej tzetet yuh yiximal

25

chen chyakoj sbah no. Sbinkab. Ay hune no

binkab ayikoj yul speyab ho Aluxh.

BEYTZE uy. Encaminar, hacer caminar generalmente un bebe. Yet chonh kolwakoj yinh nixhtej
unin lanhantoh yichi sbelwikanh, maka lanhanto
yel yoj yuhnhetika mach chaykayi. Chsbeytze.
Chsbeytzelax nian tzul yuh smi.

BINTXOTX b. Tierra suave y sin piedras.

Hakti challaxi yinh hunuj txotx txotx bay
mach schenlajil. Kulla txotx yuh yay tzunub
ssat. Sbintxotx. Naba bintxotx bay ayayoj
yawal ya Manel.

BIHE b. Nombre. Tzet challax yinh hune anmah, noq, maka hunujxa tzetetal yuhnhetika
yawtelaxi maka yaqlax binahoj haxinwal mach
chkaytoj sxol yaqbilxa yetbih. Ha heb ya
mame mie chaqnikoj hune ti yinh yuninal kat
stzunnihayoj ssat te hum bet kapiltuh. Sbih.
Matyaxh sbih ho sqahol ya Tin.

BINTXOTXLAJ b. Extensin de terreno con

suelo suave y sin piedras. Hune txotx txotx
nimajal yehikoj yaja naba txotx, mach hunuj
schenal, mato mach schenlajil. Sbintxotxlaj.
Xsloq naj Hesus hune txotx bintxotxlaj.

BIK b. Aceite. Ha ti challax yinh hunqahan

tzetet chbikohi maka chlemohi, choknikoj yuh
sqantzelaxtij itah, qan jilni. Sbik. Xyaytoj xo
Malkal te bik sxol yitah. (Ak tzoti)

BIQICH yb. Liso, resbaloso. Hune tzet mato

hune bay panhan tonhe chyolyon ssat, mato
chakan, nab yolan ssat, kaw haban jaykayi
yibanh. Chektoj nixhtej unin bay biqich.

BIKOHOJ uj. Brillar sobre el agua por el aceite

o la manteca. Yet toxanhe chlemohi maka toxanhe
chtzejlahatij yibanh ha ha yuh te bik maka no
mantekah. Chbikohi. Chbikoh yibanh ya naj
Kux chyuku.

BIS b. Cuenta, nmero. Sxe tzoti biswal maka

bisbal chyaliloj. Hayeltam el xok bis yinh
chen melyuh.
BISA uy. Contar. Yet chkotxolbantoj hej tzetet
kat jilni hantaj. Yet chkobisbantoj hantaj tzetet
ay hunuj baya. Chsbisa. Chsbis ho Antun
haykonhtoh schiyoh ho.

BIL b. Malacate (especie de rbol). Hune te

te kaw piqinh, nab silan; ay skajil yul yoj, yaja
naba tanh chyakanoj yet chtzai. Sbil. Bil te
xyakoj ya mama Maltixh shoybaniloj speyab.

BISBAL b. Nmero. Instrumento para contar.

Hakti jalni yinh nixhtej tzib yechel bisbal ti.
Hakpaxtu chjal yinh hunuj chen munlabal chen,
maka hunuj tzetet choknikoj yuh kobisbni tzetet ti. Sbisbal. Chstzibnhe nian unin bisbal
hune masanta hunkal.

BILBONOJ uy. Moverse algo como ojos de

un lado a otro siguiendo algo. Haka yet chbili
sbaqsate, chtoh qaxep kat smeltzoh qaxepxa,
yaja tzujannhetikakoj yinh hunuj tzetet chbili.
Chbilboni. Bilbon yek ssbaqsat ho tzul yinh
tzetet chyila.

BISBONOJ uj. Pensativo, preocupado, meditabundo. Yet nanannhe tzet chyaltij sbah yinh janmah, mach cheh janmah tu stoholal, aynhetika
hunuj tzetet aykankoj yinh kokul. Chbisboni.
Tonhetika chbisbon skul naj Paxhku chekiktoj
naj yinh smunil.

BINBITX b. Tamalito de masa envuelto en

hoja de milpa o en hoja de banano. Hun majan
ixim bitx txannhe, naba qoyeh yehi choknikoj
haka wahil. Yul sxaj awal maka yul sxaj habal
chpichloh ixim. Sbinbitx. Chswatxe ya Pasil
haykitan ixim binbitx.

BISIL b. Cantidad. Hantaj tzetet ayah maka machtzet hunuj baya; tom anmah, noq, te, nhah,
maka hunujxa. Sbisil. Yohtaj ya kuywahon hantaj sbisil nixhtej unin.

BINKAB b. Especie de abeja que no pica.

Hunqahan no nixhtej snoqal kab mach chchiwahi, qa paxnajto ninxa no sataj no us, qaninh
no. Kaw ay skabil boj yixkabil no. Yullaj

BISOM b. Quien cuenta, contador. Hune anmah

26

chbisni tzetet; qaynaj yinh biswal, haxkami

hanhetika chuh. Bisom melyuh xo Inas.
BIT b. Canto, cancin. Tzoti maka abix ayikoj
snuqal, ay hej el chalaxikoj ssonal yuhnhetika
qa kul jabeni. Sbit. Txihal nixhtej bit
xswatxe ya Antun.
BIT ABIX b. Poema. Hune abix ay ninoj
stxolil, maka ay ninoj snuqal bay chjal tzet
kaw chjoche jala, tom hunuj tzetet kulchan,
biskulal, syatajil, ssat yibanh qinal, awtebal,
maka hunxa tzetet. Sbit abix. Xyal ho Wisen
hune bit abix yul kuyum.

Ixim bitx chibeh = Tamal de carne

BITXNHE uy. Hacer la masa en bolita. Yet

chskolbalax ixim qoyeh, yunhebal spajlaxoj
ixim wahil. Chsbitxnhe. Xsbitxnhe ix Anah ixim
qoyeh.

BITNHE uy. Cantarlo. Janikoj hunuj bit. Jiniltoj

snuqal maka janikoj snuqal hunuj bit. Ay yok
yinh bit. Chsbitnhe. Chsbitnhe ho Aw Katin.

BITX SSAT XUHEW b. xuhew b. tamalito

de frijol (ceremonial) Hune majan ixim bitx;
nantika chwatxi te hubal, chaytoj yanhal te
kat xin yoktoj te yul ixim qoyeh. Yinh qinh Poh
xuhew bay chwatxelax ixim ti. Sbitx xuhew
ya. Kaw xuq yeh ixim bitx ssat xuhew

BITNOBAL b. Cancin, manera de cantar,

para cantar. Hakti jalni yinh hej abix maka
tzoti ayikoj snuqal yuhnhe sbitnhelaxi. Haktu
challaxpax yinh hunuj tzet chquylu bay chok
bit. Hakpaxtu tzet chuh sbitni hunuj anmah.
Sbitnobal. Hekal cheltij heb ix qopoh yinh
qinh bitnobal.

BITZANTAJ ku. Bastante, mucho. Hakatika

jalni txihal. Yet txihal tzetet chjila maka chjaq
binahoj. Bitzantaj te si xyitij naj Hoseh.

BITNOJ uj. Cantar. Yet chyanikoj hunuj

mak hune bit, ay yok yinh mak chanikoj bit.
Chbitni. Chbitni ho Tin yinh qinh.

BITZ b. Lodo apropiado para pared. Tzotzew

chsomlohi yuhnhebal steklaxikoj yinh te xuxul
yuhnhebal spaki bitzabil. Sbitz. Bitz yeh
yatut ya Nolaxh.

BITNOM b. Cantante. Hakti challax yinh mak

chbitni, chanikoj maka chiniltoj nixhtej bit.
Payat bitnom ya mama Hulyan.

BITZNHAH b. Casa con pared de lodo (de

adobe). Hune te nhah xuxul ayikoj yich, yaja
tekbilikoj tzotzew yinh. Sbitz nhah. Machxa
yip te sbitz nhah Naj Lamun.

BITX b. Tamal. Hune sbey itah; hune kolan

ixim qoyeh, ay hej el ay yanhal yeb sbal
chalaxiktoj, kat-xin schpichlohiktoj yul te habal,
kat stahi yuhnhebal slohlaxi. Sbitx. Nahunnhe
swatxen ya Ramom ixim bitx.

BIWEHOM b. Quien estira o despliega. Mak

chnhikni maka chbiwen hunuj tzetet. Kaw
biwehom kamixhe naj Tihes yet chsajchi naj.

BITX ISIS b. Tamal de elote. Hune majan ixim

bitx, chwatxelax yinh ixin ahan yet kaw qinhto
ixim. Sbitx isis. Xuq yeh sbitx isis ya Konsep.

BIWE uy. Estirar, desplegar. Yet chkonhikni

hunuj tzetet, kat schbiloj yoj maka ssatbal,
sbiwitoj. Chsbiwe. Chsbiwe ho Wakin no ulah.

BITX CHIBEH b. Tamal con o de carne. Hune

majan ixim bitx ay yanhal, chalaxpaxiktoj no
chibeh sbaloj. Sbitx chibeh. Chstxonh ya Nel
ixim bitx chibeh.

BIWINAJ yb. Estirado. Tzetet xax nhikmo yuh

27

hakana yabil chichikoj yinh hunuj no chiyoh

kat stoh leboh yinh yaqbilxa no. Chsbolba.
Xbolbatoj yabil yinh no schiyoh ya Axhul.

sbiwelaxi. Tzet xax biwelaxi. Biwinaj skamixh

naj Xhap.
BIXAN ehb. Bolitas, (forma esfrica pequea).
Chjakoj hune tzoti yinh nixhtej tzetet kolan
yinh matoh kolan chuh swatxebanil lahwi tu
tzulikpaxoj. Jichan chjakoj yet chjaqni binahoj
nixhtej kolan qoyeh yuh yok wahil, maka ssat
hej tzunub, hakana te kapeh, makah te chap.
Hun-hunxanhe bixan ssat te kapeh xkani.

BOLBIL yb. Medio azado. Hunuj tzetet xax

bollohi, maka xax kajtzeloh haka te habal
choknikoj yuh spichlohoj ixim bitx. Bolbilxa
te habal choknojikoj yuh heb ya komi hekal.

BOHAN yb. Racimo de frutas. Yet kaw txihal

yehikoj ssat hej te lobehal yinh hune sqab. Toxanhe bohankoj ssat stulisnah ya Witol.

BOLKUH b. Frutos prematuros. Ssat te kapeh

mach kaw kuluj chuh sqanbiloj; yiktaj skul
chkajbiloj yaja yiktajxa beh stajiloj. sbolkuh.
Naba bolkuh te kapeh xyuxiloj heb ya munlawom.

BOHOBTONH b. Nombre de lugar, cerca de

aldea Yinhchewex. Hakti sbih hune ehobal ay
satajaytoj Xayomlaj, skawilalxa Yinhchewex.
Kaw ay ssat te manhku betet Bohobtonh.

BOLOB b. Incendio. Yet chtzatoj txotx

nimejtaj txotx, telajbal yeb te te yuh qa
qaq. Xtoh bolob yuh ya Santuh skawilal sti
ha niman.

BOJ xb. Con. Hune nian xijbal abix chjakoj

yalanhto mach chjaq binahoj sbih hunuj yetbi
hunujxa tzet chjala. Hakana yet kabwanh maka
ekbal kabwanh mak chjal sbih. Choknipaxkoj
juh yet ayto stzaj tzet chjala. Chtoj ho Santyaw
ilo awal boj yuxhtaj hekal kat yiqnojtij heb ho
ixim ahan boj te yax hubal.

BOLOB TXAK b. Varicela, volantona. Hune

majan yabil chahiloj jinh ay yal, yaja aypax
stxahul. Sbolob txak Xahiloj bolob txak yinh
Naj Antil.
BOLOM yb. Quien asa . Hune mak chnhusni
hunuj tzetet haka sxil hej no noq, maka chbolni
te sxaj telaj. Bolom sxaj habal chyaqle ya
Mikin yinh qinh.

BOKAN ku. Aglutinado, amontonado, muchedumbre. Hakti yallaxi yet toxanhe tenantoj
makah tonhe chtenchah anmah maka no noq hunuj baya. Toxanhe bokanikoj yinh ya txonhom
ixpix.

BOLO uy. Medio quemar (hojas para envolver

algo, plumas u otros). Ha chjuh yet chkokajtzen
maka chkolenhni hunuj tzetet, haka hunuj qapeh
chakan. Chjalpaxoj yet chkonhusniloj skunxil
hunuj no noq ay nixhtej sxil tzulik yet kamnajxa no. Chsbolo. Chsbol xo Petlon skunxil no
chiyoh.

BOKWIE b. Sombrero. Hakti yallax yinh

hune te enhlebal wie, watxebil yinh te pop,
yaja tinanh nananxanhe tzet yinh chwatxi ayejxapax yinh qapeh watxebil. Sbokwi. Ayikoj
sbokwi ho tzul yinh swi.

BOLTZA yb. Quemado. Hej tzetet chqantzelax

ssat tzaqa maka sxol qa qa, beh stzatoj,
mach chtah yinh kul. Boltza yeh ixim ahan sloh
nian unin.

BOKXOJ uj. Aglutinarse, amontonarse. Yet

tonhe chtenchah anmah maka no noq hunuj
baya. Aynhetika makah, ay mak chtohi yaja
ay mak chapnipaxoj, yaja toh kaw txihalkanoj.
Chbokxi. Tonhe chbokxi anmah yul beh yinh
qinh.

BOM b. Planta palmcea que antiguamente

se utilizaba para hacer sombreros. Hune te te
choknikoj sxaj watxebal bokwieh yuh heb
ya paywinaj, etzah lahan yilot te boj te chib.
Sbom. Yinh sxaj te bom watxinaj sbokwi naj
Kaytan.

BOLBA uy. Contagiar (se). Yektoj hunuj tzetet

yinh hunxa, stoh leboh hunuj tzetet yinh hunxa;

28

BOMLAJ b. Lugar poblado de la planta palmcea. Hune ehobal bay naba te bom ayayoj
ssat. Bomlaj ssat stxotx ya komi Anah.

te hubal xyahtoj xo Xuwin tahoj.

BOXOB b. Trampa para pjaros. Hune
slatzabil no chik bay tonhe chlipkoj no hune
te nian te, kat yok sutnoj hune txanh txanh
yinh snuq no. Sboxob. Xyayoj naj Antun te
boxob sxol awal.

