Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
By Vcaspatimira
A SARIT edition
Publication Statement
Published by SARIT: Search and Retrieval of Indic Texts, 2012-2016.
Availability: restricted
Copyright Notice
Distributed by SARIT under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported License.
Under this licence, you are free
to Share to copy, distribute and transmit the work
to Remix to adapt the work
Under the following conditions:
Attribution You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but
not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work).
Share Alike If you alter, transform, or build upon this work, you may distribute the resulting
work only under the same or similar license to this one.
More information and fuller details of this license are given on the Creative Commons website.
SARIT assumes no responsibility for unauthorised use that infringes the rights of any copyright owners, known or unknown.
Identifier
2013-03-05
Notes Statement
E-text created by the Young Buddhist Association of the University of Tokyo (Bussei) on the basis of
the 2004 reprint of the edition of Kntha stri ge, Pune, and originally made public at http://
todaibussei.or.jp/etext/betl_index.html
Source Description
Title:
Editor:
Publisher:
Place of Publication:
Date:
Series:
Note:
Vcaspatimiraviracitaksavalitavysabhyasametni
Ptajalayogastri [= The Yogastras of Patajali accompanied by
the Bhya of Vysa and the Tattvavairad commentary of
Vcaspatimira]
Kntha stri ge
Vasata Anata pae
Puyapattane
2004
nandramasasktagranthvali granthka
BibTeX record for first edition: @BOOK{agas-pata, title =
{VcaspatiMiraviracitaksavalitaVysabhyasametni
Ptajalayogastri tath
BhojadevaviracitaRjamrtabhidhavttisametni
Ptajalayogastri}, year = {1904}, address = {Puykhya-pattana},
publisher = {nandramamudralaya}, editor = {{Ve. . R. R.
Kntha str} ge and Hari Nryaa pae}, volume = {47},
series = {nandramasasktagranthvali}, annote = {Edited on the
basis of 5 editions and 7 MSS {\dn ka--jha, ka2--ga2!}. Editions:
Mohamayym (ka, a) Kalikt (ga, ka2 with Bhojavtti), K (gha).
The MSS are from Morevarastr Wkara and rdhara Guo
Kuva{}ekar and Morobdd Phaasa of Pue (kha, ca, ga2 with
Bhojavtti), Vidynandasvm of Dharwar (cha), from Sadiva
Govinda Knhere (ja), from Jayaakara Premnanda Jo of Baroda
(jha), from Yajevaradkita Baalkara of Baalkara(kha2, with
Bhojavtti). \\ Vysabhya and Vcaspati are pp.1--208. The
Encoding Description
The published edition from which this e-text was transcribed is printed in the Devangar script. The
electronic text below is in a lossless transliteration using the Latin alphabet. The transliteration
scheme used is the IAST (The International Alphabet of Sanskrit Transliteration). IAST differs in
small ways from ISO 15919, but is preferred by most working Sanskrit scholars. Conversion of this
file to ISO 15919 can be achieved by performing the following replacements throughout the file: -> r
and ->
Text divison is with spaces between words ("ity evam" not "ityevam") except when words are joined
by sandhi Devangar ("atheyam" not "atha+iyam").
Initial vowel elision for avagraha is reversed and marked with a + sign: e.g., "prathamo+adhyya"
External sandhis are not undone or marked: "yathmara" not "yath+amar"
Revision Description
2012-11-27:
2013-03-02:
(samdhipda prathama/)
(samdhipda prathama/)
(atha ptajalastri/)
atha yognusanam//1.1//
nammi jagadutpattihetave vaketave/ kleakarmavipkdirahitya hitya ca//1// natv
patajalim i vedavysena bhite/ sakiptaspaabahvarth bhye vykhy vidhsyate//2//
iha hi bhagavn patajali prripsitasya strasya sakepatas ttparyrtha
prekvatpravttyaga rotu ca sukhvabodhrtham cikhysur dv ida stra racay
cakra --- atha yognusanam/ tatra prathamvayavam athaabda vycae --- athety ayam
adhikrrtha/ athaia jyotir itivat, na tv nantaryrtha/ anusanam iti hi stram hnuiyate
'neneti vyutpatty/ na csya amadamdyanantara pravttir api tu
tattvajnacikhypayinantaram/ jijsjnayos tu syt/ yathmnyate --- "tasmc chnto dnta
uparatas titiku samhito bhtvtmany evtmna payet" [bhadrayakopaniat 4.4.23] iti/
iyapranatapacaraarasyandyupayognantaryasya ca sabhave+api nbhidhna,
iyaprattipravttyor anupayogt prmikatve yognusanasya tadabhve 'py upeyatvd
aprmikatve ca tadbhve+api heyatvt/ etena tattvajnacikhypayiayor nantarybhidhna
parstam/ adhikrrthatve tu stredhikriyamasya /p. 1/ prastyamnasya yogasybhidhnt
sakalastrattparyrthavykhynena iya sukhenaiva bodhita ca pravartita ca bhavatti/
nireyasasya hetu samdhir iti hi rutismttihsapureu prasiddham/ nanu ki
sarvasadarbhagato+athaabdo+adhikrrtha, tath sati "athto brahmajijs" [brahmastram
1.1.1] itydv api prasaga ity ata ha --- ayam iti/ nanu --"hirayagarbho yogasya vakt nnya purtana"
iti yogiyjavalkyasmte katha patajaler yogastrakarttvam ity akya
strakrenusanam ity uktam/ iasya sanam anusanam ity artha/ yadyam athaabdo
+adhikrrthas tadaia vkyrtha sapadyata ity ha --- yognusana stram adhiktam iti/
nanu vyutpdyamnatay yogo+atrdhikto na tu stram ity ata ha --- veditavyam iti/ satya
vyutpdyamnatay yoga prastuta, sa tu tadviayea strea karaena vyutpdya/
karaagocara ca vyutpdakasya vypro na karmagocara iti kartvypravivakay yogaviayasya
strasydhiktatva veditavyam/ stravypragocaratay tu yoga evdhikta iti bhva/
adhikrrthasya cthaabdasynyrtha nyamnodakumbhadaranam iva ravaa magalypi
kalpata iti mantavyam/ abdasadehanimittam arthasadeham apanayati --- yoga samdhir iti/
"yuja samdhau" [dhtupha 4] ity asmd vyutpanna samdhyartho na tu "yujir yoge"
[dhtupha 7] ity asmt sayogrtha ity artha/ nanu samdhir api vakyamasygino
yogasygam/ na cgam evgty ata ha --- sa ca srvabhauma/ cas tvartho+agd agina
bhinatti/ bhmayo+avasth vakyam madhumat madhupratk viok saskraes t
cittasya, tsu sarvsu vidita srvabhauma cittavttinirodhalakao yoga/ tadaga tu samdhir
naivabhta/ vyutpattinimittamtrbhidhna caitad yoga samdhir iti/ agginor
abhedavivakmtrea pravttinimitta tu yogaabdasya cittavttinirodha eveti paramrtha/
vttayo jnny tmrayy atas tannirodho 'py tmraya eveti ye payanti tannirsyha --cittasya dharma iti/ cittaabdenntakaraa buddhim upalakayati/ na hi kasthanity citiaktir
(samdhipda prathama/)
aparimin jnadharm bhavitum arhati buddhis tu bhaved iti bhva/ syd etat srvabhauma
ced yogo hanta bho kitamhavikipt api cittabhmaya/ asti ca parasparpekay vttinirodho
+apy sv iti tatrpi yogatvaprasaga ity akya heyopdeyabhmr upanyasyati --- /p. 2/ kiptam
itydi/ kipta sadaiva rajas teu teu viayeu kipyamam atyantam asthiram/ mha tu
tamasamudrekn nidrvttimat/ kiptd viia vikiptam/ vieo+asthemabahulasya
kdcitka sthem/ s csysthemabahulat ssiddhik v
vakyamavydhistyndyantaryajanit v/ ekgram ekatnam/ niruddhasakalavttika
saskramtraea citta niruddham/ tatra kiptamhayo saty api parasparpekay
vttinirodhe pramparyepi nireyasahetubhvbhvt tadupaghtakatvc ca yogapakd
drotsritatvam iti na tayor yogtva niiddham/ vikiptasya tu
kdcitkasadbhtaviayasthemalina sabhvyeta yogatvam iti niedhati/ tatra vikipte cetasi
samdhi kdcitkasadbhtaviayasya cittasya sthem na yogapake vartate/ kasmt/ yatas
tadvipakavikepopasarjanbhta/ vipakavargntargatasya hi svarpam eva durlabha prg eva
kryakaraa na khalu dahanntargata bja tricaturkavasthitam uptam apy akurya
kalpata iti bhva/ yadi vikepopasarjanbhta samdhir na yoga kas tarhty ata ha --- yas tv
ekgre cetasti/ bhtam iti samropitam artha nivartayati/ nidrvttir api svlambane tamasi
bhte bhavaty ekgrety ata uktam --- sad iti/ obhana nitntvirbhta sattva
tamasamudrekas tv aobhanas tasya kleahetutvd iti/ dyotana hi tattvajnam gamd
vnumnd v bhavad api parokarpatay na sktkravatm avidym ucchinatti
dvicandradimohdiv anucchedakatvd ata ha --- preti/ prakro hi prakara dyotayan
sktkra scayati/ avidymlatvd asmitdn klen, vidyy cvidyocchedarpatvd
vidyodaye cvidydikleasamucchedo virodhitvt kraavinc cety ha --- kioti ceti/ ata eva
karmarpi bandhanni lathayati/ karma ctrprvam abhimata krye kraopacrt/
lathayati svakryd avasdayati/ vakyati hi --- "sati mle tadvipka" [yogastram 2.13] iti/ ki
ca nirodham abhumukha karoty abhimukhkaroti/ sa ca saprajta catuprakra /p. 3/ ity ha
--- sa ceti/ asaprajtam ha --- sarvavttti/ rajastamomay kila pramdivtti sttvik vttim
updya saprajte niruddh/ asaprajte tu sarvsm eva nirodha ity artha/ tad iha
bhmidvaye sampt y madhumatydayo bhmayas t sarvs tsu vidita srvabhauma iti
siddham//1.1//
yoga cittavttinirodha//1.2//
dvitya stram avatrayati --- tasya lakaeti/ tasyeti prvastroptta dvividha yoga
parmati --- yoga cittavttinirodha/ nirudhyante yasmin pramdivttayo 'vasthviee cittasya
so+avasthvieo yoga/ nanu saprajtasya yogasyvypakatvd alakaam idam/ aniruddh hi
tatra sttvik cittavttir ity ata ha --- sarvaabdgrahad iti/ yadi sarvacittavttinirodha ity ucyeta
bhaved avypaka saprajtasya/ kleakarmavipkayaparipanth cittavttinirodhas tu tam api
saghti/ tatrpi rjasatmasacittavttinirodht tasya ca tadbhvd ity artha/ kuta punar
ekasya cittasya kiptdibhmisabandha kimartha caivamavasthasya cittasya vttayo
niroddhavy ity akya prathama tvad avasthsabandhe hetum upanyasyati --- citta hti/
prakhylatvt sattvaguam/ pravttilatvd rajoguam/ sthitilatvt tamoguam/
prakhygrahaam upalakartham/ tennye+api sttvik prasdalghavaprtydaya scyante/
pravtty ca paritpaokday rjas/ pravttivirodh tamovttidharma sthiti/ sthitigrahad
gauravvaraadainydaya upalakyante/ etad ukta bhavati --- ekam api citta triguanirmitatay
gun ca vaiamyea parasparavimardavaicitryd vicitraparima sad anekvastham
(samdhipda prathama/)
(samdhipda prathama/)
niruaddhty artha/ atha niruddheavtti citta kdam ity ata ha --- tadavastham itydi/ sa
nirodho+avasth yasya tat tathoktam/ nirodhasya svarpam ha --- sa nirbja iti/ kleasahita
karmayo jtyyurbhogabja tasmn nirgata iti nirbja/ asyaiva yogijanaprasiddhm
anvarthasajm darayati --- na tatreti/ upasaharati --- dvividha sa yoga cittavttinirodha
iti//1.2// /p. 6/
tad drau svarpe+avasthnam//1.3//
sapraty uttarastram avatrayitu codayati --- tadavasthe cetasti/ kim kepe/
tattadkrapariatabuddhibodhtm khalv aya purua sadnubhyate na tu buddhibodharahito
+ato 'sya puruasya buddhibodha svabhva savitur iva praka/ na ca saskraee cetasi so
+asti/ na ca svabhvam apahya bhvo vartitum arhatti bhva/ syd etat/ saskraem api
buddhi kasmt puruo na budhyata ity ata ha --- viaybhvd iti/ na buddhimtra puruasya
viayo+api tu pururthavat buddhi/ vivekakhytiviayabhogau ca pururthau/ tau ca
niruddhvasthy na sta iti siddho viaybhva ity artha/ strea pariharati --- tad drau
svarpe 'vasthnam/ svarpa ity ropita ntaghoramhasvarpa nivartayati/ puruasya hi
caitanya svarpam anaupdhika na tu buddhibodha ntdirpa aupdhiko hi sa
sphaikasyeva svabhvasvacchadhavalasya japkusumasanidhnopdhir aruim/ na
copdhinivttv upahitanivttir atiprasagd iti bhva/ svarpasya cbhede+api bheda
vikalpydhikaraabhva ukta iti/ ayam evrtho bhyakt dyotyate --- svarpapratiheti/
tadn nirodhvasthy na vyutthnvasthym iti bhva/ syd etad vyutthnvasthym
apratihit svarpe citiaktir nirodhvasthy pratitihant parimin syt/ vyutthne v
svarpapratihne vyutthnanirodhayor aviea ity ata ha --- vyutthnacitte tv iti/ na jtu
kasthanity citiakti svarpc cyavate tena yath nirodhe tathaiva vyutthne+api/ na khalu
uktiky pramaviparyayajnagocaratve+api svarpodayavyayau bhavata/ pratipatt tu
tathbhtam apy atathtvenbhimanyate/ nirodhasamdhim apekya saprajto+api vyutthnam
eveti//1.3//
vttisrpyam itaratra//1.4//
strntaram avatrayitu pcchati --- katha tarhti/ yadi tath bhavant na tath kena tarhi
prakrea prakata ity artha/ hetupadam adhyhtya stra pahati --- daritaviayatvd
vttisrpyam itaratra/ itaratra vyutthne y cittavttaya ntaghoramhs t evvii /p. 7/
abhinn vttayo yasya puruasya sa tathokta/ srpyam ity atra saabda ekaparyya/ etad ukta
bhavati --- japkusumasphaikayor iva buddhipuruayo sanidhnd abhedagrahe buddhivtt
purue samropya nto+asmi dukhito+asmi mho+asmty adhyavasyati/ yath maline
darpaatale pratibimbita mukha malinam ropya ocaty tmna malino+asmti/ yady api
puruasamropo+api abddivijnavad buddhivttir yady api ca
prktatvencidrpataynubhvyas tathpi buddhe puruatvam pdayan puruavttir
ivnubhava ivvabhsate/ tath cyam aviparyayo+apy tm viparyayavn ivbhoktpi bhokteva
vivekakhytirahito+api tatsahita iva vivekakhyty prakate/ etac ca "citer apratisakramys
tadkrpattau svabuddhisavedanam" [yogastram 4.22] ity atra "sattvapuruayor
atyantsakrayo pratyayvieo bhoga" [yogastram 3.35] ity atra copapdayiyate/ etac ca
matntare+api siddham ity ha --- tath ceti/ pacaikhcryasya stram "ekam eva darana
khytir eva daranam" iti/ nanu katham eka darana yvat buddhe abddiviay
(samdhipda prathama/)
(samdhipda prathama/)
(samdhipda prathama/)
10
(samdhipda prathama/)
11
(samdhipda prathama/)
12
(samdhipda prathama/)
13
sttvikavttivhitaikgrat sthiti/ tadartha iti/ sthitv iti nimittasaptam /p. 17/ vykhyt/ yath
"carmai dvpina hanti" iti/ prayatnam eva paryybhy viadayati --- vryam utsha iti/
tasyecchyonitm ha --- tatsapipdayiay/ tad iti sthiti parmati/ prayatnasya viayam ha
--- tatsdhaneti/ sthitisdhanny antaragabahiragi yamaniyamdni/ sdhanagocara
kartvypro na phalagocara iti//1.13//
sa tu drghaklanairantaryasatkrsevito dhabhmi//1.14//
nanu vyutthnasaskrendin paripanthin pratibaddho 'bhysa katha sthityai kalpata
ity ata ha --- sa tu drghaklanairantaryasatkrsevito dhabhmi/ so+ayam abhyso
vieaatrayasapanna san dhvastho na sahas vyutthnasaskrair
abhibhtasthitirpaviayo bhavati/ yadi punar evabhtam apy abhysa ktvoparamet tata
