Sei sulla pagina 1di 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ptajala-yoga-daranam
vysa-bhya-tattva-vairad-yoga-vrtikvrtika-sametam

version 1.00 (05-10-2015)


entered by jagadananda das.

r-r-rdh-krpaam astu.
|

Please report any errors or alternative readings.
This service is provided free of charge to all. We ask
you to kindly contribute generously to furthering this
project, which requires many hours offreely given time
by the volunteers who make these texts available.The
editors.

candrhaukhamba sarvurbharati guranthamala 140. (ed.) sarvuresh


candrhandra sarvhrivastava. viearanasi: candrhaukhamba sarvurbharati
prvrakashan, 1973 (reprint 2006).

Page 1 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ptajala-yoga-daranam
(1)

prathama samdhi-pda |
yogena cittasya padena vc
mala arrasya ca vaidyakena
yopkarot ta pravara munn
patajali prjalir natosmi1
(1.1)

atha yognusanam ||
yas tyaktv rpam dya prabhavati jagatonekadhnugrahya
praka-klea-rir viama-viadharoneka-vaktra subhog |
sarva-jna-prastir bhujaga-parikara prtaye yasya nitya
devoha sa vovyt sita-vimala-tanur yogado yoga-yukta ||2
athety ayam adhikrrtha | yognusana stram adhikta
veditavyam | yoga samdhi | sa ca srvabhauma cittasya dharma |
kipta, mha, vikiptam, ekgra, niruddham iti citta-bhmaya | tatra
vikipte cetasi vikepopasarjan-bhta samdhir na yoga-pake vartate |
yas tv ekgre cetasi sad-bhtam artha pradyotayati, kioti ca klen,
karma-bandhanni lathayati, nirodham abhimukha karoti, sa samprajto
yoga ity khyyate | sa ca vitarknugata, vicrnugata,
nandnugatosmitnugata ity upariht pravedayiyma | sarva-vttinirodhe tv asamprajta samdhi ||1||
tattva-virad:
nammi jagad-utpatti-hetave vaketave |
klea-karma-vipkdi-rahitya hitya ca ||
natv patajalim i veda-vysena bhite |
sakipta-spaa-bahvarth bhye vykhy vidhyate ||
iha hi bhagavn patajali pripsitasya strasya sakepatas ttparyrtha
prekvat tat-pravtty-aga rotu ca sukhvabodhrtham cikhysur dv ida
stra racaycakraatra yognusanam |tatraprathamvayavam athaabda vycaaathety ayam adhikrrtha | athaia jyotir itivat, na tv
nantaryrtha | anusanam iti hi stram haanuiyatneneti vyutpatty | na
csya ubhadam dy-anan tara pravtti, api tu tattva-jnacikhypayinantaram |jijsjnayos tu syt | yathmnyatetasmt nto

1 aya loka prakipta iti manymahe.


2 ayam api.
Page 2 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dnta uparata titiku samhito bhtvtmany evtmna payet iti | iyaprana-tapacaraa-rasyandy-upayognantaryasya ca sambhavepi
nbhidhna iya-pratti-pravttyor anupayogt prmikatve yognusanasya
tad-abhvepy upeyatvd aprmikatve ca tad-bhvepi heyatvt | etena tattvajna-cikhypayiayor nantarybhidhna parstam | adhikrthatve tu
stredhikriyamasya prastyamnasya yogasybhidhnt saphala-strattparyrtha-vykhynena iya sukhenaiva bodhita ca pravartita ca bhavatti
| nireyasasya hetu samdhir iti hi ruti-smttihsa-pureu prasiddham |
nanu ki sarva-sandarbha-gatotha-abdodhikrrtha ? tath sati athto
brahma-jijs ity dv api prasaga ity ata ha ayam iti | nanu hirayagarbho
yogasya vakt nnya purtana kiti yogi-yjavalkya-smte katha patajaler
yoga-stra-karttvam ity akya stra-krenusanam ity uktam |
iasynusana na tu sanam ity artha | yadyam atha-abdodhikrrthas
tadaia vkyrtha sampadyata ity hayognusana stram adhiktam
iti |
nanu vyutpdyamnatay yogotrdhikto na tu stram ity ata ha
veditavyam iti | satya vyutpdyamnatay yoga prastuta | sa tu tadviayeastreakaraena vyutpdya | karaa-gocara ca vyutpdakasya
vypro na karma-gocara iti kart-vypra-vivakay yoga-viayasya
strasydhiktatva veditavyam |stra-vypra-gocaratay tu yoga evdhikta
iti bhva | adhikrrthasya ctha-abdasynyrtha-nyamnoda-kumbhadaranam iva1ravaa magalypi kalpata iti mantavyam ||
abda-sandeha-nimittam artha-sandeham apanayatiyoga samdhir iti | yuj
samdhau ity asmd vyutpanna samdy-artho na tu yujir yoge ity asmt
sayogrtha ity artha | nanu samdhir api vakyamasygino yogasyga, na
cgam evgty ata hasa ca srvabhauma | cas tv-arthogd agina
bhinatti2 | bhmayovasth vakyam madhumat-madhupratk-vioksaskra-es t cittasya | tsu sarvsu vidita srvabhauma citta-vttinirodha-lakao yoga | tad-aga tu samdhir naiva-bhta | vyutpatti-nimittamtrbhidhna caitad yoga samdhir iti agginor abheda-vivak-mtrea |
pravtti-nimitta tu yoga-abdasya citta-vtti-nirodha eveti paramrtha |
vttayo jnnytmrayi, atas tan-nirodhopy tmraya eveti ye payanti,
tan-nirsyhacittasya dharma iti | citta-abdennta-karaa buddhim
upalakayati | na hi kastha-nity citi-aktir aparimin jna-dharm bhavitum
arhati | buddhis tu bhaved iti bhva | 3

1 tath ca smtiokra ctha-abda ca dvv etau brahmaa pur |


kaha bhittv vinirytau tasmn mgalikv ubhau || iti | tatroccraamtrea magalatvam iti vrtikokte sakucitatva, uccrayit-mtraphalakatvt | ravaasya magala-prayojanatve tu mirokte uccrayitr
saha iyasypi rotu samvea iti dhyeyam ||
2 aga ttydhyya-ttya-stra-pratipdyam aamam aga yogasya |
ag samprajtosamprajta ca | ubhayor api yoga-abdenbhidhnasya
vakyamatvt | aga samprajta-samdhi, ag asamprajtasamdhir iti kasya cit vykhynam ||
3 prg-abhva-pradhvasayo pratiyogi-samndhikaraakatvam iti
trkika-paddhaty tmana tathtve upauyann apayan dharmo vikaroti hi
dharmiam iti nyyena tmana kasthatva vyhanyeteti granthaya
Page 3 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

syd etatsrvabhauma ced yogo hanta bho kipta-mha-vikipt api cittabhmaya1 | asti ca parasparpekay vtti-nirodhopy sv iti tatrpi yogatvaprasaga ity akya heyopdea-bhmr upanyasya tikiptam ity-di| kipta
sadaiva rajas teu teu viayeu kipyamam atyantam asthiram |mha tu
tama-samudrekn nidr-vttimat | kiptd viiavikiptam |vieosthemabahulasya kdcitka sthem | s csysthema-bahulat ssiddhiko v
vakyama-vydhi-styndy-antarya-janit v (1.30) | ekgram eka-tnam |
niruddha-sakala-vttika saskra-mtra-ea citta niruddham |
tatra kipta-mhayo saty api parasparpekay vtti-nirodhe pramparyepi
nireyasa-hetu-bhvbhvt tad-rpa-ghtakatvam iti na tayor yogatva
niiddham |vikiptasya tu kdcitka-sad-bhta-viaya-sthema-lina
sambhvyeta yogatvam iti niedhatitatra iti | vikipte cetasi samdhi
kdcitka sa-bhta-viaya cittasya sthem na yoga-pake vartate | kasmt ?
yatas tad-vipaka-vikepopasarjan-bhta | vipaka-vargntargatasya hi
svarpam eva durlabham | prg eva krya-karaam | na khalu dahanntargata
bja tri-catura-kavasthitam uptam apy akurya kalpata iti bhva |
yadi vikepopasarjanbhta samdhir na yoga kas tarhi ? ity ata hayas tv
ekgra cetasti | bhtam iti samropitam artha nivartayati | nidr-vttir api
svlambane tamasi bhte bhavaty ekgrety ata uktasad iti | 2obhana
nitntvirbhtas tattvam | tama-samudras tv aobhanas tasya klea-hetutvd iti
|
dyotana hi tattva-jngamd numnd v bhavad api paroka-rpatay na
sktkravatm avidym ucchinatti, dvi-candra daamohdiv anucchadakatvd
ata hapreti | pra-abdo hi prakara dyotayan sktkra scayati | avidymlatvd asmitdn klen vidyy cvidycchada-rpatvd vidyodaye
cvidydi-klea-samucchedo virodhitvt kravanc cety hakioti ceti | sa
ceti | ata evakarma-rpi bandhanni lathayati | karma ctrprvam
abhimatam, krye kraopacrt | lathayati sva-kryd avasdayati | vakyati hi
sati mle tad-vipka[2.13] iti |
ki ca, nirodham abhimukha karoty abhimukhkaroti | sa ca samprajta catuprakra ity hasa ceti | asamprajtam hasarva-vttti | rajas-tamo-may kila
pramdi-vtti sttvik vttim updya samprajte niruddh | asamprajte tu
sarvsm eva nirodha ity artha | tad iha bhmi-dvaye sampt y madhumatydayo bhmayas t sarvs tsu vidita srvabhauma iti siddham ||1||
yoga-vrtikam :
ya cinmtra-rasopinitya-vimalopdher guair varo
heyai klea-mukhair guair virahito mukta sad nirgua |
sosmn buddhi-guai svaya nigaitn svn kp-sgaro
dnn mocayatu prabhur gua-maya pa-dahal-llay ||
r-ptajala-bhya-dugdha-jaladhir vijna-ratnkaro
vedavysa-munndra-buddhi-khanito yogndra-peymta |

||
1 saskra-vat yasym avasthy citta santihate s citta-bhmi |
2 tath ca abhva-pratyaylambany nidr-vtter vyvtti siddhyatti
bhva ||
Page 4 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhdevair amta tad atra mathitu vijna-vijair iha


rmad-vrtika-mandaro gurutaro manthna-daorpyate ||
sarva-vedrtha-srotra vedavysena bhita |
yoga-bhya-mieto mumukm ida gati ||
gagdy sarito yadvad abdher aeu sasthit |
skhydi-daranny evam asya iveu ktsnaa ||
nirvighna-samptaye yoga-pravartakam anantam vara smaran iystragrahanuhndv apy apratibandha tata evaprrthayateyas tyaktveti | ya
svasydya-rpa ekhya tyaktv svais tato vibhakto bhtv
loknugrahrtha balarmdi-rpevirbhavati sa vo yumn iyn playet
strrtha-grahadi-pratibandha nivrayatv ity artha | ea sugamam |
adhytma-yogdhigamena deva matv ghoro hara-okau jahti,
yato nirviayasysya manaso muktir iyate |
ato nirviaya nitya mana krya mumuku ||
tvad eva niroddhavya yvad dhdi gata kayam |
etaj jna ca dhyna ca eonyo grantha-vistara || ity-di-rutiu,
muktir yogt tath yoga samyag jnn mahyate |
tapasvibhyodhiko yog jnibhyopi matodhika | ity-di-smtiu ca
yogo moka-hetutay vihita | tatra yoga ki-svarpa, kim-upya, kena v
dvrea jna-mokayo kraam ity-dika mumuk vividiita bhavati ?
brahma-mms-skhydiu ca jnam eva vicrita bhulyena, jna-sdhanamtras tu yoga sakepata, jna-janya-yogas tu sakepatopi teu
noktototivistarea dvividha yoga pratipipdayiur bhagavn patajali
iyvadhnydau yognusana stram rabhyatay pratijtavnatha
yognusanam |
tvad ida stram rabhya samagra stra sarva-loka-hitya bhagavn
bdaryao vycaeathety ayam adhikrrthaity-din| adhikra-abdo
yoga-rhatay rambhaa eva mukhya iti strasydhikryatva mukhyam
evsti | yatra cthasybhikryatvam ucyate, yath athaia jyoti ity-dau,
tathdhikrya-stra-viayatay gaua tvaty aya | etena
strasynadhikryatvam anirpyatvd ity apsta prakta-bhya-nirodhd iti |
prandy-arthakatvam atha-abdasya ki kutrpi nstty ak-nirsyoktam
ayam iti | adhikrrthodhikra-vcaka ity artha | atha-abdasya coccraamtrea magalatvam api bodhyam |
iasya sanam anusana, tena strasya guru-mlakatay stra-krea
prmya daritam |hirayagarbho yogasya vakt nnya purtana iti yogiyjavalkyena hirayagarbhasydi-gurutva-bodhand iti |
stra-vkyrtham upasaharatiyogasynusana stram adhikta
veditavyam iti | iyair iti ea |veditavyam iti praena strasya
iyvadhnrthakatva scitam |yogasya ca phala stra-bhyayo sthne
sthne vakyama mayottara-strvatrikym api sakepd vakyate | yogalakaa-paratay dvitya-stram avatrayiyati |

Page 5 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra yuj samdhv iti yoga-lakaasya prasiddhatvl lakantarkkaiva


nstty ak tasytivyptatvendv apkarotiyoga samdhi | sa ca
srvabhauma cittasya dharma iti | yuj samdhv ity anusanata prasiddho
yoga samdhi citta-vtti-nirodha | sa ca srvabhauma sarvsu
vakyamsu kiptdy-avasthsu sdhraa cittasya dharma svbhvikiko
jalasya dravatvavat | kiptdy-avasthym api hi yat kicid vtti-nirodhosty eveti |
tath clakysvavasthsu tal-lakaam ativyptam iti ea |
ks t sarv citta-bhmaya ? ity kkym hakiptam ity-di | kipta
rajas viayev eva vttimat, mha tamas nidrdi-vttimat, kiptd viia
vikipta sattvdhikyena-samdadhad api citta rajo-mtrayntarntar
viayntara-vttimat, ekasminn eva viayegra ikh yasya citta-dpasyety
ekgra viuddha-sattvayaikasminn eva viaye vakyamvadh-kta-klaparyantam acacala nivta-stha-dpavat | tath ca kiptdi-trayepi kicid
aikgrya-sattvepi tatra ntiprasaga | niruddha ca niruddha-sakala-vttika
saskra-mtra-eam ity artha |
rajo-dharmasya rgde pratightd eva lokn tamo-dharme viddir dyate
iti kiptt prvatra mhasyopanysa |
ukttivypti pratipdayitum ukta-bhmiu lakylakya-vibhga karotitatra
vikipta ity-din | tatra tsu pacasu madhye | vikipte cetasi vartamna
samdhir alpo bahula-vikepa-ebhtatvn na yoga-pake yoga-madhye
praviati, klea-hnyahetutvt | sutar tu kipta-mhayo cittayor vartamnau
samdhy-abhysv ity aya | ato na kipta-mha-bhmyor
alakyatvpratipdanena nynateti |
vikipta-mukhendya-bhmi-trayasylakyatvam uktvntya-bhmi-dvayam eva
lakyam ity hayas tv ekgra iti | yas tu samdhir ekgre cetasi
vartamnortha dhyeya vastu sad-bhta paramrtha-bhta prakarea
dyotayati sktkrayati, tata ca klen avidydn paca kioti | tatopi ca
kraocchedd dharmdharma-rpi bandhanni buddhi-puruayor bandhakrani lathayati, adotpdankami karoti | tath nirodham asamprajtayogam abhimukha pratynna karoti, para-vairgya-janeneti ea, sa samdh
saprajto yoga iti kathyata ity artha | samyak prajyate skt-kriyate
dhyeyam asmin nirodha-viea-rpe yoga iti samprajto yoga | yadyapi
samdhi-abdenaikgrattiaya-rpa nirodha-dvaya-rpa-yoga-dvayasygam
eva paribhiyate, tathpi yoga-dvayam agginor abheda-vivakayaiva
samdhi-abdenoktam evam uttarottara-strepi bodhyam |
sa ca samprajta catur-vidha ity hasa caiti | na ca vitarknugatdi-trike
sktkra-janakatvdika skn nsty avidy-lea-samparkd iti bodhyam | savitarkdi-krameaiva sktkra-vddhy carama-bhmikym tambharaprajodayena bhmik-catuaya eva sk-sambandhd iti |
niruddha-bhmer api lakyatvam hasarva-vttti | samprajta-kln
sktkra-rpi y vtti, tasy api vakyama-para-vairgyea nirodhe
jyamne tv asamprajta-yoga ity artha | vtti-nirodha ca cittasya vttisaskra-evasth, abhvasydhikaravasth-viea-mtra-rpatvt |
nirudhyantesym avasthym iti vyutpatter v, s cvasth saskra-mtrai
parima-dhr nirodha-kle saskra-tratamya-rpasyaiva citta-parimasya
stra-bhybhy vakyamatvd iti |

Page 6 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu vtti-nirodho vtty-abhva-mtram ekgrat-vieo v ? nirodhasybhvamtratve vakyama-saskra-janakatvnupapatter ekgrat-mtra-rpatve


samdhi-rpd agt samprajtc ca bhednupapatte |
ulk-hasto yath kacid dravyam lokya t tyajet |
bodhena jnam lokya tath bodha parityajet ||
ity-di-smtiu yvad dhdi gata kayam iti prvokta-rutau csamprajtasya
sakala-vtti-nyatva-ravac ca |
nanu samprajtsamprajtayor yogayor nirodha-rpayo ki prayojana
yognnuhnd auddhi-kaye jna-dptir viveka-khyti[2.28] iti
strea yoggasyaiva jna-hetutay vakyamatvtsamprajta-yoga-kle
jnasyotpatter eva strev avagamt, na tu tad-dhetuty, ekaklakatvenahetu-hetumad-bhvsambhavc ca | astu v viayntara-sacrkhyapratibandha-nivtti-rpatay jna-hetutva samprajta-yogasya , 1ka-vtter
abhijtasyeva maer graht-grahaa-grhyeu tat-stha-tad-ajanat
sampatti[1.41] ity gmi-strc ca | na tv asamprajta-yogasypi, tasya jnajanyatvt | na ca jnotpatty-anantara mokynyat-sdhanam apekayam,
tasya tvad eva cira yvan na vimokyetha sampatsye[ch.u. 6.14.2] ity-dirutibhir anirapeka-jnasya moka-hetutva-siddher avidy-kma-karmdinivttau hatv-abhvena puna sasrnupapatte ca |
atrocyatejne jtepi prrabdha-karma deha-dhraasyvayakatvena
tadnm api bhybhyantara-vttibhir yad dukha na jyata etad apy antato
yoga-dvayasya phalam asti, tath hi vakyati bhya-krasarv cait
vttaya sukha-dukha-mohtmik [ata] et sarv vttayo niroddhavy
[1.11]iti |
ki ca, jnasya yathkarma-kaya-hetutvam asti, tath yogasypi |
vinipanna-samdhis tumukti tatraiva janmani |
prpnoti yog yoggni-dagdha-karma-cayocirt || [vi.pu. 6.7.35]
ity-di-vkya-atebhya, tath ca karma-kaya-dvr jnasyevsamprajtayogasypi moka-hetutva siddham |tatra csamprajta-yogenkhila-saskradhakena prrabdha-karmpy atikramyata iti jnd viea | jnasya hi
prrabdha-nakatve bdhikstitasya tvad eva cira [ch.u. 6.14.2] ity-dirutir jvan-mukti-ruti-smtaya ca, yogasya prrabdha-nakatve bdhaka
nsti, pratyuta dagdha-karma-cayocirt[vi.pu. 6.7.35] iti smaryate | ata
prrabdham api karma karma-vipkokta-pryacittdivad evtikramya jhaiti
mocanam eva yogasya phala, anyac ca yoga-dvayenkhila-saskra-kaye
bhoga-saskrkhya-sahakrya-bhvt prrabdha karmpi yat phalkama
bhavati, idam api yoga-phala, tad ukta moka-dharmensti skhya-sama
jna, nsti yoga-sama bala [ma.bh. 12.304.2] iti |
bala prrabdhasypy atikramea svecchay ghra-moka-hetu, api ca vttinirodhtmako yoga eva dukha-nivtty-tmaka-moke skd-dhetu purue
dukhasya citta-vtty-aupdhikatvt, updhi-nivtti caupdhika-nivttau carama-

1 eka-klikatva-varana ca attara-kaa-bhvitvena
sdhranubhava-viayatvbhva-jpanyeti ttparyam |
Page 7 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kraam ato jnena na yogasynyath-siddhi | jna-vairgya-karmakaydn vtti-nirodhkhya-carama-kraa-dvraiva dukhtyantocchedahetutv, vtty-atyanta-nirodhas tu caramsamprajte bhavati, yatra
saskrasytyanta-kayea cittasya vilayn moko bhavati, tath ca dvra-dvribhvenpi jnasyeva samprajta-yogasypi moka-hetutva siddham,
asamprajta-yogasya ca skn moka-hetutva, tad drau
svarpevasthna [1.3] iti stra-kra svaya vakyati, muktir hitvnyath rpa
sva-rpea vyavasthiti [bh.pu.2.10.6] ity-di-vkyair tyantikasya
svarpvasthnasyaiva mokatvd iti dik ||1||

o)0(o
(1.2)
tasya lakabhidhitsayeda stra pravavte1

yoga citta-vtti-nirodha ||
sarva-abdgrahat samprajtopi yoga ity khyyate | citta hi prakhypravtti-sthiti-latvt triguam | prakhy-rpa hi citta-sattva rajastamobhy sasam aivarya-viaya-priya bhavati | tad eva
tamasnuviddham adharmjnvairgynaivaryopaga bhavati | tad eva
praka-mohvaraa sarvata pradyotamnam anuviddha rajomtray dharma-jna-vairgyaivaryopaga bhavati | tad eva rajo-leam
lepana svarpa-pratiha sattva-purunyat-khyti-mtra dharmamegha-dhynopaga bhavati | tat-para prasakhynam ity cakate
dhyyina |
citi-aktir apariminy apratisakram darita-viay uddh cnant ca |
sattva-gutmik ceyam, ato vipart viveka-khytir iti | atas tasy
virakta citta tm api khyti niruaddhi | tad-avastha citta
saskropaga bhavati | sa nirbja samdhi | na tatra kicit
samprajyata ity asamprajta | dvividha sa yoga citta-vtti-nirodha iti
||2||
tattva-vairad : dvitya stram avatrayatitasya lakaeti | tasyeti prvastroptta dvividha yoga parmatiyoga citta-vtti-nirodha |
nirudhyante yasmin pramdi-vttayovasth-viee cittasya sovasth-vieo
yoga |
nanu samprajtasya yogasyvypakatvd alakaam idam ? aniruddh hi tatra
sttvik citta-vtti ? ity ata hasarva-abdgrahad iti | yadi sarva-citta-vttinirodha ity ucyeta, bhaved vypaka samprajtasya | klea-karma-vipkayaparipanth citta-vtti-nirodhas tu tam api2 saghti, tatrpi rjasa-tmasa-cittavtti-nirodht tasya ca tad-bhvd ity artha |

1pravartate iti kvacit pha.


2tath ca klea-karmaya-vipka-paripanthitve sati citta-vtti-nirodhatva
yoga-lakaam | tac cobhaya sdhraam ity hatatrpi iti |
samprajtepty artha | paripanthitva virodhitvam ||
Page 8 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kuta ? punar ekasya cittasya kiptdi-bhmi-sambandha |


kim-artha caivam avasthasya cittasya vttayo niroddhavy ? ity akya
prathama tvad avasth-sambandha-hetum upanyasya ticitta hti |
prakhy-latvt sattva-guam | pravtti-latvd rajo-guam | sthiti-latvt
tamo-guam | prakhy-grahaam upalakartham | tennyepi sttvik
prasda-lghava-prty-daya scyante | pravtty ca paritpa-okdayo rjas,
pravtti-virodho tamo-vtti-dharma sthiti | sthiti-grahad gauravvaraadainydaya upalakayanti |
etad ukta bhavatiekam api citta trigua-nirmitatay gun ca vaiamyea
paraspara-vimarda-vaicitryd vicitra-parima sad anekvastham upapadyata iti
|
kiptdy eva cittasya bhmr yath-sambhavam avntarvasth-bhedavatr
darayatiprakhy-rpa hti | citta-rpea pariata sattva citta-sattvam |
tad eva prakhy-rpatay sattva-prdhnya cittasya daritam | tatra citta
sattvt kicid ne rajas-tamas yad mitha same ca bhavatas tad aivarya ca
viay ca abddayas tny eva priyi yasya , tat tathoktam |
sattva-prdhnyt khalu citta tattve praidhitsad api tattvasya tamas pihitatvd
aimdikam aivaryam eva tattvam abhimanyamna tat praidhitsati,
praidhatte ca kaam | atha rajas kipyama tatrpy alabdha-sthiti-viet
tat-priya-mtra bhavati | abddiu punar asya svarasa-vh prem nirha eva
| tad anena vikipta cittam uktam |
kipta citta darayan mha scayatitad eva tamaseti | yad hi tamo rajo
vijitya prasta, tad citta-sattvvaraka-tama-samutsraeaktatvd rajasas
tama-sthagita cittam adharmdy upagacchati | ajna ca viparyaya-jnam
abhva-pratyaylambana ca nidr-jnam uktam | tata ca mhvasthpi
sciteti | anaivarya sarvatrecch-pratghta |adharmdi-vypta citta
bhavatty artha |
yad tu tad eva citta-sattvam virbhta-sattvam apagata-tama-paala
sarajaska bhavati, tad dharma-jna-vairgyaivaryy upagacchatty ha
prakety di | mohas tamas tad eva cvaraa prakarea ka yasya tat
tathoktam | ata eva sarvato vieviea-lia-mtrliga-purueu
pradyotamnam | tathpi na dharmyaivaryya ca kalpate, pravtty-abhvd ity
ata haanuviddha rajo-mtray | rajasa pravartakatvd asti dharmdipravttir ity artha | tad anena samprajta-samdhi-sampannayor madhubhmika-praj-jyotio-madhyamayor yogin citta-sattva saghtam |
sampratyatikrnta-bhvanyasya dhyyina caturthasya cittvasthm hatad
eva | citta rajo-len mald apetam ata eva svarpa-pratiham | abhysavairgya-pua-pka-prabandha-vidhta-rajas-tamo-malasya hi buddhi-sattvatapanyasya svarpa-pratihasya viayendriyapratyhtasynavasitdhikratay ca krya-kri viveka-khyti para kryam
avaiyata ity hasattva-purunyatkhyti-mtra citta dharma-meghadhynopaga bhavati | dharmamegha ca vakyate |

Page 9 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

atraiva yogi-jana-prasiddhim hatad iti | sattva-purunyatkhyti-mtra


citta dharma-megha-paryanta para prasakhynam ity cakate dhyyina |
citta-smndhikaraya ca dharma-dharmior abheda-vivakay1 draavyam |
vivekha-khyter hna-hetu citi-akte copdna-hetu nirodha-samdhim
avatrayitu citi-akte sdhutm asdhut ca viveka-khyter darayaticitiaktir ity di | sukha-dukha-mohtmakatvam auddhi | sukha-mohv api hi
vivekina dukhkuruta | ato dukhavad dheyau | tathtisundaram apy antavad
dunoti | tena tad api heyam eva vivekina | seyam auddhir anta ca citi-aktau
purue na sta ity uktamuddh cnant ca iti |
nanu sukha-dukha-mohtmaka-abddn iya cetayamn tad-krpann
katha viuddh, tadkra-parigraha-parivarjane ca kurvat katham anantety ata
uktamdarita-viay iti | darito viaya abddir yasya i s tathokt | bhaved
etad eva yadi buddhivac citi-aktir viaykratm padyeta, ki tu buddhir eva
viaykrea pariat sat atad-kryai citi-aktyai viayam darayati | tata
purua cetayata ity ucyate |
nanu viaykr buddhi-dhamanrhy citi-akte katha viaya-vedanam ?
viayrohe v katha na tad-krpatti ? ity ata uktamapratisakram iti |
pratisakrama sacra | sa citer nstty artha |
sa eva kutosy nsti ? ity ata uktamaparimin iti | na cites trividhopi
dharma-lakavasth-lakaa parimosti, yena kriy-rpea pariat sat
buddhi-dharma-yogena pariameta citi-akti | asakrnty api viayasavedanam upapdayiyate2 |
tat siddha citi-akti obhaneti | viveka-khytis tu buddhi-sattvtmikobhanety
uktamata citi-akter viparteti | yad ca viveka-khytir api hey, tad kaiva
kath vtty-antar doa-bahulnm iti bhva |
tatas tad-dhetor nirodha-samdher avatro yujyata ity haatas tasym iti |
jna-prasda-mtrea hi parea vairgyena viveka-khytim api niruaddhty
artha |
atha niruddhea-vtti citta kdam ? ity ata hatad-avastham ity di | sa
nirodhovasth yasya tat tathoktam | nirodhasya svarpam hasa nirbja iti |
klea-sahita karmayo jty-yur-bhoga-bjam | tasmn nirgata iti nirbja |
asyaiva yogi-jana-prasiddhm anvartha-sajm darayatina tatreti |
upasaharatidvividha sa yoga citta-vtti-nirodha iti ||2||
yoga-vrtikam : tad eva citta-bhmiu lakylakya-viveka-prvaka
prasiddhasya yoga-lakaasytivypti-pradarya yoga-lakakkopapdit |
ata para lakaa-parayottama-stram avatrayatitasya lakabhidhitsayeti |
tasya dvividhasya yogasya | ukttivypti-nirkaranyathnupapatty stradvayenaiva lakaa-samptir bhaviyatti scayitum abhidhitsayety uktam |
anyath hi tasya lakaa-stra pravavta ity etvan-mtram ucyeta |
yoga citta-vtti-nirodha | citam anta-karaa-smnyam ekasya ivntakaraasya vtti-bheda-mtrea caturthotra darane vibhgt, tasya yval-

1sattva-purunyatkhytir dharma, citta dharm ||


2caturthdhyye iti ea |
Page 10 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

lakyam vttayas ts nirodhas ts laykhyodhikaraasya ivvasthviea | abhvasysman-matedhikaraa-viea-rpatvt, sa yoga ity artha |


nanv ida lakaa samprajtasyvypaka tatra dhyeykra-vtti-sattvd ity
akya bhya-kra hasarva-abdeti | sarva-vtti-nirodha ity avacand ity
artha |
nanv eva prvokttivypti, kiptdi api yat kicid vtti-nirodhd iti cet ? na,
tad drau svarpevasthnam iti vakyama-stra-shityenaivsya
lakaatvt | tath ca dra-svarpvasthiti-hetu citta-vtti-nirodha kiptdyavasthsu nstti ntivypti, samprajtasya 1 ca svarpvassthiti-hetutvam
asamprajta-dvrsty eveti |
pare2 tu kioti ca klen iti prva-bhynusrea klea-karmdi-paripanthitva
nirodha-vieasya prayam | tath ca klea-karmdi-paripanthitve sati cittavtti-nirodhatva yoga-dvaya-sdhraa lakaam ity hu |
asya ca lakaasya kiptdi-bhmi-trayetivyptir nstty atra hetu-kramea
pratipdayaticitta hty din | prakhy tattva-jnam | anena sarve sttvik
gu upalakit | pravtti karma, anena sarve rjas gu grhy | sthiti,
vtty-khya-gati-nyat, nidreti yvat, anena sarve tmas gu grhy | ete
kramt sattva-rajas-tama-khyn dravy dharm parritatvd rpdivad
gu ity ucyante | tad-rayi tu sattvdi-dravyirajjv-rambhaka-tantuvad eva
gu ity ucyante | tath ca prakhydi-svabhvakatvt citta trigua sattvdigua-traya-nirmita rajjuvad ity artha |
tata kim ? ity ata haprakhy-rpa hti | hi-abdo vkylakrevadhrae v |
citta-sattvam iti cittasya sattva-pradhnya-pratipdanya punar uktam | prakhyrpam iti ca teja-sattva-vyvartanyoktam |
tath ca prakhy-svabhva citta-rpa sattva svopasarjana-bhtbhy rajastamobhy sasargea kiptvasthym aimdy-aivarye abddi-viaye
cnurakta bhavatty artha | ata kiptvasthasya vtti-nirodhasya
svarpvasthnhetutvd rgdi-kleparipanthitvd v na tatrtivyptir iti
bhva |
kiptvasthym ativypti parihtya mhvasthym api t pariharatitad
eva tamaseti | upagam unmukha tat-priyam ity artha | bhvas tu prvavat |
vikiptvasthym ativypti pariharatitad eva praketi | mohas tamodravya krya-krabhedt | tad eva darpaasya malavc cittasattvasyvaraa praka yatra tat-praka-mohvaraa, sarvata
pradyotamna-sarva-viaykra-vttimat, eva-bhta hirayagarbhdn citta
rajo-leena sambhedd vikipta sad dharmdi-catuaya-priya bhavatty
artha | atrpi bhva prvavad bodhya |

1kiptde niyamatosamprajta-prvaklikatvbhvena
anyathsiddhatay naitem asamprajta-dvr tattvam iti bhva |
2vastuto janmntare jyamnasya samprajtasyeva kiptdnm api
niyata-prva-vttitva-nirvhl lakativyptis tad## vety ata siddhntalakaam hapare tu iti ||
Page 11 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

avasth-trayetivypti parihtyaikgra-niruddhvasthayor lakaa kramea


yojayatitad eva rajo-leenety-din | vikepa-hetun rajo-leenpi malenpetam
ata eva svarpa-pratiha svbhvikena rpea prasddin samyagavasthitam, nirmala-darpaavat | ata ca sattva-puruayor buddhy-tmanor
viveka-khyti-mtra tan-mtra-vttika sad dharmamegha-dhyna-mtra-priya
bhavati, na tu klea-priyam aivarya-priyam ity artha |
tath ceyam ekgrat sattva-purunyat-khyti-rpi dra-svarpvasthne
hetu, klea-karmdi-paripanthin ceti yoga-lakakrnteti bhva |
dharmamegha-samdhi ca stra-kreaiva vakyate | yadyapy asmitnugata eva
samprajta-yoge sattva-purunyat-khytir asti na vitarknugatdau tathpy
anenaiva tepy upalakay, etad aga-bhtatvt tem iti |
niruddhvasthym api lakaa yojayann eva sa-kraasya nirodhasya
svarpam haciti-aktir ity din | samprajta-kle sasra-hetutvdi-doadarand evetara-vtti-nirodho jtas tasmc ca siddhy viveka-khyti-nihy
viveka-khyter apy antmatva-sktkarat tat-phala-siddhe ca tatrpi
vairgya bhavati, tata sarva-vtti-nirodha iti prakriy | tatra yd vivekakhyti-nih viveka-khyti-vairgye hetus tmdau darayatikhytir atty
antena |
citi-akti purukhy na pariman prva-dharmpye dharmntarotpatti
parimas tad-rahit, kastha-nity, paramrtha-satyeti yvat | lokerthaprakana-rpe phala eva caitanya-abda prayujyate | caitanya-phalopadhna
ca na sarvad sarva-puruestty ayena akti-padopdnam | tath ca aktirpevasthit citir ity artha | citi ca na gua, ki tu praka-svarpa
dravyam iti dra di-mtra [2.20]iti stre vistarata pratipdayiyma|
yatoparimin, ata eva citi-aktir apratisakramsacr | yath buddhir viaya
gacchati tad-grahartha, naiva citir akriyatvt | atha v, nsti pratisakrama
sago viayeu yasy ity apratisakram, nirlepeti yvat |
nanv aparimitve ctmano viaykratvbhvt katha viaya-sphuraam ?
tatrhadarita-viay | darito buddhy nivedito viayo yasy iti vigraha |
viayai saha buddhi-vttic citau pratibimbit sat bhsata iti bhva | vttisrpyam itaratra [1.4] iti stre caitad vyakta bhaviyati |
yatoparimin, ata eva uddhnant ca sukha-dukha-mohdy-tmakuddhirahit pr ca | uktuddhe parima-rpatvt sakriyasyaiva paricchinnatvc
ceti | iya viveka-khyti, dharma-dharmy-abhedt tadvat vtti, sattvagutmik sattva-guasya kry, ata citi-aktito vipart parimin svayam eva
vivekkri pratisakramavat dpa-ikhvat viayeu sarpat tath ja tath
sukha-dukhdy-auddhimat paricchin cety atontmatvdi-doa-darant tatphala-siddhe ca viveka-khyty virakta pratyutpannla-pratyaya citta t
api khyti niruaddhi voti vilpayatti yvat | para-vairgyea hetun
cittasya s vtti svayam eva vilyate, yath nidr-doea suuptau jgrad-divttir iti |arkarsvdenaiva gua-do abhivyajyanta ity ato viveka-khyter doadarane purua-gua-daranam upayujyata iti bhva | tath yvad vttidoliptatvena vtti-vaidharmyea vtti-bhedata tm na dyate, 1 tvad doadaranepy tmatva-bhramd vtti-vairgya na ghaate | tmatvenaiva paramapriyatvt | ata tma-vttyor ubhayor eva gua-dobhy vivicya darana vtti-

1yath atyanta-tundile klevahe arre doa-darannantaram api yvat


svattva-bhramas tvat tato vairgya na bhavati, tadvad iti ttparyam ||
Page 12 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vairgye hetur ity aya | tad-avastha nirodhvastha citta saskropaga


sakra-mtrnusri saskra-mtra-rpea pranta-vhi bhavati | seya
pranta-vhit sa prvokto nirbja samdhi nirodha-yoga, na kicit tatra yoge
jyata iti vigrahesamprajta-nm ceti vkyathrtha | asamprajta-yoge
citta-bjasya saskrasya tattva-jna-paryantasyeato dhn nirbja-saj
tasyeti bhva | bja-dhd eva csya nirodhasya svarpvasthiti-hetutay kleakarmdi-paripanthitay ca lakaa-sagatir ity aya | suuptau ca nidrkhyacitta-vtti-sattvn na samprajta-lakativyptis tat-klna-nirodhasya klediparipanthitvbhvc ca |
etena yad dhunika-vednti-bruv asamprajtepi nirvikalpam tma-jna sarvasad-buddhi-vtti-rpa tihatti vednti tad aprmikatvenaitad bhyavirodhena copalakayam
yujta yog nirjitya trn gun paramtmani |
tan-maya ctman bhtv cid-vttim api satyajet ||
iti mrkaeya-purdv aivara-yogepi vtti-nyatvvagamc ca |
nirvikalpatvt tma-jna smarajva-kla eva bhavati, abdrtha-jna-vikalpanyasya samprajta-klna-jnasyaiva nirvikalpakasya layasya mnatvt |
yoga-dvayam upasaharatidividha iti ||2||

o)0(o
(1.3)
tad-avasthe cetasi viaybhvd buddhi-bodhtm1 purua kisvabhva ? iti

tad drau svarpevasthnam ||3||


svarpa-pratih tadn citi-aktir yath kaivalye2 | vyutthna-citte tu
sati tathpi bhavant na tath3 ||3||
tattva-vairad : sampraty uttara-stram avatrayitu codayatitad-avasthe
cetasti | kim kepe | tat-tad-kra-pariata-bodhtm khalv aya purua
sadnubhyate, na tu buddhi-bodha-rahita | atosya puruasya buddhi-bodha
svabhva savitur iva praka | na ca saskra-ee cetasi sosti | na ca
svabhvam apahya bhvo vartitum arhatti bhva | syd etat ? saskraem api buddhi kasmt puruo na budhyate ? ity ata haviaybhvd iti |
na buddhi-mtra puruasya viaya, api tu pururthavat buddhi | vivekakhyti-viaya-bhogau ca pururthau | tau ca niruddhvasthy na sta iti siddhe
viaybhva ity artha |
strea pariharatitad drau svarpevasthnam | svarpa ity ropita
nta-ghora-mha-svarpa nivartayati | puruasya hi caitanya svarpam
anaupdhika, na tu buddhi-bodha ntdi-rpa | aupdhiko hi sa,

1 buddhi-vtti-viiatay pratyamna iti dhyeyam |


2 nirodha-kaivalyayo prayojaka-prayojya-bhvt na dntsagati |
3 pratyate iti ea |
Page 13 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sphaikasyeva svabhva-svaccha-dhavalasya jap-kusuma-sanidhnopdhir


aruim | na copdhi-nivttv upahita-nivtti, atiprasagd iti bhva |
svarpasya 1 cbhedepi bheda vikalpydhikaraa-bhva ukta iti |
ayam evrtho bhya-kt dyotyatesvarpa-pratihiteti | tadn
nirodhvasthy na vyutthnvasthym iti bhva | syd etat ?
vyutthnvasthym apratihit svarpe citi-aktir nirodhvasthy
pratitihant parimin v syt | vyutthne2 v svarpa-pratihne
vyutthna-nirodhayor aviea ity ata havyutthna-citte tv iti | na jtu kasthanity citi-akti svarpc cyavate | tena yath nirodhe tathaiva vyutthnepi | na
khalu aktiky prama-viparyaya-jna-gocaratvepi svarpodaya-vyayau
bhavata | pratipatt tu tath-bhtam apy atathtvenbhimanyate | nirodhasamdhim apekya samprajtopi vyutthnam eveti ||3||
yoga-vrtikam : nanu citta-vtti-nirodhe ka pururtha ? ity kkay yogalakaa-praya ca pravartamna yogasya phala-pratipdaka stram adhikaprana-mukhenotthpayati prasagd tmana kauasthya-mati pratipdayitum
tad-avastha iti |
nanv asamprajtvasthe cetasi sati buddhi-bodhtm buddhi-viayaya-bodhasvarpo buddhi-sk purua ki-svabhva, kena rpea tihati ? ki
vyutthna iva tadnm api praka-rpa eva tihati, vtty-khya-dybhvd
eva tu na payati ? athav, khavad apraka-rpa eva tm tad tihati,
vyutthna-kle tu nimitta-viet praka-rpea pariamate ? ki v, da-kaye
dpavan nayatty artha ? etev dya-paka strea siddhntayatitad
drau svarpevasthnam |
tadsamprajta-yoga-kle drau citi-akte puruasya svarpe nirviayacaitanya-mtrevasthnam ity artha | yath jappye sphaikasylohite svasvarpevasthna tath vtty-apye puruasya vtti-pratibimba-nye svasvarpevasthnam iti bhva | yath ca tad saskra-ea-buddher bhna na
bhavati, tathottara-stre vakyma | tath ca kastha eva puruo vyutthna
iva tadnm api praka-svarpa eva tihati, yoga-lakaam apy etad dhetunirodhatvam eva, tatra ca vtty-tmaka-dukhbhva pururtha iti bhva |
soya pururtho bhya-krea scita, yath kaivalya ity anena | kaivalye hi
dukha-nivttir eva pururtha iti vakyatiheya dukham angatam iti
streeti | kramea caramsamprajteea-saskra-kayt cittena saha
vttnm tyantika-nirodhe saty tyantika svarpvasthna mokkhyam iti |
nanu tadn dukhbhvenyad dukham astty ytam, tath
cparimitvnupapattir ity ak pariharati bhya-kravyutthneti |
vyutthna-citta-day tu citis tathpi svarpea tihant, na tath
nsamprajtasya kaivalyasya ca samna-rpety artha ||3||

o)0(o
1 dra-tat-svarpa-padbhilapya-taysyaikatvam iti na svarpasya
puruvasthndhrat pramarthik, dhrdheya-bhvasya bhedagarbhatvt, tathpy aupacrik s iti bhva |
2 vyutthnam aniruddha-cittat | ata eva samprajtopi vyutthnam eveti
siddhnta | tatra kipta-mhayo niyamena, vikipta-samprajtayos tu
pekika tathtvam iti viea |
Page 14 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(1.4)
katha tarhi ? darita-viayatvt

vtti-srpyam itaratra ||
vyutthne y citta-vttayas tad-aviia-vtti purua | tath ca stra
ekam eva darana, khytir eva daranam iti | cittam ayasknta-maikalpa sannidhi-mtropakri dyatvena sva bhavati puruasya svmina
| tasmc citta-vtti-bodhe puruasyndi sambandho hetu1 ||4||
tattva-vairad :strntaram avatrayitu pcchatikatha tarhti | yadi tath
bhavanto na tath, kena tarhi prakrea prakata ity artha | hetu-padam
adhyhtya stra pahatidarita-viayatvd vtti-srpyam itaratra ||
itaratra vyutthne y citta-vttaya nta-ghora-mhs t evvii abhinn
vttayo yasya puruasya , sa tathokta | srpyam ity atra sa-abda ekaparyya |
etad ukta bhavatijap-kusuma-sphaikayor iva buddhi-puruayo sanidhnd
abheda-grahe buddhi-vtt samropya ntosmi, dukhitosmi, mhosmty
adhyavasya ti | yath maline darpaa-tale pratibimbita mukha malinam ropya
ocaty tmna malinosmti | yadyapi purua-samropopi abddi-vijnavad
buddhi-vtti, yadyapi ca prktatvencid-rpataynubhvya, tathpi buddhe
puruatvam pdayan purua-vttir ivnubhava ivvabhsate | tath cyam
aviparyayopy tm viparyayavn iva, abhoktpi bhokteva, viveka-khyti-rahitopi
tat-sahita iva viveka-khyty prakate | etac ca citer apratisakramys tadkrpattausva-buddhi-savedanam [4.22] ity atra sattva-puruayor
atyantsakrayo pratyayvieo bhoga[3.35] ity atra copapdayiyate |
etac ca matntarepi siddham ity hatay ca iti | pacaikhcryasya stra
ekam eva darana,khytir eva daranam iti |
nanu katham eka darana yvat buddhe abddi-viay viveka-viay ca
vtti prktatay jaatvennubhvy, darana tatonyat puruasya caitanyam
anubhavo daranam ity ata hakhytir eva daranam iti | udaya-vyayadharmi vtti khyti laukikm abhipretyaitad uktaekam evaiti | caitanya
tu puruasya svabhvo na khyte | tat tu na loka-pratyaka-gocara, api tv
gamnumna-gocara ity artha | tad anena vyutthnvasthy mla-kraam
avidy darayat tad-dhetuka sayogo bhoga-hetu sva-svmi-bhvopi scita

1 tath ca buddhi-bodhtmeti na svarpata | ata ca nirodhvasthym


anyath svabhva puruasya vyutthnvasthy ca anyathaiveti katha
tasya ksasthatvam iti ak samhiteti bhva | ata eva parasya paracittena katha na vtti-srpya niymakbhvd iti prva-pakopy
upakipta, tat-tac-cittasya tat-tat-purueaivndi-sayogbhyupagamt
| sayoga ca ntra paribhika, aprptayo prpti sayoga ity evalakita | tasya anditvbhvt | aprpti-prvakatvena tasya sditvasya
sphuatvt | ata sayogotra sannidhnam eveti scita bhavatti, asya
sknta-mai-kalpam ity di | bhyayopi varita-prya eva ||
Page 15 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti | tad upapdayann hacitta sva bhavati puruasya svmina iti


sambandha |
nanu citta-janitam upakra bhajamno hi cetana cittasyeit | na csya tajjanitopakra-sambandha-sambhava, tad-anupakryatvt, tat-sayoga-tadupakra-bhgitve parima-prasagd ity ata haayasknta-mai-kalpa
sanidhi-mtropakri dyatvena iti | na purua-sayukta citta, api tu tatsanihitam | sanidhi ca puruasya na deata klato v, tad-asayogt, kintu
yogyat-lakaa | asti ca puruasya bhokt-akti, cittasya bhogya-akti | tad
uktadyatvena iti | abddy-kra-pariatasya bhogyatvenety artha |
bhoga ca yadyapi abddy-kr vtti cittasya dharmas tathpi cittacaitanyayor abheda-samropd vtti-srpyt puruasyparimit ceti siddham |
nanu sva-svmi-sambandho bhoga-hetur avidy-nimitta, avidy tu ki-nimitt ?
na khalv animitta kryam utpadyate | yathhusvapndivad avidyy
pravttis tasya ki kt iti akm upasahra-vyjenoddharatitasmc cittavtti-bodhe | nta-ghora-mhkra-citta-vtty-upabhoge andy-avidynimittatvd andi sayogo hetu, avidy-vsanayo ca santno bjkurasantnavad andir iti bhva ||4||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayitu pcchatikatha tarhti | kasthpi
citi kena prakrea tarhi vyutthne tihatty artha | asaprajtpekay
samprajtopy atra vyutthna bodhyam | atra pratyuttara stra hetu-padam
adhyhtya pahati darita-viayatvd iti |
vtti-srpyam itaratra || itaratra vyutthne cittena saha draur vttau
srpyam1 ity artha | tad etad vycaevyutthneti | itaratra vyutthne y
cittasya vttayo dpasya ikh iva dravya-rp bhagur avasth-parim
mniikta-druta-tmravat sva-sayuktrthkrs trigua-kryatvt sukhadukha-mohrayatay nta-ghora-mhkhy bhavanti, tbhir avii
avilaka vttayo yasya puruasya , sa tath | vtti ca guo na bhavati, bhgagubhy tattvntara vtti sambandhrtha sarpatti skhya-strt | bhgo
vibhaktogni-visphuligavad iti |
kuta punar aparimino vtti ? tatroktamdarita-viayatvd iti | buddhy
nivedita-viayatvd ity artha | nivedana ca svrha-viayasya pratibimbarpea city-dhnam |
ghtn indriyair arthn tmane ya prayacchati |
anta-karaa-rpya tasmai vivtmane nama || [vi.pu. 1.14.35] iti viupurdibhya |
etad ukta bhavatiyadyapi purua cinmtrovikr, tathpi buddher
viaykra-vttn purue yni pratibimbni, tny eva puruasya vttaya, na
ca tbhir avastu-bhtbhi parimitva sphaikasyevtattvatonyathbhvd iti |
tad ukta skhyejap-sphaikayor iva noparga ki tv abhimna[s.pra.s.
6.28] iti | stra-kropi vakyaticiter apratisakramys tad-krpattau svabuddhi-savedanam [4.22] iti |

1purua-vtti-buddhi-vttyo srpyam ity artha | purua-vtti-svarpa


tv anupadam eva vakyate ||
Page 16 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

etena sukha-dukha-moha-guaka-vtti-srpyd vyutthne citir api


dukhdimatva yad bhavati, tad eva citer dukha-bhogo dukhbhyavaharaarpa, pratibimba-rpa-dukha-hnam eva csamprajtasya phalam iti stradvayena siddham |
ye tv aha sukh dukhty-di-pratyayd tmana eva pramrthik vttim
icchanti, ta eva pratykhyeysvata eva ced tmana parims tarhi
sarvvayavvacchedena sarvad vtti-prasagd anirmokdi-prasaga | yadi
mana-sayogo nimitta, tarhi lghavd ekena manastvenaiva hetutstu, tmamanas tat-sayogn tray hetutve gauravd, anumna crthkraparima-sukhdikam anta-karaopdnaka bdhakbhve sati tad-anvayavyatireknuvidhyitvt mana-sayogavad iti | bhoge1 vyabhicra-vra saty
antam | buddhe sva-bhokttve ca bdhaka kart-karma-virodha stra-kro
vakyati | aha kart, sukhty-di-pratyays tu, aha gaura ity-di-bhramaatntaptitvenprmya-jnskandit noktnumsya bdhak, pratyuta
praktyaiva ca karmi kriyamni sarvaa |
ya payati tathtmnam akartra sa payati || {gt 13.29]
ity-di smty-upodvelitenoktnumnenaiva bdhyante dea-bhinntma-sdhakair
anumnair aha gaura ity di-pratyayavad iti dik |
svokte buddhi-puruayor vtti-srpye pacaikhcrya-stra pramayati
tath ca stram iti | khytir buddhir darana puruasya ity anta 2 ca stram |
tath ca khytir eva daranam ity ekkram eva darana bhramo loknm iti
strrtha | iti abda cnyo bhya-yojanrtha praya |
nanu sa-viaya-vtte sphuraa cetana-sayogd eva bhavatu, yath sajalaghadi-praka srya-sambandht, ata kim-artha caitanye vtti-pratibimba
vttau v vakyama-caitanya-pratibimba kalpyate, sukhy aha jnmti
buddhi-puruayor ekat-bhramas tu paraspara-pratibimba vinpi drasthavanaspatyor iva doa-vad eva sambhavati, tat katha buddhi-puruayor vttisrpya-siddhir iti ?
atrocyatecetane tvad buddhi-pratibimbam avaya svkrya, anyath
kastha-nitya-vibhu-caitanyasya sarva-sambandht sadaiva sarvair jyeta, na hi
srya-sambandhe sati ghady-aprako da iti |
na cjnkhya jna-pratibandhaka caitanye kalpanya, nitya-jnasya
pratibandhsam-bhavt |3dukhjna-may dharm praktes te tu ntmana
ity-dibhir tmany ajna-pratiedhc ca |

1dukder antakaraa-dharmatve sarvadvyavadhnena bhogpatter ity


ato hetu-vieaa bdhakbhve satti | sukha-dukhayor
abhvtmakatvasypramikatay na sarvad sukhydy-anyatara-yogasattvam api tu kcana taasthvathpi mantavyaivety artha ||
2iti-abdntam ity artha ||
3jnjnayo tama-prakavad viruddha-svabhvayor
aikdhikarasambhavd ity artha | atraivrthe abda-pramam ha
dukhjna-may dharm iti |
Page 17 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

atortha-bhnasya kdcitkatvdy-upapattayerthkrataivrtha-grahaa
vcyam, buddhau1 tath datvt | buddhv api hi sayoga-mtrasya thrthagrahaatvetndriyasypy arthasya buddhi-grhyatva-prasagt | s crthkrat
buddhau parima-rp, svapndau viaybhvena tat-pratibimbsambhavt |
purue ca pratibimba-rpa, vidyamna-vtti-mtra-grhake pusi
pratibimbenaivopapatter iti na kevala tarkd eva citi buddhe pratibimba
kalpyate, kintu
tasma cid-darpae sphre samast vastu-daya |
ims t pratibimbanti sarasva taa-drum ||
yath salakyate rakta kevala sphaiko janai |
rajakdy-upadhnena tadvat parama-purua || ity di-smti-atair apti |
na caiva saskre buddhi purue pratibimbit bhyd ity asamprajtayognupapattir iti vcyam, paramor iva vtty-atiriktn pratibimbasamarpasmarthy asya phala-balena kalpant | andi-sva-svmi-bhvasyaiva
pratibimba-niymakatayvakyamatvt tu na para-buddhi-vtter bhnam | ata
evapururthvaty eva buddhi puruasya viaya iti skhya-sahito viveka-khytiviaya-bhogau ca pururthv iti | yath ca citi buddhe pratibimam eva
buddhv api cit-pratibimba svkryam anyath caitanyasya bhnnupapatte,
svaya skt sva-darane karma-kart-virodhena buddhy-rhatayaivtmano 2
ghadivaj jeyatvbhyupagamt |
tath ca vakyati strakradra-dyoparakta citta sarvrtham [4.23] iti |
buddhv tma-pratibimbam eva ca tntrik buddhe cicchypattir ity
tmkrateti prhu |
pratibimbopdhau bimbkro buddhe3 parima eva, sa ca skibhsya iti |
etena nrpatvd buddhi-puruayor anyonya pratibimbana na sambhavatty
apstam | ubhayatrobhaykra-buddhi-parimasyaiva pratibimba-abdentra
vivakitatvt, jaldv api srydy-kra-buddhi-parimasyaiva srydipratibimbitatvc ca | tad evabuddhy-tmano paraspara-pratibimba-rpd dod
evaikat-bhramoha kart sukh jnmty-di-rpa iti | tad etat paraspara
pratibimba skhya-krikym avaabdbhym uktam
tasmt tat-sayogd acetana cetanvad iva ligam |
gua-karttve ca tath karteva bhavaty udsna || iti dik |
yac caitac caitanye buddhi-vtti-srpyam ukta caitanyasya buddhy-kratrpam idam eva caitanyasyrthoparakta-vtti-bhna, tasya ckroya ghaa ity