BOQAN yb. Anudado o algo enrrollado en

bulto. Yet kolbabil yekoj hunuj tzetet. Hunuj
tzetet kaw nimej, haka hunuj qap qapeh toxanhe chulbilkoj yinh hunuj tzetet, maka tonhe
chulbilkan qap Toxanhe boqanikoj schanh ya
Katin yinh.

BOYNHE uy. Tostar, dorar. Sqantzelax te

sachil, te kapeh, maka hunujxa ssat tzunubal,
hakti challaxi yet chbilelax te ssat sam.
Chsboynhe. Xsboynhe ix Tin te sachil.

BOSAN ehb. Guardado. Hakti chyuhkan hej

tzetet kubabilkanh yuhnhebal mach mak
chtzabni. Bosan chen smelyuh ho Pel yuh smi.

BOCHBE uy. Cosquillar animales. Yet

chkomasobtajnhen sxil hunuj no noq, hakana
no txitam, no cheh, no mis maka hunujxa no
noq. Chsbochbe. Chsbochbe ya mimi no
mis.

BOSBABAL b. lugar o utencilio para guardar. Hunuj ehobal maka netbal choknikoj yuh
kobosban hej tzetet. Sbosbabal. Hune nian
te nian kaheta choknikoj bosbabal melyuh
yuh heb ya mimi yet payxah.

BUJBAL b. Instrumento o algo que sirve para

remendar. Hunuj tzetet choknikoj yinh yok sbujil
sholanil hunuj tzet hopantika. Hakana txal txal,
hunuj ssup qape maka hunuj tzetet chuh yok yet
chbujlaxayoj txotx nixhtej xih hayxa sholanil.
Sbujbal. Bujbal chyaq nixhtej ssup qape yuh
ya Mikin.

BOSBAWAL uy. Guardar. Hakatika jalni yet

chkokubantoj tzetet. Chsbosba. Chsbosbatoj
ya kuywahom yum nixhtej unin.
BOSBAWOM b. Guardador. Hunuj anmah
chsbosban hej tzetet, mato yuh albilkanoj ta
ha chuhnuj ti yinh hunuj yaman anmah, matoh
yuhnhetika tonhka chyoche sbosba hej tzetet,
hakana chen melyuh. Sbosbawom. Ha ya Tin
bosbawom melyuh yinh ssat koplal.

BUJBIL yb. Tapado (un orificio con algo que

queda bien asegurado). Hunuj sxil qapeh maka
hunujxa tzet hopantika ayxakoj sbujil. Bujbilxa
swex ho Hose yuh smi.

BOSBA uy. Guardar. Ha chjuh yinh hunuj

tzetet yet chkokubantoj yuhnhebal mach
chillaxi, mach mak chtzabni, maka machtzet
chuh. Chsbosba. Chsbosbatoj ho Tik skamixh
ak haxkam taj ay tzet chuh qap.

BUJINAJ yb. Tapado. Hune holan xax

bujihayoj, xax majchelokanoj, yuhxin machxa
tzet chek yul maka machxa tzet chaytoj yul.
Bujinajxa sholan no bah.
BUJUM b. Que remienda ropa. Quien tapa
hoyos. Hune mak chbujni hej holan maka
sxilqape. Kaw bujum holan ya komam Manel.

BOTANXANHE nuq. Truenos seguidos como

de cohetillos u otras cosas que explotan en el
fuego. Hakti jalni yinh yet chqanh stza txihal
hej tzetet hakana kwetiyoh maka yet chtza patan. Botanxanhe stzakantoj nixhtej skax ya Mek
xul yuh.

BUJU uy. Remendar. Ha chjuh yet chjanikoj

sbujil hunuj tzetet hopanxa. Hakana kotzisnikoj
hunuj ssup qape yinh hunuj sxil qape hopanxa,
maka janikoj ninoj tzet chmajchen sholanil nixhtej
netbal hopanxa. Chsbuju. Chsbuj ya malin
nian sxih yinh hune te hum ha.

BOTZAN ehb. Poco (frutas o granos, como

frijol, maz). Hakatika jalni tato mach txihaloj
tzetet lanhan jaqni binahoj, haka te hinhat, ssat
tzunub maka hunujxa tzetetal. Hunenhe botzan

BULAN ehb. Muchos objetos tirados (aplicable

29

hej tzetet txihal chulbiliktoj yul hunuj qapeh

chko sxim stxam). Chsbunhu. Chsbunhtuj ix
nian shunil schan chyitoj stxaha.

a fruta u otros objetos semiesfricos). Yet xanhe

bejanayoj maka tiranayoj ssat hej te lobehal
maka hunujxa tzetetal etza kolan yehi. Bulanayoj
ssat te manku.

BUQANXATIJ ehb. Ya con mucho sueo. Ojos

casi cerrados por mucho sueo. Hakti chuh jalni
yet ayxakantij kowayanh, machxa chtecha juh
kotoh kohilbanoj kobah. Buqanxatij swayanh
ho tzul.

BULBIL ku. Tener muchas frutas u objetos

semiesfricos en las manos. Yet kaw txihal ssat
hej te lobehal maka hunujxa tzetet etza kolan
yeh yinh iqbil yuh hune mak yul sqab. Toxanhe
bulbil te koyew yuh heb komi.

BUS b. Nido de hormigas o zompopos. Hakti

chjal yinh txotx txotx sbunhbakanh no sanik
maka no txekem, ha txotx ti chshotatij no
yul sholan. Sbus. Xtoh heb naj tzeh sayo sbus
hokox.

BULBUX b. Camino hacia San Andrs Huista

(topnimo). Hune ehobal yet wayanhbal
Tzikinte haktu sbih, sbelal wayanhbal Wikuh
ayikoj, bay cheltij hune ha nian snuq ha. Kaw
ay no sajcheh betet Bulbux.

BUSAN ku. En forma de nido de hormigas o

zompopos. Yah tenna hunuj tzetet haka stenikanh
txotx txotx sti sholan no sanik maka no
hokox. Toxanhe busankanh ixim ixim yul nhah.

BULE b. Muslo (pierna). Hakti sbih hune

yixmabanil nimanile, chichikoj yibanh witxie
masanta swi bule (iktaje), ha chiqnikanh yalil
anmah maka no noq. Sbul. Ya sbul ho Xhuwan
yuh sajach.

BUTAN yb. Una pizca (un poco de algo en

polvo, medido con el dedo ). Hun txinanoj maka
hantaj hunuj tzetetal pojoj yeh chkuxani yibanh
skabil yiximal koqab. Hune butan atzam
atzam xyaytoj xo nian sxol yitah.

BULU uy. Llevar consigo varias cosas, personas

o animales. Yet chyinitoj hunuj mak txihal tzetet
yinh, maka yul sqab. Haka tzetet etza kolan
yehi makatoh haka yet txihal anmah tzujan yinh
hunxa makah. Chsbulu. Xsbultuj ya mimi
shunil nixhtej yunin yinh ilo qinh.

BUTBAL b. Apagador, instrumento. Hunuj

tzetet choknikoj yuh kobutni qa qaq maka
yuh jiniloj sqaqal hej tzetet. Hakana hunuj
chen laweh choknikoj yuh sbutlaxkanh ha ha.
Sbutbal. Butbal qaq choknikoj ha ha yuh
ya butum qaq yul yatut tihoxh.

BUNH b. Copete, pasado de lleno. Haktu jalni

yinh tzet chtoh ok stzajoj hunuj tzetet yet kaw
nohnajxa. Yaja jichan yinh hej netbal choknikoj,
haka yinh hunuj netbalil ixim tahnaj ixim.
Sbunh. Aykanh sbunh snetbal ix Ewul yet yixim.

BUTBIL ku. Apagado. Yet machxahikoj sqaqal

hunuj tzetet, tanhnajxa, haka qa qaq yinh te si.
Hakpaxtu yallax yinh hunuj tzetet machxahikoj
sqaqal. Butbilxakanh ha ha yatut naj Xhuxh.

BUNHAN ehb. Abultado. Hunuj bay tenan

txotx txotx, nixhtejalnhe skawxihayoj kat xin
yahkanoj bunhnuj haka hune witz. Chsajchi
nixhtej unin yibanh hune bunhan txotx.

BUTUM b. Quien apaga. Hakti yallax yinh mak

chbutni hunuj tzetet, maka kaw hatika smunil
haka ya butum qaq-bolob (butqalom). Xax
toh ya butum ha yatut.

BUNHANKANH ehb. Abultado. Hune tzetet

nahat aykanh yibanh ssat txotx txotx, mach
lahanoj yeh boj yaqbilxa, chuh jalnipax
punhankanh. Bunhankanh ich txotx yul beh.

BUTU uy. Apagar. Smanhkolo hunuj tzetet,

yilaxiloj sqaqal, stanhi, haxkami machxa
choknikoj, maka tonhetika chbutluhi. Chsbutu.
Chsbut nixhtej unin chen sqon chen lahwi
smunlahi.

BUNHU uy. llevar o tomar en la mano algo de

forma abultada Ha ti chjuh yet chkotzabnikanh
maka chjinikoj hunuj tzetet bunhan yehi (jichan

30

BUTWUM b. Apagador (a), persona. Hunuj

mak chbutni hej tzetet ay sqaqal, matoh yuh ha
smunil matoh yuh tonhetika chyoche sbutu hej
tzetet. Sbutwum. Kaw butwumkanoj qaq nian
unin ti.

txotx patxan yehi. Sbuxhbal. Ayxah hej chen

chen choknikoj buxhbal tzetetal tinanh.
BUXHU uy. Triturar. Yet chkotixhnikantoj, maka
kobuxhnikantoj hunuj tzetet shunealnhe yeh
yuh koqab maka yiximal koqab. Chsbuxhtuj.
Chsbuxhtuj nian unin ixim pan.

BUTX b. Nixtamal. Ixim ixim chtah sxol txoh

choknikoj yuh yuklyaxi matoh yok wahil.
sbutx. Kaw qej sbutx ix Xhuxh xyitoj kohoj.

BUXHUTUJ uy. Desmoronar. Stixhlaxkantoj

hunuj tzetet yinh txihal, kaw sqal chuhkantoj.
Hakana hunuj pan chxitlaxtoj, sqal chuhkantoj,
chjala tato chbuxhlaxtoj ixim. Chsbuxhtuj.
Tonhe chsbuxhtuj xo nian tzul ixim pan.

BUTXBUTX b. Pishtn (tortilla pequea y

gruesa de viaje). Hune majan ixim nixhtej wah
tzulik sseti, pim chutelax ixim yuhnhetika
chtechah yuh ixim yuh yilaxtoj wayanh. Mach
petoj chpahbi ixim. Sbutxbutx. Naba
butxbutx ixim wah xyitoj ya komam xtoh ya
wayanh.

BUYAN ku. Material duro y quebradizo (como

hueso o tostada). Hunuj tzetet kawtika yaja
haban spaxpax buxhnahi yet chkuxlaxtoj,
hakana no baj, ixim wokox maka no chichalon.
Nab buyan no chichalon stonh xo Melsel.

BUTZAN ehb. Montoncito. Hun teqan maka

hayeboj ssat hej tzunub, maka tzetet haka pojoj
yehi, hakana ixim ixim, te hubal, txotx txotx,
maka hunujxa tzetet. Hun butzannhe ssat yixin
naj Maltixh.

BUCH b. Pjaro, ave migratoria, que le gusta

alimentarse en el suelo. Hune no chik chokiloj
yinh nhabil, kaw chyoche no ekojayoj ssat
txotx txotx yiqnikanh nixhtej slobehal, etza
kajhutxunhe yinh no. Sbuch. Xyiq ya Hoseh
Antun hune no buch yul speyab.

BUXAN ehb. Abultado como lunar o pequea

grano. Yet xopaniloj maka xopankanh hunuj nian
yabil yinh konimanil haka yichobanil hunuj
txak maka hunuj echele. Buxankanh yabil yinh
sqab ho tzul.

BUCHUM b. Molestn, burlador. Mak

chbuchni hunxa makah, chbahwahi, chetlikoj
yinh mato chuchwa yinh. Kaw buchum anmah
naj Tulin.

BUXHAN ehb. En pedacitos, consistencia

de masa. Tzetet kaw sqal yehkantoj, txihal
stixhikantoj haka ixim qoyeh yet chpax buxhna
ixim. Nab buxhan ixim qoyeh.

BUCHU uy. Molestar, burlar, chasquear,

regatear. Jetlikanikoj yinh hunuj anmah maka
noq; juchwa yinh, mato jinikantij syabil swi. Ay
hej el yinhnhe tzoti maka tonhe chonh etxlikoj
yinh. Chsbuchu. Ayikoj ho Meles sbuchni
yuxhtaj.

BUXHBAL b. Instrumento para triturar. Hunuj

tzetet choknikoj juh yuh kobuxhnitoj hej tzet
shuneal yehi, hakana ixim pan, maka txotx

31

Ch
CHAKANH yb. Sordo, Mak mach chuh
yabeni haxkam mach kuluj yeh yul stxikin.
Nabanhetika chach tzotelikoj tet ya, to chakanh
ya.

CHAB uy. Recibir. Yet ay hunuj tzetet, anmah

maka noq ohtajbil ta chuluj. Hakpaxtu yallax
yinh yet ay hunuj munil chchalaxoj, hakana yuh
swialoj hunuj majan anmah maka ssatoj koplal
boj hunujxa tzetet. Chuh yoknipaxikoj hune
tzoti ti yuh yallaxi yet ay hej tzetet chschahche
sbah, anmah. Chschab Chschab heb ya stohol
yet hekal.

CHAKAN yb. Mojado. Hunuj tzetet tajinhtika,

yaja xok ha ha, ha nhab maka yal chew yinh.
Chakan yoj ho nian yet xyaqnihaytoj ho yul
sxanhab.

CHABAL b. Recipiente,vectores, lugar de

recepcin. Hune netbal choknikoj yuh schalax
hunuj tzetet, hakana bay chchalax ha ha, chik
maka hunujxa. Hakpaxtu yallax yinh hunuj tzetet
chuh yaqni wayojkanh hej yabil, hakana yet
kaw kajto anmah kat yoknatoj axhnoj, maka hej
tzetet kistal, yuhxin challaxi ta chabal yabil
yehi. Schabal. Chabal ha yeh hune netbal ti
yuh ya komi.

CHAKA uy. Golpear o martajar. Haka tzet

chuh chkawxelaxaytoj chen lawuxh yul hunuj
te steal nhah, yet chpohlaxiltij sbaq te map,
yet chchaklax te telaj anh yuh yuklaxi maka
hunujxa tzetet. Chschaka Chschaka ya komi
te qej tzisbal yuku yuhnhe yeltij qaq yul skul
ya.

CHABALTELAJ b. Aldea de Jacaltenango.