klaparivsenbhibhyeta/ tasmn noparantavyam iti bhva//1.14//
dnuravikaviayavitasya vakrasaj vairgyam//1.15//
vairgyam ha --- dnuravikaviayavitasya vakrasaj vairgyam/ cetancetaneu
daviayeu vitatm ha --- striya iti/ aivaryam dhipatyam/ anuravo vedas tato+adhigat
nuravik svargdaya/ tatrpi vaityam ha --- svargeti/ deharahit videh karaeu lns
te bhvo vaidehyam/ anye tu praktim evtmnam abhimanyamn praktyupsak
praktau sdhikrym eva lns te bhva praktilayatva tatprptiviaye, nuravikaviaye
vitasynuravikaviaye vito hi svargdiprptiviaye vita ity ucyate/ nanu yadi
vaityamtra vairgya hanta viayprptv /p. 18/ api tad astti vairgya syd ity ata ha --divydivyeti/ na vaityamtra vairgyam api tu divydivyaviaysaprayoge 'pi
cittasynbhogtmik/ tm eva spaayati --- heyopdeyany/ sagadvearahitopekbuddhir
vakrasaj/ kuta punar iyam ity atrha --- prasakhynabald iti/ tpatrayapartat
viay doas tatparibhvanay tatsktkra prasakhyna tadbald ity artha/
yatamnasaj, vyatirekasaj, ekendriyasaj, vakrasaj ceti catasra saj ity
gamina/ rgdaya khalu kay cittavartinas tair indriyi yathsva viayeu pravartante, tan
m pravartiatendriyi tattadviayev iti tatparipcanyrambha prayatna s yatamnasaj/
tadrambhe sati kecit kay pakv pacyante pakyante ca kecit/ tatra pakyamebhya
pakvn vyatirekevadhraa vyatirekasaj/ indriyapravartansamarthatay pakvnm
autsukyamtrea manasi vyavasthnam ekendriyasaj/ autsukyamtrasypi nivttir upasthitev
api divydivyaviayepekbuddhi sajtrayt par vakrasaj/ etayaiva ca prvs
caritrthatvn na t pthag ukt iti sarvam avadtam//1.15//
tat para puruakhyter guavaityam//1.16//
apara vairgyam uktv param ha --- tat para puruakhyter guavaityam/
aparavairgyasya para vairgya prati kraatvam/ tatra ca dvram darayati --dnuravikaviayadoadar virakta iti/ anenpara vairgya daritam/
puruadaranbhysd gamnumncryopadeasamadhigatasya puruasya darana
tasybhysa paunapunyena nievaa tasmt tasya daranasya uddh rajastamaparihy
sattvaikatnat tay yo guapuruayo prakarea viveka purua uddho 'nantas tadvipart
gu iti, tenpyyit buddhir yasya yogina sa tathokta/ tad anena dharmameghkhya samdhir
ukta/ sa tathbhto yog guebhyo vyaktvyaktadharmakebhya sarvath virakta
(samdhipda prathama/)
14
sattvapurunyatkhytv api gutmiky yvad virakta iti/ tat tasmd dvaya vairgyam/
prva hi vairgya sattvasamudrekavidhtatamasi rajakaakalakasapkte cittasattve/ tac ca
tauiknm api samnam/ te hi /p. 19/ tenaiva praktilay babhvu/ yathoktam --- vairgyt
praktilaya iti/ tatra tayor dvayor madhye yad uttara tajjnaprasdamtram/ mtragrahaena
nirviayat scayati/ tad eva hi tda cittasattva rajoleamalenpy aparmam asyrayo
+ata eva jnaprasda ity ucyate/ cittasattva hi prasdasvabhvam api rajastamasaparkn
malinatm anubhavati/ vairgybhysavimalavridhrdhautasamastarajastamomala tv
atiprasanna jnaprasdamtrapariea bhavati/ tasya gunupdeyatvya darayati --yasyodaye sati yog pratyuditakhyti/ khytiviee sati vartamnakhytimn ity artha/
prpaya kaivalya prptam/ yath vakyati --- jvann eva vidvn mukto bhavati/
saskramtrasya cchinnamlasya siddhatvd iti bhva/ kuta prpta, yata --- k
ketavy kle avidydaya savsan/ nanv asti dharmdharmasamho bhavasya
janmamaraaprabandhasya sakrama prinm/ tat kuta kaivalyam ity ata ha --- chinna iti/
lini nisadhni parvi yasya sa tathokta/ dharmdharmasamhasya samhina parvi tni
lini/ na hi jtu jantur maraajanmaprabandhena tyakyate/ so+aya bhavasakrama
kleakaye chinna/ yath vakyati --- "kleamla karmaya" [yogastram 2.12] "sati mle
tadvipka" [yogastram 2.13] iti/ nanu prasakhynaparipka dharmamegha ca nirodham
antar ki tad asti yaj jnaprasdamtram ity ata ha --- jnasyaiveti/ dharmameghabheda eva
para vairgya nnyat/ yath vakyati --- "prasakhyne+apy akusdasya sarvath
vivekakhyter dharmamegha samdhi" [yogastram 4.29] [iti,] "tad sarvvaraamalpetasya
jnasynantyj jeyam alpam" [yogastram 4.31] iti ca/ tasmd etasya hi nntaryakam avinbhvi
kaivalyam iti//1.16//
vitarkavicrnandsmitrpnugamt saprajta//1.17//
upyam abhidhya saprakropeyakathanya pcchati --- athopyadvayeneti/
vitarkavicrnandsmitrpnugamt saprajta/ saprajtaprvakatvd asaprajtasya
prathama saprajtopavaranam/ /p. 20/ saprajtasmnya vitarkavicrnandsmitn
rpai svarpair anugamt pratipattavyam/ vitarka vivoti --- cittasyeti/ svarpasktkravat
prajbhoga/ sa ca sthlaviayatvt sthla/ yath hi prthamiko dhnuka sthlam eva
lakya vidhyaty atha skmam eva prthamiko yog sthlam eva pcabhautika caturbhujdi
dhyeya sktkaroty atha skmam iti/ eva cittasylambane skma bhoga/
sthlakraabhtaskmapacatanmtraligligaviayo vicra/ tad eva grhyaviaya
darayitv grahaaviaya darayati --- nanda iti/ indriye sthla lambane cittasybhogo hlda
nanda/ prakalatay khalu sattvapradhnd ahakrd indriyy utpannni/ sattva
sukham iti tny api sukhnti tasminn bhogo hlda iti/ grahtviaya saprajtam ha --ektmik savid iti/ asmitprabhavnndriyi/ tenaim asmit skma rpam/ s ctman
grahtr saha buddhir ektmik savit/ tasy ca grahtur antarbhvd bhavati grahtviaya
saprajta iti/ caturm aparam apy avntaravieam ha --- tatra prathama iti/ krya
kranupravia na kraa kryea tad aya sthla bhoga
sthlaskmendriysmitkraacatuaynugato bhavati/ uttare tu tridvyekakraaks
tridvyekarp bhavanti/ asaprajtd bhinatti --- sarva eta iti//1.17//
virmapratyaybhysaprva saskraeo+anya//1.18//
(samdhipda prathama/)
15
(samdhipda prathama/)
16
(samdhipda prathama/)
17
aparma puruaviea vara/ avidydaya kle klinanti khalv am purua /p. 25/
ssrika vividhadukhaprahreeti/ kualkualnti dharmdharms te ca karmajatvd
upacrt karmatvam/ vipko jtyyurbhog/ vipknugu vsans t cittabhmv erata ity
ay/ na hi karabhajtinirvartaka karma prgbhavyakarabhabhogabhvit bhvan na
yvad abhivyanakti tvat karabhocitya bhogya kalpate/ tasmd bhavati
karabhajtyanubhavajanm bhvan karabhavipknugueti/ nanv am kledayo buddhidharm
na kathacid api purua parmanti, tasmt puruagrahad eva tadaparmarasiddhe kta
kleakarmetydinety ata ha --- te ca manasi vartamn ssrike purue vyapadiyante/ kasmt,
sa hi tatphalasya bhokt cetayiteti/ tasmt puruatvd varasypi tatsabandha prpta iti
tatpratiedha upapadyata ity ha --- yo hy anena buddhisthenpi puruamtrasdhraena
bhogenparma sa puruaviea vara/ viiyata iti viea puruntard vyavacchidyate/
vieapadasya vyvartya darayitukma paricodanprva pariharati --- kaivalya prpts
tarhti/ praktilayn prkto bandha/ vaikriko bandho videhnm/ dakidibandho
divydivyaviayabhogabhjm/ tny amni tri bandhanni/ praktibhvansasktamanaso hi
dehaptnantaram eva praktilayatm pann ittare prv bandhakoi prajyate,
tenottarakoividhnamtram iha tu prvparakoiniedha iti/ sakipya viea darayati --- sa tu
sadaiva mukta sadaivevara iti/ jnakriyaktisapad aivaryam/ /p. 26/ atra pcchati --- yo
+asv iti/ jnakriye hi na cicchakter apariminy sabhavata iti
rajastamorahitaviuddhacittasattvraye vaktavye/ na cevarasya sad
muktasyvidyprabhavacittasattvasamutkarea saha svasvmibhva sabandha sabhavatty
ata ukta --- prakasattvopdnd iti/ nevarasya pthagjanasyevvidynibandhana cittasattvena
svasvmibhva/ ki tu tpatrayapartn pretyabhvamahravj jantn uddhariymi
jnadharmopadeena/ na ca jnakriysmarthytiayasapattim antarea tadupadea/ na
ceyam apahatarajastamomalaviuddhasattvopdna vinety locya sattvaprakaram updatte
bhagavn aparmo 'py avidyay/ avidybhimn cvidyys tattvam avidvn bhavati na punar
avidym avidytvena sevamna/ na khalu ailo rmatvam ropya ts t ce darayan bhrnto
bhavati/ tad idam hryam asya rpa na tttvikam iti/ syd etat/ uddidhray bhagavat
sattvam updeya tadupdnena ca taduddidhr, asy api prktatvt tath cnyonyraya ity ata
uktam --- vatika iti/ bhaved etad eva yaddaprathamat sargasya bhaved andau tu
sargasahraprabandhe sargntarasamutpannasajihrvadhisamaye pre may sattvaprakara
updeya iti praidhna ktv bhagav jagat sajahra/ tad cevaracittasattva
praidhnavsita pradhnasmyam upagatam api paripro mahpralayvadhau
praidhnavsanvat tathaivevaracittasattvabhvena pariamate/ yath caitra va prtar
evotthtavya mayeti praidhya suptas tadaivottihati praidhnasaskrt/ tasmd anditvd
varapraidhnasattvopdnayo vatikatvena nnyonyraya/ na cevarasya cittasattva
mahpralaye+api na praktismyam upaitti vcyam/ yasya hi na kadcid api pradhnasmya na
tat prdhnika npi citiaktir ajatvd ity arthntaram aprmikam padyeta/ tac cyukta,
praktipuruavyatirekerthntarbhvt/ so+ayam da varasya vatika utkara/ sa ki
sanimitta sapramaka hosvin nirnimitto nipramaka iti/ uttara --- tasya stra nimittam/
rutismttihsapurni stram/ codayati --- stra puna kinimittam/
pratyaknumnaprva hi stram/ na cevarasya sattvaprakare kasyacit pratyakam anumna
vsti/ na cevarapratyakaprabhava stram iti yuktam/ kalpayitvpi hy aya bryd
tmaivaryaprakanyeti bhva/ pariharati --- prakasattvanimittam/ /p. 27/ ayam
abhisadhi --- mantryurvedeu tvad varaprateu pravttismarthyd
(samdhipda prathama/)
18
(samdhipda prathama/)
19
kasmt ta eva sarvaj na bhavanty asmd anumnd ity ata ha --- smnyeti/ kutas tarhi
tadvieapratipattir ity ata ha --- tasyeti/ buddhdiprata gambhso na tv gama,
sarvapramabdhitakaikanairtmydimrgopadeakatvena vipralambhakatvd iti bhva/ tena
rutismttihsapuralakad gamata gacchanti buddhim rohanti asmd
abhyudayanireyasopy ity gama, tasmt sajdivieapratipatti/ sajviea
ivevardi rutydiu prasiddha/ dipadena aagatdavyayate saghte/ yathokta
vyupure --"sarvajat tptir andibodha svatantrat nityam aluptaakti/ anantaakti ca vibhor
vidhij a hur agni mahevarasya"// (vyupuram 12.31)
tath --"jna vairgyam aivarya tapa satya kam dhti/ sratvam tmasabodho hy
adhihttvam eva ca// avyayni daaitni nitya tihanti akare" (vyupuram 10.60) iti/
syd etat, nityatptasya bhagavato vairgytiayasapannasya svrthe tsabhavt
kruikasya ca sukhaikatnajanasarjanaparasya dukhabahulajvalokajanannupapatter
aprayojanasya ca prekvata pravttyanupapatte kriyaktilino+api na jagatkriyety ata ha --tasytmnugrahbhve+apti/ bhtn prinm anugraha prayojana,
abddyupabhogavivekakhytirpakryakarat kila caritrtha citta nivartate/ tata purua
keval bhavati/ atas tatprayojanya kruiko vivekakhytyupya kathayati/ tencaritrthatvc
cittasya jantnvara puypuyasahya sukhadukhe bhvayann api nkruika/
vivekakhytyupyakathanya /p. 30/ bhtnugraha dvram ha --- jnadharmopadeeneti/
jna ca dharma ca jnadharmau tayor upadeena jnadharmasamuccayl
labdhavivekakhytiparipkt kalpapralaye brahmao dinvasne yatra satyalokavarja jagad
astameti/ mahpralaye sasatyalokasya brahmao+api nidhane sasria svakraagmino 'tas
tad maraadukhabhja, kalpety upalakaam anyadpi svrjitakarmapkavaena
janmamaradibhja purunuddhariymti kaivalya prpya puru uddht bhavantty
artha/ etac ca karuprayuktasya jnadharmopadeana kpilnm api siddham ity ha --- tath
cokta pacaikhcryea --- dividvn kapila iti/ dividvn iti pacaikhcryavacanam
dimuktasvasatndiguruviaya na tv andimuktaparamaguruviayam/ dimukteu kadcin
mukteu vidvatsu kapilo+asmkam dividvn mukta sa eva ca gurur iti/ kapilasypi jyamnasya
mahevarnugrahd eva jnaprpti ryata iti/ kapilo nma vior avatraviea prasiddha/
svayabhs tu hirayagarbha/ tasypi skhyayogaprptir vede ryata iti/ sa evevara
dividvn kapilo viur na svayabhr iti bhva/ svyabhuvn tv vara iti bhva//1.25//
prvem api guru klennavacchedt//1.26//
saprati bhagavato brahmdibhyo vieam ha --- sa ea iti/ ptanik --- sa ea iti/ stram --prvem api guru klennavacchedt/ vycae --- prve hti/ klas tu atavardir
avacchedrthenvacchedena prayojanena nopvartate na vartate/ prakarasya gati prpti/
pratyetavya gamt//1.26// /p. 31/
tasya vcaka praava//1.27//
tad anena prabandhena bhagavn varo darita/ saprati tatpraidhna darayitu tasya
vcakam ha --- tasya vcaka praava/ vycae --- vcya iti/ tatra pare mata
vimaradvreopanyasyati --- kim asyeti/ vcakatva pratipdakatvam ity artha/ pare hi payanti
(samdhipda prathama/)
20
(samdhipda prathama/)
21
22
(samdhipda prathama/)
(samdhipda prathama/)
23
(samdhipda prathama/)
24
(samdhipda prathama/)
25
tad anena vitarkavicrnugatau samdh daritau/ tath grahaev apndriyev iti/ ghyanta ebhir
arth iti grahanndriyi/ etad eva spaayati --- grahalambaneti/ grahaa clambana ca
tad iti grahalambana tenoparaktam anuviddham tmyam antakaraarpam apidhya
grahaam iva bahikaraam ivpannam iti/ tad anennandnugatam uktvsmitnugatam ha --tath grahtpurueti/ asmitspada /p. 43/ hi graht purua iti bhva/ puruatvvied
anenaiva mukto+api purua ukaprahlddi samdhiviayatay sagrahtavya ity ha --- tath
mukteti/ upasaharas tatsthatadajanatpada vycae --- tad evam iti/ teu
grahtgrahaagrhyeu sthitasya dhritasya dhynaparipkavad apahatarajastamomalasya
cittasattvasya y tatsthatadajanat tadkrat s sampatti saprajtalakao yoga ucyate/ tatra
ca grahtgrahaagrhyev iti sautra phakramo 'rthakramavirodhn ndartavya/ eva bhye
+api prathama bhtaskmopanyso+apy andaraya iti sarva ramayam//1.41//
tatra abdrthajnavikalpai sakr savitark sampatti//1.42//
smnyata sampattir ukt/ seyam avntarabhedc caturvidh bhavati/ tadyath savitark
nirvitark savicr nirvicr ceti/ tatra savitarky sampatter lakaam ha --- tatretydi/ tsu
sampattiu madhye savitark sampatti pratipattavy/ kd abda crtha ca jna ca te
vikalp/ vastuto bhinnnm api abddnm itaretardhysd vikalpo+apy ekasmin bhedam
darayati bhinneu cbhedam/ tena abdrthajnavikalpai sakr vymirety artha/
tadyath gaur iti abda iti/ gaur ity upttayor arthajnayo abdbhedavikalpo darita/ gaur ity
artha iti/ gaur ity upttayo abdajnayor arthbhedavikalpa/ gaur iti jnam iti/ gaur ity
upttayo abdrthayor jnbhedavikalpa/ tad evam avinirbhgena (avinirbhgea)
vibhaktnm api abdrthajnn grahaa loke da draavyam/ yady avibhgena
grahaa kutas tarhi vibhga ity ata ha --- vibhajyamn cnvayavyatirekbhy parkakair /p.