1parama-dharmepi ajnena upahitasya ikadevacchedenvaranvarabhym upapatter buddhipratibimbonvayaka ity ato dnta-dvr sva-paka-vinigamakam ha
buddhau tathety-di ||
2tmnam tman vetty dv iti ea |
3tath ca jaldau ya srydi-pratibimba, tasya bimbatay na srydi,
kintu tad-kr buddhi-vttir eveti | vtter eve sarvatra bimbatay na
kutrpi sarpasya pratibimba iti na doa iti bhva | bimba-sthnyavtti-bhnrtha vtty-antara-svkra-##-bhay tasy ski-bhsyatva
coktam ||
Page 18 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

di-rpa eva, anyath vtti-srpynpatte | na tu vtti-bodhasya pthagkrosti | ghaam aha jnmi dukhitoham ity dikatu buddher
evkrntaram | puruasyparimitvd abhrntatvc ceti | tath ca strakro
vakyaticiter apratisakramys tad-krpattau sva-buddhi-savedanam
[4.22] iti |
nanu vttitabdodhau {?| yadi ghaadpv ivtyanta-bhinnau na tu cij-jatmakam
avibhaktam eka vastu mai-kntivat, tarhi tat-tac-citta-vttn pratiniyata-tattat-purua-mtra-bodhyatve ki niymakam ity kky pratiniyatayor eva
citttmanor andi sva-svmi-bhna-sambandhas tan-niymaka iti pratipdayati
cittam ayasknta- ity din sambandha-hetur ity antena |
tatrpy dv andi sva-svmi-bhva yuktyopapdayaticittam iti |
yathyasknta-mai svasminn evya-sanidhkaraa1-mtrt alyanikarakhyam upakra kurvan svmina sva bhavati bhoga-sdhanatvt
| tathaiva cittam apy aya-sada-viaya-jtasya svasmin sanidhkaraa-mtrd
dyatva-rpam upakra kurvat puruasya svmina sva bhavati, bhogasdhanatvt | ata citta-puruayor andi sva-svmi-bhva sambandha iti ea
|
tata kim ? ity ata hatasmd iti | tasmt sva-svmi-bhvasya siddhatvt sa
evndi-sambandha puruasya citta-vtti-darane hetur ity artha | ato na paracittena parasya vtti-srpya bhavati, kadpi tad-vtty-abodhena tayo svasvmi-sambandhbhvt |
nanu sva-svmi-bhvasya katham anditvam ? sa hi bhogya-bhokt-bhvarpatay pralaye na tihatti ? maivam | abhujyamna-dhanepi suuptasya svasvmi-bhvena svatva-svmitvayor atirikta-padrthatvt | svarpa-sambandhavieatvd v2 pratiyogy-anuyogi-bhvavat |
athav sva-mukta-vtti-vsanvattvam eva buddhau puruasya svatva, do
bhogya-bhokt-bhva eva ca tntrikair bhogya-bhokt-yogyatety ucyate | cidavadno bhoga iti skhya-stroktasya sukha-dukhnubhava-rpa-bhogasya
purua-dharmatvd iti | sa ca sva-svmi-bhva citta-puruayor andir eva
svkriyate |
na ca mahat-tattva-rpasya cittasya kryataykatha tad-dharmasynditvam ?
iti vcyam | anta-karaasya vkavat kryvasthym eva mahat-tattvaparibh-svkrt | bjvasth tu prakty-aatva-rp nityaiva |
anyathdharmdharma-saskrdnm raya vin pralayevasthnnupapatte
| prakti-mtrasya tad-rayatve tat-krya-bhoga-smtyder api tannihatvasyaivaucityd anta-karaa-kalpannarthakyam, anta-karaadharmatvadharmdnm iti skhya-strasya yath-rutrthnupapatti ceti |

1sanidhkaraam karaam |
2svarpbhinna sambandha svarpa-sambandha iti spartha | ya
sambandha sambandhibhy na atiricyate, sa iti bhva |
sambandhntaram antarea viia-pratyaya-janakam iti sram | tath ca
sva-svmi-bhva sambandha svasmt svmina ca ntiricyate | tath ca
pralayepi tat sattva nirbdham ||
Page 19 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

athaiva buddhi-tat-kraayor ubhayor dharmdi-kalpane gauravam iti cet ?


dnusritaysya gauravasya pramikatvt | yath hi paramu-paryantam
eva ghae pkena rpa1 jyate tad-ghaa-bhage ca tair aubhir ghantara
tad-rpaka bhavati, tathaiva prakti-paryantam eva buddhau dharmdikam
utpadyate, tad-buddhi-ne ca tat-praktibhi tda-dharmdimad eva buddhyantaram utpadyatekraa-gua-prakramd iti dik ||4||

o)0(o
(1.5)
t punar niroddhavy bahutve sati cittasya

vttaya pacatayya klikli ||5||


klea-hetuk karmaya-pracaya-ketr-bht kli | khyti-viay
gudhikra-virodhinyokli | klia-pravhapatit apy akli |
klia-cchidrev apy akli bhavanti | aklia-cchidreu kli iti | tathjtyak saskr vttibhir eva kriyante, saskrai caiva vttaya iti |
eva vtti-saskra-cakram aniam vartate | tad eva-bhta cittam
avasitdhikram tma-kalpena vyavatihate pralaya v gacchatti ||5||
tattva-vairad : syd etat ? puruo hi akya2 upadiyate | na ca vtti-nirodho
vttn vijya akya | na ca sahasrepi puruyuair alam im kacit
parigaayitum | asakhyt ca3katha niroddhavy ity akya ts4 iyattsvarpa-pratipdana-para stram avatrayatit punar niroddhavy
bahutve sati cittasya vttaya pacatayya kli akli ||
vtti-rpovayavy eka | tasya pramdayovayav paca | ## avayav
pacatay pacvayav vttir bhavati |t ca vttaya caitra-maitrdi-citta- ##
bahvya iti bahu-vacanam upapannam | etad uktabhavaticaitro v maitro vnyo
## kacit sarvem eva te vttaya pacatayya eva ndhik iti | cittasyeti
caika-vacana jty-abhipryam | cittnm iti tu draavyam |
tsm avntara-vieam anuhnopayogina darayatiklikli iti |
akli updya kli niroddhavy | t api pareavairgyeeti | asya
vykhynamklea-hetuk iti | yad v,pururtha-pradhnasya rajas-tamomayn hi vttn klea-kraatvena kleyaiva pravtti | klea klia tad
sm astti kli iti | yata eva kleoprjanrtham am pravttir ata
evakarmaya-pracaya-ketr-bht | pramdin khalv aya pratipatt
artham avasya tatra sakto dvio v karmayam cinotti bhavanti
dharmdharma-pracaya-prasava-bhmayo vttaya kli iti |
akli vycaekhyti-viay iti |vidhta-rajas-tamaso buddhi-sattvasya
pranta-vhina praj-prasda khyti, tayviayiy tad-viaya sattva-

1atrrthe, svagu paramn vie pkajdaya[1.31] iti nyyakusumjali-krik draavy ||


2akye iti viaya-saptam, akya ctra nirodha-ktyam eva |
3asakhytatvena avijtatvam upalakyate |
4ts norddhavya-vttnm ity artha |
Page 20 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

purua-vivekam upalakayati | tena sattva-purua-viveka-viay yatota eva


gudhikra-virodhinya| kryrambhaa hi gunm adhikro viveka-khytiparyavasna ca tad iti caritdhikrgunm adhikra virudhantti | atas t
akli prama-prabhtayo vttaya | syd etatvta-rga-janmdarant
klia-vttaya eva sarve pra-bhta | na ca klia-vtti-pravhe bhavitum
arhanty akli vttaya | na cm bhvepikrya-krit, virodhim
adhyaptitvt |
tasmt klinm aklibhir nirodha, ts ca vairgyea pareeti manorathamtram ity ata haklia-pravheti | gamnumncryopadea-parilanalabdha-janman abhysa-vairgye klia-cchidram antar tatra patit svayam
akli eva yadyapi klia-pravhapatit | na khalu lagrme kirta-atasakre prativasann api brhmaa kirto bhavati | aklia-cchidrev iti
nidaranam | klintara-vartitay ca klibhir anabhibht akli |
saskra-paripka-kramea kli eva tvad abhibhavanty hatathjtyak
iti | aklibhir vttibhir akli saskr ity artha | tad ida vtti-saskracakram aniam vartate, nirodha-samdhe | tad eva-bhta cittam
nirodhvastha saskra-ea bhtvtma-kalpenvatihata ity
ptata,pralaya v gacchattiparamrthata | piktya strrtham ha
t iti | pacadhety artha-kathana-mtram, na tu abda-vtti-vykhyna, tayapa 1
prakresmarat ||5||
yoga-vrtikam : ktydi-laka api vttaya santty gmi-strasya nynat
parihartu cittasyety anta prayitvottara-stram avatrayatit punar iti |
cittasya bahu-vttikatve saty api t niroddhavy vttaya kliklia-rp
vakyam pacatayya eveti strea sahnvaya | pramdi-rpavakyama-vtti-pacaka-nirodhenaiva tat-krym anya-vttn nirodhasiddhir iti bhva |
vttaya pacatayya klikli ||5|| yai pramdi-lakaa-vyprai
citta jvati, te tad-vttaya ucyante, dvijn yjandivat | kli ckli ca
klikli| niroddhavy vttaya kli v akli v bhavantu
vakyam pacatayya paca-prakr eveti strrtha |
vttnm asakhya-vyaktitayavayavrthakatvnupapatty tayapo lakaaytra
prakra-vcitva t pacadh vttaya ity gmi-bhyd iti | kliavad akliy
api hetyatva-pratipdanya kliklivibhga-pradaranam | tatra cya
kramokli updya kli niroddhavy, tatas t api para-vairgyeeti |
sattvennyatamau hanyt sattva sattvena caiva hi[bh.pu. 11.13.1] iti
smarat |
kli vycaeklea-hetukiti | trigutmakataysarvsm eva vttn
kleavattvena kliklivibhgo nopapadyata ity ata klea-sambandha-vieaparatayettha vykhyyate | atra ca hetu prayojanam | klea ctra mukha eva
grhyo dukhkhya | tath ca klea-hetuk dukha-phalik viaykra-vttaya
ity artha |
klea-janakatve hetukarma- ity di | karmaya-pracayndharmdharmavsan-samhnketr-bht lamban-bht kliity artha| viaykravtti-janya-tdy-abhihatas tad-dhnrtha yatamna para-

1tath ca bhagavata pine stramsakhyy avayave tayap iti ||


Page 21 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pnugrahbhydharmdharmv upacinoti, tata ca dukha-dhr bhavatti


bhva |
akli vycaekhyti- iti | akli aklea-phalik | t ca gudhikravirodhinya, gun sattvdnm adhikra kryrambhaa tadvirodhinyovidy-kma-karmdi-rpa-kraa-nakatvt | khyti-viay vivekakhyti-sambaddh ity artha | khyti-sdhanasypi sagrahya viaya-padam iti |
nanu stra-krea tmasn sttvikn ca dvividhnm eva vttn
niroddhavyatvam ukta, na tu rjasnkliklia-rpa-mira-vttnm iti
nynatety akya mira-vttnm uktsv evntarbhvam haklia-pravha
iti | klia-e-bht api aklia-rps tad-a | yadyapi klia-cchidreu
santi, tathpy akli evklia-abdena ght bhavanti | evam akliacchidreuapi kli klia-abdena ght ity artha | tath ca rjasy miravtter abhym ainyo pravea iti na nynat |
idn vtti-nirodhasya phala vaktum dau sasrnartha-bja saskra
darayatitath-jtyak iti | kliklia-jtyak saskrity artha | asya
jva-bhrmakasya vtti-saskra-cakrasya stambhane pralaye ca nirodha
evopya ity hatad eva-bhtam iti | tat vtti-saskra-cakrtmaka citta,
eva-bhta nirodhvastha, avasitdhikramkramea sampyamndhikra
sadtma-kalpena tmavibhgena nirdukhatay tihati vyutthna-paryantam |
athavbhysa-pavenkhila-saskra-kaye sati pralayam tyantika-layam eva
gacchati | videha-kaivalya prpnotty artha | nirodha-samdhe punar
utthnam eva yogin muktir iti bhva||5||

o)0(o
(1.6)
t kli ckli ca pacadh vttaya

prama-viparyaya-vikalpa-nidr-smtaya ||6||
tattva-vairad : t sva-sajbhir uddiatipramety-di | nirdeo yathvacana vigraha1 | crthe dvandva samsa itaretara-yoge | yath anityucidukhntmasu nitya-uci-sukhtma-khytir avidy ity uktepi na di-mohllacakrdi-vibhram vyudasya nta evam ihpi pramdy-abhidhepi vtyantarasad-bhva-ak na vyudasyeteti tan-nirsya vaktavya pacatayya iti | etvatya
eva vttayo2 npar santti darita bhavati ||6||
yoga-vrtikam :prva-strea saha yojanrtha t kli ckli ca
pacadh vttaya iti prayitvottara stra pahatipramety-di | sugama
stram ||6||

1yath-vacanam iti | lakaa-streu yath liga, yath ca vacana


pramdi-padottara, tathaiva liga-vacane prayujya prakte
dvandvopayogi-vigraha krya ity artha | tath ca pramni, viparyaya
ca, vikalpa ca, nidr ca, smti ceti vigraha-vkyam ||
2niroddhavy iti ea ||
Page 22 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(1.7)
tatra,

pratyaknumngam pramni ||7||


indriya-pralikay cittasya bhya-vastpargt tad-viay smnyavietmanorthasya vievadhraa-pradhn vtti pratyaka
pramam |phalam aviia paurueya citta-vtti-bodha | buddhe
pratisaved purua ity uparid upapdayiyma |
anumeyasya tulya-jtyev anuvtto bhinna-jtyebhyo vyvtta
sambandho yas tad-viay smnyvadhraa-pradhn vttir anumnam
|yath dentara-prpter gatimac-candra-traka caitravat, vindhya
cprptir agati |
ptena donumito vrtha paratra sva-bodha-sakrntaye
abdenopadiyate | abdt tad-artha-viay vtti rotur gama |
yasyraddheyrtho vakt na dnumitrtha sa gama plavate |
mla-vaktari tu dnumitrthe nirviplava syt ||7||
tattva-vairad : tatra prama-vtti vibhajan smnya-lakaam ha1
tatra pratyaknumngam pramni || anadhigata-tattva-bodha
paurueyo vyvahra-hetu pram | tat-karaa pramam | vibhga-vacana ca
nyndhika-sakhy-vyavacchedrtham |
tatra sakala-prama-mlatvtprathamata pratyaka lakayatiindriyeti |
arthasyeti samropitatva niedhati |tad-viay iti bhya-gocaratay jnkragocaratva nivrayati | citta-vartino jnkrasya bhya-jeya-sambandha
darayatibhya-vastpargt iti | vyavahitasya tad-uparge hetum ha
indriya-pralikay iti |
smnya-mtram artham ity eke2 | viea evety anye3 | smnya-vieatadvattety apare4 vdina pratipann tn nirsyhasmnya-vietmana
iti na tadvatt, ki tu tdtmyam arthasya | etac ca ekntnabhyupagamt, ity
atra pratipdayiyate |
anumngama-viayt pratyaka-viaya vyavacchinattivievadhraapradhn iti | yadyapi smnyam api pratyake pratibhsate, tathpiviea
pratypasarjanbhtam ity artha | etac ca sktkropalakaa-param |tath ca
viveka-khytir api lakit bhavati | phala-vipratipatti nirkarotiphalam
paurueya citta-vtti-bodhaiti |

1smnya-lakaa ctra prama-abdasya karaa-vyutpannasya


avagamd eva labdham ||
2eke kti-padrtha-vdino mmsak |
3anye sva-lakaa-viayaka-jna-prmya-vdino bauddh ||
4apare jtykti-vyakti-padrtha-vdino naiyyikdaya ||
Page 23 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu puruavart bodha katha citta-gaty vtte phalam, na hi khadiragocara-vyprea paraun pale chid kriyate ity ata haaviia iti | na hi
purua-gato bodho janyate, api tu caitanyam eva buddhi-vttyrthkray tadkratm padyamna phalam | tac ca tath-bhta buddher aviia buddhytmakam, vtti ca buddhy-tmiketi smndhikaraydy-ukta pramna-phalabhva ity artha | etac copapdayiyma ity hapratisaved iti |
pratyaknantara pravtty-di-ligaka-rot-buddhy-anumna-prabhavasabandha1-darana-samutthataygamasynumnajatvd anumitasya
cgamennvkhynd gamt prg anumna lakayatianumeyasya iti |
jijsita-dharma-viio dharmy-anumeya, tasya tulya-jty sdhya-dharmasmnyena samnrth sa-pak, tev anuvtta ity anena viruddhatvam
asdhraatva ca sdhana-dharmasya nirkaroti | bhinna-jty asapak, te
ca sapakd anye, tad-viruddhs tad-abhva ca tebhyo vyvtta | tad anena
sdhranaikntikatvam apkaroti | sambandhyata iti sambandho ligam |
anena paka-dharmat darayann asiddhat nivrayati | tad-viay tannibandhan | i bandhane ity asmd viaya-pada-vyutpatte |
smnyvadhraa- iti pratyaka-viayd vyavachinatti | sambandhasavedandhnajam anumna vieeu sambandha-grahabhvena
smnyam eva sukara-sambandha-graha gocarayatti |
udharaam hayath iti | co hetv-artha | vindhyogatir yatas tasmt
tasyprptir ato gati-nivttau prpter nivtter dentara-prptergatimac
candra-traka caitravad iti siddham |
gamasya vtter lakaam haptenaiti | tattva-darana-kruyakaraapav#i-sambandha pti | tay saha vartanam ity pta |
tenadonumito vrtha| rutasya pthag anupdna tasya dnumitamlatvena tbhym eva caritrthatvt | pta-citta-varti-jna-sadasya jnasya
rot-citte samutpda sva-bodha-sakrntis tasya i | artha upadiyate rothithita-prpti-parihropyatay prajpyate | ea sugamam |
yasygamasya araddheyrtho vakt, yath yny eva daa dimni tni a
anp bhaviyantti,na dnumitrtha,yath caitya vandeta svargakma iti sa gama plavate |
nanv eva manvdnm apy gama plavate | na hi tepidnumitrth,
yathhu
ya kacit kasya cid dharmo manun parikrtita |
sa sarvobhihito vede sarva-jna-mayo hi sa || iti |
ata hamla-vaktari tv iti | mla-vakt hi tatrevaro dnumitrtha 2ity
artha||7||

1satsv api anyeu akti-grhakeu vyavahre tathtva mukhyam ity


ayenoktam etat | atrrthe bh-vijnam api sammatam ||
2varasya anumitrthatva-kathanam ptata | aupacrikevarapadbhilapybhiprya v tat | da sktkta parai anumitortho
yena sa dnumitrtha iti vrtha ||
Page 24 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : tatreti prayitvottara-stram avatrayatitatra, tsu vttiu


madhye, pratyaknumngam pramni || jandhigata-tattva-bodha
pram, tat-karaa pramam iti prama-smnya-lakaa sugamatvd
aktvaiva vibhga kta | paroktni cetari pramny ev evntarbhvyty
aya iti |
pratyaka vycaeindriya- iti | indriyy eva n citta-sacaraa-mrga,
tai sayujya tad-golaka-dvr bhya-vastuparaktasya cittasyendriya 1shityenaivrthkra parimo bhavati, na kevalasya cittasya , akha-paittydy-kraty nayandi-gata-pittdy-anvaya-vyatirekbhym | ato rpdi-vttiu
cakur-dnm api kraatvastrecyate | atropargd ity antena bhyavtte kraa-mtra darita, na tu tal-lakae praveanyam | tmdipratyakvypand vara-pratyakvypanc ca, tasyjanyatvt |
arthasyety anena samropitatva-pratiedhn na viparyayetivypti |
vievadhraa-pradhniti | viead anumngamayor vyvtti | smtivyvartanyatad-viayeti | uparakta-vastu-viayety artha | smnyaviebhym atyanta-bhinna evrtha ity etan nirsyokta smnya-vietmana
iti | anena cvayav na nirkta ki tv avayavini smnya-vieayor avibhgalakaa tdtmyam ukta pacd avayavi-vyavasthpand iti |
anant ramayas tasya dpavad ya sthito hdi |[ajta]
bahu-kh hy anant ca buddhayovyavasyinm || [gt 2.47]
ity-di-smtibhyo rami-khdi-tulya-tlbht | vtti prabhvad dravyam eveti
prg evoktam | s vttir eva dpa-prabhvad bhyathrtham upastya cakurdy-ekbhvena ghady-kr bhavati, svapna-dhyndau ghadykratay
citta-vtter anubhyamnatvd bhyepi jnkra sidhyati | atre
bauddhnm asmka caika-vkyatvepi bhyepi, asmbhir bhyathrthasypi
svkrd iti |
pratyakasya lakaaktam idn tasya pramkaraatvena pramatvam
upapdayatiphalam iti | vtti-rpasya karaasya phalapurua-niha cittavtti-viayako bodha pururtham eva karan pravtte | aya ca bodho
viaya-dea eva bhavati vibhutvt |
nanv aya ghaa iti vtter bodho ghaam aha jnmti rpas tasya ca
paurueyatve puruasya svatantrkrea parimitvpattir iti | tatrhaaviia
iti | sa ca bodha citta-vtty sahviia iti vtti-srpya-stra upapdita ity
artha | aya ghaa ity kr bimba-rp vtti kraam | tasy eva vtti
caitanye pratibimanc caitanyam apy aya ghaa ity kram iva sabodhkhya
phalabhavatti | ntra viea abdena vaktu akyate, vivekibhir evekukrdi-mdhuryasyeva svaya vieonubhyate dg-dydi-vaidharmyd iti
bhva | paurueyo bodha ity dhrdheya-bhva ca 2 gagane rotram itivad

1ata evsmad-dndriyasya paramv-di-sambandhe saty api ayogyatay


te tad-krendriya-parimbhvn na paramv-di-pratyakaprasaga | mahattvbhvd eva na paramv-di-pratyakam iti tu na
yuktam, mahattvder indriya-parima-mtropayogitay pratyakenyathsiddhatvam | pratyakatvenendriya-parimatvena krya-kraabhvpekay mahattvatvdin krya-kraa-bhve gauravc ca ||
Page 25 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viiviia-bhedenopapdanya | karaa-lakaa ctra phalyogavyavacchinna-kraatvam iti |


nanu rpdiu caku-dnm eva karaatvaruti-smtyor avagamyata iti cet ?
satya, ki tu buddhi-vtty-khya-pramntara praty eva tekaraatva, na tu
paureya-bodha-rp mukhya-pram prati | pram-dvaya ca skhye strita
dvayor ekatarasya vpy asannikrtha-paricchitti pram iti | cakur-dn ca
vttau karaatva vypravat kraatva-rpa kuhrdv iveti ea |
nanu viaykrataiva viaya-grahaa citta-sthale da puruas tu kastho
na vtty-krat bhajate | ata kathapurua citta-vtti-sk syt, katha
vviia paurueyo bodha ity akym hapratisaved iti | savediny
buddhe pratisaved tat-samnkra purua ity etac caturtha-pde citer
apratisakramys tad-krpattau sva-buddhi-savedanam [4.22] iti
streupapdayiyma ity artha |
yadyapi cite svayam kro nsti, tathpipratibimba-vad vttykrpatty vttibodha ity asmbhir vtti-srpya-prasagena prg eva vykhytam |
kacit tu vtty-khya-kraa-smnyadhikarayena buddhv eva
pramkhyaphala jyate, caitanyam eva hi buddhi-darpaa-pratibimbita
buddhi-vttyathrthkray tad-kratm pdyamna phala, tac ca cicchykhya cit-pratibimba buddher eva dharma iti vadati |
tan na, paurueya-abdasya yath-ruta-tygpatte | pratibimbasya
tucchatayrtha-bhna-rpatvnupapatte ca | pratibimbasya prakdy-arthakriykrity kvpy adaranc ca | pratibimba hi tat-tad-updhiu buddher
bimbkra-parima-mtram iti |
ki ca, paraspara pratibimbasya ruti-smti-siddhatay citer eva vttipratibimbopahityphalatva yukta jna-abdentmana eva pratipdant,
satya jnam ananta brahma, jnam eva para brahma, jna bandhya
ceyate ity-di-ruti-smtiv iti | buddhe citc-chypatti cham ity-di-rpai
cito bhnrtham eveyate, buddhyroha vin skt sva-bhne karma-kartvirodhd ity uktam eva |
api ca buddher eva pramttve puruo na sidhyet | vtti-skitaypurua-siddhir
iti cet ? eva sati vtti-draur eva vttyrhrtha-dratva-kalpanocit, na tu
bimba-pratibimayor ubhayor eva dratvam artha-bhedena kalpayitu yukta
gauravd iti |
ki ca, jnmty eva buddhi-vttau bhsamna pratibimba-caitanya sva-jeya
na sambhavati, karma-kart-virodht, ato bimba-caitanye bhnam vayakam iti |
atra pramtrdi-vibhga
pramt cetana uddha1 prama vttir eva ca |
pramrthkra-vttn cetane pratibimbanam ||

2caitanya hi puruasya svarpam, vtti-pratibimbita caitanyam eva


bodha iti purua evvasth-vieavn bodho na ut pururito bodha,
abhede dhrdheya-bhvbhvd ity ata hadhrdheya-bhva ceti
||
Page 26 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pratibimbita-vttnviayo meya ucyate |


vttaya skibhsy syu karaasynapekat 1 ||
skd-darana-rpa na skitva skhya-stritam |
avikrea dratva skitva cpara jagu || iti dik |
purue vtti-bodha-rpa ca phalam anumndi-sakala-vttiv api bodhyam |
anumna lakayati anumeyasyeti | sdhya-viia 2 pakonumeya, tasya
sdhyavattvena tulya-jtyeu sapakev anuvtto vijtyebhyo vyvtto ya
sambandhorthttatraivnumeye paka-vttir iti yvat | tad-viay tannibandhan, i bandhane ity anusant | tad-viaya-jna-janyeti yvat | evabht y smnyvadhraa-pradhn vtti, snumnam ity artha |
sambandha iti phepi sambandhata iti sambandha |tath ca sa evrtha |
smnyety-di pratyaka-vyvtta-svarpa-kathana-mtra, na tu
lakantargata vaiyarthyd iti |
anumna-vtter udharaam hayath dentara-prpter iti | atrnvayavyptau dnta caitravad iti | vyatireka-vyptau ca dnto vindhya
cprptir agatir iti | aprpter iti pacam-phas tu lekhaka-pramdt, pratyakasiddhenumiti-vaiyarthyd iti |
gamkhy vtti lakayatiptena iti | bhrama-pramda-vipralipskarapaavdi-doa-rahitenety artha | mla-vaktr-abhipryea 3ruto veti
nokta, tad apy upalakayam |sva-bodha-sakrntaye sva-bodha-sadabodhotpatty-artham ity artha | rot-vttir iti vyutkramenvaya |
atrptoktrtha-viayi abda-jany ity evgama-pramasya lakaam | ea
tv gama-abda-vyutpatti-mtram ptd gacchat vttir ity gama ity aya |
tad-artha-viayetyanta-vieaa-vyvttytra pramam gama-vtti
darayatiyasya iti | dnumitrthakatvbhvenraddheyathrthvedapratipdako yasygamasya vakt sa gama stra caitya vandeta svargakma ity di-rpa plavate | prama-vtti-janansamartha ity artha |
nanv eva dnumitrtha-vaktra-nirmitasya rutimlasydhunikgamasypiplava syd ata hamla-iti ||7||

o)0(o
(1.8)

1yat tu kena citrka eva vrtikam kipta tad atisthavy, vrtikaktoddeyat vacchedakatvenvivakitam api uddhatva bhrntyaiva
tath prakalpykept | tadyayas tu cetana pramtpi uddha
vstavika-vikti-nya ity eva-rpa | ata evaskd-darana-rpa ca
skitva skhya-stritam | ity upasahata tat-kteti niravadyaiva
vrtikokti || iti dmodara-stri-cara ||
1paurueya-bodha-karaa-bhty vtter mnrtha vttyantarbhyupagamenavasthpatter iti bhva ||
2etena pake sdhyavn ity evnumity-kro na tu pake sdhyam ity
krikpti scitam ||
3 tad-abhipryea dnumitatvasyaiva niyamato bhvt ||
Page 27 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viparyayo mithy-jnam atad-rpa-pratiham ||8||


sa kasmn na pramam ? yata pramena bdhyate, bhtrthaviayatvt pramasya | tatra pramena bdhanam apramasya
dam | tad yath dvi-candra-darana sad-viayeaika-candradaranena bdhyata iti |
seya paca-parv bhavaty avidyavidysmit-rga-dvebhinive
kle iti | eta eva sva-sajbhis tamo moho mah-mohas
tmisrondhatmisra iti | ete citta-mala-prasagenbhidhsyante ||8||
tattva-vairad : viparyayo mithy-jnam atad-rpa-pratiham ||
viparyaya iti lakya-nirdea | mithy-jnam ity dilakaam | yaj jnapratibhsa-rpam tad-rppratiham evtad-rpa-pratiham |yathrddhabhojti | ata saayopi saghta | etvs tu vieatatra
jnrhaivpratihitat, dvi-candrdes tu bdha-jnenaiva |
nanv eva vikalpopi tad-rppratihnd vicrato viparyaya prasajyetety ata
hamithy-jnam iti | anena hi sarvajannnubhava-siddh bdha ukta | sa
csti viparyaye na tu vikalpe, tena vyavahrt | paita-rpm eva tu
vicrayat tatra bdha-buddher iti |
codayatisa kasmn na pramam ? nottareopajta-virodhin jnena prva
bdhanyam, api tu prveaiva prathamam upajtennupajta-virodhin param iti
bhva | pariharatiyata pramenaiti | yatra hi prvpek parotpattis
tatraivam | iha tu sva-sva-krad anyonynapeke jne jyete | tenottarasya
1
prvam anupamdyodayamansdayatas tad-apabdhtmaivodaya, na tu prv
syottara-bdhtm, tasya tadnm aprasakte | tasmd anupajta-virodhit
bdhyatve hetu | upajta-virodhit ca bdhakatve, tasmd bhtrthaviayatvtpramenpramasya bdhanamsiddham | udharaam ha
tatra pramena iti |
asya kutsitatva hnya darayatiseya paca- iti | avidysmnyamavidysmitdiu pacasu parvasv ity artha | avyakta-mahad-ahakrapaca-tanmtrev aasv antma-svtma-buddhir avidy tama | eva yoginm
aasv aimdikev aivaryev areyasu reyo-buddhir aa-vidho moha
prvasmj jaghanya sa csmitocyate | tath yogena-vidham aivaryam
updya siddho bhtv dnuravikn abddn daa viayn bhokya ity
evam -tmik pratipattir mah-moho rga | evam etenivbhisandin
pravartamnasya kenacit pratibaddhatvd aimdnm utpattau tannibandhanasya dnuravika-viayopabhogasysiddhe pratibandhaka-viaya
krodha sa tmisrcryo dvea | evam aimdi-gua-sampattau
dnuravika-viaya-pratyupasthne ca kalpnte sarvam etan nakyatti yas
trsa sobhiniveondha-tmisra |
tad ukta
bhedas tamoa-vidho mohasya ca daavidho mah-moha |
1tath ca bhaa-krikprvt para-balyastva tatra nma pratyatm |
anyonya-nirapekyatra janma dhiy bhavet || iti |
iya ca rti, paurvparye prva-daurbalya praktivat [m.s. 6.5.54] iti stre
sphukt ||

Page 28 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tmisrodaa-vidho tathbhavaty andha-tmisra || iti ||8||


yoga-vrtikam : prama lakayitv viparyaya lakayativiparyayo
mithy-jnam atad-rpa-pratiham || viparyaya iti lakya-nirdea | mithyjnam itilakaam | mithyety asya vivaraam atad-rpa-pratiham iti | na tadrpo na sva-samnkro yo viyas tat-pratiha tad-vieyakam ity artha |
bhrama-sthale jnkrasyaivaviaye samropa iti bhva | saayasypy
atraivntar-bhva |1
atra ca strenyath-khyti siddhnto na tu skhyavad aviveka-mtram,
anityuci-dukhntmasu nitya-uci-sukhtma-khytir avidyety gmi-strt |
vaieikc ctrya vieo yad bhya-rajatder nropa ki tv ntarasya iveti |
jnkram anubhava-siddha ukty-dika sannika vihya drastha-rajatdiviayakatva-kalpane gauravt | svapne dam idn nstti svarpato
bdhnupapatte ca | tath ca brahma-stra-dvayamsandhye sir ha hi
[ve.s.3.2.1]iti |parbhidhynt tu tirohita tato hy asya bandhaviparyayau2[ve.s.3.2.5] iti ceti |
nanu pratti-balenaiva viaya sidhyatu, tath ca ukti-rajatdi-sthalepy atadrpa-pratihatvam asiddham ity ayena pcchatisa kasmd iti | pariharati
yata iti | abdhitnubhavenaiva viaya-siddhir iti bhva |
nanu bdhya-bdhaka-bhva eva vaipartyena katha na bhavati ? tatrha
bhtrtha- iti | sad-artha-viayatvenapramasya balavattvt | tattvapakaptau hi dhiy svabhva iti | atrodharaam hatatra pramenaity
din |
viparyaya-vtter atiheyatva-khypanyhaseyam iti | paca-parv y avidy,
sasrnartha-bja s | iyam eva mithy-jna-rpa vttir eva, etad-viea eveti
yvat | ata iyam avaya niroddhavyeti bhva |
parvi gaayatiavidysmit- iti | kle klekhy, kleadatvd iti bhva |
rgdn mithy-jnatvbhvepy avidyaynugatatvd avidy-parvatva
viparyayatva ca, yathkurasya bja-parvatva bjatva ceti bodhyam |
nanv avidy viparyayo moha iti paryy, eva ca sati moha-vttyor abhedt
katha nta-ghora-mhatva vttnm iti siddhnto ghaeteti cet ? na,
dharma-dharmya-bhedenaivtra vttnviparyaydi-rpa-vibhga-karat |

1saayasypti | aya bhvayadyapy atad-rpa-pratiham ity atrottarapadrthnvayitvena naa paryudsataivocit, tath coktam abhiyuktaiprdhnya
vidher yatra pratiedhepradhnat |
paryudsa sa vijeyo yatrottara-padena na ||
paryudsa ca na-artha-viea, tad apy uktam
dvau na-arthau samkhytau paryudsa-prasajyakau |
paryudsa sadg-grho prasajyas tu niedha-kt ||
iti tad-rpa-pratiha-bhinna eka-koikatvena tat-sadyo viparyaya eva graharhas
tathpi sajighkitavyatayrddha-bhojty udharaena scita prasajyapratiedhasyopagama iti stri-cara ||

2atra vijna-bhikubhi tad-abhidhynd eva tat-tirohitam ity-di


pahyate.
Page 29 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vastutas tu vttayo viparaydimatya evety atyanta-heyatvapratipdanynvartha-saj-pacaka klenm haeta eva iti | sva-sajbhi
svnurpa-sajbhi | tath ca viu-pura
tamo moho mah-mohas tmisro hy andha-sajita |
avidy paca-parvai prdurbht mahtmana || [vi.pu. 1.5.5] iti |
etem eva ca prdhnyenvntara-vibhga sarva-bhta-krikym ukta
bhedas tamoa-vidho mohasya ca daa-vidhho mah-moha |
tmisrodaadh tathbhavaty andha-tmisra || [] iti |
avyakta-mahad-ahakra-paca-tanmtrev antmasv aasv tma-buddhir avidy
aa-vidha tama, jnvarakatvt | etsv eva dehd-tma-buddhnm antarbhv dehdnm etad aaka-kryatvt | ukti-rajatdi-vipary tu
sasrhetutay ntra gaan, viparyayd iyate bandha iti prva-krikay
bandha-hetu-viparyayasyaivapraktatvd iti | mohdiv apy eva bodhyam |
aasv aimdy-aivaryev antmasv tmya-buddhir asmit, svatvsmitayo
paryyatvt | saiva ca-viayakataya-vidho moho mukhyata ucyate | ea
prvavat |
tath dnuravika-bhedena daasu abddi-viayeu rgo daavidho mahmoha | ea prvavat |
tathaivaryaka viaya-daaka ca na nakyatti yas trsa,
sodaadhbhiniveondha-tmisra | ea prvavat |
eta iti | avidydaya ity artha ||8||

o)0(o
(1.9)

abda-jnnupt vastu-nyo vikalpa ||9||


sa na pramoproh, na viparyayoproh ca | vastu-nyatvepiabdajna-mhtmya-nibandhano vyavahro dyate | tad yathcaitanya
puruasya svarpam iti | yad citir eva puruas tad kim atra kena
vyapadiyate ? bhavati ca vyapadee vtti, yath caitrasya gaur iti | tath
pratiiddha-vastu-dharm nikriya purua, tihati ba, sthsyati,
sthita iti gati-nivttau dhtv-artha-mtra gamyate | tathnutpatti-dharm
purua iti utpatti-dharmasybhva-mtram avagamyate, na purunvay
dharma | tasmd vikalpita sa dharma,tena csti vyavahra iti ||9||
tattva-vairad : abda-jnnupt vastu-nyo vikalpa ||nanu abdajnnutpt ced gama-pramntargato vikalpa prasajyate | nirvastukatve v
viparyaya syd ity ata hasa na iti |
na prama-viparyayntargata | kasmt ? yato vastu-nyatvepiiti
pramntargati niedhati | abda-jna-mhtmya-nibandhanaiti
viparyayntargatim |

Page 30 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

etad uktabhavatikvacid abhede bhadem ropayati, kvacit punar bhinnnm


abhedam | tato bhedasybedhasya ca vastutobhvt tad-bhso vikalpo na
pramam | npi viparyaya, vavahrvisavdd iti |
stra-prasiddham udharaamtad yath iti | ki vieyam ?kena
vyapadiyate ? nbhede vieya-vieaa-bhva, na hi gav gaur vieyate,
ki tu bhinnena | tad idam habhavati ca vyapadee vtti | vyapadeavyapadeyayor bhvo vyapadea, vieaa-vieya-bhva iti yvat | tasminvttir
vkyasya , yath caitrasya gaur iti |
stryam evodharantara samuccinotitathiti | pratiiddho
vastunapthivy-der dharma parispando yasya sa tathokta | kosau ?
nikriya purua | na khalu sarva-bhtye rddhntebhvo nma kacid asti
vastu-dharmo yena puruo vieyety artha | kvacit pha pratiiddh vastudharm iti |
tasya thrthapratiedha-vypt pratiiddh | na vastu-dharm tadvypyat, bhvbhvayor asambandht, atha ca tath prattir iti | laukikam
udharaam hatihati ba iti |yath hi pacati, bhinattty atra prvparbhta karma-kaa-pracaya eka-phalvacchinna pratyata eva tiatty
atrpi | prvparbhvam evhasthsyati iti |
nanu bhavatu pkavat prvpar-bhtayvasthna-kriyay bd bhinnay
basya vyapadea ity ata hagati-nivttaudhtv-artha-mtra gamyate |
gati-nivttir eva tvat-kalpit, tasy api bhva-rpatva, tatrpi prvpar-bhva
ity aho kalpan-paramparety artha | abhva kalpito bhva iva cnugata iva ca
sarva-purueu gamyate, na puna purua-vyatirikto dharma kacid ity
udharantaram hatathnutpatti-dharm iti |
prama-viparybhym any na vikalpa-vttir iti vdino bahava pratipedire | tatpratibodhanya udharaa-prapaca iti mantavyam ||9||
yoga-vrtikam : abda-jnnupt vastu-nyo vikalpa || abdajnnupt vastu-nya pratyayo vikalpa ity artha | abda ca bda-jna ca,
te anuptin yasya sa tath | tath ca tad-ubhaya-janaka sarvadaiva
bdhbdha-klvieeety-dy avieartha |
nanu vikalpasya savastukatve pramentar-bhva | nirvastukatve tu
viparyayentarbhvas ttya-prakrsambhavd ity ak pariharann eva
vieaayor vyvartyam hasa neti | uprohontar-bhva prama-koyanantarbhva hetuvastu-nyatvepiiti | viparyaya-koy-anantar-bhve ca
hetuabda-jna- iti | mhtmya-ythrthyam | tath ca yath ca yathrthaabdena yath-jnena ca ydo vyavahro bhavati abda-jna-rpas tda eva
vyavahro vikalpd api dyate vivekinm apty artha | viparyayas tu naiva,
bdhottaram ida rajatam iti abda-pratyayayor abhvd iti | etena viparyalakae abda-jnnuptitva vieaa deyam iti bhva |
vikalpasyodharaam hatad yathity din | kivieya, kena vieaena
vyapadiyate ? atyantbhedn nsty atra vikalpa-jne vieaa-vieya-bhvarportha ity artha | vastu-nyatvam upapdya abda-jnnuptitvam
upapdayatibhavati ca iti |caitrasya gaur itiyathrtha-abdavad atrpi

Page 31 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vieya-vieaa-bhva-vyapadee sati tath vttir bodho vivekinm api bhavati


cety artha |
anyny apy udharany hatathity din | straipratiiddh vastubht sukhdayo dharm yatreti pratiiddha-vastu-dharm purua | iya vttir
ekam udharaam | abhvasydhikaraa-mtra-rpatvendhdheya-bhvavirahd iti | nikriya purua ity anyad udharaam |
laukikam apy udharaatihatiiti | tihati ba, sthsyati, sthita iti
gati-nivttaugati-nivtti-viayaka-vikalpe vartamnatvdi-viia sth-dhtvartha-mtrapramrthikatay pratyate karttva karttvasya vartamndika
ca, pratyayathrtha-trayas tu vikalpita ity artha | bame gati-nivtty-anuklaktya-bhvd iti |
udharantaram hatathnutpatti-ity din, vyavahra ity antena |
anutpattir dharmo yasyety anutpatti-dharmpurua |sa dharmonutpattidharma | prama-viparyaytirikty vikalpa-vttau bahu-vdi-vipratipattes tannirsya bahny udharani | eva khapupa-aaga-pratyay api vikalpamadhye praveany | khapupa nstti pratyaynurodhena tda-pratyayasiddhe | vikalpa-pratyays tu vaieikair hrya 1-jna-virodhatayaiavy eva |
vieas tu tair mithy-jna-madhye praveyante, asmbhis tu sa-vikalpanirvikalpa-rpbhyruti-siddha-yoga-vibhgrtha ptha nirdiyanta iti ||9||

o)0(o
(1.10)

abhva-pratyaylamban vttir nidr ||


s ca2 samprabodhe pratyavamart pratyaya-viea | katham ? sukham
aham asvpsam, prasanna me mana praj me viradkaroti |
dukham aham asvpsam, styna me mano bhramaty anavasthitam |
gha mhoham asvpsam | guri me gtri, klnta me cittam |
alasa muitam iva tihatti | sa khalv aya prabuddhasya
pratyavamaro na syd asati pratyaynubhave | tadrit smtaya ca
tad-viay na syu | tasmt pratyaya-vieo nidr | s ca samdhv itarapratyayavan niroddhavyeti ||10||
tattva-vairad : abhva-pratyaylamban vttir nidr || adhikta hi
vtti-padam anuvdakam | prama-viparyaya-vikalpa-smtn vttitva prati
parkakvipratipatte | atas tad andyate viea-vidhnya | nidrys tu
vttitve parkakm asti vipratipattir iti vttitva vidheyam | na ca praktam
anuvdaka vidhnya kalpataiti punar vtti-grahaam | jgrat-svapna-vttnm
abhva, tasya pratyaya kraabuddhi-sattvcchdaka tama, tad
evlambana viayo yasys tathokt vttir nidr |buddhi-sattve hi tri-gue yad
sattva-rajas abhibhya samasta-karavarakam virasti tamas tad buddher

1bdha-jna-samaklikeccha-janya-jna-mhrya-jnam | yath eka


candra iti sunipua vijnatopi puruasya para-pratraya dvau candram
asau iti pratipdanam ||
2 tu iti vijna-bhiku.
Page 32 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viaykra-primbhvd udbhtatamo-may buddhim avabudhyamna


purua suuptontasajam ity ucyate |
kasmt punar niruddha-kaivalyayor iva vtty-abhva eva na nirdety ata has
ca samprabodhe pratyavamart sopapattikt smarat pratyaya-viea |
katham ? yad hi sattva-saciva tama virasti tadeda pratyavamara
suptotthitasya bhavatisukham aham asvpsa prasanna me mana praj me
viradkaroti svacchkarotti | yad tu raja-saciva tama virasti tadeda
pratyavamara ity hadukham aham asvpsamstynam akarmaya me
mana | kasmt ? yato bhramaty anavasthitam | nitntbhibhta-raja-sattve
tama-samullse svpe prabuddhasya pratyavamaram hagha mhoham
asvpsam, guri me gtri, klnta me cittam alasa muitam iva tihatti |
sdhya-vyatireke hetu-vyatirekam hasa khalv ayam iti | prabuddhasya
prabuddha-mtrasya bodha-kle | pratyaynubhave vtty-abhva-kranubhave
tad-rit bodha-jany | tad-viay vttya-abhva-kraa-viay ity artha |
nanu pramdayo vyutthna-cittdhikara nirudhyanta samdhipratipakatvt | nidrys tv ekgra-vtti-tulyy katha samdhi-pratipakatety
ata has ca samdhv iti | ekgra-tulypi tmasatvena nidr sa-bja-nirbjasamdhi-pratipaketi spi niroddhavyety artha||10||
yoga-vrtikam : abhva-pratyaylamban vttir nidr || nidry vttitvasphukaraya punar vtti-grahaam | jgrat-svapna-vttnm abhvasya
pratyaya, pratisakrama-sthna kraam iti yvat, tac ca cittasattvcchdaka tamo-dravyam andhakrdivat | tad evlambanaviayo yasy,
stathtd vttir ity artha | buddher hi triguatay yad sattva-rajas
abhibhya samasta-karavaraka tama virbhavati, tad malinasya cittasattvasya tama-krair eva vtti, svapimty kr jyate | svpa ctra jgratsvapna-vtty-abhva | t ca nidrkhy vttim avabudhyamna purua
suupta-sthnonta-praja iti rutibhir ucyate iti | na ca cittena citta-grahae
karma-kart-virodha, vtty cittasya grahaena karma-kartor bhedt | na
caivam ekay vtty vtty-antara grahaa-sambhave purua-kalpanvaiyarthyam, niyamena vtti-gocara-vtti-kalpanenavasthy
streavakyamatvd iti |
nanu nirodhe kaivalyam alaydiv iva vtty-abhva eva sarvasy suuptau
katha na svkriyate ? na tu tad dvityam asti, tatonyad vibhakta yat payed iti
sauupta-rutv api tadn jnbhvasya ivvagamd ity akyhas tu
samprabodha iti | s tu nidr pratyaya-viea eva, jgare smarad ity artha |
ata eva
triu dhmasu yad bhogya bhokt bhoga ca yad bhavet
ity-di-rutaya suupta-sthnepi bhogyam astty hu, na | caiva rutyor
virodha iti vcyam | ardha-samagra-bhedena suupter dvaividhyt, mugdherdhasampattir [ve.s.3.2.10] iti suupti-prakaraastha-vednta-strt | anyathrutyor
virodhasyparihryatvc ca kadcid gha-tamas citta-sattvasya tamo-gocaravttv apy asmarthya ca sambhavaty eveti |
yat tv adhunik vednti-bruv husuuptau tama skimsyam eva na tatra
vttir astti, tan na | vakyama-smaranupapatte | skiy aparimini

Page 33 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

saskra-smtyor anabhyupagamt | yac ca tad ekade suuptvajnkhyaprakter eva vttim hana tu cittasya | tad api heyam | eva sati jgratsvapnayor api tasy eva vtti-sambhave citta-kalpan-vaiyarthyd iti | tasmj
jgrat-svapnayor iva suuptepi cittasyaiva vttijgrat-svapna suupta ca
guato buddhi-vttaya iti smtibhya ca |
tath cittatvenaiva vtti-smnye the lghavc ceti | smarakra pcchati
katham iti | yasy sattva-saciva tama virbhavati, tasy sttviky nidry
utthitasya smarakram hasukham iti | prasanna nirmala mana
svasmin jyamnprajyathrtha-vtti viradkaroti skmrthapratibimbodgrhi karotty artha | virad karotti phas tu sdhu |
yasy raja-saciva tama virbhavati, tasy rjasy nidry utthitasya
smarakram hagham iti | alam atyair apahtam iva tihatty artha |
alam iti phe tu stynat cittasyticcalyena karmkamat | lasya tu tamodharma-gurutvena karmkamat karmay anicch veti bheda |
nanu bhavatu pratyavamara, tathpikatha suuptau pratyaya-siddhi ? tatrha
sa khalv iti | pratyaynubhave stroktasybhva-pratyayasynubhave sati
soya pratyavamara khalu na syd ity artha | saskra-sambhavd iti bhva|

pratyavamart pratyaya-viea | katham ? sukham aham asvpsam,


prasanna me mana praj me viradkaroti | dukham aham
asvpsam, styna me mano bhramaty anavasthitam | gha mhoham
asvpsam | guri me gtri, klnta me cittam | alasa muitam iva
tihatti | sa khalv aya prabuddhasya pratyavamaro na syd asati
pratyaynubhave | tadrit smtaya ca tad-viay na syu | tasmt
pratyaya-vieo nidr | s ca samdhv itara-pratyayavan niroddhavyeti ||
10||
nanu vtti vinpi sukhdivat suuptau svpasya ski-bhsyatvam
abhyupagamya tat-smaraam upapaanyam ity akyhatad-rit iti | tadviay pratyaya-viayik smtayopi tad-rit cittrit na syur anyadasynyensmarad ity artha | na ca smaraam api skiy evstv iti
vcyam | tatra saskrsambhavt smty-khya-parimsambhavc ceti |
nanu nidr-vttir api tamasy ekgr viaya-dukha-ny ceti s ki-artha
niroddhavyety akyhas ca iti | itara-vttivat sukha-dukhamohtmakatvena samdhi-pratipakatvena ca nidrpi samdhau niroddhavyety
artha||10||

o)0(o
(1.11)

anubhta-viaysampramoa smti ||11||


ki pratyayasya citta smaraty hosvid viayasyeti ? grhyoparakta
pratyayo grhya-grahaobhaykra-nirbhsas tath-jtyaka saskram
Page 34 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

rabhate | sa saskra sva-vyajakjanas tad-krm eva grhyagrahaobhaytmik smti janayati |


tatra grahakra-prv buddhi, grhykra-prv smti | s ca dvay
bhvita-smartavy cbhvita-smartavy ca | svapne bhvita-smartavy,
jgrat-samaye tv abhvita-smartavyeti | sarv cait smtaya pramaviparyaya-vikalpa-nidr-smtnm anubhavt prabhavanti | sarv cait
vttaya sukha-dukha-mohtmik | sukha-dukha-moh ca kleeu
vykhyey | sukhnuay rga, dukhnuay dvea, moha, punar
avidyeti | et sarv vttayo niroddhavy | s nirodhe samprajto v
samdhir bhavaty asamprajto v ||11||
tattva-vairad : anubhta-viaysampramoa smti || pramdibhir
anubhte viaye yosampramoosteya, s smti | saskra-mtrajasya hi
jnasya saskra-kranubhavvabhsito viaya tmya, tad-adhika-viayaparigrahas tu sampramoa steyam | kasmt ? sdyt, mua steye ity asmt
pramoa-pada-vyutpatte | etad uktabhavatisarve pramdayonadhigatam
artha smnyata prakrato1 vdhigamayanti | smti punar na prvnubhavamarydm atikrmati | tad-viay tad-na-viay2 v, na tu tad-adhika-viay3 |
soya vtty-antard viea smter iti |
vimatiki pratyayasya iti | grhya-pravaatvd anubhavasya
svnubhavbhvt tajja saskro grahyam eva smrayatti pratibhti |
anubhava-mtra-janitatvc cnubhavam eva veti | vimypapattita ubhayasmaraam avadhrayati grhya-pravaataygrhyoparakta | paramrthatas
tu grhya-grahae evobhaya tayor krasvarpa nirbhsayatiprakayati
| sva-vyajana-kraam ajanam kro yasya sa tathokta | sva-karakra ity
artha | sva-krakra-vyajakam udbodhaka, tenjana
phalbhimukhkaraa yasyeti vety artha |
nanu yadi kraa-vicreabuddhi-smaraayo srpya, kas tarhi bheda ? ity ata
hatatra grahaa- iti | grahaam updnam | na ca
ghtasyopttasyopdna sabhavati | tad-anennadhigata-bodhanabuddhir ity
uktam | grahakro grahaa-rpaprva pradhna yasys tathokt |
vikalpita cyam abhedepigua-pradhna-bhva iti | grhykra
prvaprathamo yasy s tathokt | idam eva ca grhykrasya grhy asya
prvatva yad vtty-antara-viay-ktatvam arthasya | tad anena vtty-antaraviaykta-gocar smtir ity uktabhavati | soyam asampramoa iti |
nanv asti smter api sampramoa | darayati hi pitrder attasya deaklntarnubhtasynanubhta-cara-dea-klntara-sambandha svapna ity ata
has ca dvay iti | bhvita kalpita smartavyo ayati3 s tathokt |
abhvitokalpita pramrthik iti yvat | neya smti, api tu viparyaya, tallakaopapannatvt | smtybhsatay tu smtir ukt prambhsam iva
pramam iti bhva |

1vieata ity artha |


2 samhlambana-jna-janya-saskrasyata udbodhe etad
draavyam |
3yatrpi adhika-viayatva pratyate, tatrpi vibhinna-klnnubhavajanya-saskr yugapad udbodhe tathtvam iti na doa ||
Page 35 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kasmt punar ante smter upanysa ? ity ata hasarv cait smtayaiti |
anubhava prpti | prpti-prv vtti smtis tata smtnm upajana ity
artha |
nanu ye purua kliyanti, te niroddhavy prekvat | kle ca tath, na ca
vttaya | tat kim-artham s nirodha ? ity ata hasarv cait | sugamam
||11||
yoga-vrtikam : anubhta-viaysampramoa smti ||
bhynusresya strasyyam arthaevam anubhtau yau viayau vtti-tadrhrthau tayor asampramoosteyam anapaharaaadharma-dharma-bhedt
tadvat tad-ubhaya-viayiti yvat, eva-bht vtti smtir iti | atra
pratyabhijdi-vyvttaye saskra-mtra-janyatvam eva1smti-lakaam | strakrea tu smte pryika svarpam evokta, tena na pramua-tattkasmaravypti |
thav stroktam eva lakaam, tac ca saskra-mtra-janyatvena vieayam |
pramua-tattka tu saskra-mtra-janyam pai jnam anubhava-madhye
praveanyam, abda-janya-padrthopasthity-dau smarmti sphua
vyavahrdarant | pramotthdi-vtti-vibhga-stre tu saskra-mtrajanyatva-guena tda jnasmti-abda-ghtam anena ca strea mukhyasmtir lakiteti |
smter vtti-tad-arthobhaya-viayakatva stroktam avadhrayitubhya-kro
vimatiki pratyayasya iti |smty-artha-dhtu-yogt karmai2ah |
cittakiprvnubhava-rpapratyayam api smarati, ho svidviaya-mtram
ity artha |
tatrasmter ubhaya-viayakatva-rpam dya paka siddhntayitum dv
ubhaya-smarae kraam ubhaya-gocara-saskram upapdayati
grhyoparaktaity din | yato grhyoparakto jna-vieaatay ghadibhir
apy kritoto grhya-grahaobhaykra-nirbhsastad-ubhaykratay
prasiddho ya pratyayo ghaa jnmty anuvyavasya sa tathjtyakagrhya-grahaobhaykram eva saskramjanayati,
samnkratvenaiva lghavd anubhava-saskra-smtnkrya-kraa-bhvd
ity artha |
nanv atra vyavasya-rpa-vtte sva-prakatvam eva nirbhsnta-vieartha
katha neyata ? iti cet, na, karma-kart-virodhena vttai sva-viayakatvasya
stra-bhybhycaturtha-pde nirkariyamatvt |
nanu ki vyavasyasya saskra-janakatvam eva nsti ? na, nsti, ki tu tatsaskra-janya jna smtir nba bhavati, pramua-tattkasya parbhimatasya
smaraasysmbhir vyavahrnusrenubhava-madhya eva praveand iti |
nanv astbhaya-viayaka-saskra, tata kim ? ity ata hasa saskra iti | sa
cobhaya-viaya-saskro yad svbhivyajakena kldinbhivyakto bhavati,