Sbih hune wayanhbal yet konhob Xajla. Haktu
sbih yuh haxkami hattika chbeyikoj heb ya
komam ah konhob Xajla watxehom bokwie
schab te telaj choknikoj yuh yinh swatxebanil
te bokwie ti tet heb ya txonhom ah Xhamikel,
yuh haxkami mach chkuxanni te yinh heb ya,
yuhxin maktika babel chapni betet tu ha
chmajniloj te. Ssat stxotxal konhob Popti
ayayoj hune wayanhbal ti yaja abxubal
Mam chyal anmah haxkami hat titnajikoj yikal
betet txotx Hoyom, munilbatlojnhe boj
kamtxotxnhe xuh yul heb ya kaw babel
xulnahi, haktu xuh skankanoj heb ya. Ah
Hoyom yikal anmah ay betet txotx wayanhbal
Chabaltelaj ti.

CHAKOM b. Quien golpea con un martillo u

otro objeto. Mak smunil yehkoj chako tzetet,
hakana heb ya komam chakom chen, heb
ya komi chchakni te telaj anh uklaxoj maka
hunujxa mak ay tzet chschaka. Kaw chakom
chen ya smam ix qopoh.

CHAKBAL b. Martillo u otra herramienta

para martajar. Chen munlabal chen yuh
skawxelaxaytoj chen lawuxh maka hunujxa tzetet
choknikoj yinh schakbanil tzetet. Schakbal.
Chen chen choknikoj yuh ya komi chakbal
anhil.

CHAKCHEHOM b. Quien golpea o somata

entre dos o ms personas, animales o cosas.
Mak chchakchen kabkitan tzetet, kabwanh
anmah maka kabkonh no noq, haka chuh
schakchelax ssat no icham chiyoh maka nixhtej
tzul txi yuhnhe yaqni howal. Ha naj ti kaw
chakchehom ssat chiyoh yet chok no yinh howal.

CHAHOM b. Receptor. Mak chchani hunuj tzetet

chuli maka chalaxtij, hakana hunuj aben, chen
tohlabal maka hunujxa tzetet. Schahom. Kaw
chahom aben yehkoj ix nian yuh ya txonhom
anh.

CHAKCHE uy. Golpear o somatar dos o ms

objetos. Haka yet chaqlaxikoj nixhtej txi
maka chiyoh yinh howal, chchakchelax ssat,

32

maka yet kaw txihal anmah switzwe sbah yinh

hunj qinh maka yullaj beh, chschakche sbah.
Chschakche. Chim schakchepax sbah anmah
sxol qinh tu.

konhob Xajla. Mach shuniloj mak chhinni sqinal

yuh yuninal konhob haka xyute ya Chapas ti.
CHAPLAJ b. Lugar de nanzales. Haktu
challax yinh hunuj bay naba chap te aykanh
yinh, walxamkami mach hakojtu kaw sbih.
Hakpaxtu kaw sbih hune txotx txotx ay
yalanhaytoj wayanhbal Pebil Pam. Hat ayayoj
txotx yichlajxa hej witz bay sbelal challax
yul bolsahil. Nanannhe bay elnajikoj anmah ay
stxotx betet Chaplaj ti.

CHALTU xb. Entonces, por lo tanto. Ha hune

xijbal ti chjakoj yet chjalkanoj tzet chelkanikoj
tzet xax kaw jal yeb hunujxa maka. Ta chyaltu,
haktu xhjutekanoj, kabe chjila kobah.
CHAP b. Cangrejo. Hune no noq yet ha ha
yehi yaja chuh yehpax no ssat txotx txotx.
Paqan yeh snimanil no, jichan kajnhe huyuh yinh
no, txutxu boj kaw kaw nian stzumal no, ay
slotwabal no, kochenhe qoyeh yilot snimanil
no ayiktoj yul stzumal, txet-xinhe yek no boj
chlohot no. Schap. Ay hej no chap ti kaw ayiloj
stxixal stzumal.

CHARANAYOJ uj. Lloviendo fuerte. Tzet chuh

yay ha nhab yet kaw ip chyaq ha maka hunujxa
tzetet, hakana hatxule. Toxanhe charanayoj
yatxul nian tzul yinhtaj ya komi.
CHARANXANHE ehb. Forma en que cae agua
u orina. Haka tzet chuh yay ha ha maka hatxule
kaw ay yip boj kaw chqanh yayi. Charanxanhe
yaytoj ha ha yul netbal.
CHASATOJ uy. Cortar velozmente objeto suave
y delgado. Haka tzet chuh sseqlotoj hunuj tzetet
yuh chen seqbal maka yuh chen machit kaw ay
yeh yaja yahi. Chschasatoj. Chschasatoj sbah
naj yinh hune chen machit tu.
CHATLAHOJ uj. Golpear con el puo. Tzet chuh
yaqlax yinh qabe yuchbil boj tzet chuh yijni
hunuj tzetet nimajal etza chtobtoni, hakana
snimanil anmah maka snimanil noq. Chchatlahoj.
Kaw chim chatlahoj yinh ssat naj yuh hune naj
chek tekoh tu walni han.

No chap = Cangrejo

CHAP b. Nance. Hune te te chlohot nixhtej

ssat, mach kaw nimej teoj te, yaja kawla te
te, sajnhe tzanhtzo yinh yoj te bojxin tzulik
nixhtej sxaj te, bay qaxnal txotxnhe boj bay
naman chyaq te. Kaw yax yilot nixhtej ssat
te yet qinhto, bohan chyutekoj sbah, wal yet
chqanbiloj xin, qan jilni, kaw chpechla nian
sbaq. Schap. Put jaben te chap yet machto kaw
qanoj te.

CHAWAHOJ uj. Accin de recibir a alguien. Yet

ta ay mak chuli, ay mak chchawahi. Chchawahoj.
Yinh hune lahti ti, ha heb naj ti chchawahoj.
CHAWAHOM b. Quien va al encuentro de
visitantes. Recepcionista. Mak chschani anmah
awtebil yinh hunuj qinh maka yuh hunujxa tzetet,
yuhnhe yalni ta chok maktaj awtebil ti yul nhah.
Hakpaxtu yallax yinh mak chbey chawal yinh
maktaj awtebil yinh hunuj tzetet chuhuj, yaja
nan bay elnajikoj. Hune ti, yuh mach yohtajoj
maktaj awtebil ti bay chapnojikoj. Heb naj
chawahom xiqnitoj heb ya waoj.

CHAPAS b. Personaje importante segn la

mitologa Popti. Hune ya komam tzajan skul
stzujanilxa xapni kolwal yinh komam Qanil yet
xbey heb ya yinh howal yuh heb naj yahawil
txotx Xeqaq yettax kaw payxa tu, yuh skolni
heb ya sqinal konhob, haka yalni yiktial

33

CHAWAL uy. Accin de recibir a alguien, o ir al

encuentro de. Haktu yallax yinh tzet chuh mak
chchani maktaj chuluj maka lanhan yuli. Chawal
chuh heb ya ti yinh maktaj chuluj ilwal.

CHEHNHE uy. Cabalgar o tratar muy mal.

Hakti yallax yinh yet kaw chek ya hunuj
mak yuh hunujxa makah. Chschehnhe. Kaw
chschehnhe ix naj, haxkami tonhe chek ssat naj.

CHAXANAYOJ ku. Forma en que cae orina de

bestia o beb. Haka yabelaxi boj haka yillax yay
yatxul no cheh maka nixhtej unin. Chaxanayoj
yatxul no ixnam yewaxh yet xwilni han.

CHEHWITZ b. Nombre de lugar de San Marcos

H. yul mohon boj Witzobal. Ay hune naj witz
qatan yektoj etza haka cheh jilni. Chewal txotx
xa nian yehtoj Chehwitz ti.

CHAYCHONOJ uj. Titilar, temblar. Yet

chkuykun snimnil anmah maka noq yuh kaw
chew chyabe maka yuh yet txoj yeh skul yuh
qaq boj chew. Chchaychonoj Chchaychonoj
naj nian ti yuh chew ta mach ninoj squtxil naj
chyiqatoj.

CHEJAB b. Mandato. Sbih hune tzet chtoh

yub hunuj mak tet hunxa makah. Tzetet yilal
syijyelohi. Schejab. Xax wuluj hinchejab han
yetto xul ha nhab.
CHEJABLOM b. Mensajero, mandadero. Mak
kaw chyaq qana sbah yinh yek yuhnujiloj
hej chejbanile. Aypax mak kaw hatikanakanoj
smunil yuh hunmajanoj anmah maka yuh hunuj
nhahmunil, yinh chek yuh. Schejablom. Naj
schejablom kapiltuh xek aqnoj abix.

CHEH b. Equino, bestia. Hakti sbih sunil hej

no noq kanheb yoj chkolwa yijnikoj ijatz yinh
anmah, yuhxin ay no bincheh, no yewaxh, no
axhnah boj no mulah machoh. Scheh. Yet payxa
etza sunil mak xloqni scheh.

CHEJA uy. Enviar a alguien a cumplir una orden.

Mandar. Yet ay hunuj mak chaqnitoj hunxa mak
yuh yuhniloj hune chejbanile, yuh yaqni hunuj
abix maka yuh yuhni hunuj munil. Chscheja.
Chscheja heb ya yuhnuj heb naj munlawom.

CHEHBAL b. Aldea de Jacaltenango. Haktu

sbih hune wayanhbal yet konhob Xajla,
yibanhatoj wayanhbal Lupina ayikoj, yul hune
niman hokan ayayoj. Haktu xok sbihoj haxkami
kaw slowbal cheh yeh yet payxa tu, kaw ay snuq
ha ha yuh yukni no ha boj kaw chewchotajnhe
sxew no yichlaj te te. Kulxa yapni sbelal
Chehbal tinanh.

CHEJAIKOJ uy. Ordenar a que haga. Yet ay

mak chalni tet hunxa maka tatoh chuh hunuj
munil tinhbabilxatika yet yalanhtoh tu
maka machoj. Chschejaikoj. Chschejaikoj ya
kuywahom nixhtej unin swatxe smunil.

CHEHKAN b. Mazacuata. Hune no labah

betnhe qaxnal txotx ayah, mach chchiwa
no, txownhe no boj no chik skux no...
Nimejaltika chuh stel boj yinh no chehkan ti.

CHEJBIL Ku. Ordenado, mandado, enviado.

Mak abiltij maka abiltoj yuh yuhniloj hunuj
chejbanile kul maka txoj. Chejbil heb naj
yuhni naj stxojal ti.

CHEHNHEBAL b. Campo para la corrida

de cinta. Haktu sbih bay chuh sajach anhele
lixhton. Hantaj hun yehkoj hune chehnhebal ti.

CHEJLE uy. Mandar a alguien no con

frecuencia. Yet ay hunuj mak chtika yaqle
chejablomal, tonhe xin baqintaxami kat
schejlaxi. Chschejle. Chtika schejle heb ya ho,
yaja mach tonhetikahoj.

CHEHNHEBIL yb. Tratado muy mal. Mak

etabil, kaw chek ya boj kaw elnaj spixan yuh
yetbih maka yuh mak swial yehkoj yinh hunuj
munil. Chehnhebil naj ti yuh yixal.

CHEJOM b. Quien ordena, quien manda. Mak

chchejni hunuj anmah yub hunuj munil maka
hunuj chejbanile. Kaw chejom anmah hune ya
komi tu.

CHEHNHEHOM b. Jinete o quien trata mal.

Mak chek ya yetbih yuh, yuh yetani. Kaw
chehnhehom kamte hune ya komam tu.

34

choknikoj tzonhobalil stiqaq. Wal tinanh,

hakxatu sbih shunil tzet choknikoj tzonhobalil.
Schem. Kulchan jilni yeh swatxebanil te
schem ya mam ichame.

CHEJWAHOM b. Mandn, mandams. Mak

qaynaj yinh yuhniloj anmah tzet chyala, etza
haka sbih yehkoj hune ti yuh schejwahi.
Chejwahomal kaw chyoche ya komam ti yinh
tzantika tzet yaman munilal.

CHEM b. Lugar de San Marcos H. Sbih hune

chen nhachen ay yibanhahtoj Kulus Satchen
betet Tzikinte. Ay tzonhobal shoyanil yul
chen haka chem yuh xin hakti sbih chen. Saqal
koxew yul chen nhachen Chem tu.

CHEJWAL uy. Accin de mandar u ordenar. Yet

ay hunuj tzet chyoche hunuj makah tatoh chyij
sbah, yaja mach chuh yuh maka mach shamanil
kat yalni tet hunujxa makah ta ha chuniloj.
Chejwal xyuh ya komam yinh naj nian txoj xyuh
tu.

CHEM b. Tejido. Hakti sbih shunil hej tzetet

ayikoj schemlax yinh txal txal, hakana txal
sintahe, paxahe maka hunujxa tzetet. Schem Tonhe
chwa ya komi kat yokpax yinh schem yalni.

CHELA uy. Abrazar. Yet ay hune mak

chaqnikoj yul sqab hunujxa makah yuhnhe
sxewi, yuh stzala skul maka yuh smontelaxi.
Nixhtej unin qatan chutelaxikoj, wal yihla
anmah to ssat yoj hune mak bay chok hunxa.
Chschela. Chschela ya komi nian tzul yuhnhe
mach choqoj.

CHEMA uy. Tejer. Ha chjuh yet chkowatxenayoj

nixhtej tzetet haka txal sintahe, txal paxahe
makato qap qape yet qap kole yinh txal txal.
Chschema. Chschem ya komi txal meqina
chyaqaikoj nixhtej stzul yinh schalax haqbal
yet qinh.

CHELA uy. Cargar en brazos. Hakti jalnipax

yinh yet chjijkanh maka chjiq hunuj tzetet
matoh nixhtej unin yul koqab. Chschelkanh.
Chschelkanh ya komi nian yihstxikin.

CHEMBALTE b. Peineta de madera para el

tejido. Hune te nian te aynhem hunuj kuchub
stel boj aynhempax oxqaboj ssatbal choknikoj
yuh heb ya ix yuh stinhni swa txal sintah.
Kochnhe xibal jilni te. Schembalte. Kaw
txutxu yinh te chembalte yuhnhe mach chkan
loknoj te yinh txal txal.

CHELBIL Ku. Abrazado. Hune mak ayikoj yul

sqab hunxa makah yuhnhe sxewi, stzala skul
maka yuh smontelaxi. Chelbil nian tzul yuhnhe
mach choqi.

CHEMBIL Ku. Que fue tejido. Ta xek yiqa

swatxebanil haka chuh swatxi txal sintah.
Chembil chutelax qap chanhe.