44/ anye abdadharm dhvaniparimamtrasya abdasyodttdayo dharm anye+arthasya
jaatvamrtatvdaya, anye prakamrtivirahdayo jnasya dharm iti/ tasmd ete
vibhakta panth svarpabhedonnayanamrga/ tatra vikalpate gavdyarthe sampannasyeti/
tad anena yogino+apara pratyakam uktam/ ea sugamam//1.42//
smtipariuddhau svarpanyevrthamtranirbhs nirvitark//1.43//
stra yojayitu prathamatas tvan nirvitark vycae --- yad punar iti/ pariuddhir
apanaya/ abdasaketasmaraaprve khalv gamnumne pravartete/ saketa cya gaur iti
abdrthajnnm itaretardhystm/ tata cgamnumnajnavikalpau bhavata/ tena
tatprv samdhipraj savitark/ yad punar arthamtrapravaena cetasrthamtrdtena
tadabhysn nntaryakatm upagat saketasmtis tyakt, tattyge ca rutnumnajnavikalpau
tanmlau tyaktau, tad tacchnyy samdhiprajy svarpamtrevasthito+arthas
tatsvarpamtratayaiva na tu vikalpitenkrea paricchidyate/ s nirvitark sampattir iti/ tad
yogin para pratyakam asadropagandhasypy abhvt/ syd etat parea
pratyakerthatattva ghtv yogina upadianty upapdayanti ca/ katha ctadviaybhym
gamaparrthnumnbhy so+artha upadiyata upapdyate ca/ tasmd gamnumne
tadviaye te ca vikalpv iti param api pratyaka vikalpa evety ata ha --- tac ca ruteti/ yadi hi
savitarkam iva rutnumnasahabhta tadanuakta syd bhavet sakra tayos tu bjam
evaitat tato hi rutnumne prabhavata/ na ca yad yasya kraa tat tadviaya bhavati/ na hi
dhmajna vahnijnakraam iti vahniviayam/ tasmd avikalpena pratyakea ghtv
26
(samdhipda prathama/)
vikalpyopadianti copapdayanti ca/ upasaharati --- tasmd iti/ vykhyeya stra yojayati
--- /p. 45/ nirvitarky iti/ smtipariuddhv itydi stram/ abdasaketa ca ruta cnumna
ca te jnam eva vikalpas tasmt smtis tasy pariuddhir apagamas tasym/ tatra ca
saketasmtipariuddhir hetu/ rutnumnasmtipariuddhi ca hetumat/ anumnaabda ca
karmasdhano+anumeyavcaka/ svam ivetvakro bhinnakramas tyaktvetipadnantara
draavya/ viayavipratipatti nirkaroti --- tasy eketi/ ek buddhim upakramata rabhata ity
ekabuddhyupakrama/ tad anena paramavo nntmno na nirvitarkaviay ity ukta bhavati/
yogyatve+api te paramaskm nnbhtn
mahattvaikrthasamavetaikatvanirbhsapratyayaviayatvyogt/ astu tarhi paramrthasatsu
paramuu svta pratibhsadharma sthaulyam ity ata ha --- arthtmeti/ nsati bdhake
sthlam anubhavasiddha akypahnavam iti bhva/ tatra ye payanti dvyaukdikramea
goghadaya upajyanta iti tn pratyha --- aupracayeti/ an pracaya sthlarpaparima,
sa ca viiyate+anyasmt parimntart sa evtm svarpa yasya sa tathokta/ gavdir
bhogyatanam/ ghadir viaya/ tac caitad ubhayam api lokyata iti loka/ nanv ea
bhtaskmebhyo bhinno+abhinno v syd bhinna cet katha tadraya katha ca tadkra/
na hi ghaa pad anyas tadkras tadrayo v/ abhinna cet tadvad eva skmo+asdhraa ca
syd ata ha --- sa ceti/ ayam abhiprya --- naikntata paramubhyo bhinno ghadir abhinno
v, bhinnatve gavvavad dharmadharmibhvnupapatte/ abhinnatve dharmirpavad eva /p. 46/
tadanupapatte/ tasmt kathacid bhinna kathacid abhinna cstheyas tath ca sarvam
upapadyate/ bhtaskmm iti ahy kathacid bheda scayati tmabhta iti cbhedam/
phalena vyaktena tadanubhavalakaena tadvyavahralakaena ca vyaktena vipratipanna
pratyanumpita/ krabhede ca krakratopapannety ha --- svavyajakjana iti/ sa ki
tadtmabhto dharmo nityo nety ha --- dharmntarasya kaplder udaya iti/ tasyvayavina
paramubhyo vyvtta rpam darayati --- sa ea iti/ paramusdhyy kriyy any kriy
madhdakdidhraalaka taddharmaka iti/ na kevalam anubhavd api tu vyavahrato+api
tannibandhanatvl lokaytry ity ha --- teneti/ syd etad asati bdhake+anubhavo 'vayavina
vyavasthpayet/ asti ca bdhaka yat sat tat sarvam anavayava yath vijnam/ sac ca
goghadti svabhvahetu/ sattva hi viruddhadharmasasargarahitatvena vypta,
tadviruddha ca viruddhadharmasasarga svayava upalabhyamno vypakaviruddhopalabdhy
sattvam api nivartayati/ asti cvayavini
taddeatvtaddeatvvtatvnvtatvaraktatvraktatvacalatvcalatvalakao
viruddhadharmasasarga ity ata ha --- yasya punar iti/ ayam abhiprya --- anubhavasiddha
sattva hetu kriyate yat kila pulapduko hliko+api pratipadyate/ anyad vnubhavasiddht/
tatrnyad asiddhatvd ahetu/ anubhavasiddha tu ghadn sattvam arthakriykritvarpa
na sthld anyat/ so+aya hetu sthlatvam apkurvann tmnam eva vyhanti/ nanu na
sthlatvam eva sattvam api tv asato vyvtti/ asthaulyavyvtti ca sthaulya, vyvartyabhedc ca
vyvttayo bhidyante/ ata sthaulybhve+api na sattvavyhati/ anyatvt/ bhavatu v
vyvttibhedd avasyaviayabheda/ yatprvaks tv avasys tasynubhavasyvikalpasya
pramasya ko viaya iti nirpayatu bhavn rpaparamavo nirantarotpd
aghtaparamaskmatattv iti cet, hantaite gandharasasparaparamubhir antarit na nirantar/
tasmd antarlgraha ekaghanavanapratyayavat paramvlambana sann aya vikalpo mithyeti
tatprabhavavikalp na pramparyepi vastupratibaddh iti kutas tadavasitasya
sattvasynavayavatvasdhakatvam/ tasmd avikalpasya pratyakasya prmyam /p. 47/ icchat
tadanubhyamnasthaulyasyaiva sattvam avikalpvaseyam akmenpy abhyupeyam/ tath ca
(samdhipda prathama/)
27
(samdhipda prathama/)
28
pradhna iti/ aliga pradhna tad dhi na kvacil laya gacchatty artha/
aligaparyavasnatvam ha --- na cligt param iti/ codayati --- nanu puruo+api skmo
nligam evety artha/ pariharati --- satyam iti/ updnatay saukmyam aliga eva nnyatrety
artha/ tatra pururthanimittatvn mahadahakrde puruo+api kraam aligavad iti/ kuta
evalakaam aligasyaiva saukmyam ity ayavn pcchati --- ki tv iti/ uttaram ha --ligasyeti/ satya kraa na tpdnam/ yath hi pradhna mahaddibhvena pariamate na
tath puruas taddhetur apty artha/ upasaharati --- ata pradhna eva saukmya niratiaya
vykhytam//1.45//
t eva sabja samdhi//1.46//
catasm api sampattn grhyaviay saprajtatvam ha --- t eva sabja
samdhi/ evakro bhinnakrama sabja ity asynantara draavya/ tata catasra sampattayo
grhyaviay sabjatay niyamyante/ sabjat tv aniyat grahtgrahaagocarym api sampattau
vikalpvikalpabhedenniiddh vyavatihate/ tena grhye catasra /p. 50/ sampattayo
grahtgrahaayo catasra ity aau siddh bhavantti/ nigadavykhyta bhyam//1.46//
nirvicravairadye+adhytmaprasda//1.47//
catasv api sampattiu grhyaviaysu nirvicry obhanatvam ha --- nirvicravairadye
+adhytmaprasda/ vairadyapadrtham ha --- auddhti/ rajastamasor upacayo 'uddhi
saivvaraalakao malas tasmd apetasya praktmana prakasvabhvasya buddhisattvasyta
evnabhibhta iti/ syd etad grhyaviay cet sampatti katham tmaviaya prasda ity ata ha
--- bhtrthaviaya iti/ ntmaviaya ki tu taddhra ity artha/ kramnanurodh yugapad ity
artha/ atraiva pramar gthm udharati --- tath ceti/ jnlokaprakaretmna sarvem
upari payan dukhatrayapart ocato jan jnti//1.47//
tabhar tatra praj//1.48//
atraiva yogijanaprasiddhnvarthasajkathanena yogisamatim ha --- tabhar tatra
praj/ sugama bhyam/ gameneti vedavihita ravaam uktam/ anumneneti mananam/
dhyna cint/ tatrbhysa paunapunyennuhnam/ tasmin rasa dara/ tad anena
nididhysanam uktam//1.48// /p. 51/
rutnumnaprajbhym anyaviay vierthatvt//1.49//
syd etat/ gamnumnaghtrthaviay bhvan prakaralabdhajanm
nirvicrgamnumnaviayam eva gocarayet/ na khalv anyaviaynubhavajanm saskra akto
+anyatra jna janayitum atiprasagt/ tasmn nirvicr ced tabhargamnumnayor api
tatprasaga ity ata ha --- rutnumnetydi/ buddhisattva hi prakasvabhva
sarvrthadaranasamartham api tamasvta yatraiva rajasodghyate tatraiva ghti/ yad tv
abhysavairgybhym apstarajastamomalam anavadyavairadyam udyotate
tadsytipatitasamastamnameyasmna praknantye sati ki nma yan na gocara iti bhva/
vycae --- rutam gama[vi]jna (gamavijna) tatsmnyaviayam/ kasmt/ na hy
gamena akyo vieo+abhidhtum/ kuto yasmd nantyd vyabhicrc ca na vieea
ktasaketa abda/ yasmd asya vieea saha vcyavcakasabandha pratyeta/ na ca
(samdhipda prathama/)
29
30
(samdhipda prathama/)
31
(tatra dvitya
sdhanapda/)
tapasvdhyyevarapraidhnni kriyyoga//2.1//
nanu prathamapdenaiva sopya svntaraprabheda saphalo yoga uktas tat kim aparam
avaiyate yadartha dvitya pda prrabhyetety ata ha --- uddia iti/ abhysavairgye hi
yogopyau prathame pda uktau/ na ca tau vyutthitacittasya drg ity eva sabhavata iti
dvityapdopadeyn upyn apekate sattvauddhyartham/ tato hi viuddhasattva
ktaraksavidhno+abhysavairgye pratyaha bhvayati/ samhitatvam avikiptatvam/
katha vyutthnacitto+apy upadekyamair upyair yukta san yog syd ity artha/ tatra
vakyameu niyamev kya prthamika pratyupayuktataratay prathamata kriyyogam
upadiati strakra --- tapasvdhyyetydi/ kriyaiva yoga kriyyogo yogasdhanatvt/ ata eva
viupure khikyakeidhvajasavde --"yogayuk prathama yog yujamno+abhidhyate" [viupuram 6.7.33]
ity upakramya tapasvdhyydayo darit/ vyatirekamukhena (vyatirekamukhea) tapasa
upyatvam ha --- ntapasvina iti/ tapaso+avntaravypram upyatopayogina darayati --andti/ andibhy karmakleavsanbhy citrta eva pratyupasthitam upanata viayajla
yasy s tathokt/ auddh rajastamasamudreko nntarea tapa sabhedam padyate/
sndrasya nitntaviralat sabheda/ nanpdyamnam api tapo dhtuvaiamyahetutay
yogapratipaka iti katha tadupya ity ata ha --- tac ceti/ tvanmtram eva tapa caraya na
yvat dhtuvaiamyam padyata ity artha/ /p. 57/ praavdaya
puruasktarudramaalabrhmadayo vaidik, paurik ca brahmapryadaya/
paramagurur bhagavn varas tasmin/ yatredam uktam --"kmato+akmato vpi yat karomi ubhubham/ tat sarva tvayi sanyasta tvatprayukta
karomy aham" iti/
tatphalasanyso v phalnabhisadhnena kryakaraam/ yatredam uktam --"karmay evdhikras te m phaleu kadcana/ m karmaphalahetur bhr m te sago+astv
akarmai" [bhagavadgt 2.47] //2.1//
samdhibhvanrtha kleatankarartha ca//2.2//
tasya prayojanbhidhnya stram avatrayati --- sa hti/ stra --- samdhibhvanrtha
kleatankarartha ca/ nanu kriyyoga eva cet klen pratankaroti kta tarhi
prasakhynenety ata ha --- pratanktn iti/ kriyyogasya pratankaraamtre vypro na tu
vandhyatve klen prasakhynasya tu tadvandhyatve/ dagdhabjakalpn iti vandhyatvena
dagdhakalamabjasrpyam uktam/ syd etat/ prasakhynam eva cet klen aprasavadharmia
kariyati, ktam e pratankaraenety ata ha --- tem iti/ klenm atnave hi
balavadvirodhigrast sattvapurunyatkhytir udetum eva notsahate/ prg eva
tadvandhyabhva kartu praviralkteu tu kleeu durbaleu tadvirodhiny api
32
33
kle, tathpy avidynivttau kasmn nivartante/ na khalu paa kuvindanivttau nivartata ity ata
ha --- sarva eveti/ bhed iva bheds tadavinirbhgavartina iti yvat/ pcchati --- kasmt/ uttara
--- sarvev iti/ tad eva sphuayati --- yad iti/ kryate samropyate/ ea sugamam/
"prasupts tattvalnn tanvavasth ca yoginm/ vicchinnodrarp ca kle
viayasaginm" iti sagraha//2.4//
anityucidukhntmasu nityaucisukhtmakhytir avidy//2.5//
anityucidukhntmasu nityaucisukhtmakhytir avidy/ anityatvopayogivieaa --krya iti/ kecit kila bhtni nityatvenbhimanyamns tadrpam abhpsavas /p. 61/ tny
evopsate/ eva dhmdimrgn upsate candrasryatrakdyulokn nityn abhimanyamns
tatprptaye/ eva divaukaso devn amtn abhimanyamns tabhvya soma pibanti/ mnyate
hi --- "apma somam amt abhma" [taittiryasahit 3.2.5.4] iti/ seyam anityeu nityakhytir
avidy/ tathucau paramabbhatse kye/ ardhokta eva kyabbhatsaty vaiysik gth
pahati --- sthnd iti/ mtur udara mtrdyupahata sthna, pitror lohitaretas bjam/
aitapthrarasdibhva upaambhas tena arra dhryate/ nisyanda prasveda/ nidhana ca
rotriyaarram apy apavitrayati tatspare snnavidhnt/ nanu yadi arram auci kta tarhi