1pratyabhij tu saskra-sacivendriya-janyeti na saskra-mtra-janyatva


tasy iti tad-vyvtti |
2adhg-artha-daye karmai [p. 2.3.53] iti pini-stram |
Page 36 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad tad-krm sva-samnkram evagrhya-grahaobhaytmik tadubhaya-viayi smti janayatiity artha |


anubhta-viaysampramoa strokta vykhyynuvyavasya-taj-janyasmaraayor vieam apy hatatra grahaa- iti | prva mukhya vieyam iti
yvat, tayo pratyaya-smaraayor atyanta samnkratva na mantavya yatas
tatra tayor madhye buddhir anuvyavaysya-rp [yathokta-pratyayo]
grahakra-vieyik bhavati ghaam aha jnmty anuvyavasye jnasya
ghae1vieyatvt | smtis tu grhykra-vieyik bhavati, sa ghaa ity eva
smarat | tatt ca prva-jna-svarp, ata smtau jnasya grhya vieyam
iti | aya ckra-bhedonubhava-siddha iti bhva |
smter avntara-bheda darayatisvapna iti | svapna-daranam eva hi bhvyartha-scakataystre siddha, na tu jgrat-kln smtir iti |
nanu svapne prva-datvsmarat saskra-mtra-janyatvbhvc ca
kathasmtitvam ? iti cet, na, aatas tad-ubhaya-rpatvasya svapna-jnev api
sattvt tdasya svapnasya ivtropanysd iti | sarva-vtty-ante smti-vtter
upanysasya bjam hasarv iti | anubhavt anuvyavasyt | anubhvd iti
phe prabhvdi ity artha |
yathoktn vttn nirodhyatve bjam hasarv caititi | et sarv
pramdi-vttayo buddhi-dravyasya suvarasyeva pratimdivad viaykr
dravya-rp parim sukha-dukha-moha-guak ity artha | buddhi-vttir hi
rpdimat bhryeva sukhdi-mat puruasya bhogyeti | ato dukhavattvena
vttayo niroddhavy ity upasahariyati |
nanu sukhavattvenopdeyatvam eva kuto na bhavet ? ity ata hasukhadukha- iti | kleeu klea-vykhyna-streu vykhyey | vykhynam evha
sukhnuy rgaity di | sukha-dukhnuy sukha-dukha-viayaka |
tath ca rga-janakataydukhavat sukham api heyam, mohas tv avidy-rpatay
okdy-akhila-dukha-nidnatvena heya ity aya |
et iti | ato dukhtmakatvd et sarv niroddhavy ity artha | prakarartham
upasaharatism iti ||11||

o)0(o
(1.12)
aths nirodhe ka upya ? iti

abhysa-vairgybhy tan-nirodha ||
citta-nad nmobhayato vhin | vahati kalyya, vahati ppya ca | y
tu kaivalya-prg-bhr viveka-viaya-nimn, s kalya-vah | sasra1ghaam aha jnmty anuvyavasyo hi aya ghaa iti jnavn aham ity
arthaka iti anuvyavasya-viay-bhte vyavasytmake aya ghaa iti
jne ghaasya prakratvam, jnasya ca vyavasyasya vieyatvam iti
bhva ||
Page 37 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prg-bhrviveka-viaya-nimn ppa-vah | tatra vairgyea viaya-srota


khilkriyate, viveka-daranbhysena viveka-srota udghyata ity
ubhaydhna citta-vtti-nirodha ||12||
tattva-vairad : nirodhopya pcchatiatheti | streottaram ha
abhyseti | abhysa-vairgyayor nirodhe janayitavyevntara-vypra-bhedena
samuccaya, na tu vikalpa ity hacitta-nadti | prg-bhra prabandha |
nimnat gambhrat, agdhateti yvat ||12||
yoga-vrtikam : tad eva smnyato yogasya lakaa ktam | idn
tasyopya pratipdayiyati strakra | tatra sakepd upya-sra-sagrhaka
stram avatrayatiathsm iti |
abhysa-vairgybhy tan-nirodha || abhysa-vairgye vykhysyete |
abhysa-vairgyayor avntara-vypra-bhedena nirodha-janane samuccaya eva,
na vikalpa, ity hacitta-nadti | tath nad kadcit samudrbhimukh vahati,
kadcic ca tad-vaipartyena pthivy-abhimukh vahati, anyath samudragamana-mtrea uyed eva | eva citta-nady apy ubhayato vhin | ubhayato
vahanasya prayojanam havahatti | kalya moka, tad-artham | ppa
sasra, tat-phalatvt tat-kraatvd v tad-artham |tath coktam
prg-d vimokya nibandhya parg-dm |
apmrga-latevya viruddha-phalado bhava || iti |
pravha-dvaya viiya darayatiy tv iti | prg-bhr abhimukh, vivekaviayo nimno gamana-mrgo yasy ity artha | jalasya hi pravhbhimukha
vartma nca bhavatti | tatra citta-nady vairgyea viaya-mrgaga vttisrota khilkriyate alpkriyate | viveka-daranasybhysena ca viveka-mrgaga
vtti-srota udghyate balavat kriyate, yena nirodhkhye kaivalya-sgare vilyata
iti | atovntara-vypra-bhedenobhaydhna citta-vtti-nirodha ity artha | tad
ukta gty
asaaya mah-bho mano durigraha calam |
abhysena tu kaunteya vairgyea ca ghyate || [gt 6.35] iti |
atra viveka-darana-mtrasybhysa prdhnyenokta | gmi-stre nirodhasdhannuhna-smnyasya ivbhysatvd iti ||12||

o)0(o
(1.13)

tatra sthitau yatnobhysa ||


cittasyvttikasya pranta-vhit sthiti | tad-artha prayatno vryam
utsha | tat-sampipdayiay tat-sdhannuhnam abhysa ||13||
tattva-vairad : tatrbhysasya svarpa-prayojanbhylakaam ha
tatrasthitau yatnobhysa || tad vycaecittasyvttikasya rjasatmasa-vtti-rahitasya , pranta-vhit vimalat sttvika-vtti-vhitaikgrat
sthiti | tad-artha iti sthitv iti nimitta-saptam vykhyt,yath carmai

Page 38 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dvpina hantti | prayatnam eva paryybhy viadayativryam utsha iti


| tasyecch-yonitm hatat-sampdayiay | tad iti sthiti parmati |
prayatnasya viayam hatat-sdhaneti | sthiti-sdhanny antaraga-bahiragni
yama-niyamdni | sayitvdhana-gocara kart-vypro na phala-gocara iti ||13||
yoga-vrtikam : atrbhysa-vairgye kraml lakayati stra-jtenatatra
sthitau yatnobhysa | tatrbhysa-vairgyayor madhye | cittasyeti | avttikasya
vtty-antara-nyasya na tu vtti-smnybhvavata, sthity-anantara
samprajtasya sampatti-stre bhya-krair vykhyeyatvt | pranta-vhiteti |
vtty-antarbhvt prant hara-okdi-taraga-rahit, ekgra-vtti-dhrety
artha | nti ca tantrekt
rutv spv ca dv ca bhuktv ghrtv ubhubham |
na hyati glyati ca sa nta iti kathyate || [mahopaniad 4.32] iti |
sthiti-abdrtha vykhyya saptamy-artha vycaetad-artha iti | tath ca
carmai dvpina hanttivad iya nimitta-saptamti | yatna-abda vycae
prayatna iti | prayatnam api paryybhy viadayativryam utsha iti | tathpy
aspaa manvnotivieata hatat sampipdayiayeti | tat-sampdanecchay
raddh-vrya-smti-samdhi-prajdnvakyamn sdhannm
anuhnam abhysa-lakaaktam ||13||

o)0(o
(1.14)

sa tu drgha-kla-nairantarya-satkrsevito dhabhmi ||14||


drgha-klsevito nirantarsevita satkr-sevita1 | tapas
brahmacaryea vidyay raddhay ca sampdita satkravn dhabhmir bhavati | vyutthna-saskrea drg ity evnabhibhta-viaya ity
artha ||14||
tattva-vairad : nanu vyutthna-saskrendin paripanthin
pratibaddhobhysa katha sthityai kalpata ity hasa tv iti | soyam abhyso
vieaa-traya-sampanna sandhvastho na sahas vyutthna-saskrair
abhibhta-sthiti-rpa-viayo bhavati | yadi punar eva-bhtam apy abhysa
ktvoparamet tata kla-parivsenbhibhyeta | tasmn noparantavyam iti
bhva ||14||
yoga-vrtikam : nanu vyutthna-saskrendin pratibandht katham
abhysa sthiti sampdayitvety kkym ha strakrasa tv iti | satkrsevita ity etad vivotitapasety din satkravn ity antena | dha-bhmir
ity etad vivotivyutthneti | vyutthna-saskrea drg ity eva
sahasnabhibhta sthita-rpo viayo yasya sa bhavatty artha | abhysa
ktvoparame ca kla-kramd abhibhavo bhavaty eveti pratipdayitu drg ity
evety uktam ||14||

1 sarveu nsti.
Page 39 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(1.15)

dnuravika-viaya-vitasya vakra-saj
vairgyam ||
striyonna pnam aivaryam iti da-viaye vitasya , svargavaidehya-prakti-layatva-prptv nuravika-viaye vitasya ,
1
divydivya-viaya-samprayogepi cittasya viaya-doa-darina
prasakhyna-bald anbhogtmik heyopdeya-ny vakra-saj
vairgyam ||15||
tattva-vairad : vairgyam hadnuravika-viaya-vitasya
vakra-saj vairgyam | cetancetansu da-viayeu vitatm ha
striya iti | aivaryam dhipatyam |anurav veda, tatodhigat nuravik
svargdaya | tatrpi vaityam hasvargeti | deha-rahit videh kraeu
ln, tebhvo vaidehyam | anye tu praktim evtmnam abhimanyamn
prakty-upsak praktau sdhikrym eva ln, tebhva praktilayatva, tat-prpti-viaye, nuravika-viaye vitasya | nuravika-viaye
vito hi svargdi-prpti-viaye vita ucyate |
nanu yadi vaitya-mtra vairgya hanta viayprptv api tad astti
vairgya syd ity ata hadivydivyeti | na vaitya-mtravairgya, api tu
divydivya-viaya-samprayogepi cittasynbhogtmik | tm eva spaayati
heyopdeya-ny | saga-dvea-rahitopekbuddhir vakra-saj |
kuta punar iyam ? ity atrhaprasakhyna-bald iti | tpa-traya-partat
viay doa, tat-paribhvanay tat-sktkra prasakhyna, tad-bald ity
artha | yatamna-saj, vyatireka-saj, ekendriya-saj, vakra-saj ceti
catasra saj ity gamina

rgdaya khalu kay citta-vartina, tair indriyi yath-svaviayeu


pravartante, tan "m pravartiatendriyi tat-tad-viayeu iti tatparipcanyrambha prayatna, s yatamna-saj |2
tad-rambhe sati kecit kay pakv, pacyante, pakyante ca kecit |
tatra pakyamebhya pakvn vyatirekevadhraa vyatireka-saj
|

1 atrrthe davad nuravika sa hy aviuddhi-kaytiaya-yukta iti


skhya-krikrthopy anusandheya |
2 "atra jagati ki sra kim asram iti guru-strbhy jsymty udyogo yatamnam
| sva-citte prva-vidyamna-do madhyebhy asya mna-vivekenaite pakv
etevai iti cikitsakavad vivecana vyatireka | dnuravika-viaya-pravtter
dukhtmatva-bodhena bhair indriya-pravttim ajanayanty api ty autsukyamtrea manasy avasthnam ekendriyam |manasy api t-nyatvena sarvath
vaitya t-virodhin citta-vttir jna-prasda-rp vakra-saj vairgya
samprajtasya samdher antaraga sdhanam asaprajtasya tu bahiragam | tasya
tv antaraga-sdhana param eva vairgyam | iti gt-vivarae madhusdanasarasvatina (6.35).
Page 40 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

indriya-pravartansamarthatay pakvnm autsukya-mtrea manasi


vyavasthnam ekendriya-saj |
autsukya-mtrasypi nivttir utthitev api divydivya-viayepekbuddhi saj-trayt par vakra-saj |

etayaiva ca prvs caritrthatvn na t pthag ukt iti sarvam avadtam ||


15||
yoga-vrtikam : abhysa lakayitvvairgya lakayatidnuravikaviaya-vitasya vakra-saj vairgyam || bhva-mtra doa-daranajanyo rgbhvo v na nirodha-hetur vairgya rgdi-nimittakrucito
yognudayd doa-daranaja-vairgyd anantaram api viaya-snnidhyena cittakobhata saubhary-der yognipatte ca | atotra vairgyasya vaityamtra na lakaa, ki tu yathokta-vitasya vakra-sajeti |
tad etad vycaestriya iti | da-viaya-vitasyeti | vykhyynuravikaviaya-vitasyeti vycaesvargeti | svarga ca vaidehya ca praktilayatva ca te prptir evnuravkhya-vedokto viayas tatra ca vitasyety
artha | sthla-deha-virahepi liga-arreaiva ye devn bhogas te videh,
tad-rpat ca vaidehyam | ye tu svaraa-brahmd bahir-varae praktau
ln li, liga-dehena saha gat iti yvat, te bhva prakti-layatva, na
tu pralaya evtrokta | karaa gatasyaiva ruti-smtyor bhoga-ravat |
anyath prkta-pralayavad apururthatvc ca | prakti-layn ca
videhebhyoya bhedavideh svaraa-brahmntar-gat evlpam
aivarya malina ca viaya bhujate, prakti-lays tu bahir-gamanena videhn
praty apate sva-sakalpa-mtrea tatraiva nirmala-kraa-sattva-nirmita
viaya ca bhujate ta vara-koaya ucyante iti |
ahy-anta-hetu-garbha-vieaa-pada vykhyya vakra-sajeti vieyapada vycaedivydivyeti | ayam arthadau viaya-snnidhya-rpevasare
dovarakbhvd doa-daranena vaitya bhavati, viraktir doa-darand iti
smte | tac ca trividha yatamna-saj, vyatireka-saj1, ekendriya-sajeti |
et ca pacd vykhysyma | etasmc ca trividha-vaityd abhy asya
mnd viaya-sayoga-klepi doa-daranam apratibaddham utpadyate,
vairgyd doa-daranamiti smty-antart |
kuta punar apratibandha ? tatroktaprasakhyna-bald doa-sktkrasya
balavattvd iti | doa-smaratkra-rpa-balbhvt tu saubhary-de prgviraktasypiviaya-sannikarea doa-darana pratibadhya pun rga utpdita
iti | etasmc ca doa-daranotkard viaya-sayoga-klepi y
cittasynbhogtmikbhoga-rahit | etasya vivaraamheyopdeya-ny | rgadvea-ny vakra-saj y vit s vairgyam aparam iti ea | uttarastre tat-param iti vacand asyparatvam |tath ca rga-dvea-nyasya viayasktkrasya yogyat vakra-sajkhya vairgyam iti paryavasitam | tena
sarvadaitda-viaya-sayogbhvepi na nirodhsambhava |
tad evam anena streahetu-hetumad-bhva-rpatas tantrntara-siddha
vairgya-catuayam evoktatatraprathama-bhmik yatamna-saj
vitjna-prvaka vairgya-sdhannuhnam |dvitya-bhmik vyatirekasaj | s ca jitny etnndriyi, etni ca jetavynti vyatirekvadhraayogyat | ttya-bhmik caikendriya-saj | s ca bhyendriya-viayeu

1 vyatikrnta-sajeti vivaraam |
Page 41 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

rpdiu rgdi-kaye saty ekasminn eva manasi mnpamndi-viayaka-rgadvedi-kayo rga-dvea-jna-prvaka iti | caturtha-bhmik tu vakra-saj
spaam uktaiveti ||15||

o)0(o
(1.16)

tat-para purua-khyter gua-vaityam ||


dnuravika-viaya-doa-dar virakta,purua-daranbhyst tacchuddhi-pravivekpyyita-buddhir guebhyo vyaktvyakta-dharmakebhyo
virakta iti | tad dvaya vairgyam |tatra yad uttara, taj jna-prasdamtra yasyodaye pratyudita-khytir eva manyateprpta prpanya,
k ketavy kle, chinna lia-parv bhava-sakrama,
yasyvicchedj janitv mriyate, mtv ca jyate|iti jnasyaiva parkh
vairgyam | etasyaiva hi nntaryaka kaivalyam iti ||16||
tattva-vairad : apara vairgyam uktv param hatat-para puruakhyter gua-vaitya || apara-vairgyasya para vairgya prati kraatvam
|
tatra ca dvram darayatidnuravika-viaya-doa-dar virakta iti |
anenpara vairgya daritam |purua-daranbhyst
gamnumncryopadea-samadhi-gatasya puruasya daranatasybhysa
paunapunyena nievaam, tasmt | tasya daranasya uddhrajas-tamaparihy sattvaikatnat, tay yo gua-puruayo prakarea vivekapurua
uddhonantas tad-vipart gu iti tenpyyit buddhir yasya yogina, sa
tathokta | tad anena dharma-meghkhya samdhir ukta | sa tath-bhto yog
guebhyo vyaktvyakta-dharmakebhya, sarvathvirakta satvapurunyat-khytv api gutmikyyvad virakta iti | tasmddvaya
vairgyam |prva hi vairgya sattva-samudreka-vidhta-tamasi raja-kaakalaka-sampkte citta-sattve | tac ca tauiknm api samnam | te hi tenaiva
prakti-lay babhvu | yathoktavairgyt prakti-laya iti |
tatra tayor dvayor madhye yad uttarataj jna-prasda-mtram | mtragrahaena nirviayat scayati | tad eva hi tda citta-sattva rajo-leamalenpy aparmam asyraya, ata eva jna-prasda ity ucyate | cittasattva hi prasda-svabhvam api rajas-tama-samparkn malinatm anubhavati
| vairgybhysa-vimala-vri-dhr-dhauta-samasta-rajas-tamo-mala tv
atiprasanna jna-prasda-mtra-pariea bhavati |
tasya gunupdeyatvya darayatiyasyodaye pratyudita-khyti | khytiviee sati vartamna-khytimn ity artha | prpaya kaivalya prptam |
yath vakyatijvann eva vidvn mukto bhavati[4.30, vysa], saskramtrasya cchinna-mlasya siddhatvd iti bhva |
kuta prptam ? yatak ketavy kle avidydaya sa-vsan |
nanv asti dharmdharma-samho bhavasya janma-maraa-prabandhasya
sakrama prinm | tat kuta kaivalyam ? ity ata hachinna iti | lini
nisandhni parvni yasya sa tathokta |dharmdharma-samhasya samhina

Page 42 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

parvi tni lini | na hi jtu jantur maraa-janma-prabandhena tyakyate |


soya bhava-sakrama klea-kaye chinna | yath vakyatiklea-mla
karmaya, sati mle tad-vipka[2.12-13] iti |
nanu prasakhyna-paripka dharmamegha ca nirodham antar ki tad asti yaj
jna-prasda-mtram ity ata hajnasyaivaiti | dharmamegha-bheda eva
paravairgya, nnyat | yathvakyatiprasakhynepy akusdasya
sarvath viveka-khyter dharma-megha samdhi[4.29] | tad
sarvvaraamalpetasya jnasynantyj jeyam alpam iti ca | tasmd etasya hi
nntaryakam avinbhvikaivalyam iti ||16||
yoga-vrtikam : apara-vairgyam uktv para-vairgyam hatat-para
purua-khyter gua-vaityam || tad iti vairgya parmyate | tath
ctma-dvayntara-sktkrbhysd dheto utpadyamna sakala-gueu
vaitya parareha vairgyam ity artha |
prva-strokta-vairgyd asya bheda darayatida-ity din | prva-stre
viaya-doa-darandviayev eva vairgyam ukta, na tu jne | tadn jnepi
vinitvdi-doa-darana-smyepi nla-buddhi-rpa vairgya sambhavati |
avidy-nivtty-khya-prayojanavattvt | atra tu stre jnenvidy-nivtty-dau
siddhe tenaiva doa-daranenntmatva-dy ca jna-sdhraev akhilakrya-kraev tma-tptasyopeketi vairgyayor bheda iti vkyathrtha |
tac-chuddhi- iti | purua-uddhi-praviveka citi-aktir apariminty arthan
daritas tena apyyit tpt sampta-pururth buddhiryasyeti guya |
vyaktvyakta- iti | sthla-skme krye dharmv rite yeu sattvdi-gueu
tebhya, taikryai sahitebhyas tebhyaiti yvat|
tad ubhayam1 iti | tat tasmd ubhaya paraspara-bhinna vairgyam ity artha |
dvitya-vairgyasya paratve hetum hatatra yad uttaram iti | jna-prasdamtravairgyaity gminnvaya | jna prasda ca svaya vykhysyate |
nanu vaitya t-viraha-rpavairgyam strakreokta, tad vihya
kathabhya-krea jna-rpa tad ucyate ? iti cet, na, abda-bhedepi
arthbhedt | na hy abhvosman-matetiriktosti, adhikaraasyvasth-vieasya
ivbhvatvt | tath ca cittasyaivatd jnvasthaiva t-viraha iti | yadi ca
suupty-dau t-virahopekitas tad jna-prasda-yogyataiva paravairgyam ucyatm | yogyat ca nirmala-sattvateti | api ca bhavatu vaityam
eva vairgyatathpi jna-prasdenaiva vaitya-gato vieonumyata iti ligaliginor abhedopacrt stra-bhyayor na virodha | virma-pratyaybhysaprva[1.18] ity gmi-strepipara-vairgyasya pratyayatva-lbhc ceti |
jna-prasdasya lakaam hayasyodayeiti | yasya jna-prasdasyodaye sati
| etasyaiva vivaraapratyudita-khytirnipanntma-jno yogti |
prpanya jna prpta siddha, yata k avidydaya
ketavykle,ata ca klini2 nisandhni parvi yasya ca klia-parv
bhava-sakrama, dehd dehntara-sacrkhy sasra chinna | punar na
bhaviteti yvat | yasya sasrasya vicchedj janma-maraapravhotidukhado bhavatty eva manyata ity anvaya |

1 dvayam iti bhya-mle |


2lini iti bhya-mle, tattva-vacaspatin ca ghta pha |
samnrthe tu dvbhy k-krbhy vykhyta |
Page 43 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

jna-prasda-mtram ity uktaabdntarea vivotijnasyaivaiti | jnasya


parkhca viveka-khytv ala-pratyayo dukhtmikeyam api myatv iti
rpa ity artha | tasya jna-khatve hetum haetasyaivaiti | etasyaivayato
jna-prasdasya kaivalyam nntaryakaniyatam, etasminn eva sati
kaivalyam vayaka nnyasmin jne yama-niyamdau vairgye v tat-sattvepy
asamprajtnudayeneata prcna-karma-kayniyamata kayasambhavata ca moke vilamba-sambhavd iti ||16||

o)0(o
(1.17)
athopya-dvayena niruddha-citta-vtte katham ucyate samprajta
samdhi ? iti

vitarka-vicrnandsmit-rpnugamt saprajta ||
vitarka cittasylambane sthla bhoga, skmo vicra, nando hlda,
ektmik savid asmit | tatraprathama catuaynugata samdhi savitarka | dvityo vitarka-vikala sa-vicra | ttyo vicra-vikala
snanda | caturthas tad-vikalosmit-mtra iti | sarva ete slamban
samdhaya ||17||
tattva-vairad : upyam abhidhya sa-prakropeya-kathanya pcchati
athopya-dvayeneti | vitarka-vicrnandsmit-rpnugamt saprajta
|| samprajta-prvakatvd asamprajtasya prathama samprajtopavaranam |
samprajta-smnya vitarka-vicrnandsmitnrpaisvarpair anugamt
pratipattavyam |
vitarka vivoticittasyeti | svarpa-sktkravat praj bhoga | sa ca
sthla-viayatvt sthla | yath hi prthamiko dhnuka sthlam eva lakya
vidhyati, atha skma, eva prthamiko yog sthlam eva pcabhautika
caturbhujdi dhyeya sktkaroty atha skmam iti | eva cittasylambane
skma bhoga sthla-kraa-bhta-skma-paca-tanmtra-ligliga 1-viayo
vicra | tad eva grhya-viaya vaayitv grahaa-viaya darayatinanda iti
| indriye sthllambane cittasybhogo hlda nanda | praka-lataykhalu
sattva-pradhnd ahakrd indriyy utpannni | sattva sukham iti tny api
sukhnti tasminn bhogo hlda2 iti | graht-viaya samprajtam ha
ektmik savid iti | asmit-prabhavnndriyi | tenaim asmit skma
rpam | s ctman grahtr saha3buddhir ektmik savit | tasy ca grahtur
antar-bhvd bhavati | graht-viaya samprajta iti | caturm aparam apy

1 aliga pradhnam | puruasygrahae bja sampatti-stre vakyate |


2 asynandnugatasya mirokt vykhy pryenyair na svkriyate |
tatra bhya-virodho duparihara | sampatti-stram anyathttparyaka varavat vrtikam api cintyam eveti pratma |
3 atrpi asmit-abdrthe vykhyt vipratipatti | vioko v
jyotimat [yo.s. 1.35] stra-vykhyne ca mata-bheda sphua |
parantu vivaraa-kd-vykhypi mirnuklaiva | tatra ca idam apy uktam
ya punar manyate nirvikalpakatvam asmit iti |tad asat, asmitPage 44 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

avntara-vieam hatatraprathama iti | kryakranupravia na


kraakryea | tad aya sthla bhoga sthla-skmendriysmit-kraacatuaynugato bhavati | uttare tu tri-dvy-eka-kraaks tri-dvy-eka-rp
bhavanti | asamprajtd bhinattisarva eva iti ||17||
yoga-vrtikam : tad eva samnvayato yogas tat-sdhana coktam | idn
vieato yoga-tat-sdhane vaktavye, tatrdau yoga-gatam avntara vibhga
darayiyati strakra | tat-strvatrya pcchatiathopyeti | upyadvayenbhysa-vairgybhy niruddha-rjasa-tmasa-vtte puruasya katha
kai prakra-bhedai samprajta-yoga streu kathyata ity artha | atra
pratyuttara stramvitarka-vicrnandsmit-rpnugamt saprajta
||
asyrthasktkra-viea-rpair vitarkdibhir anugamd heto samyak
prajvattvena yoga samprajta-nm bhavati | vitarkdi-bhmi-bhedai
caturdh vibhakta ity arthd iti | atra rpnugamd iti pha prmdikatvd
upakaya | bhye vitarka-vikala sa-vicra ity-di-prayogeu rpapadprayogd dya-strepi bhya-kt vitarknugato vicrnugata ity-der eva
prayogc ca | yac ca tatra phe vitarkdnrpair anugamd iti kasya cid
vykhyna tad api vaiyarthyd upakayam |
vitarkdi-catuaya vycaevitarka cittasya ity-din | yonija v virja
v caturbhujdika v sthla aviati-tattva-saghtam ritya
prathamabhvan pravartate, sa lambanam, ada-jtyeu caitanyaparyanteu vivekena prva cintansambhavt | yoga-bald eva hi tni pact
skt kriyate iti na tny lambanni | tath caikasminn evlambane kramea
catu-prakra samprajto bhavati | tatrlambane vir-arrdau prathama
ya cittasya sthlkratvtsthla bhoga pariprat, sthlayor
bhtendriyayor adrutmatea-viea-sktkra sa vitarkaity artha |
vieea tarkaam avadhraa vitarka, tennugato yukto nirodho
vitarknugata-nm yoga iti bhva | sa-vitarka-nirvitarkau csyvntara-bhedau
vakyati |tatra ca vitarka-abdo viparta-tarkarthaka | abdrtha-jnavikalpasyaivatasmin stre vikalpa-abdrthvagamt |
skmo vicra iti | tatraivlambane kraatvdinnugat ye prakti-mahadahakra-paca-tanmtra-rp bhtendriyayo skm arths tad-kratvt
skmo ya cittasybhiyoga skma-gatlea-viea-sktkra sa vicra ity
artha | vieeacaraa skma-vastu-paryantam iti vicras tennugato yukto
virodho vicrnugata-nm yoga iti bhva | sa-vicra-nirvicrau csya
vicrasyvntara-bhedau vakyati | tatra ca vicra-abdo manda-cararthakas
tntrika-paribh v, tad-bhye skma-viayaka-samdhe krydyupargasyaiva vicra-abdrthatvvagamt |
nando hlda iti | atraivlambane ya cittasya vicrnugata-bhmy-roht
sattva-prakarea jyamne hldkhya-sukha-viea bhoga sktkro bhavati
| sa nanda-viayakatvd nanda ity artha | tennugat yukt nirodha
nandnugata-nm yoga iti bhva | tadn cnanda-gocara evha sukhti
citta-vttir bhavati, na skma-vastuv apti vicrnugatd viea | tath ca
gt
sukham tyantika yat tad buddhi-grhyam atndriyam |

abdasya ahakre prasiddhatvt | tath chaasmi-bhvosmit iti ||


Page 45 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vetti yatra na caivya sthita calati tattvata ||


ta vidyd dukha-sayoga-viyoga yoga-sajitam |[gt 6.21-22] iti |
nandasya ca snanda-nirnandatvena bhedo nsti, stra-bhyayor
avakyamatvd iti | atra kacithldo hldavn indriya-varga | tath
cendriykratvd indriya-rpo ya cittasybhoga sktkra sa nanda ity
artha vadati | tatra etda-lakay pramdarant | indriyasypi
sthlatay tatrbhogasypi vitarka-madhya eva pravec ca | kraatvam eva
skmatvam iti bhye vakyamatvena kevala-viktitvarpasysthlatvasyendriya-sdhrayd iti | ki cendriya-gocara-samprajtasya
nandnugatatve sati parokta-rty tatrpi vtty-upargnupargbhy
snanda-nirnanda-rpvntara-vibhga-sambhavt tad-avacanengmi-strabhyayor nynat syt | asmad-vykhyne cvntara-vibhgo na sambhavatti
na tad-avacannynat |
yat tu graht-grahaa-grhyeu tat-stha-tad-ajanat sampatti [1.41]
iti stre grhyt pthag indriyeu samprajto vkyate, tat-prakrntarea
samprajtasykhila-viaya-sakalanrtham eva, na tu vatarknugatavicrnugatbhym indriya-sampatter nandnugata-rpa-bhedam abhipretya,
tath ttparya-grhaka-ligbhvd iti dik |
ektmik savid-asmit iti | eka-abdotra kevala-vc, ektmik | eka
evtmsy viayatvenstty ektmik | [tath coktam] eklambate y cittasya
kevala-purukr savit sktkrosmty etvan-mtrkratvd asmitety
artha | s ca jvtma-viay paramtma-viay ceti dvidh vakyate |
tennugato yukto nirodhosmitnugata-nm yoga iti bhva | asy asmity api
ssmita-nirasmita-rpo vibhgo nsti, stra-bhyayor avakyamatvt | kevalapurua-jnasya nirvikalpaka-mtra-rpatay dvidhatvsambhavc ca |
dehendriydy-uparge tu savikalpn yogn vitarknugatdi-bhmi-traya
evntar-bhvd iti | atra csmit-abdo vivikta-cetankrat-mtropalakka,
tenodsna-bhvena ya vara-cetanatva-sktkras tasypi sagraha |
sopdhikevara-samprajtasya ca vicrnugate pravea | et ca samprajtabhmaya nandnugata vicrnugate praveya moka-dharma-vkyenokt
vitarka ca viveka ca vicra copajyate |
mune samdadhnasya prathama yogam dita || [12.188.15] iti |
prathama yoga samprajta samdadhnasya kurvata dita, kramj jyata
ity artha |
yogrambhe mrta-harim amrtam atha cintayet |
sthle vinirjita citta tata skme anair nayet ||
iti smti-dvaya csminn autsargika-krame pramam iti | idn savedya
kevala dhyna na kuryd raghunandanaity di-smty-anusreaprva-prvaviayasya parityga vidadhti, tatratatra prathama catuaynugata ity
din | tatraprathama savitargnugata samdhi catuaynugato vitarkdicatuayennugato bhavati, taptya-piavad ekbhvena sthla-sktkre
purua-paryantnsarvem eva bhnt | atra ca vicrdi-traya-viayagrhakat-mtraa vicrdi-traynugatatva vivakitam anyath skarypatte
| vitarknugate samdhau kevaltma-paryanta-sktkrbhvc ca | evam
uttarev api bodhyam |

Page 46 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dvitya iti | dvityo vicrnugato vitarka-vikalavitarka-bhmi-jayt tatparitygena tad-viaya-vikala | ttya iti | ttya nandnugato vicraviayepi vikala | caturtha iti | caturthosmit-mtronugatas tad-vikala
nandenpi vika ity atosmit-mtra ity artha|
asamprajtt samprajtasya bhedam hasarva eteiti |
slambansdhra ekgra-vtti-yukt iti yvat | samdhayo yog, kryakraayor abhedd iti prg eva vykhytam ||17||

o)0(o
(1.18)
asamprajta samdhi kim-upya ki-svabhvo v ? iti

virma-pratyaybhysa-prva saskra-eonya ||18||


sarva-vtti-pratyaysta-maye saskra-eo nirodha cittasya samdhir
asamprajta | tasya para vairgyam upya | slambano hy abhysas
tat-sdhanya na kalpata iti virma-pratyayo nirvastuka lambankriyate |
sa crtha-nya | tad-abhysa-prva-citta nirlambanam abhvaprptam iva bhavatty ea nirbja samdhir asamprajta ||18||
tattva-vairad :krama-prpta-samprajtam avatrayitu pcchatiatheti |
virma1-pratyaybhysa-prva saskra-eonya ||18|| prvapadenopya-kathanam uttarbhy ca svarpa-kathanam |
madhyama pada vivotisarva-vtti- iti | prathama pada vycae
tasya param iti | virma vttnm abhva | tasya pratyaya kraa, tasya
abhysa, tad-anuhna-paunapunyam | tad eva prva yasya sa tathokta |
athpara vairgya nirodha-kraa kasmn na bhavati ? ity haslambano
hi iti | krya-sarpa yujyate, na virpam | virpa cpara vairgya slambana
nirlambana-samdhin kryea | tasmn nirlamband eva jna-prasda-mtrt
tasyotpattir yukt |
dharma-megha-samdhir eva hi nitnta-vigalita-rajas-tamo-mald buddhi-sattvd
upajtas tad-viaytikramea pravartamnonanto viayvadya-dar samastaviaya-paritygc ca svarpa-pratiha san nirlambana saskra-mtraeasya nirlambanasya samdhe kraam upapadyate |
srpyd iti | lamban-karaam rayaam | abhva-prptam iva vtti-rpakrykaran nirbja nirlambana | athav, bja klea-karmay, te
nikrnt yasmt sa tath ||18||
yoga-vrtikam : krama-prptam asamprajtam avatrayitu pcchatiatha iti |
virma-pratyaybhysa-prva saskra-eonya || vttypi viramyatm

1 virmo vtti-nirodha | tasya pratyaya kraa para vairgyam ity


artha.
Page 47 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti pratyayo virma-pratyaya | paravairgya jnepy ala-buddhir jnam api


myatv ity eva-rp, tasy abhyst paunapunyj jyata ity dy
avieartha | tath cdya-vieaenopya-kathana madhyena lakaakathanam antyena lakya-kathanam | anyosamprajta ity artha |
antya vieaa-dvaya vycaesarva- iti | samdhir yoga | dyavieaasya paryavasitrtham hatasya paravairgyam upya iti |
nanv ekgrat-rpobhysopy atra sktkraakatha na bhavati samprajta
ivety kkym haslambata iti | purua-paryanta kasminn apy lambane
cittasya ikgrat-rpobhyso nsamprajtasya skt-sdhako bhavati |
lambana-vtty-avirodhitvt | ata purua-khyti-paryantsv akhila-vttiv alabuddhi-rpo virma-pratyaya para-vairgykhya evsamprajtena
sdhanataylambankriyate ryate | sa yato nirvastuko nsti vastu cintanya
yatrety artha |
nanu tasya nirvastukatvakatha tad-rayao hetu ? tatrhasa crthanya iti | sopy asamprajto dhyeyathrtha-nya, atokhila-dhyeya-vairgyam
eva tatrahetur yukta ity artha | strasya phalitrtham hatad-abhysa- iti |
kta-vairgybhysa citta nirlambana nirviayam abhva-prptam iva vttirpa-krya-krad mtakavad bhavatty eovasth-viea ity der ayam artha
|
nirbja iti | saskra-dvr janma-bja jna-karma tac-chnyvasthety artha |
saskrkhya-sasra-bjonmlaka iti vrtha ||18||

o)0(o
(1.19)
sa khalv aya dvividhaupya-pratyayo bhava-pratyaya ca | tatropyapratyayo yoginbhavati |

bhava-pratyayo videha-prakti-laynm ||19||


videhn devn bhava-pratyaya | te hi sva-saskra-mtropayogena
cittena kaivalya-padam ivnubhavanta sva-saskra-vipka tathjtyakam ativhayanti | tathprakti-lay sdhikre cetasi prakti-lne
kaivalya-padam ivnubhavanti, yvan na punar vartatedhikra-vac
cittam iti ||19||
tattva-vairad : nirodha-samdher avntara-bheda hnopdngam
darayatisa khalv ayanirodha-samdhi dvividhaupyapratyayobhava-pratyaya ca | upyovakyama raddhdi
pratyayakraa yasya nirodha-samdhe sa tathokta | bhavanti
jyyantesy jantava iti bhavovidy, bhtendriyeu v vikreu praktiu
vvyakta-mahad-ahakra-paca-tanmtrev antmasv tma-khytis
tauiknvairgya-sampannnm |
sa khalv aya bhava pratyaya kraa yasya nirodha-samdhi sa bhavapratyaya| tatra tayor madhye, upya-pratyayo yogin mokam bhavati |

Page 48 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viea-vidhnena easya mumuku-sambandha niedhati | ke tarhi bhavapratyaya ? ity atra streottaram habhava-pratyaya videha-praktilaynm || videh ca prakti-lay ca tem ity artha |
tad vycaevidehn devn bhava-pratyaya | bhtendriym
anyatamam tmatvena pratipanns tad-upsanay tad-vsan-vsitntakara pia-ptnantaram indriyeu bhteu v ln saskra-mtrvaeamanasa kauika-arra-rahit videh | te hi sva-saskra-mtropayogena
cittena kaivalya-padam ivnubhavanta prpnuvanto videh | avttikatva ca
kaivalyena srpya, sdhikra-saskra-eat ca vairpyam |
saskra-mtropabhogeneti kvacit pha | tasya thrthasaskra-mtram
evopabhogo yasya , na tu citta-vttir ity artha | prptvadhaya sva-saskravipka tath-jtyakam ativhayanti atikrmanti, punar api sasre vianti |
tath ca vyu-proktam
daa manvantarha tihantndriya-cintak |
bhautiks tu ata pram || iti |
tathprakti-lay cvyakta-mahad-ahakra-paca-tanmtrev anyatamam
tmatvena pratipanns tad-upsanay tad-vsansitntakara piaptnantaram avyaktdnm anyatame ln | sdhikrecaritrthe | eva hi
caritrtha ceta syd yadi viveka-khytim api janayed ajanita-sattvapurunyat-khytes tu cetasocaritrthasysti sdhikrateti |
sdhikre cetasi prakti-lne kaivalya-padam ivnubhavanti, yvan na
punar vartatedhikra-vac cittam iti |prakti-smyam upagatam apy
avadhi prpya punar api prdurbhavati tato vivicyate | yath vartipte mdbhvam upagato maka-deha punar ambhoda-vri-dhrvasekn makadeha-bhvam anubhavatti | tath ca vyu-prokta
sahasra tv bhimnik |
bauddh1 daa sahasri tihanti vigata-jvar |
pra ata-sahasra tu tihanty avyakta-cintak |
purua nirgua prpya kla-sakhy na vidyate || iti |
tad asya punar-bhava-prpti-hetutay heyatva siddham ||19||
yoga-vrtikam : asamprajtasypi nimitta-bhedd dvaividhya
strbhystrko vakyati, tad eva dvaividhya yukti-siddhena prvcryoktakramea darayati tayo strayoravatrayasa khalv aya dvividhaiti |
soyam asamprajta, gmi-stresya praj-prvakatva-darant | upyapratyayovakyama-raddhdy-upya-kraako yoginm iha loke bhavati, iha
loke yoga-bhran ca devat-vieatpannn deva-loke bhava-pratyayo
janma-mtra-kraaka iti krama | tatropya-pratyayavistarea
vadiyanstra-kra sc-kahanyyendau bhava-pratyaya vadiyatti
stra-bhyayo krama-bhedo na doyeti mantavyam |
utpatti-kramnusrea sautra kramam ullaghya prayitv stram utthpayati
tatra iti | tatropya-pratyayo yogin praka-yognbhavati, sa ca pacd
vakyata iti ea |

1 buddhau tma-svbhimnavanta bauddh ity artha |


Page 49 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhava-pratyayo videha-prakti-laynm || bhavo janma tad eva pratyayakraa yasyeti vigraha | videha-prakti-laynm iti vibhajya vycae
videhnm iti | arra-nairapekyea1buddhi-vttimanto videh iti vibhti-pde
spabhaviyati, te ca mahad-dayo dev, te sdhannuhna
vinaivsamprajta-yogo janma-mtra-nimittako bhavati, yonisdguyenautpattika-jnt | te hi dainanidna-pralaye kadcic ca sarga-klepi
sva-saskra-mtropagatena cittena saskra-eeanirodhvasthena cittena,
krtana-padam iva prpnuvanto vyutthna-kle ca sva-saskrasya deva-bhvaprpaka-saskrasya vipka phalam aivarya-bhoga prrabdha-karma-yantrit
ativhayanti atikrmanti, tato mucyanta iti ea |
tath prakti-lay iti |varopsanay prakti-devatopsanay v ye
brahma svaraa tyaktv liga-arreasaha prakty-varao gat, tetra
prakti-ln | tepi csampta-krye cetasisvecchayaiva prakti-lne saskraee satya-samprajta-yoge kaivalya-padam iva prpnuvanti yvad adhikraea-vat citta punar vyutthita na bhavati, tasypibhava-pratyaya iti ea 2 |
adhikra-samptau ca tepi mucyanta ity aya | kecit tu bhavaty asym iti
bhavovidy, tath ceda stram indriydi-prakt ## cintaknm avidykraakam asamprajta vadatty hu, tan napara-vairgyasya samprajtahetutaytasyviduya-sambhavt | yac ca vyu-pure
daa manvantarha tihantndriya-cintak |
bhautiks tu ata pramsahasra tv bhimnik |
bauddh daa sahasri tihanti vigata-jvar |
pra ata-sahasra tu tihanty avyakta-cintak |
purua nirgua prpya kla-sakhy na vidyate ||
iti vkya tad indriydy-upsaknm anutpanna-jnnkarma-devn tat-tatpadvasthiti-klam eva paricchinatti, na tu tem asamprajta-siddhnti-kln
dehdy-abhvena vtty-abhva-kln v, indriydi-cintmtresamprajtnupapatte, vtty-abhvasya kdcitkasya pralaya-maraditulyatvenpururthatvc ca, indriydy-upsaknm indriydy-abhimni-srydipada-prpter evnyatraphalavattva-cararavindc ceti ||19||

o)0(o
(1.20)

raddh-vrya-smti-samdhi-praj-prvaka itarem ||
20||
1 sthla-arra ctra vivikim |
2 atrya srasthla-deha-virahepi liga-dehenaiva bhoga-bhjo
mahad-dy-upsak videh | te bhvo vaidehyam | ye tu praktv
tmatvopsanay svaraa-brahmd bahir-bhta praktykhyvaraa liga-dehena saha gat, te bhva prakti-layatvam |
videhs tu svaraa-brahm;antargat iti bheda | te ca
malinlpaivarya-bhog | prakti-lays tu tem ap sva-sakalpamtra-nimitta-sattva-## nirmala-viaya-bhogs te vara-koaya ucyante
||
Page 50 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

upya-pratyayo yogin bhavati | raddh cetasa samprasda | s hi


jananva kaly yogina pti | tasya hi raddadhnasya vivekrthino
vryam upajyate | samupajta-vryasya smtir upatihate | smtyupasthne cittam ankula samdhyate | samhita-cittasya praj-viveka
upvartate | yena yathvad vastu jnanti | tad-abhyst tad-viayc ca
vairgyd asamprajta samdhir bhavati ||20||
tattva-vairad :yogin tu siddhnter upya-kramam haraddh-vryasmti-samdhi-praj-prvaka itarem ||
nanv indriydi-cintak api raddhvanta evety ata haraddh cetasa
samprasda | sa cgamnumncryopadea-siddhnti-gata-tattva-viayo
bhavati hi cetasa samprasdobhiruci-ratcch raddh | nendriydiv
tmbhimninm abhirucir asamprasdo hi sa,vymoha-mlatvd ity artha |
kutosv eva raddh ? ity ata has hi jananva kaly yogina
pti,vimrga-pta-janmanonartht | soyam icch-viea iyama-viaya
prayatna prasta ity hatasya hi raddadhnasya | tasya vivaraa
vivekrthino vryam upajyate |
smtir dhynam | ankulavikiptam | samdhyateyogga-siddhnti-yukta
bhavati | yama-niyamdinntaryaka-samdhy-upanysena ca yamaniyamdayopiscit | tad evam akhila-yogga-sampannasya samprajto jyata
ity hasamhita-cittasya iti | prajyviveka prakara upajyate |
samprajta-prvam asamprajtotpdam hatad-abhysttatraiva tat-tadbhmi-prptau tad-viayc ca vairgyd asamprajta siddhntir bhavati | sa hi
kaivalya-hetu | sattva-purunyat-khyti-prvo hi nirodha cittam akhila-kryakaraena caritrtham adhikrd avasdayati ||20||
yoga-vrtikam : upya-pratyayam asamprajta tad-adhikria cha
raddh-vrya-smti-samdhi-praj-prvaka itarem ||itare videhaprakti-laytiriktn devn v manuydn v na janma-mtrd
asamprajto bhavati, ki tu raddhdibhya, praj-paryantebhya ity artha |
sakepata stra-vkyathrtham haupya- iti | upya raddhdi |
raddhdn paca kramea vycaeraddh cetasa ity din |
samprasda prti | yogo me bhyd ity abhila | s ca samarth mteva
yogina pti pratibandha-sahasri tirasktya rakati | yath yoga-bhago na
bhavatty artha |
raddhta ca vrya bhavatty hatasya hi iti | raddadhnasya
vivekejvevarnyatara-purua-tattva-jne yoga-sdhanerthitay vrya
prasanno dhraa-rpo bhavatty artha |
samupajta- iti | vryata ca smtir dhynam | tata ca siddhntir yogasya
caramga bhavati | tad eva raddh-mlakd dhrady-antaraga-trayt
samprajta-yoge jyamne praj jva-brahmnyatartma-tattva-sktkra-rpo
viveka upvartate upajyate, yena vivekena yathrtha vastu jnanti |
viaykaroti vidvn ity artha |

Page 51 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad eva raddhdn vykhyya tat-prvakatvam asamprajtasya vycae


tad-abhystiti | prajy abhyst tat-siddhay tad-viayakd api virmapratyaya-rpd ala-buddhy-khyd vairgyd asamprajto bhavati iti
strrtha ||20||

o)0(o
(1.21)
te khalu nava-yogino mdu-madhydhimtropyo bhavanti | tad yath
mdpyo madhyopyodhimtropya1 iti | tatra mdpyas trividha
mdu-savego madhya-savegas tvra-savega iti | tath madhyopyas
tathdhimtropya iti | tatrdhimtropyn

tvra-savegnm sanna2 ||21||


samdhi-lbha samdhi-phala ca bhavatti ||21||
tattva-vairad : nanu raddhdaya ced yogopys tarhi sarvem aviayea
samdhi-tat-phale sytm | dyate tu kasyacit siddhi kasyacid asiddhi kasyacic
cirea siddhi kasyacic ciratarea kasyacit kipram ? ity ata hate khalu nava
yogina iti | upya raddhdayo mdu-madhydhimtr prg-bhavyasaskrda-vad ye te tathokt | savego vairgya tasypi mdumadhya-tvrat prgbhavya-vsanda-vad eveti teu yd kepyas
siddhis tn darayati streatvra-savegnm sanna iti stram | ea
bhyam | samdhe samprajtasya phalam asamprajta, tasypi kaivalyam ||
21||
yoga-vrtikam : sanna-samdhi-siddhau tv atiayenopynuhna hetur iti
stra-dvayena pratipdanyam, tayor di-stram avatrayitum upakramatete
khalv iti | upya raddhdi | tasya mdutvam alpat, madhyatva prasiddham
eva, adhimtratvam atipramat atiayitatvam iti yvat | savega
copynuhne aighryam | kacit tu savego vairgyam iti vycae, tan na |
yogino navadhtvnupapatte | upya-kryatay vairgyopya-mdutvdika
vihya svtantryea mdutvdy-asambhavt, savega-abdasya vairgyavcakatvbhvc ceti | tath madhyeti | mdu-savegatvdi-rpais trividha ity
artha | tathdhimtropya iti | adhika-pramakopyopi mdu-savegatvdirpais trividha ity artha |

1 tath ca nava-yogina imemdpya-mdu-savega, mdpyamadhya-savega, mdpya-tvra-savega, madhyopya-mdusavega, madhyopya-madhya-savega, madhyopya-tvra-savega,


adhimtropya-mdu-savega, adhimtropya-madhya-savega,
adhimtropya-tvra-savega iti | agrima-stre ca navamasyaiva bhedatrayamadhimtropya-mdu-tvra-savega, adhimtropya-madhyatvra-savega,adhimtropydhimtra-tvra-savega iti | ntra
navatvoktau nynat bhyasyeti bodhyam |
2 savega kriy-hetur dhatara saskra iti bhoja-vtti |
sdhannuhna prati upakrama iti vivaraam ||
Page 52 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra teu navasu madhye strea sahnvaya |


adhimtropyn tvra-savegnm sanna | nava-yogi-madhye caramm
evsannosamprajto bhavatty artha | samdhi-lbha tan-nipatti | na
kevala samdhir sannopi tu mokopty hasamdhi-phala ceti |
vinipanna-samdhis tu mukti tatraiva janmani[vi.pu. 6.7.35] ity-di-viupurdibhya iti bhva | atra kacid adhimtropynm iti stra-madhye na
praveayati, tan na tath sati savegasya tridh vibhgenaiva stropapattau
bhye navadh vibhga-pradarana-vaiyarthypatte ||21||

o)0(o
(1.22)

mdu-madhydhimtratvt tatopi viea ||22||


mdu-tvro madhya-tvrodhimtra-tvra iti | tatopiviea, tad-vien
mdu-tvra-savegasysanna, tato madhya-tvra-savegasysannatara,
tasmd adhimtra-tvra-savegasydhimtropyasypy sannatama
samdhi-lbha samdhi-phala ceti ||22||
tattva-vairad : mdu-madhdhimtratvt tatopiviea || nigadavykhytena bhyea vykhytam iti ||22||
yoga-vrtikam : mdu-madhdhimtratvt tatopiviea || prva-stroktaviientar-gatasya tvratvasya mdu-madhydhimtratvena traividhyt tatopy
sannd api vieas taratama-rpo bhavati prva-stroktasya navama-yogina ity
artha | etad eva vycaetatopiviea ity antena bhyea | phalitrtham ha
tad-vied apti | tasmd vied api navamasya trividhasyntimnm
sannatama ity artha | api-abda gmi-stra-stha-sdhanpekay | atra
tvrdhimtra-savegasyety apapha | adhimtra-tvra ity-uktabhyatodhimtra-tvra-savegasyety eva phd iti ||22||

o)0(o
(1.23)
kim etasmd evsannatama samdhir bhavaty athsya lbhe bhavaty
anyopi kacid upya, na veti ?

vara-praidhnd v ||
praidhnd bhakti-vied varjita varas tam anughty abhidhynamtrea | tad-abhidhyna-mtrd api yogina sannatama samdhi-lbha
samdhi-phala ca bhavatti ||23||
tattva-vairad : strntara ptayitu vimatikim etasmd eveti | na vabda saaya-nivartaka | vara-praidhnd v | vycaepraidhnd
bhakti-vien mnasd vcikt kyikd vvarjitobhimukhktas tam

Page 53 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anughti | abhidhynam angatrthecchidam asybhimatam astv iti |


tan-mtrea na vyprntarea | ea sugamam ||23||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayitu pcchatikim etasmd eveti | kim
etasmd eva trvra-savegasydhi-mtratvd evsannatama samdhir
bhavatty-dir artha | na veti vaikalpikatvrtha | vikalpam eva siddhntayati
streavara-praidhnd v |
viea ity anennvaya | praidhnam atra na dvitya-pda-vakyama, ki tv
asaprajta-krabhta-samdhir bhvan-viea eva, taj-japas tad-arthabhvana[1.28] ity gmi-streaivtma-praidhnasytra lakayatvt |
tath ca, stra-dvayasyyam arthaprajnto yo yogopyo jvtma-paramtmasdhraa-viayaka ukta,tatrajvtma-prajntasyopyasydhimtra-tvrasavegatve saty evsannatamosamprajto bhavati, paramtmaprajntasyopyasya tv adhimtra-tvra-savegatvbhvepy
sannatamosamprajto bhavatti | eva ca sati, mukhya-kalpnukalpa-bhedena
paramtma-jvtma-prajayor yoga-moka-hetutva bodhyam | ubhaya-prajayor
eva dehdy-abhimna-nivartakatvena para-vairgya-dvrakatva-smyepy
atitvrbhysa vinpi paramtma-prajy sannatama-yoga-hetutay
raihyt | tata pratyak-cetandhigamopy uttary ### pretygmistredhika-dvra-krtant | ata evaruti-smttihsdiu pryao brahmajnam eva moka-hetutayopadiyate, kadcid eva tu svtantryeajva-tattvajnam iti | yadi cobhayor eva tulyavad vikalpa syt, tarhi
tam eva viditvtimtyum eti
nnya panth vidyateyanya[ve. u.3.8],
tam evaika jnatha tmnam any
vco vimucathmtasya ia setu || [mu.u. 2.2.5]
ity-di-rutayo vykupyeran | tath
sa varo vyai-samai-rpo
vyakta-svarpoprakaa-svarpa |
sarvevara sarva-viea-vett
samasta-akti paramevartm ||
prajyate yena udasta-doa
uddha para nirmalam eka-rpam |
sandyate vpy avagamyate v
taj-jna-prajnam atonyad uktam || [vi.pu. 6.5.86-87]
ity-di-smtayopi vykupyeran | mukhya-kalpatve tu rja-mrga eva mama iti
vkyavat tda-vkyn mukhya-sdhana-paratayopapattir iti dik |
nanu jva-prajsannatama-yogotpdanrtham abhysasytitvratvam apekate,
vara-praj tu npekata ity atra k yuktir ity kkym hapridhnd itydi | brahmtman cintana-rpatay prema-lakaa-bhakti-rpd vakyamt
praidhnd varjitobhimukhkta varas ta dhyyinam abhidhyna-mtrea
asya samdhi-mokvsannatamo bhavetgm itcch-mtrea rogakty-dibhir
upynuhnam ndyepy anughty nuklya bhakte | atas tasmd