CHELEQ yb. Resbaladizo. Bay nab sulan

yuh ha ha payxa xichi yaytoj betet tu, bay
kaw haban yah masna anmah kat yaykayi. Yax
cheleq yet ta yaxxa jilni yuh quxew chahiloj
sxol ha ha. Bet stilaj ha ha ti, ay bay kaw
cheleq.

CHEMLOJ uj. Tejer. Haktu sbih tzet chuh

anmah yet swatxeni mato schemni hunuj qap
maka txal chem. Chchemloj. Chchemloj nixhtej
unin ti yet chchibojkanh.

CHELOM b. Quien abraza. Mak kaw chyoche

yijaikoj nixhtej unin maka yihla anmah yul
sqab. Kaw chelom tzul unin xo qopoh ti.

CHEMLOM b. Tejedor-a de oficio. Mak watxe

sintah, chanhe maka hunujxa qap chem ayikoj
smuniloj. Kaw chemlom ya smi ix nian.

CHELWAL uy. Accin de abrazar. Haktu sbih

tzet chuh hunuj makah yet chyiqnikanh nixhtej
unin maka yihla anmah yul sqab. Chelwal chuh
naj ti yinh nixhtej unin.

CHEMOM b. Quien teje, tejedor, a. Etzatika

lahan chelikoj boj chemlom, yaja tzantika tzet
chschema. Wal hunti xin, to yilal jalni tzet schema,
hakana jalni chemom paxahe. Machxatika
chelikoj ya chemom sintahe yinh smunil.

CHEM b. Asiento, mueble para sentarse. Yet

kaw payxa, haktu sbih hune te nian punhan te

35

CHEPANKANH yb. Hinchazn causada por

picaduras de insectos. Tzet yilot stzumal anmah
lawi schihot yuh no xen, no motzaj maka
hunujxa no tzulik noq. Tzumale chmal nian
bay chschi no nixhtej noq ti. Chepankanh
stzumal ya kuywahom bay xschi no motzaj.

kaw kaj. Schewbobal. Xaytoj ha chewla ha

schewbobaloj spichi heb ya komam.
CHEWBOJ uj. Enfriarse. Yet chaytij smalil
skajil hunuj itah, ha ha maka hunujxa tzetet kaw
kajtika. Chchewboj. Chtoh chewboj itah katto
swaoj nixhtej unin.

CHEPOHOJ uj. Estar el cuerpo hinchado por

picaduras de mosquitos o zancudos. Tzet chuluj
stzumal anmah bay chschi no motzaj, no
xen maka hunujxa no tzulik noq. Chchepohi.
Chchepohoj stzumal naj tzeh bay xchilax yuh
no motzaj.

CHEWNHEBAL b. Refrigerador. Chen stzaj

netbal yehkoj yuh schewnhen hej itah maka
tzetet chuklaxi yuhnhebal mach chetaxtoj,
yuhnhe steyeni maka yuhnhe chew kat slolaxi
maka yuklaxi. Schewnhebal. Xetaxtoj chen
schewnhebal ix txonhwom itah.

CHET b. Hocico de cerdo. Sti no txitam. Haktu

sbih yuh haxkam pim yeloj, nahat yeloj, yinh xin
chuh yuchni no txotx txotx yet chsayni no no
lujum slob. Schet. Nahat tzulanayoj schet no
txitam.

CHEWNHE uy. Enfriar. Ha chjuh Yet ay hunuj tzetet kaw kaj yaja chochelaxi ta chchewbi
yinh lembilnahi. Chschewnhe. Chschewnhe ya
komi yitah nian unin katto swaoj.
CHIBAL b. Que incita enojo. Hunuj tzet
chaqni chiwahoj skul hunuj makah. Schibal.
Kaw schibalnhe skul naj yehkoj ya komam ti.

CHETAN Ehb. En forma de hocico de cerdo.

Chato. Haka yallax yinh tzet yilot sti no txitam
maka hunujxa no noq lahan yilot yet boj no
txitam ti. Mach txihaloj no noq ti chetan yeh
sti.

CHIBALKULE b. Motivo de enojo. Envidia.

Hunuj tzetet chaqni chiwahojkanh skul hunuj
maka. Hej tzetet ay hej el mach yeloj, yaja yuhnhe yah howal sxol maktaj yetbi sbah yuhxin
challaxi. Schibal skul. Kaw xyaq naj stxikin tet
hej chibalkule.

CHEW yb. Fro. Ha chjabe hayonh anmah

hon ti boj xin no noq yet chpalkon smahikanh
skajil ssat yibanh qinal, sikxa chuhkaniloj.
Hakti chuhpaxiloj hej tzetet mato konimanil maka
snimanil no noq yuh aynajtij sqaqal, sikxanhe
lonhlo chuhluj, hakana yet chkotzabni ha ha.
Chyakoj ix Melsel squtxil nian stzul yuh chew.

CHIBEH b. Carne. Stzaj snimanil anmah, noq

maka yet hunujxa tzetet, chtobtoni. Schibeh.
Xyitoj metx txi no chibeh xsloq ya watxehom
itah.

CHEW b. hielo, nieve. Hakti jalni yinh tzet

chelikoj ha ha yet chchenbiloj ha yuh spalkon
schewal bay ayah. Sajxanhe bokbo jilni chuhluj
yelaw ha, chelkan sxob. Chetaxkantoj stzunub
heb ya komam yuh chen chew.

CHIJ yb. Tonto. Mak suktajnhe chyute. Kaw chij

chyute hune naj munlawom ti, yuh xin shunil mak
chuni tzet chyal skul yinh naj.
CHIJAN ehb. Agachado flojamente. Ha chjal
yinh hunuj tzetet, noq maka anmah etza nhohan yehyoh swi haxkam mach yip. Ta anmah,
hakatajnhe isah skul, kochnhe mach yip yehkanh, haka hunuj naj ukum. Hakapax stxam no
tunuk maka hunujxa tzetet nab mihan. Chijankanokanh naj ukum ssayni smelyuh yul stxuy.

CHEWAL TXOTX. b. Tierra fra. Haktu

jalni yinh ehobal maka hej konhob bay ay
chew, stxotxal chew. Hunqahan ehobal ti
nahatnhetika yehkanh. Chewal txotx hej konhob
ay skawilal Xelawub.
CHEWBOBAL b. Enfriador (lugar o instrumento para enfriar). Hunuj tzet chew choknikoj
yuh schewbi ha ha, itah maka hunujxa tzetet

CHIK b. Sangre. Yal snimanil anmah boj yet

36

yul toxanhe chaynapaxtoj ha ha yibanh chen

kat yoknatoj yul sam xin. Hanhetika choknikoj
masanto chetaxtoj. Lahan jilni yeb te hom.
Schilbal. Loqbil kabeb schilbal ya wuh han.

no noq elnajtij, toxanhe ayikoj yinh hunuj tzetet

maka lihanayoj. Ay hej el chillaxayoj chik yulaj
beh yet ay howal payxah.
CHIKTE b. Palo de sangre. Hune te te mach
kaw nimejaloj chuh stel yaja chtika chib yinh
te. Kul te sial, sajnhe tzanhtzo yinh yoj te,
nimejal spoqi boj kaw ay sxil sxaj te. Kaw
schikiltika anmah jilni schikil te. Mach
kaw cha te chikte chewaltxotx

CHILBABIL b. Asegurado, obligado. Schillaxkoj hunuj mule yibanh hunuj makah, hune
mule tu to ay hune mak xilni haxin xhkolwakoj
yalni tzet kaw xuh hune mule tu. Qa choknikoj
hune tzoti ti yet ay hunuj howal chapni yul
sqab naj xuwes. Schilba Schilba naj Manel
chubil naj Xhuwan xmaqwahi.

CHIKUH b. Izote. Hune te te tzuliktajnhe

chuh yinh yoj, tonhe chtoh hixnoj te ssatkanh, yinhnhe schon te ayikoj sxaj. Sxaj te ti xin, hun hixannhe yehpaxoj, aymi ox kuchubuj stel boj xin
aynhem oxqaboj ssatbal. Saj jilni sxumak te,
hunbohannhe chuhkanh yinh schon te, chlolaxi.
Etza lahan jilni sxumak te chikuh boj sxumak
te sajchi.

CHILBAL b. Instrumento para restregar o para

desgranar. Sbih tzet choknikoj yuh schillax
hunuj tzetet maka yet chkochlo ixim nhal. Hej
bajal, chaqlaxikoj chilbalil. Schilbal. Yilal
yoknikoj chilbal yuhnhe haban skochlo ixim
nhal.
CHILBA uj. Asegurar, obligar, imponer, insistir.
Schillaxkoj hunuj tzetet yibanh hunuj makah
maka schillax hunuj mak yuhni hunuj tzetet; haka
yalaxkoj hunuj mule yibanh hunuj makah, hakpaxtu schillax yunuj hunuj mak hunuj tzetet waxamka mach sje skul. Schilba. Schilba naj tet ya
smam ta naj Antil xbahwahi.

CHIKUL b. Disentera. Txule kalan chik yehi

maka naba chik. Schikul. Mach kuluj yaben
sbah mak ayikoj chikul yinh.
CHILAN b. Asegurar, es seguro que s. Ayikoj yinh kul; haka tzet yokkan hunuj munil,
kaw hiqkulalxa yehi, tinhantika yelojtoj;
choknipaxkoj yuh yallaxi ta haktu yekoj hunuj
tzetet; hanhkanhe anmah choknikoj hun tzoti ti
yuh yet stzoteli. Chilan chal naj ta ay skas naj
Pel tet naj.

CHILBIL b. Obligado, mordido. Schejlax hunuj

mak yub hunuj tzetet mach kaw sje skul yub;
yilal yuhni. Choknipaxikoj yuh yallaxi ta ay
hunuj metx txi xtxalax yuh hunuj metx howtxi,
xektojxin hune yabil tu yinh metx xtxalax tu.
Chilbil xuhkuj naj Manel yinh munil yuh smam.

CHILAT b. Corte original de la mujer jakalteka,

de fondo rojo. Hakti jilni yelaw qap chanhe kaw
chyakoj heb ya ix yet payxa, kaj xin jilni ssat
qap. Schilat. Kulchan qap chilat kaw chyakoj
heb ya mimi yet payxah.

CHILIKTOJ uj. Introducir algo brusca y violentamente. Haka yet ay hunuj tzetet chaqlaxiktoj yul
sti hunuj anmah, majab chsje skul, jichan haka
yet chxibtelax nixhtej unin yunhe sbejnikan yuni
maka yalni hunuj tzetet. Xschiliktoj Xschiliktoj
ya te ich yul sti nian txi.

CHILA uy. Restregar. Sbih tzet chuh snhijlax

hunuj tzetet yuhnhe yel stzilal maka yuh yel
schikil, haka te hox. Hakpaxtu yallax yinh tzet
chyute metx howtxi anmah yet chstxani metx.
Chschila. Chschila xo koxhtal yinh kul yuhnhe
yel stzilal.

CHILOJ uj. Afirmar o confirmar una culpa.

Hunuj mule maka hunujxa tzetet chtinhikanoj
yibanh hunuj makah. Chchiloj. Chtika chilojkanoj hune mule tu yinh ya alkal.

CHILBAL b. Recipiente donde se reposa el agua

de cal. Netbal bay chaytoj yal chen txoh yet
choktoj chen yul sam. Ayxatikaytoj chen txoh

CHILOM

37

Mazorca

fcil

de

desgranar.

lanhan swai, yuhnhe mach txihaloj chok yinh

ixim, haxkam ta mach xin, mach chkuxanni yitah
yinh hantaj ixim wah chyoche slob. Chschipche.
Tonhe chschipche naj yoch yinh yitah, haxkami
mach txihaloj.

Haktuchallax yinh ixim nhal kaw piqin

skochlohi, mach kawojnhe txuytxu. Mach yexhtohoj choknikoj chilbal, yet chilom ixim nhal.
CHILCHE uy. Refregar. Yet chhunbalo ssat,
sti, maka snimanil kabkonhoj no noq maka
kabkitanoj hej tzetet kat snhijnhelaxi. Chschilche. Chschilche heb naj sti nixhtej tzul txi
yuhnhe yaqni howal.

CHIRA uy. Rosar por otro objeto. Haktu yallax

yinh yet ay hunuj tzetet chnhijlaxikoj yinh hunxa
yuhnhe snhijmohi maka yuh hunujxa yilbeh.
Chschira. Chschira txanh lasuh hasat ta mach
chach el bet tu.

CHINABUL b. Huehuetenango. Sbih txotx

niman konhob bay tzaban txihal hej konhob
mach wesoj, hakana konhob Xajla, Ewan Nhah,
Iwillaj, Sti Ha, Nentonh. Stxotxal abxubal
Mam. Tinanh kalanxa yehkantoj anmah ay bet
txotx Chinabul ti, wal yet kaw payxakan tu,
yet yalanhto machto chulikoj heb naj ah qaxep
ha tu, to hanhkanhe mak kaw hattika elnajikoj hanhe ay betet tu. Kaw nahat yehloj txotx
Chinabul yinh txotx konhob Xajla.

CHIRATOJ uy. Hacer resbalar una cosa sobre

otra. Yet chalaxiktoj hune te te yibanh hunxa
te, maka hunujxa tzetet yaja kaw anheh chektoj
yuh hune anmah. Chschiratoj. chschiratoj ho
nian yetabeh kanhset ssat bitzab.
CHIROM b. Agente u objeto para rosar o lastimar
cuerpos. Hunuj tzetet choknikoj yuhnhe schirlo
stzumal, ssat maka snimanil anmah, noq maka
hunujxa tzetet. Schirom. Iqwejayoj hune txanh
txanh kaw chirom ssate ti.

CHINHAX b. Da maya (sexto da) Hune tzayik

ti yechel hej chen chen chaqni lahwoj anmah
yehi , yuxinto xikiltaj yehi, ha hune ti sbabel
tzayik yet hune habil yet yinh chichikanh,
haxkam ijom habil hune ya ti. Ijom habil ya
Chinhax.

CHIRCHATOJ uy. Dejar ir empujndolo

inicialmente. Yet chstenlaxtoj hune tzetet,
yuhnhebal chstoh schukil,
hakana nixhtej
etabeh kanhset, hune te te maka hunujxa.
Chschirchatoj. Tonhe chschirchatoj heb naj te
steal nhah.

CHIPA uy. Hacer llegar la puntita de algo con

otro. Haka yet tonhe chapni swi hunuj tzetet
stzinhaikoj sbah yinh hunxa, hakana ixim wah
kaw nian stinhe chayapnoj yinh itah, yuhnhebal
mach petoj chlahwi haxkami nianchannhe.
Chschipa. Tonhe chschip ya komi yoch yinh
yitah.