mjjaldiklanenety ata ha --- dheyaaucatvd iti/ svabhvenucer api arrasya aucam
dheya sugandhiteva kminnm agargdibhi/ ardhokta prayati --- ity uktebhyo hetubhyo
+aucau arra iti/ ucikhytim ha --- naveti/ hva graj ll/ kasya strkyasya
paramabbhatsasya kena mandatamasdyena akalekhdin sabandha/ etenucau strkye
ucikhytipradaranena/ apuye hisdau sasramocakdn puyapratyaya/ evam
arjanarakadidukhabahulataynarthe dhandv arthapratyay vykhyt sarve
jugupsitatvenucitvt/ tath dukha iti/ sugamam/ tathntmanti/ sugamam/ tathaitad
atrokta pacaikhena/ /p. 62/ vyakta cetana putradrapavdi/ avyaktam acetana
ayysanandi/ sa sarvo+apratibuddho mha/ catvri padni sthnny asy iti catupad/
nanv anypi dimohltacakrdiviaynantapadvidy tat kim ucyate catupadety ata ha --mlam asyeti/ santu nmny apy avidy sasrabja tu catupadaiveti/ nanv avidyeti
nasamsa prvapadrthapradhno v syd yathmakikam iti/ uttarapadrthapradhno v
yathrjapurua iti/ anyapadrthapradhno v yathmakiko dea iti/ tatra
prvapadrthapradhnatve vidyy prasajyapratiedho gamyeta/ na csy kledikraatvam/
uttarapadrthapradhnatve v vidyaiva kasyacid abhvena vii gamyeta/ s ca
klediparipanthin na tu tadbjam/ na hi pradhnopaght pradhnaguo yukta/
tadanupaghtya gue tv anyyyakalpan/ tasmd vidysvarpnupaghtya nao
+anyathkaraam apy hro v niedhyasyeti/ anyapadrthapradhnatve tv avidyamnavidy
buddhir vaktavy/ na csau vidyy abhvamtrea kledibjam/
vivekakhytiprvakanirodhasapanny api tathtvaprasagt/ tasmt sarvathaivvidyy na
kledimlatety ata ha --- tasy ceti/ vastuno bhvo vastusatattva vastutvam iti yvat/ tad
anena na prasajyapratiedha/ npi vidyaivvidy, na tadabhvavii buddhir api tu
vidyviruddha viparyayajnam avidyety uktam/ lokdhnvadhrao hi abdrthayo
sabandha/ loke cottarapadrthapradhnasypi naa uttarapadbhidheyopamardakasya
tallakitatadviruddhaparatay tatra tatropalabdher ihpi tadviruddhe vttir iti bhva/ dnta
vibhajate --- yath nmitra iti/ na mitrbhvo npi mitramtram ity asynantara vastvantara ki
tu tadviruddha sapatna iti vaktavyam/ tathgopadam iti na gopadbhvo na gopadamtra
34
35
ucchedadytmaka prvajanmnubhta maraadukham anumpayati/ ayam abhisadhi --jtamtra eva hi blako /p. 65/ mrakavastudarand vepamna kampavied
anumitamaraapratysattis tato bibhyad upalabhyate/ dukhd dukhaheto ca bhaya dam/
na csmi janmany anena maraam anubhtam anumita ruta v, prg evsya dukhatva
taddhetutva vvagamyeta, tasmt tasya tathbhtasya smti pariiyate/ na ceya saskrd
te/ na cya saskro+anubhava vin/ na csmi janmany anubhava iti prgbhavya
pariiyata ity st prvajanmasabandha iti/ tathpada yathpadam kkatty arthaprpte
yathpade sati ydo vkyrtho bhavati tda darayati --- yath cyam iti/ atyantamheu
mandatamacaitanyeu/ vidvatt darayati --- vijtaprvparntasya/ anta koi/ puruasya hi
prv koi sasra uttar ca kaivalya saiva vijt rutnumnbhy yena sa tathokta/ so
+aya maraatrsa kmer ca viduo rha prasiddha iti/ nanv aviduo bhavatu maraatrso
viduas tu na sabhavati vidyayonmlitatvt/ anunmlane v syd atyantasattvam ity ayavn
pcchati --- kasmd iti/ uttaram ha --- samn hti/ na saprajtavn vidvn api tu
rutnumitaviveka iti bhva//2.9//
te pratiprasavahey skm//2.10//
tad eva kle lakits te ca heyn prasuptatanuvicchinnodrarpatay catasro+avasth
darit/ kasmt puna pacam klevasth dagdhabjabhvatay skm na strakrea kathitety
ata ha --- te pratiprasavahey skm/ yat kila puruaprayatnagocaras tad upadiyate/ na ca
skmvasthhna prayatnagocara ki tu pratiprasavena kryasya
cittasysmitlakaakraabhvpatty htavyeti/ vycae --- ta iti/ sugamam//2.10//
dhynaheys tadvttaya//2.11//
atha kriyyogatanktn klen kiviayt puruaprayatnd dhnam ity ata ha --sthitn tu bjabhvopagatnm iti vandhyebhyo vyavacchinatti/ stra pahati --- /p. 66/
dhynaheys tadvttaya/ vycae --- klenm iti/ kriyyogatankt api hi
pratiprasavahetubhvena kryata svarpata ca aky ucchettum iti sthl ukt/
puruaprayatnasya prasakhynagocarasyvadhim ha --- yvad iti/ skmkt iti vivoti --dagdheti/ atraiva dntam ha --- yath vastrm iti/ yatnena klandinopyena
krasayogdin/ sthlaskmamtratay dntadrntikayo smya na puna
prayatnpaneyatay pratiprasavaheyeu tadasabhavt/ svalpa pratipaka ucchedahetur ys
ts tathokt/ mahn pratipaka ucchedahetur ys ts tathokt/ pratiprasavasya cdhastt
prasakhynam ity avaratay svalpatvam uktam//2.11//
kleamla karmayo ddajanmavedanya//2.12//
syd etaj jtyyurbhogahetava purua klinanta kle karmaya ca tath, na tv
avidydayas tat katham avidydaya kle ity ata ha --- kleamla karmayo
ddajanmavedanya/ kle mla yasyotpde ca kryakarae ca sa tathokta/ etad ukta
bhavati --- avidydimlo hi karmayo jtyyurbhogahetur ity avidydayo 'pi taddhetavo+ata
kle iti/ vycae --- tatreti/ erate ssrik puru asminn ity aya karmam ayo
dharmdharmau/ kmt kmyakarmapravttau svargdihetur dharmo bhavati/ eva lobht
paradravypahrdv adharma/ mohd adharme hisdau dharmabuddhe
pravartamnasydharma eva/ na tv asti mohajo dharma/ asti krodhajo dharma/ tadyath
36
37
38
39
rram api karmaya darayati --- nnupahatyeti/ ata eva dharmastrakr "paca sn
ghasthasya" [manusmti 3.68] ity hu/ syd etan na pratytmavedanyasya viayasukhasya
pratykhynam ucita yoginm anubhavavirodhd ity ata ha --- viayasukha cvidyety ukta
caturvidhaviparysalakam avidy darayadbhir iti/ nptamtram driyante vddh/ asti
khalv ptato madhuviasapktn nopabhoge+api sukhnubhava pratytmavedanya ki tv
yatym asukham/ iya ca darit bhagavataiva --"viayendriyasayogd yat tad agre+amtopamam/ parime viam iva tat sukha rjasa
smtam" [bhagavadgt 18.38] iti//
codayati --- y bhogev iti/ na vaya viayahlda sukham tihmahe ki tu tpyat
(tptat) pusm/ tattadviayaprrthanparikliacetas taiva mahad dukham/ na ceyam
upabhogam antarea myati/ na csy praamo rgdyanuviddha iti nsya parimadukhateti
bhva/ tptes tkayd dhetor indriym upantir apravartana viayev ity artha/ etad
eva vyatirekamukhena (vyatirekamukhea) spaayati --- y laulyd iti/ pariharati --- na
cendriym iti/ hetv ano prayoga/ satya tkaya sukham anavadya tasya tu na
bhogbhyso hetur api tu ty eva tadvirodhiny/ yathhu --"na jtu kma kmnm upabhogena myati/ havi kavartmeva bhya evbhivardhate
[mahbhratam diparva 85.12] iti//"
eam atirohitam/ /p. 75/ tpadukhat pcchati --- atha keti/ uttara --- sarvasyeti/
sarvajanaprasiddhatvena tatsvarpaprapacam aktv tpadukhatpi parimadukhatsamatay
prapaciteti/ saskradukhat pcchati --- keti/ uttara --- sukheti/ sukhnubhavo hi
saskram dhatte/ sa ca sukhasmaraa tac ca rga sa ca manakyavacanace s ca
puypuye tato vipknubhavas tato vsanety evam anditeti/ atra ca
sukhadukhasaskrtiayt tatsmaraa tasmc ca rgadveau tbhy karmi karmabhyo
vipka iti yojan/ tad eva dukhasrota prasta yoginam eva klinti netara pthagjanam ity
ha --- evam idam andti/ itara tu triparvas tp anuplavanta iti sabandha/
dhibhautikdhidaivikayos tpayor bhyatvenaikatva vivakitam/ citte vttir asy ity avidy
cittavttis tay htavya eva buddhndriyaarrdau drpatydau chakramamakrnuptinam
iti/ tad atra na samyagdarand anyat paritram astty ha --- tad evam iti/ /p. 76/ tad evam
aupdhika viayasukhasya parimata saskratas tpasayogc ca dukhatvam abhidhya
svbhvikam darayati --- guavttivirodhc ceti/ vycae --- prakhypravttisthitirp
buddhirpea pariat gu sattvarajastamsi parasparnugrahatantr nta sukhtmaka
ghora dukhtmaka mha vidtmakam eva pratyaya sukhopabhogarpam api triguam
rabhante/ na ca so 'pi tdapratyayarpo+asya parima sthira ity ha --- cala ca guavttam
iti kipraparimi cittam uktam/ nanv eka pratyaya katha
parasparaviruddhantaghoramhatvny ekad pratipadyata ity ata ha --- rptiay
vttyatiay ca parasparea virudhyante/ rpi aau bhv dharmdayo vttaya sukhdys tad
iha dharmea vipacyamnendharmas tdo virudhyate/ eva jnavairgyaivaryai
sukhdibhi ca tdny eva tadvipartni virudhyante/ smnyni tv asamudcaradrupy
atiayai samudcaradbhi sahvirodht pravartanta iti/ nanu ghma etat tathpi viayasukhasya
kuta svbhvik dukhatety ata ha --- evam eta iti/ updnbhedd updntmakatvc
copdeyasypy abheda ity artha/ tat kim idnm tyantikam eva tdtmya tath ca
buddhivyapadeabhedau na kalpete ity ata ha --- guapradhneti/ smnytman guabhvo
'tiaytman ca prdhnyam/ tasmd updhita svabhvata ca dukham eva sarva vivekina iti/
dukha ca heya prekvat/ na ca tannidnahnam antarea tad dheya bhavitum arhati/ na
40
cparijta nidna akya htum iti mlanidnam asya darayati --- tad asyeti/
dukhasamudyasya prabhava utpattir yatas tadbjam ity artha/ taducchedahetu darayati --tasy ceti/ idnm asya strasya sarvnugrahrtha pravttasya tadvidhenaiva strea sdya
darayati --- /p. 77/ yatheti/ catvro vyh sakiptvayavaracan yasya tat tathoktam/ nanu
dukha heyam uktv sasra heyam abhidadhata kuto na virodha ity ata ha --- tatra
dukhabahula iti/ yatktvvidy sasra karoti tad asy avntaravypra sasrahetum ha --pradhnapuruayor iti/ mokasvarpam ha --- sayogasyeti/ mokopyam ha --- hnopya iti/
kecit payanti, htu svarpoccheda eva moka/ yathhu --"pradpasyeva nirva vimokas tasya cetasa" iti/
anye tu savsanakleasamucchedd viuddhavijnotpda eva moka ity cakate tn pratyha
--- tatreti/ tatra hna tvad dayati --- hne tasyeti/ na hi prekvn kacid tmocchedya
yatate/ nanu dyante tvragadonmlitasakalasukh dukhamaym iva mrtim udvahanta
svocchedya yatamn/ satyam/ kecid eva te, na tv eva sasrio
vividhavicitradevdynandabhogabhginas te 'pi ca mokam dyante tasmd
apururthatvaprasakter na htu svarpocchedo moko+abhyupeya/ astu tarhi htu svarpam
updeyam ity ata ha --- updne ca hetuvda/ updne hi kryatvennityatve sati mokatvd eva
cyaveta/ amtatva hi moka/ npi viuddho vijnasatno bhavaty amta/ satnibhyo
vyatiriktasya satnasya vastusato'bhvt/ satnin cnityatvt/ tasmt tath yatitavya yath
vatavdo bhavati/ tath ca pururthatpavargasyety ha --- ubhayapratykhyna iti/ tasmt
svarpvasthnam evtmano moka iti/ etad eva samyagdaranam//2.15//
heya dukham angatam//2.16//
tad etac chstra caturvyham ity abhidhyate --- heya dukham angatam/ angatam ity
attavartamne /p. 78/ vyavacchinne/ tatropapattim ha --- dukham attam iti/ nanu vartamnam
upabhujyamna na bhogentivhitam iti kasmn na heyam ity ata ha --- vartamna ceti/
sugamam//2.16//
dradyayo sayogo heyahetu//2.17//
heyam ukta tasya nidnam ucyate --- dradyayo sayogo heyahetu/ drau svarpam
ha --- draeti/ citicchypattir eva buddher buddhipratisaveditvam udsnasypi pusa/ nanv
etvatpi buddhir evnena dyeta, na dyera abddayo+atyantavyavahit ity ata ha --- dy
buddhisattveti/ indriyapralikay buddhau abddykrea pariaty dyy bhavanti
abddayo+api dharm dy ity artha/ nanu tadkrpatty buddhi abddykr bhavatu
pusas tu buddhisabandhe+abhyupagamyamne parimitvam asabandhe v katha te
buddhisattvoprhnm api abddn dyatvam/ na hi dinsaspa dya dam ity
ata ha --- tad etad dyam iti/ prapacitam idam asmbhi prathamapda eva yath
citysapktam api buddhisattvam atyantasvacchatay citibimbodgrhitay sampannacaitanyam
iva abddy anubhavatti/ ata eva ca abddykrapariatabuddhisattvopant abddn
bhujna svm bhavati dra tda csya buddhisattva sva bhavati/ tad etad
buddhisattva abddykravad dyam ayaskntamaikalpa puruasya sva bhavati
dirpasya svmina/ kasmt, anubhavakarmaviayatm panna yata/ anubhavo bhoga
puruasya karma kriy tadviayat bhujyamnatm panna yasmd ata sva bhavati/ nanu
svayapraka buddhisattva katham anubhavaviaya ity ata ha --- anyasvarpeeti/ yadi hi