Page 54 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abhidhynd api praidhna-nipatty-di-dvr yoginm sannatamau samdhimokau bhavata ity artha ||23||

o)0(o
(1.24)
atha pradhna-purua-vyatirikta koyam varo nmeti ?

klea-karma-vipkayair aparma purua-viea


vara ||
avidydaya kle | kualkualni karmi | tat-phala vipka | tadanugu vsan aya | te ca manasi vartamn purue vyapadiyante |
sa hi tat-phalasya bhokteti | yath jaya parjayo v yoddhu vartamna
svmini vyapadiyate | yo hy anena bhogenparma sa purua-viea
vara |
kaivalya prpts tarhi santi ca bahava kevalina | te hi tri bandhanni
chittv kaivalya prpt | varasya ca tat-sambandho na bhto na bhv
| yath muktasya prv bandha-koi prajyate, naivam varasya | yath
v,prakti-lnasyottar bandha-koi sambhvyate, naivam varasya | sa
tu sadaiva mukta sadaivevara iti |
yosau praka-sattvopdnd varasya vatika utkara, sa ki sanimitta hosvin nirnimitta iti ? tasya stra nimittam |
stra puna ki-nimittam ? praka-sattva-nimittam |
etayo strotkarayor vara-sattve vartamnayor andi sambandha |
etasmd etad bhavati sadaivevara sadaiva mukta iti | tac ca tasya
ivarya smytiaya-vinirmuktam | na tvad aivaryntarea tad
atiayyate | yad evtiayi syt,tad eva tat syt | tasmd yatra khprptir aivaryasya , sa vara | na ca tat-samnam aivaryam asti |
kasmt ? dvayos tulyayor ekasmin yugapat kmiterthe navam idam
astu,puram idam astv ity ekasya 1 siddhv itarasya prkmya-vidhtd
natva prasaktam | dvayo ca tulyayor yugapat kmitrtha-prptir nsti,
arthasya viruddhatvt | tasmd yasya smytiayair vinirmuktam
aivarya sa evevara | sa ca purua-viea iti ||24||

1 dvayor varatve smaraprva kadcid icch-virodhasya


svbhvikatay yadi kasmacid viaye, ida nava vastu itcch ekasya
aparasya ca puram evedam astu itcch tatra yugapad ekasya vastuna
navatva-puratva-sambandhbhvt tasya navatve puratve v
ekatarasytecch-vighta sphua eveti ttparyam ||
Page 55 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad :nanu cetancatanbhym eva vyha nnyeva vivam |


vara ced acetanas tarhi pradhna, pradhna-vikrm api pradhnamadhya-ptt | tath ca na tasyvarjanam, acetanatvt | atha cetanas tathpicitiakter audsnyd asasritay csmitdi-viraht kuta varjana kuta
abhidhynam ity ayavn haatha pradhna- iti | atra streottaram ha
klea-karma-vipkayair aparma purua-viea vara ||
avidydaya kle | kliyanti khalv am purua ssrika-vividha-dukhaprahreeti | kualkualni iti dharmdharm | te ca karmajatvd
upacrt karmatvam |vipko jty-yur-bhoga | vipknuguvsanst cittabhmv erata ity ay |
na hi karabha-jti-nirvartaka karma prgbhavya-karabha-bhoga-bhvit
bhvan na yvad abhivyanakti tvat karabhocitya bhogya kalpate | tasmd
bhavati karabha-jty-anubhava-janm bhvan karabha-vipknugueti |
nanv am kledayo buddhi-dharm na kathacid api purua parmanti |
tasmt purua-grahad eva tad-aparmara-siddhe kta klea-karmetydinety ata hate ca manasi vartamnssrike purue vyapadiyante |
kasmt ? sa hi tat-phalasya bhokt cetayiteti |
tasmtpuruatvd varasypi tat-sambandha prpta iti tat-pratiedha
upapadyata ity hayo hy anena buddhi-sthenpi purua-mtra-sdhraena
bhogenparmasa purua-vieavara | viiyata iti viea |
puruntard vyavacchidyate |
viea-padasya vyvartya darayitu-kma paricodan-prva pariharati
kaivalya prpts tarhiiti | prakti-laynprkto bandha | vaikriko bandho
videhnm | daki-bandho divydivya-viaya-bhoga-bhjm | tny amni tri
bandhanniprakti-bhvan-saskta-manaso hi deha-ptnantaram eva
prakti-layatm pann iti teprvbandha-koi prajyate, tenottara-koividhna-mtram | iha tu prvpara-koi-niedha iti | sakipya viea darayati
sa tu sadaiva mukta sadaivevara iti | jna-kriy-akti-sampad aivaryam |
atra pcchatiyosauiti | jna-kriye hi na cic-chakter apariminy sambhavata
iti rajas-tamo-rahita-viuddha-citta-sattvraye vaktavye | na cevarasya sadmuktasyvidy-prabhava-citta-sattvam uktarea saha sva-svmi-bhva
sambandha sambhavatty ata uktampraka-sattvopdnd iti | na
varasya pthag-janasyevvidy-nibandhana citta-sattvena sva-svmi-bhva,
ki tu tpa-traya-partn pretya-bhva-mahravj jantn uddhariymi jnadharmopadeena, na ca jna-kriy-smarthytiaya-sampattim antarea tadupadea | na ceyam apahata-rajas-tamo-mala-viuddha-sattvopdna vinety
locya sattva-prakaram updatte bhagavn aparmopy avidyay |
avidybhimn cvidyys tattvam avidvn bhavati, na punar avidym
avidytvena sevam na | na khalu ailo rmatvam ropya ts t ce
darayan bhrnto bhavati | tad idam hryam asya rpa na tttvikam iti |
syd etat, uddidhray bhagavat sattvam updeya tad-updnena ca taduddhidhr, asy api prktatvt | tath cnyonya-saraya ity ata uktam
vatika iti | bhaved etad eva yadda-prathamat sargasya bhavet | andau
tu sasarga-sahra-prabandhe sargntaram anupanna-sajihrvadhi-samaye
pre may sattva-prakare updeya iti praidhna ktv bhagavn jagat

Page 56 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sajahra | tad cevara-citta-sattva praidhna-vsan-vat tathaivevaracitta-sattva-bhvena pariamate | yath caitra va prtar evotthtavya mayeti
praidhya suptas tadaivottihate praidhna-saskrt | tasmd anditvd
vara-praidhna-sattvopdnayo vatikatvena nnyonya-saraya | na
cevarasya citta-sattva mah-pralayepi na prakti-smyam upaitti vcyam |
yasya hi na kadcid api pradhna-smya na tat prdhnika npiciti-aktir
ajatvd ity arthntaram aprmikam padyeta | tac cyuktam, prakti-puruavyatirekerthntarbhvt |
soyam da varasya vatika utkara ki sa-nimitta sa-pramaka ho
svin nirnimitto nipramaka iti ? uttaramtasya stra nimittam |rutismttihsa-purni1stram |
codayatistrapuna ki-nimittam ?pratyaknumna-prva hi stra, na
cevarasya sattva-prakare kasya cit pratyakam anumna vsti | na cevarapratyaka-prabhava stram iti yuktam | kalpayitvpi hy aya bryd
tmaivarya-prakanyeti bhva | pariharatipraka-sattva-nimittam |
ayam abhisandhimantryur vedeu tvad vara-prateu pravttismarthyd arthvyabhicra-nicayt prmya siddham | na cauadhibhedn tat-sayoga-vie ca mantr ca tat-tad-varvpoddhrea
sahasrepi puruyuair laukika-prama-vyavahr akta kartum anvayavyatirekau | na cgamd anvaya-vyatirekau tbhy cgamas tat-santnayor
anditvd iti pratipdayitu yuktam, mah-pralaye tat-santnayor vicchedt | na
ca tad-bhve prambhva | abhinna pradhna-vikro jagad iti hi
pratipdayiyatie | sada-parimasya ca visada-parimat d | yath
kreku-rasder dadhi-gudi-rp | visada-parimasya prva sadaparimat ca d | tad iha pradhnenpi mahad-ahakrdi-rpa-visadaparimena sat bhvya kadcit sada-parimenpi | sada-parima csya
smyvasth | sa ca mah-pralaya | tasmn mantryur veda-praayant tvad
bhagavato vigalita-rajas-tamo-malvaraatay parita pradyotamna buddhisattva-prakard eva bhavitum arhati | na ca sattvotkare rajas-tama-prabhvau
vibhrama-vipralambhau sambhavata | tat siddha praka-sattva-nimitta
stram iti |
syd etat, prakara-kryatay prakara bodhayac chstra eavad 2 anumna
bhaven na tv gama ity ata haetayor iti | na kryatvena bodhayaty api tv
andi-vcya-vcaka-bhva-sambandhena bodhayatty artha | varasya hi
buddhi-sattve prakaro vartate, stram api tad-vcakatvenatatra vartata iti |
upasaharatietasmdvarasya sattva-prakara-vcakc chstrt, etad bhavati
jyate, vieity haviayi lakat sadaivevara sadaiva mukta iti | tad
eva puruntard vyavacchidyevarntard api vyavacchinattitac ca tasya iti
| atiaya-vinirmuktim hana tvad iti | kuta ? yad eva iti | kasmtsarvtiayavinirmuktim tavaivaryam ity ata hatasmd yatraiti | atiaya-nihm
aprptnm aupacrikam aivaryam ity artha | smya-vinirmuktim hana ca
tat-samnamiti | prkmyam avihatecchat | tad-vightd natvam | annatve
v dvayor api prkmya-vighta, krynutpatte | utpattau v viruddha-dharmasamligitam ekad kryam upalabhyetety ayavn hadvayo ceti |

1 vivarakrs tu stra-pada jrthakatvena vycaketa | kecit tu


matnusrea ceyam api vykhy tatra vartate |
2 atrrthe nyya-stramantryur vedavac ca tat-prmyam ptaprmyt [] iti ||
Page 57 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

aviruddhbhipryatve ca pratyekam varatve ktam anyair ekenaiveany


ktatvt | sambhyakritve v na kacid vara pariadvat | nityeanyogin
ca paryyyogt kalpangaurava-prasagc ceti draavyam | tasmt sarvam
avadtam ||24||
yoga-vrtikam : nanu pradhna-purutirikta tattva nstti tvaypy
abhyupagamyate, tatra cevaro na pradhna cetanatvdy-abhyupagamt | npi
purua, sarvepuru cin-mtra-svarpatvenevaratvnvaratvayo
svatosambhavt | na hi vaieikdivat nityecchdimn svata evatmata
evaevaras tvaypy abhyupagamyate | aupdhikatve tpdhi-muktypurukhyajvnm evaivaryam astu tat-paratvenaiva ruti-smty-upapatte | ata
pradhna-jvtirikta varo nstti skhykepa-nirsakatayottara-stram
avatrayatiatha pradhna- iti | ka ity kepe | thavpraktipurutiriktasyevarasya ki lakaam iti pranena lakaa-stram utthpayati
atha pradhna- iti |
klea-karma-vipkayair aparma purua-viea vara ||puruaviea evevara |tathcevarasya puruentarbhvas tad-updhe pradhna iti
bhva | yac cokta siddha-jvam dyevara-pratipdaka-ruti-smtyor upapattir
iti tan-nirkarartham aparma ity anta vieaam | kledyaparmatayruti-smta-gta varo na siddha-jvo bhavitum arhati,
kdcitka-kledi-sambandhd ity artha |
aparmnta vieaa vycaeavidydayaiti | avidysmit-rgadvebhinivekle[2.3] iti vakyati | kualkuala-sdhanatvt
kualkualnidharmdharm, tayo klea-karmaophalavipka | sa jtyyur-bhoga | bhoga ctra viaya-sattvdibhi citta-poaaabddy-kra-vttir
v, na tu sukhdy-anubhava | te ca manasi vartamniti vakyamt | sa
hi tat-phalasya bhoktety anena vipka-phalayo sukha-dukhayor bhogasya
purue vakyamatvc ceti | citta-bhmau erate ity ayvsan, t ca
vipknugus tat-krani, yatas tat-tac-charra-sdhya-bhoga-vsanm
udbodhyaiva karma vipko dyata iti |
nanu kledy-aparmatvasarva-purua-sdhraam ity akyhate ca
manasti | ekasya ivntakaraasya vtti-bhedc cturvidhyam ity
ayena1prva cetasy uktvidytra manasy ukteti bodhyam |yath cyam artha
ye cvidydayo yadyapi manasy eva santi na kutrpi purue, tathpipurue
ssrike vyapadiyanta iti |
vyapadea-bja ca svmitvpara-nmaka bhokttvam hasa hi iti | hi yasmt
| sa puruas tasya klede phalasya sukha-dukhayo svasmin pratibimitayor
bhokt bhavatty artha | svmitva-sambandhendhratve dntam ha
yath iti | tath ca rj jay puruo dhanty-divad eva purua kledimn
sukh dukh mha ity di-vidvad-vyavahra iti bhva | samavyasambandhena purue sukhdimattva-buddhir evvidyeti |

1mano-buddhir ahakra citta karaam ntaram | saayo nicayo


moha smaraa viay ime || iti vkya dhyeyam | para tu yoga-darane
vtti-bhedt traividhya mahad-ahakra-mana svarpam eva prasiddha
na cturvidhyam iti vivecanyam | cittasya ctra mate mahati buddhyapara-paryye pravea iti skhya-pravacane svayam evnenoktam ||
Page 58 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

eva ca sattvkhyena klea-samparkea nyat nnya-puruesti ki tv vara


evety hayo hy anena iti | anena bhogena kledi-phala-bhogena ity artha |
atrneneti viead varasya bhogostty avadhryate, sarva-viveka-grahae
saty eva svopdhi-sukha-skit-mtra cid-avasno bhoga iti skhya-strt |
tath
upadranumant ca bhart bhokt mahevara |
paramtmeti cpy ukto dehesmin purua para || [gt 13.22]
iti gtdy-ukta-paramevare bhoga upapadyata iti | ata evaivarasypi bhogapratipdik ta pibantv iti ruti yathrutaivopapadyate | ananann anyo
abhickatti[ve.u. 4.6]1rutis tu mukham eva bhoga pratiedhati | mukhyabhoga cbhimna-prvaka sukhdy-anubhava, lokais tatraiva bhogavyavahrt | sattva-puruayor atyantsakrayoprayayvieo bhoga [3.35] ity
digmi-strea tasyaiva lakayitavyatvt |
thavjva-bhogya-dukhdi-bhokttvam evnanann iti vkyena pratiidhyate,
eka-arrasthatvena tad-bhogasyaiva prasaktatvd iti jvanmuktasypvarasada eva bhogo dukha-bhoga-mtram vard vilakaam iti |
aparmatva parmara-nyat, tatra parmara-abdaphalapratipdayitu akatekaivalyam iti |yadi kledi-nya vara rutismtibhya eavyas tarhi kaivalya jna prpt bahavo hirayagarbhdaya
kevalina kevalnjvanmuktnm adhyak kledi-ny santi, ta
evevaratayruty-arth santv iti prva-pakio bhva | tath ca skhyastrammukttmana praas siddhasya v iti |
dyas tu moko jnena dvityo rga-sakayt |
kcchra-kayt ttyas tu vykhyta moka-lakaam ||
`
iti pacaikhcrya-dhta-vkye ca jnasypikaivalya-mokdi-abdrthatvt
hirayagarbhdayopikaivalya-mukty-dimanta ucyante | kevalina iti phe
kevalasyyam iti kaivalotra dvitya-moko rgdi-klea-nyateti | pariharatite
hi iti | te hi hirayagarbhdaya prktikni bandhanni prva-sthitni chittvaiva
mukt, na tu kledi-parmara-ny, varas tu sarvadaiva kletmakabandhana-traya-nyatayruty-di-siddha ity artha | varasya sad kledinyatve mnam
tatra ya paramtm sa nitya nirgua smta |
karmtmpuruo yosau moka-bandhai sa yujyate ||
ity di-vkya-atni | nirgua gubhimna-nya | gtygubhimnanyatayaiva guttatva-vacant | paras tu nirgua prokto hy ahakrayutopara iti nradydiv api vara-jvayor icchdi-smyepi tadanabhimnbhimnbhy nirgua-saguatva-siddhe ca |
bandhana-traya cokta skhyeprakti-laynprktiko bandha, videhn
vaikriko bandha, divydivya-viaya-bhj daki-bandha iti | tatrdyoapraktiv abhimna-rpa, dvitya abddi-viaya-rga, ttyo
ghasthnkarma-daki-dndhyayandiv anurga | tath coktam

1.ve. 1.164.20, mu.u. 3.1, ka.u. 1.3.1


Page 59 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prakter bata bandhena tath vaikrikea ca |


dakibhis ttyena baddho jantur vivartate || iti |
varasya kudevarebhyo vailakaya bandhparmara-rpa vivoti
yath muktasya iti | nirastvidyasyety artha | prajyate nicyate
sambhvyata iti | prakti-lnasybhimna-sambandhena pacad-bandhasambhvaneti bhva | sadaiva muktaiti dukha-nya ity artha |
sadaivevara iti sadaivpratihatecchay yukta |
atra kecitsadaivevara aivara-aktimn ity artha | na hi vedntibhir iva
pralaye yogair apvarasya nityam icchdikam abhyupagantu akyate | prakter
gua-smya-rpatvbhyupagama-virodhd ity eka-deina | tan na, yato naivhas
tasya na ni nityasya paramtmana[vi.pu. 6.4.49]ity di-vkya-atair varasattvasya nityam eva jnecchdika yath-ruta-bhynurodhc ca visadaparimbhva-rpc ca smyvasthnityecchdiman-nitya-sattva-vyaktisattvepy upapadyata iti svkrya-karaam eva ca tasya dviparrdhnta laya iti |
ki bahun, tm v idam eka evgra sn nnyat ki cana miat[ai.u. 1.1] iti
ruty prg-laye paramtmanortha-dratva siddham | ata varopdher jnalaya-ka vtti pralayepy asti | na copdhi-vtti vinaivarasya jttvam
eavyam, bdhaka vin dnusra-tygnaucityt |
ki ca, etat tamo v idam ekam sa tat-pare syt tat-pareerita viayatva
praytiity di-rutiv eva paramevara-prayatnenaiva gua-vaiamya ryate |
tath
prakti purua caiva praviytmecchay hari |
kobhaymsa samprpte sarga-kle vyayvyayau || [vi.pu. 1.2.29]
ity din prakter vaiamya-hetu kobhopvarecchta eva | smaryate caata
smyvasthym apy agatyevaropdher jndi svkryam iti | api ca, eva sati
pralaye sva-sakalpena svopdhi svasmd viyojyevara ete, prva-sargyasakalpa-saskrbhy ca sargdv updhir varea saha svaya sayujyata ity
abhyupeyam, tac cyuktam | tasya hetur avidy ity gmi-strevidyy buddhipurua-sayoga-hetutva-vacanenevarasypy avidvattvpatte | na chryajna-rpovidyay sayoga syt | s cvidy myeti ca tasy kleatvam iti
vcyam | sayoga-hetv-avidyy viveka-khyti-nyatva-bodhaka-stra-virodht |
ki ca, strea
klea-karma-vipkdyair vsanbhis tathaiva ca |
aparmam evha purua hvara ruti ||
iti yogi-yjavalkydibhi cevaropdhau saskrasya pratiiddhitvt tadabhyupagamopi tem apasamdha eva | tathgmi-stra-pratiiddha
klvacchinnatva cee syt updhi-vtty-abhvenaiva cetanasya
klnavacchinnatvt ity dny atra dani santi | tasmt pralaye niruddhopy
updhi prva-sargya-sakalpa-vsanbhy svaya vyutthito bhavatti yac
chstra tad dainandina-pralaye yoga-nidray aynasya svayabhuva updhiparam eva , na paramevaropdhi-param iti dik |
stra-prmya-siddhau strd yathoktevara-siddhir vara-siddhau caitat
pratyaka-prvakataystra-prmya-siddhir ity anyonyraya manvno
nstika vare pramam asti na veti pcchatiyosauiti | sarva-puru svata

Page 60 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

eka-rpatayaivaryam updhi-dharma eveti pratipdayituprakasattvopdndity ukta, prak-sattva-sambandht tadaupdhika


vatikonitya utkaraivaryam ity artha | varasya copdhau pramam
kryopdhir aya jva kraopdhir vara iti rutydaya |
tad aikata[ch.u. 6.2.3], sokmayata[tai.u. 2.6.1], tad tmnasvayam akuruta,
sa eko brahmaa nanda iti ruty-uktasynandntasya brahmai svatonupapatti
ca, sk cet kevalo nirgua ca[ve.u. 6.11] ity di-rutibhir varasya
nirguatva-cinmtratva-siddher iti | sanimitaka sapramaka |
uttaratasya stra nimittam iti | straruti-smttihsa-purni | puna
pcchatistra punar iti | strasyaiva prmya kuta ? ity artha |
varasyopdhir yat praka-tattva tat pratyaka-rpa-vkyathrtha-jnajanyatvc chstrasya prmyam ity artha |
nanv evam anyonyraya, stra-prmye siddhe praka-sattva-siddhi,
tat-siddhau ca tan-mlakataystra-prmya-siddhir iti cen, na, mantryurveda-prmyata vara-siddhe prg eva strasya prmya-siddhe |
praka-sattvasya ca stra-prmya-nirvhakat-mtram atroktam iti | tath
ca nyya-stramantryurveda-prmyavac ca tat-prmyam iti |
etayo iti |viayatvena samavya-sambandhena ca paramevara-sattve 1
vartamnayor etayo strotkarayor andir nimitta-naimittika-bhva
sambandha, stra naimittika sattvotkara ca nimitta kraatvd ity artha
|
tata kim ity kkym hatasmd iti |sadaivevarapralayepi jnecchktimn, sadaiva muktondi-kle kledi-mukta cety artha |
varasydvityatvam api pratipdayatitac caiti | nsti smyam atiaya ca
yasmttdam ity artha | atiaya-nirmuktauhetum hana tvad iti | ukte
hetum hayad eva iti | yasmd dhetor yad evtiayi niratiaya tad eva tad
aivarya syd iti yojan | stiayatve satyaivaryam eva na bhavati,
apratihatecchatvasya ivbhvt | ato yad eva niratiayi tad eva mukhyam
aivaryam ity artha |
upasaharatitasmd iti | aivaryeayatra kh prpyate sa vara ity artha
| smya-nirmuktau hetum hana ceti | dvayor iti | navam alpakla-sthyi,
pura drgha-kla-sthyi evam astv ity eva-rpeakasminn arthe kvacit
dvbhy tulybhimatbhy kmite saty ekasya siddhau sakalpa-siddhv
itarasyecch-vightd natva nynatva syd ato na samnnekevarasambhava ity artha |
nanbhayo sakalpn navatvapuruatva cobhayam eva bhavatu ? tatrha
dvayo ca iti | tasya purua-vieatvam upasaharatisa ca iti | syd etatyadi
praka-sattvopdnd eva vatiko jvebhya utkara cetana-vieasya
tvaypy abhyupagatas tathjvnm apy apakaro malina-krya-sattva-nimittika
ity arthd gata | tath ca rutir api

1paramevarasya citta-sattve viayatay (tad-vtti-viea-jnaviayatay) strasya , samavyena ca tatra utkarasya satt iti bhva |
vastutas tu samavyasytra strenabhyupagamt tdtmyenety ucitam
iti dhyeyam ||
Page 61 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kryopdhir aya jva kraopdhir vara iti |


tarhi kim-arthapurua-viea varevety ucyate ? ekasya ivtmana
kasyevopdhi-bhedair jvevardi-vibhga-sambhavena lghavd aiktmyakalpanasyaivaucityt, tat tvam asi, aha brahmsmi
kam eka hi yath ghadiu pthag bhavet |
tathtmaiko hy aneka ca jaldhrev ivumn||
ity di-rutsmti-atair tmaikyasyaivapratipditatvc ca | bhedbhedobhayaruti-smti-madhye bheda-nindaybheda-jnasya moka-phala-phalatvakathanena cbheda-vkyni eva svrtha-pari, bheda-vkyni tv anuvdamtrti1 |
atrocyatejvevarayor ainos tvad vypya-vypaka-bhvasvkreajvopdhinvacchedyasytma-pradeasyevaropdhy-avacchinnatva
vaktavyam | tath ca yathbrahmkasya gardabha-mukhvacchedena
dusvaratva, yath v pyv-avacchedenaupdhika durgandhatvam eva
kraa-sattvvacchinna-cid-bhasypvarasya jvopdhy-avacchedena
sasritva syt | yadi ca jvevarau caitanyasya ivau na tu jva varasya
svkriyat tadpvarasya jvntarymitvnupapatti, jvapradeepi2varsattvd iti |
evam eva sarva-jvnm apy aikya na sambhavati, ekasyaiva cid-bhsasya
iknta-karad vimuktepi pradee sasry-anta-karantara-sambandht
bandha-prasagena ruty-ukta-bandha-mokdi-vyavasthnupapatte | na hy
kasya bhagna-ghaa-pradeev anya-ghaa-sambandho na bhavatti niyama
sambhavati, pratyaka-virodht, paryyai caikasminn eva 3deeneka-liga-dehasambandhasya samna-deya-bhogennumnc ca | tad etad ukta
kapilcryaijanmdi-vyavasthta purua-bahutva, updhi-bhedepy ekasya
nn-yoga kasyeva ghadibhiity di-strair iti |
nanu updhi-viiayor eva jvevaratve vaktavye ? iti cet, na, vikalpsahatvt |
viinatireke jvevaratva-bandha-mokdi-skarya-tdavasthyt | atireke tu
tad anityanitya v ? dye vinitay tasya bandha-mokdy-anupapatti antye
vcika-bhiy palyamnasy-via-mukha-nipta | yadi hi vii aneka
tmna kalpanys tarhy asmspanyasta-gaurava bhavatm apy ptitam |
adhika tu smnyaiktma-kalpanam iti |
na ctmadvaita-ruty-anurodhena tad apy ucitam iti vcyam, viitmabhya
smnytmanotyanta-bhede tat tvam asy-dy-abheda-vkynupapattitdavatthyt, atyantam abhede ca viitiriktat-virodht, bhedbhede csmanmata-praved iti | asmbhir api hi smnya-rpebhedo vaidharmy-alakaabheda-nirsyeyate, vieatas tu bheda iti | tath cokta kapilcryai
ndvaita-ruti-virodho jti-paratvt iti | eva tvad avaccheda-vdo nirasta |

1 loka-siddha-bhednuvda-pari ity artha |


2 atra api-abdo nirarthaka pratibhti |
3 paryyai kramaa | tapa ca ekatraivevare paraspara-viruddhasasritvsasritva-dharma-dvaya-samveo nopapadyeta iti bhva |
Page 62 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pratibimba-vdas tv atyanta vikalpsaha | pratibimasya tucchatve pratibimbarpa-jvasya brahma sahbhednupapatti, sad-asator abhednupapatte,
atucchatve ctmantvasya abda-bhedena svkrpattir advaitdy-anupapatti
ceti | atra ca mhnm upary upari kak brahma-mms-bhyesmbhir
nirkt | tat tvam asi-di-vkyni tatra vistarea vykhytni, sakepatas tv
atrpi vykhysyma |
nyynugrahea balavadbhir agni-visphuligdibhi sa-dntair virodhd
ka-srydi-dnt akhaat-par na bhavanti, ki tu brahmai sarvajvnm avibhga-lakabhedasya sarva-kla-sthyitay pramrthikatvepi yat
kicid avacchedena phena-budbuddivad atibhagurasya vibhga-lakaabhedasypramrthikasya updhikatva-mtra pratipdayantti | etena bhedanind-vkyni prakaraa-bhedair vibhga-vaidharmydi-bheda-pary eva | yac
coktam abheda-jnn moka ryata iti | tat paramparayaiva, na tu sktkrt |
athta deo neti neti, na hy etasmd iti nety anyat para[vi.pu.2.3.6] asti,
pradhna-purua-vyakta-klnparama hi tat |
payanti sraya uddha tad vio parama padam ||
ity-dyai ruti-smti-vkyair vivekkhya-bheda-jnasyaiva mukhyatvt |
paramtmtmanor yoga paramortha ityate |
mithyaitad anyad dravya hi naiti na dravyat yata || [vi.pu. 2.14.27]
iti viu-purdiv anyonybhvvibhga-rpatayaiva bhedbhedayor
vykhytatvena bheda-vkybhedavkyayor artha-niraye ndhunikakutarkpeketi dik ||24||

o)0(o
(1.25)
ki ca,

tatra niratiaya sarva-ja-bjam ||25||


yad idam attn gata-pratyutpanna-pratyeka-samuccaytndriyagrahaam alpa bahv iti sarva-ja-bjam | etad dhi vardhamna yatra
niratiaya sa sarva-ja | asti kh-prpti sarva-ja-bjasya
stiayatvt parimavad iti |
yatra kh-prptir jnasya sa sarva-ja | sa ca purua-viea iti |
smnya-mtropasahre ca ktopakayam anumna na vieapratipattau samartham iti | yasya sajdi-viea-pratipattir gamata
paryanvey, tasytmnugrahbhvepibhtnugraha prayojana, jnadharmopadeena kalpa-pralaya-mah-pralayeu sasria
purunuddhariymti |
tath coktadi-vidvn nirma-cittam adhihya kruyd bhagavn
paramarir suraye jijsamnya tantra provca iti ||25||
Page 63 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : ekam asya kriy-jna-aktau stra pramam abhidhya


jna-aktv anumna pramayatiki ca iti |tatra niratiaya sarva-jatvabjam ||
vycaeyad idam iti |buddhi-sattvvarakatamopagama-tratamyena yad
idam attn gata-pratyutpannnpratyeka ca samuccayena ca
vartamnnm atndriy grahaam | tasya vieaam alpa bahv iti sarvaja-bjamkraam | kacit kicid evttdi ghti, kacid bahu, kacid
bahutara, kacid bahutamam iti grhpekay grahaasylpatva bahutva
ktam |
etad dhi vardhamna yatranikrntam atiayt sa sarva-jaiti | tad anena
prameya-mtra kathitam | atra pramayatiasti kh-prpti sarva-jabjasya iti sdhya-nirdea1 | niratiayatva kh, yata param atiayavatt
nstti | tena nvadhi-mtrea siddha-sdhanam |
stiayatvd iti hetu | yad yat stiaya tat tat sarva niratiaya, yath
kulvalmalaka-bilveu stiaya mahattvam tmani niratiayam iti vypti
darayatiparimavad iti | na ca garimdibhir guair vyabhicra iti smpratam
| na khalv avayava-garimtiay garimvayavina, ki tv paramubhya
ntyvayavibhyo yvanta kecana tesarve pratyeka-vartin garima
samhtya garima-vardhamnbhimna | jna tu na pratijeya sampyataity
eka-dvi-bahu-viayatay yukta stiayam iti na vyabhicra |
upasaharatiyatra kh iti | nanu santi bahavas trthakar buddhrhatkapila-ri-prabhtaya | tat kasmt ta eva sarva-j na bhavanty asmd
anumndi ity ata hasmnya- iti | kutas tarhi tad-viea-pratipattir ity ata
hatasya iti | buddhdi-prata cgambhso na tv gama, sarva-pramabdhita-kaika-nairtmydi-mrgopadeakatvena vipralambhakatvd iti bhva |
tena ruti-smttihsa-pura-lakad gamata gacchati buddhim rohanti
asmd abhyudaya-nireyasopy ity gama |
tasmt sajdi-viea-pratipatti, saj-viea ivevardi rutydiu
prasiddha | di-padena a-aga-tdvyayate saghte | yathokta vyupure
sarva-jat tptir andi-bodha
svatantrat2nityam alupta-akti3 |
ananta-akti ca vibhor vidhij
a hur agni mahevarasya || [v.pu. 12.33]
tath
jna vairgyam aivarya tapa satya kam dhti |
sratvam tma-sambodho hy adhihttvam eva ca |
avyayni daaitni nitya tihanti akare || [v.pu. 10.65-66]

1 kh-prpti sdhyam ity artha ||


2 jva-karma-sahakrea karma kurvatopvarasya tathaiva na
svtantrya-vyghto yathmtya-sahakrea rja iti bodhyam ||
3 ekasy api akter alope alupta-aktitva spapdam iti ktv pthag
ananta-aktir ity uktam ||
Page 64 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sydetat| nitya-tptasya bhagavato vairgytiaya-sampannasya svrthe tsambhavt kruikasya ca sukhaikatna-jana-sarjana-parasya dukha-bahulajva-loka-janannupapatterr aprayojanasya ca prekvata pravtty-anupapatte
kriy-akti-linopi na jagat-kriyety ata hatasytmnugrahbhvepiiti |
bhtn prinm anugraha prayojanam |
abddy-upabhoga-viveka-khyti-rpa-krya-karat kila caritrtha citta
nivartate | tata purua keval bhavati | atas tat-prayojanya kruiko vivekakhyty-upya kathayati | tencaritrthatvc cittasya jantn vara puypuyasahya sukha-dukhe bhvayann api nkruika |
viveka-khyty-upya-kathane dvram hajna-dharmopadeena iti | jna
ca dharma ca jna-dharmau, tayor upadeena jna-dharma-samuccayl labdhaviveka-khyti-paripkt kalpa-pralayebrahmao divasvasne yatra satya-lokavarja jagad astam eti | mah-pralaye sa-satyalokasya brahmaopi nidhane
sasriasva-kraa-gminotas tad maraa-dukha-bhja | kalpety
upalakaam anyadpi | svrjita-karma-pka-vaena janma-maradi-bhja |
purun uddhariymtikaivalya prpya puru uddht bhavantty artha |
etac ca karu-prayuktasya jna-dharmopadeana kpilnm api siddham ity
hatath coktam iti | pacaikhcryeaiti ea | di-vidvnkapila iti | dividvn iti pacaikhcrya-vacandi-mukta-sva-santndi-guru-viaya, na tv
andi-mukta-parama-guru-viayam | di-mukteu kadcin mukteu vidvatsu
kapilosmkam di-vidvn mukta sa eva ca gurur iti | kapilasypi jyamnasya
mahevarnugrahd eva jna-prpti ryata iti | kapilo nma vior avatraviea prasiddha | sa evevara di-vidvn kapilo viu svayambhr iti bhva
| svyambhuvn tv vara iti bhva||25||
yoga-vrtikam : puruntarebhya varasya niratiaya-srvajya-rpavientara pratipdayan stram avatrayatiki ceti | tatra niratiaya sarvaja-bjam | bja ligam | sarva-jnumpakayat stiaya-jtya jna tat
tatrevare niratiayam ity artha | srvajya-bjam iti phepy ayam evrtha |
yat tu bja kraa, tath ca sarva-jatva-kraa sattvam iti tasya thrtha iti
kacit, tan na | jnasya bahv-alpatayor eva bjataytrabhya-krair
vykhysyamnatvd iti |
vycaeyad idam iti | yad attngata-vartamnn pratyeka-samuccitm
atndriyathrthnm alpa bahu grahaa jnam ida sarva-ja-bjam ity artha
| katha bjam ? tadhaetad iti | etat sarva-ja-bja stiaya-jna
vivardhamnayatra niratiayabhavati, sasarva-jonyathnavasthnd iti
yuktir ukt |
sayogam apy haastiiti | sarva-ja-bja stiaya-jna kvacit prpta-kha
stiayatvt parimavad ity artha | atra bdhakbhve satti hetur vieayas
tena gurutva-saskra-rpdiu na vyabhicra | te caikatra kh-prptau
krya-mtretiayitvam eva1 bdhaka, smagrys tratamyvyavasthity krya-

1 ayam ayagurutvdi-gu sarvath anity eveti naite khprpti | kvacit sarvatraiva vartamnnm e stiayatvd eva ca na
kvpi niratiayatvam | yadi hi yatrayatra stiayatva, tatratatra khprptimattvam iti vypti syt | tarhi gurutvdau vyabhicra sphua eva,
stiayatvepi kvacid e kh-prpter abhvt | sarvatraivai
Page 65 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tratamye vyavasthnupapatte | jnecch-parimn tu nitynm api


siddhatay kvacit kh-prptau nsti bdhakam |
vastutas tuyath-ruta-bhyd anavasthpatte ca gurutvdiv apy atiayn
kvacit khnumyate, smagr-tratamya-khy apy
anavasthpattyaivnumna-smyt | ato na hetau vieapeketi | asma
cnumne ruty-dis tarka iti |
stra-ttparyam hayatra iti | nanktnumnena smnyata sarva-ja-puruasiddhv api tasya saj-viea katham avadhryata ity kkym ha
smnya- iti | smnya-mtreopasahre nicaye kta-paryavasnam
anumna na sajdi-viea-pratipdana-kamam ity ata ity dir artha | saj
brahmntarymi-paramtmdi-rp | di-abdena prnandatvaparamakruikatva-pramrthiktmatva-jagaddhra-kraatvdayo grhy |
hari-hardi-saj-mrtayas tu akti-aktimad-dy-abhedenopsanrtham eva
paramevarasyocyante, na tu skd eva,
brahma-viu-iv brahman pradhn brahma-aktaya |
tato nyn ca maitreya dev dakdayas tata |[vi.pu. 1.22.58]
brahma-viu-ivdn ya para sa mahevara ||ity di-vkyebhya |
gamata vedntata | yat tv dhunik kecana parasya skd api ll-vigraha
kalpayanti, tad aprmika, viv-dnm eva llvatra-cararavindt | vivdn ca paramtmany evha-bhvt tem avatr eva
paramevarvatratayruti-smticyante, tena tu te bhrnt, na tasya krya
karaa ca vidyate[ve.u. 6.8] ity di-rutibhya paramevarasya kryakrakhya-arra-dvaya-pratiedht | andimat para brahmasarva-dehavivarjitam ity di-smtibhya ceti dik |
nanu nitya-mukta ced varas tarhi pururthbhvt tasya pravttir na ghaate
| tath ca skhya-stramsvopakrd adhihna lokavat iti prva-pakam, tan
na, pravtty-di-nityatvt | tatra nimittpek nstti mukhya-samdhne saty
api prauhy prakrntarepi samdhnam hatasytm iti |tmanugraha
svopakrh, tasyevarasya svopakrbhvepibhaktn purun uddhariymty
ayena jna-dharmayor upadeato bhakta-bhtnugraha prayojanam |
puruvieaakalpa- ity-di | kalpa-pralayeudainandina-pralayeu,
mah-pralayeuprkta-pralayeu ca sasriasva-kraa-gminotas tad
maraa-dukha-bhja ity artha |
nanu svea-sdhanat-jnbhve katha vypra syt ? iti cet, na, traimai-nyyena svea-sdhanat-jna-para-dukha-jnayor vijtyecch-dvaya
praty eva phala-balena hetuty kptatvt | tath ca brahma-stralokavat tu
ll-kaivalyam[ve.s. 2.1.33] iti |
nanu tathpibhaktn evnughti nnyn, pratyuta tn nighty eva svabhaktaivarya-dnenety ato vaiamydin nevarasya nitya-muktatvabhavati ?
iti cet, maivam, agner auya-svabhvavat viuddha-sattve bhakta-vaat-

stiayatve kryatvam niymakam | tath ca kryatva-samavypta


stiayatvam evaite kh-prptau bdhakam iti bdhakbhve satti
hetu-vieaena vyabhicroddhra spaa ||
Page 66 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

svabhvasyparyanuyojyatvt | vaiamya ca rga-dvebhym eva bhavati, na


tu pravtti-mtreeti | ata eva gt
samoha sarva-bhteu na me dveyosti na priya |
ye bhajanti tu m bhakty mayi te teu cpy aham || [gt 9.29] iti |
yac ca hirayagarbhdy-aivarya-dnd anyedukhabhavati, tatrpi
hirayagarbhdnm eva vaiamya bja, varasya tu para-dukhaprahecch vidyamnpi bhakta-vaatay kuhit sva-kryya vilambata iti
sarva samajasam | yac ca sarvevarasya karma-spekatay vaiamya
nairghya1 ca brahma-mms-strepktam, tatrpy ayam evaya
lokn vihita-niiddha-rpi karmi devnsukha-dukha-sdhanni, ata
varea sva-bhakta-devev aparddhya yad dukha dyate, anaparddhya
sukha, tad bhakta-pravaya-nimittakam iti |
sva-prayojanbhvepi vidu pravttau pacaikhcrya-vkya skhya-stha
pramayatitath coktam iti |di-vidvnsvayambh sargdv virbhto
viu | nirma-cittamyoga-balena sva-nirmita cittam adhihyasvena
praviya kapilkhya-paramarirbhtv kruydjijsavasuraye tattva
provcaity artha |

o)0(o
(1.26)
sa ea

prvem api guru klennavacchedt ||26||


prva hi gurava klenvacchidyante | yatrvacchedrthena klo
nopvartate, sa ea prvem api guru | yathsya sargasydau prakaragaty siddhas tathtikrnta-sargdiv api pratyetavya ||26||
tattva-vairad :samprati bhagavato brahmdibhyo vieam hasa ea iti |
ptaniksa ea iti | straprvem api guru klennavacchedt ||
vycaeprva hi iti | klas tu ata-vardi avacchedrthenvacchedena
prayojanena, nopvartatena vartate prakarasya gati prpti | pratyetavya
gamt | tad anena prabandhena bhagavnvaro darita ||26||
yoga-vrtikam : paramevarasyparavieapratipdayatistra-krasa ea
prvem api guru klennavacchedt ||
prveprva-prva-sargdy-utpannnbrahma-viu-mahevardnm api
guru pitntarym vidyay jna-caku-prada ca | kuta ? klennavacchedt
| brahmdayo hi dviparrdhdi-klenvacchinna guru vin ma sambhavantty
artha | yo brahma vidadhti prva yo vai ved ca prahioti tasmai [ve.u.
6.18]ity di-rutibhya iti bhva|

1vaiamya-nairghye na spekatvt tath hi darayati [ve.s. 2.1.34] iti brahmastram |


Page 67 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na ca prakti-svtantrya-kita, nimittam aprayojaka praktn[4.3] ity gmistrt nimitta-kraasyevardes tat-svtantryvightakatvt | etad eva
vycaeprve hti | avaccheda-abdrthenvaccheda-prayojanena klo
nopvartate na sambadhyate |
ttparyathrtham hayathsya iti | asya vartamnasya
sargasydauprvaprakara-gatyjnotkara-prpty svata-siddhaity
artha |atrevarasya sarva-jva-pittva-vacant ruty-uktgni-visphuligadntnusrea ca jva-brahmaor ai-bhvas tayor abheda ca pitputravad eveti bhva | tath ca smti
yath dpa-sahasri dpa eka prasyate |
tathjva-sahasri sa evaika prasyate ||
salile karakm eva dpognv iva tanmaya |
jvo mauhyt prhag-buddho yukto brahmai lyate ||ity di |1
aya cbhedo nkhaat | api tv avibhga eva, avibhgo vacant[ve.s.
4.2.16]iti vednta-strea jvnbrahmay avibhga-lakabhedasyaiva
vacant | tathtikrnta-sargdiv api pratyetavya ||26||

o)0(o
(1.27)

tasya vcaka praava ||27||


vcya vara praavasya | kim asya saketa-kta vcya-vcakatvam,
atha pradpa-prakavad avasthitam ? iti | sthitosya vcyasya vcakena
saha sambandha | saketas tv varasya sthitam evrtham abhinayati |
yathvasthita pit-putrayo sambandha saketenvadyotyate, ayam
asya pit, ayam asya putra iti | sargntarev api vcya-vcaka-aktyapekas tathaiva saketa kriyate | sampratipatti-nityatay nitya
abdrtha-sambandha ity gamina pratijnate ||27||
tattva-vairad : samprati tat-praidhna darayitu tasya vcatam ha
tasya vcaka praava | vycaevcya iti | tatra pare mata vimaradvreopanyasya tikim asya iti |
vcakatvam pratipdakatvam ity artha | pare hi payantiyadi svbhvika
abdrthayo sambandha saketensmcabdd ayam artha pratyetavya ity
evam tmakenbhivyajyeta, tato yatra nsti sa sambandhas tatra saketaatenpi na vyajyeta | na hi pradpa-vyagyo ghao yatra nsti, tatra pradpasahasrepi akyo vyaktum | kta-saketas tu karabha-abdo vrae vraapratipdako da |
tata saketa-ktam eva vcakatvam iti vimybhimatam avadhrayati
sthitosya iti | ayam abhipryasarva eva abd sarvkrrthbhidhnasamarthiti sthita evai sarvkrair arthai svbhvika sambandha | vara-

1 mauhyt jva brahmaa pthag tmna jnti | buddhas tu yukta |


yuktota eva buddha iti v brahmai lyate iti ttparyam ||
Page 68 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

saketas tu prakaka ca niymaka ca tasya | vara-saketsaketa-kta csya


vcakpabhraa-vibhga | tad idam hasaketas tv varasya iti |
nidaranam hayath iti | nanu abdasya prdhnikasya mah-pralaya-samaye
pradhna-bhvam upagatasya aktir api praln | tato mahad-dikrameotpannasyvcakasyaiva mhevarea saketena na aky vcaka-aktir
abhijvalayitu vinaa-aktitvd ity ata hasargntarev api iti | yadyapi saha
akty pradhna-smyam upagat abdas tathpi punar virbhavas tac-chaktiyukta evvirbhavati vartipta-samadhigata-md-bhva ivodbhijo meghavisa-vri-dhrvasekt |
tena prva-sambandhnusrea saketakriyatebhagavateti | tasmt
sampratipatte sada-vyavahra-paramparynityatay
nityaabdrthayosambandhona kastha-nitya ity gamik pratijnate,
na punar gama-nirapek sargntarev api tda eva saketa iti pratipattum
ata iti bhva||27||

tasya vcaka praava ||27||


vcya vara praavasya | kim asya saketa-kta vcya-vcakatvam atha
pradpa-prakavad avatsthitam iti | sthitosya vcyasya vcakena saha
sambandha | saketas tv varasya sthitam evrtham abhinayati | yathvasthita
pit-putrayo sambandha saketenvadyotyate, ayam asya pit, ayam asya
putra iti | sargntarev api vcya-vcaka-akty-apekas tathaiva saketa kriyate |
sampratipatti-nityatay nitya abdrtha-sambandha ity gamina pratijnate ||
27||
yoga-vrtikam : vara-abdrtho vistarea vykhyta | idn tatpraidhna vykhytum dau praidhnga mantra darayatitasya
vcaka praava || tasyevarasya praavo nmety artha |
ada-vigraho devo bhva-grhyo mano-maya |
tasyokra smto nma tenhta prasdati ||
iti yoga-yjavalkydi-vacanebhya | ada-vigrahodbhuta-arro deva
paramtm bhva-grhyo bhakti-mtra-grhyo mano-mayo manas-tulyakraopdhi-abaloya-abalgnivad ity dir artha |
kartavya-vicropayoginam artha prayativcya vara iti | nitya eva
praavena sahevarasya vcya-vcaka-bhva iti | raddhtiayotpdanya
saaya-prvakam avadhrayatikim asya iti |
vara-praavayor vcya-vcakat akti kim asyevarasya
saketenhrynyonydhysa-rpeaktgantuk, yath pia-viee
devadattdi-nma-vcyat pit-saketa-kt, tadvat | thav pradpasya
prakavat svbhvik yvad dravya-bhvinty artha | vimya samdham ha
sthita iti | artha-sambandham evbhinayatiprakayatiity artha | sa ca
akty-khya-sambandha dhrdheyavat svarpa-sambandhotirikta-padrtha eva
vstu | ghadi-nmnm apy eva bodhyam | devadattdi-nmn tu naiva,
yata purua-saketa-bhedenrtha-bhed bhavantti |
saketena iti | ayam asya pitety dy eva-rpeety anvaya |

Page 69 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu akti-nityatvepi kadcit saketa-bhedd devadattdi-abdavad arthabhedopi praavasya syd ity akym hasargntarev api iti | arthasaketo laukiko na bhavati, api tu sarva-j cetan-akti prva-siddhm
anustyaiva saketa kurvantty aya |
sambandha-nityatve sampratipatty-khya-krya-nityatva pramayati
sampratipatti- iti | devadattdi-abdavad vcya-vcaka-bhvasynityatve
kadcit saketa-vaipartyena vyavahra-vaipartyam api syd ity aya | tath
ca sati sarvatraabdrthenvsa syd ity gamina pratijnate
avadhrayantti samagra-vkyathrthennvaya ||27||

o)0(o
(1.28)
vijta-vcya-vcakatvasya yogina

taj-japas tad-artha-bhvanam ||28||


praavasya japa praavbhidheyasya cevarasya bhvanam | tad asya
yogina praava japata praavrtha ca bhvayata cittam ekgra
sampadyate | tath coktam
svdhyyd yogam sta yogt svdhyyam manet |
svdhyya-yoga-sampatty paramtm prakate || [vi.pu.
6.6.2] iti ||28||
tattva-vairad : vcakam khyya praidhnam hataj-japas tad-arthabhvanam || vycaepraavasyeti | bhvana puna puna citte niveanam |
tata ki sidhyatty ata hapraavam iti | ekgra sampadyate ekasmin
bhagavaty ramati cittam | atraiva vaiysik gthm udharatitath ceti |
tata vara siddhnti-tat-phala-lbhena tam anughti ||28||
yoga-vrtikam : praidhnga-mantra pradarya sga-praidhnasya
svarpa strakro vakyati, tat-stra prayitvotthpayativijteti | strea
sahnvaya |
taj-japas tad-artha-bhvanam || strrtha vycaepraavasya iti |
praava-japena saha brahma-dhyna praidhnam | tac ca vcya-vcaka-bhva
jtv kartavyam iti samudyathrtha |
praavena para brahma dhyyta niyato yati || iti smarad iti | praavrtha
cvntara-bhedairuty-diu bahudhokta, sakept tu gruoktorthotra
kathyate, yath grue
vyaktvyakte ca puruas tisro mtr prakrtit |
ardha-mtr para brahma jeyam adhytma-cintakai || iti |
praavrtha-cintana ca mukhyato dvividhamtatraikam ai-krya-kraaakti-aktimad-dy-abhedena taptya-piavad avibhga-lakaaikbhvd

Page 70 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

aha brahma, sarva khalu brahmaity di-rpabhavati, tam etam tmnam om


iti brahmaaikktya brahma ctmanom ity ekktyaity dirute, sarva khalv
ida brahma tajjaln iti anta upsta ity dirute ca |
eka samasta yad ihsti kicit
tad acyuto nsti para tatonyat |
soha sa ca tva sa ca sarvam
etad tma-svarpa tyaja bheda-moham ||ity di-smte ca |
aparaprakti-tat-krya-puruebhyo vivekena kevale brahma-cin-mtra tmatvacintana, om ity eva dhyyatha tmna svasti va prya tamasa parastt,
athta deo neti neti na hy etasmd iti |nety anyat param asti [b..u.2.3.6], tam
evaika jnatha tmnam tmety evopsta[b..u. 1.4.7] iti rute |
prakti purue sthpya puruabrahmai nyaset |
aha brahmapara jyoti prasakhyya vimucyate ||
yasarva-bhta-cittajo ya ca sarva-hdi sthita |
ya ca sarvntarejeya soham asmti cintayet || iti garudibhya ca |
tathtmeti tpayanti grhayanti ca[ve.s. 4.1.3]iti brahma-mms-strc ca | atra
grua-vkye puruasya brahmai nyso laya eva na tv abheda |
vijntmani sayojya ketraje pravilpya tam |
brahmay tmnam dhre ghambaram ivmbare || [vi.pu.1.13.55]
ity di-vakyeu jva-vilpanena brahmtma-cintanasya smarat | praktisthpana-shacaryc ca | ambara-dnta ca nkhaatve
yathgnir agnau sakipta samnatvam anuvrajet |
tathtm smyam abhyeti yogina paramtman ||
ity di-vkyoktasygni-vyu-jaldi-bahula-dntasya smyasya ca virodht,
nyynugrahegny-laydi-dntnm eva balavattvc ca | ki tv eka-rpasya
updhika-mithy-vibhga-nivtti-mtra iti | vilpanena ca prakty-divaj jvnm
antmatvam eva labhyate | tad ukta mtsye
tattvai sampdita bhukte purua pacaviaka |
varecch-vat sopi jatma kathyate budhai || iti |
moka-dharme ca
tenaitan nbhinandanti pacaviakam acyutam |
sadvisam anupayanta ucayas tat-paryan || [ma.bh. 12.306.75]
etena prakti-puruau vilpya yac chia brahmatasminnb evha-bhve
vacanc ca na jve mukhyoha-abda iti | anayo cintanayor madhye prathamacintanam upsan, dvitya tattva-jnam iti | brahmtmat-jna ctidurlabham
| moka-dharme cokta
bhavanti jnino nitya sarvata ca nimay |
aiktmya nma kacid dhi kadcitpratipadyate || [ma.bh. 12.261.47] iti
dik |

Page 71 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vara-praidhnd iti pacamy-uktam asamprajta-paryanta-yoga-hetutva


tattva-praidhnasya yena dvrea tad hatad asya iti | praidhndibhi
caikgro bhavati, tata ca paramtma-sktkra, tata para-vairgyd
asamprajta-yoga iti ea | svdhyya-yoga-sampatty paramtm prakate
[vi.pu. 6.6.2] iti vakyama-vkya-sva-rast | uktrthe sva-pitur vkya viupura-stha pramayatitath coktam iti | yoga-japayor ekad na sambhava iti
yogasydy-antayor vyutthna-kle japa ukta |
nanu paramtma-sktkra para-vairgyabhavatti yad ukta, tan
nopapadyate, tma-sktkreaivbhimna-nivtty para-vairgya-sambhavd
iti ? atrocyatebrahma-jna tasthyentra na vivakita ki tv tmatvenaiva |
tath ca jvtma-tattva-jnd buddhi-paryantam abhimna-nivttivat
paramtma-jnd jva-paryantev abhimno nivartate | pacaviati-tattvni
vilpyaiva soam ity tmataydhihna-brahma-sktkrd iti |
nanv eva jvasypy antmatva prasaktam ? iti cet, na, vyvahrikapramrthika-bhedentma-dvaybhyupagamt | tmatva hi
saghtdhyakatva ketrajatva ca, tac cevarasya ivsti, varatvavaj
jvtman paratantratvt, dharmdharmdy-ajttvc ca | jvn cacitiaktimatt-mtreaivtmatva bandha-moka-bhogdi-bhgitay siddha lokavyavahra-gocaratay ca vyvahrikam eva | evam evha-tvaabdopiparamtmany eva mukhyo, na tu jve, prayogdiu svtantrybhvena
prayoktrtmatvdi-rpasyham-di-abda-pravtti-nimittasya jvev abhvd iti |
tath coktam
tvm tmna para matv param tmnam eva ca |
tm punar bahir mgya aho akajanjat || [bh.pu. 10.14.27] iti |
param antmnam |yadyapi jvo mukhytma na bhavati, tathpi taj-jnd api
dharmdharma-rgdi-nivtty mokas tu bhavaty eveti | etena vyavahraparamrtha-bhedd aiktmya-nntmat-vdau ruti-smti-daranev aviruddhv
ity api siddham | adhika tu brahma-mms-bhye vijnmte draavyam iti
dik |
tad idam vara-praidhnd v ity di-stra-gaoktam artha-jta liga-pure
spaa pradaritam, yath
avidyayeasya yogo ntto npy angata |
npy asty asmitay caiva rgepi triklat ||
kleu triu sambandhas tasya dveea no bhavet |
tathaivbhiniveena sambandho na kadcana ||
kualkualai caiva sambandho naiva karmabhi |
bhavet kla-traye ambhor avidym ativarjant ||
vipkaikarma tasya na bhaved eva sayama |
kleu triu arvasya ivasya iva-dyina ||
sukha-dukhair na saspya kla-tritaya-vartibhi |
tathaiva bhoga-saskrair bhagavn antakntaka ||
pu-viea paro devo bhagavnparamevara |
cetancetanomukta prapacd akhilt para ||
loke stiayatvena jivarye vilokite |
ive ntiayitvena sthite hur mania ||