CHIRCHE uy. Rosar con insistencia. Yet

nhijanxanhe yek hunuj tzetet yinh ssat maka yinh
snimanil anmah, noq maka yinh hunujxa tzetet.
Chschirche. Chschirche ix nian nian yetabeh
kanhset ssat txotx. uy.

CHIPAIKOJ uy. Tocar leve y suavemente algo.

Yet tonhe chek tzenhla hunuj tzetet yinh hunxa,
yaja swinhe. Chschipaikoh. Chschipaikoh ho
Tulin chen kajla machit yinh no sxanhab.

CHITE b. Chico zapote. Te lobehal kaw

chirchonhe yinh yoj, nimej te te, tzulik nixhtej
sxaj te yaja qejnhe txumtxu jilni. Stilaj hanhe
boj qaxnal txotxnhe qa jichan ay te. Chlohlax
ssat te, haka yilot yinh stzumal te has haktu
yilot stzumal te, tonhe tzulik skoli te, oxeb
maka kanhebtikam sbaq te, nimejal nian
spaqi. Schite. Kaw ekomxa te chite stxonh ya
mama.

CHIPLOQ b. Juguete. Sajach etabeh bay

ay hune tzetet holan yul, ayiktoj sbaq, kaw
chspoqlayi yet cheltoj sbaq tu. Schiploq.
Kaw chspoqla schiploq ix nian.
CHIPCHE uy. Remojar con insistencia. Yet
nabtajnhe chapni ixim wah yinh itah yuh mak

38

chek masla yinh ssatlaj lok tu. Chschiwi.

Chchiwi txanh txanh yinh txotx lok.
CHIXATOJ uy. Lanzar cosa de forma lineal
como lanza. Yet ay hune tzetet hixan ye stel
chsbejlaxahtoj bay nahat yehkanh yich hunuj
pahaw maka hunujxa tzetet. Chschixatoj.
Chschixatoj ix Matal hune te te swi te koyew
CHIXKAB b. Terremoto, sismo, temblor. Yet
chsbili txotx txotx yuh hej tzetet chek
ssat yibanh qinal, kat xin shatto txotx maka
spohnitoj sba txotx. Schixkab. Xbili txotx
txotx yuh chixkab.

Te chite = Chico zapote

CHITEBAL b. Lugar de chico zapotales. Hunuj

bay naba chite aykanh, hakana bet stilaj ha
bet Chaka maka hunujxa bay yaxtxotxbal.
Chitelaj. Schitebal. Yet yalanh yay komamil,
kaw chbeyikoj anmah ssiko xotx sxol chitebal.

CHIXCHATOJ uy. Lanzarlo. Yet chsbejlaxtoj

maka chhirlaxtoj hune te te maka hunujxa
tzetet bay hunuj ehobal nahat yehkanh, hakana
hunuj pahaw maka hunujxa. Chschixchatoj
Chschixchatoj naj Ampul te te ssat pahaw.

CHITEMAX b. Chico zapote macho. Hune te

te lahan jilni boj te chite, yaja mach chyaq ssat,
maka chyaq te yaja mach chslolaxi. Schitemax.
Nimejal te ich schitemax ya komam.

CHIYA b. Lugar de Jacaltenango. Sbih

hune txotx txotx chichihatij sti ha niman
yalanhaytoj mujbal boj anhtebal yet konhob
Xajla. Hat xbeyaytoj heb ya uxu kapeh bet
Chiya.

CHIWABAL b. Aguijn. Nian yixmabanil

snimanil hej no noq chchiwahi, chuh yallaxpax
tzahwabal yinh. Schiwabal. Yet chchiwa no
snoqal kab, palan yelkantij yul skul no yinh
schiwabal, yuh xin maqil skamkanoj no.

CHIYOH b. Pollo. Hakti sbih hune majanil

no alom noq. Ay no ix, ay no tzul, ay no
qopoh, aypax no icham, yaja chiyohnhetika
no. Schiyoh. Xa nhan no ixnam chiyoh tonhe
alibnhebil.

CHIWAHOJ uj. Picar. Yet kochenhe ich te

chyolmohikoj yinh snimanil anmah, chchawi,
chchiwahi. Hakpaxtu yallax yinh yet sxuhnitoj
no snoqal kab stzahwabal yul hunuj nimanile.
Chchiwahoj. Tzixam chaqni chiwahoj snimanil
ya yax ix.

CHIYOQ b. Especie de ave de color caf. Hune

no chik, nimejal snheh etza lahan jilni yeb no
txojtxoj maka no hotol, lahan jilni yelaw boj te
kohnaj kapeh. Schiyoq. Nimejal no chiyoq xyil
ya Manel.

CHIWAHOMKULE b. Envidioso y envidia a

la vez. Mak chnhijnhonikoj yanmah yinh yetbi
maka hunuj tzet chuh yaqni okoj anmah yinh
howal. Mach tzet chyal hakul nan, chiwahomkule
hunqahan ti.

CHI yb. Dulce. Yet ay hune tzetet xuq haka te

asukal, no yal kab, te panela maka hunuj tzetet.
Yet kaw xuq yal te itah, challaxi tato kaw chi
te. Chschi. Schi. Kaw chi yal te muh. Chi te
slahanxhexh xo Melsel.

CHIWOJ uj. Rozar un objeto con otro. Yet ay

hune tzetet tonhe chapni nhijla yinh hunujxa,
hakana txanh nian txanh choknikoj yinh
latzbal, lok maka chen lok, kaw kuxannhe

CHIBINAJ yb. Se haba endulzado. Yet chitika

hune tzetet, yaja aymininoj tzetet xaypaxtoj sxol
yuxinto machxa chioj. Chibinaj te skapeh xo
Ros.

39

CHKUTXIHULA b. Vspera de fiesta. Skab

tzayik yalanhto niman qinh. Yinh chkutxihula
chhuluj heb ya ilom qinh.

CHIBOJ uj. Endulzarse. Yet ay hune tzetet

mach chioj, kat chschinhelaxi hakana hunuj
ulul maka hunujxa tzetet chalaxaytoj schial.
Chschiboj. Kuxanto chschiboj te kapeh yinh
te yasukal ya Malin.

CHOBANKANH Ehb. Como embudo hacia

arriba. Haka hune netbal yuh yaytoj ha ha
yul maka hunujxa tzetet, tonhe yilnikanh. Chuh
yallaxpax yinh haka tie. Toxanhe chobankanh
sti sholan no hokox.

CHILUQLU yb. Lquido no tan dulce. Yet ay

hune tzetet etzatajnhe chi, yaja kachipaxoj,
hakti chelkanikoj yet chskallotoj yal itah yeb
kapeh maka hunujxa. Chiluqlu yitah xo nian
tzul.

CHOHANKANH Ehb. Boca arriba. Hune

tzetet yilnikanh sti haka hunuj koxhtal, sti
sholan no hokox maka hunujxa tzetet. Machxa
ninoj nohnajoj ichamtaj koxhtal ti, tonhe nab
chohankanh.

CHINHEBIL yb. Endulzado. Hune tzetet

chalaxaytoj schial yuhnhebal chschibiloj.
Chinhebil te skapeh ya Palas.

CHOHOIKTOJ uy. Meter algo lazndolo (como

meter goles, algn grano a la boca). Yet ay hune
tzetet chalaxaytoj yul hune holan yehi, hakana
kanhtxukut bay chalaxiktoj no koltzum,
maka hune setsel bay chalaxaytoj no kol tak
tzum maka hunujxa tzetet maka yet haka tonhe
chsbejlaxiktoj itah yul tie. Chschohoiktoj.
Schohoiktoj ho Maltixh no koltzum.

CHINHE uy. Endulzar. Yet chalaxaytoj schial

hunuj tzetet, hakana te kapeh, ulul maka hunujxa
tzetet chschinhelaxi. Chschinhe. Chschinhe ya
Malkal yulul unin.
CHIPAHPO yb. Agridulce. Hune tzetet ay
nian schial, yaja aypax spahil, hakana hej te
lobehal. Ssat te pahlalahanxhexh Chipahpo te
pahlalahanxhexh.

CHOKOM Yb. Siembra de crecimiento rpido a

partir de su tierna edad. Hej tzunub kaw saqal
boj chpalkon chuh schibnaloj, yuh kaw chyoche
bay ayayoj mato yuh yax ssat bay chchibkanh.
Mach shuniloj hej tzunub ti chokom chtitikoj.

CHIPAQPO yb. Bebida inspida, desabrida.

Hune tzetet ha yehi, mach kaw chioj, mach
txihaloj yasukalil ayaytoj. Chipaqpo yukut
ixim ulul.
CHICHOTAJNHE yb. Casi dulce. Yet ay hune
tzetet mach kaw chioj, ayto nianxa yapni schial.
Chichotajnhe jaben te slahanxhexh ya mimi.

CHOKTZUTZ b. Pizote, oso andasolo. Hune

no noq kanheb yoj, tzuhan yeh swi, tzuban yeh
sti, kaw pim sxil, tzulik stxikin etza setsotajnhe
yehi, etza haka tanh jilni boj sajsotajnhe yelaw.
Schoktzutz. Kaw baqich no schoktzutz stzab
ho Kaytan.

CHICHAH b. Chicha, jugo de caa fermentado.

Yet chskankanoj te yal wale quwuj, kat spaki
te ukehal. Schichah. Cheltoj te chichah yinh te
yal wale.
CHICHALON b. Chicharon. Hune no stzumal,
smantekahil maka schibehal no txitam kaw qan
chyuh maka hunujxa. Schichalon. Kaw xuq no
chichalon stxon ya Xuwin.
CHICHI b. Carne, vocabulario infantil. Hakti
chyal nixhtej unin yinh no chibeh, jichan yet
chsqanni yitah. Schichi. Stinh naj nian schichi.

Nochoktzutz = Andasolo

40

swi hunujxa te telaj lobehal lanhan chschibi.

Yinh te telaj itah ha nian swol te kaw qinhto,
lanhanto yahiloj. Walpax yinh te komon telaj
chsatni ha nian kaw chwolni ha chyeniloj ta
lanhan chschib te. Schon. Kaw peq no sajcheh
yinh schon te onh.

CHOKCHONOJ uj. Accin de crecimiento

rpido de la siembra. Yet chpalkon skulal chuh
schibnakanh hunuj tzunub, yoqyoqxanhe
yinh yoj, poqpoqxanhe sxaj. Chchokchoni.
Lanhan kaw schokchon ixim awal.
CHOKAN b. Kapixhay, abrigo largo de lana.
Hune qutxile yinh sxil no kaneluh chwatxi,
kab sqab yaja mach yuluj cheltij sqab anmah
to yalanh ayikoj sholanil. Schokan. Mak mach
qaynajoj yaqnikoj no chokan yinh, chtzakokanh
snimanil yuh no.

CHOP b. El culo de algn animal ovparo. Haktu

yallax yinh shunil tzet ay yok yinh syutz hej no
noq chyaq shos, haka no chiyoh ix, no chik
boj yaqbilxa no noq. Schop. Ayikoj ekab yinh
no chiyoh, chstxulnhe no schop.

CHOLAN yb. Forma hundida entre dos cuerpos.

Yet ay kabeb tzetet etza hun yekoj, yaja ay hune
holan chskan yiktajbal, hakana chen chen
nahat yehkanh. Scholanil Yul scholil chen chen
ayaytoj no halaw.

CHOPE b. Ano. Hakti yallax yinh syutz no noq

hakana no chiyoh, no pech, no tunuk, hej no
chik. Ay hej el chalaxpaxkoj yinh yet anmah.
Schop Kaw tzil schop no chiyoh yuh haxkam
txoj yej yul skul no.

CHOLBAQ b. Serpiente ratonera, de color

caf, se encuentra entre piedras, rajadura de la
tierra y grama. Hune no labah biqom txow,
qejqotajnhe jilni yinh, sxolaj chen ay no,
yul shatilal txotx txotx yeb sxol te chim.
Scholbaq Chskalayoj no cholbaq no nian
txow.

CHOQ b. Cntaro, tinaja. Hune munlabal

choknikoj belbal hail, kolan yeh skul, setan
yekoj sti. Qa yinhnhe txotx tzajbehal txotx
watxebil yet payxa, wal tinanh nanxa tzet yinh
watxebil. Schoq. Xpohtoj schoq ix yet xel ix
yinh anhe tet naj.
CHORAN b. Muy grueso, largo y de mal aspecto,
gordo y feo. Haka tzet yilot snimanil hunuj tzetet
boqanxanhe yinh, chyaliloj ta nimejal yinh, nimej
stel boj xin ay hej el kaw kistalxa yilot. Haka
yinh snimanil no labah, hunuj txanh txanh kaw
baqich maka hunuj qabe malnajkanh. Kaw
choran jilni yinh sqab naj Pel.

CHOLIL b. Canal pequeo entre dos cuerpos.

Hune yoqanil nimanile, hakana hune yet stel
ichinhe chayapnoj sti yutze. Scholil. Kaw chew
chayapnoj tultun ha nhab yul scholil syutz ya
yalni.
CHOLOM b. Quien traga con facilidad
granos pequenos como maz, frjol y otros. Mak
stzan yaqniktoj tzetet chlohlax yul sti. Mak
chpahniktoj hej tzetet yul sti.
CHOLO uj. Comer frjol, nixtamal y otros granos
sin tortillas. Choknikoj yuh yallaxi tzet chuh swa
hunuj anmah, nixhtej unin maka yihla anmah yet
tonhe spahiktoj hunuj itah txihal sbuli yul sti,
hakana te hubal schukil mach ixim wah chlolax
yinh te, maka ixim tahnaj ssat ixim spahiktoj yul
sti. Scholo Tonhe chschol nian unin yitah.

CHORAN ehb. Forma en que cae agua sobre

siembras. Haka yay ha ha yibanh hunuj tzetet
yet chhajlo chen slawehal ha, maka yul hunujxa
tzetet; hakana yay ha yibanh hunuj anmah
yet lanhan yaxhni, yibanh hunuj te kapeh yet
chhayelax te maka yibanh hunujxa tzetet, yaja
kaw ip chay ha yibanh. Chalpaxoj ta tonhe
chetaxtoj ha ha tu. Hay hej el qa chpalkon
hun yinh ha. Mach choranoj chyuteayoj ho ha
ha yibanh te kapeh, ta machoj chahojiloj harna
sxe te.

CHON b. Punta y ms tierna de una planta.