41
caitanyarpa vastuto /p. 79/ buddhisattva syd bhavet svayapraka ki tu sva caitanyd
anyaj jaarpa tena pratilabdhtmaka tasmt tadanubhavaviaya/ nanu yasya hi yatra kicid
yatate tat tadadhnam/ na ca buddhisattvasya puruam udsna prati kicid yatata iti katha
tattantram/ tath ca na tasya karmety ata ha --- svatantram api parrthatvt pururthatvt
paratantra puruatantram/ nanv aya dgdaranaaktyo sabandha svbhviko v syn
naimittiko v/ svbhvikatve sabandhinor nityatvd aakyoccheda sabandhas tath ca
sasranityatvam/ naimittikatve tu kleakarmatadvsannm antakaraavttitay saty
antakarae bhvd antakaraasya ca tannimittatve parasparrayaprasagd anditvasya ca
sargdv asabhavd anutpda eva sasrasya syt/ yathoktam --"pumn akart ye tu tem api guai kriy/ katham dau bhavet tatra karma tvan na
vidyate// mithyjna na tatrsti rgadvedayo+api v/ manovttir hi sarve na cotpanna
manas tad//"
iti akm apanayati --- tayor dgdaranaaktyor andir arthakta sayogo heyahetu/
satyam/ na svbhvika sabandho naimittikas tu/ na caivam dimn andinimittaprabhavatay
tasypy anditvt/ kleakarmatadvsansatna cyam andi pratisargvasthy ca
sahntakaraena pradhnasmyam upagato+api sargdau punas tdg eva prdurbhavati
varpya ivodbhijjabhedo mdbhvam upagato+api punar varsu prvarpa ity asakd
veditam/ prgbhvitay sayogasyvidy kraa sthitihetutay pururtha kraa
tadvaena tasya sthites tad idam uktam arthakta iti/ tath cokta pacaikhena tatsayogo
buddhisayoga sa eva hetur dukhasya, tasya vivarjant syd ayam tyantiko dukhapratkra/
artht tadaparivarjane dukham ity ukta bhavati/ tatraivtyantaprasiddha nidaranam ha --tadyatheti/ pdatram upnat/ /p. 80/ syd etat/ guasayogas tpahetur ity ucyamne
gun tpakatvam abhyupetam/ na ca tapikriyy asty der iva kartstho bhvo yena tapyam
anyan npeketa/ na csys tapyatay purua karma tasyparimitay
kriyjanitaphalalitvyogt/ tasmt tapes tapyavyptasya tannivttau nivttim avagacchmo
jvalanaviraheeva dhmbhvam ity ata ha --- atrpi tpakasyeti/ gunm eva
tapyatpakabhvas tatra mdutvt pdatalavat sattva tapya rajas tu tvratay tpakam/ pcchati
--- kasmt sattvam eva tapya na tu purua/ uttaram --- tapikriyy iti/ tat kim idn puruo na
tapyate/ tath ccetanasystu sattvasya tpa ki na chinnam ity ata ha --- daritaviayatvt
sattve tu tapyamne tadkrnurodh puruo+apy anutapyata iti/ daritaviayatvam anutpahetus
tac ca prg vykhytam//2.17//
prakakriysthitila bhtendriytmaka bhogpavargrtha dyam//2.18//
prakakriysthitila bhtendriytmaka bhogpavargrtha dyam/ vycae --praketi/ sattvasya hi bhga prakas tmasena bhgena dainyena v rjasena v
dukhennurajyate/ eva rjasdiv api draavyam/ tad idam uktam --parasparoparaktapravibhg iti/ puruea saha sayogaviyogadharma/ yathmnyate --"ajm ek lohitauklak bahv praj sjamn sarp/ ajo hy eko juamo
+anuete jahty en bhuktabhogm ajo+anya" [taittiryrayakam 6.10] iti//
itaretaroprayeoprjit mrti pthivydirp yais te tathokt/ syd etat sattvena
ntapratyaye janayitavye rajastamasor api sattvgatvena tatra hetubhvd asti smarthyam iti
yadpi ca rajastamasor agitva tadpi nta eva pratyaya /p. 81/ udyeta na ghoro mho v
sattvaprdhnya ivety ata ha --- parasparggitve+apy asabhinnaaktipravibhg/ bhavatu
nte pratyaye janayitavye rajastamasor agabhvas tathpi nai aktaya sakryante
42
43
44
yuktygamasiddha krama stheya iti/ katha bhtendriyy avieasasnty ata ha --- tath
cokta purastd idam eva stra prathama vycakai/ atha vie kasmn na
tattvntaraparima ukta ity ata ha --- na vieebhya iti/ tat kim idnm aparimina eva vies
tath ca nity prasajyerann ity ata ha --- te tv iti//2.19//
dra dimtra uddho+api pratyaynupaya//2.20//
vykhyta dya drau svarpvadhrartham idam rabhyate --- dra dimtra
uddho+api pratyaynupaya/ vycae --- dimtra iti/ vieani dharms tair aparm/ tad
anena mtragrahaasya ttparya daritam/ syd etat/ yadi sarvavieaarahit dkaktir na tarhi
abddayo dyeran/ na hi dinsaspa dya bhavatty ata ha --- sa purua iti/
buddhidarpae puruapratibimbasakrntir eva buddhipratisaveditva pusa/ tath ca
dicchypannay buddhy sas abddayo bhavanti dy ity artha/ syd etat/
pramrthikam eva buddhicaitanyayo kasmd aikya nopeyate kim anay tacchypattyety ata
ha --- sa buddher na sarpa iti/ tathsarpasya tacchypattir api durghaety ata ha --- ntyanta
virpa iti/ tatra srpya niedhati --- na tvad iti/ hetu pcchati --- kasmt/ sahetuka vairpye
hetum ha --- jteti/ parimin buddhir yasmt tasmd virp/ yad khalv iya abddykr
bhavati tad jto 'sy abddilakao bhavati viayas tadankratve tv ajtas tath ca /p. 87/
kadcid eva tadkrat dadhat pariminti/ prayoga ca bhavati --- buddhi parimin
jtjtaviayatvc chrotrdivad iti/ tadvaidharmya puruasya tadvipartd dheto sidhyatty
ha --- sadeti/ syd etat/ sadjtaviaya cet puruo na tarhi keval syd ity ayavn pcchati --kasmd iti/ uttaram --- na hi buddhi ca nmeti/ buddhyagrahaayor asti sahasabhavo
nirodhvasthym ata ukta virodhascanya puruaviaya ceti/ tendya cakro buddhi
viayatvena samuccinoti/ pariiau tu virodhadyotakau cakrv iti/ prayogas tu puruo+aparim
sadsaprajtavyutthnvasthayor jtaviayatvt/ yas tu parim nsau sadjtaviayo yath
rotrdir iti vyatirek hetu/ aparam api vaidharmyam ha --- ki ca parrtheti/ buddhi khalu
kleakarmavsandibhir viayendriydibhi ca sahatya pururtham abhinirvartayant parrth/
prayoga ca parrth buddhi sahatyakritvc chayansanbhyagavad iti/ puruas tu na tathety
ha --- svrtha purua iti/ sarva puruya kalpate/ puruas tu na kasmaicid ity artha/
vaidharmyntaram ha --- sarveti/ sarvn arth ntaghoramhs tadkrapariat buddhir
adhyavasyati sattvarajastamas caite parim iti siddh trigu buddhir iti/ na caiva purua ity
ha --- gunm iti/ tatpratibimbita payati na tu tadkrapariata ity artha/ upasaharati --- ata
iti/ astu tarhi virpa iti/ ntyanta virpa kasmd yata uddho+api /p. 88/ pratyaynupaya/
yath caitat tathokta "vttisrpyam itaratra" [yogastram 1.4] ity atra/ tath cokta
pacaikhenparimin hi bhoktaktir tm/ ata eva buddhv apratisakram ca parimini
buddhirpe 'rthe sakrnteva tadvtti buddhivttim anupatati/ nanv asakrnt katha
sakrnteva katha v vtti vinnupatatty ata ha --- tasy ceti/ prpta caitanyopagraha
upargo yena rpea tat tath prptacaitanyopagraha rpa yasy s tathokt/ etad ukta
bhavati --- yath nirmale jale 'sakrnto+api candram sakrntapratibimbatay sakrnta iva,
evam atrpy asakrntpi sakrntapratibimb citiakti sakrnteva/ tena buddhytmatvam
pann buddhivttim anupatatti/ tad anennupaya iti vykhyta tm anukrea payatty
anupaya iti//2.20//
tadartha eva dyasytm//2.21//
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
dhyeyd dhynasya bheda kalpan taddhnam ity artha/ agayogam uktv khikyya
keidhvaja upasajahra --- /p. 119/
"ketraja kara jna karaa tad acetanam/ nipdya muktikrya vai ktaktya
nivartate" [viupuram 6.7.92] iti//3.3//
trayam ekatra sayama//3.4//
dhradhynasamdhir ity etattrayasya tatra tatra niyujyamnasya prtisvikasajoccrae
gaurava syd iti lghavrtha paribhstram avatrayati --- trayam ekatra sayama/ vycae
--- ekaviayti (tad etad iti)/ vcakatvaakm apanayati --- tad asyeti/ tantryate vyutpdyate
yogo yena strea tat tantra tadbhav tntrik/ sayamaprade "parimatrayasayamt-"
[yogastram 3.16] ityevamdaya//3.4//
tajjayt prajloka//3.5//
sayamavijayasybhysasdhanasya phalam ha --- tajjayt prajloka/
pratyayntarnabhibhtasya nirmalapravhe+avasthnam loka prajy/ sugama bhyam//
3.5//
tasya bhmiu viniyoga//3.6//
kva punar viniyuktasya sayamasya phalam etad ity ata ha --- tasya bhmiu viniyoga/
bhmi vieayati bhyakra --- tasyeti/ jity bhmer ynantar bhmir avasthjit tatra
viniyoga/ sthlaviaye savitarke samdhau vakte sayamena sayamasyvijite nirvitarke
viniyoga/ tasminn api vakte savicre viniyoga/ eva nirvicre viniyoga ity artha/ ata eva
sthlaviayasampattisiddhau saty pure tattadyudhabhapanayena skmaviaya
samdhir avatrita --"tata akhagadcakrargdirahita budha/ cintayed bhagavadrpa pranta
skastrakam// /p. 120/ yad ca dhra tasminn avasthnavat tata/ kirakeyramukhair
bhaai rahita smaret// tadaikvayava deva so+aha ceti punar budha/ kuryt tato hy
aham iti praidhnaparo bhavet//" [viupuram 6.7.86--88] iti//
kasmt punar adhar bhmi vijityottar vijayate viparyaya kasmn na bhavatty ata ha
--- na hy ajitdharabhmir iti/ na hi ilhradd gag prati prasthito+aprpya meghavana
gag prpnoti/ varaprasdj jitottarabhmikasya ceti kasmt tadarthasyottarabhmivijayasya
pratysannasynyata evevarapraidhnd evvagatatvt/ nipditakriye karmay
aviedhyina sdhanasya sdhananyytiptd iti/ syd etad gamata smnyato+avagatnm
apy avntarabhmibhedn kuta paurvparyvagatir ity ata ha --- bhmer asy iti/ jita prvo
yoga uttarasya yogasya jnapravttyadhigamahetu/ avasthaivvasthvn ity abhipretyaitad
draavyam//3.6//
trayam antaraga prvebhya//3.7//
kasmt punar yoggatvviee+api sayamasya tatra tatra viniyogo nerare pacnm ity
ata ha --- trayam antaraga prvebhya/ tad ida sdhanatraya
sdhyasamnaviayatvenntaraga na tv eva yamdayas tasmt te bahirag ity artha//3.7//
p. 121/
59
60
apyopajanau /p. 123/ sarvrthaty apya ekgraty upajanas tayor anugata citta samdhyate
prvparbhtasdhyamnasamdhivieaa bhavatti//3.11//
tata puna ntoditau tulyapratyayau cittasyaikgratparima//3.12//
tata puna ntoditau tulyapratyayau cittasyaikgratparima/ puna samdhe
prvparbhty avasthy samdhinipattau saty ntoditv attavartamnau, tulyau ca tau
pratyayau ceti tulyapratyayau/ ekgraty tu dvayo sdyam/ samhitacittasyeti
samdhinipattir darit/ tathaivaikgram eva/ avadhim ha --- samdhibhred bhrad iti//
3.12//
etena bhtendriyeu dharmalakavasthparim vykhyt//3.13//
prsagika ca vakyamaupayika ca bhtendriyaparima vibhajate --- etena
bhtendriyeu dharmalakavasthparim vykhyt/ vycae --- eteneti/ nanu
cittapariatimtram ukta na tu tatprakr dharmalakavasthparims tat katha tem
atidea ity ata ha --- tatra vyutthnanirodhayor iti/ dharmalakavasthabd para noccrit
na tu dharmalakavasthparim nokt iti sakeprtha/ tath hi
vyutthnanirodhasaskrayor ity atraiva stre dharmaparima ukta/ ima ca
dharmaparima darayat tenaiva dharmdhikarao /p. 124/ lakaaparimo+api scita evety
ha --- lakaaparima iti/ lakyate 'neneti lakaa klabheda/ tena hi lakita vastu
vastvantarebhya klntarayuktebhyo vyavacchidyata iti/ nirodhas trilakaa/ asyaiva
vykhyna tribhir adhvabhir yukta/ adhvaabda klavacana/ sa khalv angatalakaam
adhvna prathama hitv, tat kim adhvavaddharmatvam apy atipatati nety ha --- dharmatvam
anatikrnto vartamnalakaa pratipanna/ ya eva nirodho+angata st sa eva saprati
vartamno na tu nirodho 'nirodha ity artha/ vartamnatsvarpavykhynam --- yatrsya
svarpea svocitrthakriykri rpebhivyakti samudcra/ eo+asya prathamam angatam
adhvnam apekya dvityo+adhv/ syd etad angatam adhvna hitv ced vartamnatm
pannas t ca hitvttatm patsyate hanta bhor adhvanm utpdavinau sytm/ na ceyete, na
hy asata utpdo npi sato vina ity ata ha --- na cttngatbhy smnytmanvasthitbhy
viyukta iti/ angatasya nirodhasya vartamnatlakaa darayitv vartamnavyutthnasyttat
ttyam adhvnam ha --- tath vyutthnam iti/ tat ki nirodha evngato na vyutthna nety ha
--- eva punar vyutthnam iti/ vyutthnajtyapekay punarbhvo na vyaktyapekay/ na hy
atta punarbhavatti/ svarpbhivyaktir arthakriykamasyvirbhva/ sa
caivalakaaparima uktas tajjtyeu paunapunyena vartata ity ata ha --- eva punar iti/ /p.