Page 72 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pratisarga vastu-bhna brahmaa stra-vistaram |


upadet sa eavya klvaccheda-vartinm |
klvaccheda-yuktn gurm apy asau guru |
sarvem api sarvea klvaccheda-varjita ||
andir eva sambandho vijnotkarayo pare |
sthitayor da arva pariuddha svabhvata ||
tma-prayojanbhve parnugraha eva hi |
prayojana samastnkriyparamehina ||
praavo vcakas tasya ivasya paramtmana |
iva-rudrdi-abdn praavo hi para smta ||
ambho praava-vcyasya bhvan taj-japd api |
u siddhi par prpy bhavaty eva na saaya ||
eka brahma-maya dhyyet sarva vipra carcaram |
carcara-vibhga ca tyajed aham iti smaran ||
saptvarany hur aasytmambujsana |
koi-koy-ayutne cni kathitni tu ||
tatratatra caturvaktr brahmo harayo bhav |
s pradhnena tath prpya ambhos tu sannidhim ||
asakhyt ca rudrkhy asakhyt pitmah |
haraya cpy asakhyt eka eva mahevara ||
brahmendra-viu-rudrdyair api devair agocaram |
di-madhynta-rahita bheaja bhava-rogim ||
iva-tattvam iti khyta ivd api para padam || iti ||28||

o)0(o
(1.29)
ki csya bhavati ?

tata pratyak-cetandhigamopy antarybhva ca ||29||


ye tvad antary vydhi-prabhtayas te tvad vara-praidhnn na
bhavanti | svarpa-daranam apy asya bhavati | yathaivevara purua
uddha prasanna kevalonupasargas tathyam api buddhe pratisaved
purua ity evam adhigacchati ||29||
tattva-vairad : ki ca param asmt ? tata pratyak-cetandhigamopy
antarybhva ca || pratpa vipartam acati vijntti pratyak, sa csau
cetana ceti pratyak-cetanovidyvn purua | tad anenevarc chvatikasattvotkara-sampannd vidyvato nivartayati | avidyvata pratca cetanasya
adhigamo jna svarpatosya bhavati | antary vakyams tad-abhva
ca |
asya vivaraaye tvad iti | svam tma tasya rpam | rpa-grahaenvirdysamropitn dharmn niedhati |
nanv vara-praidhnamvara-viaya katham iva pratyak-cetanaskt
karoti | atiprasagd ity ata1 hatathaivevara iti | uddha kastha-

1 anya-praidhnennya-sktkretiprasago bodhya |
Page 73 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nityatayodaya-vyaya-rahita | prasanna klea-varjita |


kevaladharmdharmpeta | ata eva anupasarga | upasarg jty-yurbhog |
sdyasya kicid bheddhihnatvd vard bhinattibuddhe
pratisaved iti | tad anena pratyag grahaavykhytam | atyanta-vidharmior
anyatarrthnucintana na tad-itarasya sktkrya kalpate |
sadrthnucintanatu sadntara-sktkropayogitm anubhavati ekastrbhysa iva tat-sadrtha-strntara-jnopayogitm | pratysattis tu
svtmanisktkra-hetur na partmanti sarvam avadtam ||29||
yoga-vrtikam : tad eva jva-prajy ivevara-praidhnd api praj-dvr
yogas tat-phala moka ca bhavatty uktam | idn tayor madhya varapraidhnasya mukhya-kalpatvapratipdayitutatra dvrdhikya
streapratipdayatiki csyaiti | anyac csya praidhnino bhavatty artha |
tata pratyak-cetandhigamopy antarybhva ca ||tatavarapraidhnt tat-sktkra-dvr tad-dntena jva-tattvam apy anysena
prataysktkriyate iti prathama-dalrtha | api-abda sannatama-siddhntyapekay | yadyapi prati prativastu acati anugacchatti vyutpattysakucitasarvnugata paramtmaiva mukhya pratya-abdrthapratyak pranta
bhagavac-chabda-saja yad vsudeva kavayo vadanti[bh.pu. 5.12.11] ity
divapvare pratyak-prayoga-daranc ca, tathpivardi-abdavad eva
pratyak-abdopijve gauo vibhutvt |ata eva pravtti-vyvartanya cetanety
uktam | yadi ca pratyak-abda pacima-vc, tathpi sarga-pralaydy-avadhibhte brahmay eva mukhyonyatra gaua iti |
antarybhva ekgrat-smnyasyaivaphalam iti vakyatetat-pratiedhrtham
eka-tattvbhysa [1.32] iti streety ato viiyevarapraidhnasyntarybhva-phalakatva-vacanam anuvdakatay vycaeye
tvad iti | anuvdasya ca phalam dhikyena vighna-nivartakatva-lbha, tasya
ha na dev ca nbhty ata tma hy e sa bhavati iti ruty brahmtmatdarina icch-vighte devdnm apy asmarthya-pratipdand iti | ate evokta
nradydiv api
tasmn mumuko sumukho mrga r-viu-saraya |
cittena cintaynena vacyate dhruvam anyath |
dhatte pada tvam avit yadi vighna-mrdhni ||ity di |
svarpa-daranam iti | asya pratco jvasya yat tttvika rpa tasya
sktkropibhavatty artha | anya-praidhnennya-sktkreda-dvram
apy astti pratipdayann eva svarpa-darana vivotiyathaiveti | buddhe
pratisaved buddhi-vtti-pratibimbodgrh tat skti yvat | ida ca jvabrahmaor atyantbheda-nirkaraya vaidharmyam uktam | yathaivevara
uddhydi-guakas tathyam api yo buddhe sk purua ity evam adhigacchati
avadhrayatipuruatvvied ity artha | purua cetana uddha ppa-puyavivarjita prasanno nirdukha kevala cinmtronupasargo jty-yur-bhoga-rahita
iti |
tad etad ukta nradye
my-pravartake viau dh bhakti kt nm |

Page 74 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sukhena prakter bhinna sva darayati dpavat || iti |


yadyapy ai-svarpvadhraena-svarpvadhraavad aasvarpvadhraenpy ai-svarpvadhraabhavati, ainor ekasvarpatvasya utsargikatvt, pratyutevarasyv-manasa-gocaratay sva-tattvasktkrd eva tad-anusreevare viveka sambhavati nnyath, tath ca
rutir apiyad tmatvena tu brahma-tattva dpopameneha yukta prapayet ity
di | tathpijvasya pratva-nityatvdy-aa varnusreaiva sukhena jtu
akyata ity aya | ata evatattvam eva tvam eva tat ity dirutaya parasparam
evvaidharmya-lakabheda pratipdayanti ||29||

o)0(o
(1.30)
atha kentary ye cittasya vikep ? ke punas te kiyanto veti ?

vydhi-styna-saaya-pramdlasyvirati-bhrntidaranlabdha-bhmikatvnavasthitatvni citta-vikeps
tentary ||30||
navntary cittasya vikep | sahaite citta-vttibhir bhavanti | etem
abhve na bhavanti prvokt citta-vttaya | tatra vydhir dhtu-rasakaraa-vaiamyam | stynam akarmayat cittasya | saaya ubhaya-koispg vijna syd idam eva naiva syd iti | pramda samdhisdhannm abhvanam, lasya kyasya cittasya ca gurutvd apravtti
| avirati cittasya viaya-samprayogtm gardha | bhrntir darana
viparyaya-jnam | alabdha-bhmikatva samdhi-bhmer albha
anavasthitatva labdhy bhmau cittasypratih | samdhipratilambhe hi sati tad avasthita syd iti | ete citta-vikep nava yogamal yoga-pratipak yogntary ity abhidhyante ||30||
tattva-vairad : pcchatiatha ka iti | snnyenottaraya iti | vieaskhye pcchatike puna ? iti | uttaram vydhty-di stram | antarynava |
et citta-vttayo yogntary yoga-virodhina | citta khalvam vydhy-dayo
yogd vikipantiy apanayantti vikep|
yoga-pratipakatve hetum hasahaita iti | saaya-bhrnti-darane tvad
vttitay vtti-nirodha-pratipakau | yepina vttayo vydhi-prabhtayas tepi
vtti-shacaryt tat-pratipak ity artha | padrthn vycaevydhir iti |
dhtavo vta-pitta-lema, arra-dhrat | aita-pthra-parima-vieo
rasa | karanndriyi | te vaiamyam | nyndhika-bhva iti | akarmayat
karmnarhat | saaya ubhaya-koi-spg vijnam | saty apy atad-rpapratihatvena saaya-viparysayor abhede ubhaya-koi-sparspararpvntara-viea-vivakaytra bhedenopanysa | abhvanam akaraa
tatrprayatnam iti yvat | kyasya gurutva tamas | gardhas t |
madhumaty-daya samdhi-bhmaya | labdha-bhmer yadi tvataiva
dusthita-manyasya samdhi-bhrea syt tatas tasy api bhmer apya syt |
yasmtsamdhi-pratilambhe tad avasthitam syt tasmt tatra prayatitavyam iti ||
30||

Page 75 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : anyonya-dntennyonya-dharmm anyonyasminn


avadhrayntarya-svarpa-pratipdaka stram avatrayatiatha iti |
vydhy-der antaryatvopapdanya stre citta-vikep iti vadiyati | tasya
vykhynrtham bhye vakrokti | vikepvikepak|smnyena
dattottaramviea-sakhybhy puna pcchatike punar iti |
vydhi-styna-saaya-pramdlasyvirati-bhrnti-daranlabdhabhmikatvnavasthitatvni citta-vikeps tentary ||
citta-vikepakatayaitni te prva-strokt antaryity artha| vycaenaveti |
anvaya-vyatirekbhy citte vikepakatvam e sdhayatisahaita iti |
skma-klnkalanena sahety uktam | etem avyavadhnenaiva vydhy-digocar v tan-nivtty-upya-gocar v cittasya vttayobhavanti yogabhraik ity artha |
vydhydn nava kramea vycaevydhir iti | arra-dhrakatvt dhtn
vta-kapha-pittn rasnm hra-parimnkaran cakurdi-manadn ca vaiamya visada-bhvo vydhi |
akarmayat yognuhnkamat, ma-vtdin dehasykarmyatvepi
cittasya yogvirodhc cittasyety uktam |
saaykram hasyd iti | ida guru-strokta jna-tat-sdhandi |
abhvanam ananusandhnam | kya-gurutva kaphdin | citta-gurutva
tamas | tbhyhetubhym apravttisamdhi-sdhannuthnam |
samprayogtmsannikara-janyo gardhobhila | viparta jnam gurv-dipramitrtha-viparta-nicaya |
samdhi-bhmer iti | vakyamn madhumaty-di-bhmnm ekatamasy
api sdhannuhnepy albhaity artha |apratih-lbhepi bhraa |
nanu lbhottaram bhrae k katir tiy akym hasamdhi-pratilambhe
hiiti | pratilambho nipattir dhyeya-sktkra iti yvat | aya bhva
sktkra-paryantam eva cittasya tat-tad-bhmy-avasthnam apekitam
atokta-sktkrasya yogrhasypi bhraonavasthitatvam eva bhavatti ||
30||

o)0(o
(1.31)

dukha-daurmanasygam-ejayatva-vsa-pravs
vikepa-saha-bhuva ||
dukham dhytmikam dhibhautikam dhidaivika ca | yenbhihat
prinas tad-upaghtya prayatante, tad dukham | daurmanasya m icchvightc cetasa kobha | yad agny ejayati kampayati, tad agamejayatvam | pro yad bhya vyum cmati, sa vsa | yat kauhya
Page 76 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vyu nisrayati, sa pravsa | ete vikepa-saha-bhuva, vikiptacittasya ite bhavanti, samhita-cittasya ite na bhavanti ||31||
tattva-vairad : na kevala navntary, dukhdayopy asya tat-sahabhuvo
bhavantty hadukheti | pratikla-vedanya dukhamdhytmikarra
vydhi-van mnasa ca kmdi-vat | dhibhautika vyghrdi-janitam |
dhidaivika graha-pdi-janitam | tac ceda dukhapri-mtrasya pratiklavedanyatay heyam ity hayenbhihat iti | anicchata pro yad bhya
vyum camati pibati, praveayatti yvat, sa vsa samdhy-aga-recakavirodh | anicchatopi pro yat kauhya vyu nisarayati, sa pravsa
samdhy-aga-praka-virodh ||31||
yoga-vrtikam : na kevalam ete vydhy-dayo yogntary, api tu dukhdirpev antaryntarev api hetavo bhavantty hadukhadaurmanasygam-ejayatva-vsa-pravs vikepa-saha-bhuva ||
dukhdn yatra kramea vycaedukham iti | tmna sva-sanghtam
adhiktya vartata ity dhytmikam | tac ca dvividharra mnasa ca |
rra vydhy-di-janitam, mnasa kmdi-jam |bhtni prino vyghrdn
lakktya jyata ity dhibhautika vyghrdy-uttham | devn adhiktya jyata
ity dhidaivika tody-uttham ity artha | yadyapisarvam eva
vipakodbhava dukha mnasa, tathpi prdhnyena mano-vikrajanyatvjanyatvbhy mnasatvmnasatva-vibhga,viaya-gata-dukheu
citta-vikepm ahetutvt | dukha-smnyasya tridh vibhgo na ghaate,
ghaa-padi-dukhnm asagraht | evam anyatrpi |
dukha-smnya-lakaam hayeneti | kobha ccalyam |yad-agni iti |
aga-kampogamejayatvam iti |
preti | purua-prayatna vin svayam eva pro yad bhya vyum
atiayencmati pibati arrnta praveayati, sa vsa-nm vikra ity artha |
kauhyam udara-stha vyu nisrayati bahikaroti | ee prvavat |
stra-vkyrtha vycaeeta iti | vikepa-sahabhuvo vydhy-divikepodbhav | tatrahetum havikipteti | vikepnantaram eva jyante |
vikepa-nivttau nivartanta ity artha ||31||

o)0(o
(1.32)
athaite vikep samdhi-pratipaks tbhym evbhysa-vairgybhy
niroddhavy | tatrbhysasya viayam upasaharann idam ha

tat-pratiedhrtham eka-tattvbhysa ||
vikepa-pratiedhrtham eka-tattvvalambana cittam abhyaset | yasya tu
pratyartha-niyata pratyaya-mtra kaika ca citta tasya sarvam eva
cittam ekgra nsty eva vikiptam | yadi punar ida sarvata
prayhtyaikasminn arthe samdhyate, tad bhavaty ekgram ity ato na
pratyartha-niyatam |
Page 77 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yopi sada-pratyaya-pravhea cittam ekgra manyate, tasya ikgrat


yadi pravhacittasya dharma, tadaika nsti, pravhacitta
kaikatvt |
atha pravhasyaiva pratyayasya dharma sa sarva sada-pratyayapravh v visada-pratyaya-pravh v pratyartha-niyatatvd ekgra
eveti vikipta-cittnupapatti |1 tasmd ekam anekrtham avasthita
cittam iti |
yadi ca cittenaikennanvit svabhva-bhinn pratyay jyerann atha
katham anya-pratyaya-dasynya smart bhavet ? anyapratyayopacitasya ca karmayasynya pratyaya upabhokt bhavet |
kathacit samdhyamnam apy etad gomaya-pyasya nyyam kipati
|
ki ca, svtmnubhavpahnava cittasynyatve prpnoti | katham ? yad
aham adrka tat spmi, yac cpraka tat paymty aham iti
pratyaya sarvasya pratyayasya bhede sati pratyayiny abhedenopasthita
| eka-pratyaya-viayoyam abhedtmham iti pratyaya katham atyantabhinneu citteu vartamna smnyam eka pratyayinam rayet ?
svnubhava-grhya cyam abhedtmham iti pratyaya |
na ca pratyakasya mhtmya pramntarebhibhyate |
pramntara ca pratyaka-balenaiva2 vyavahra labhate | tasmd
ekam anekrtham avasthita ca cittam ||32||
tattva-vairad : uktrthopasahra-stram avatrayatiathaita iti |
athoktrthnantaram upasaharann ida stram heti sambandha |
niroddhavyatve hetur uktasamdhi-pratipak iti | yadyapvarapraidhnd ity abhysa-mtram ukta, tathpi vairgyam iha tat-sahakritay
grhyam ity hatbhym ukta-lakabhym evbhysavairgybhyniroddhavy |
tatra tayor abhysa-vairgyayor madhye abhysasya anantaroktasyeti |
tat-pratiedhrtham ity-di | eka tattvam vara | praktatvd iti |
vainikn tu sarvam ekgram eva citta nsti kicid vikiptam iti tadupaden tad-arthn ca pravttn vaiyarthyam ity hayasya tv iti |

1 tath ca sarve yogitva prpta, na caitat svbhvikam iti tyjyam


etan-matam iti hdayam |
2 yadyapi anumndinpi vypti-grahe bda-jna-viay-bhtt ligd api anumitisiddhau anumnasya na pratyaka-bala-labdha-padatva, tathpi anavasth-bhiy vyptigrahadau pratyake eva virmo vcya | tad uktam cryapratibandha-grahe tasya
pratyakam upayujyate |
konya santarae hetur anavasth-mahodadhe || iti |
abdasya ca pratyaka-prvakatva svbhvikam eveti skta pramntara ca
pratyaka-balenaiva vyavahra labhate iti |

Page 78 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yasya mate pratyartherpyama ekasminn anekasmin v, niyata yvadarthvabhsam utpanna, tatraiva samptam ananya-gmi |
arthntara tvat prathama ghtatvrthntaram api pact kasmn na
ghti ? ity ata hakaikaca | kaasybhedyatvena1 prva-pacdbhvasypy abhva iti bhva | asman-mate tv akaika citta sva-viaya
ekasminnn anekasminn vnavasthita pratikaa tat-tad-viayopdnaparitygbhy viayniyata vikiptam, ato vikepa-parimam apanya
akyaikgratdhtum iti |
tad-upadea-pravttyor nnarthakatvam ity hayadi punar idam iti |
upasaharatiato na iti |
vainikam utpdayatiyopi iti | m bhd ekasmin kaike citta ekgratdhnaprayatna | citta-santne tv andv akaike vikepam apanyaikgratdhsyata
ity artha | tad etad vikalpya dayatitasyeti | tasya darane ekgrat yadi
pravhacittasya citta-santnasya v dharma, tatraikakramavad utpdeu
pratyayev anugata nsti pravhacittam | kuta ? yad yvad asti tasya
sarvasya kaikatvd akaikasya csattvd bhavat darana iti bhva |
dvitya-kalpa ghtiatha iti | svtasya pravha pratyaya
paramrtha san, tasya pratyayasya ikgrat prayatna-sdhyodharma|
dayatisa sarvaiti | svta-pravhpekay sada-pratyaya-pravh
v visada-pratyaya-pravh v| ata paramrtha-satt-rpeapratyarthaniyatatvdarthvabhsa utpannas tatra samptatvtekgra eveti vikiptacittnupapatti, yad apanayenaikgratdhyata iti |upasaharatitasmd iti |
itopicittam ekam anekrtham avasthita cety hayadi caiti | yath hi
maitredhtasya strasya na caitra smarati | yath maitreopacitasya
puyasya ppasya v karmayasya tmmtram tad-asambanh caitro na
bhukte, eva pratyayntara-dasya pratyayntara na smaret |
pratyayntaropacitasya v karmayasya tmmtram ca na pratyayntaram
upabhujtety artha |
nanu ntiprasajyate, krya-kraa-bhve2satti vieac chrddhavaivnaryey-dv akart-mt-pitr-digmi-tmmtra-darann madhurarasa-bhvitnm mra-bjdnparamparay tmmtra-mdhurya-niyamd ity
ata hakathacit samdhyamnam apy etat | ayam abhisandhika
khalv eka-santna-vartin pratyayn santnntara-vartibhya pratyayebhyo
vieo yenaika-santna-vartin pratyayennubhtasyopacitasya ca karmayasya
tat-santnavarty eva pratyaya smart bhokt ca syn nnya-santna-vart ? na
hi santno nma kacid asti vastu san ya ena santnina santnntara-vartibhyo
bhindyt | na ca klpaniko bheda kriyym upapadyate | na khalu kalpitgnibhvo mavaka pacati | na ca krya-kraa-bhva-sambandopi vstava |
saha-bhuvo savyetara-viayor ivbhvd asahabhuvor api
pratyutpannrayatvyogt | na hy attngatau vysajjya pratyutpanna
vartitum arhata | tasmt santnena v krya-kraa-bhvena v
svbhvikennupahit paramrtha-santa pratyay parasparsasparitvena
sva-santna-vartibhya para-santna-vartibhyo v pratyntarebhyo na bhidyante |

1 kaasya sarva-skma-klopdhitvenaitad upapadyate ||


2 updnopdeya-bhva ity artha | asahakta ca kraam updnakraam ity anyatra prapacitam |
Page 79 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

soya gomaya ca pyasa cdhiktya pravtto nyyagomaya


pyasagavyatvd ubhaya-siddha-pyasavad iti | tam kipati nyybhsatvena
tatopy adhikatvd iti | na ctra kta-nktbhygama-codyam | yata cittam
eva karma kart, tad eva taj-janitbhysukha-dukhbhy yujyate | sukhadukhe ca citi-cchypanna citta bhukte iti purue bhogbhimna citi-cittayor
abheda-grahd iti | sva-pratyaya prattya samutpannnsvabhva evai
tdo yatta eva smaranti tmmtram copabhujate, na tv anye | na ca svabhvo
niyoga-paryanuyogv arhatieva bhavatu, maiva bhd iti v | kasmn naivam
iti veti |
ya prvokte na parituyati ta praty haki ca, svtma- iti | udaya-vyayadharmm anubhavnm anubhava-smtn ca nntvepi tad-rayam
abhinna cittam aham iti pratyaya pratisandadhna katham atyanta-bhinnn
pratyaynlambet |
nanu grahaa-smaraa-rpa-kraa-bhedt prokya-rpa-viruddha-dharmasasargd v na pratyabhijna nmaika pratyayo yata pratyayina cittasya
ikat syd ity ata hasvnubhaveti |
nanu kraa-bheda-viruddha-dharma-sasargv atra bdhakv uktv ity ata ha
na ca pratyakasyeti |pratyaknusrata eva smagrya-bheda
prokyprokya-dharmvirodha copapdito nyya-kaikym | akaikasya
crtha-kriy nyya-kaik-brahma-tattva-samkeabhvupapditeti sarvam
avadtam ||32||
yoga-vrtikam : nanv etentary sakry kim vara-praidhna-mtranirasy atha vnyopyenpi nirasitu aky ? ity kkym uttaram prayacchati
strntarvatrayaathaita iti | atha vikespotpatty-anantaram ete vikep
abhysa-vairgybhym ity-di strotkbhy smnybhym evbhysavairgybhy nirasy na tv vara-praidhd eveti niyama ity artha | etat
pratipdakatayottara-stram avatrayatitatreti | tayor abhysa-vairgyayor
madhyebhysa-viaya jvevardi-sdhraa piktyopaharan ida
mayokta vakyama-strehety artha | yadi hvara-praidhnam eva
kevalam antarybhva-hetur iti vakyama-strrtha syt tadaikatvbhysa iti
smnyopasahro na yujyeta, nisandehrtham varbhysa ity eva vaktu
yuktatvd iti bhva |
tat-pratiedhrtham eka-tattvbhysa ||eka sthldi kicit | yat tu ekatattva-abdentra paramevara evokta iti |tan na, bdhaka vin smnyaabdasya viea-paratvnaucityt, prva-stra-prptatvena paunaruktypatte
ca, sarvam eva cittam ekgra nsty eva vikiptam ity gmi-bhynupapatte
ceti |
uktayor vikepaikgratayor vakyama-parikarmaa copapattaye cittasya
sthirat sdhayiyan cittasya kaikatvdika dayatiyasya tuvainikasya
mate citta pratyartha-niyatam arthd arthntara na gacchati, tath pratyayamtram nirdhra-vtti-mtram tath kaika ca bhavati, tasya mate sarvam
eva cittam ekgram ato vikipta-cittnupapattir ity artha | tad-anupapattau ca
te sva-iyebhya sva-streu samdhy-upadeo vitmmtra eveti |
cittasya kramena nnrtha-viayakatva-svkre tu nya doa ity hayadi
punar iti | tata kim ? ity ata haato neti |

Page 80 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yopi vainika-viea ukta-doa-parihrya manyate sada-pratyaya-pravha


rpataiva cittasya ikgrat pravhamadhye visadatva ca vikepa iti |tasya
mata yopty-dinndya vikalpya dayatitasyeti | mata iti ea |
kaikatvd iti | ata raybhvenaikgratnupapattir iti ea |
nanv attn gata-vartamnsu sada-pratyaya-vyaktiu
tritvdivadvysajyavttir ekgrat bhavatv iti cet ? na, anyonysamna-klneu
vysajyavttitvsambhavt, kaika-vdin smnya-dharmbhvena
sdyasya durvacatvc ceti | pravhasya pratyeka-vyakter ity artha |
dayatisa sarva iti | sa sarva pravha sada-pratyaya-pravhntaptvvisada-pratyaya-pravhntaptvbhavatu, ubhayathaivaikgra,
cittasya pratyartha-niyatatvdity dir artha | ata sva-siddhntam
upasaharatitasmd iti | avasthitasthiram | para-mate dntaram ha
yadi ca iti |
svabhva-bhinnatvenanitya-bhinnatvena tvaybhyupagat pratyayyady
eka-cittnrit syur ity artha | atha-abdaprane |
anya-pratyaya-dasya iti | tan-mate citttiriktmbhvd uktam |
upacitasya rjitasya | karmayasya adasya ity artha |
nanv eka-santnotpannatvennubhava-saskra-smty-dnkrya-kraabhvbhyupagamenya doa parihartavya ity akym ha
samdhyamnamiti | gomaya pyasa gavyatvd ity di nyyam
atidanasamdhyamnamapy kipatitiraskaroti | tan nyypekaypy etad
daoddharaa-nyya bhsbhta ity artha |tatra hi gantavya hetu
prasiddhosti, atra tv eka-santnyatva-rpo hetur apy aprasiddha, santnasya
ikat-nirvhaka-jty-dy-anabhyupagamd iti bhva |
dantaram haki ca iti | svasya bauddhasya ya tmaviayaknubhava, tasypy apalpa cittasya pratikaam anyatve sati
prasajyata ity artha |
pcchatikathamiti |uttarayad iti | avyayam ahamovieaam |tath ca,
yoham adrka, sohamspmi, ity di-pratyayeham iti ya pratyaya sa
sarvasya pratyayasya darana-sparandi-rpasynyonya-bhede sati tad-raye
pratyayini dharmiy abhedkrataynubhava-siddhostty artha |
tmnubhava vykhyya tad-apahnava vycaeeka-pratyaya- iti | aya
caika-pratyaya-viaya pratyaya-vyakti-mtra-gocarako bhavan-mateto
bhedkroham iti pratyayakathambhavan-matetyanta-bhinneukaikacitteuviayatvenavartamna smnyam ekaviaykuryt ? ity artha |
sarva-pratyaya-dharmia sthira-cittasynabhyupagamd iti bhva |
nanv abhedkroha-pratyaya evprmika ? iti tatrhasvnubhava- iti |
abhedtm abhedkra |
nanu yat sat tat kaikam iti sattvena kaikatvnumnd ukta-pratyayo
bdhanya, tatrhana ca pratyakasya iti | mhtmyasvrthasdhakatva, na tarkdi-nya-pramntarebhibhyate pratibadhyate,
upajvya-jtyatvena balavattvd ity artha | akha pta ity di-pratyaka tu

Page 81 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tarka-yogena balavatnumnenaiva bdhyate | eva dehdy-tmat-pratyakam


api nirta-prmyena strea sandigdha-prmyatay durbala bdhyata iti |
nanu citttirikttmnabhyupagaminm aya doo na cstikn, ahapratyayasya sthirtma-viayakatvbhyupagamd ata sva-mate katha cittasthairya-siddhi ? iti cet, prvoktt smti-saskrayor ekrayat-niyamd ity
avehi |
tad ida citta-sthairyam upasaharatitasmd iti |
parikarmopadenyathnupapattypi cittasthairyam anumyata ity hayasya
iti | hetu-garbha-vieaena yasya sthira-cittasyedam gmi-stra-vakyamaparikarma-citta-prasdana sthit-drhya-hetu parikra streu nirdeyeta
ity artha||32||

o)0(o
(1.33)
yasyeda1 strea parikarma nirdiyate, tat katham ?

maitr-karu-muditopeka sukha-dukhapuypuya-viay bhvanta citta-prasdanam ||


tatrasarva-priu sukha-sambhogpanneu maitr bhvayet |
dukhiteu karum | puytmakeu muditm | apuya-lepekm |
evam asya bhvayata uklo dharma upajyate | tata ca citta prasdati |
prasannam ekgra sthiti-pada labhate ||33||
tattva-vairad : aparikarmita-manasosydimata samdhi-tad-upyasampatty-anutpdc citta-prasdanopyn asydi-virodhina pratipdayitum
upakramateyasyedam iti | yasya cittasya vyutthitasyeda parikarma ity
artha | maitr-karuety-diprasdannta stram |
sukhiteu maitr sauhrda bhvayata ry-klya nivartate cittasya |
dukhiteu ca karum tmanva parasmindukha-prahecch bhvayata
parpakra-cikr-klya cetaso nivartate | puya-leu priu mudit
hara bhvayatosy-kluya cetaso nivartate | apuya-leu copek
mdhyasthya bhvayatomara-kluya cetaso nivartate |
tata csya rjasa-tmasa-dharma-nivttau uklo dharma upajyate |
sattvotkara-sampanna sambhavati | vtti-nirodha-pake tasya prasdasvbhvikyc citta prasdati | prasanna ca vakyamebhya upyebhya
ekgra sthiti-pada labhate | asaty punar maitry-di-bhvany, na tu
upy sthityai kalpanta iti ||33||
yoga-vrtikam : strntaram utthpayitu pcchatikatham iti | kim-upyaka
ki-svarpa ki-phala v parikarma bhavatty artha | maitr-karumuditopeka sukha-dukha-puypuya-viay bhvanta cittaprasdanam || prasdana sthiti-nibandhanam ity gmi-ttya-

1yasya cittasyvasthitasyedam ity atra kaicit pahitam |


Page 82 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

strasthennvaya | anyathtatra stre v-abda-vaiyarthyam | nibandhanatva


ca sthity-abhraa-hetutvam | tac ca sthiti-hetu-raddhdya-pratibandha-dvr,
tathaivgmi-stre bhya-vykhynt, raddh-vrya-smti-samdhnm eva
sthiti-hetnm uktatvc ca |
atra sukhdi-abdas tad-bhulya-lbhya dharma-dharma-bhedt sukhitva-vc |
bhvan cotpdana prasdana samdhi-pratibandhaka-rga-dvedharmdimalpasaraa toydi-prasda-vcty artha |
tatrasarveti | maitr sauhrda, karu nirupadhi-para-dukha-prahecch,
mudit prtim upekm audsnya sarvatrabhvayed ity anvaya |
bhvann citta-prasde dvram haevam asyeti | ukla ppsambhinna,
tato dharma, itas tama-kaye citta nirmala bhavatty artha | adadvrakatva caitan-mukhyata uktam, rga-dvea-nivtti-rpa-da-dvrakatvam
api bodhyam |tad ukta gty
rga-dvea-viyuktais tu viayn indriyai caran |
tma-vayair vidheytm prasdam adhigacchati ||
prasde sarva-dukhn hnir asyopajyate |1
prasanna-cetaso hy u buddhi paryavatihate || [gt 2.64-5]
nanu cittasya prasdkhya-parikarmaaiva ki kryam ? ity kkym ha
prasannam iti | prasanna cittam ekgrabhtv sthira-padam abhraayogyat labhataity artha | sthiti-padam iti phe sthiti sthairyam ity artha |
evasarvatra ||33||

o)0(o
(1.34)

pracchardana-vidhrabhy v prasya ||
kauhy asya vyor nsik-pubhy prayatna-vied vamana
pracchardanam | vidhraa pryma | tbhy v manasa sthiti
sampdayet2 ||34||
tattva-vairad : tn idn sthity-upyn hapracchardana-vidhrabhy
v prasya | v-abdo vakyamopyntarpeko vikalprtha | na maivydibhvpekay | tay saha samuccayt |
pracchardana vivotikauhyasyeti | prayatna-vied yoga-stra-vihitd
yena kauhyo vyur nsik-pubhy anai recyate | vidhraa vivoti
vidhraa pryma | recitasya prasya kauhy asya vyor yad ymo
bahir eva sthpana, na tu sahasy praveanam | tad etbhy pracchardanavidhrabhy vyor laghkta-arrasya mana sthiti-pada labhate | atra
cottara-stra-gatt sthiti-nibandhanti padt sthiti-grahaam kya sampdayed
ity-artha-prptena sambandhanyam ||34||

1 iya paktir nsti vrtikym.


2prasdayet iti kvacit pha.
Page 83 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : prasdasya sdhannantaram hapracchardanavidhrabhy v prasya | v-abdopy-arthe | bhym api cittasya


prasdana kuryd ity artha |
nsik-pubhym iti | ekatara-puenety artha | prayatna-vied iti |
skma-rpea yoga-strokta-rty | vamana recanam ity artha |
vidhraa kumbhakam |tac crtht pranantaram iti bodhyam | recanottara
praa vin vidhrasambhavt | pryma ity ukte | pryma ca vijeyo
recaka-praka-kumbhakity-di-smtibhis traym eva militnprymatvakathand iti |
pryma iti | etac ca dvaya praa-garbha pryma ity artha |
pracchardana-vidhrae vykhyya samagra-strrtham hatbhym iti |
sthitibhvayet | prasda-dvreti ea |
atra prymo yamdi-nirapeka evottamdhikri yoga-sdhanatayokta |
dvitya-pde ca manddhikrio vyutthita-cittasya yamdy-aga-madhye
prymo vaktavya ity apaunaruktyam |tath ca smtiprymair dahed
don dhrabhi ca kilbiam[manu 6.72] iti ||34||

o)0(o
(1.35)

viayavat v pravttir utpann manasa sthitinibandhin ||


nsikgre dhrayatosya y divya-gandha-savit s gandha-pravtti |
jihvgre rasa-savit | tluni rpa-savit | jihv-madhye spara-savit | jihvmle abda-savid ity et vttaya utpann citta sthitau nibadhnanti,
saaya vidhamanti, samdhi-prajy ca dvr-bhavanti |
etenacandrditya-graha-mai-pradpa-ratndiu pravttir utpann
viayavaty eva veditavy |
yadyapi hi tat-tac-chstrnumncryopadeair avagatam artha-tattva
sad-bhtam eva bhavati, eteyath-bhtrtha-pratipdana-smarthyt,
tathpi yvad eka-deopi kacin na sva-karaa-savedyo bhavati, tvat
sarva parokam ivpavargdiu skmev artheu na vh buddhim
utpdayati | tasmc chstrnumncryopadeopodvalanrtham
evvaya kacid artha-viea pratyak-kartavya |
tatra tad-upadirthaika-dea-pratyakatve sati sarva skma-viayam
apy pavargc chraddhyate | etad-artham eveda citta-parikarma
nirdiyate | aniyatsu vttiu tad-viayy vakra-sajym
upajty citta samartha syt, tasya tasyrthasya pratyak-karayeti
| tath ca sati raddh-vrya-smti-samdhayosypratibandhena
bhaviyantti ||35||

Page 84 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : sthity-upyntaram haviayavat v pravttir utpann


manasa sthiti-nibandhan || vycaensikgre dhrayata iti | dhradhyna-samdhn kurvatas taj-jaydy divya-gandha-savit-tat-sktkra |
evam anysv api pravttiu yojyam | etac cgamt pratyetavya nopapattita |
syd etat, kim etdgbhir vttiu kaivalya pratyanupayoginbhir ity ata haet
vttayolpenaiva klenotpann cittam vara-viayy v viveka-khytiviayy v sthitau nibadhnanti |
nanv anya-viay vtti katham anyatrasthiti nibandhntty ata hasaaya
vidhamanti apasrayanti | ata evasamdhi-prajym iti | vtty-antarm apy
gama-siddhnviayavattvam atidiatieteneti |
nanv gamdibhir avagatev artheu kuta saaya ity ata hayadyapi hti |
raddh-mlo hi yoga | upadirthaika-dea-pratyak-karae ca raddhtiayo
jyate | tan-ml ca dhyndayosypratyha bhavantty artha ||35||
yoga-vrtikam : prasdpekay sthiti-nibandhana parikarmntaram ha
viayavat v pravttir utpann manasa sthiti-nibandhan || prak
vtti pravtti sktkra-rp | viay gandhdaya paca viayatvensy
santti viayavat, s ca sva-sdhand utpann svviayev api vivekaparyanteu raddhdya-pratibandha-hetutaysthiti-prayojik bhavatty artha |
v-abda samuccaye | vayakatay bhye vcyatvt | atra ca manasa iti
vacand mana cittayor ekateti bodhyam |1
viayavat pravtti paca-prakr darayatinsikgre iti | nsikgre
gandhopalabdhi-sthne dhra kurvato yogino yo divya-gandhasktkrolpenaiva klena bhavati, s gandha-pravttir iti tntrika-paribh |
evasarvatra vykhyeyam |tlv-dayo rpdy-upalabdhi-sthnam iti straprmyd avadhrayam |
sthiti-nibandhanti vycaecitta sthitau nibadhnantti | arthntarev
atiskmeu dha-sthiti-yogya kurvanti saskra-dvrety artha | anyac ca
kurvantty hasaayam iti | stryerthntare saaya nirkurvantty artha
| saaya-vidhamana-prakra ca vakyati | samdhi-prajym iti | samdhau
jyate y praj sattva-purunyat-sktkras tatravakyama-vairgyadvropakurvanti cety artha | eteneti | yato rpa-pravttir viayavat,
etenahetun rpa-pradhnatvc candrdi-pravttayopisthiti-hetutay
strntarecyamn asym eva viayavaty praveany ity-di | ato na
nynateti bhva |
saaya vidhamantti yad uktatatra ak nirkurvann eva tad vivoti
yadyapi hti | tais tai strai svnumnair cryopadeai ca nirtam arthatattva paramrtha-bhtam eva bhavatti nicayn na tatra saaya
sambhavatti ea | saayam upapdayatitathpti | yvac-chstrrthaikadea sva-karaai cakur-mana-dibhir na skt-kriyate tvat sarva strdi
parokam iva vyjoktivat sandigdha-ttparyaka bhavatty ato npavargdiu
nicaya janayatty artha | ttparya-saayito hi saayo nirtepy arthe
bhavati, ata evastra-mlakenumnepi saayo bhavatty aya |
saayam upapdya tad-vidhamana-prakram hatasmd iti | upodvalanam
atra prvvadhta-ttparye saaypasraam | tatra streu, raddyate idam

1 ubhayor evnta-karavasthtmakatvt iti bhva ||


Page 85 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ittha veti vivasya ta ity artha | etad artha nicaykhya-raddhotpdanrtham


|samdhi-prajy raddh dvrbhavatti yad ukta tad vivotianiyat sthiti |
aniyatsu avayavasthitsu citta-vttiu madhye tat-tad-gandhdi-pravtty
gandhdn doa-darant tad-viayake vakra-saj-vairgye jte sati
vikepa-hst tasya tasyottara-bhmi-rpasyrthasya sktkrya citta
samartha syd ity artha | vairgyasya dvra vikepkhya-pratibandha-nivtti
svaya vivotitath ca satti | vakra-saj-vairgye ca satty artha ||35||

o)0(o
(1.36)

viok v jyotimat ||
pravttir utpann manasa sthiti-nibandhanty anuvartate | hdayapuarke dhrayato y buddhi-savit buddhi-sattva hi bhsvaram kakalpa, tatrasthiti-vairadyt pravtti sryendu-graha-mai-prabhrpkrea vikalpate | tathsthity sampanna citta nistaragamahodadhi-kalpa ntam anantam asmit-mtrabhavati | yatredam
uktatam au-mtram tmnam anuvidysmty eva tvat
samprajnte iti | e dvay viok, viayavat asmit-mtr ca pravttir
jyotimatty ucyate | yay yogina citta sthiti-pada labhata iti ||36||
tattva-vairad : viok v jyotimat || vigata-ok dukha-rahit |
jyotimat jyotir asy astti jyotimat praka-rp | hdaya-puarkeiti |
udarorasor madhye yat padmam adhomukha tihaty aadala recakaprymena tad rdhva-mukha ktv tatra citta dhrayet | tan-madhye sryamaalam a-kro jgarita-sthnam | tasyopari candra-maalam u-kra svapnasthna, tasyopari vahni-maala ma-kra suupti-sthna, yasyopari paravyomtmakambrahma-nda turya-sthnam ardha-mtram udharanti brahmavdina | tatra karikym rdhva-mukh srydi-maala-madhyag brahman | tatopy rdhva pravtt suum nma n, tay khalu bhyny api
srydni protni | s hi citta-sthnam |tasy yogina citta-savid upajyate |
upapatti-prvaka buddhi-savid kram darayatibuddhi-sattva hiiti |
ka-kalpam iti vypitm ha | srydn prabhs tsrpam tad-krea
vikalpate nn-rp bhavati | mana ctra buddhir abhimata, na tu mahattattvam | tasya ca suumn-sthasya vaikrikhakra-janmana sattva-bahulatay
jyot-rpat vivakit, tat-tad-viaya-gocaratay ca vypitvam api siddham |
asmit-krye manasi sampatti darayitvsmit-sampatte svarpam ha
tath iti | ntamapagata-rajas-taragam | anantamvyapi | asmit-mtrana
punar nn-prabh-rpam | gamntarea sva-mata samkarotiyatra iti |
yatredam ukta pacaikhenatam au duradhigamatvd
tmnamahakrspadam anuvidynucintysmty evatvatjnta iti |
syd etatnn-prabh-rp bhavatu jyotimat, katham asmitm-mtra-rp
jyotimatty hae dvayiti |vidhtarajas-tamo-malsmitaiva sattvamay
jyotir iti bhva | dvividhy api jyotimaty tmmtram hayatheti ||36||

Page 86 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : citta-sthairya-nibandhana parikarmntaram haviok v


jyotimat||vigata oko yasy iti vioketi hetu-garbha-vieaam |tath ca yato
viok, ato vakyama-jyotimat reh sthiti-hetur ity artha |
dvividh viok vivotihdayety-din | e dvay viokety-antena |
hdaya-puarklambane citta dhrayatoy buddhi-savitsktkro
bhavati yac ca vakyama-rtysmit-mtram asmty etvan-mtrkra citta
bhavati, e dvay viok jyotimatty ucyate ity anvayo bhaviyati |
tatrabuddhi-savidi | jyotimat-sajy anvarthatm habuddhi-sattva hiiti
| buddhi-rpam sattva bhsvaramsva-para-prakakam tejovad kavad
vibhu ca bhavati, tatrabuddhau sthiti-vairadynnirmalaikgryd buddhipravttisrydi-prabh-sadkreavikalpatevieaotpadyateity artha|
ato viayasya jyotimattve viayi pravttir api jyotimatti bhva |
atra cntakaraasya vibhutvam cryeasiddhntitam | anta-karaasya ceya
yoga-strokt prakriyudarorasor madhye yat padma tihaty adhomukham
aa-dala tad-recaka-prymenordhva-mukha ktv tasminn lambane
citta dhrayet, tatra hi citta tihati | tad yath padma-madhye sryamaalam a-kro jgarita-sthnam | tasyopari candra-maalam u-kra svapnasthna, tasyopari vahni-maala ma-kra suupti-sthna, tad-upari para
brahma vyomtmakam ndas turya-sthnam asti, yam ardha-mtram udharanti
yogina | tatra kariky vivag-vypi-kh-sahasravaty mano-vahany
mlam tihati, tasy albulatiky iva rdhva-mukhy ek kh suumneti
gyate, tay ca kh-rpay brahma-ny bhyny api srya-maalniprotni
| saiva manovah n citta-sthnabhavati | tasy citta dhrayato yogina
citta-sktkro jyata iti |
tathsmitym iti | asmittra nhakra ki tvtma-taym tam au-mtram
tmnam anuvidyety uttara-vkyt | asmittmathantn paryyatvc ca |
bhva-pratyaya ca nirviea-smnya-mtrat-bodhanya prayukta | tath
csmityvivikta-cin-mtre purue sampanna tad-rpatpannam ata
evanistaraga-mahodadhi-kalpa-purukratvt svayam api tatkalpatathnta okdi-nimitta-kobha-rahitam ananta sarvatonvtam
asmit-mtram asmty etvan-mtrkram anykrat-nya bhavatty
artha | tmana cij-jyotirmayatvt tad-krasya jyotimattva spaam eveti
punar noktam |
nanv anenaivtma-sktkreaktrthatvtkatham asya sthitieatayopanysa ? iti cet, na, kttma-sktkrm api jna-nihay paravairgyrtham abhyspekad iti | gandhdi-pravttibhya cyam asmitpravtter vieo yad gandhdi-pravttayrthntareu citta-sthairya-hetavosmitpravttis tu sva-viaya eveti | api ca jvtma-sktkrasya paramtmani cittasthiti-hetutvam astti |
asmit-abdrtha prvcrya-mukhena vivotiyatredamiti | au-mtram
skmatamam anuvidya cararavinda-mananbhym avadhrysmty etvanmtra-krea.smty eva tvat samprajnte iti | e dvay viok, skt
karotty artha |
ea dvay iti | viayavatasmit-mtrca iti dvividh viok
jyotimattyucyatestra-kdbhi | anay yogina citta sthiti-yogyat
prpnotty artha |

Page 87 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu gandhdi-pravttivad buddhi-savidopiviayavattve prva-streaiva tadgrahaa yuktam ? iti cet, na, gandhdi-pacaka eva viaya-abdasya mukhyatvt
tat-pravtter eva mukhya-viayavaty prva-streoktatvt | buddhau ca
purua-skitay viaya-abdo gaua eva, asagasya puruasya buddhivad
bandhbhvena sidhtv [?]-arthyogt | ato buddhi-savido gaua
viayavattvam atra stre proktam iti | viokatvam csmit-savida skd evsti
tarati okam mavid iti rute | buddhi-savidas tu viokatvam sakalpa-siddhy
ki v viveka-khyti-dvreti bodhyam ||36||

o)0(o
(1.37)

vta-rga-viaya v cittam ||
vta-rga-cittlambanoparakta v yogina citta sthiti-pada labhata iti ||
37||
tattva-vairad : vta-rga-viaya v cittam ||vta-rg kadvaipyana-prabhtayas te citta tad evlambana, tenoparaktam iti ||37||
yoga-vrtikam : citta-sthairya-kraam parikarmntaram havta-rgaviaya v cittam || vycaevteti | vta-rga yat sanakdn citta tad
evlambanam, tenoparakta tad-dhraay tad-kratpanna yogi-citta
virakta sad-lambanntarepisthiti-yogyat labhata ity artha ||37||

o)0(o
(1.38)

svapna-nidr-jnlambana v ||
svapna-jnlambana v nidr-jnlambana v tad-kra yogina citta
sthiti-pada labhata iti ||38||
tattva-vairad : svapna-nidr-jnlambana v ||yad khalv aya viviktavana-sanivea-vartinm utkrm iva candra-maalt komala-mlaakalnukribhir aga-pratyagair upetm abhijta-candraknta-mai-maym
atisurabhi-mlat-mallik-ml-hri manohar bhagavato mahevarasya
pratimm rdhayann eva prabuddha prasanna-man, tad tm eva svapnajnlamban-bhtm anucintayatas tasya tad-ekkra-manasas tatraiva citta
sthiti-pada labhate | nidr ceha sttvik grahtavy, yasy prabuddhasya
sukham aham asvpsam iti pratyavamar bhavati | ekgra hi tasy mano
bhavati | tvan-mtrea coktaetad evabrahma-vido brahmao rpam
udharanti suuptvastheti | jnam ca jeya-rahita na akya gocarayitum iti
jeyam api gocarkriyate||38||
yoga-vrtikam : tathaiva parikarmntaram hasvapna-nidr-jnlambana
v ||svapna-jnam svapna-rpa jna tad-lambanaka citta prapac-jne

Page 88 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

svapna-dimac cittam iti yvat | tath coktamdrgha-svapnam ima viddhi


drgha va citta-vibhramam iti | iya ca di kma-dughatvdi-guair vci
dhenu-divat kaa-bhagura-viayakatvdi-guair jgrad-jne svapna-dirpeti | etad api vairgya-dvr citta-sthairya-hetur ity aya |
nidr-jnlambanacaiti | nidr-rpa jnam evlambana yasya tat
tathsarva-jveu vismttmakeu suupta-dimac cittam iti yvat | tad ukta

brahmdya sthvarnta ca prasupta yasya myay |


tasya vio prasdena yadi kacit pramucyate ||
carcara laya iva prasuptam iha payatm |
ki m vyavahreu na virakta bhaven mana || iti |
bhya ca sugamam ||38||

o)0(o
(1.39)

yathbhimata-dhynd v ||
yad evbhimata tad eva dhyyet | tatra labdha-sthitikam anyatrpi sthitipada labhata iti ||39||
tattva-vairad : yathbhimata-dhynd v || ki bahun ? yad
evbhimata tat tad devat-rpam iti1 ||39||
yoga-vrtikam : yathbhimata-dhynd v || ki bahun ? yad evbhimata
hari-hara-mrty-dika tad evdau dhyyet | tasmd api dhynt tatra labdhasthitikasya cittasynyatrpi viveka-paryanta-skmeu vinaiva sdhanntara
sthiti-yogyat bhavatty artha | ittham eva vycaayad eveti ||39||

o)0(o
(1.40)

paramu-parama-mahattvntosya vakra ||
skme nirviamnasya paramv-anta sthiti-pada labhata iti | sthle
nirviamnasya parama-mahattvntasthiti-pada cittasya | eva tm
ubhay koim anudhvato yosypratighta sa paro vakra | tadvakrt paripra yogina citta na punar abhysa-kta
parikarmpekata iti ||40||
tattva-vairad : katha puna sthiti-padam tm-bhvovagantavya ity ata
haparamu-parama-mahattvntosya vakra || vycaeskma

1 rpam ity ata para dhyyed iti prayam ||


Page 89 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti | uktam artha piktya vakra-padrtham haeva tm ubhaym iti |


vakrasyvntara-tmmtram hatad-vakrd iti ||40||
yoga-vrtikam : parikarma-nipatter lakaam haparamu-paramamahattvntosya vakra || asya parikarmita-cetasa, paramam mahattva
yepurudn te parama-mahattv | vycaeskmelpa-parime
cittasya niveanam avasthnam abhpsor ity artha |labhateyog iti ea|
sthlaiti | sthlemah-parime | anyat prvavat |
eva tm iti | etat-sthla-skma-rpa koi-dvaya paka-dvaya caratosya
cittasya yopratighta kenpy apratibaddhat sa vakra cittasya
viayatvambhavatty artha | para-abdd aparopi vakrosti doa-daranajanyo vakra-saj-rpa iti bhva |
tad-apekaysya paratve hetum hatad-vakrd iti | tasmd vakrt
pariprasampta-sthairya-sdhankka cittam abhysntara-sdhya
parikra npekata ity artha | vakra-saj-vairgynantaram api tu cittam
abhysa-ktam vakram apekata eveti tad apara nikam iti bhva||40||

o)0(o
(1.41)
atha labdha-sthitikasya cetasa ki-svarp ki-viay v sampattir iti ?
tad ucyate

ka-vtter abhijtasyeva maer graht-grahaagrhyeu


tat-stha-tad-ajanatsampatti ||41||
ka-vtter iti pratyastamita-pratyayasyety artha | abhijtasyeva maer
iti dntopdnamyath sphaika upraya-bhedt tat-tadrpoparakta upraya-rpkrea nirbhsate, tath
grhylambanoparakta citta grhya-sampanna grhya-svarpkrea
nirbhsate | tathbhta-skmoparakta bhta-skma-sampanna
bhta-skma-svarpbhsa bhavati | tath viva-bhedoparakta vivabheda-sampanna viva-rpbhsa bhavati | tathgrahaev
apndriyev api draavyam | grahalambanoparakta grahaasampanna grahaa-svarpkrea nirbhsate | tath grahtpurulambanoparakta graht-purua-sampanna graht-puruasvarpkrea nirbhsate | tath mukta-purulambanoparakta muktapurua-sampanna mukta-purua-svarpkrea nirbhsata iti | tad evam
abhijta-mai-kalpasya cetaso graht-grahaa-grhyeu puruendriyabhteu ytat-stha-tad-ajanat teu sthitasya tad-krpatti s
sampattir ity ucyate ||41||
tattva-vairad : tad eva citta-sthiter upy darit | labdha-sthitikasya
cittasya vakropi darita | samprati labdha-sthitikasya cetasa ki-viaya
ki-rpa ca samprajto bhavatti pcchatiatheti | atrottara-stram avatrayati