Swi te telaj itah, swi hunuj te komon telaj maka

CHORANAYOJ ehb. Forma gruesa y grande

de chorro callendo continuamente. Yet kaw nimej

41

yinh ha ha chayi, haka yay ha nhab chkutxi

swi nhah, choknipaxikoj yuh yallaxi yet choktoj
ha ha yet nhab yul nhah yet ta hopan swi te.
Kaw choranayoj ha nhab haxkam nhabil tinanh.

maka chixnambi. Challaxpaxoj yinh tzet

yilot stzumal hej no noq haka stzumal no
pachamkanh maka yet no txitam. Ya komi kaw
choyssatxa.

CHORIS b. Chorizo. Hune ssup stxanhkantza

no txitam nohtzebil yinh no schibehal
txitamtika koktzebil, ayikoj yanhal, kaw xuq
slohlaxi, ximbil sti yuh hune ssup txal yuhnhe
mach cheltij tzet ayiktoj yul. Schoris. Swatxe
ya Malin schoris yinh stxanhkantza no stxitam.

CHO yb. Vos. Trato directo slo entre hombres

que se guardan confianza entre s. No es trato
de gran respeto. Stibal hebnaj winaj. Chaliloj
ta kaw yohtaj sba hebnaj, choknikoj babel
tzotial yet chtzotel kawanhoj hebnaj winaj, to
tet hunxa mak tu stzotelkoj hunxa makah. Cho
wuxtaj, hekalto chin apnoj han, chawala tet wixal
han....

CHORLAHOJ nuq. Ruido de agua al caer del

chorro. Yabelax yay ha ha yibanh hunuj tzetet
maka yet mach sqahol shamlaxtoj ha ha yibanh
hunuj tzetet, kaw xhqanh yay yibanh hune tzetet
tu. Schorlahoj. Schorlahoj yayoj haha stel yinh
naj ta mach chel naj betet tu.

CHUB suceder, en futuro.Yet chto huhuj hunuj

tzetet, haka hunuj qinh, yambabahil maka
hunujxa tzetet. Chub mixha yet hekal.
CHUBAN b. Resaltado como forma de labios
al silbar. Yillax tzet yekoj sti hunuj anmah
maka hunuj no noq, haktu yehi yet xpitzkahi,
mataj chuteni; kaw tzulik yekoj boj xin kaw
nahat yeloj. Haka yeloj sti hebix qopotaj kaw
eltichan. Kaw chuban yekoj sti ix nian

CHOTAN uj. Sentado con las piernas encogidas,

levantadas y unidas. Stzonhban sba hunuj
mak ssat txotx txotx, mach yibanhoj xhilah
tzonhanayoj, mohan yeh switxi yuh, yaja
aykanh yetkulal sti; jichan yet mach xhkuxanni
te chem hatu stzonhban sba anmah yinh hakti.
Toxanhe xay chotnoj ya, haxkam machxa te
chem.

CHUBANILOJ b. En forma de labios al

silbar. Haka yillax sti hunuj mak lanhan
xubli, hunbabilkoj sti yuh, aykan hune holan
yiktajbal, yuh yeltij kaqe; mach hakotu yehi
yet xpitzkayi, to ha chuteni, haxkam choche
xubluj. Kaw chubaniloj sti naj haxkam lanhan
xubli naj.

CHOTAYOJ uy. Caerse sentado bruscamente. Yet

chay syutz hunuj mak sat txotx maka yibanh
hunujxa tzetet yet nahul yehi. Jichan yet cheltoj
yolna yoj yinh hunuj tzetet pakanayoj, hakana
yinh hunuj te stzumal kenyah maka yet biqich
beh maka yet cheltoj hunuj te xhila yalanh.
Xschotayoj Nannhe hawuh, betet tu xschotayoj
ya syutz.

CHUBIL yq. Que. Choknikoj yuh spajtzelax

hunuj tzoti maka yuh yallax hunuj tzoti, Lahan
yoknikoj boj xin tato. Mach cha ute sba hunuj
tzetet. Kajam xax yal ix tet naj chubil ta machoj,
yaja kaw ibotx naj.

CHOTOAYOJ b. Caerse sentado bruscamente,

especialmente en el suelo. Yaykayi syutz hunuj
mak sat txotx txotx yet nahul yehi, Jichan yet
cheltoj yolna yoj yinh hunuj tzetet pakanayoj,
hakana yinh hunuj te stzumal kenyah maka yet
biqich beh. Chschotoayoj. Chschoayoj naj
syutz ta chelojtoj yolna yoj naj yinh tzotzew.

CHUBIL b. A cmo? Cunto vale?

Choknikoj yuh anmah yuhnhe sqanben hantaj
stohol hunuj tzetet chyoche sloqo yul txonhbal;
choknipaxkoj yuh yallaxi tzet yinh watxebil
hunuj tzetet. Chubil yinh te koyew miyay, aytom
yaqbil te.

CHOYSSAT uj. Arruga. Huntaqan kaw machxa

kuluj jilni, haka stzumal heb ya ixnamtaj.
Hakti chelikoj stzumal anmah yet chichambi

CHUBILTIKA yq. Pronombre indefinido....

Nunca. Yet challaxi ta machtika chuh hunuj

42

tzetet maka yuh sqambelax hantaj stohol xto

hunuj tzetet xtxonhlaxtoj. Yilal xax to hune tzetet
tu yet xhqambelaxi. Chubiltika xtohkanoj no
cheh tu xin?.

kawxihaytoj yich xih boj xin mach chstzihbi.

Schukumal. Chukum xih ya komi Antun.
CHUKU uy. Disolver. Yet chsbilelaxi yuhnhebal
smaqlaxtoj hunuj tzetet sxol ha ha, kat skalnikantoj sbah, ululxa chelkanikoj. Chschuk.
Chschuk xo Luwis sqoyehal ixim bitx.

CHUHUJ b. Accin futura. Ay hune tzetet chto

huhuj, baqinmi yaja chto ekojtoj; Hakana yalni hun teqanoj anmah ta chiwahoj yinh hunuj
howal ichebil bet naj xuwes, haka pax hunuj
elail mach mak ohtajnhe baqinh chekotoj.
Chuhi. Baqinhmi chuhuj hunuj yambabahil kat
hawolnojiktoj tzet hatxumni ti.

CHUKWAL yb. Accin de batir. Yet ay hune

tzetet kaw, kat xin chschuklaxtoj sxol ha ha,
kaw kul chuh sbilelokanoj yunhhebal ha chyukantoj, machxa hune nian skolanil chskankanoj.
Chukwal chyuh ix Anah.

CHUKBAL b. Lugar o instrumento para disolver. Hune chen chen choknikoj sheleloj te
chukul yuh sbilelax hunuj tzet lanhan stahtzelaxi
maka hunuj tzet xaytoj yal yilal xin yululbitoj.
Haka schukbaniloj te hubal yet lanhan stah te
maka yet schuklax ixim pichi yul te tzimah boj
yaqbilxa. Schukbal Chachuku te hubal yinh
chen chukbal.

CHUKCHE uy. Accin de disolver a Yet ay

hune tzetet chsmaqlaxtoj sxol ha ha yunhhebal
spaki hail, hakana ixim pichi. Chschukche
Chschukche ya komam yal yixim.
CHUL uy. Rollo. Yet ay hune tzetet paqan yeh
ssat, nimejal shasi stel, kat xin skutxbalaxkanh
maka chspajlaxkanh, yajapilan chuh yinh,
hakana te sxaj kenyah maka hunujxa. Chschul
Chschul heb ya mama te sxaj kenyah.

CHUKBIL yb. Batido. To ululxa yeh hunuj

tzetet. Xax oknikoj chen chukbal maka te chukul schukbaniloj; haka hunuj tzima pichi, ixim
sqoyehal bitx maka hunujxa tzetet chtxiklaxi.
chukbilxa ixim pichi yul te tzimah toxanhe
chitxqahoj ixim tet hebnaj aqomkoj swi nhah.

CHULAN b. Rollo Hune tzetet kolan yeh yinh

yuh kutxankanh, maka spichbanil hunuj tzetet pilan yeh yinh, hakana te qan sik maka hunujxa.
Schulan Oxeb chulan te sxaj kenyah xsloq ya
komi. Enrollado.

CHUKIL uj. A solas, solito, slo. Chaliloj ta

hunenhe mak chuni hunuj tzetet. Haka yehikoj
ssat yibanh qinal. Mach yetbi hunuj mak chuhni
hunuj munil schukil. Machmak chtanhxikoj yinh
to yinh sba. Schukil. Schukilnhe ya mama ti
squy sba yul yatut.
CHUKUL b. Molinillo. Hune te nian te
cheltoj yinh sqab te sanikte, choknikoj yuh
schukchelax hunuj tzimah pichi maka hunujxa
tzetet; xhnhuslax te yunhhebal chel stzumal te
haxinhwal kaw kul yoknikoj te yinh smunil; qa
smunlabal sqab hebya ix yekoj te. Schukul.
Kaw ay schukul smi naj xitij bay xbeyikoj.
CHUKUM yb. Quien disuelve. Yet ay hune mak
chsbilen hunuj tzetet yinh hune te te, hakana
te chukul maka hunujxa, yunhebal skalmotoj
hunuj tzetet sxol ha ha maka yuhnhebal mach

Te chulan sxaj kenyah = Rollo de hoja

43

CHULANIKOJ yb. Enrollado. Yet ay hune tzetet

etza kolbabilikoj sba yuh, maka kotanikoj,
hakana sxaj hej te te maka hunujxa tzetetal. Chulanikoj sxaj te kapeh yuh yabil.

txotx txotx te. Schulub. Kaw qanxa ssat te

chulub pata aykanh sxol skapehbal ho Wes.
CHULUBLAJ b. Nombre de lugar de San Marcos H. Snajach sba boj Bachen. Yu kow ay te
chulub sat txotx. Lanhan skayloj te chulub
bet Chulublaj ti.

CHULAYOJ uy. Enrollar. Yet ay hune mak

chschulni maka chskutxbanayoj hune tzetet
nimej spaqi ssat yeb stel, hakana te sxaj hum.
Chschulayoj. Chschulayoj ho Wisen te sxaj hum.

CHULUL b. Ingerto Hune te te nimejal chuh,

yax jilni sxaj, ay ssat yax jilni, tzuhan yehi, yaja
qan maka kaj jilni yul yet qanxa maka tahnajxa,
etza lahan jilni sxaj te yeb te has Schulul Nimejalxa te schulul ya Mek.

CHULBAL b. Instrumento para enrollar. Hune

tzetet chschulnihayoj hunujxa, yuhnhebal qa
haban chuh skutxikanh. instrumento para enrollar Hunuj tzetet chonikoj juh yuh kochulnitoj
hunujxa tzetet hakana ixim bitx maka te sik.
Schulbal. Anheh chsmunla schulbal ya mimi.

CHULULTE b. Especie de bol, parecido al

ingerto. Hune te nimej te chuh, tzulik nixhtej
sxaj, jichan yibanh chen chen chah te. Kaw xin
tohol chuh chschibi, etza lahan jilni yeb te chulul. Schululte. Kaw nimejal stel te schulul te ya
komam.

CHULBIL yb. Enrollado. Hune tzetet nimejal

stel, nimej spaqi ssat, kutxbabilxakanh maka
chulbilxakanh, pilanxa yeh yinh. Haktu chuh
yallaxpax yinh te qan sik. Hakti chuhkan hej
tzetet xax chullaxi. Chulbil xuh yul te sxaj yum
xo Katin.

CHULUM yb. Quien enrolla. Enrollador Hune

mak smunil yekok chschulnihayoj hunuj tzetet,
hakana heb ya chulum qan sik. Schulum. Kaw
chulum sik ya komi Ewul yet payxah.

CHULBIL SIK b. Cigarros hecho a mano (hojas de tabaco seco). Te sik chchulaxiktoj yul te
qan hum. Babel chaqlax tajoj te sxaj sik, yet
kaw tajinhxa te xin kat sbuxhlaxtoj te, chaytoj
te yul hune nian hom, kat spichlohiktoj te yul te
hum, chwatxelaxaytoj nixhte stxam te yuh hune
no nian baj watxebil yinh yuh yoknikoj yinh
ti. Schulbil sik. Kaw watxehomtika chulbil
sik ya kahom komi Pawlina yet payxah.

CHULU uy. Enrollar. Ha ti chjuh yet chkopichnihayoj hune tzetet hasan yeh stel, chkopetikoj
yuhnhebal pilan chuhkanoj yinh. Chschulu.
Chok xo Palin chulu binbitx..
CHULU uy. Enrollar. Yet chkokolkanh hej tzetet
lehan yehi yuhnhe chulan mato kolan chuhkanoj.
Chschulu. Chschulayoj ya txonhom te sxaj kenyah.

CHULIKOJ uy. Enrollar en algo. Yet chshoylaxikoj hune tzetet paqan yeh ssat, nimej shasi
stel yinh hune tzetet pilan yeh yinh maka hunujxa.
Chschulikoj. Chschulikoj naj Pasil enhele yinh.

CHULUIKOJ uy. Enrollarlo en. Yet chchullaxikoj hunuj tzetet yinh hune anmah maka
hunujxa tzetet, hakana yet chyanikoj heb
ix ix schanh maka hunujxa. Chschuluikoj.
Chschulikoj xo Matal stxow unin.

CHULPOP b. Caballero (ave nocturno). Hune

no chik , aqbalil cheki, jichan yullaj beh
chah poq na no yinh ssat anmah, tzilibtajnhe
jilni yelaw no. Schulpop. Xah poqna no chulpop yul sbeh naj nian yet aqbal ewi.

CHULWUM b. Envolvedor (persona). Hunuj

anmah chchulni hej tzetet, jichan ixim bitx maka
te sik. Schulwum. Ay heb ya chulwum yinh hej
munil watxe bitx.

CHULUB b. arbusto breve. Guayaba agria.

Hune te pata pah chslohot ssat, qa tzuliktopax
ssat sataj te kaw patail, jichan tonhe chalnhe

CHUMAN ehb. Medioda Haktu chuh yallaxi yet

chsyiktajni tzayik maka aqbal , yet kablahunh

44

yixmabanil tzayik maka kanheb skawinaj yet

aqbalil. Chuman xpaxtoj hebnaj munlawom
slanha sbah.

CHUN b. Cavidad nasal. vula. Hune nian

chibeh nahat tuqanaytij yul konuq, ha
chpohnitoj sholanil yul konuq hayonh anmah hon
ti, choknikoj yuhnhebal stoh kaqe choktoj yul
snet kohaqoh. Schun. Xtoh hune sqal ixim wah
yul schun ho Hesus.