125/ dharmaparimascitam evvasthparimam ha --- tatheti/ dharm
vartamndhvan balavattvbalavattve avasth tasy pratikaa tratamya parima/
upasaharati --- ea iti/ parimabhedn sabandhibhedn nirdhrayati --tatrnubhavnusrd dharmia iti/ tat kim ea parimo gun kdcitko nety ha --- evam iti/
kasmt punar aya parima sadtana ity ata ha --- cala ceti/ co hetvartha/ vtta pracra/
etad eva kuta ity ata ha --- guasvbhvyam iti/ uktam atraiva purastt/ so+aya trividho+api
cittaparimo bhtendriyeu strakrea nirdia ity ha --- eteneti/ ea dharmaparimabhedo
dharmadharmior bhedam lakya/ tatra bhtn pthivydn dharmi gavdir ghadir v
dharmaparima/ dharm cttngatavartamnarpat lakaaparima/
vartamnalakapannasya gavder blyakaumrayauvanavrdhakyam avasthparima/
61
62
63
64
65
vsapravsbhym anumyate/ eva cetasa ce kriy yath yath /p. 136/ tais tair indriyai
arrapradeair v saprayujyate/ spi tatsayogd evnumyate/ eva aktir apy udbhtn
kry skmvasth cetaso dharmasthlakrynubhavd evnumyata iti//3.15//
parimatrayasayamd attngatajnam//3.16//
ata param pdaparisampte sayamaviayas tadvakrascan vibhti ca vaktavy/
tatroktaprakra parimatrayam eva tvat prathamam upttasakalayoggasya yogina
sayamaviayatayopakipati --- parimatrayasayamd attngatajnam/ nanu yatra
sayamas tatraiva sktkaraa tat katha parimatrayasayamo+attngata sktkrayed
ity ata ha --- tena parimatraya sktkriyama teu parimev anugate ye attngate
tadviaya jna sapdayati/ parimatrayasktkaraam eva
tadantarbhtttngatasktkaratmakam iti na viayabheda sayamasktkrayor ity
artha//3.16//
abdrthapratyaynm itaretardhyst sakaras tatpravibhgasayamt
sarvabhtarutajnam//3.17//
ayam apara sayamasya viaya upakipyate --- abdrthapratyaynm itaretardhyst
sakaras tatpravibhgasayamt sarvabhtarutajnam/ atra vcaka abdam cikhysu
prathama tvad vgvypraviayam ha --- tatra vg vgindriya varavyajakam aasthnam/
yathha --"aau sthnni varnm ura kaha iras tath/ jihvmla ca dant ca nsikauhau ca
tlu ca" [pinyaik 13] iti//
s vg varev eva yathlokaprattisiddhev arthavat na ca vcaka ity artha/
rotravypraviaya nirpayati --- rotra punar dhvaner udnasya vgindriybhightino ya
pariatibhedo /p. 137/ vartm tenkrea pariata tanmtraviaya na tu vcakaviayam ity
artha/ yathlokaprattisiddhebhyo varebhyo vcaka bhinatti --- pada punar vcaka punar
ndnusahrabuddhinirgrhya yathprattisiddhn ndn varn pratyeka ghtvnu pacd
y saharaty ekatvam pdayati gaur ity etad eka padam iti tay pada ghyate/ yady api
prcyo+api buddhayo varkra padam eva pratyeka gocarayanti tathpi na viada prathate/
carame tu vijne tad ativiadam iti ndnusahrabuddhinirgrhyam uktam/ yas tu vaijtyd
ekapadnubhavam avijya varn eva vcakn tihate ta pratyha --- var iti/ te khalv am
var pratyeka vcyaviay dhiyam dadhran ngadantak iva ikyvalambana sahat v
grva iva piharadhraam/ na tvat prathama kalpa/ ekasmd arthapratter anutpatter
utpattau v dvitydnm anuccraaprasago nipditakriye karmai viendhyina
sdhanasya sdhananyytiptt/ tasmd dvitya pariiyate/ sabhavati hi grv
sahatn piharadhraam ekasamayabhvitvt/ varn tu yaugapadysabhavo+ata
parasparam anugrhynugrhakatvyogt sabhypi nrthadhiyam dadhate/ te padarpam
ekam asaspantas tdtmyenta evnupasthpayanta virbhts tirobht ayaalkkalp
pratyekam apadasvarp ucyante/ yadi puna padam eka tdtmyena speyur vars tato
noktadoaprasaga ity ha --- vara punar ekaika padtm sarvbhidhnaaktipracita sarvbhir
abhidhnaaktibhir nicito gogaagauranagetydiu hi gakro gotvdyarthbhidhyiu da iti
tattadabhidhnaakti/ eva somaocir itydiv vardyarthbhidhyiu padev ovaro da iti
so+api tattadabhidhnaakti/ eva sarvatrohanyam/ sa caikaiko varo gakrdi sahakri yad
66
varntaram okrdi tad eva pratiyogi pratisabandhi yasya sa tathoktas tasya bhvas tattva
tasmd vaivarpya nntvam ivpanno na tu nntvam pannas tasya tattvd eva prvo varo
gakra uttareaukrea gadipadebhyo vyvartyottara caukro gakrea ocirdipadebhyo
vyvartya /p. 138/ viee gotvavcake gopadasphoe+avasthpito+anusahrabuddhau/ ayam
abhisadhi --- arthapratyayo hi varair niyatakramatay parasparam asabhavadbhir aakya
kartum/ na ca saskradvrgneydnm iva paramprve v svarge v janayitavye
+aniyatakramm api shityam arthabuddhyupajanane varnm iti sprata vikalpsahatvt/
sa khalv aya varnubhavajanya saskra smtiprasavahetur anyo vgneydijanya
ivprvbhidhno na tvad anantara kalpangauravpatte/ sa eva tvad adaprva
kalpanyas tasya ca kramavadbhir varnubhavair ekasya janyatva na sabhavatti
tajjtynekvntarasaskrakalpaneti gauravam/ na caia jpakahetvagam ajtas tadagatm
anubhavatti/ na khalu sabandho+arthapratyyangam ajto+agatm upaiti/
smtiphalaprasavnumitas tu saskra svakranubhavaviayaniyato na viayntare pratyayam
dhtum utsahate/ anyath yat kicid evaikaikam anubhya sarva sarva jnyd iti/ na ca
pratyekavarnubhavajanitasaskrapialabdhajanmasmtidarpaasamrohio var
samadhigatasahabhv vcak iti spratam/ kramkramavipartakramnubhtn
tatrvieerthadhjananaprasagt/ na caitat smaraajna prvnubhavavartin parparat
gocarayitum arhati/ tasmd varebhyo+asabhavann arthapratyaya ekapadnubhavam eva
svanimittam upakalpayati/ na caia pade+api prasaga/ tad dhi pratyekam eva
prayatnabhedabhinn dhvanayo vyajayanta parasparavisadatattatpadavyajakadhvanibhis
tulyasthnakaraanipann sad santo 'nyonyavisadai padai padam eka sadam
pdayanta pratiyogibhedena tattatsdyn bhedt tadupadhnd ekam apy anavayavam api
svayavam ivnektmakam ivvabhsayanti, yath niyatavaraparimasasthna mukham
ekam api maikpadarpadayo vibhinnavaraparimasasthnam anekam darayanti na
paramrthata/ sdyopadhnabhedakalpit bhg eva nirbhgasya padasya vars tena
tadbuddhir vartman padabhede sphoam abhedam eva nirbhgam eva sabhedam iva sabhgam
ivlambate/ ato gopadasphoabhedasyaikasya gakrabhgo gaurdipadasphoasdyena na
nirdhrayanti svabhginam ity okrea viio nirdhrayaty evam okro 'pi bhga
ocirdipadasadatay na akto nirdhrayitu svabhgina gopadasphoam iti gakrea viio
nirdhrayati/ asahabhvinm api ca saskradvresti sahabhva iti
vieaavieyabhvopapatti/ na ca bhinnaviayatva saskrayor bhgadvayaviayayor
anubhavayos tajjanmano ca saskrayor ekapadaviayatvt/ kevalabhgnubhavena /p. 139/
padam avyaktam anubhyate+anusahradhiy tu bhgnubhavayonisaskralabdhajanman
vyaktam iti viea/ avyaktnubhav ca prca saskrdhnakramea vyaktam anubhavam
dadhn d yath drd vanaspatv astipratyay avyakt vyaktavanaspatipratyayahetava/ na
ceya vidh varnm arthapratyyane sabhavin/ no khalu var pratyekam avyaktam
arthapratyayam dadhaty ante vyaktam iti akya vaktum/ pratyakajna eva niyamd
vyaktvyaktatvasya/ vardheyas tv arthapratyayo na pratyakas tad ea varebhyo jyamna
sphua eva jyeta/ na v jyeta na tv asphua/ sphoasya tu dhvanivyagyasya pratyakasya sata
sphusphuatve kalpyete ity asamnam/ eva
pratyekavarnubhavajanitasaskrasahitarotralabdhajanmany anusahrabuddhau sahat
var ekapadasphoabhvam pann prayatnavieavyagyatay prayatnavieasya ca
niyatakrampekatay kramasynyatve tadabhivyajakaprayatnaviebhvena
tadabhivyaktyabhvaprasagt kramnurodhino 'rthasaketenvacchinn saketvacchedam eva
67
68
parapratyyanya abda prayujyate tatra tad eva ca para prati pratipdayitavya yat tai
pratipitsita, tad eva tai pratipitsita yadupdndigocara/ na ca padrthamtra tadgocara
ki tu vkyrtha iti vkyrthapar eva sarve abds tena sa eva tem artha/ ato yatrpi kevalasya
padasya prayogas tatrpi padntarea sahaikktya tato+artho gamyate, na tu kevalt kasmt
tanmtrasysmarthyt tath ca vkyam eva tatra tatra vcaka na tu padni/ tadbhgatay tu
tem apy asti vkyrthavcakaakti padrtha iva padabhgatay varnm/ tena yath vara
ekaika sarvapadrthbhidhnaakti pracita eva padam apy ekaika
sarvavkyrthbhidhnaaktipracitam/ tad idam uktam --- sarvapadeu csti vkyaaktir vka ity
ukte 'stti gamyate/ adhyhtstipadasahita vka iti pada vkyrthe vartata iti tadbhgatvd
vkapada tatra vartate/ kasmt punar astti gamyata ity ata ha --- na satt padrtho
vyabhicaratti/ loka eva hi padnm arthvadhraopya/ sa ca kevala padrtham
astyarthenbhisamasya sarvatra vkyrth karoti so+ayam avyabhicra sattay padrthasyta eva
abdavttivid vyavahro yatrnyat kriypada nsti tatrstir bhavantpara prayoktavya iti/
kriybhedvyabhicri prtipadikam uktv kriybheda krakvyabhicria darayati --- tath ca
pacatty ukta iti/ pacatty ukte hi krakamtrasya tadanvayayogyasyvagamd anyavyvttiparas
tadbhednm anuvda/ tad eva bheda eva vkyrtha iti tathnapekam /p. 142/ api pada
vkyrthe vartamna dyata iti sutarm asti vkyaakti padnm ity ha --- da ceti/ na
caitvatpi rotriydipadasya svatantrasyaivavidhrthapratyyana na yvad astydibhir
abhisamso+asya bhavati/ tath csypi vkyvayavatvt kalpitatvam eveti bhva/ syd etat
padnm eva ced vkyaakti kta tarhi vkyena tebhya eva tadarthvasyd ity ata ha --- tatra
vkya iti/ uktam etan na kevalt padt padrtha pratipitsita pratyate na yvad etat
padntarebhisamasyata iti/ tath ca vkyt padny apoddhtya kalpitni vkyrthc cpoddhtya
tadekadea kraka v kriy v tatpada praktydivibhgakalpanay vykarayam
anvkhyeyam/ kimartha punar etvat kleennvkhyyata ity ata ha --- anyatheti/ ghao
bhavati bhavati bhik dehi bhavati tihatti nmkhytayo ca smyt/ evam avas tvam avo
ytti/ evam ajpaya piba, ajpaya atrn iti nmkhytasrpyd anirjta
nmatvenkhytatvena vnvkhynbhve nikyjta katha kriyy krake v vykriyeta/
tasmd vkyt padny apoddhtya vykhytavyni/ na tv anvkhynd eva pramrthiko vibhga
padnm iti/ tad eva abdarpa vyutpdya abdrthapratyayn saketpditasakarm
asakaram khytum upakramate --- te abdrthapratyayn pravibhgas tadyath vetate
prsda iti kriyrtha abda/ sphuataro hy atra prvparbhty kriyy sdhyarpy
siddharpa kriyrtha vetata iti bhinna abda/ yatrpi abdrthayo siddharpatva tatrpy
arthd asti abdasya bheda ity ha --- veta prsda iti krakrtha abda/ abhihitatvc ca
krakavibhakter abhva/ /p. 143/ artha vibhajate --- kriykraktm tadarthas tayo abdayor
artha kriytm kraktm ca/ pratyaya vibhajate --- pratyaya ceti/ caabdena tadartha ity etat
padam atrnukyate/ tad atrnyapadrthapradhna sabadhyate/ sa eva kriykraktmrtho
yasya sa tathokta/ nanv abhedena pratte abdrthapratyayn sakart kuta pravibhga ity
ayavn pcchati --- kasmd iti/ uttaram ha --- so+ayam ity abhisabandhd iti/ saketopdhir
ekkrapratyayo na tu tttvika ity artha/ saketasya nimittat darit saketa iti saptamy/
paramrtham ha --- yas tu veto+artha iti/ avasth navapuratvdaya/ sahagata sakra/
eva ca pravibhgasayamd yogina sarve bhtn paumgasarspavayaprabhtn
yni rutni tatrpy avyakta pada tadarthas tatpratyaya ceti/ tad iha
manuyavacanavcyapratyayeu kta sayama samnajtyatay tev api kta eveti/ te ruta
tadarthabheda tatpratyaya ca yog jntti siddham//3.17//
69
saskrasktkarat prvajtijnam//3.18//
saskrasktkarat prvajtijnam/ jnaj hi saskr smter hetavo
+avidydisaskr avidydn klen hetava/ vipko jtyyurbhogarpas tasya hetavo
dharmdharmarp/ prveu bhavev abhisaskt nipdit svakraair yathsaskta
vyajana ktam iti gamyate/ parimacenirodhaaktijvanny eva dharm cittasya tadvad
aparid cittadharms teu rutev anumiteu /p. 144/ saparikareu sayama saskr
dvaye sktkriyyai samartha/ astu tatra sayamt tatsktkra prvajtisktkras tu
kuta ity ata ha --- na ca deeti/ nimitta prvaarram indriydi ca/
snubandhasaskrasktkra eva nntaryakatay jtydisktkram kipatty artha/
svasaskrasayama parakyev atidiati --- paratrpy evam iti/ atra raddhotpde hetum
anubhavata vayasya jaigavyea savdam upanyasyati --- atredam khyna ryata iti/
mahkalpo mahsarga/ tanudhara iti nirmakyasapad ukt/ bhavya obhano
vigalitarajastamomala ity artha/ pradhnavaitvam aivarya tena hi pradhna vikobhya
yasmai yd kyendriyasapada ditsati tasmai td datte/ svakyni ca
kyendriyasahasri nirmyntarike divi bhuvi ca yatheccha viharatti/ satoo hi tkayo
buddhisattvasya prantat dharma//3.18// /p. 145/
pratyayasya paracittajnam//3.19//
pratyayasya paracittajnam/ parapratyayasya cittamtrasya sktkarad iti//3.19//
na ca tat slambana tasyviaybhtatvt//3.20//
yath saskrasktkras tadanubandhaprvajanmasktkram kipaty eva
paracittasktkro+api tadlambanasktkram kiped iti prpta ha --- na ca tat slambana
tasyviaybhtatvt/ snubandhasaskraviayo 'sau sayamo+aya tu paracittamtraviaya ity
abhiprya//3.20//
kyarpasayamt tadgrhyaaktistambhe cakupraksaprayoge+antardhnam//3.21//
kyarpasayamt tadgrhyaaktistambhe cakuprakasaprayoge+antardhnam/