Page 90 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad ucyate iti | stra pahatika-vtter abhijtasyeva maer grahtgrahaa-grhyeu tat-stha-tad-ajanatsampatti ||


tad vycaeketi | abhysa-vairgybhy ka-rjasa-tmasa-pramdivtte cittasya | tasya vykhynampratyastamita-pratyayasyeti | tad anena
citta-sattvasya svabhva-svacchasya rajas-tamobhym abhibhava ukta | ta
spaayatiyatheti | upraya updhir jap-kusumdi | uparaktas tacchypanna | uprayasya yadtmya rpa lohita-nldi tad evkras tena
lakito nirbhsate | drantike yojayatitath grhyeti | grhya ca tadlambana ca tenoparakta tad-anuviddham | tad anena graht-grahabhy
vyavacchinatti | tmyam antakaraa-rpam apidhya grhya-sampanna
grhyatm iva prptam iti yvat | ato grhya-svarpkrea nirbhsate |
grhyopargam eva skma-sthlatbhy vibhajatebhta-skmeti | vivabheda cetancetana-svabhvo gavdir ghadi ca draavya | tad anena
vitarka-vicrnugatau samdh daritau |
tath grahaev apndriyev iti | ghyanta ebhir arth iti grahanndriyi |
etad eva spaayatigrahalambaneti | grahaa clambana ca tad iti
grahalambanam | tenoparaktam anuviddham tmyam antakaraa-rpam
apidhya grahaam iva bahikara ivpannam iti | tad anennandnugatamuktsmitnugatam hatath graht-purueti | asmitspada hi graht
purua iti bhva | puruatvviepadanenaiva muktopipurua ukaprahlddi samdhi-viayatay sagrahtavya ity hatath mukteti |
upasaharas tat-stha-tad-ajanat-pada vycaetad evam iti | teu grahtgrahaa-grhyeu sthitasya dhritasya dhyna-paripka-vad apahata-rajastamo-malasya citta-sattvasya y tad-ajanat tad-krat, s sampatti
samprajta-lakao yoga ucyate | tatra ca graht-grahaa-grhyev iti sautra
pha-kramortha-kramvirodhn ndartavya | eva bhyepi prathamabhtaskmopanyso ndaraya iti sarva ramayam ||41||
yoga-vrtikam : tad evam abhysa-vairgydika parikarmnta yogasdhanam abhihita smnyato yoga-dvitaya ca proktam ata para yogayo
phala vaktavya, tatrdau samprajtasya phala dhyndi-vyvtta
pratipdayan stram avatrayatiatheti | atha-abda prane | sampatti
samyag-lambankratvpatti pratyaka-vttir ity artha | cittasya ceya
prajkhyvasth samprajtev eva bhavati, na tu dhra-dhyna-samdhiu,
teu smagryelambangrahat sktkrasyaivaviekratvd iti |
ka-vtter abhijtasyeva maer graht-grahaa-grhyeu tat-sthatad-ajanatsampatti || ka-vtter apagata-vtty-antarasya cittasyety
artha | abhijtasya nirmalasya maeriva grahtr-diu tat-sthitatay tadajanat samyak-tad-krat jyate, s ca sampattti-abda-vcy bhavatty
artha | atra samprajta-phala-bhty prajy sampattir iti tntrik
paribhpi prasagd ukt, s csamprajta -vyvttasya samprajtasvarpasya paricyaka tasyaiva samprajta-yoga iti pacd vakyate t eva sabja samdhi iti stra iti |
ka-vtter iti hetu-garbha-vieaasyyam ayacittasya svata
evasarvrtha-sktkra-smarthyam asti | viayntara-vysaga-dod eva tu
tat-pratibaddham, ato vtty-antara-pratibandhasya nieato vigame svata
evadhyeya-vastu-sktkras tad-rppatty-khyo bhavatti |

Page 91 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhyepratyastamiteti | pratyayasya pratyayntarasyety artha, sampatter api


pratyayatvt | utpatti-kramnurodhena sautra pha-kramam ullaghya grhydisampatt sa- vykhynydau svaya vivotiyatheti | upraya-bhedj
jap-kusumdy-updhi-viet tad-rpoparaktas tat-pratibimbodgrh san
sphaika updhi-tulykratayaiva nirbhsate pratyate, tath grhyagrahalambanenoparakta samarpita-pratibimba vtte pratyaka-rpatlbhya grhya-sampannam iti grhya-gata-viekram ity arthakam evabhta citta grhynynkreaiva skii nirbhsata ity artha | tatra
sampatti-rpasya pratyakasya prmyya grhya-rpkrea nirbhsata ity
anena tat-phalam ukta paurueya-bodhasyaiva prama-phalatvd iti | eva
sarvatra |
grhya-sampattv avntara traividhyam habhteti | atra bhta-skmaabdena tan-mtrdi-prakti-paryanta ghtam | skma-abdasya
krarthatay ntrendriya-grahaam | sthla-abdena ca mah-bhtni ghtni
| viva-bheda-abdena ca sthvara-jagamdayovntara-bhed grhy | anyat
prvavat |
ghyateneneti grahaam indriya, tatra sampattau skma-sthla-viva-bhedarpa traividhyam atidiatitath grahaev apti | indriy skma buddhyahakrv iti bhya-kro vakyati | sthla ca cakur-dika viva-bheda ca
sthvara-jagamn cakur-di-vie iti | avntara-vibhgam atidiya grahaasampatti smnyato darayatigrahalambaneti | prvavad vykhyeyam |
graht-sampatti prvavad vycaetath grahtr iti | grahttva buddher
api vyapadiyata iti tad-vyvartanya purua-padam | atra grahaaphalopahitatva grahttva svarpa-yogyat-paratve mukta-purueu pthagvacannaucityt | varasya ctraiva pravea | grahaa-svarpa-yogya-mtrev
api sampatti vycaemukteti | mukt tyantika-laya gat ukdaya |
samagra-strrtham hatad evam iti ||41||

o)0(o
(1.42)

tatra abdrtha-jna-vikalpai sakr savitark


sampatti ||
tad yath gaur iti abdo gaur ity artho gaur iti jnam ity avibhgena
vibhaktnm api grahaa dam | vibhajyamn cnye abda-dharm
anyertha-dharm anye jna-dharm ity ete vibhakta panth | tatra
sampannasya yogino yo gavdy-artha samdhi-prajy samrha sa
cec chabdrtha-jna-vikalpnuviddha upvartate s sakr sampatti
savitarkety ucyate||42||
tattva-vairad : smnyata sampattir ukt | seyam avntara-bhedc
caturvidh bhavati | tad yathsa-vitark, nirvitark, savicr, nirvicr iti | tatra
sa-vitarky sampatter lakaam hatatrety-di sampatty-anta stram |
tatra tsu sampattiu madhye sa-vitark sampatti pratipattavy | kd ?
abdacrtha ca jna ca tevikalp | vastuto bhinnnm api

Page 92 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abddnm itaretardhysd vikalpa | apy ekasmin bhedam darayati


bhinneu cbhedam |tenaabdrtha-jna-vikalpai sakr vymirety artha |
tad yath, gaur iti abda iti | gaur ity upttayor artha-jnayo abdbhedavikalpo darita | gaur ity artha iti | gaur ity upttayo abda-jnayor
arthbheda-vikalpo darita | gaur iti jnam iti | gaur ity upttayo
abdrthayor jnbheda-vikalpa | tad evam avibhgena vibhaktnm
apiabdrtha-jnngrahaa loke draavyam |
yady avibhgena grahaa kutas tarhi vibhga ity ata havibhajyamn ceti |
vibhajyamn cnvaya-vyatirekbhy parkakai, anye abda-dharm,
dhvani-parima-mtrasya abdasyodttdayo dharm | anyerthasya jaatvamrtatvdaya, anye praka-mrti-virahdayo jnasya dharm iti | tasmd
ete vibhakta panth svarpa-bhedonnayana-mrga | tatra vikalpite
gavdy-arthe sampannasyeti | tad anena yoginopara pratyakam uktam |
ea sugamam ||42||

tad yath gaur iti abdo gaur ity artho gaur iti jnam ity avibhgena
vibhaktnm api grahaa dam | vibhajyamn cnye abda-dharm
anyertha-dharm anye jna-dharm ity ete vibhakta panth | tatra
sampannasya yogino yo gavdy-artha samdhi-prajy samrha sa
cec chabdrtha-jna-vikalpnuviddha upvartate s sakr sampatti
savitarkety ucyate ||42||
yoga-vrtikam : smnyata sampattir ukt | tatra graht-sampattau sthlaskma-viayatva-rpa-viebhvt s eka-vidhaiva, grhya-grahaasampattyos tu tad-viea-sattvt tayor vien ha tribhi straitatra
abdrtha-jna-vikalpai sakr savitark sampatti ||
ttya-stra skma-viayaka-sampatte vakyamataysya stra-dvayasya
sthla-viayakatva pariel labhyate | sthla krya skma kraam |tatra
sthla dvi-vidhambhtni tanmtrkryi, indriyi chakrasya
kryti | tatraca sthla-skma-sampatt dvividhe bhavata | tsu catasu
sampattiu sa-vikalpitky sthla-viayaka-sampatter lakakam ida stram |
tad etad vycaka dau abdrtha-jna-vikalpam udharatitad yathety
dindam ity antena | ity avinirbhgeaevam abhedena vibhaktn vastuto
bhinnnm api grahaa vikalpkhya loke da prvokta-vikalpalakakrntatvd ity artha |
nanu vastu-nyatve sati vikalpa syt | pratti-balt tv abhedotra vastu sann
eva bhavatu, tatrhavibhajyamn ceti | anvaya-vyatirekbhy parkakair
vibhajyamn vivicyamn anyertha-jna-dharmbhy bhin abda-dharms
tratva-mandatvdaya, evam artha-dharm jaatva-mrtatvdaya abdajna-dharmbhym anye | eva jna-dharm prakmrtatvdaya abdrthadharmbhym anye ittham eteabdrtha-jnn vibhaktonyonya bhinna
panth svarpa-bhedonnayana-mrga ity artha |
sampattir eva vikalpa-rpety ato vikalpa-sakrttvnupapattir ity
ayennyath strrtha vycaatatreti | tatra gavdau sthla-bhtendriyeu
sampannasya samhitasya yogina samdhi-prajy samrho yo gavdy-

Page 93 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

artha sa yadi abdrtha-jna-vikalpena, gaur iya bhsate ity eva abdrthajnnm abheda-bhramenuviddho viaykto bhavati, tad s sakr
vikalpa-mirit, vikalpa-viay-bhavad-artha-viayiti yvat, sampatti savitarka-saj bhavatty artha | atra hi gaur ayam ity ae abdrthayor abhedavikalpa | bhsata ity ae crtha-jnayor abheda-vikalpa | artha-dvr ca
abda-jnayor apy abheda-vikalpa | eva nryaoya bhsate ity-di-rpai
ca sa-vitark sampattir bhavati | atra abddi-vikalpair yath-sambhavam
anyepi vikalp upalakay | iya ca sampatti-para pratyakam avidy-leasambandhd iti ||42||

o)0(o
(1.43)
yad puna abda-saketa-smti-pariuddhau rutnumna-jna-vikalpanyy samdhi-prajysvarpa-mtrevasthitorthas tatsvarpkra-mtratayaivvacchidyate, s ca nirvitark sampatti |
tatpara pratyakam | tac ca rutnumnayor bjam | tata rutnumne
prabhavata | na ca rutnumna-jna-saha-bhta taddntam |
tasmd asakra pramntarea yogino nirvitarka-samdhija
daranam iti |
nirvitarky sampatter asy strealakaa dyotyate

smti-pariuddhau svarpa-nyevrtha-mtra-nirbhs
nirvitark ||
y abda-saketa-rutnumna-jna-vikalpa-smti-pariuddhau grhyasvarpoparakt praj svam iva praj-svarpa grahatmaka tyaktv
padrtha-mtra-svarp grhya-svarppanneva bhavati, s tad
nirvitark sampatti | tath ca vykhytam |
tasy1 eka-buddhy-upakramo hy arthtmu-pracaya-vietm gavdir
ghadir v loka | sa ca sasthna-vieo, bhta-skm sdhrao
dharma, tma-bhta phalena vyaktennumita sva-vyajakjana
prdurbhavati, dharmntarodaye ca tirobhavati | sa ea dharmovayavty
ucyate | yosv eka ca mah cy ca sparav ca kriydharmaka cnitya ca, tenvayavin vyavahr kriyante |
yasya punar avastuka sa pracaya-viea skma ca kraam
anupalabhyam avikalpasya tasyvayavya-bhvd atad-rpa-pratiha
mithy-jnam iti pryea sarvam eva prpta mithy-jnam iti |
tad ca samyag jnam api ki syd viaybhvt | yad yad upalabhyate
tat tad avayavitvenghrtam | tasmd asty avayav yo mahattvdivyavahrpanna sampatter nirvitarky viayo bhavati ||43||
1 etac ca prvcrya-vkyam iti vrtika-kt matam ||
Page 94 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : stra yojayitu prathamatas tvan nirvitark vycae


yad puna iti | pariuddhir apanaya | abda-saketa-smaraa-prve khalv
gamnumne pravartete | saketa cya gaur iti abdrtha-jnnm
itaretardhystmaka | tata cgamnumna-jna-vikalpau bhavata | tena tatprv siddhnti-praj savitark |
yad punar artha-mtra-pravaena cetasrtha-mtrdtena tad-abhysn
nntarkatm upagat saketa-smtis tyakt, tat-tyge ca rutnumna-jnavikalpau tan-mlau tyaktau, tad tac-chnyysamdhi-prajysvarpamtrevasthitorthas tat-svarpkra-mtratayaiva, na tu
vikalpitenkrea paricchidyate, s nirvitark sampatti iti | tad yogin
parapratyakam asad-ropa-gandhasypy abhvt |
syd etatparea pratyakertha-taym ghtv yogina upadianty
upapdayanti ca | katha ctad-viaybhym gama-parrthnumnbhy
sortha upadiyata upapdyate ca ? tasmd gmnumne tad-viaye, te ca
vikalpv iti param api pratyaka vikalpa evety ata hatac ca ruta- iti | yadi hi
sa-vitarkam iva rutnumna-sahabhtam tad-anuakta syd bhavet
sakram | tayos tu bjam evaitat | tato hi rutnumne prabhavata | na ca
yad yasya kraam tat-tad-viayam bhavati | na hi dhma-jna vahni-jnakraam iti vahni-viayam | tasmd avikalpena pratyakea ghtv
vikalpyopadianti copapdayanti ca | upasaharatitasmd iti | vykhyeya
stra yojayatinirvitarky iti | smti-pariuddhau ity di stram |
abda-saketa ruta cnumna ca, te jnam eva vikalpas tasmt smtis
tasy pariuddhir agamas tasym | atraca saketa-smti-pariuddhi-hetu,
rutdi-jna-smti-pariuddhi ca hetumat | anumna-abda ca karmasdhanonumeya-vcaka | sva-mi##tva-kro bhinna-kramas tyaktvetipadnantara draavya |
viaya-vipratipatti nirkarotitasy eka- iti | ek buddhim upakramata
rabhata ity eka-buddha-upakrama | tad anena paramavo nntmano na
nirvitarka-viay ity ukta bhavati, yogyatvepi te parama-skm nnbhtn mahattvaiktmartha-samavetaikatva-nirbhsa-pratyaya-viayatvyogt
|
astu tarhi paramrtha-satsu paramuu svta pratibhsa-dharma
sthaulyam ity ata haarthtma- iti | nsati bdhake sthlam anubhava-siddha
akypahnavam iti bhva | tatra ye payanti dvy-aukdi-kramea goghadaya upajyanta iti tn praty haau-pracaya- iti | an pracaya
sthla-rpa-parima | sa ca viiyatenyasmt parimntart | sa evtma
svarpa yasya sa tathokta | gavdir bhogyatanam | ghadir viaya | tac
caitad ubhayam api lokyata iti loka |
nanv ea bhta-skmebhyo bhinnobhinno v syt | bhinna cet katha tadraya, katha ca tad-kra ? na hi ghaa pad anyas tad-kras tad-rayo
v | abhinna cet tadvad eva skmosdhraa ca syt, ata hasa ca iti |
ayam abhipryanaikntata paramubhyo bhinno ghadir abhinno v |
bhinnatve gavvavad-dharma-dharmi-bhvnupapatte | abhinnatve dharmirpavat tad-anupapatte | tasmt kathacid bhinna kathacid abhinna
cstheya | tath ca sarvam upapadyate | bhta-skmm iti ahy
kathacid bheda scayati, tma-bhta iti cbhedam | tmamtrena vyaktena tad-

Page 95 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anubhava-lakaena tad-vyavahra-lakaena ca vyaktena vipratipanna


pratyanumpita |
krabhedena ca krakratopapannety hasva-vyajakjana iti | sa ki
tad-tma-bhto dharmo nitya ? na, ity hadharmntara iti | dharmntarasya
kaplder udaya ity artha | tasyvayavina paramubhyo vyvtta rpam
darayatisa ea iti | paramu-sdhyy kriyy any kriy madhdakdidhraa-laka, tad-dharmaka iti | na kevalam anubhavd api tu
vyavahratopi, tan-nibandhanatvl loka-ytry ity hatena iti |
syd etat | asati bdhakenubhavovayavina vyavasthpayet | asti ca bdhakam |
yat sat tat sarvam anavayavam | yath vijnam | sac ca go-ghadti svabhvahetu | sattva hi viruddha-dharma-sasarga-rahitatvena vyptam | tad-viruddha
ca viruddha-dharma-sasarga svayava upalabhyamno vypakaviruddhopalabdhy sattvam api nivartayati |
asti cvayavini tad-deatvtad-deatvvtatvnvtatva-raktatvraktatvacalatvcalatva-lakao1 viruddha-dharma-sasarga, ity ata hayasya punar iti
| ayam abhipryaanubhava-siddha sattva hetu kriyate yat kila pulapduko hlikopi pratipadyate, anyad vnubhava-siddht ? tatrnyad asiddhatvd
hetu | anubhava-siddha tu ghadn sattvam artha-kriy-kritva-rpa na
sthld anyat | soya hetu sthlatvam apkurvann tman eva vyhanti |
nanu na sthlatvam eva sattva, api tv asato vyvtti | asthaulybhvepi na
sattva-vyhati, anyatvt | bhavatu v vyvtti-bhedd avasya-viaya-bheda |
yat prvaks tv avasys tasynubhavasyvikalpasya pramasya ko viaya iti
nirpayatu bhavn ? rpa-paramavo nirantarotpd aghta-paramaskmatvt ? iti cet, hanta ! ete gandha-rasa-sparaa-paramubhir antarit na
nirantar | tasmd antarlgraha eka-dhanavanapratyayavat paramvlambana sann aya vikalpo mithyeti tat-prabhav vikalp na pramparyenpi
vastu-pratibaddh iti kutas tad-avasitasya sattvasynavayavatva-sdhakatvam ?
tasmd avikalpakasya pratyakasya prmyam icchat tad anubhyamnasthaulyasyaiva sattvam avikalpvaseya-kmayatpy abhyupeyam | tath ca tad
bdhamna sattvam tmnam evpabdheta | parama-skm paramavo
vijtya-paramv-anantarit anubhava-viay iti vyhatam agkaraam |
tad idam uktamyasya punaravastuka sa pracaya-viea nirvikalpasya
viaya | santu tarhi skm paramavo nirvikalpa-viay ity ata ha
skmaca kraam anupalabhyam avikalpasya iti | tasyvayavyabhvd hetor atad-rpa-pratiha mithy-jnam iti lakaena sarvam eva
prpta mithy-jnam | yac ca tad-adhihna-sattvlambanam ity artha |
nanv etvatpi na jnam tmani mithy bhavati, tasyvayavitvenprakd ity
ata hapryeeti |
nanu kim etvatpi ? ity ata hatad ca iti | sattvdi-jnam cen mithy, tad
sattvdi-hetukam anavayavitvdi-jnam api mithyaiva | tasypi hi
nirvikalpgocara-sthlam evvaseyatay viaya | sa ca nstti ttparyathrtha
|

1 upalakaam etat ||
Page 96 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viaybhva eva kuta ? ity ata hayad yad iti | virodha ca parimavaicitryea bhedbhedena coktopapatty-anusreoddhartavya iti sarva
ramayam ||43||
yoga-vrtikam : strntara yojayitu prathama tvan nirvitark sthlasampatti vycaeyad puna iti | aya bhvaabda-saketa-smaraaprvake tvat kramegamnumna-jne bhavata | saketa cya gaur iti
abdrthayor itaretardhystmaka | etad vai tat smaraprva ca brahma yad
okraity di-rutiu | a-kro-kra-ma-kr brahma-viu-mahevarity dismtiu | amar nirjar ity di-koeu ca saketasya vikalpitbhedarpatvvadhrat | tata ca saketa-graha-samnkreaiva bda-bodhas tanmlaknumna ca bhavatty ata gamy prathama jyatesamdhi-praj spi
vikalpa-vyptaiva bhavatti s sa-vitarkbhavati |
yad punar artha-mtrdard artha-mtra-pravaena cetassaketa-smtis
tyajyate, tad samdhau tan-mlakovikalpo na jyata iti nirvitark bhavatti |
tad idam haabda-saketeti | abda-saketasya smte pariuddhir apagamas
tasy saty tat-smti-nimittakena rutnumna-jna-klna-vikalpena
nyysamdhi-prajym artha-svarpkreaivvadhryateity dir artha |
ropa-gandhasypi sampar ko nstti pratipdanya svarpamtrevasthitortha ity uktam |
param iti | ropa-samparkbhvt iti bhva | aghta-grhitva nirvitarkasampatte prmya-prayojaka darayatitac caity din daranam ity
antena | rutnumnayocararavinda-mananayor bjam | bja-abdrthe
vycaetata iti | prabhavata prakarea bhavata | guruea-vieacararavinda vinsandigdhviparyasta-vastu-svarpa-pratipdansambhavt |
ata savitarknadhigatopivieosy viaya ity artha |
nanv eva sarva-ja-guru ruti-smtibhym evea-viea-pratipdana syd
itya vyarth nirvitarka-sampttir iti tatrhana ca iti | sahabhta tat-klnam |
guror vieajatvepi sa viea abdeneo vaktu na akyata iku-krdivieavat | ida tad iti nirdeu gurupi na akyate iti smte |
ata sarva-ja-vkyd api nivikalpakatampatti-samnkra jna na
sambhavatty artha | tata kim ? ity ata hatasmd iti | sakra ghtamtrnavaghi |
tad evam uttara-strasya lakyam avadhrya stram avatrayatinirvitarky
iti | spaam |
smti-pariuddhau svarpa-nyevrtha-mtra-nirbhs nirvitark ||
yata smti-pariuddhau saty jyatetathsvarpa-nyeva bhavati, atorthamtrasya nirbhso yatrety artha-mtra-nirbhskhila-vikalpa-ny y
sampatti, s nirvitarkety artha |
padni kramato vycaey abdeti | abda-sakett rutnumna-rpa-jne
y vikalprh smti cint sa-vitarka-klepy anuvartate, tad-apagame sattydy-apadrtha | abda-saketasytra smti-hetutva sva-gocara-jna-dvr
bodhyam | saketa ca abdrthayo kalpitbheda-mtra ity ata saketa-smtau
tan-mlaka-jne cbheda-vikalpa autsargika iti |

Page 97 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abda-vikalpa-nyatve hetum uktv jna-vikalpa-nyatve hetum hasvam


iva iti | iva-kro bhinna-kramea, tyaktv iti padnantara yojanya | tygasdya cgrahaam iti |
ttya-padasya thrtham hapadrtha-mtra- iti | tathpy artham ha
grhya-svarppanneva bhavati iti | s nirvitarketi | eva nirbhs y
sampatti s nirvitarkety artha | tad eva strbhypratipditau savitarkanirvitarka-yogau savikalpa-nirvikalpa-abdbhym api strecyete, vitarkavicrety-di-stre ca ya sthla-viaykbhogo vitarka ity ukta, sa evtra
savitarka-nirvitarka-sampatti-rpea dvidhokta iti |
nanv asya nirvitarka-sktkrasya viaya kim avayav, ki vvayav ? dye
vakyama-nirvicra-sampatty sahaika-viayatvpatti, antyevayavina
kalpitatvena tad-gocara-nirvitarky vikalpa-nyatvnupapattir ity
akyvayavina vyavasthpayan avayavi-viayakatvam evsya vddha-vkyd
avadhrayatitath ca ity din, loka ity antena |vykhyta prvcryair iti
ea | tasynirvitarky gavdir ghadir v loka lambanam ity anvaya |
nanuv avayavini ki pramam ? tatrhaeka-buddhy-upakramaiti | ek gaur
iti buddhim upakramata rabhata ity eka-buddha-upakrama | ato nvayavnm
anekatayvayavi-vyavahra-nirvhakatvam iti bhva |
nanv evam apy eka-pratyaynurodhd eka vijna-mtram evvayavi-vyavahrahetur astu ? tatrhaarthtma- iti | arthtm dya-svarpa | vijna-mtratve
svasya sva-dyatvnupapatti | karma-kart-virodhd iti bhva |
nanv evam avayavebhyovayavinotireke kapla ghao jta ity dirpovayavvayavinor abheda-pratyayo na syd ity akm apkarotiaupracaya-vietm iti | an pracaykhya-sayoga-nimittako yo viea
parima-rpa, tat-svarpa ity artha | tath ca smnya-vieayor
bhedgkrd abheda-pratyayopy upapanna eveti bhva | na ca
bhedbhedayor viordha iti vcya, bhedasynyonybhva-rpatvt,
abhedasyvibhga-rpatvd iti | aya cvibhgo na lakananyatva, lakaabheda-klepy abheda-pratyayt | ki tv dhrdheya-bhvavat svarpasambandha-viea eva dugdha-jalayor iveti | etat sarva parima-stre viiya
pratipdayiyatibhya-kra |
nany yady avayav svktas tarhi tasya ikvayava-n npattynupalabdhiprasaga | ki cvayavino nityatve sarvad krya-krit-prasaga, anityatvesadutpdata aa-gdy api kraa-vyprd utpadyetety akm apkarotisa
caiti | sa casthlovayav, sva-kranbhta-skm sdhraa pratyeka
parisampnoti, na tu dvitvdivad vysajya1 vtti, ekvayava-vyavadhnepy
apratyakatva-prasagt | ata ekvayava-nepy avayavntarevayavyavasthnt tad-upalabdhi | avayava-vibhga-viea 2 eva cvayva-ninaka | sa
ca vieo jti-rpa phala-balt kalpyata iti bhva | tathtma-bhta sadaiva
bhta-skmev anugata | nta adau gdy-utpatti-prasaga |

1 aneka-parypta, parypti-sambandhena anekatra vartamna iti bhva


|
2 tath ctra mate naikvayava-ne vaieikdivad avayavi-na iti
dhyeyam |
Page 98 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra pramam haphalena vyaktennumita iti | abhivyakti-lakaakrynumita, asad-abhivyaktau sarvatrasarvbhivyakti-prasagt |


nanu tarhi sarvadaikbhivyakti kuto na bhavati ? tatrhasva-vyajaka- iti |
svbhivyakti-hetur yat kraa tad evjanam abhivyajana kraa yasya tathbhta sann virbhavati vartamnvasth prpnoti, na sarvad,
tathdharmntarodaya-kle ca mudgara-ptdin tirobhavati attvasth
prpnoti, sa evvayavndharmovayavty ucyata ity artha | ato noktaakvaka, krya-nityatvepy abhivyaktasyaivakryasya sva-krya-kritvd iti
bhva |
syd etat | abhivyaktir api nitynity v ? dye sarvadaivabhivyakti-kryaprasaga, antyevayavy-der evnityatvam abhivyaktivad astu, vyartham
abhviyakti-kalpanam iti | ucyateattn gatvasthvattva-svarpam anityatva
ghadv abhivyaktau ceyata eva, dy-antayo kryasytyantsattvapratiedhya dhvasdi-pratyiyogitvasyaiva niedht, attngatvasthayor
dhvasa-prg-abhva-sthalbhieka-mtra evsmka viet | abhivyaktikalpan ca na vyarth | ghaongato ghaotta iti vyavahravat ghao
vartamna iti vyavahrasypi ghaa-mtresambhavt, ghasayvasth-trayasdhrayenttdi-klepi vartamnatva-vyavahra-prasagt |
na caivam abhivyakter apy avasth-traya-kalpan bhavaty eveti vcyam,
bjkurdivat prmikatvendoatvasya skhya-streoktatvt | ki ca, sata
evbhivyaktir ity eva sat-krya-vdino niyama, abhivyakte cbhivyaktyantarsvkrea tasy asaty evotpdepina kati | krym
angatvasthaivbhivyakter apy angatvasth, saiva cbhivyakty-utpattau
niymik
ata aa-gdi-vailakayam | yath parair utpatter utpattir abhve cbhva
svarpam eveyate tathaivbhivyakter abhivyaktisvarpam evety asmbhir apy
upagantavya ghader attngatvasthe tad-abhivyakter apy
attngatvasthe iti |
athaivam abhivyaktir api ghaa-svarpam evstv iti cet, na, attdy-avasthaghaenbhivyakti-vyavahra-prasagasyoktatvd iti dik |
yat tu vaieik prg-abhvam eva kryotpatti-niymaka kalpayanti, tad asat,
abhva-kalpanpekay bhva-kalpane lghavt | bhvn datvd,
anynapekatvc ca1 | api cbhveu svato viee bhvatvpatti | pratiyogirpa-viea ca pratiyogya-satt-kle2 nsti |
atobhvasyviiataysarvatrasarvotpatti-prasaga eveti |
avayavebhyo vijnc ctiriktatayhetu-bhta tbhy vaidharmya-jtam
avayavini darayatiyosau iti | a-vieani yath-sambhavam avayavajnbhyvaidharmyi | vaieikais try-auka-abdenocyate ya parimaviea sa evtryn ity ukta | kryeu parama-skmatvbhvd iti |
avayavdi-vilakaa-jalharadi-vyavahra-kritaypy atiriktovayavti
pratipdayatitenvayavineti |

1 abhva-jnasya pratiyogi-jna-spekataynypekatvam, bhvajnasya tu na tathety anynapekatvam ity artha |


2 asac ca vieaam iti bhva | upalakaatva katha neti prane tu
asat copalakan na vieakatva, sarvad tu svarpatvt iti
kusumjali-grantha (2.3) dhyeya ||
Page 99 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

avayavtiriktovayav nstty avayav eva nirvikalpa-sktkra-viay iti


vainika-matam apkarotiyasya punar iti | yasya mate sa pracaya-nimittako
vieovayavy-khyovastukas tuccha skma cvayavkhyakraa na
pratyaka-gocara tasya matevayavy-abhvt pryeasarvam eva mithy-jnam
ity ytam, yatoad-rpa-pratiham eva mithy-jnam iti | tad ca sarvasya
mithy-jnatve samyag jnam api ki syt ? na syd eva viaybhvena kvpi,
jnasya sad-viayakatvsiddher ity artha | tatrahetuyad yad iti |
nanv avayava-jnasya samyag jnatva syd iti cet, na, skma cety
dinvayavnm apratyakatvasyoktatvt | apratyakev avayaveu liga
cvayavy eva | tasybhvt prvvayava-jna kadcit syd ity ayt pryeety
uktam | avayavy-abhve sahtritatvena parair abhyupagatasya
jnasypirpdivan mithytve sarva jna bhramo jnatvd ity anumnasambhavc ceti |
sva-siddhntam upasaharatitasmd iti |savitarky kadcit vikalpenpy
upapattir ity ayena nirvitarky ity uktam ||43||

o)0(o
(1.44)

etayaiva sa-vicr nirvicr ca skma-viay vykhyt


||44||
tatra bhta-skmev abhivyakta-dharmakeu dea-klanimittnubhavvacchinneu y sampatti, s sa-vicrety ucyate | tatrpy
eka-buddhi-nirgrhyam evodita-dharma-viia bhta-skmam
lambanbhta siddhnti-prajym upatihate |
y puna sarvath sarvata ntoditvyapadeya-dharmnavacchinneu
sarva-dharmnuptiu sarva-dharmtmakeu sampatti, s nivicrety
ucyate |
eva-svarpa hi tad-bhta-skmam etenaiva svarpelamban-bhtam
eva siddhnti-praj-svarpam uparajayati | praj ca svarpa-nyevrthamtr yad bhavati, tad nirvicrety ucyate |
tatra mahad-vastu-viay savitark nirvitark ca, skma-vastu-viay
savicr nirvicr ca | evam ubhayor etayaiva nirvitarkay vikalpa-hnir
vykhyteti ||44||
tattva-vairad : etayaiva savicr nirvicr ca skma-viay vykhyt |
abhivyakto ghadir dharmo yais te tathokt | ghadi-dharmopaght iti yvat |
dea upary-adha-prvdi | klo vartamna | nimitta prthivasya paramor
gandha-tanmtra-pradhnebhya paca-tanmtrebhya 1 utpatti | evam pyasya

1 etena paramu tanmtra ca tulyam iti pralapanto navn nirast |


spaayiyate cyam artho bhyaktpi caturthe |
Page 100 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

paramor gandha-tanmtra-varjitebhyo rasa-tanmtra-pradhnebhya


caturbhya | eva taijasasya gandha-rasa-tanmtra-rahitebhyo rpa-tanmtrapradhnebhyas tribhya | eva vyavyasya gandhdi-tanmtra-rahitbhy
spara-pradhnbhy spara-abda-tanmtrbhym | eva nbhasasya abdatanmtrd evaikasmt | tad ida nimitta bhta-skmm | ete dea-klanimittnm anubhava, tenvacchinneu | nnanubhta-viea vieye
buddhi-rpajyata ity artha |
nanu savitarkay saha ki srpya savicry ity ata hatatrpi iti | prthivo
hi paramu paca-tanmtra-pracaytmaika-buddhi-nirgrhya | evam
pydayopi catus-tri-dvy-eka-tanmtrtmana eka-buddhi-nirgrhy veditavy |
udito vartamno dharmas tena viiam | etvat ctra saketa-smtygamnumna-vikalpnuvedha scita | na hi pratyakea sthle dyamne
paramava prakante, api tv gamnumnbhym | tasmd upapannam
asy sakratvam iti |
nirvicrm hay punar iti | sarvathsarvea nla-ptdin prakrea | sarvata
iti hi srvavibhaktikas tasi, sarvair dea-kla-nimittnubhavair ity artha | tad
anena svarpea klnavaccheda paramnm iti daritam | npi tad-rabdhadharma-dvreety hanteti | nt att udit vartamn avyapadey
bhaviyanto dharms tair anavacchinneu|
nanv abhava-cchinn dharmai paramava kim asambaddh eva tair ity ata
hasarva-dharmnuptiv iti | katamena sambandhena dharmnanupatanti
paramava ity ata hasarva-dharmtmakeu | kathacid bheda kathacid
abhedo dharmparamubhya ity artha | kasmt punar iya sampattir
etadviatyeyata haeva-svarpa hti | vastu-tattva-grhi ntaye
pravartata ity artha | viayam abhidhysy svarpam hapraj ceti |
sakalayya svarpa-bhedopayogi-viayam hatatreti | upasaharatievam iti
ubhayor tmana ca nirvicry ceti ||44||
yoga-vrtikam : tad eva sthla-viaye stra-dvayena sampatter dvidh
vibhga ktv skma-viayepitasy dvaividhyam atidiatietayaiva savicr
nirvicr ca skma-viay vykhyt || etay savitarka-nirvitarka-rpay
sthla-viayaka-sampatty, skma-viaypi savicra-nirvicra-rp sampattidvay vykhyt, anyopargnuparga-smyenety artha | vitarka-vicrety-distre skma-viayakbhogo vicra ity ukta, sa evtra savicra-nirvicra-rpea
dvidhocyata iti smartavyam |
kldy-upargnuparga-yukt sampatti dvih vibhajatetatra bhtaskmeviti | atra bhtr-abda indriym apy ukty upalakaka, smnyata
eva skma-viayatvensy sampatte bhye vykhyeyatvt |
bhtendriy yat skmakraa tat tanmtrdi-prakti-paryanta skmaviayatva cliga-paryavasna [1.45] ity gmi-strt | teu vartamnadharma-viieu tath dea-kla-nimittair viiataynubhyamneu y
sampatti s savicra ucyateity artha |
atra dea upary-adha-prvdi, klo vartamndi, nimitta parimaprayojaka pururtha-viea iti | prvavad evprpya-vayavtiriktas tamtrdirpovayav sampatter viaya ity haatrpi iti | udito vartamna,
upatihate rha bhavati |

Page 101 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

savicr vykhyya nirvicr vycaey punar iti | y tu


sarvathsarvaisarva-rpai, sarvato dea-kldy-anavacchedata sampatti
ntoditvyapadeaya-dharmnavacchinnev atta-vartamna-bhaviyaddharmair anavacchinnev atta-vartamna-bhta-skmeu jyate s nirvicr |
anavacchinna-abdasysambaddhrthatva-nirsya vieaa-dvayasarvadharmety-di | sarva-dharmnugateu sarva-dharmm rayeu cety artha |
nirvitarka-smyam asy pratipdayatieva-svarpa hi iti | prvastrnusreaitad vykhyeyamuktasya sampatti-catuayasya viayavibhjanam hatatreti | mahat sthla kevala viktir iti yvat |
tenendriybhta-paramn ca sagraha | bhta-paramn ca skmamadhye praveo vaktu na akyate, gmi-stre prthivasyor gandhatanmtra skma ity din tanmtrdnm eva skmatvasya vakyamatvt,
skmatva ca tattvntara-kraatvam | tac ca jaldi-catuaya-vyvtt-artha
bahir-indriya-grhya-gua-rhityena vieayam | vastutas tu aa-praktisiddhntd bhtny uttara-bhtev dhra-krany eva,, na tu praktaya |
atotra tattvntara-praktitvam eva skmatvam iti |
nanu abdrtha-jna-vikalpa-sakratvam eva katham etayaivety anena
ntidiyate ? tatrhaevam ubhayor etayaiva nirvitarkay vikalpa-hnir
vykhyteti | eva-svarpam iva vikalpa-hnir api yathokta-vikalpa-rhityam apy
ubhayo savicra-nirvicrayor etayaiva prvoktay nirvitarkay yathokta-vikalpanyay stra-kreavykhyta-pryety artha | prva-bhmiky tyaktavikalpasyottara-bhmiky1 asambhavd iti ||44||

o)0(o
(1.45)

skma-viayatva cliga-paryavasnam ||45||


prthivasyor gandha-tan-mtra skmo viaya, pasya rasatanmtra, taijasasya rpa-tanmtra, vyavyasya spara-tanmtra,
kasya abda-tanmtram iti | tem ahakra, asypi liga-mtra
skmo viaya | liga-mtrasypy aliga skmo viaya | na cligt
para skmam asti |
nanv asti purua skma iti ? satyam | yath ligt parama-ligasya
saukmya na caiva puruasya | ki tu, ligasynvayi-kraa puruo na
bhavati, hetus tu bhavatti | ata pradhne saukmya niratiaya
vykhytam ||45||
tattva-vairad : ki bhta-skma eva grhya-viay *sarvampatti
sampyate ? na, kintu skma-viayatva cliga-paryavasnam ||
prthivasya paramo sambandhin y gandha-tan-mtrat, s
sampatte skmo viaya | evam uttaratrpi yojyam | liga-mtra mahat-

1 aya ca vikalpa smti-pariuddha iti purva-strokto bodhya |


Page 102 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tay, tad dhi laya gacchati pradhna iti | aliga pradhnam | tad dhi na kvacil
laya gacchatty artha | aliga-paryavasnam hana cligt param iti |
codayatinanu iti | puruopi skmo nligam evety artha | pariharati
satyam iti | updnatay saukmyam aliga eva nnyatrety artha |
tathpururtha-nimittatvn mahad-ahakrde puruopikraam aligavad iti
kuta eva-lakaam aligasyaiva saukmyam ity ayavn pcchatiki tv iti |
uttaram haligasya iti | satya kraa na tpdnam |yath hi pradhna
mahad-di-bhvena pariamate na tathpuruas tad-dhetur apty artha |
upasaharatiata pradhna eva saukmya niratiaya vykhytam ||45||
yoga-vrtikam : skma-viayety uktam | tatra skmo viayaki-paryanta ?
ity kkym hakintu skma-viayatva cliga-paryavasnam ||
skma csau viaya ceti skma-viaya | aliga praktis tat-paryantaiva
skma-viayatety artha |
tatra sthlam rabhya prakti-paryantasya skmaty kramam ha
prthivasya iti | sthla-kh paca-vidh aava | tatra prthivv-apekay
gandha-tanmtra sampatte skmo viaya | yadyapi prthivur jala-viiagandha-tanmtrrabdhas tathpi gandha-tanmtrasya prdhnyt tad eva
prthivo skmatvam uktam | evm py-dn trayprva-prvabhtaviia-rasdi-tanmtra-kryatvepy ko chakra-viia-abdatanmtra-kryatvepi prdhnyd ekaika-tanmtram eva skmam ity uktam iti
veditavyam |
tem ahakra iti | te paca-tanmtrm ahakra skma, kraatvt |
atra ca tamtrair indriyy upalakayni |
asypiiti | ahakrasypty artha | liga-mtra mahattattvam | tad dhi svakraasya prakter anumpaka-mtram akuravat, prakti-gata-viem
ahakrdiv eva prakabhvt | yathnyatra kdibhir bja-gataviebhivyaktir nkura-mtreeti | aliga pradhna, akryatvena 1 kasypy
ananumpakatvd iti |
aliga-paryavasnatva vycaena cligd iti | codayatinanv iti | nanu
purua prakty-apekaypi skmosti nirdharmakatvd iti prva-paka
pariharatisatyam iti | yathopdnatay ligpekita saukmya pradhnasysti
naiva puruasya , tasyparimitvt | updnatay ca skmatvam atra
vivakitam ity aya |
nanu yadi purua kraa na bhavati, tarhi, yato v imni bhtni jyante, yena
jtni jvanti, yat prayanty abhisavianti tad brahma[tai.u. 3.1.1],
tam eva cdya purua prapadye
yata pravtti prast pur || [gt 15.4]
ity di-ruti-smt-ata-virodha ity ak pariharatiki tu ligasya iti | hetus tu
bhavati, kintu ligasynvayi-kraam updna-kraapuruo na bhavatti

1 idam atrvadheyaaligam ity anena pradhnasyligam iti vivakitam |


pradhna na pradhnasya liga puruasya ligatve sad api | ata evtra
nnupapatti | yad v, laybhvt liga pradhnam ||
Page 103 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vyutkramenvaya | tatraparamtmanodhihttvena nimitta-kraatva


maydhyakea prakti syate sa-carcaram[gt 8.10] iti gt-vacant |
pradhna-pusor ajayor yata kobha pravartate |
nityayor vypino caiva jagad-dau mahtmano |
tat-kobhaked brahma-sau hetur nirajana |
ahetur iti sarvtm jyateparamevara || ity di sakala-smtiu tath
nirayc ca |
yat tu vara-svdhihnatva-rpam updnatva yato v imni bhtni
jyante[tai.u. 3.1.1] ity-dy-ukta-ruti-smtyor gyata kasya
vypdnatvavat tad apy atra darane nimitta-.kraat-madhya eva
praveyatepuru vikritva-bhrama-nirsyeti | pururtha prakte
pravtty-abhyupagamena ca jva-purum api mahad-dy-akhila-sihetutva sayoga-mtrea nopdnatvena | tath coktam
buddhy-dayo vient avyaktdvarecchay |
purudhihitd eva jajire muni-pugav |
sattva rajas tama iti prakter abhavan gu |
may prakobhyamypurunumatena ca ||ity di-smtibhi |
jvnm adhihna-sayoga-mtram | anumatis tu prva-kalpya-kmakarmdi-rpeti dik ||45||

o)0(o
(1.46)

t eva sa-bja samdhi ||46||


t catasra sampattayo bahir-vastu-bj iti samdhir api sabja | tatra
sthlerthe savitarko nirvitarka, skmerthe savicro nirvicra iti
caturdhopasakhyta samdhir iti ||46||
tattva-vairad : catasm api sampattn grhyaviaysamprajtatvam hat eva sa-bja samdhi || eva-krobhinnakrama sabja ity asynantara draavya | tata catasra sampattayo grhyaviay sabjatay niyamyante | sabjat tv aniyat graht-grahaa-gocarym
api sampattau vikalpvikalpa-bhedenniiddh vyavatihate | tena grhye
catasra sampattayo graht-grahaayo ca catasra ity aau siddh bhavantti
| nigada-vykhyta bhyam ||46||
yoga-vrtikam : tad eva grhya-grahaa-sampattyo sthla-skma-viayabhedena viiviia-rpata caturvidha-vibhga ukta | graht-sampattau
ca ya savikalpa-rpo viea sa etsv eva catasv antar-bhta,
cetanopargeaiva | cetaneu yogasya vyavasthpitatvt | ato grahtsampattau savikalpvikalpdi-vibhgo nokta | vitarkety-di strea prva
samprajtasyvntara-vibhga eva kta | idn yathokta-sampatty-khyakrya-mukhena sabja-paribh-prvaka samprajtasya smnya-lakaam
anenaiva prasagenhat eva sa-bja samdhi ||

Page 104 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

t eva graht-grahaa-grhyeu sampattaya eva sabja samdhi


samprajta-yoga ity artha | sampatti-rpa-sktkra-hetutvd yogasya
sampattitvam ukta, yoge svatovntara-viebhvd iti |
nanu graht-grahaa-grhya-sampattibhir vitarka-vicrsmitnugats traya
samprajt eva saghyante na punar nandnugata iti katha t evety
avadhraam ? iti cet, na, nandasya buddhi-dharmatvena grhya-madhye
pravet |
nanu dukha-bja-saskra-hetutay sampattaya eva sabj | na tu vttinirodhtmako yoga iti katham ucyate t eva sabjayoga ? iti |tatrhbhya-kr
t catasraiti | bahir-vastny antma-dharm saskra-dharmdayo dukhabhjni jyanta bhya iti bahir-vastu-bj | samprajta-nihy api saskrahetutvd dharmameghatvc ca | tath ca vitarkdi-strokta-rty catasra,
prakte tu tridh vibhakts t grahtrdi-viayik sampattayo bahir-vastu-bj
ity atas tbhi sambandht samdhe samprajtkhyo vtti-nirodhopi sa-bj
ucyateity artha |
nanu sthla-skma-sampatter eva caturvidhatvd nandsmit-sampattibhy
saha a sampattayo bhavanti, tat katham ucyate catasra ity akm apkaroti
tatra sthlertheiti | tatracatasu sampattiu madhye | sthlerthe eka eva
samdhr avntara-bhedenaiva savitarka-nirvitarka-rpato dvidh, tath
skmerthepy eka eva samdhir avntara-bhedenaiva savicra-nirvicra-rpato
dvidh prokta, ity ato vitarknugatdi-rpaiprvai sa samprajta-yoga
caturdhopasakhytaparigaita ity artha |
kecit tu strasya eva-kro bhinna-krama | tath ca t savitarka-nirvitarkasavicra-nirvicra-rp catasra sampattaya sabja-samdher eveti strrtha
| tena na grahtr-di-sampatter api sabjatva bhye prg ukta virudhyata ity
hu | tan na, grahtr-di-sampatte sabjatvnuktytrastra-krasya
nynatpatte | eva-kra-vaiyarthyc ca, yath-kramasyaivaiva-krasyopapattau
bhinna-kramatvnaucityc ceti | yac cnyat tair ukta grhya-viaye sthlaskma-bhedena savitarkdi-rp catasra sampattaya, grahakhyeu
cendriyeu snanda-nirnanda-rpe dve sampatt, grahtu ca ssmitanirasmit-rpe dve sampatt ity aau sampattayo bodhy |
yukti-smyd iti tad api na, pramdarant, nandnugatsmitnugatayor
nirnanda-nirasmitatva-rpa-viesambhavc ca | nando hi hlda-mtrosmit
ca caitanya-mtra-savid iti bhya-kt prokta, na tu indriya hlda-abdena
vykhyeya, lakaprasagt1 |
npy ahakroparakta-caitanyam asmit-abdena vykhyeya, lakapatte |
ata katha hldavata samprajtasya hlda-nyatva, katha v viviktacinmtra-savid-yuktasya samprajtasya tac-chnyatvam iti dik | tasmd
avntara-bhedena pacaiva sampattayagrhya-grahaayo sthla-skmabhedena savitarkdy catasra, pacam ca grahtv iti | samprajtayos tv
nandnugatam dyvntara-bhedena ohaiveti ||46||

o)0(o
1laka ca mukhyathrtha-bdha-prviketi mukhyathrtha-jnaprvikpti etasy jaghanyatvenopekayatvam evocita sati
anvayrthopapdane iti bhva |
Page 105 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(1.47)

nirvicra-vairadyedhytma-prasda ||47||
auddhy-varaa-malpetasya praktmano buddhi-sattvasya rajastamobhym anabhibhta svaccha sthiti-pravho vairadyam | yad
nirvicrasya samdher vairadyam ida jyate, tad yogino bhavaty
adhytma-prasdo bhtrtha-viaya kramnanurodh sphua
prajloka | tath coktam
praj-prasdam ruhya aocya ocato jnan |
bhmihn iva aila-stha sarvn prjonupayati ||47||
tattva-vairad : catasv api sampattiu grhya-viaysu nirvicry
obhanatvam hanirvicra-vairadyedhytma-prasda ||
vairady-apadrtham haauddhti | rajas-tamasor upacayouddhi,
saivvaraa-lakao malas tasmd apetasya praktmana prakasvabhvasya buddhi-sattvasya | ata evnabhibhta iti | syd etat, grhhya-viay
cet sampatti katham tma-viaya prasda ? ity ata habhtrtha-viaya
iti | ntma-viaya ki tu tad-dhra ity artha | kramna
nurodh yugapad ity artha | atraiva pramar gvn udharatitath ca iti |
jnloka-prakaretmnasarvem upari payan dukha-traya-partn ocato
jann jnti ||47||
yoga-vrtikam : uktsu sampattiu nirvicry viea kacid ha
nirvicra-vairadyedhytma-prasda ||
smnyato vairadyam dau vycaeauddhyeti | rajas-tamo-buddhikaraa ppdir auddhi| saivvaraa-lakao mala | tasmd apetasya iti hetugarbha-vieaam | praktmana praka-svabhvasya buddhi-sattvasya
krapyd eva rajas-taombhym anabhibhtota svaccha, dhyeya-gateaviea-pratibimbodgrh sthiti-pravha ekgrat-dhr cittasya vairadyam ity
artha |
samagra-strrtha vycaeyadeti | tmanibuddhau vartata ity adhytma
tda | prasda-abdrtha vivotibhtrtha-iti | yathrtha-viayaka
kramnanurodh yugapad ity artha |
atraiva pramari-gthm udharatitath ca iti | tarati okam tmavid iti ruter
aocyoha dukh ppty-di-rpai svayam aocya san sarvn eva jnan
ocato dukhitn payati | svayam ocyo hi purua svpekay kacit sukhinam
iva payati, mauhyt | aocyatsu paramrthato dukha-samudra-magna sarvajva-jta dukhitam eva payati, amhatvd ity artha | tath ca nirvicravairadye jte svayam eva prakti-purua-viveko v paramevara-tay v sarvt
kriyate na tu tat-sktkrya punar yogpeketi nirvicry utkara ||47||

o)0(o
(1.48)
Page 106 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tabhar tatra praj ||48||


tasmin samhita-cittasya y praj jyate, tasyrtabhareti saj bhavati |
anvarth ca s, satyam eva bibharti | na ca tatra viparysa-jna-gandhopy
astti | tath cokta
gamennumnena dhynbhysa-rasena ca |
tridh prakalpayan praj labhate yogam uttamam || iti || 48||
tattva-vairad : atraiva yog-jana-prasiddhnvartha-saj-kathanena yogasamatim hatabhar tatra praj || sugama bhyam | gameneti vedavihita cararavindam uktam | anumneneti mananam | dhyna cint |
tatrbhysa paunapunyennuhnam | tasmin rasa dara | tad anena
nididhysanam uktam ||48||
yoga-vrtikam : prva-strokta-sabja-samdhau jyamny sampattykhyy prajy anvarth tntrik sajm api darayatitabhar tatra
praj || tasminn iti tatrety asya vivaraam | tasmin samhita-cittasyeti prvoktasabja-yoga ity artha | na cvyavahita-strokta vairadya prasdo v katha
na tatrety anena na parmyata iti vcyam | dvitya-stratotra samdhi-prajsmnya-paratvasya lapsyamnatvt | sugamam anyat |
nanu saj-kathana-mtrea ki prayojanam ity akyhaanvartheti |
viparysa-rpa-jna yadyapi savitarka-yogaja-prajyabdrtha-jnavikalpesti, tathpi tambhara-jtyatvasya ivtra vivakitatvt na tasym
avypti | sjtya ca samdhija-prajtvena |
athav tatra samhita-citte jyamn y praj saiva tambharocyata iti
strrtha | laukika-jnevidy-lea-samparkvayabhvd iti | yoga-kle
prak praj bhavatty atra smti pramayatitath ceti | dhynasya
cintanasya yobhysa paunapunya, tatra yo rasa dara, tena | tath ca
cararavinda-manana-nididhysanais tribhir hetubhi sabja-yoga-kle praj
prakalpayan prakarea viparysa-rhityenotpdayan tat-prajta para-vairgyadvr vakyamam uttama-yoga nirbja labhata iti lokrtha ||48||

o)0(o
(1.49)
s puna

rutnumna-prajbhym anya-viay vierthatvt ||


49||
rutam gama-vijna tat-smnya-viayam | na hy gamena akyo
vieobhidhtum |kasmt ? na hi vieeakta-saketa abda iti |
tathnumna smnya-viayam eva | yatra prptis tatra gati, yatra na
prptis tatra na gatir ity uktam | anumnena ca smnyenopasahra |
Page 107 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tasmc chrutnumna-viayo na viea kacid astti | na csya skmavyavahita-viprakasya vastuno loka-pratyakea grahaam asti |
na csya vieasypramakasybhvostti samdhi-praj-nirgrhya eva
sa vieo bhavati | bhta-skma-gato v purua-gato v | tasmc
chrutnumna-prajbhym anya-viay s praj vierthatvd iti ||49||
tattva-vairad : syd etat | gamnumna-ghtrtha-viaya-bhvanprakara-labdha-janm nirvicrgamnumna-viayam eva gocarayet | na khalv
anya-viaynubhava-janm saskra aktonyatra jna janayitu, atiprasagt |
tasmn nirvicr ced tambhar, gamnumnayor api tat-prasaga ity ata ha
rutnumna-ity di |
buddhi-sattva hi praka-svabhvasarvrtha-darana-samartham api
tamasvta yatraiva rajasodghyate tatraiva ghti | yad tv abhysavairgybhym apsta-rajas-tamo-malam anavadya-vairadyam uddyotate
tadsytipatita-samasta-mna-meya-smna praknantye sati ki nma yan na
gocara iti bhva |
vycaerutam gama-vijna tat-smnya-viayamiti | kasmt ? na hy
gamena akyo vieobhidhtum| kuta ? yasmd nantyd vyabhicrc ca
na vieea kta-saketa abda | yasmd asya vieea saha na vcyavcaka-sambandha pratyate | na ca vkyathrthepdo viea sambhavati |
anumnepi liga-liga-sambandha-grahadhjanmani gatir eaivety ha
tathnumnam iti | yatra prptir ity atra yatra-tatra-abdayo sthnaparivartanena vypya-vypaka-bhvovagamayitavya |atotrnumnena
smnyenopasahra |
upasaharatitasmd iti |
astu tarhi sambandha-grahnapeka loka-pratyaka na tat-smnya-viayam
ity ata hana csya ity di | m bht sambandha-grahdhna lokapratyaka, indriydhna tu bhavaty eva | na cendriym asminn asti
yogyatety artha |
nanu ca yady gamnumna-pratyaka-gocaro viea, tarhi nsti, pramavirahd ity ata hana ca iti | na hi prama vypaka kraa v
prameyasya , yena tan-nivttau nivarteta | no khalu kalvata candrasya parabhga-varti-haria-sad-bhva prati na sadihate prmik ity artha | ititasmt
|
samdhi-praj-nirgrhya eva iti | atra ca vivddhysit paramava
tmna ca prtisvika-viea-lina, dravyatve sati paraspara
vyvartamnatvt, ye dravyatve sati paraspara vyvartante te pratisvika-viealina, yath khaa-mudaya ity anumnengamena ca tambharaprajopadea-pareayadyapi vieo nirpyate, yad anirpae saaya syn,
nyya-prptatvt tathpy adra-viprakarea tat sattva kathacid gocarayata
rutnumne, na tu skc crtham iva samuccaydi-padni liga-sakhyyogitay | tasmt siddha rutnumna-prajbhym anya-viayeti ||49||