CHUMAN AQBAL ehb. Media noche. Las

veinticuatro horas. Hakti chuh yallaxi yet chsyiktajni aqbalil, yet kanheb skawinaj yixmabanil
qinal yet aqbalil. Chuman aqbal xpaxtoj heb
ya komam.

CHUNHKULE b. Remolino de la cabeza.

Hune nian setan ayikoj kaw yiktajbal kowi
bay chichikan sxil kowi. Schunhkul. Kaw yinh
schunhkul naj nian chahiloj hune txak.

CHUMAN TZAYIK ehb. Medio da. Hakti challaxi yet chsyiktajni tzayik. Yet kaw
tzutan tzayik yibanh anmah, yinh skablahunh
yixmabanil yulbal tzayik. Chuman tzayik
chspaxiloj heb ho nixhtej kuywun yet qaykuyum.

CHUNTAL yb. Tmido, hurao, poco sociable.

Hune anmah jichan mach chstzoteli, tonhetika
chektoj yinh ssat yaqbilxa anmah mach ninoj
tzetet chyala, jichanpax yuh chtxixwi, makah yuh
loloal. Kaw chuntal chyute ho Kaxh chul sbey
kuywuj.

CHUMANILNHE ehb. Medio da, slo medio da, por la maana. Yet yiktaj tzayikalilnhe
chyiqtoj hunuj tzetet, yet sahkalil chok yuh yijni
sbah. Schumanil. Chumanilnhe xmunla heb xo
qopoh bet kuyum tinanh.

Ch
CHABANTOJ ku. Abierto, especialmente
boca al bostezar. Yet kaw hajan sti anmah yuh
naj wayanh. Chabantoj sti naj nian yet chwayi.

Snuqal jaben hunuj tzetet chxanhlaxi, chlohlaxi

maka chtzablaxi, yaja haka hunqahan tzetet ay
nixhtej yal. Kaw xchaklahi yet xpohtoj te pon
yalanh yoj naj Xhuwan.

CHABTI b. Bostezo. Yet chtitxa swayanh

anmah kat sqabnitoj sti. Schabti. Kaw chah
schabti naj nian.

CHAKAN yb. Forma desordenada. Yet

tixhantoj tzetet, mach ninoj txolbabiloj. Chakan
yehkantoj hej te hum.

CHABCHE nuq.
Masticar haciendo
ruido. yet ay hunuj tzet piqin chkachlaxi, yaja
kalan tzub yehi boj mach smajche anmah sti.
Schabche. Kaw schabche naj Xhuwan sti.

CHAKANTOJ yb. Regado o desordenado y de

mal aspect. Yet toxanhe tixhanayoj tzetet, mach
stxolil, mach latzbabiloj, txoj xin yillax yeyoj.
Toxanhe chakantoj te kapeh.

CHAHAN yb. aburrido. Yet tonhetika lemantij

chyil hunuj makah. Chahan hun naj winaj ti,
mach chuh kotzotel boj naj.

CHAKBEN yb Desperdicio de comida. Hunuj

tzetet lawitika yichelaxikoj mach chlahlaxi,
hakaana itah. Xyikanh ix Malin schakben naj
Manel.

CHAK nuq. Ruido que se produce al manipular,

pisar o masticar masa, comida o mezcla rala.

45

CHAKLE uy. Comenzar y no terminar. Yet ay

hunuj tzet ichebil yuh anmah yuhni yaja machxa
slaha. Schakle Tonhe schakle naj Meles yitah.

chukul yul te tzimah yuh swatxi ixim yal ixim.

Schebaytoj Schebaytoj ya mimi te chukul yul
te tzimah.

CHALCHONOJ nuq. Sonido onomatopyico

del aceite empezando a calentarse. Tzet sqanh
itah yet lanhan swatxelaxi, hakana yet lanhan
swatxi no hos boj yaqbilxa itah yul xhaltin.
chchalchoni. Toxanhe chchalchon no choris
yet chqanbi no.

CHEH Pinchar sxulaxiktoj hunuj tzet xixi yeh

swi yul hunuj tzetet tom snimanil anmah maka
hunujxa tzetet. Scheh. Scheh ix Ros snimanil naj
nian Xhap.
CHEHAN yb. Dirigido hacia algn lado (cosas
delgadas). Yet mach toholoj yekoj hunuj tzetet,
yaja hej tzetet tzulik yinh, hakana ta ay hunuj
te te linhankanh yaja txalan nian yekoj te.
Chehan yekoj te te.

CHAMA uy. Halar con la trompa, masticandolo

a la vez (como lo hacen los animales). Haka yet
lanhan sloni no cheh stelaj, no wakax maka
hunujxa noqal, haxkam schimkanh no kat sloni.
Schima Schima no cheh nian chim yaqnoj.

CHEL b. Loro, perico. Ha hune smajanil no

chik yecheltajnhe, yax jilni no, chuh stzotel no
ta chkuylaxi, konhan yeh ssup sti no, tzulik
nixhtej sxik no yaja wal snheh no waltu
nimejal.
Kaw haban yehikoj no yul yatut
anmah, haban skayikoj no yinh boj kaw kul
noyok stanhehomal boj yelawoj te nhah. Schel.
Kaw kulchan yilot nian schel ix Antun.

CHAMCHONOJ uy. Masticar varias veces

haciendo un poco de ruido. Tzet chuh sqanh sti
no cheh yet snhikni no telaj yet chlow no, maka
hakpaxtu anmah haxkam ay mak kaw chqanh sti
swai. Chchamchoni Kaw chchamchon sti no
cheh yet chlow no.

CHELEP b. Desecho alimenticio de murcilago.

Haktu kaw yalni heb ya ah Tzikinte yinh
sloben sotz, hakana yinh te sbaq kapeh chkan
tixhna lahwi stzutzniloj no yal yichlaj chen
maka bay ewantajnhe yehi. Schelep. Kaw ay
chelep yul speyab ya Xhuwan.

CHARCHONOJ uy. Sonido onomatopyico de

los animales cuando sumerjen el pico entre el agua
o lodo para buscar alimento. Tzet sqanh ssup sti
hej no noq yet chsayni no slobeh xol ha ha
mato xol tzotzew, hakana no pech yet chsayni
no no lujum xol tzotzew. Chcharchoni.
Chcharchon ssup sti no pech xol tzotzew.

CHELEP b. Semilla de caf que los pajaros

dejan tirados entre cafetales. Sunil hej te sbaq
kape sloben txow, sloben pitzin, maka yet no
chik, chkan chaknoj. Jichan yichlaj yoj te
chkani, makatoh yichlaj chen chen maka yichlaj
te sxe te. Schelep Yet chekni yel skajil te
kapeh, ha tu kaw ay te chelep.

CHACHE Pelearse verbalmente. Yet chyaqni

anmah howal, yaja stinhe chyaqa Schache.
Kaw schache sbah ix Ros yeb naj Manel.
CHEB uy. Introducir objeto largo y delgado
dentro de un agujero. Yalaxaytoj hunuj tzetet
nimej yoj, tzulik yinh yul hunuj nian holan.
Scheb Hincheb kabeboj holan yinh bitzab
ti.

CHEN b. Piedra, metal. Hune tzetet telankanoj

skawil, tom ayxatikakanoj ssat yibanh qinal,
mato haxa naj winaj chwatxeni, hakana chen
chen mato hej chen chwatxen hej pultah, boj
yaqbilxa tzetet choknikoj yuh anmah. Schen.
Toxanhe tenankantoj schen naj Xhuwan.

CHEBAYTOJ Introducir objeto largo y delgado

dentro de un agujero, (principalmente la forma en
que se prepara bebida, uso de molinillo en jcara).
Ha tzet chuh anmah yet chaniktoj hunuj tzetet
nimej yoj, tzulik yinh yul hunuj tzetet, jichan
challax yinh tzet chuh yaniktoj ya mimi te

46

mach yohtajoj stzonhban sbah yinh kul, mach

hunbabiloj sbul yuh. Chewan yetoj ix Malin.
CHEWATOJ yb. Abrir forzosamente con la
mano. Yet ta ay hunuj tzetet yilal shajlaxtoj yuh
hunuj mak yinh sqab; hakana yinh hej tzetet
piqinh yok sqab anmah yinh. Schewatoj ix
Xuwin metx txi.
CHEWBATOJ uy. Accin de abrir como
pierna de persona. Qaq choknikoj yet kaw
hunbabiltoj yoj hunuj mak yuh, kat yallax tet
hunxa maka ta spoh skabil; yuhxin hune tzoti
ti qaq choknikoj yinh anmah yuh spohlax hej
bule. Schewbatoj naj Manel yoj.

Chen Chen = Piedra

CHEN XAJ b. Laja, piedra caliza, piedra
de cal. Hun majan chen chen kaw xaxo,
nixhtejalnhe swatxikanoj yuh ha ha boj yinh
yekkantoj qinal yinh. Kaw ay chen xaj yamaq
yatut tihoxh.

CHECH b. Tijerillo (especie de ave). Hune

smajanil no chik, chek hekoni, yinhnhe xin
nhabil qaq chehikoj no, mach chek no
yinh shun-hunalnhe to txihal yiqni sbah no.
Nixhtej chla kaytoj yinh yetbih jichan chek
linhla no yinh hej stxanhal letzqaq, yinh hej
tzet hoynhe hunuj tzetet (cerco) maka sqab hej
te te. Schech. Kaw kulchankanoj jilni nian
schech naj Manel

CHEPANTOJ yb. Abierto, en cuerpos blandos,

o braguetas de pantalones, ojos, oidos, heridas,
exageradamente abiertos dando un mal aspecto.
HaktiChallax yinh hej lahwilal ayikoj yinh tzetet
piqinh, baq sate, txikine, hej lahwilal kaw tzet
hun yuhxin txoj jilni, hakapax yinh hej wexe
yet aynajtij ssiper. Chepantoj ich lahwilal yinh
sqab ix Melsel.

CHECH b. Especie de maguey con el que se

fabrican morrales y otros. Ha hune smajanil te
sajchi choknipaxikoj yuh heb ya mama swatxen
txanh tzispah, txanh txim boj yaqbilxa tzetet
yinh te chwatxelaxi. Schech. Kaw kulchan
chuh nian stzispa ya Pel yinh te chech.

CHEPBAL b. Instrumento para abrir

algo compacto. Hunuj tzetet choknikoj yuh
kochepnitoj hunuj tzetet shunenhehal yehi boj
etzah kaw yinh. Schepbal. Ha hune te nian
te ti schepbal ho Antun yet chyiniloj ho
shatxbenal ixim nhal.

CHECH b. Maguey. Hunkahan te te xixi

hej sxaj, kaw tektonhe yax jilni boj xin toxanhe
txekaniloj, yecheltajnhe chuh stel te. Saj
tinhtonhe jilni yoj te, chwatxelax te yuh yok
txanhil. Schech. Yinh te chech chwatxi hej
txanh txanh yet payxah.

CHEPOTOJ uy. Abrir (algo duro o compacto

con los dedos u otro objeto). Yet chkohajnitoj
hunuj tzetet etza pehan boj kaw nian, yuh
yiximal koqab maka hunujxa tzetet haka
hunuj nian te, yaja kaw nimej holan chjakoj
yinh. Chscheptoj. Chscheptoj ya Nel hune te
lahanxhexh yuhnhebal yilni ya ta kultu.

CHIB b. Dcese del pacayal y del fruto. Hune

majan te te chlolax ssat itahil, tom txohbil chuhi,
mato chok shoshal; wal sxaj te elawehal yul nhah
kaw choknikoj yinh hej mohyilal, nabebal maka
yet chel balunheb tzayik skamtoj hunuj makah.
Schib. Kaw ay te chib yamaq yatut naj Manel.

CHEWAN yb. Abierto, especficamente piernas

de personas, a veces se usa para braguetas y
otras cosas que toman esa forma. Hune tzoti
ti choknikoj yet ay hunuj mak chstzonhi yaja

CHIBLAJ b. Lugar plantado de pacayales,

nombre de lugar. Hune ehobal bay kaw chyaq

47

CHIKE Pene; (expresin para indicar pene

de nios, especficamente con sentido tcito de
pequeo. Yixmabanil snimanil nixhtej unin bay
cheltij yatxul. Schik. Kaw tzulik schik naj
nian Manel.

te chib, lawitu etza hankanhe te kaw ayayoj

ssat hune ehobal tu.
Hakpaxtu sbih hune
ehobal yeltoj Yinchewex. Kaw nahat yeltoj
Chiblaj.
CHIBNAJ yb. Crecido, utilizado para indicar
que los caudales de los ros han crecido. Haktu
yallaxi yet chpalkon schibkanh hej ha niman
yuh nhabil, chpalkon yah smalil ha ha yul
yehobal, somanta cheltoj ha ha yul yehobal
tu. Kaw chibnaj ha Kolchaqan yul konhob
Xajla.

CHILIM b. Maicillo, maz en grano tostado.

Haktu yallax yinh ixim ixim qantzebil
chkoqtzelax yuh swatxi hune itah kah sbih.
Schilim. Kaw kul yeh sqantzebanil schilim ix
Ros.
CHILICH b. Guayabo de tierra fra. Hun
majanil te lobehal, te pata hatnhe chyaq
schewal txotx. Schilich. Kaw xuq koloni ssat
schilich ix Malin.

CHIBOJ uj. Crecer. Hune ti chek yinh

sqinal anmah, no noq, hej te te boj shunil tzet
ay sqinal, haxkam tamax chek qinal yibanh
kat schibkanh stel boj tzet hun yinh. Chchiboj.
Tamax chchiboj naj nian, nanxa chyalnapaxoj.

CHILMABAL b. Tostador (de barro con

agarrador y es semejante a un sartn, sirve
para dorar especias). Ha hune munlabal kaw
choknikoj yuh heb ya mimi yinh sqantzelax
nixhtej yanhal itah; haka hune xhaltin yilot,
yinh txotx tzajbehal watxebil txotx.
Schilmabal. Xsloq hinmi hune schilmabal
bay sqantze yanhal itah.

CHIBTZE yb. Agrandar, aumentar, acrecentar.

Snimejnhelax hunuj tzetet, hunuj makah boj
sunil tzet ay sqinal. Hakana yinh hunuj nian
unin komon anmah bay aykanoj yuh smam smi
kat yaqlax okoj anmahil, mato hunuj nian te
kaw chalaxikoj yal hun-hun tzayik yuhnhebal
skolwahikoj yinh yuh schibi. Schibtze. Ayikoj
naj Xhuwan schibtzen hune nian schiyoh.