pactmaka kya/ sa ca rpavattay ckuo bhavati/ rpea hi kya ca tadrpa ca
cakurgrahaakarmaaktim anubhavati/ tatra yad rpe sayamavieo yogin kriyate tad
rpasya grhyaakt rpavatkyapratyakathetu stambhyate/ tasmd grhyaaktistambhe saty
antardhna yoginas tata parakyacakurjanitena prakena jnensaprayoga
cakurjnviayatva yogina kyasyeti yvat/ tasmin kartavye+antardhna kraam ity
artha/ eteneti/ kyaabdaspararasagandhasayamt tadgrhyaaktistambhe
rotratvagrasanaghrapraksaprayoge+antardhnam iti stram hanyam//3.21// /p. 146/
sopakrama nirupakrama ca karma tatsayamd aparntajnam ariebhyo v//3.22//
sopakrama nirupakrama ca karma tatsayamd aparntajnam ariebhyo v/
yurvipka ca karma dvividha sopakrama nirupakrama ca/ yat khalv aikabhavika karma
jtyyurbhogahetus tad yurvipkam/ tac ca kicitklnapekam eva bhogadnya prasthita
dattabahubhogam alpvaiaphala pravttavypra kevala tatphalasya sahas bhoktum ekena
arreakyatvd vilambate tad ida sopakramam/ upakramo vypras tatsahitam ity artha/ tad
70
71
--- tatra ptla iti/ sumero saniveam ha --- sumerur iti/ tad eva bhrloka saprakram uktv
saprakram evntarkalokam ha --- graheti/ vikepo vypra/ /p. 150/ svarlokam darayati --mhendranivsina iti/ devaniky devajtaya/ am api devanikyn rpotkaram ha --sarve sakalpasiddh iti/ sakalpamtrd evai viay upanamanti/ vndrak pjy/
kmabhogino maithunapriy/ aupapdikadeh pitro sayogam antarekasmd eva divya
arram e dharmavietisasktebhyo+aubhyo bhtebhyo bhavatti/ maharlokam ha --mahatti/ mahbhtavaina/ yad yad etebhyo rocate tat tad eva mahbhtni prayacchanti/
tadicchta ca mahbhtni tena tena sasthnenvatihante/ dhynhr dhynamtratpt
p bhavanti/ janalokam ha --- prathama ity uktakramea/ bhtendriyavaina iti/ bhtni
pthivydnndriyi rotrdni yath niyoktum icchanti tathaiva niyujyante/ uktakrampekay
dvitya brahmaas tapolokam ha --- dvitya iti/ bhtendriyapraktivaina iti/ prakti paca
tanmtri tadvainas tadicchto hi tanmtry eva kykrea pariamanta ity gamina/
dviguety bhsvarebhyo dviguyuo mahbhsvars tebhyo 'pi dviguyua
satyamahbhsvar ity artha/ rdhvam ity rdhva satyaloke+apratihatajn avces tu prabhty
tapoloka skmavyavahitdi sarva vijnantty artha/ ttya brahmaa satyalokam ha
--- /p. 151/ ttya iti/ akto bhavanasya ghasya nyso yais te tathokt/ dhrbhvd eva
svapratih/ sveu arreu pratih ye te tathokt/ pradhnavainas tadicchta
sattvarajastamsi pravartante yvatsargyua/ tath ca ryate --"brahma saha te sarve saprpte pratisacare/ parasynte kttmna pravianti para
padam" [krmapuram prvakhaa 12.269] iti//
tad eva catur devanikyn sdhraadharmn uktv nmavieagrahaena
dharmavien ha --- tatreti/ acyut nma dev sthlaviayadhynasukhs tena te tpyanti/
uddhanivs nma dev skmaviayadhynasukhs tena te tpyanti/ satybh nma dev
indriyaviayadhynasukhs tena te tpyanti/ sajsajino nma dev
asmitmtradhynasukhs tena te tpyanti/ ta ete sarve saprajtasamdhim upsate/
athsaprajtasamdhinih videhapraktilay kasmn na lokamadhye nyasyanta ity ata ha --videhapraktilays tv iti/ buddhivttimanto hi daritaviay lokaytr vahanto lokeu vartante/
na caiva videhapraktilay saty api sdhikratva ity artha/ tad etad satyalokam cvcer
yogin sktkaraya, sryadvre suumny nym/ na caitvatpi tatsktkro bhavatty
ata ha --- eva tvad anyatrpi suumny anyatrpi yogopdhyyopadieu yvad ida sarva
jagad dam iti/ buddhisattva hi svabhvata eva vivaprakanasamartha tamomalvta
yatraiva rajasodghyate tad eva prakayati/ sryadvrasayamodghita tu bhuvana
prakayati/ na caivam anyatrpi prasagas tatsayamasya tvanmtrodghanasmarthyd iti
sarvam avadtam//3.26// /p. 152/
candre trvyhajnam//3.27//
dhruve tadgatijnam//3.28//
nbhicakre kyavyhajnam//3.29//
kahakpe kutpipsnivtti//3.30//
krmany sthairyam//3.31//
72
73
prajy prajeya iti prajntaram eva tatra tatrety anavasthpta ity ata ha --- na ca
puruapratyayeneti/ ayam abhisadhi --- city jaa prakyate/ na jaena citi/
puruapratyayas tv acidtm katha cidtmna prakayet/ cidtm tv apardhnaprako jaa
prakayatti yuktam/ buddhisattvtmanety acidrpatdtmyena jaatvam ha/
buddhisattvagatapuruapratibimblambant purulambana na tu puruaprakant
purulambanam/ buddhisattvam eva tu tena pratyayena sakrntapuruapratibimba
puruacchypanna caitanyam lambata iti pururtha/ atraiva rutim udharati --- tath hy
uktam varea vijtram iti/ na kenacid ity artha//3.35// /p. 155/
tata prtibharvaavedandarsvdavrt jyante//3.36//
sa ca svrthasayamo na yvat pradhna svakrya puruajnam abhinirvartayati tvat
tasya purastd y vibhtr dhatte t sarv darayati --- tata
prtibharvaavedandarsvdavrt jyante/ tad anena yogajadharmnughtn
manarotratvakcakurjihvghrn yathsakhya
prtibhajnadivyaabddyaparokahetubhv ukt/ rotrdn pacn
divyaabddyupalambhakn tntrikya saj rvady/ sugama bhyam//3.36//
te samdhv upasarg vyutthne siddhaya//3.37//
kadcid tmaviayasayame pravttas tatprabhvd amr arthntarasiddhr adhigamya
ktrthamanya sayamd viramed ata ha --- te samdhv upasarg vyutthne siddhaya/
vyutthitacitto hi t siddhr abhimanyate/ janmadurgata iva draviakaikm api
draviasabhram/ yogin tu samhitacittenopanatbhyo+api tbhyo virantavyam/
abhisahitatpatraytyantikopaamarpaparamapururtha sa khalv aya katha
tatpratyanksu siddhiu rajyeteti strabhyayor artha//3.37//
bandhakraaaithilyt pracrasavedanc ca cittasya paraarrvea//3.38//
tad eva jnarpam aivarya puruadarannta sayamaphalam uktv kriyrpam
aivarya sayamaphalam ha --- bandhakraaaithilyt pracrasavedanc ca cittasya
paraarrvea/ /p. 156/ samdhibald iti/ bandhakraaviayasayamabalt prdhnyt
samdhigrahaam/ pracaraty anensminn iti pracra/ cittasya gamgamdhvno nyas tasmin
pracre sayamt tadvedana, tasmc ca bandhakraaaithilyn na tena pratibadhyate/
apratibaddham apy unmrgea gacchan na svaarrd apratyha nikrmati/ na ca paraarram
viati/ tasmt tatpracro+api jtavya/ indriyi ca cittnusri paraarre yathdhihna
nivianta iti//3.38//
udnajayj jalapakakaakdiv asaga utkrnti ca//3.39//
udnajayj jalapakakaakdiv asaga utkrnti ca/ samastendriyavttir jvana
prdilaka prdayo lakaa yasy s tathokt/ dvayndriy vttir bhybhyantar ca/
bhy rpdylocanalaka/ bhyantar tu jvana, s hi prayatnabheda
arropaghtamrutakriybhedahetu sarvakaraasdhraa/ yathhu --"smnyakaraavtti prdy vyava paca" [skhyakrik 29] iti/
74
tair asya lakayatvt tasya prayatnasya kriy krya pacatay/ pra nsikgrd ca
hdayd avasthita/ aitapthrapariatibheda rasa tatra tatra sthne samam anurpa nayan
samna/ hdayd ca nbher asyvasthnam/ mtrapuragarbhdnm apanayanahetur
apna/ /p. 157/ nbher ca pdatald asya vtti/ unnayand rdhva nayand rasdnm
udna/ nsikgrd ca iraso vttir asya/ vyp vyna/ em uktn pradhna pras
tadutkrame sarvotkramarute "pram utkrmantam anu sarve pr utkrmanti"
[bhadrayakopaniat 4.4.2] iti/ tad eva prdn kriysthnabhedena bheda pratipdya
strrtham avatrayati --- udnajayd iti/ udne ktasayamas tajjayj jaldibhir na pratihanyate/
utkrnti crcirdimrgea bhavati pryaakle/ tasmt tm utkrnti vaitvena pratipadyate/
prdisayamt tadvijaye bhtajaya et kriy sthnavijaydibhedt pratipattavy//3.39//
samnajayj jvalanam//3.40//
samjanayj jvalanam/ tejasa rrasyopadhmnam uttejanam//3.40//
rotrkayo sabandhasayamd divya rotram//3.41//
svrthasayamd anvcayaia rvady ukta saprati rvadyarthd eva sayamc
chrvadi bhavatty ha --- rotrkayo sabandhasayamd divya rotram/
sayamaviaya rotrkayo sabandham dhrdheyabhvam ha --- sarvarotrm
hakrikm apy ka karaakulvivara pratih tadyatana rotra
tadupakrpakrbhy rotrasyopakrpakradarant/ abdn ca rotrasahakri
prthivdiabdagrahae kartavye karaakulsuiravarti rotra
svrayanabhogatsdhraaabdam apekate/ gandhdiguasahakribhir ghrdibhir bhya
pthivydivartigandhdylocane krye dam/ hakrikam api ghrrasanatvakcakurotra
bhtdhihnam eva bhtopakrpakrbhy ghrdnm upakrpakradarand ity uktam/
tac ceda rotram hakrikam ayapratimam ayaskntamaikalpena vaktvaktrasamutpannena
vaktrasthena abdenka svavttiparamparay vaktvaktram gata abdam locayati/ /p. 158/
tath ca digdeavartiabdapratti prabhnmtrasya nsati bdhake+apramkt bhaviyatti/
tath ca pacaikhasya vkyam --- tulyadearavanm ekadearutitva sarve bhavatti/
tulyadeni ravani rotri ye caitrdn te tathokt/ sarve ravany kavartnty
artha/ tac ca rotrdhihnam ka abdaguatanmtrd utpanna abdaguaka yena
abdena sahakri prthivd abdn ghti/ tasmt sarvem ekajty ruti abda ity artha/
tad anena rotrdhihnatvam kasya abdaguatva ca daritam iti/ tac caikadearutitvam
kasya ligam/ s hy ekajty abdavyajik rutir yadray tad evkaabdavcyam/ na
hd rutim antarea abdavyakti/ na ced ruti pthivydiguas tasya svtmani
vyagyavyajakatvnupapatter iti/ anvaraa ckaligam/ yady ka nbhaviyad
anyonyasapiitni mrtni na scbhir apy abhetsyanta/ tata ca sarvair eva sarvam vta
syt/ na ca mrtadravybhvamtrd evnvaraam asybhvasya bhvritatvena tadabhve
+abhvt/ na ca citiaktis tadray bhavitum arhati/ aparimitayvacchedakatvbhvt/ na ca
dikkldaya pthivydidravyavyatirikt santi/ tasmt tda pariatibhedo nabhasa eveti
sarvam avadtam/ anvarae ckalige siddhe yatra yatrnvaraa tatra tatra sarvatrkam iti
sarvagatatvam apy kasya siddham ity ha --- tathmrtasyeti/ rotrasadbhve pramam ha --abdagrahaeti/ kriy hi karaasdhy d/ yath chiddir vsydisdhy/ tad iha
abdagrahaakriyaypi karaasdhyay bhavitavya, yac ca karaa tac ca rotram iti/ athsy
75
76
77
78
79
"tabhar tatra praj" [yogastram 1.48] iti/ sa hi bhtendriyi jigu/ ttyam ha --bhtendriyajayti/ tena hi sthldisayamena grahadisayamena ca bhtendriyi jitni/ tam
evha --- sarveu bhviteu nipditeu bhtendriyajayt paracittdijndiu ktarakbandho
yatas tebhyo na cyavate bhvanyeu nipdanyeu viokdiu paravairgyaparyanteu
kartavyasdhanavn puruaprayatnasya sdhanaviayasyaiva sdhyanipdakatvt/ caturtham ha
--- caturtha iti/ tasya hi bhagavato jvanmuktasya caramadehasya cittapratisarga eko 'rtha/ tad
eteu yogipanimantraaviaya yoginam avadhrayati --- tatra madhumatm iti/
prthamakalpike tvan mahendrdn tatprptiakaiva nsti/ ttyo+api tair nopanimantrayo
bhtendriyavaitvenaiva tatprpte/ caturtho+api paravairgyasapatter sagaak
drotsritaiveti prieyd dvitya eva tabharaprajas tadupanimantraaviaya iti/ vaihyasam
kagmi, akayam avini, ajara sadbhinavam/ /p. 169/ smayakarae doam ha --- smayd
ayam iti/ smayt susthitamanyo nnityat bhvayiyati, na tasy praidhsyatty artha/
sugamam anyat//3.51//
kaatatkramayo sayamd vivekaja jnam//3.52//
ukt kvacit kvacit sayamt sarvajat, s ca na nieajat/ api tu prakramtravivakay,
yath sarvair vyajanair bhuktam iti/ atra hi yvanto vyajanaprakrs tair bhuktam iti gamyate na
tu nieair iti/ asti ca nieavacana sarvaabdo yathopantam anna sarvam aita prakeneti/
tatra hi nieam iti gamyate/ tad iha nieajatlakaasya vivekajajnasya sdhana
sayamam ha --- kaatatkramayo sayamd vivekaja jnam/ kaapadrtha
nidaranaprvakam ha --- yatheti/ loasya hi pravibhajyamnasya yasminn avayave
+alpatvatratamya vyavatihate so 'pakaraparyanta paramur yath tathpakaraparyanta
kla kaa, prvparabhgavikalaklakaleti yvat/ tam eva kaa prakrntarea darayati --yvat veti/ paramumtra deam atikrmed ity artha/ kramapadrtham ha --- tatpravheti/
tatpadena kaa parmyate/ na ceda kramo vstava ki tu klpanikas tasya
samhrarpasyyugapadupasthiteu vstavatvena vicrsahatvd ity ha --- kaatatkramayor iti/
ayugapadbhvikaadharmatvt /p. 170/ kramasya kaasamhrasyvstavatvt
kaatatkramayor apy avstavatva samhrasya naisargikavaitaikabuddhyatiayarahit
laukik pratikaa eva vyutthitadaran bhrnt ye klam da vstavam abhimanyanta iti/ tat
ki kao+apy avstavo nety ha --- kaas tu vastupatito vstava ity artha/
kramasyvalambanam avalamba so+asystti kramevalambyate vaikalpikenety artha/
kramasya kavalambanatve hetum ha --- krama ceti/ kramasyvstavatve hetum ha --- na ceti/
co hetvarthe/ yas tu vaijtyt sahabhvam upeyt ta pratyha --- krama ca na dvayor iti/ kasmd
asabhava ity ata ha --- prvasmd iti/ upasaharati --- tasmd iti/ tat kim idn
aaviyamn eva prvottaraka nety ha --- ye tv iti/ anvit smyena samanvgat ity
artha/ upasaharati --- teneti/ vartamnasyaivrthakriysu svocitsu smarthyd iti//3.52//
jtilakaadeair anyatnavacchedt tulyayos tata pratipatti//3.53//
yady apy etad vivekaja jna nieabhvaviayam ity agre vakyate tathpy atiskmatvt
prathama tasya viayaviea upakipyate --- jtilakaadeair anyatnavacchedt tulyayos tata
pratipatti/ laukikn jtibhedo+anyaty jpakahetu/ tuly jtir gotva tulya ca dea /p.