Page 108 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : nanv gamnumnayor api pramatvt tbhym eva tadartha-tay ghyat ki yogenety ak-nirsyottara stra pravartate, tad
yojayatis puna iti |
rutnumna-prajbhym anya-viay vierthatvt ||s tu samdhismnyaj praj rutnumna-rpa-prajbhycararavinda-mananbhym
anya-viay atirikta-viay, vierthatvtvieortho viayo yasy s tath,
tayd ity artha |
samdhi-prajy ravaa-mananbhym atirikta-viayatva vivotirutam
gama- iti | na hi vieea iti | padrthatvacchedaka-rpeaiva padrtha
bda-bodhe bhsatenyathtiprasagt | padrthatvacchedaka tu ghaatvdismnyam eva, na tu tat-tad-vies tem nantyena sarvem
ekadnupasthites tat-tad-rpai akti-grahsambhavt, viem anyonya
vyabhicrc ca, smnyata rutepy arthe viea-saaya-daranc ceti | ity
uktam iti anumnam ity asya vieaam | atra hi vypakatvacchedakena
gatitvdi-smnyenaivnumna bhavati, na tu kriydigata-viea-rpair iti |
anumnena ca iti | smnyopasahra ity ukta ity anuaga |
nanu rutnumngocaropi vieo laukika-pratyakeaiva grhyostu ki yogajapratyakea ? iti tatrhana csya iti |
nanv eva tasya vieasyprmikatvd abhva evstv ity ak pratiedhati
na csya vieasya iti | na hi nirviea smnyam astti nyyena sarvatraiva
vastuni viea-siddher iti bhva |
ata pariet siddhnti-praj-grhya eva sa viea ity upasaharatiiti
siddhntti | sthlasya viea kadcil laukika-pratyaka-gocaropi syd iti
sthla parityajya bhta-skma-gata ity uktam |
purua-gato v iti | etenapuruev api viedi-dharma svkta, dharmaniedhas tu viea-gua-dravyatvdi-para | thav sva-svopdhi-pratibimb
evttngata-vartamn muktmukta-sdhrakhila-puruev anyonya
viea iti bodhyam |
syd etat | vyavahitdiu sannikardy-abhvt kathasiddhnti-pratyakagrhyatvam api syt ? atha yogaja-dharmasypi sannikaratva kalpyam ? iti
cet,na, sayogdibhir ananugamt | pratyake viayasya kraatventtdipratyakasya ivsabhvc ceti | atrocyateasmkam antakaraasya
vibhutventtdnsvarpata sattvena ca sad sarvrtha-sannikart, yogajadharmea ca vyavahitttdi-jna-pratibandhaka tama eva nirasya ta iti | tad
etat skhya-bhye lna-vastu-labdhtiaya-sambandhd v na doa iti
stresmbhi prapacitam |
upasahra-mukhena stra-vkyathrtham hatasmc chruta- iti | etena
daamas tvam asi itivat abdd eva sktkra tmano bhavati, nirvieatvena
ctmano na viea-grahrtham api yogaja-pratyakpeketi navna-vedntipralpopasamdha eva, sva-strnukterthe samna-tantrasamdhasyaivasamdhatvd iti ||49||

o)0(o
Page 109 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(1.50)
samdhi-praj-pratilambhe yogina praj-kta saskro navo navo jyate

taj-ja saskronya-saskra-pratibandh ||
samdhi-praj-prabhava saskro vyutthna-saskraya bdhate |
vyutthna-saskrbhibhavt tat-prabhav pratyay na bhavanti |
pratyaya-nirodhe samdhir upatihate | tata samdhij praj, tata
praj-kt saskr iti navo nava saskrayo jyate | tata ca praj
tata ca saskr iti | katham asau saskrtiaya citta sdhikra na
kariyatti ? na te praj-kt saskr klea-kaya-hetutvc cittam
adhikra-viia kurvanti | citta hi te sva-kryd avasdayanti | khytiparyavasna hi citta-ceitam iti ||50||
tattva-vairad :syd etatbhavatu paramrtha-viaya samprajto
yathoktopybhyst | andin tu vyutthna-saskrea nirhanibaddhataypratibandhany siddhnt-praj s vtyvartam avyavartipradpaparamur iveti akm apanetu stram avatrayatisamdhi-praj-iti |
stra pahatitaj-ja saskronya-saskra-pratibandh ||tad iti
nirvicr sampatti parmati | anyeti vyutthnam ha | bhtrtha-pakapto
hi dhiy svabhva | tvad eveyam anavasthit bhrmyati na yvat
taypratilabhate | tat-pratilambhe tatrasthita-pad sat saskra-buddhi
saskra-buddhi-cakra-kramevartamnndim apy etat tay-saskra-buddhikrama bdhata eveti | tath ca bhy [kumrila-bha] apy hu
nirupadrava-bhtrtha-svabhvasya viparyayai |
na bdhondimattvepibuddhes tat-pakaptata || [pra.v. 3.222] iti |
syd etatsiddhnti-prajtostu vyutthnajasya saskrasya nirodha |
siddhntijas tu saskrtiaya siddhnti-praj-prasava-hetur asty avikala iti tadavasthaiva cittasya sdhikrateti codayatikatham asv iti |
pariharatina teiti | cittasya hi krya-dvaya abddy-upabhogo viveka-khyti
ceti | tatra klea-karmaya-sahita abddy-upabhoge pravartate | prajprabhava-saskronmlita-nikhila-klea-karmayasya tu cetasovasitaprydhikra-bhvasya viveka-khyti-mtram avaiyatekryam | tasmt
siddhnti-saskr cittasya na bhogdhikra-hetava, pratyuta tat-paripanthna
iti |
sva-kryd bhoga-lakad avasdayanti asamartha kurantty artha | kasmt ?
khyti-paryavasnahi citta-ceitam | tvad dhi bhogya citta ceate na
yvad vivekha-khytim anubhavati | sajta-viveka-khytis tu klea-nivttau na
bhogdhikra ity artha||50||
yoga-vrtikam : yathokta-prajy saskra-janakatvam uttarastropayogitay pratipdayatisamdhi-iti | nanu tathpi prajotpatti-paryanta
yogpekstu, prajotpatty-anantara tu puna samprajta-parampary ki

Page 110 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

phalam ity akym hataj-ja saskronya-saskra-pratibandh ||


pratibandha krya-virodhitvam | idam eva bdha-abdenabhya-kro vakyati |
sarve ca saskr citta-nd eva na ity api bhye vyaktbhaviyati |
strrtha vycaebdhata ity antena | eta ity aya | saskra csv
aya ceti vigraht saskrayam anudbuddha-saskram ity artha |
udbuddha-saskrasya ca bdho na sambhavati, udbodha-pratibandhasyaiva
bdha-abdrthatvd iti bhva |
nanu vtti-nirodha-saskrasya vyutthna-saskrbhibhvakatva vakyati | tat
katha siddhnti-praj-saskrasypi vyutthna-saskrbhibhvakatvam
iyate ? iti cet, na, vttitvvacchinnbhvasyaiva vakyama-yukty saskrajanakatva-siddher na tu samprajta-klnasya yat kicid vtti-nirodhasypi, smtihetutay siddht praj-saskrbhibhavasya vakyama-prayojanasyopapatte
|
nanv ekayaiva praj-vyakty tat-santna-vyakty cotpditena saskrea
vyutthna-saskra-bdha-sambhave kim-artha puna puna
samprajtnuhnam ? tatrhavyutthna-saskrbhibhavtity di | tata
ca saskr ity antena | abhibhavt tat-karat | ea spaam |
aya bhvanaikad samprajte vyutthna-saskra-bdha, ruti-smtisiddhasya puna punar vyutthnasynupapatte, upadedy-anupapatte ca | ki
tu, samprajta-parampar-janyena dhatara-saskreaiva tad-bdha |
ahai ca prthamikai samprajta-saskrais tasya bdhrthntanutparamparaiva kriyate | tath ca saskra-drhyathrtha praj-saskra-cakram
apekyata iti | etena prajy skd eva vyutthna-saskra-bdhakatvaakpy apst, eka-prajayaivasaskra-bdhe vyutthnsambhavt | prajsaskre tu dhatva-rpa-vaijty-asambhavena tasyaiva vyutthna-saskravcakatvacchedakatva-kalpanay vyutthndy-upapattir iti |
vyutthna-saskreu madhya cvidy-saskrasyya vieayat sakt
prajy janitenaiva saskrevidy-saskro bdhyate, na tatra praj-saskracakrpeketi | etac ca te pratiprasava-hey skm[2.10] ity gmi-stradvaye prakabhaviyati | idam atrvadheyamasmin stre ea-stre ckhilasaskra-dhasya yoga-phalatva-vacant prrabdha-karmaopy
atikrameutara-moka kevala-jnsdhyo yogayor asdhraa phalam iti |
na hi bhoga-saskrasya nieato dhe prrabdha-karmpi phalylam, dakrabhvt, yoggni-dagdha-karma-cayocirdity di-vkye sakocakaprambhvt | jngni sarva-karmi ity-diu agaty sakoca kriyate, tasya
tvad eva ciram ity di jni-viayaka-rute, upadedy-anyathnupapatte ca |
skhya-vednta-strayo ca jninm eva prrabdha-bhogvayakatokt |
nanv ardha-bhukta-prrabdha-karma ne tat-phalasya klapratiniyamnupapattir iti cet, na, strokta-naka-nya-karmay eva klapratiniyamt, anyathkarma-vipkokta-pryacittasya nti-karmde crdhamukta-ppa-nakatvnupapatti | strokta-naka-nya-karma tu
svvasthiti-paryantam eva phala-dttvam iti dik |
nanv eva praj-saskrtiaya-svkre tatopi punar janma bhaviyati, na
csamprajta-yogena tasya no bhaviteti vcya, asamprajtbhvepi

Page 111 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prrabdha-sampty-anantara kevala-jnato mokbhyupagamd ity akate


katham asv iti | sdhikra sva-krya-janana-kayam | pariharatina ta iti | te
praj-saskr citta sva-krya-kama na kurvanti, janma-kraasyvidydikleasya vinand ity artha | karma-nand ity api bodhyam |
kartavya-sampand api sdhikra na kurvantty hacitta hi iti | svakryd avasdayantikartayva-nya kurvanti | tatrahetukhyti-ity di |
### cittasya vypro viveka-khyti-paryanta, viveka-khyti-nipattau saty
pravartaka-pururthsambhavt | s ca viveka-khyti-rp pr# tatsaskrtiayennaasatpadya paravairgya-janana-dvrea sapyata ity
artha||50||

o)0(o
(1.51)
ki csya bhavati ?

tasypi nirodhe sarva-nirodhn nirbja samdhi ||51||


iti patajali-viracite yoga-stre prathama samdhi-pda |
sa na kevala samdhi-praj-virodh | praj-ktnm api saskr
pratibandh bhavati | kasmt ? nirodhaja saskra samdhijn saskrn
bdhata iti | nirodha-sthiti-kla-kramnubhavena nirodha-citta-ktasaskrstitvam anumeyam | vyutthna-nirodha-samdhi-prabhavai saha
kaivalya-bhgyai saskrai citta svasy praktv avasthity
pravilyate | tasmt te saskr cittasydhikra-virodhino na sthiti-hetavo
bhavantti | yasmd avasitdhikra saha kaivalya-bhgyai saskrai
citta nivartate | tasminn nivtte purua svarpa-mtra-pratihota
uddha kevalo mukta ity ucyata iti ||51||
iti r-ptajale skhya-pravacane yoga-stre rmad-vysa-bhye
samdhi-pda prathama |
tattva-vairad : tad atra bhogdhikra-pranti prayojana prajsaskram ity uktam | pcchatiki ceti | ki csya bhavati praj-saskravac
citta praj-pravhajanakatay tathaiva sdhikrpanuttayenyad api kicid
apekayam astty artha | straottaram hatasypi nirodhe sarvanirodhn nirbja samdhi ||
vycaesa nirbja samdhi samdhi-praj-virodhina parasmd vairgyd
upajyamna sva-kraa-dvrea na kevala samdhi-praj-virodh prajktnm apy asau saskr paripanth bhavati | nanu vairgyasya vijna
sad-vijna praj-mtra bdhatm | saskra tv avijna-rpa katha bdhate
? d hi jgratopi svapna-drthe smtir ity ayavn pcchatikasmd iti |
uttaranirodhaja iti | nirudhyatenena prajeti nirodha para vairgyam | tato
jto nirodhaja saskra | saskrd eva drgha-kla-nairantaryasaskrsevita-para-vairgya-janmana praj-saskra-vco na tu vijnd ity
artha |

Page 112 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

syd etatnirodhaja-saskra-sad-bhve ki pramam ? sa hi pratyakea


vnubhyeta, smty v kryenumyate ? na ca sarva-vtti-nirodhe
pratyakam asti yogina | npi smti, asya vtti-mtra-nirodhatay smtijanakatvsambhavt | ity ata hanirodheti | nirodha-sthiti cittasya
niruddhvasthety artha | tasy kla-kramo muhrtrdha-yma-ymhortrdis
tad-anubhavena | etad ukta bhavativairgybhysa-prakarnurodh nirodhaprakaro muhrtrdha-ymdi-vypitaynubhyate yogin | na ca para-vairgyaka krama-niyatatay parasparam asambhavantas tat-tat-kla-vypitay
stiaya nirodha kartum ata iti tat-tad-vairgya-kaa-pracaya-janya sthy
saskra-pracaya eitavya iti bhva |
nancchidyant praj-saskr, nirodha-saskras tu kuta samucchidyate ?
anucchede v sdhikratvam evety ata havyutthneti | vyutthna ca tasya
nirodha-samdhi ca samprajtasta-prabhav saskr kaivalya-bhgy
nirodhaj saskr ity artha | vyutthna-praj-saskr citte praln iti
bhavati | citta vyutthna-praj-saskravat | nirodha-saskras tu pratyudita
evste citte | nirodha-saskre saty api cittam anadhikravat | pururtha-janaka
hi citta sdhikra abddy-upabhoga-viveka-khyt ca tath pururthau |
saskra-eaty tu na buddhe pratisaved purua iti nsau pururtha |
videha-prakti-layy na nirodha-bhgitay sdhikra citta, api tu kleavsitatayety ayavn hayasmd iti | ea sugamam ||51||
yogasyoddea-nirdeau tad-artha vtti-lakaam |
yogopy prabhed ca pdesminn upavarit ||
iti r-vcaspati-mira-viracity ptajala-yoga-stra-bhya-vykhyy tattvavaiarady prathama samdhi-pda ||1||
yoga-vrtikam : ka-vtter ity-di-strai samprajtasya phaldikam uktam |
idnm asamprajtasya phalde stra pravartiyate | tat stra prajsaskrtiayasya punar janm-hetutve hetv-antara-paramparayvatrayatiki
csyeti | tasya praj-saskrasynyac ca phala sarva-vtti-tat-saskrayor
nirodho bhavatti, na punar janma-sambhvanety artha |
tasypi nirodhe sarva-nirodhn nirbja samdhi | prva-prvsamprajte tvat
prajaiva nirudhyate, praj-saskrasya tu tnava-mtra bhavati | eva kramea
tu tasypi praj-kta-saskrasypy asamprajta-paramparay
nirodhetyantbhibhave jyamne caramsamprajto nirbja-yogasya par
kh bhavaty apunar vyutthnety artha | sarva-nirodhd iti strvayavena
nirbjatve hetur ukta | yata praj tat-saskra ca sarvopy atyanta vilayam
itoto nirbja, dukha-bjai saskrdibhi nya ity artha | prvaprvsamprajta-vyaktiu ca kramea bja-tnavd gaua nirbjatvam
asamprajta-lakae prva bhya-ktoktam iti smartavyam | tath ca
caramsamprajte sarve praj-saskr kyanta ity ato na te citta
sdhikra kurvantti bhva | etensamprajta-parampary prajsaskrtyanta-laya phala streoktam |
strasthasyi-abdasyrtha bhya-kro vycaesa na kevalam iti | sa
smnya-nirbja-yoga, sa kevala samdhi-prajy virodh bhvbhva-rpea,
api tu kramea praj-kta-saskrm pa pratibandh atyantam abhibhvaka
ity artha | nanu yadi praj-kta-saskrm api samprajto bdhakas tarhi

Page 113 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sakd asamprajtd eva sarva-saskra-bdhe vyutthna kadpi kasypi na


syd ity ayenkipatikasmd iti | pariharatinirodhaja iti | na nirodha
skd eva praj-saskrn vilpayati, ki tu nirodha-parampar-janyo
dhatara saskra eva praj-saskrnantya vilpayatty artha |
dhataratva ca jti-viea ity uktam |
nanu jnasyaivasaskra-janakatva dam | nirodhas tu na jna saskraea-cittvasth-viea-mtratvd atas tasya saskra-janakatve ki pramam
ity akyhanirodha-sthitti | nirodha-sthitv asamprajtvasthne yo
muhrthortra-msdi-rpa kla-krama kramea kla-vddhis tad-daranena
nirodhvastha-citta-janya saskronumeya, saskra-vddhi-vyatirekea tanniymaksambhavd ity artha | samprajtasya tu kla-vddhi praj-saskratratamyenaivopapadyata ity ato na samprajtasya saskra-hetuteti |
nanu praj-saskra caramsamprajtentyanta bdhyatm, nirodhasaskras tu kuta samucchidyante tad-anucchede ca sdhikratvam eva
cittasyeti moknupapatti | ki ca, pralnnm api saskr kadcid
yogvara-sakalpdin dagdha-bjasyeva punar udbodhopi sambhvyetety
akm apkarotivyutthna-nirodheti | asamprajtpekay samdhi-prajpi
vyutthnam | ato vyutthna jna-smnya nirodha-samdhi csamprajtas
tad-ubhaya-prabhavai saha sahitai kaivalya-bhgyai kaivalya-hetu-karmasaskrair viia citta svakya-praktau nityy svayam eva pralyate
dagdhendhannalavad tyantika-laya gacchati parima-svbhvyt, tat-svmipuruasya bhoga-hetur visada-parima eva hi punar na bhavati, tad-dheto
pururthasybhvd ity artha | atha v, kaivalya-bhgyai kaivalya-paryantasthyibhir vyutthna-saskrai saheti citta-vieaam |
anena strea ak-nirkaraam upapdayatitasmd iti | tasmn anasaskrasypi kayt te ana-saskr ity-dirartha |
nanu bhavatu yoga-dvayc cittasytyantika-laya, tathpi pururtha ka
sidhyatty kkym hayasmd ity-di | yasmc citta nivartatetas tasmin
nivtte sati puruo mukta ity ucyate | tatra hetu-garbha-vieanisvarpetydni | svarpa-mtra-pratiha para-rpai pratibimbita-dukhdibhir mukta
uddha-svatva-sambandhena puya-ppa-mukta, bhoga-sdhanatvasyaiva
svatvatay kasthasypi sasra-day svatvbhyupagamt etda-muktai
sdhyatvam upapannam | kevala updhi-sayogkhya-bandha-mukta ity artha |
eva-rpo moka eva yogasya mukhya phalam ity aya | pramrthiko
dukha-karmdi-sambandho lepkhya-sayoga-rpa-sambandho v loke bandha
ity ucyate, tan mukti ca buddher eva na kasthasysagasya puruasyeti
pratipdayitu mukta ity ucyata ity uktam | streu mukta iti vyavahra-mtra
kriyata iti tasyrtha | tad ukta skhya-streav-mtra na tu tattva cittasthite iti | purue bandhdika v-mtra citta eva bandhdy-avasthnd ity
artha | pururthatva ca pramrthikam eva, dukha m bhujyeti prrthd
iti bhva |
skhya-pravacana iti | skhya-strasyaiva prakarea vacana skhyapravacanam | skhye hy abhyupagama-vdenevara pratiidhysamprajtayoga-nairapekyea ca jva-tay-jnd eva moka ukta, asmas tu stre
nirupadravsandigdhaicchika-mukti-nigamya paramevara-vidy, u-mokahetur asamprajta-yoga ca pradarita iti bhva ||51||

Page 114 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti r-ptajala-bhya-vrtike r-vijna-bhiku-nirmite prathama samdhipda ||1||

o)0(o

(2)

dvitya sdhana-pda |
(2.1)
uddia samhita-cittasya yoga | katha vyutthita-cittopi yoga-yukta
syd ity etad rabhyate

tapa-svdhyyevara-praidhnni kriy-yoga ||
ntapasvino yoga siddhyati | andi-karma-klea-vsan-citr
pratyupasthita-viaya-jl cuddhir nntarea tapa sambhedam
padyata iti tapasa updnam | tac ca citta-prasdanam abdhamnam
anensevyam iti manyate | svdhyya praavdi-pavitr japo mokastrdhyayana v | vara-praidhna sarva-kriyparama-gurv
arpaa tat-phala-sanyso v ||1||
tattva-vairad : nanu prathama-pdenaiva sopya svntara-prabheda
saphalo yoga uktas tat kim aparam avaiyate yad-artha dvitya pda
prrabhyetety ata hauddhia iti | abhysa-vairgye hi yogopyau prathame
pda uktau | na ca tau vyutthita-cittasya drg ity eva sambhavata iti dvityapdopadeynupyn upekate sattva-uddhy-artham | tato hi viuddha-sattva
kta-rak-savidhnobhysa-vairgye pratyaha bhvayati | samhitatatvam
avikiptatvam | katha vyutthna-citopyupadekyamair upyair yukta san
yog syd ity artha | tatravakyameu niyamev kya prthamika
pratyupayuktataratay prathamata kriy-yogam upadiati strakratapasvdhyya ity-di |
kriyaiva yoga kriy-yoga yoga-sdhanatvt | ata evaviu-pure khikyakeidhvaja-savdeyoga-yuk prathama yogo yujamnobhidhyate [vi.pu.
6.7.33] ity upakramya tapa-svdhyydayo darit |
vyatireka-mukhena tapasa upyatvam hantapasvina iti | tapasovntaravypram upyatopayogina darayatiandti | andibhy karma-kleavsanbhy citrta eva pratyupasthitam upanata-viaya-jla yasy v
tathokt | auddh rajas-tama-samudra ko nntarea tapa sambhedam
padyate | sndrasya nitnta-viralat sambheda |
nanpdyamnam api tapo dhtu-vaiamya-hetutay yoga-pratipaka iti katha
tad-upya ity ata hatac ceti | tvan-mtram eva tapa caraya na yvat
dhtu-vaiamyam padyetety artha |

Page 115 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

praavdaya purua-skta-rudra-maala-brhmadayo vaidik, paurik


ca brahma-pryadaya | parama-gurur bhagavnvaras tasmin | yatredam
uktam
kmatokmato vpi yat karomi ubhubham |
tat sarva tvayi sanyasta tvat-prayukta karomy aham || iti |
tat phala-sanyso v | phalnm abhisandhnena krya-karaam | yatredam
uktam
karmay evdhikras te m phaleu kadcana |
m karma-phala-hetur bhr m te sagostv akarmai || [gt 2.47] ||1||
yoga-vrtikam : nanu prathama-pdenaiva yoga sopya saphala cvntarabhedai saha prokta | tat kim aparam avaiyate yad-artha dvitya-pda
rabdhavya ity kkym hauddia iti | samhita-cittasya yogrhacittasyottamdhikriobhysa-vairgya-mtra-sdhanenaiva kriy-yogdisakalgn nairapekyeaprva-pde yoga pradarita | te bahiragatva
vakyati trayam antaraga prvebhya [3.7] iti strea tad-abhvepibhvd iti
bhyea ca | tath coktam vamedhike
apeta-vrata-karm tu kevala brahmai sthita |
brahma-bhta caran loke brahmacrti kathyate || [ma.bh. 14.26.16] iti |
tath gruepi
sana-sthna-viayo na yogasya prasdhak |
iupla siddhim pa smarabhysa-gauravt ||
te cbhysa-vairgye na sarve drginy eva bhavata, ato vyutthita-citto
bahirmukhopi yogam ruruku kramt kenopyena yoga-yukta syd iti tam
upya vaktum etat-stra-jtam rabhata ity artha | tad evam adhikra-bhedena
sdhana-bhedo grudiv apy ukta
ruruku-yatn ca karma-jne udhte |
rha-yoga-vk jna-tygau parau matau || iti |
tygo bhya-karmam | gtym api
rurukor muner yoga karma kraam ucyate |
yogrhasya tasyaiva ama kraam ucyate || [gt6.3] iti |
kraa yogasya |
tapa-svdhyyevara-praidhnni kriy-yoga | yogopyatvd yoga kriy
csau yoga ceti vigraha | tapa-dni tri kriy-yoga ity artha | varapraidhna-rpo bhakti-yogopy atra kriy-yoga-madhya eva praveita |
atoyogs trayo may prokt bhakti-jna-kriytmak[bh.pu. 11.20.6] 1ity-dismtiu traya eva yogopyatvd yog ukt, tatra jna-yogo dhrn-dhyna1 yogs trayo may prokt n reyo-vidhitsay |jna karma ca bhakti ca
nopyonyosti kutracit [vi.pu. h.pu. 11.20.6]

Page 116 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

samdhi-rpa prva-pde prokta, vistaras tv asygre bhaviyatti | yadyapi


yamdayopikriy-yogs tathpivakyama-yama-niyamdiu madhye tapa-ditraya prakaydau ptha nirdia kevalenaitenpi tvratarea yogo
bhavatti scayitum iti bodhyam |
nanu svdhyyevara-praidhna ca tattva-jnevarnugrahbhy
yogopakraka syt, tapas tu dehendriya-oatmaka kena dvrea
yogasyopakraka bhavatu, pratyuta citta-kobhakatvena yoga-virodhy evety
akya tapaso dvram hantapasvina iti | asiddhau hetum haandti |
andi-klea-karma-vsanay hetun citr nn-vidhuddhi ppkhy
pratyupasthpita-viaya-jlatay yoga-virodhin tapo vin na sambheda tanutm
padyata ity artha |
itti | ity ata sdhana-madhye tapaso grahaam ity artha | yoga-virodha-akm
apkarotitac ceti | tac ca tapa citta-prasdvirodhi mdv evnena yogin
kartavyam iti paramaribhir manyata ity artha |
pavitr ppa-kaya-hetnm |
prathama-pdokta-praidhnd atiriktam atra praidhnam hasarva-kriym
iti | laukika-vaidiksdhrayena sarva-karma paramevarentarymiy
arpaam ity artha | tad ukta gty
yat karoi yad ansi yaj juhoi dadsi yat |
yat tapasya si kaunteya tat kuruva mad-arpaam || [gt9.27] iti |
arpaa ca
kmatokmato vpi yat karomi ubhubham |
tat sarva tvayi sanyasta tvat-prayukta karomy aham ||
ity-di-smtibhir vykhytam iti | tvat-prayukta karomy aham iti cintanam eva
sannysa ity artha | atra prayokttvam antarymi-vidhayaiva na tu ruti-dvr,
aubha-karmasu ruty-abhvd iti | etad apekaypi praka dvividha
karmrantara kaurme proktam
brahma dyate deya brahmae sampradyate |
brahmaiva dyate ceti brahmrpaam ida param ||
nha kart sarvam etat brahmaiva kurute tath |
etad brahmrpaa proktam ibhis tattva-daribhi || iti |
tat-phaleti | etad api kaurme proktam
yad v phaln sanysa prakuryt paramevare |
karmam etad apy hur brahmrpaam anuttamam || iti |
karma-phalnm varo bhokteti cintana karma-phala-sanysabhoktra
yaja-tapas sarva-loka-mahevara[gt5.29]ity-di-vkyt | tad uktakaroti
yad yat sakala parasmai nryayeti samarpayet tat[bh.pu. 11.2.36] iti |
yajdn hndrdi-bhvpannasyntarymio bhoga eva mukhya phala
yepy anya-devat-bhakt yajante raddhaynvit |

Page 117 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tepi mm eva kaunteya yajanty avidhi-prvakam || [gt7.23]ity-divkyebhya iti |


nanv atra vkye viv-khya-devat-vieasya ivetara-devat-yajanena yajana
prokta na paramtmana iti cet ? napara hi brahma kathita yoga-yuktena tanmaya [ma.bh. 14.16.12] ity anugt-vkyata r-kasya bhagavad-gty
paramtmopadeasyaiva lbhd iti | yadyapvarasya bhogo nitya tathpi
siskdy-utpattivata tad utpattir gau, yajdi-sahakreaiva phaladttayevara-prter abhivyakte |
nanv vara-praidhnam atra prva-pdokta-bhvan-rpam eva katha na
bhavati ? tatrhasa hi kriy-yoga iti | sa hi sa eva phala-sanysa karmrpaa
ca kriy-yog bhavati, karma-eatvt taj-japas tad-artha-bhvana [1.28] iti
prvokta ca bhvan-rpa praidhna jnam eva, karma-tac-cheatvayor
abhvd ity artha | uttara-strea sahnvaye tu hi-abda-vaiyarthyam iti
bodhyam ||1||
o)0(o

(2.2)

samdhi-bhvanrtha klea-tankarartha ca ||
sa hy sevyamna samdhi bhvayati kle ca pratankaroti |
pratanktn klen prasakhyngnin dagdha-bja-kalpn aprasavadharmia kariyatti | te tankarat puna kleair aparm
sattva-purunyatkhyti skm praj samptdhikr pratiprasavya
kalpiyata iti ||2||
tattva-vairad : tasya prayojanbhidhnya stram avatrayatisa hti |
stramsamdhi-bhvanrtha klea-tankarartha ca ||
nanu kriy-yoga eva cet klen pratankaroti kta tarhi prasgkhynenety ata
hapratanktn iti | kriy-yogasya pratankaraa-mtre vypro na tu
bandhyatve klenm | prasakhynasya tu tad-bandhyatve | dagdha-bja-kalpn
iti bandhyatvena dagdha-kalama-bja-srpyam uktam | syd etat
prasakhynam eva cet klen aprasava-dharmia kariyati, ktam e
pratankaraenety ata hatem iti | klenm atnave hi balavad virodhigrast sattva-purunyatkhytir udetum eva notsahate , prg eva tad-bandhyabhva kartum | praviralkteu tu kleeu durbaleu tad-virodhiny api
vairgybhysbhym upaj | upajt ca tair aparmnbhibht naiva
yvat parmyata iti | sattva-purunyat-mtra-khyti skm praj,
atndriyatay skmosya viaya iti skm praj, pratiprasavya pravilayya
kalpiyate | kuta ? yata samptdhikr samptodhikra kryrambhaa
gun yath hetu-bhtay s tathokteti ||2||
yoga-vrtikam : te yoga-dvram hasamdhi-bhvanrtha kleatankarartha ca || ubhayrthatve hetum hasa hti | samyak |
nikmdi-rpea sevyamna sa hi sa eva karma-yoga karmtirikta-viayebhyo
niruddha-vttika nippa ca citta karoti, tata kramea sattvodrekd ekgram
anyatrpi karoti, avidydika na prakaranysena tankaroti sattva-uddhy-

Page 118 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

di-dvrety artha | uttamdhikria ca siddhnti-yogyat klea-tanut ca


siddhaivety ata prva-pde tad-ubhaya-yoga-sdhanatay noktam |
nanv avidydn klen nenaiva sasrc cheda, pratankaraena tu ki
prayojanam ity kkym hapratanktn iti |pratankt ca
ukendhana-tulyn ktn klen kriy-yoga svayam uddpitena
prasakhyngnin viveka-khyti-vahnin dagdha-bjavad aprasavadharmioprasava-svabhvn saskrjanakn kariyati, jvan-mukti-daym iti
ea |
prasakhyngni-jvlane tankaraasya dvra vadan prvoktam upasaharati
tem iti | aparm anabhibht, tath cnabhibhava eva tankaraasya
dvram iti |
skma- iti | skma-viayatvt skm sktkra-rpi praj kramea
sampta-kartavy carakague pratiprasavya kalpite videha-kaivalyadaym iti ea | tad eva kriy-yogasya moka-jndi-vypkatva-kathant
karma-yogo jndi-sdhanatay jndy-agam eva na skn moka-hetur iti
samdha iti ||2||

o)0(o
(2.3)
atha ke te kle ?

avidysmit-rga-dvebhinivepaca kle ||3||


kle iti | paca viparyay ity artha | te syandamn gudhikra
drahayanti, parimam avasthpayanti, krya-kraa-srota unnamayanti,
parasparnugraha-tantrbhya karma-vipka cbhinirharantti ||3||
tattva-vairad : pcchatiatheti | avidyeti strea parihra | avidysmitrga-dvebhinive paca kle || vycaepaca viparyay iti | avidy
tvad viparyaya eva | asmitdayopy avidyopdns tad-avinbhva-vartina iti
viparyay | tata cvidysaga-cchede tem api samucchedo yukta iti bhva |
tem ucchettavyat-hetu sasra-kraatvam hata iti | syandamn
samudcaranto gunm adhikra drahayanti balavanta kurvanti, ata eva
parimam avasthpayanti, avyakta-mahad-ahakra-paramparay hi kryakraa-srota unnamayanty uddvayanti | yad-artha sarvam etat kurvanti tad
darayatiparaspareti | karma vipko jty-yur-bhoga-lakaa pururthas
tam am kle abhinirharanti nipdayanti | ki pratyeka nipdayanti ? nety
haparasparnugraheti | karmabhi kle kleai ca karmti ||3||
yoga-vrtikam : uttara-strvatrya pcchatiatheti | avidysmit-rgadvebhinive paca kle || paca viparyay iti prayitv sakepata
strrtham hakle itti | iti-abdovidydi-parmar | tath cvidysmitrga-dvebhinive iti paca viparyay kle ity artha iti yojan | atra kiyanta iti
pranasyottara pacety anena | ke ta ity asya cottara viparyay ity anenha
paca viparyay iti | atra pacety arthd eva labdha viparyay iti ca prita
viea-lakaasya ca smnya-lakaa-prvakatvaucityt | viparyaya-abda

Page 119 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ctra sasra-hetu-viparyayrthaka | ato na ukti-rajata-viparyaye klealakativyapti | rgdn ca viparyaya-kryatay viparyayatva ceam |


praktasya sasra-hetu-viparyayasya lakaam ada-smnya-hetu-manoviea-guatvam iti |
nanu klea-abdo dukha-vc kim ity avidydiu paribhita, kim-artha v
tem ucchedopekita ity kkym hate syandamn iti | te
klesyandamn labdha-vttik dda-dvr gun sattvdnm
adhikra kryrambhaa-smarthya drahayanti balavat kurvanti | tad
darayatitathgun parima vaiamya-rpam avasthpayanti
nirvartayanti | tata ca mahad-di-rpa-krya-kraa-pravham unnamayanti
pravartayanti |
yad-artham etat sarva kurvanti tad darayatiparaspareti | karma-vipka jtyyur-bhoga cbhinirharanti nipdayanti | ki svatantr eva ? nety ha
parasparnugraha-tantr bhtveti | avidyto rgo rgc cvidyety evam -dirpnyonynugrahdhn bhtety artha | anyonya-shityenaiva hi klen
sthairya bhavati, yena sthairyea vipka-parampar nirvahatti bhva | tath
ca klekhya-dukhadatvd avidydnklea-paribh tntrik, tathdukhanidnatayvidydaya samucchettavy iti bhva||3||

o)0(o
(2.4)

avidy ketram uttare prasupta-tanuvicchinnodrm ||4||


atrvidy ketra prasava-bhmir uttarem asmitdn caturvidhakalpn prasupta-tanu-vicchinnodrm | tatra k prasupti ? cetasi
akti-mtra-pratihn bja-bhvopagama | tasya prabodha lambane
sammukhbhva | prasakhynavato dagdha-klea-bjasya
sammukhbhtepy lambane nsau punar asti | dagdha-bjasya kuta
praroha ? iti | ata ka-klea kuala carama-deha ity ucyate |
tatraiva s dagdha-bja-bhv pacam klevasth nnyatreti | sat
klen tad bja-smarthya dagdham iti viayasya sammukhbhvepi
sati na bhavaty e prabodha iti | ukt prasuptir dagdha-bjnm
apraroha ca | tanutvam ucyatepratipaka-bhvanopahat kles
tanavo bhavanti | tathvicchidya vicchidya tena tentman puna puna
samudcarantti vicchinn | katham ? rga-kle krodhasydarant | na hi
rga-kle krodha samudcarati | rga ca kvacid dyamno na
viayntare nsti | naikasy striy caitro rakta ity anysu stru virakta
iti | kintu tatra rgo labdha-vttir anyatra tu bhaviyad-vttir iti | sa hi tad
prasupta-tanu-vicchinno bhavati | viaye yo labdha-vtti sa udra | sarva
evaite klea-viayatva ntikrmanti | kas tarhi vicchinna prasupta-tanuvicchinna prasupta-tanur udro v klea iti | ucyatesatyam evaitat |
kintu viinm evaite vicchinnditvam | yathaiva pratipakabhvanto nivttas tathaiva sva-vyajakjanenbhivyakta iti |
Page 120 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sarva evm kle avidy-bhed | kasmt ? sarvev avidyaivbhiplavate |


yad avidyay vastv kryate, tad evnuerate kle viparysa-pratyayakle upalabhyante kyam cvidym anu kyanta iti ||4||
tattva-vairad : heyn klenm avidy-mlatva darayatiavidy
ketram uttare prasupta-tanu-vicchinnodrm ||
tatra k prasupti ? iti | svocitm artha-kriym akurvat klen tad-bhve na
pramam astty apy abhiprya pcchata | uttaram hacetasi iti | m
nmrtha-kriy kru kle videha-prakti-layn, bja-bhva prpts tu te
akti-mtrea santi kra iva dadhi | na hi viveka-khyter anyad asti kraa tadbandhyatym | ato videha-prakti-lay viveka-khyti-virahia prasupta-kle na
yvat tad-avadhi-kla prpnuvanti | tat-prptau tu punar vtt santa kles
teu teu viayeu samukhbhavanti | akti-mtrea pratih ye te
tathokt | tad anenotpatti-aktir ukt | bja-bhvopagama iti ca krya-aktir iti |
nanu viveka-khytimato'pi kle kasmn na prasupt ? ity ata ha
prasakhynavata iti | carama-deha, na tasya dehntaram utpatsyate yadapekaysya deha prva ity artha | nnyatra videhdiv ity artha |
nanu sato ntyanta-vina ity ata hasatm iti | santu kle dagdha-sve
prasakhyngnin bja-bhva ity artha |
klea-pratipaka kriy-yogas tasya bhvanam anuhna tenopahats tanava
| atha v samyag-jnam avidyy pratipaka, bheda-daranam asmity,
mdhyasthya rga-dveayor anubandha-buddhi-nivttir abhinveasyeti |
vicchittim hatath iti | klenm anyatamena samudcaratbhibhavd
vtyanta viaya-sevay v vicchidya vicchidya tena tentmanpuna
puna samudcaranti virbhavanti vjkarady-upayogena vbhibhvakadaurbalyena veti | vpsay viccheda-samudcrayo pauna-punya darayat
yathotkt prasuptd bheda ukta |
rgea v samudcarat vijtya krodho'bhibhyate sa##yena v viayntaravartin rgeaiva viayntaravart rgo'bhibhyata ity harga- iti |
bhaviyad-vttes tray gatir yathyoga veditavyety hana hi iti | bhaviyadvtti-klea-mtra-parmari sarvanma na caitra-rga-parmari, tasya
vicchinnatvd eveti |
udram hakas tarhi? iti | kleatvena samnatve'pi yathoktvasth-bhedd
viea iti pariharati ucyatesatyam iti | syd etat, avidyto bhavantu kle,
tathpy avidy-nivttau kasmn nivartante ? na khalu paa kuvinda-nivttau
nivartata ity ata hasarva eva iti | bhed iva bhed | tad-avinirbhga-vartina
iti yvat | pcchatikasmt ? iti | uttaram hasarvev iti | tad eva sphuayati
yad iti | kryate samropyate | ea sugamam |
prasupts tattva-lnn tanv-avasth ca yoginm |
vicchinodra-rp ca kle viaya-saginm || iti sagraha ||4||

Page 121 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : klen sthla-skm sarvem eva jna-nyatva


vakyamam upapdayitum avidy-mlakatvam anya-klenm haavidy
ketram uttare prasupta-tanu-vicchinnodrm ||
nimitta-kraasypi prasava-bhmitva prdhnya-mtrea gaua vykhysyate
atra iti | atraiteu kleeu madhye catur-bhednm asmitdi-klenm ity dir
artha | prasuptdn sarvem evvidy-sattve sattva, tad-abhve tadabhva ity aya |
te caturvidha-bheda vivotitatra k prasupti ? iti | cetasi aktimtrea angatvasthayva-sthitnm asmitdn bja-bhvopagama svakrya-janana-smarthya prasuptir ity artha | asmd vkyt
kryasyngatvasthaiva krae krya-aktir iti labdham, saiva copdnakraateti bhva | dagdha-bja-bhv pacamm avasth vyvartayitu bjabhvopagama ity uktam | dagdha-bja-bhvn csmitdn punar
aprasavd avidy na ketram iti s pacamy-avasth na lakyeti bhva |
kadcit prabodha-sattva eva prasupti sambhavatty ata prabodham api
darayatitasya iti | tasya supta-kleasya sva-sva-viaye samukhbhvo'pibhivyakti prabodha ity artha | pacamy-avasthyyativypty-abhva
pratipdayatiprasakhyna- iti | prasakhynavato viveka-sktkrio
jvanmuktasya dagdha-klea-bjatay sammukhbhte sannikepi viaye'sau
klen samukh-bhva punar na bhavati | tatra hetudagdha-bjasya
kuta praroha iti iti | krabhvd ity artha | tatra tasya puna klea-prarohe
stra-prasiddha carama-dehakatva pramayatiata iti | puna prarohe sati
dehntarotpatty jni-dehasya caramatvnupapattir iti bhva | tath ca
smaryate
bjny agny-upadagdhni na rohanti yath puna |
jna-dagdhais tath kleair ntm sampadyate puna || [ma.bh.
12.211.17] iti |
jna-dagdhai klea-rpa-bjair hetubhir tm deho na punar utpadyata ity
artha | klekhya-bja-dhd ity artha | dagdha-bja-bhvy avasthy
aparigaane bjam hatatraiva iti | tatraiva carama-deha eva dagdhabjvasth nnyatra, punar janmbhvd ity artha | ato nsti dagdhabjvasthasya prasavo npi tat-prasava-bhmir avidyeti bhva |
jvanmuktn viaya-sannikare'pi klenbhivyakte klea-saskra eva tad
nsti viveke kaivalya iveti bhrama nirasya tisatm iti | skma-rpea satm
eva klen tad carama-dehe bja-smarthya krya-janana-smarthya
dagdham nitam ity dir artha | agny-dau dhdi-akter yvad dravyabhvitdarant cittena sahaiva klea-akter aeato na-sambhavt | etac ca
te pratiprasava-hey skm [2.10] iti stre vyaktbhaviyati |
upasaharatiity ukt prasuptir dagha-bjnm apraroha ceti |
iyvadhnya krama-prpta tanutvasya nirvacana pratijntetanutvam
ucyate iti | pratipaka-iti | klea-pratipaka kriy-yoga, tasya
bhvannuhna tenopahat kles tanavo viveka-khyti-bandhkam
bhavanti | etad eva tanutvam iti ea |

Page 122 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kecit tu samyag-darana ravadi-rpa parokam avidyy pratipaka,


eva bheda-daranam asmity, aheynupdeyat-jna-rpa mdhyasthya
rga-dveayo, upakarakhynubandha-buddhi-nivttir abhiniveasya , ete
bhvanennuhnenopahat ity artham hu |
vicchitti vycaetath iti | klenm anyatamenbhibhavd atyanta-viayasevand v vicchidya tena tentman prvavad atanu-bhvenaiva puna
samudcaranti virbhavantty ato vicchinna-abda-vcy bhavantty artha |
atra vpsay vicchitti-samudcrayo paunapunya darayat prasuptd bheda
ukta | prasuptir hi klen vyajaka-vilambenaika-dvi-tri-janmdi-bahu-kla
vyprnabhivyaktir iti bheda | tena tentmanety anena ca tanv-avasthto
bheda ukta iti |
vicchede prama pcchatikatham ? uttararga- iti | rga-kle
krodhasydarant krodhasya vicchinnat sidhyatty artha | tad krodhbhve
ca puna krodhotpatty-asambhavo'sat-krynabhyupagamd iti bhva | eva
klentare'pi draavyam |
rga-kle krodhasya vicchede ca virodho bjam ity hana hi iti | klikaviccheda klenm udhtya daiika-vicchedam apy udharatirga ca iti |
viayntare ca nsti, api tu vicchinnvasthas tatrpi, anyathsadutpdsambhavd ity artha | ato viayntare tad rgea vicchinna iti bhva |
tad eva loka-vyavahrepy avadhrayatinaikasym iti | tatraikasy striym
ity artha | sa hi iti | sa hi rgas tadnyatra prasupto v tanur v vicchinno
vaikataro'vaya bhavati, tatra vicchinnatm dytrodhta ity aya |
udrat vycaeviaya iti | labdha-vttir labdha-svbhvika-vttir ity artha |
tena tanu-vyvtti | nanu prasupta-vicchinnayo katha kleatva
dukhjanakatvd ity akyhasarva evaite iti | klea-viayatva kleajanana-yogyatva ntikrmanti, udrdy-avasthy prasuptdi-rpasya
dharmio dukhadatvd ity artha |
nanv eva sarvsm eva klea-vyaktn kla-bhedc cnurpye katha
prasuptdi-rpea klen vibhga ity akatekas tarhi iti | pariharati
ucyata iti | prasuptdi-rpea catur klenm ekatvam iti satyam etat,
tathpy avasthbhir viinm eva klen vicchinnditva vivakitam |
yathaikasyaiva puruasya blaka-tarua-vddhdi-rpo vibhga ity artha |
ukty udrvasthy kraa pradarayati hnyayathaiva iti | svavyajakena viaya-dhynenjanenbhivyakta udro bhavati kleo'to mumuku
pratipaka-bhvanvad viaya-saga-tygo'pi krya ity aya |
nimitta-krae'pi ketra-abdo yena guentra gaua, tam hasarva eveti |
nanu rgdn jnatvbhvt katham avidy-vieatvam ity ayena pcchati
kasmt ? iti | uttarasarvev iti | sarvev eva svetara-kleev avidyaiva
vypik bhavati | tatra hetuyadi iti | kryate viaykriyate | anuerate
anugat bhavanti | ea sugamam |
tath ca vaieyt tad-vda iti nyyenvidy-prcuryd avidy-miriteu sarvakleev avidy-bhedavattvam upapanna yath suvardiu prthivamiriteu tejo-vaieyt tejo-bhedatvam iti bhva ||4||

Page 123 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(2.5)
tatrvidy-svarpam ucyate

anityuci-dukhntmasu nitya-uci-sukhtma-khytir
avidy ||5||
anitye krye nitya-khyti | tad yathdhruv pthiv, dhruv sa-candratrak dyau, amt divaukasa iti |
tathucau parama-bbhatse kye | ukta ca
sthnd bjd upahambn nisyandn nidhand api |
kyam dheya-aucatvt pait hy auci vidu ||
ity aucau arre uci-khytir dyate | naveva aka-lekh
kamanyeya kany madhv-amtvayava-nirmiteva candra bhittv
nisteva jyate, nlotpala-patryatk hva-garbhbhy locanbhy
jva-lokam vsayantveti kasya kenbhisambandha ? bhavati caivam
aucau uci-viparysa-pratyaya iti | etenpuye puya-pratyayas
tathaivnarthe crtha-pratyayo vykhyta |
tath dukhe sukha-khyti vakyatiparima-tpa-saskra-dukhair
gua-vtti-virodhc ca dukham eva sarva vivekina [2.15] iti | tatra
sukha-khytir avidy |
tathntmany tma-khytir bhyopakaraeu cetancetaneu
bhogdhihne v arre, puruopakarae v manasy antmany tmakhytir iti | tathaitad atroktamvyaktam avyakta v sattvam
tmatvenbhiprattya tasya sampadam anunandaty tma-sampada
manvnas tasya vypadam anuocaty tma-vypada manvna sa
sarvopratibuddha iti |
e catupad bhavaty avidy mlam asya klea-santnasya
karmayasya ca sa-vipkasyeti | tasy cmitrgopadavad vastu-satattva vijeyam | yath nmitro mitrbhvo na mitra-mtra kintu tadviruddha sapatna1 | tath cgopada na gopadbhvo na gopadamtra kintu dea eva tbhym anyad vastv-antaram2 | evam avidy na
prama na prambhva, kintu vidy-viparta jnntaram avidyeti ||
5||
1 "kintu tad-viruddha sapatna" ity ao vcaspati-matena na mlastha.
2atra "anyad ity asya vastv-antaram iti vcaspati-vivarat vastv-antaram
iti pho na maulika pratibhti.
Page 124 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : anityuci-dukhntmasu nitya-uci-sukhtmakhytir avidy || anityopayogi vieaakrya iti | kecit kila bhtni
nityatvenbhimanyamns tad-rpam abhpsavas tny evopsate | eva
dhmdi-mrgn upsate candra-srya-trak-dyulokn nitynabhimanyamns
tat-prptaye | eva divaukaso devn amtn abhimanyamns tad-bhvya
soma pibanti | mnyate hiapma somam amt abhma iti | seyam anityeu
nitya-khytir avidy |
tathucau parama-bbhatse kye | ardhokta eva kya-bbhatsaty
vaiysak gth pahatisthnd iti | mtur udara mtrdy-upahata
sthnam | pitror lohita-retas bjam | aita-pthra-rasdi-bhva
upahamba, tena arra dhryate | nisyanda prasveda | nidhana ca
rotriya-arram apavitryate, tat-spare snna-vidhnt |
tath dukha iti sugamam | tath antmani sugamam |
tathaitad atrokta pacaikhena | vyakta cetana putra-dra-pav-di | avyaktam
acetana ayysanandi | sa sarvo'pratibuddho mha |
catvri padni sthnnnasy iti catupad | nanv anvyi di-mohlta-cakrdiviaynanta-padvidy, tat kim ucyate catupadety ata hamlam asyeti |
santu nmny apy avidy, sasra-bja tu catupadaiveti |
nanv avidyeti na-samsa prva-padrtha-pradhno v syd yath'makikam iti |
uttara-padrtha-pradhno v yathrja-purua iti | anya-padrtha-pradhno v
yathmakiko dea iti ? tatra prva-padrtha-pradhnatve vidyy prasajyapratiedho gamyeta, na csy kledi-kraatvam | uttara-padrthapradhnatve vidyaiva kasya cid abhvena vii gamyate | s ca klediparipanthin na tu tad-bjam | na hi pradhnopaght pradhna-guo yukta |
tad-anupaghtya gue tv anyyya-kalpan | tasmd vidy-svarpnupaghtya
nao'nyath-karaa-madhyhro v niedhyasyeti | anya-padrtha-pradhnatve tv
avidyamna-vidy buddhir vaktavy, na csau vidyy abhva-mtrea kledibja, viveka-khyti-prvaka-nirodha-sampanny api tathta-prasagt | tasmt
sarvathaivvidyy na kledi-mlatety ata hatasy ca iti |
vastuno bhvo vastu-sa-tattva vastutvam iti yvat | tad anena na prasajyapratiedha, npi vidyaivvidy, na tad-abhva-vii buddhi, apit tu vidyviruddha viparyaya-jnam avidyety uktam | lokdhnvadhrao hi
abdrthayo sambandha | loke cottara-padrtha-pradhnasypi naa uttarapadbhidheyopamardakasya tal-lakita-tad-viruddha-paratay tatra
tatropalabdher ithpi tad-viruddhe vttir iti bhva |
dnta vibhajateyath nmitra iti | na mitrbhva npi mitra-mtram ity
asynantara kintu vastv-antara1 tad-viruddha sapatna iti vaktavyam |
tathgopadam iti na gopadbhvo na gopada-mtra, kintu dea eva vipulo
gopada-viruddhas tbhym abhva-gopadbhym anyad vastv-antaram |
drntike yojayatievam iti ||5||
yoga-vrtikam : avidyaiva mla dukha-bjam ity ukta, idn paca klen
paycabhi strai kramea lakayatianityuci-dukhntmasu nitya-uci-

1atra vastv-antara kintu tad-viruddha iti pha sarvatropalabdho'pi


saukaryysmbhi parihta |
Page 125 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sukhtma-khytir avidy || anity-di-catuaye kramea nity-di-buddhir


avidyety artha |
avidy-catuaya kramea vycae, udharani ca darayatianitya iti |
anityatvam asattva kla-nihbhva-pratiyogitvam iti yvat | tasyaiva
svarpkhyna krya iti | nityatva ca sattvam | grue
antmany tma-vijnam asata sat-svarpat |
sukhbhve tath saukhya my vidy-vinin || [ga.pu.] iti |
bhagavad-gty ca
nsato vidyate bhvo nbhvo vidyate sata |
ubhayor api dontas tv anayos tattva-daribhi || [gt 2.16]
asata prg-abhva-pratiyogino bhvo'vinitva nsti | sata cndibhvasybhvo vino nstty artha | avini tu tad viddhi [gt 2.17] ity-dy-

uttara-vkyt atrbhva-pratiyogitva-rpnityatvam evsattvam uktam iti |


imm evsati sat-buddhi-rpm avidym dya, prapaca vidyaka iti
ruti-smti-iima | tath prapaca-jnasysati sad-krakatvd
bhramatvam api ukti-rajatdi-jnavad gyata iti | uktvidyy
prapacam evodharaam cryo'py hadhruveti | vcrambhaa-vikro
nma-dheya mttikety eva satyam [ch.u. 7.4.1] ity di-rutypi
prapacasyedam evsatyatvam uktam |
parama-bbhatsa iti | kutsite'pavitra iti yvat | kyasyucitve ruti
pramayatiukta ca iti |sthna mtrdy-upahata mtur udara, bja
ukra-oite, upahambo mt-bhuktdnndi-rasa, nisyando nava-dvraroma-kpdibhi ca karaam, nidhana maraam | evam anye'uddhi-hetava
spa | tath snndibhi aucdhnd api sad svato'ucitvam anumyata ity
hadheya-aucatvt iti |
nanu bhavatu arram auci, tathpi tatra uci-khyto ki pramam ity
kkym haaucau uci-khytir dyate iti | navna-akavad iya
kany kamany madhuno'mtasya vvayavair aair nirmiteva dyate | hva
graj ll, kasya str-kmasya nikasya kena
candrakaldin'tinirmalenbhisambandha sdharmyam ? nsty eva vivakitasdharmyam ity artha |
upasaharatibhavati iti | etena iti bhye | etenucau uci-khyter
vykhynenpuye tapta-il''rohadau hisdau v puya-pratyayas
tathnarthe'rjana-rakadin dukha-bahulatay'pururthe dhandv arthapratyayo'py avidytvena vykhyta | ucuci-abdayor yogotkasdhansdhana-mtropalakakatvd ity artha | bhyoktam apy avidydvayam ansm api sasra-hetnm avaidynm upalakakam ato na nynat |
tatrety uttara-granthena ttym avidy vykhytum dau vakyama-stramukhena tasyodharaa pradarayatitath dukhe iti | tathety asya tatra
sukha-khytir avidyety anennvaya | vakyati iti | arthd iti ea | tatra iti |
jagad-rpa-dukham ity artha | atra ca dukham eva sarva vivekina[2.15]
ity gmi-stre dukha-sdhanatay dukha-bahulatay ca dukhatva-vacand
dukha-sdhane dukha-nivtty-khya-tttvika-sukha-sdhanatva-buddhi, tath