CHILMA uy. Tostar (granos pequeos

especialmente caf, maz y otros). Yuhlax hunuj
tzetet, haka sqantzelax nixhtej tzetet tzulik
ssat, haka te kapeh, ixim ixim bj yaqbilxa
tzetet tzulik ssat. Schilma. Kaw kul ix Antun
schilman te kapeh.

CHIK b. Ave, pjaro. Nixhtej noq tzulik yinh,

chhirwi, swilaj te kaw chehikoj no, hat swatxe
no squq yuh snhani boj yuh yehikoj nixhtej
yunin. Ay no kaw haban yok alomal haxkam
haban sqayipaxikoj no yinh anmah. Schik Kaw
kulchan nixhtej chik xyil naj Maltixh yul peyab.

CHILONH b. Especie de ave, mosquero

cejiblanco. Hune nian smajanil no chik
haktu sbih. Qejtajnhe nian yibanh no, wal
nian stxam skul no qanxapaxoj; yet chnhanoj
no kanheb nixhtej hos chyayoj no, chyiqtoj
hujlanhunheboj tzayik stanhen no shos kat
yilni no yinh nixhtej yunin. Chuh yehikoj no
xollax qebtaj, kapebal, stilaj ha ha, yullaj hej
konhob boj bay kaw ay ssajil qinal. Schilonh.
Kaw kulchan jilni nian chilon xyiq ya Manel
xol skapebal.
CHIM b. Paja, grama, (paja que se usa para
casas se encuentra solo en el campo, la grama en
la casa). Hune yixmabanil telaj kaw choknikoj

No chik = pjaro

48

swilaj hej te te, hakana yet hunnhe chek no

chok yet yokojxa ha nhab kat hunnhe chuh yel
yaw no syamanil. Chchirchoni Wakaxanhe
chchirchon no chik swi te te.

yuh heb ya jichmame yinh swi yatut, xollaj munil

kaw chbey iqlaxoj te yet yokojxa swi hune te
nhah yet payxa. Walxapax hunxa majan chim
ti yamaqilnhe hej te nhah kaw chyaq yelawoj
te nhah, chchalonhe yet ay te chah yulaj beh
sxol nhah. Schim Kaw saqal te chim xbey tij
yuh yokoj swi yatut ya Manel.

CHITAN Esparcido, separado, regado, objetos

pequeos. Hej tzetet tzulik yinh machkan ninoj
stxolil yeyoj, tixhankantoj. Chitan yeyoj sqal te
tessat txotx.

CHIMA uy. Halar algo con las manos

especialmente cabello, paja, grama, monte
pequeo. Haktu yallaxi yet chnhiklaxoj xil swi
hunuj maka; hakpaxtu yinh yilaxkanh te chim
yet tonhe chnhiklaxkanh yuh sqab anmah maka
hunujxa tzetet lij yehi. Schima Chto schima ix
Ros xil swi ix Antun yalni.

CHITANAYOJ Esparcido en el suelo haktu

yallax yinh tzet yeyoj hej tzetet, hakana hej
tzetet ayayoj ssat txotx, mach xin ninoj stxolil
tzet yeyoj boj txoj jilni yeyoj ssat txotx.
Chitanayoj yetabeh nian stzul ix Anah.

CHIMBIL ku. Est halado con las manos,

especialmente cabello. Ha hunqahan nhikbil
yuh sqab hunujxa maka, haka sxil wie, chim.
Haka te chim ibilkanh yaja mach skahol chuh
yilaxkanh boj mach ninoj aqankulaloj chahi.
Chimbil xil swi ix Malin yuh ixh Xhuxhep.

CHITANTOJ ehb. Posicional, muy regado

y esparcido desordenadamente en un lugar
especfico. Tzet yeyoj tzetet, yet toxanhe
tixhankantoj yaja hunenhe baya lawitu txoj
jilni yuh haxkam mach ninoj txolbabiloj yeyoj.
Toxanhe chitantoj yixim ix Melsel.

CHIMNHAH b. Casa con techo de paja. Ha

nixhtej nhah chim ahatoj yinh swi; yul nixhtej
nhah ti bay kaw xehikoj heb ya jichmame yet
payxa, chsyamba sbah heb yawinaj kat stoh
saylaxoj te chim choknikoj yinh nixhtej nhah ti
yet payxa tu. Schimnhah. Kaw chewchotajnhe
joktoj yul nian schimnhah ya Ewul.

CHITATOJ uy. Desparramar. Yet ay hunuj

tzetet yecheltajnhe chpohlaxkantoj, yaja tzulik
chukanoj nixhtej yixmabnil. Xchitmotoj yatut
naj Antil.
CHITOWAL
b. Chispa de algo que en
cantidades pequeas salen hacia la persona como
chispa de fuego, agua y otros. Yet ay nixhtej
yixmabanil tzetet kaw tzulik yinh chel yul
yehobal kat yapni yinh anmah Schitowal. Kaw
xok schitowal ha ha yinh xo nian Mikin.

CHIRLAHI nuq. Sonido onomatopyico (el

sonar de un gorgorito) Snuqal tzet chuh sqanh
nian tzet choknikoj yinh hunuj sajach yuh
syenitoj ta chichikoj sajach, ay mule, ay mak
chhellaxi, mato stanh hune sajach tu. Chchirlahi
Toxanhe chchirlah nian tzet iqbil yuh ya Pel
yinh sajach.

CHIW b. Anona blanca. Lobehal te,

yecheltajnhe steal, schewal txotx bay qaq
chto yaq te. Hakpaxtu sbih ssat te, yax jilni
boj ayikoj hunqahan nixhtej tzukan qej jilni
yinh sunil snimanil te, saj jilni nian sqoyehal
yul boj chiqil te. Schiw Telan schial jaben
schiw ya Pel.

CHIRCHONOJ Canto al unsono (un grupo

de pjaros cantando) Yet toxanhe xxaychakanoj
no chik sbitni, yaja txihal yiqni sbah no

49

CHOBOJ uj. Desnudar (se). Yinikaniloj anmah

sunil xil sqap yuh hunuj tzet chub, haka axhnoj
yulaj ha niman, maka nixhtej unin yet mach chsje
skul chalaxikoj sxil sqap yuh smi. Schobih.
Xchobih naj nian Manel yuh yaytoj axhnoj yul
ha kolchaqan.
CHOHAN Abierto parcialmente. Tzet chhaji sti
hunuj tzetet yuh haxkam ay tzet yilal yalaxaytoj
yul, hakana koxhtaj, tzispah, txuy maka hunujxa
tzetet. Chohan yeh sti skoxhtalil te kapeh.
CHOK b. Sanate. Hun majan no chik
yecheltajnhe, qej yilot no, tzanbaytualikoj
chuh yehikoj no, tom sxol qebtaj mato sxol
konhob; hun majan no chik ti mach ochebiloj
no alomal yuh haxkam chyal anmah ta sunil tzet
chyetatoj no haka ssat hej tzunub, ixim ixim
ayayoj stinhahil yatut anmah boj yaqbilxa
tzetet. Schok. Tenankanikoj no chk yinh te
spata ya Hoseh.

Te chiw = Anona

CHIWLAJ b. Lugar donde abundan los palos de

anona. Hune ehobal bay kaw chyaq te chiw;
tom chstzunlax te mato tonhetika chahiloj te
yinh haknheti. Kaw chiwlaj speyab ya Kaxh.

CHOKAN ehb. Posicin de cuclillas. Tzet yeyoj

anmah, haka tzonhan yeyoj yaja to swinhe yoj
iqnhe yinh tzet schokihayoj, machayoj sunil yoj
yuh. Schoki. Chokan yeyoj nian stzul ix Malin.

CHIWE b. Dolor de dientes, (especialmente

de muela). Syabil hej ehe, haktu yallaxi yet
chlowkanh syail, mato nahunhe chlowpaxkanh
syail ehe, jichan mach chtecha yuh anmah.
Schiwe. Chlow syail schiwe ix Malin.

CHOKBA uy. Poner de cuclillas, sentar.

Stzonhbalax hunuj makah, mato stzonhban
sbah anmah yaja swinhe yoj chalaxayoj ssat
txotx, mach suniloj yoj chiqni yalil snimanil.
Schokba. Xschokba ix Ros nian unin yinhtaj
nhah.

CHOBAN yb. Desnudo de cintura hacia abajo

o completamente. Yet machikoj sxil sqap anmah
yinh yichikoj yinh yiktaj masanta yoj. Choban
nian stzul ix Kantel.

CHOR b. Juego de nios que consiste en

tratar de tocar con un dedo los gluteos de uno
de los jugadores que tiene los ojos vendados.
Payat sajach yet nixhtej unin; yinh hune sajach
ti yilal ta ay hune nian sajchom chmajchelax
ssat kat sxol yaqbilxa makah, ay hunuj nian
chtoj stzabnoj syutz yinh hunenhe yiximal
sqab, nian majchebil ssat ti xin yilal yokoj
stxumnujiloj mak xstzabni syutz kat yalni sbih.
Lanhan ssajchi nixhtej unin chor.

CHOBANILTIJ yb. Descubierto, desnudo.

Machikoj yenhel snimanil anmah haka bay yinh
yet heb ya ix mato heb ya winaj, hakpaxtu
yet kaw tzulik xil sqap heb ya ix ayikoj yinh
chichikoj yinh yiktaj, mato yet kaw aynajtij swex
heb ya winaj. Chobaniltij syutz ix Ros.
CHOBBA uy. Desnudar (cintura para abajo).
Yet chjiniloj swex maka schanh hunuj anmah,
matxah ninoj tzet chkan yinh. Hun ti kaw
txixwobal tet mak chutelaxi ta anmahxa. Ay
hej el chyute heb ya ix yet chyaq heb ya howal.
Chschobba. Chschobba ya mimi nian yunin
haxkam chshel ya stxow.

CHORLAHI nuq. Ruido un poco alto y

exagerado de viento expulsado. Snuqal kaqe
cheltoj yuh anmah; qaq challax hune ti yinh

50

yuh haxkam mach yip slinhikanh. Choyan yekoj

yoj smexhah unin bay chwai.

hej sxob kule yet mach sqahul yeb kaw ip chuh

yeltoj. Kaw chchorlah yuh naj nian stzul ix
Matal.

CHOYAN ehb. Torcido (sin fuerza, con flojez).

Hakti chyuhkuj hune tzetet mach kaw toholoj,
lahwitu mach kaw yip. Choyankanh nian unin
lanhanto skuyni sba slinhi.

CHORLAHOJ nuq. Sonido onomatopyico,

hacer ruido. Haktu yallax yinh snuqal tzet
chuh yeltoj stxul anmah yet ta kaw chqanhi yuh
haxkami ayikoj ekab yinh. Kaw xchorlahi yet
xtxuli naj nian.

CHUB b. Copete. Snohnajil hunuj netbal, haka

yinh ixim ixim yet yilaxxatoj ixim kohoj kat kaw
chpalkon snohtzenkanoj heb ya komi snetabal.
Nian ekbal tu ha schub, yaja machnhetaj
yinh ixim ixim to haktu yinh yaqbilxa tzetet
chuh yahkanoj chubna nian ekbal tu. Schub.
Kaw chahkanoj schub te motx kapeh chuxiloj
ya Antil.

CHOTBAL b. Intrumento para explorar

augugeros. Hunuj tzetet choknikoj juh yuh
kochotnihatij hunuj tzetet yataj yahtij sxol
hunkamojxa. Schotbal. Chotbal choknikoj
yiximal koqab.
CHOTBIL yb. Manoseado (que ya le han
sacado cosas con los dedos). Hakti chyuhkan
hunuj tzetet xax chotlaxi. Kaw chotbilxa hune
itah ti chjila.

CHUBNUJ uj. Sobrepasarse de lleno. Chpalkon

snohkanoj hej tzetet, etzaxa chmalkantoj yuh
snohnajil, machxa kam chkuxani tzetet yul.
Xchubni stxuyal te kapeh.

CHOTO uy. Sacar o buscar algo pequeo con

los dedos (entre algo compacto). Yet chjiniltij
makato chkosayni hunuj tzetet etzah tzulik yul
hunuj baytualikoj yuh yiximal koqab, yaj etza
kaw nian bay chahtij. Chschoto. Chschotiltij
heb naj nixhtej no kab yul holan.

CHUBAN
b. Algo abultado en forma
piramidal. Hunuj tzetet punhan yekanh, aykanh
nian swi, ay schub. Kaw chuban yekanoj
nian skapebal ya Meles.
CHUBANTIJ
Enojado (refirase a la
contraccin de arrugas en la frente de personas
al estar enojadas, lo que no siempre se presenta).
Yet kaw chpichbiloj spalanh anmah yuh stit
showal; mach suniloj mak bay haktuchyute
sbah xin, yaja jichan ha tu; syeniloj ta lemantij
chyil anmah tu. Kaw chubantij yuh ix Konsep.

CHOTWOM b. Sacador (persona que saca con

los dedos). Hunuj anmah chchotni hej tzetet. Kaw
chotwom sbal itah ho Mek.
CHOX b. Flor conocida como cucuys. Hun
majan te haqbal kaj yelaw, nixhtej yinhat te
chyaqa ha chyaktoj heb ya mimi yul te ahab
yinh txal sintahe, yuhnhebal chtxihlah te yet
stinhni heb ya te chembal te, nixhtej sxaj te
xin choknopaxikoj pichbal bitxal. Schox. Kaw
ay te chox yul speyab ya Kulus.

CHUJ b. Copete. Sxil hune majan no noq

wachankanh mato bunhankanh yinh swi, haka
no chiyoh, no tunuk maka hunujxa noqal.
Schuj. Ay schuj no schiyoh ya Katin.

CHOY yb. Persona lenta en hacer algo. Yet

kaw inay anmah yunuj hunuj tzetet, kaw al skul,
kaw mach ninoj sbile sbah yinh anhe, mato kaw
chway ssat cheki. Kaw choy nian skahol ya
Kaxh smunlahi.

CHUJWI Ave con copete en la cabeza. Tzantika

tzet noqal ay sxik yebsxil ayikoj schuj yinh
swi, haka chiyoh, pech, chik yeb yaqbilxa.
Kaw ay nixhtej stzul chiyoh ya Konsep Chujwi.
CHUYCHUNUJ uj. Temblar el cuerpo. Yet
chbilikanh hunuj tzetet, yuh chel yip, maka
yuh chew. Jichan yinh yixmabanil nimanile

CHOYAN yb. Deforme, torcido. Hunuj tzetet

mach toholoj yekoj, hakna yoj anmah, yoj no
noq mato yoj te mexhah; etza txalan ninoj jilni

51

Ediciones Maya Naoj

Telfonos: 2221-3952 / 53, 52939593
mayanaoj@gmail.com

501