171/ prvdi/ klksvastimatyor lakaabheda param iti/ dvayor malakayos
tulymalakatvajtir vartuldi lakaa tulya deabheda param iti/ yad tu yogijna jijsun
80
81
82
(tatra caturtha
kaivalyapda/)
janmauadhimantratapasamdhij siddhaya//4.1//
tad eva prathamadvityattyapdai samdhitatsdhanatadvibhtaya prdhnyena
vyutpdit/ itarat tu prsagikam aupodghtika coktam ihedn taddhetuka kaivalya
vyutpdanyam/ na caitat kaivalyabhgya citta paraloka ca paralokina vijntirikta
cittakaraakasukhdytmakaabddyupabhoktram tmna ca prasakhynaparamakh ca
vin vyutpdya akya vaktum iti tad etat sarvam atra pde vyutpdanyam itarac ca prasagd
upodghtd v/ tatra prathama siddhacitteu kaivalyabhgya citta nirdhrayitukma
pacatay siddhim ha --- janmauadhimantratapasamdhij siddhaya/ vycae --dehntariteti/ svargopabhogabhgyt karmao manuyajtycaritt kutacin nimittl
labdhaparipkt kvacid devanikye jtamtrasyaiva divyadehntarit siddhir aimdy bhavatti/
oadhisiddhim ha --- asurabhavanev iti/ manuyo hi kutacin nimittd asurabhavanam
upasaprpta kamanybhir asurakanybhir upanta rasyanam upayujyjarmaraatvam any
ca siddhr sdayati/ ihaiva v rasyanopayogena yath mavyo mun rasopayogd
vindhyavsti/ mantrasiddhim ha --- mantrair iti/ tapasiddhim ha --- tapaseti/ sakalpasiddhim
ha --- kmarpti/ yad eva kmayate+aimdi tad ekapade+asya bhavatti/ yatra kmayate rotu
v mantu v tatra tad eva oti manute veti/ diabdd darandaya saght iti//4.1//
jtyantaraparima praktyprt//4.2//
samdhij siddhayo vykhyt adhastane pde/ atha catasu siddhiv auadhdisdhansu
tem eva kyendriy jtyantarapariatir iyate/ s punar na tvad updnamtrt/ na hi
tvanmtram updna nyndhikadivydivyabhve+asya bhavati/ no khalv avilakaa
kraa kryavailakayylam/ msykasmikatva bhd ity akya prayitv stra /p. 176/
pahati --- tatra kyendriym anyajtyapariatn --- jtyantaparima praktyprt/
manuyajtipariatn kyendriy yo devatiryagjtiparima sa khalu praktyprt/
kyasya hi prakti pthivydni bhtni/ indriy ca praktir asmit, tadavayavnupravea
pras tasmd bhavati/ tad idam ha --- prvaparimeti/ nanu yady prenugraha kasmt
punar asau na sadtana ity ata ha --- dharmdti/ tad anena tasyaiva arrasya
blyakaumrayauvanavrdhakdni ca nyagrodhadhny nyagrodhatarubhva ca
vahnikaikys tariniveity v prodbhavajjvlsahasrasamligitagaganamaalatva ca
vykhytam//4.2//
nimittam aprayojaka praktn varaabhedas tu tata ketrikavat//4.3//
praktyprd ity ukta tatreda sadihyate --- kim pra praktn svbhviko
dharmdinimitto veti/ ki prpta satv api praktiu kadcid prd dharmdinimittaravac
ca tannimitta eveti prptam/ eva prpta ha --- nimittam aprayojaka praktn varaabhedas
83
84
85
86
87
te vyaktaskm gutmna//4.13//
syd etat/ aya tu nnprakro dharmidharmvasthparimarpo vivabhedaprapaco na
pradhnd ekasmd bhavitum arhati/ na hy avilakat krat kryabhedasabhava ity ata ha --te vyaktaskm gutmna/ te tryadhvno dharm vyakt ca skm ca gutmno na
traiguytiriktam em asti kraam/ vaicitrya tu tadhitndikleavsannugatd vaicitryt/
yathokta vyupure --"vaivarpyt pradhnasya parimo+ayam adbhuta" [vyupuram 53.120] iti/
vyaktn pthivydnm ekdaendriy ca vartamnnm attngatatva aavie
yathyoga bhavanti/ saprati vivasya nitynityarpe vibhajan nityarpam ha --- sarvam idam
iti/ dyamna sanivea sasthnabhedavn parima ity artha/ atraiva
aitantrastrasynuii/ /p. 187/ myeva na tu my/ sutucchaka vini/ yath hi
myhnyaivnyath bhavati eva vikr apy virbhvatirobhvadharma pratikaam
anyath/ praktir nityatay myvidharmi paramrtheti//4.13//
parimaikatvd vastutattvam//4.14//
bhavatu traiguyasyettha parimavaicitryam ekas tu parima pthivti v toyam iti v
kuta tmana ekatvavirodhd ity akya stram avatrayati --- yad tu sarve gu iti/
parimaikatvd vastutattvam/ bahnm apy eka parimo da/ tadyath
gavvamahiamtagn rumnikiptnm eko lavaatvajtyalakaa parimo
vartitailnaln ca pradpa iti/ eva bahutve+api gun parimaikatva, tatas
tanmtrabhtabhautikn pratyeka tattvam ekatvam/ grahatmakn sattvapradhnatay
praktmanm ahakrvntarakry karaabhvenaika parima rotram indriyam/
tem eva gun tamapradhnatay jaatvena grhytmakn abdatanmtrabhvenaika
parima abdo viaya/ abda iti abdatanmtram/ viaya iti jaatvam ha na tu tanmtrasya
rotraviayatvasabhava iti/ ea sugamam/ atha vijnavdina vainikam utthpayati --nsty artho vijnavisahacara iti/ yadi hi bhtabhautikni vijnamtrd bhinnni bhaveyus tatas
tadutpattikraam da pradhna kalpyeta, na tu tni vijntiriktni santi paramrthata/ tat
katha pradhnakalpana katha ca grahanm indriym ahakravikr kalpaneti/
tath hi --- jaasyrthasya svayam aprakatvn nsty artho vijnavisahacara/ shacarya
sabandha/ tadabhvo visahacaratvam/ /p. 188/ vir abhvrtha/ vijnsabandho nsti
vyavahrayogya ity artha/ asti tu jnam arthavisahacara tasya svayaprakatvena
svagocarstitvyavahre kartavye jaam artha pratyapekbhvt/ tad anena
vedyatvasahopalambhaniyamau scitau vijnavdin/ tau caiva prayogam rohata --- yad
vedyate yena vedanena tat tato na bhidyate/ yath jnasytm/ vedyante ca bhtabhautiknti
viruddhavyptopalabdhir niedhyabhedaviruddhenbhedena vypta vedyatva dyamna
svavypakam abhedam upasthpayat tadviruddha bheda pratikipatti/ tath yad yena
niyatasahopalambha tat tato na bhidyate/ yathaikasmc candrd dvitya candra/
niyatasahopalambha crtho jneneti vypakaviruddhopalabdhi/
niedhyabhedavypakniyamaviruddho niyamo+aniyama nivartayas tadvypta bheda
pratikipatti/ syd etat/ artha cen na bhinno jnt katha bhinnavat pratibhsata ity ata ha --kalpitam iti/ yathhur vainik --"sahopalambhaniyamd abhedo nlataddhiyo/ bheda ca bhrntivijnair dya indv
ivdvaye" iti//
88
89
90
91
92
vainikair abhyupetavy/ katham anyath citte caitanyam eta ropay babhvur ity ha --- tad
aneneti/ kecid vainik bhyrthavdina/ apare vijnamtravdina/ nanu yadi cittam eva
drarkra dykra cnubhyate hanta cittd abhinnv evst dradyau/ yathhu --"abhinno+api hi buddhytm viparysitadaranai/ grhyagrhakasavittibhedavn iva
lakyate" iti// (cf. pramavrttikam 3.353)
tat katham ete+anukampany ity ata ha --- samdhiprajym iti/ te khalktbhir
upapattibhi citttirikta puruam abhyupagamypy agayogopadeena samdhiprajym
tmagocarym avatrya bodhayitavy/ tadyath --- samdhiprajy prajeyo+artha tm
pratibimbbhto+anya kasmt tasytmana lambanbhtatvt/ atha cittd abhinnam eva kasmn
nlambana bhavatti /p. 198/ yadi yuktibodhito+api vaiytyd vadet tatra hetum ha --- sa ced
tmarpo+artha cittamtra syn na tu tato vyatiriktas tata katha prajayaiva prajrpam
avadhryeta svtmani vttivirodht/ upasaharati --- tasmd iti/ samcnopadeennukampit
bhavantty ha --- evam iti/ jtita svabhvata ity artha//4.23//
tad asakhyeyavsanbhi citram api parrtha sahatyakritvt//4.24//
citttirikttmasadbhve hetvantaram avatrayati --- kuta ceti/ tad asakhyeyavsanbhi
citram api parrtha sahatyakritvt/ yady apy asakhyey karmavsan kleavsan ca
cittam evdhierate na tu puruam/ tath ca vsandhn vipk cittrayatay cittasya bhokttm
vahanti, bhoktur arthe ca bhogyam iti sarva cittrtha prpta, tathpi tac cittam
asakhyeyavsanvicitram api parrtham/ kasmt/ sahatyakritvd iti strrtha/ vycae --tad etad iti/ syd etac citta sahatypi kariyati svrtha ca bhaviyati ka khalu virodha iti yadi
kacid bryt ta pratyha --- sahatyakrieti/ sukhacittam iti bhogam upalakayati/ tena
dukhacittam api draavyam/ jnam ity apavarga ukta/ etad ukta bhavati --- sukhadukhe
citte pratiklnukltmake ntmani sabhavata/ svtmani vttivirodht/ na cnyo+api
sahatyakr skt paramparay v sukhadukhe vidadhnas tbhym anuklanya
pratiklanyo v/ tasmd ya skt paramparay v na sukhadukhayor vypriyate sa evbhym
anuklanya pratiklanyo v/ sa ca nityodsna purua evam /p. 199/ apavjyate yena jnena
tasypi jeyatantratvt svtmani ca vttivirodhn na jnrthatvam/ na bhyaviayd asmd
apavargasabhavo videhapraktilaynm apavargsabhavt/ tasmt tajjnam api pururtham
eva na tat svrtha npi paramtrrtham/ sahataparrthatve cnavasthprasagd
asahataparrthasiddhir iti//4.24//
vieadarina tmabhvabhvannivtti//4.25//
tad eva kaivalyamlabja yuktimayam tmadaranam uktv tadupadedhikta puruam
anadhiktapuruntard vyvttam ha --- vieadarina tmabhvabhvannivtti/
yasytmabhve bhvansti tasygayogopaded anutihato yujnasya tatparipkc
cittasattvapuruayor vieadarand tmabhvabhvan nivartate/ yasytmabhvabhvanaiva nsti
nstikasya tasyopadenadhiktasyparinicittmatatparalokabhvasya nopadeo na
vieadarana ntmabhvabhvannivttir iti strrtha/ nanv tmabhvabhvany
cittavartiny kuto+avagama ity ata ha --- yath prvti/ prgbhavya tattvadaranabjam
apavargabhgya yat karmgayognuhna tad ekadenuhna v tadabhinirvartitam
astty anumyate/ tasya ctmabhvabhvanvayam eva svbhvik vastvabhysa vinpi
pravartate/ anadhikriam gamin vacanena darayati --- yasybhvd idam iti/ prvapako
93
nsti karmaphala paralokino 'bhvt paralokbhva iti, tatra rucir aruci ca niraye
pacaviatitattvaviaye/ /p. 200/ tmabhvabhvan prg vykhyt/ vieadarina
parmaram ha --- cittasyaiveti/ tasya (asya) vieadaranakualasytmabhvabhvan nivartata
iti//4.25//
tad vivekanimna kaivalyaprgbhra cittam//4.26//
atha vieadarina kda cittam ity ata ha --- tad vivekanimna kaivalyaprgbhra
cittam/ nigadavykhytam//4.26//
tacchidreu pratyayntari saskrebhya//4.27//
syd etad vieadarana ced vivekaniha, na jtu citta vyutthita syt/ dyate csya
bhikm aato vyutthitam ity ata ha --- tacchidreu pratyayntari saskrebhya/ pratyayeti/
pratyate yena sa pratyaya cittasattva tasmd viveka cite/ tena nimnasya jnmti sknmoko
vivicya darito na jnmti mohas tanmlv ahakramamakrv aham asmti v mameti v
daritau/ kyamni ca tni bjni ceti samsa/ prvasaskrebhyo vyutthnasaskrebhya//
4.27//
hnam e kleavad uktam//4.28//
syd etat saty api vivekavijne vyutthnasaskr yadi pratyayntari prasuvate kas tarhi
hnahetur ete yata pratyayntari na puna prasuvrann ity ata ha --- hnam e kleavad
uktam/ aparipakvavivekajnasykyam vyutthnasaskr pratyayntara prasuvate /p.
201/ na tu paripakvavivekajnasya k pratyayntari prasotum arhanti/ yath
vivekacchidrasamutpann api kle na saskrntara prasuvate tat kasya hetos tad ete kle
vivekajnavahnidagdhabjabhv iti/ eva vyutthnasaskr apti/ atha vyutthnasaskr
vivekajnasaskrair niroddhavy vivekasaskr ca nirodhasaskrair nirodhasaskr
tv abhyaviayatva darita nirodhopya prya cintanya ity ata ha --- jnasaskrs tv iti/
paravairgyasaskr ity artha//4.28//
prasakhyne+apy akusdasya sarvath vivekakhyter dharmamegha samdhi//4.29//
tad eva strakro vyutthnanirodhopya prasakhynam uktv
prasakhynanirodhopyam ha --- prasakhyne+apy akusdasya sarvath vivekakhyter
dharmamegha samdhi/ tata prasakhynn na kicit sarvabhvdhihttvdi prrthayate/
pratyuta tatrpi klinti parimitvadoadaranena virakta sarvath vivekakhytir eva bhavati/
etad eva vivoti --- tatrpti/ yad vyutthnapratyay bhaveyus tad nya brhmaa sarvath
vivekakhytir yatas tasya na pratyayntari bhavanti tata sarvath vivekakhytir iti/ tadsya
dharmamegha samdhir bhavati/ etad ukta bhavati --- prasakhyne viraktas tannirodham
icchan dharmamegha samdhim upsta/ tadupsane ca sarvath vivekakhytir bhavati/ tath ca
ta niroddhu prayatti//4.29//
tata kleakarmanivtti//4.30//
tasya ca prayojanam ha --- tata kleakarmanivtti/ kasmt punar jvann eva vidvn /p. 202/
vimukto bhavati/ uttara --- yasmd iti/ kleakarmavsaneddha kila karmayo jtydinidnam/
94
na csati nidne nidn bhavitum arhati/ yathhtra bhagavn akapda --"vtargajanmdarant" [gautamyanyyastram 3.1.25] iti//4.30//
tad sarvvaraamalpetasya jnasynantyj jeyam alpam//4.31//
athaiva dharmameghe sati kda cittam ity ata ha --- tad sarvvaraamalpetasya
jnasynantyj jeyam alpam/ vriyate cittasattvam ebhir ity varani mal kleakarmi sarve
ca ta varaamal ceti sarvvaraamals tebhyo+apetasya cittasattvasya jnasya jyate+anenety
anay vyutpattynantyd aparimeyatvj jeyam alpam/ yath hi aradi ghanapaalamuktasya
carcia parita pradyotamnasya praknantyt praky ghadayo+alp prakante, evam
apagatarajastamasa cittasattvasya praknantyd alpa prakyam iti/ tad etad ha --- sarvair iti/
etad eva vyatirekamukhena (vyatirekamukhea) sphorayati --- varakea tamasbhibhtam iti/
kriylena rajas pravartitam ata evodghita praded apanta tama ity artha/ ata eva sarvn
dharm jeyn mehati varati prakaneneti dharmamegha ity ucyate/ nanv ayam astu
dharmamegha samdhi savsanakleakarmayapraamahetu/ atha saty apy asmin kasmn na
jyate punar jantur ity ata ha --- yatredam uktam iti/ kraasamucchedd api cet krya kriyate
hanta bho maivedhdayo 'ndhdibhyo bhaveyu pratyak/ tath cnupapannrthatym
bhako laukika upapannrtha syt --- avidhyad /p. 203/ andho maim iti/ vayad grathitavn/
pratyamucat pinaddhavn abhyapjayat stutavn iti//4.31//
tata ktrthn parimakramasamptir gunm//4.32//
nanu dharmameghasya par kh jnaprasdamtra para vairgya samlaghtam
apahantu vyutthnasamdhisaskrn sakleakarmayn gus tu svata eva vikrakaraal
kasmt tdam api purua prati dehendriydn nrabhanta ity ata ha --- tata ktrthn
parimakramasamptir gunm/ lam ida gun yad am ya prati ktrths ta prati na
pravartanta iti bhva//4.32//
kaapratiyog parimparntanirgrhya krama//4.33//
atrntare parimakrama pcchati --- atha ko+ayam iti/ kaapratiyog
parimparntanirgrhya krama/ parimakrama kaapratiyog kaa pratisabandh
yasya sa tathokta/ kaapracayraya ity artha/ na jtu krama kramavantam antarea akyo
nirpayitum/ na caikasyaiva kaasya krama/ tasmt kaapracayraya pariiyate/ tad idam
ha --- kanantaryeti/ parimakrame pramam ha --- parimasyeti/ navasya hi vastrasya
prayatnasarakitasypi cirea purat dyate/ so+aya parimasyparnta paryavasna,
tena hi parimasya krama/ tata prg api puraty
skmaskmataraskmatamasthlasthlatarasthlatamatvdn paurvparyam anumyate/
etad eva vyatirekamukhena (vyatirekamukhea) darayati --- na hti/ ananubhto+aprpta
kramakao yay s tathokt/ nanv ea krama pradhnasya na sabhavati tasya nityatvd ity ata
ha --- /p. 204/ nityeu ceti/ bahuvacanena sarvanityavypit kramasya pratijnte/ tatra
nityn prakrabheda darayitv nityavypit kramasyopapdayati --- dvayti/ nanu
kastha svabhvd apracyutam astu nitya parimi sadaiva svarpc cyavamna katha
nityam ity ata ha --- yasminn iti/ dharmalakavasthnm udayavyayadharmatva dharmias tu
tattvd avighta eveti/ atha ki parimparntanirgrhyat sarvatra kramasya nety ha --- tatra
guadharmeu buddhydiv iti/ yato labdhaparyavasno dharm vint pradhnasya tu
95
96
kathit sahgair abhir vihitam iha yogadvayam api// kto mukter adhv guapuruabheda
sphuataro vivikta kaivalya parigalitatp citir asau//2//
iti rvcaspatimiraviracity ptajalabhyavykhyy kaivalyapda caturtha//4//
samptam ida ptajalayogadarana sakabhyayutam//
/p. 207/