Page 126 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dukha-pracure sukha-pracuratva-buddhi ca ttyvidyeti bodhyam | anyath


kevala-dukhe sukha-bhramasysiddhir iti |
4m avidy vycaetathntmani iti | udharaam habhya- iti | bhy
asya dehasyopakaraeu putrdiv aha-buddhitay viayabhogvacchedakataynta-karaasyopakarae arre'ha-buddhis tath
bhogyatay skt-puruasyopakarae'nta-karae'ha-buddhir ity artha | imm
eva caturthm avidym dya prapaco'vidy-krya ity ucyate | aha kartety-dyabhimnasyaiva dharmdharmotpatti-dvrkhila-jagad-dhetutvd iti |
atra pacaikhcrya-savdam hatath iti | yath mayokta tath atra
caturthe'vidy-viaye pacaikhenpy etad uktam ity artha | vyaktvyakta
vyktvykta sthla-skma-rpa buddhi-sattvam tmatay ghtv
tasya sattvasya sampatti satya-sakalpdika ubha-vsanddika
cnunandaty tma-sampada manvnas tath tasya [vypada] vipattim
icch-vightdi-rpdika cnuocaty tma-vipatti manvna, eva-vidho
ya, sasarvo'vidvn ity etad uktam ity anvaya |
nanu ukti-rajatdi-bhrama-rpm avidyn katham atra gaan na ktety
akyhae iti | paor iva catvri padni pd a asy iti catupad |
eva-bhtaivai sasrasya mla bhavatty artha | tath ca sasrhetutay
nnysm atra gaanam iti bhva |
nanu vigrahato'vidy-abdasya 1 vidy-bhinnatva vidy-nyatvam atyuttamavidytva vrtha syt, na tu viparta-khytir ity akyhatasy ca iti |
tasy cvidyy sa-tattva tattva vastv eva vijeya, na tv
abhvo'mitrgopadavad ity artha | dnta vibhajateyath nmitrau iti |
na mitrbhva iti | atrbhva-abdena sasargnyonybhvau grhyau | na
mitra-mtram iti | nsti mitra yasmd iti vyutpatty kevala-mitram ity artha |
ki tu tad-viruddho mitra-viruddha ity artha | tath ca nirha-lakaeti
bhva | kintu dea eva iti | vipulo dea-vieo'gopada iti paribhita |
prama vidy |
jnntaram iti | etenviy-abdasya jna-viee rhatvvadhrad dhunikavedntinm anyrthatveopavarana svtantrya-mtram avadheyam | kvcitkas
tu trigutmaka-praktv avidy-abdo gaua | avidyaytmany ropitatvt
jaatvc ca | vidyvidy-abdayor jnjna-vcitventmntma-vcitvd iti |
asma ca darane skhynm ivviveko nvidy-abdrtha, ki tu
vaieikdivad viia-jnam2 eveti stra-bhybhym avagantavyam ||5||

o)0(o
(2.6)

dg-darana-aktyor ektmatevsmit ||6||


puruo dk-aktir buddhir darana-aktir ity etayor eka-svarppattir
ivsmit klea ucyate | bhokt-bhogya-aktyor atyanta-vibhaktayor
atyantsakrayor avibhga-prptv iva saty bhoga kalpate | svarpa1eo'rtha tattva-vairady sphuatara |
2 tath ca anyathkhytir atra darane sidhyatti jeyam |
Page 127 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pratilambhe tu tayo kaivalyam eva bhavati, kuto bhoga ? iti | tath


coktabuddhita para puruam kra-la-vidydibhir vibhaktam
apayan kuryt tatrtma-buddhi mohena [pacaikha] iti ||6||
tattva-vairad : avidym uktv tasy kryam asmit rgdi-varihm ha
dg-darana-aktyor ektmatevsmit || dk ca darana ca, te eva akt,
tayor tmntmanor antmany tma-jna-lakavidypdit yaiktmateva, na
tu paramrthata ektmat ssmit | dg-adaranayor iti vaktavye tayor bhoktbhogyayor yogyat-lakaa sambandha darayitu akti-grahaam |
stra vivotipurua iti | nanv anayor abheda-pratter abheda eva kasmn na
bhavati, kuta caikatva klinti puruam ? ity ata habhokt-bhogya- iti |
bhokt-akti puruo bhogya-aktir buddhi, tayor atyanta-vibhaktayo|
kuto'tyanta-vibhaktatvam ity ata haatyantsakrayor iti | aparimitvdidharmaka purua parimitvdi-dharmik buddhir ity asakrat | tad anena
pratyamno'py abhedo na pramrthika ity uktam | avibhga- iti kleatvam
uktam |
anvaya darayitv vyatirekam hasvarpa- iti | pratilambho viveka-khyti |
parasypy etat-samatam ity hatath coktam iti pacaikhenabuddhita
iti | kra svarpa sad viuddhi | lam audsnyam | vidy caitanyam |
buddhir aviuddhnudsn ja ceti tatrtma-buddhir avidy | moha
prvvidy-janita saskras tamo vvidyys tmasatvd iti ||6||
yoga-vrtikam : avidynantara tat-kryam asmit lakayatidg-daranaaktyor ektmatevsmit || dg dra, dyate'neneti darana karaa
buddhi, pralaydau phalopadhna nstti akti-grahaa, tayor ektmataiva
svarpato dharmata ctyantam ekkro viparyayo'smit ahakra ity artha |
etad eva abdntarehapurua ity din | eka-svarppattir ivaikkro ya
klea so'smitocyata ity anvaya | avidyta csmity aya bhedo yad buddhydv dau y smnyato'ha-buddhir aya ca bhedbhedenpy
upapadyate'tyantbhedgrahat, saivvidy na tu tad-uttara-klna purue
buddhdi-gua-doropa varo'ham aha bhog [gt 16.14]ity di-rpa | na
v drastha-vanaspatyor iva tayor atyantam ekat-bhrama, asmit tu etadubhaya-rpiti | bhramatvviee'pi krya-kraa-rpvntara-vied
avidysmitayor bhedenopanysa iti | anayo ca krya-kraa-bhva-bodho
loknusrevadhryate | loke hy dau kalatra-putra-bhty-div tma-bhvo
jyate, pacd eva tu te sukha-dukhdikam tmany abhimanyate, tathdau
jaldipdhiu pratibimbdi-rpea candrdy-ropo bhavati, pacd eva tu
candrdiu tad-dvr kampa-mliny-dy-ropo bhavatti |
aya ca krya-kraa-bhva prva-strasyeva pacaikha-vkyenpy ukta |
tath skhya-krikym api pha-krameoktam
tasmt tat-sayogd acetana cetanvad iva ligam |
gua-karttve ca tath karteva bhavaty udsna || [s.k. 20] iti |
nanu buddhi-puruayor anyropeaivha dukhty-di-vyavahropapattv
ektmatrope ki pramam ? parasparropa ca vyktyor abheda-graha vinpi
raga-rajatayor iva sambhavaty eva, agni-lohayor dra-stha-vanaspatyo ca puna
sphuaikya-pratyaya-darand abhedropa sidhyati, tma-buddhyo parama-

Page 128 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

skmatay nsti sphuam aikya-pratyakam iti | tatrhabhokt-bhogyaaktyor iti | atyanta-viviktayor ity atra hetur atyantsakrayor atyantvipraka-dharmakayor iti | bhogya-bhokttve eva sphue vaidharmye, anyath
karma-kart-virodhd iti bhva | eva bhtayor bhokt-bhogyayo puruabuddhyor avibhga-prptv iva satym ekatva-pratyaye saty eva bhoga
sabhavati, bheda-grahe tu tayo kaivalyam anyonya-viyoga eva bhavati, paravairgyd ity ata katha bhoga syd ity artha |
tath ca bhognyathnupapattir ektmat''rope pramam ity aya | ata eva
sattva-puruayo pratyayvieo bhoga iti stra-kd vadiyati | yo'ha sukh
so'ha tad-anubhavitety ekkrataiva ca buddhy-tma-pratyayayor aviedy
asmin saty eva ca loke bhoga-vyavahra iti | jvanmuktasya ca gaua eva bhoga
sukhdi-sktkra-mtra-rpa iti vakyma | ida copalakaa sukha-dukhaj eka eveti pratyayo'py ektmatrope prama bodhyam |
asmity svarpe'vidy-janyatve ca pacaikhcrya-vkya pramayatitath
coktam iti | paramrthato buddhita para pthak-kta puruam buddher
kra-la-vidydibhirviviktam asaspam apayan avivek janas tatra
buddhy-krdiv tma-buddhim asmit kuryt, ntdy-kro'smi, jgraddi-lo'smi, vidydimn asmty eva-rpm | mohena prva-stroktvidyayety
artha ||6||

o)0(o

sukhnuay rga ||7||


sukhbhijasya sukhnusmti-prva sukhe tat-sdhane v yo gardhas
t lobha sa rga iti ||7||
tattva-vairad : viveka-darane rgdn vinivtter avidypditsmit
rgdn nidnam ity asmitnantara rgdn lakayatisukhnuy rga
||
sukhnabhijasya smter abhvt sukhbhijasyety uktam | smaryame sukhe
rga sukhnusmti-prvaka | anubhyamne tu sukhe nnusmtim
apekate | tat-sdhane tu smaryame dyamne v sukhnusmti-prva eva
rga | dyamnam api hi sukha-sdhana taj-jtyasya sukha-hetut smtv
taj-jtyatay vsya sukha-hetutvam anumyecchati | anuayi-padrtham ha
ya iti ||7||
yoga-vrtikam : asmit lakayitv tat-krya rga lakayatisukhnuy
rga || sukhnuy sukha-tat-sdhana-mtra-viayako ya klea sa rga ity
artha | mtra-pad avidydi-vyvtti jvanmuktecchvyakte rga eva na
bhavati sasrhetutvd iti na tasym ativyapti |
rgasya kraa vadann imam evrtha bhya-kro'py hasukhbhijasya iti
| sukhbhijasya v sukhnusmti-prvako vety artha | tena sukhasktkrata sukha-smtita ca rgo bhavatti rgasya kraam uktam |
paryyai rga-abdrtham avadhrayatigardha ity din ||7||

Page 129 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(2.8)

dukhnuay dvea ||8||


dukhbhijasya dukhnusmti-prvo dukhe tat-sdhane v ya pratigho
manyur jighs krodha, sa dvea iti ||8||
tattva-vairad : dukhnuay dvea || dukhbhijasya iti prvavad
vykhyeyam | anuayi-padrtham haya pratigha iti | pratihantti pratigha |
etad eva paryyair vivotimanyur iti ||8||
yoga-vrtikam : dukhnuay dvea || dukhbhijasya iti | prvavad
vykhyeyam | anuayi-padrtham haya pratigha iti | pratihantti prathigha
| etad eva paryyair vivotimanyur iti ||8||

o)0(o
(2.9)

sva-rasa-vh viduopi tathrhobhinivea ||9||


sarvasya prina iyam tmr nity bhavati, "m na bhva bhysam iti
| na cnanubhta-maraa-dharmakasya i bhavaty tm | etay ca
prva-janmnubhava pratyate, sa cyam abhinivea klea sva-rasavh kmer api jta-mtrasya pratyaknumngamair
asambhvitomaraa-trsa uccheda-dy-tmaka prva-janmnubhta
maraa-dukham anumpayati |
yath cyam atyanta-mheu dyate klea, tath viduopi vijtaprvparntasya rha | kasmt? samn hi tayo kualkualayor
maraa-dukhnubhavd iya vsaneti ||9||
tattva-vairad : sva-rasa-vh viduopi tath rhobhinivea ||
abhinivea-padrtha vycaesarvasya prina iti | iyam tmr tmani
prrthan "m na bhva" m'bhv1bhvam bhysam jvvysam iti | na
cnanubhta-maraa-dharmakasya ananubhto maraa-dharmo yena jantun
na tasya e bhavaty tm | abhiniveomaraa-bhayam |
prasagato janmntara pratycaka nstika nirkarotietay ca iti |
pratyuditasya arrasya priyamatvt2prva-janmnubhavapratyate,
nikya-viibhir aprvbhir dehendriya-buddhi-vedanbhir abhisambandho 3
janma, tasynubhava prpti, s pratyate | katham ? ity hasa cyam

1abhv abhva-pratiyog m bhva, kintu bhysam eva | sarvad san


ity artha |
2pratyamatvt (?)
3nikya deva-manuya-tiryag-dnm anauttardharyea avasthita
saghta, tad-viibhir ity artha iti ttparya-k | atrrthe saghe
Page 130 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abhinivea | ardhoktv evsya kleatvam haklea iti | ayam ahita-karmdin


jantn klinti dukhkarotti klea |
vaktum upakrnta parisampayatisva-rasa-vh iti | svabhvena vsanrpea vahana-lo na punar gantuka | kmer api jta-mtrasya dukhabahulasya nikatama-caitanyasya | angantukatve hetum hapratyaka- iti |
pratyaknumngamai pratyudite janmany asambhvito'sampdito
maraa-trsa uccheda-dy-tmaka prva-janmnubhta maraadukham anumpayati |
ayam abhisandhijta-mtra eva hi blako mraka-vastu-darand vepamna
kamp-vied anumita-maraa-pratysattis tato bibhyad upalabhyate |
dukhdukha-heto ca bhaya dam | na csmin janmany anena maraam
anubhtam anumita ruta v, prg evsya dukhatva tad-dhetutva
vvagamyate | tasmt tasya tath-bhtasya smti pariiyate | na ceya
saskrd te | na cya saskro'nubhava vin | na csmin janmany anubhava
iti prg-bhavya pariiyata ity st prva-janma-sambandha iti |
tath-pada yath-padam kkata ity artha-prpte yath-pade sati ydo
vkyrtho bhavati tda darayatiyath cyam iti | atyanta-mheu
mandatama-caitanyeu | vidvatt darayativijta-prvparntasya | anta
koi | puruasya hi prv koi sasra uttar ca kaivalyam | saiva vijt
rutnumnbhy yena sa tathokta | so'ya maraa-trsa -kmer ca viduo
rha prasiddha iti |
nanv aviduo bhavatu maraa-trso viduas tu na sambhavati,
vidyayonmlitatvt, anunmlane v maraa-trsasya syd atyanta-sattvam ity
ayavn pcchatikasmt iti | na saprajtavn vidvn api tu rutnumitaviveka iti bhva ||9||
yoga-vrtikam : dvea-mlakatay dveasya pracd abhinivea lakayati
sva-rasa-vh viduopi tath rhobhinivea || sva-rasena saskramtrea vahatti sva-rasa-vh | api-abda-samuccitam avidvsa tatheti tacchabda parmati | rha prasiddha | tath ca yathvidvaj-janasya , tath
viduopi sva-rasa-vhitva-hetun ya kleo'sti prasiddha sobhinivea ity
artha | avidydayas tu vidui na santti na tev ativypti |
nanv eva katha prvoktam avidyvyptatvam abhiniveasya ghaat, avidyne'py abhinivea-sattvd iti cet ? na, saskra-hetutva maraa-trstiriktabhayatvenaiva phala-bald iti | aya ca kleo bhaykhya iti vakyati bhya-kra
| abhinviveasytyanta-durantatva-pratipdanya vivad-aparihryatva-mukhena
lakaa kta bhaya-smnyam eva tu abhiniveo rgdivad iha vivakita iti |
tatrdau bhya-kro'bhiniveasya svarpam hasarvasya iti | sarvasya
viduo'vidua ceyam tmany prrthan icch-viea sadaiva bhavati |
tm evham na bhvam iti | mham abhv bhva bhysam jvysam ity
eva-rpety artha | iyam r eva trso bhayam ity ucyata iti bhva |
viduo'py aparihryatvam upapdayitu yathoktam abhiniveasya kraam
avadhrayatina ca iti | ananubhto maraasya dharmo dukhtiayo yena
tasyeyam r na sambhavati dhandi-na-janya-dukhajasyaiva dhandiu

cnauttardharye [p. 3.3.42] iti stra draavyam.


Page 131 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tdr-darantdhana me m nayatu, sadaiva bhyd iti | ata eva


tathi prva-janmani maraa-dukhnubhavas tat-kraatay
pratyate'numyata ity artha | etena jvasynditvam api prasagt sdhitam |
janma tu kastha-cinmtrasya tais tair dehendriya-buddhi-vedandibhir dya
sambandha iti | yat tu na jyate na mriyate [gt 2.17] ity di-vkya tad tmana
utpatti-vinv etad-dehder iva pratiedhatti bodhyam |
nanv iha janmany evnumndin maraa-dukhnubhavenbhinivekhya
bhaya bhavatu, kim-artha prva-janmnubhava kalpyat ity akm apkaroti
sa cyam iti | sa cyam ukt-rpo'bhiniveasvarasavh
svbhviko'tyanta-mhasya kmer api maraa-dukha-pratyakdibhir
asambhvyo maraa-trsa uccheda-dy-tmaka uccheda-di-krya
prva-janmnubhta maraa-dukham anumpayati prva-janmani maraadukhnubhavam anumpayati, yad-anubhavotthena maraa-trsena janitay
vsanayeha janma-maraa-trso bhavatti ea | maraa-bhayasya dvearpasypi saskra-janakatva virodhasyevgaty kalpayat iti |
abhinivea tat-kraa ca vykhyya strvayavrtha vycaeyath ca itydin, rha ity antena | vijta- iti | vijta samprajta-yogena skt-kta
prapacasya prvnto'parnta cdy-antau yena sa tath tasya tattva-jasyety
artha | kualkualayor iti vakyamatvt iti | etendy-antayor avaiyamam
eva vastu prapacasya tattva tac ca para brahma vikras tu madhye
vcrambhaa-mtram ity asmkam api siddhnta iti siddham | tath cokta
moka-dharme'pi
anteu remire dhr na te madhyeu remire |
anta-prpti-sukhm hur dukham antaram etayo || [ma.bh. 12.174.34]
iti |
sukhm hur ity rdha, sukhyhur iti phas tu sdhu |
nanu tattvajasyvidysmitdy-abhvt katha yathoktr ity ayenakate
kasmd iti | saskra-mtra-janyatvena pariharatisamn iti | iya vsan
etad-r-hetu-vsanety artha | iya ca balavattar vsan cittena saha nayaty
eva jnena na dahyata ity etad avidydi-saskrebyo viea |
nanu kualasytma-nityatva-nicayt katha m na bhva bhysam itcch
syt, siddhatva-jnasya pratibandhakatvd iti cet ? na, viea-darane saty
apdg-icch-dy phala-balena tda-saskrasyottejakatvt | etena yad
dhunika-vednti-bruv hur tm sukha-svarpo nirupadhiyathoktecchviayatvd bhya-sukhavad ity anumnentmana sukha-rpat siddhyatti, tad
apy apstam, prva-prva-janmasu yas trso jtas tena tad jtys tad-vsanto
nirupadhcch-sambhavt, anyathpy tmatvenaiva priyatva-kalpanaucityc ceti
||9||

o)0(o
(2.10)

te pratiprasava-hey skm ||10||


Page 132 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

te paca-kle dagdha-bja-kalp yogina caritdhikre cetasi pralne saha


tenaivsta gacchanti ||10||
tattva-vairad : tad eva kle lakit | te ca heyn prasupta-tanuvicchinnodra-rpatay catasro'vasth darit | kasmt puna pacam
klevasth dagdha-bja-bhvatay skm na stra-krea kathitety ata ha
te pratiprasava-hey skm || yat kila purua-prayatna-gocaras tad
upadiyate | na ca skmvasth-hna prayatna-gocara | ki tu pratiprasavena
kryasya cittasysmit-lakaa-kraa-bhvpatty htavyeti |
vycaata iti | sugamam ||10||
yoga-vrtikam : kta klea-tan-karartha ity uktam | tatra klea-tankaraasya phala vaktum hate pratiprasava-hey skm || prasavd
viruddha pratiprasava pralaya | tath ca pratiprasavena cittasya pralayena
skm dagdha-bja-bhv kle hey ity artha |
tad eva bhya-kra hate paca- iti | paca-madhye'bhiniveo maratirikta
eva yogino dagdha-bja-kalpo bhavatty uktam eva |
nanu tankaraa dagdha-bja-bhva pralaya cety eva krama, ato dagdhabja-bhva-pratipdakam uttara-stram evdau ucitam iti cen, na, mukhaphalatay pralayasytrdau nirvacant, tatra dvrkkay ca dagdha-bjabhvasya pacd vakyamatvd iti |
nanu klea-tad-vsanayor vakyama-prasakhynenaiva no'stu kim-artha
tatra citta-no'pekyata iti cen, na, jna-dagdhas tath kleair ity di straprmyena jngni-dhasyaiva1 siddher na tu tan-nasya | yukti ctra prg
evokt, kraeu krya-akter yvad dvy-abhvitva-daranam iti | tath ca
yoggnin vyutthna-saskra-dhavat jngninpi klea-saskrayor dha eva
bhavati, na tu tan-na2 |
nanv evam api klea-saskra-dhena ca sasrtyantoccheda-sambhave
saskra-sahita-citta-na kim iti mokypekyata iti cet ? maiva, yogisakalpena da-bjdivad dagdha-bja-aktikd api kadcit punar akurotpattypatter iti ||10||

o)0(o
(2.11)
sthitn tu bja-bhvopagatn

dhyna-heys tad-vttaya ||11||


klen y vttaya sthl, t kriy-yogena tankt satya
prasakhynena dhynena htavy yvat-skmkt yvad-dagdha-bja1dhanayor bheda ca, "nanv evam api klea-sasra-dhena iti
prvapaka-nirsa-mukhennupadam eva pradaram iyate.
2 na tyantika-laya.
Page 133 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kalp iti | yath ca vastr sthlo mala prva nirdhyate, pact


skmo yatnenopyena cpanyate, tath svalpa-pratipak sthl
vttaya klen, skms tu mah-pratipak iti ||11||
tattva-vairad : atha kriy-yoga-tanktn klen k-viayt puruaprayatnd dhnam ity ata hasthitn tu bja-bhvopagatnm iti | anena
bandhyebhyo vyavacchinatti | stra pahatidhyna-heys tad-vttaya ||
vycaeklenm iti | kriy-yoga-tankt api hi pratiprasava-hetu-bhvena
kryata svarpata ca aky ucchettum iti sthl ukt | purua-prayatnasya
prasakhyngocarasyvadhim hayvad iti | skmkt iti vivoti
dagdha- iti | atraiva dntam hayath ca vastrm iti | yatnena
klandin | upyena kra-sayogendin | sthla-skmat-mtratay
dnta-drntikayo smya, na puna prayatnpaneyatay | pratprasavaheyeu tad-asambhavt | svalpa pratipaka uccheda-hetur ys ts
tathokt | mahn pratipaka uccheda-hetur ys ts tathokt |
pratiprasavasya cdhastt kleoccheda-sdhaka syt, prasakhynam ity
avaratay svalpatvam uktam ||11||
yoga-vrtikam : tankaraasya dvra dagdha-bja-bhva pratipdayan stra
prayitv pahatisthitnm iti | tad-vttaya iti | smsntargata-tacchabdasyrthai kleai hnvaya | sthitnm ity asya vivaraa bjabhvopagatnm iti | etac ca strea hi vykhysyma | dhyna-heys tadvttaya ||
klenm iti | sthitn bja-bhvopagatn klen y vttayasthl
abhivyaktvasth, t prathama kriy-yogena alpkt satyaprasakhynena
samdhija-praj-rpea dhynena dhyna-kryea htavy pratibaddhotpattik
kartavy | yvat-skmkt,asyaiva vivaraa yvad-dagdha-bja-kalp
bhavantty artha | tac ca pratiprasava-hey[2.10] iti prva-streaivoktam iti |

tankaradiu triu sukara#va-dukaratva-rpa viea dntenhayath


ca vastrm iti | nirdhyate vthaty nirkriyate, yatnena pe
prahrdin, upyena kra-sayogdin | atreda dnte sdhana-traya
drntike'pi sdhana-tritvbhipryeoktam |
svalpa- iti | svalpa kriy-yoga pratipakas tanut-hetur ys sthlnm
atanktn ts tath | mahn atidukara prasakhyngnir asamprajta-yogasdhya-citta-na ca pratipakau dhaka-nakau ysm iti mah-pratipak
ity artha | anena strea jvanmuktn vtti-rpo'py avidy-leas tihatty
abhyupagama dhunikn vednti-bruvm apasiddhnta iti nireyam, tath
sati sthlnm api pratiprasava-heyatvpatter iti ||11||

o)0(o
(2.12)

klea-mla karmayo dda-janma-vedanya ||


tatra puypuya-karmaya kma-lobha-moha-krodha-prasava | sa
da-janma-vedanya cda-janma-vedanya ca | tatra tvrasavegena mantra-tapa-samdhibhir nirvartita vara-devat-mahariPage 134 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

mahnubhvnm rdhand v ya parinipanna sa sadya paripacyate


puya-karmaya iti | tath tvra-kleena bhta-vydhita-kpaeu
vivsopagateu v mahnubhveu v tapasviu kta puna punar
upakra sa cpi ppa-karmaya sadya eva paripacyate | yath
nandvara kumro manuya-parima hitv devatvena pariata, tath
nahuopi devnm indra svaka parima hitv tiryaktvena pariata iti
| tatra nrak nsti da-janma-vedanya karmaya | kaklenm api nsty ada-janma-vedanya karmaya iti ||12||
tattva-vairad : syd etat, jty-yur-bhoga-hetava purua klinanta kle
| karmaya ca tath, na tv avidydaya | tat katham avidydaya kle ity ata
haklea-mla karmayo dda-janma-vedanya || kle mla
yasyotpde ca krya-karae ca sa tathokta | etad ukta bhavatiavidydi-mlo
hi karmayo jty-yur-bhoga-hetur ity avidydayo'pi tad-dhetavo'ta kle iti |
vycaetatra iti | erate ssrik puru asminn ity aya | karmam
ayo dharmdharmau | kmt kmya1-karma-pravttau svargdi-hetur dharmo
bhavati | eva lobht para-dravypahrdv adharma | mohd adharme
hisdau dharma-buddhe pravartamnasydharma eva | na tv asti mohajo
dharma | asti krodht taj-jigayhitatvena karmayena puyenntarika-lokavsinm upari sthnam | adharmas tu krodhajo brahma-vadhdi-janm prasiddha
eva bhtnm |
asya dvaividhyam hasa da-janma- iti | da-janma-vedanyam ha
tvra-savegena iti | yath-skhya dntav hayath nandvara iti |
tatra nrakm iti | yena karmayena kumbhpkdayo naraka-bhed 2
prpyante, tat-krio nrak | te nsti da-janma-vedanya
karmaya | na hi manuya-arrea tat-parima-bhedena v s td
vatsara-sahasrdi-nirantaropabhogy vedan sambhavatti | ea sugamam ||
12||
yoga-vrtikam : idn kle kim-artha hey ity kksy klen
paramparay dukha-nidnatva stra-trayea vaktavyam | tatrdau klen
dukhotpdane skd dvram haklea-mla karmayo ddajanma-vedanya || dda-janman vartamna-bhaviyat | vedana
bhoga karmayo dharmdharmau tau ca da-janma-bhogyau bobhayathaikaklea-mlakau, klee saty eva bhavata ity artha |
yasya nhakto bhvo buddhir yasya na lipyate |
hatvpi sa imn lokn na hanti na nibadhyate || [gt 18.17]
ity-di-vkya-atebhya iti bhva | yath vdhikri-vieatay klen dharmdijanakatva aucdivat eva taj-janaka-karmdiu rgdi-rpai pravartand apty
api bodhyam |
klea-mlakatva vivotitatra iti | tatra citte lobhdi-rpa-doa-traya-sattva
eva puya-ppa-rpau karmayau bhavata ity artha | rga-dveamohkhyn ca dom ada-niymakatva kaurme daritam

1etena kmyatvena prasiddhnm api jyotiomdi-karma nikmakarmnuhna mumukubhi kta na hni-karam iti dhvanyate.
2naraka-bheda-vivarartha yjavalkydi-smtir draavy.
Page 135 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

rga-dvedayo do sarve bhrnti-nibandhan |


kryo hy asya bhaved doa puypuyam iti ruti |
tad-vad eva sarve sarva-deha-samudbhava || iti |
da-janma-vedanyam udharatitatra tvra- iti | sadya iti | iha
janmanty artha | paripacyate klena paramevarea v phalopahitkriyate |
da-janma-vedanyam puyam udhtya da-janma-vedanyam ppam
udharatitath iti | ya ity anuajyate | yath-kramam uktayo puya-ppayor
dntv hayath nandvara iti | ada-janma-vedanyam ca karma
prasiddhatvn nodhtam | prasagato vyatirekv apy udharatitatra
nrakm iti | nraki-puru dharmdy-anutpatte |
nanu svargim api karma notpadyata iti katha nraki-vacana-mtram iti cet ?
na, svargi bhratavaram gatya ll mnua-vigrahea praygdau
karmnuhnasya ca tat-phalasya ca ravad iti | ea sugamam ||12||

o)0(o
(2.13)

sati mle tad-vipko jty-yur-bhog ||


satsu kleeu karmayo vipkrambh bhavati nocchinna-klea-mla |
yath tuvanaddh li-tual adagdha-bja-bhv praroha-samarth
bhavanti, npanta-tu dagdha-bja-bhv v, tath klevanaddha
karmayo vipka-praroh bhavati, npanta-kleo na
prasakhynadagdha-klea-bja-bhvo veti | sa ca vipkas trividho jtir
yur bhoga iti |
tatreda vicryatekim eka karmaikasya janmana kraam, athaika
karmneka janmkipatti ? dvity vicrakim aneka karmneka
janma nirvartayaty athneka karmaika janma nirvartayatti ?
na tvad eka karmaikasya janmana kraam | kasmt ? andi-klapracitasysakhyeyasyvaiasya karmaa smpratikasya ca phalakramniyamd anvso lokasya prasakta | sa cnia iti |
na caika karmnekasya janmana kraam | kasmt ? anekeu karmasv
ekaikam eva karmnekasya janmana kraam ity avaiasya vipkaklbhva prasakta ca cpy ania iti |
na cneka karmnekasya janmana kraam | kasmt ? tad aneka janma
yugapan na sambhavatti krameaiva vcyam | tath ca prvadonuaga |
tasmj janma-pryantare kta puypuya-karmaya-pracayo vicitra
pradhnopasarjana-bhvenvasthita pryabhivyakta ekapraghaakena militv maraa prasdhya sammrcchita ekam eva janma
Page 136 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

karoti | tac ca janma tenaiva karma labdhyuka bhavati | tasminn


yui tenaiva karma bhoga sampadyata iti | asau karmayo janmyur
bhoga-hetutvt trividha-pkobhidhyata iti | ata eka-bhavika karmaya
ukta iti |
da-janma-vedanyas tv eka-vipkrambh bhoga-hetutvt, dvipkrambh v bhogyur-hetutvn nandvaravan nahuavad veti | kleakarma-vipknubhava-nirvartitbhis tu vsanbhir andi-klasammrcchitam ida citta citrktam iva sarvato matsya-jla granthibhir
ivtatam ity et aneka-bhava-prvik vsan | yas tv aya karmaya ea
evaikabhavika ukta iti | ye saskr smti-hetavas t vsans t cndikln iti |
yas tv asv eka-bhavika karmaya sa niyata-vipka cniyata-vipka ca
| tatrda-janma-vedanyasya niyata-vipkasya ivya niyamo na tv
ada-janma-vedanyasyniyata-vipkasya | kasmt ? yo hy adajanma-vedanyoniyata-vipkas tasya tray gatiktasyvipakvasya
na pradhna-karmayv pagamana v, niyata-vipkapradhnakarmabhibhtasya v ciram avasthnam iti |
tatra ktasyvipakvasya no yath ukla-karmodayd ihaiva na
kasya | yatredam uktam
dve dve ha vai karma veditavye
ppakasyaiko ri puya-ktopahanti |
tad icchasva karmi suktni kartu
ihaiva te karma kavayo vedayante || [?]
pradhna-karmay vpagamanam | yatredam uktamsyt svalpa
sakara sa-parihra sa-pratyavamara kualasya npakarylam |
kasmt? kuala hi me bahv anyad asti yatryam vpa gata svargepy
apakaram alpa kariyati[paca-ikh] iti |
niyata-vipka-pradhna-karmabhibhtasya v ciram avasthnam |
katham iti ? ada-janma-vedanyasyaiva niyata-vipkasya karmaa
samna maraam abhivyakti-kraam uktam, na tv ada-janmavedanyniyata-vipkasya | yat tv ada-janma-vedanya karmniyatavipka tan nayed vpa v gacched abhibhta v citram apy upsta,
yvat samna karmbhivyajaka nimittam asya na vipkbhibhta
karotti tad-vipkasyaiva dea-kla-nimittnavadhrad iya karma-gati
citr durvijt ceti | na cotsargasypavdn nivttir ity eka-bhavika
karmayonujyata iti ||13||
tattva-vairad : syd etat | avidy-mlatve karmayasya vidyotpde saty
avidy-vinn m karmayntara cait,1 prc tu karmaynm anddibhava-.para brahma-sacitnm asakhytnm aniyata-vipka-kln bhogena

1 prakalpya cpavda-viaya tata utsarga pravartate iti nyyenpavdaviaytirikte utsarga-pravtter avadhrad ity artha ||
Page 137 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kapayitum aakyatvd aakyoccheda sasra syd ity ata hasati mle


tad-vipko jty-yur-bhog iti |
etad ukta bhavatisukha-dukha-phalo hi karmayas tdarthyena tan
nntaryakatay janmyu api praste | sukha-dukhe ca rga-dvenuakte
tad-avicnirbhga-vartin tad-abhve na bhavata | na csti sambhavo na ca tatra
yas tuyati vodvijate v tac ca tasya sukha v dukha veti | tad iyam tmabhmi klea-salilvasikt karma-phala-prasava-keram ity asti klen
phalopaljanane'pi karmaya-sahakriteti klea-samucchede sahakri-vaikalpt
sann apy ananto'py aniyata-vipka-klo'pi prasakhynadagdha-bja-bhvo na
phalya kalpata iti |
uktam artha bhyam eva dyotayatisatsu iti | atraiva daranam hayath
tueti | nanu na kle aky apanetum | na hi satm apanaya ity ata ha
naprasakhynadagdha-bja-bhva iti | vipkasya traividhyam hasa ca iti |
vipacyate sdhyate karmabhir iti vipka |
karmaikatva dhruva ktv janmaikatvnekatva-gocar pratham vicra |
dvity tu karmnekatva dhruva ktv janmaikatvnekatvgocar | tad eva
catvro vikalp |
tatra prathama vikalpam apkarotina tvad eka karmaikasya janmana
kraam iti | pcchatikasmt ? iti | uttaram haandi-kla- ekaika-janmacitasyt ata eva asakhyeyasya eka-janma-kapitd ekaikasmt
karmao'vaiasya karmaa | smpratikasya caphala-kramniyamd
anvso lokasya prasakta iti |
etad ukta bhavatikarma-kayasya viralatvt tad-utpatti-bhulyc cnyo'nyasampit karmay nirantarotpattayo nirucchvs sva-vipka pratti na
phala-krama akyo'vadhrayitu prekvatety anvsa puynuthna
prati prasakta iti |
dvitya vikalpa nirkarotina caika karmnekasya janmana kraam |
pcchatikasmt ? iti | uttaram haanekeu iti | anekasmin janmany hitam
ekaikam eva karmnekasya janma-lakaasya vipkasya nimittam ity
avaiasya vipka-klbhva prasakta ca cpy ania | karmavaikalpyena tad-ananuhna-prasagt | yadaika-janma-samucchedya karmay
ekasmin phala-kramniyamd anvsas tad kaiva kath bahu-janmasamucchedye karmay ekasmin | tatra hy avasarbhvd vipka-klbhva eva
smpratikasyeti bhva |
ttya vikalpa nirkarotina cneka karmnekasya janmana kraam |
tatra hetum hatad iti | tad aneka janma yugapan na sambhavati ayogina
iti krameaiva vcyam | yadi hi karma-sahasra yugapaj janma-sahasra
prasuvta, tata eva karma-sahasra-prakayd avaiasya vipka-kla phalakrama-niyama ca sytm | na tv asti janman yaugapadyam | evam ea
prathama-paka evokta daam ity artha |
tad eva paka-traye nirkte prieyd aneka karmaikasya janmana kraam
iti pako vyavatihata ity hatasmj janma- iti | janma ca pryaa ca janmapryae | tayor antara madhya tasmin | vicitra-sukha-dukha-phalopahrea
vicitra | yad atyantam udbhtam anantaram eva phala dsyati tat-pradhnam |
yat tu kicid vilambena tad upasarjanam | pryaa maraam | tenbhivyakta

Page 138 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sva-kryrambhabhimukham upanta eka-praghaakena yugapat


sammrchito janmdi-lakae krye kartavya eka-lol-bhvam panna ekam eva
janma karoti, nnekam | tac ca janma manuydi-bhvas tenaiva karma
labdhyuka kla-bhedn niyata-jvita bhavati | tasminn yui tenaiva karma
bhoga sukha-dukha-sktkra sva-sabandhitay sampadyata iti | tasmd
asau karmayo jty-yur-bhoga-hetutvt trivipko'bhidhyate |
autsargikam upasaharatiata eka-bhavika karmaya ukta iti | ekabhavo'systti matv-arthya an | kvacit pha aikabhavika iti | tatraikabhavaabdd bhavrthe uk-pratyaya | eka-janmvacchinnam asya bhavanam ity
artha |
tad evam autsargikasya ika-bhavikasya trivipkatvam uktv da-janmavedanyasya ihikasya karmaas trivipkatva vyavacchinattida- iti |
nandvarasya khalv aa-varvacchinyuo manuya-janmanas tvrasavegdhimtropya-jany puyam eva yur-bhoga-hetutvd dvi-vipka |
nahasya tu pri-prahra-virodhingastyasyendra-pada-prpti-hetunaiva
karmayuo vihitatvd apuya-bhedo bhoga-mtra-hetu |
nanu yathaika-bhavika karmayas tath ki klea-vsan bhognukl ca
karma-vipknubhava-vsan | tath ca manuya-tiryag-yonim panno na tajjtyocita bhujtety ata hakleeti | samrchitam eka-lol-bhvam pannam
|
dharmdharmbhy vyavacchettu vsany svarpam haye saskr iti
| tatra pratham vibhajatetatra ktasya iti | sanysikarmabhyo'uklkebhyo'nyni try eva karmi ka-kaukla-uklni |
tad iha tapa-svdhyydi-sdhya ukla karmaya udita evdatta-phalasya
kasya nako'vie ca avalasypi ka-bhga-yogd iti mantavyam |
atraiva bhagavn mnyam udharatiyatredam uktam iti | dve dve ha vai
karma ka-kaukle apahanti iti sambandha | vpsay bhyihat
scit | kasya ? ity ata happakasya iti | ppakasya pusa ity artha | ko'sv
apahanti ? ity ata haeko ri puya-kta iti | samhasya samhisdhatvt | tad anena ukla karmayn bhyaso'py apahanti |
etad ukta bhavatido nmya para-pdi-rahita-sdhana-sdhya ukla
karmayo yad eko'pi san kn ka-ukl ctyanta-virodhina karmayn
bhyaso'py apahanti | tat tasmt icchasva iti chndasatvt tmanepadam |
ea sugamam |
atra ca ukla-karmodayasyaiva sa ko'pi mahim yata itarem abhvo na tu
svdhyydi-janmano dukht | na hi dukha-mtra-virodhy-adharmo'pi tu svakrya-dukha-virodh | na ca svdhyydi-janya dukha tasya krya, tatkryatve svdhyydi-vidhnnarthakyt tad-bald eva tad-utpatte | anutpattau
v kumbhpddy api vidhyate | avidhne ca tad-anutpatter iti sarva
caturasram |
dvity gati vibhajatepradhne karmai jyotiomdike tad-agasya pauhisder vpagamanam | dve khalu hisde krye, pradhngatvena
vidhnt tad-upakra, na hisyt sarv bhtni iti hisy pratiiddhatvd
anartha ca | tatra pradhngatvennuhnd apradhnataivety ato na drg ity

Page 139 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

eva pradhna-nirapek sat sva-phalam anartha prasotum arhati | ki tv


rabdha-vipke pradhne shyakam carant yavatihate | pradhnashyakam caranty ca sva-krye bja-mtratayvasthna pradhne karmay
vpagamanam |
yatredam uktam pacaikhenasvalpa sakaro jyotiomdi-janmana
pradhna-prvasya pau-hisdi-janmannartha-hetunprvea, sa-parihra
akyo hi kiyat pryacittena parihartum | atha pramdata pryacittam api
ncarita pradhna-karma-vipka-samaye sa vipacyeta, tathpi yvantam asv
anartha praste tvn sa-pratyavamara | myante hi puyasambhropanta-sukha-sudh-mah-hradvaghina kual ppamtropapdit dukha-vahni-kaikm | ata kualasya sumahata puyasya
npakarya prakayya parypta |
pcchatikasmt? iti | uttarakuala hi me puyavato bahv anyad asti,
pradhna-karma-vipkatay vyavasthita dkaydi-dakintam | yatryam
sakara svalpa svargepyasya phale sakra-puya-labdha-janmana svargt
sarvath dukhenparmd apakaram alpa-dukha-sambheda kariyati
iti |
tty gati vibhajateniyata- iti | balyas tv aneneha prdhnyam abhimata
na tv agitay | balyastva ca niyata-vipkatvena analpadnavakatvt |
aniyata-vipkasya tu durbalatvam anyad svakatvt | ciram avasthnam
bja-bhva-mtrea na puna pradhnopakritay, tasya svatantratvt |
nanu pryae naikadaiva karmayo'bhivyajyata ity uktam | idn ca
cirvasthnam ucyate | tat katham para prvea na virudhyata ity ayavn
pcchatikatham iti ? uttaraada- iti | jty-abhipryam eka-vacanam | tad
itarasya gatim uktm avadhrayatiyat tv ada- iti | ea sugamam ||13||
yoga-vrtikam : na kevala karmayev eva klea kraam api tu tat-phalev
apy atas tny api dukhotpdane klen skt paramparay dvrty ha
sati mle tad-vipko jty-yur-bhog ||
klea-rpe karmayasya mle saty eva karmayasya vipka phala bhavati
kle ca vsan-rp eva janmdi-vipka-kraam | vipkasya svarpam ha
jty-yur-bhog iti | jtir janma, yur jvana-kla, bhoga sukhadukhtmaka-abddi-vttir ity artha | na tu sukhdi-sktkra evtra bhoga,
te hlda-paritpa-phal ity uttara-stre tasya vipka-janyat-vacand iti |
syd etat, klen karma-sahakritve prama nstijngni sarva-karmi
bhasmast kurute'rjuna [gt 4.38] ity di-vkyebhyo hi jnasya klea-kayahetutvt, tata eva vipkbhva syd iti ? atrocyatevividha-yogni-hetuubhubha-karmasu satsu yatra rgdir anta-kla udbuddhas tihati
maraottara tm eva yoni jva prpnoti netaram ity anvaya-vyatirekbhy
karmavad rgdi-doo'pi vipka-hetu | tath ca rutitad eva sakta saha
karmaaiti liga mano yatra niiktam asya [b..u. 4.4.6] iti | ta vidy-karma
samavrabhete prva-praj ca [b..u. 4.4.2] iti ca | tath gtpi
purua prakti-stho hi bhukte praktijn gun |
kraa gua-sagosya sad-asad-yoni-janmasu || [gt 13.21] iti |

Page 140 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nyya-stra cavta-rga-janmdarant [ny.s. 3.1.24] | narakdiv api


rgdy-anusreaiva vipko bhavati, niiddha-stry-di-saktnm eva sapta-lohamaya-nr-samligandi-phala-ravat | ata kleo'pi svtantryea
vipkrambhe hetu | jnottara crambha-vipka sampyata eva na tv
rambhata iti na tatra klepeketi | api ctraiva stre bhyakt
karmayasypi prasakhyna-dagdha-bja-bhvasya vaktavyatay karmayasya
dha eva jnena kriyate, na tu na ity avadhryate | sa ca klekhya-sahakryuccheda eva | jnasya hi vypra-dvaya klekhya-hetcchedena
karmnutpda prcna-karma dha ca, na tu karma-na, prrabdhakarmao'pi na-prasagt | na ca prrabdhtirikta-karmatvena jna-nyat
kalpyeti vcyam, lghavena kleasyaiva vipkrambha-hetutva-kalpanaucityt |
prrabdha-phalakasya karmao bja-akti-ne'pi phala sampyata eva bjadhe'py utpannkuravad iti |
ata evajngni-dagdha-karma tam hu paita budh [gt 4.19],
yoggni-dagdha-karma-cayo'cirt [vi.pu. 6.7.35] iti gt-viu-purayor jnayogbhy karmao dha eva ryate, na tu na iti |tad-eka-vkyatay ca
kyante csya karmi [mu.u. 2.2.8] ity di-vkyny api dhapary eva,
tath tad-adhigama uttara-prvghayoralea-vinau [ve.s. 4.1.13] iti brahmastre'pi vina-abdo niphalalatrthaka eva mantavya | karmaya-nas tu
jna-vsan-navac citta-nd eva bhavati, dharmi-nasya dharma-nahetuty smnyata eva kptatvd iti | tasmj jnena klekhya-hetu-dht
karmnutpdavat prcna-karma-vipknrambho'pi bhavati, klekhya-dasahakrya-bhvt | ato jnt klekhya-sahakry-uccheda eva karma-dha iti
sarva sustham |
tad etat sarvam abhipretya bhya-kra stram ida vycaesatsu kleeu
iti | vipkrambh iti | rambha-abdj jvanmuktasyrabdha-vipkeu na
kle kraam ity ukta, tasya hy rabdha eva vipka karma sampyata iti |
etena jvanmuktasya bhogrtham avidy-lea-kalpanam ajnam upekayam,
rabdha-vipka-klenm ahetutvd iti |
klen karmaya-sahakritva jndagdha-karmayasyaiva vipkrambhahetutva ca dntena pratipdayatiyath tu- iti | klevanaddh iti |
jndagdha-bja-bhva ity api bodhyam | dntnusrt na prasakhynadagdha-bja-bhvo vety uttara-vkyc ca | npanta-klea iti | sa vipka-gocaraklea-nya ity artha | ato na prasakhynadagdha-bja-bhvovetiasya
klea-smnybhva-klna karmayo'sakrodhharaam iti | jty-yurbhog iti vycaevipka iti |
karmao janma-kraatve kacana vieam avadhrayitum hatatreda
vicryate iti | tatra janma-lakaa-vipke | asya vicrasya prayojana svayam
eva vakyati | tatra catvro vikalpkarmaikatva-paka dhruva ktv
janmikatvnekatva-rpa prathama vikalpa-dvayam, karmnekatva ca
dhruva ktv janmnekatvaikatva-rpam apara vikalpa-dvayam iti |
kipatti | phala-dnrtham utpdayatty artha | kim anekam iti | aneka
karma militvneka janma karotty artha |
dya-vikalpe tu na milanam uktam iti tato viea | tatrdya vikalpam apkaroti
na tvad ekam iti | pcchatikasmt ? iti | uttaraandi- iti | pracitasya
sacitasya | avaiasya amuktasya | aviiasya iti phe anyonya-

Page 141 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhuktatvenviiasyety artha | smpratikasya ihikasya phala-kramniyamd


anvsa iti yathoktnm ananta-karma madhye ki karma prathama
phala dsyati, ki v pacd iti phala-krame niyamo nsti | ato lokn
puynuhne phalnvsa syt | bhvy-ananta-kla-madhye bhvi-ppadinnuhyamna-karmao vina-sambhavt, jhaiti bhoga-kmanayaiva
karmnuhnc cety artha |
dvitya vikalpa nirkarotina caikam iti | aneka-janmasu kicit ktv phaladnyneka-janmana kraam ekaika karmety api na bhavatty artha | atra
hetu pcchatikasmt ? iti | uttaraanekev iti | anekeu janmasu
kriyama karmaikaika pratyekam evnekasysakhya-janmana kraam |
ato'vaiasya tad-itarasya tad-viruddha-phalasya karmaa iti yvad iti |
ttya vikalpa nirkarotina cneka karma iti | pcchatikasmt ? iti |
uttaratad anekam iti | tath ca iti | prathama-pakokta-doasynvsasya
prasaga ity artha |
tad eva paka-traye dite caturtha-paka siddhntayatitasmd iti | tasmj
janmrabhymaraa-paryanta-kla vihita-niiddhair yo dharmdharma-samho
gua-pradhna-bhvpanna utpdita, sa maraa-kla rabdha-karma-bhogasampty labdhvasara sann eka-prayatnena militv sva-phala-dnrtha
maraam prasdhya samrcchita pravddha-vega ekam eva janma guapradhna-bhvpanna sva-phala-yogya karoti nnekam ity artha | maraa ca
liga-dehasya sthla-dehd utkramaa, na tu no gamana-rute, nasya
bhoghetutay karmjanyatva-svbhvikatvayor bhye vakyamatvc ca |
nanu kevala-janman ki prayojanam ? tatrhatac ca janma iti | yuo'pi na
svata pururthatvam ata hatasminn yui iti | asau iti | janma-hetur ity
artha | anyo hi vy-eka-mtra-vipko bhavatti vakyati | autsargikam
upasaharatiata iti | eko bhavo'smin kryataystty eka-bhavika karmayasamha prvcryair ukta ity artha | aikabhavika iti phe tv eka-bhavika
karma taj-janyda caikabhavikam ity artha |
nanv eva svargi-nraki karma punar janmdi syt, svrgdi-arre dharmdyanutpatte prcna-sarva-karma ca tatraiva sampand iti cet ? na, svargdijanaka-karmam eva brhmaa-sthvardi-yoni-lbha-paryanta-phala-ravat
strnukta-kla-vieasyaiva phalasya ika-bhavikatva-niyamd iti |
tri-vipka karmoktv, eka-dvi-vipke karma prhada-janma- iti |
nandvaravan nahuavac ceti dnta-dvaya prvopanysa-krameoktam |
atra tu vyutkramea yojanya pratij-krameodharaaucityt | nandvarasya
hy aa-varyur-manuya-janmana puya-vieeyur-bhoga-rpa vipkadvayam deva-sambandhy utpanna, nahuasya cendratva-sampdakakarmaaiva drghyuvasya lbht ppa-vieea kevala sarpa-bhoga-rpa
eka eva vipka utpanna iti | tatra ca nandvara-nahuayor manuyaarrasyaiva vrdhakdivad deva-sarpa-rpa-parimntart na janmntaram
aprva-dehnutpdd iti |
nanv eva karmayavaj jna-vsanpy aikabhaviky eva syt | tath ca tsm
anditva caio nityatvt [4.10] ity gmi-stre vsannm anditva-vacana
nopapadyetety ak pariharatiklea-karma- iti | klea-karmaor vipkasya
yo'nubhava citta-vtti-nivaho jna-rpas tan-nipditbhir jna-rpa-vsanbhir

Page 142 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

andi-kleu samrcchitam upacita puam iti yvat | ata eva vividha-rpbhis


tbhi paavat sarvata citritam iva citta granthibhir yata matsya-jlam iva
vartata ity ata et vsan aneka-bhava-prvik svkriyyante | anyath
manuyayony-anantara deva-tiryag-yoni-bhognupapatte manuya-janmani
tad-vsannupapatte | eva bhava-vsann ca manuya-janmanaiva kayd
ity artha | atra vsann jva-matsya-bandhaka-citta-jla-grathitatvena rpat
bhidyate hdaya-granthi chidyante sarva-saay [mu.u. 2.2.8] ity di-rutv
api hdaya-granthir vsanaiva na tv dhunika-kalpithakrdir iti siddham |
karmaykhyd dharmdharma-rpt saskrd vsann vailakayam ha
ye saskr iti | t cndi-kln ity upasahra |
autsargikam eka-bhavikatva kvacid apavaditu bhmik racayatiyas tv asv
iti | niyata svbhviko vighna-nya tdo vipko yasya sa tath | sa
cbandhyo'nnya-ea karmntarbhibhta ca karmayas tad-viparta
cniyata-vipka ity artha |
aya crthaaniyata-vipka-traividhya bhye vyaktbhaviyati | tatrdajanma-vedanyasya niyata-vipkasya ivya niyama iti | eka-bhavikatvaniyama ity artha | na tv ada-janma-vedanyasyniyata-vipkasya ceti
sugamam |
da-janma-vedanyasya bhavhetutvenaika-bhavikatvbhva spaa evety
ato'niyata-vipkasyaivaika-bhavikatva-niyambhve hetu pcchatikasmt ? iti
| uttarayo hy adeti | da-janma-vedanyasya ika-bhavitva-ak nstty
ayenhaada-janma-vedanyasya iti | svarpkhyna-mtra na tu
da-janma-vedanyasyniyata-vipkatva nstty-di kacid aya
sambhavati, prayojanbhvt | yo hy ada-janma-vedana-yogyo niyata-vipkabhinna, sa trividha ity artha | yath rute vakyamasyvipakva-naasya
sagrahnupapatte |
tisv ek gatim haktasya iti | aparipakvasydatta-phalakasya via ity
artha | tath ca tasya nsty eka-bhavikatvam ity aya | dvitym ha
pradhna- iti | pradhna-karma ygdin sahaiva tad-agn pauhisdn sva-phala-dnya ca phala-prpti na svtantryea tadvat
paropasarjanataynuhitatvt na svtantryea phala-dnam iti | tath pradhnakarm:atiayasya yad balavattara-karmntarebhibhava, tad tadupasarjanasypi naika-bhavikatvam ity aya |
tty gatim haniyata-vipka- iti | tatra pradhna ngi ki tu balavattaram
| niyata-vipkena pradhna-karma sva-viruddha-phaladenbhibhtasya
pratibaddhasya ciram avasthna dvi-tri-catur-di-janmasu
prasuptatayvasthnam ity artha | tath ca tasya naika-bhavikatvam ity aya |
etsv dyam udharatitatra ktasya iti | ukla karmaya dharma, ka
cdharma, tayor dyenottarasya ne rutim udharatiyatredam iti | puyappa-rpe dve karma puruair veditavye avadhrayitavye | dve dve iti vps
purua-bhedt karma-bhedam abhipretyokt, yata puya-kta puya-nimitta
eko mukhyo ri samhasya samhi-kryatvt ppakasya ppa-rer apahanti,
corasya nihanttivat karmai ah , tasmt suktni karmi kartum icchasva,
tac ca karma iha loka eva te tubhya vedayante pratipdayante, na tu lokntara
iti ruty-artha | icchasveti chndasatvd tmanepadam |

Page 143 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dvity gatim udharatipradhna- iti | yatra yasmin viaye


pacaikhcryeeda vakyamam ukta, tad eva pradhna-karmay vpo
gamanam ity anvaya | syt svalpa ity di-vkyasyyam arthahisdijanya-ppena ygdy-aprvasya svalpa eva sakara syt, so'pi sa-parihra
svalpenaiva pryacittena parihartu akyate | yadi ca pramdata pryacitta
na kriyate sa-pratyavamara, bahu-sukha-madhye anyad dukhamarayogya bhojana-nntaryaka-dukhavat, ata kualasya
karmao'pakarya heyatvya nlam na paryptam | sakara iti | ea
kariyatty anta pacaikha-vkya sugamam |
tty gatim udharatiniyata- iti | utkaatva-rpa balavattvam eva
pradhnatvam | nanv eva karma-vieasya ciram avasthne sati prvokta-sarvakarmam ekadaiva pryad abhivyakti katham upapadyata ity ayena
akatekatham ? iti | siddhntam haada- iti | karmaa karmasmnyasya | samnam ekam | na tv adeti | ada-janma-vedanyasya iti
prasagd uktam | atrniyata-vipkasya veti v-abda kvacit tihati, sa vabdo'py-artha |
gati-trayam upasaharatiyat tv iti | upsta pratketa | vipka
vipkrambhaka svviruddha-karmntaram iti ea | upsanasyvadhim ha
yvad iti | asya samnam aviruddha karmbhivyaktau nimitta yvan naitatphalonmukhkarotty artha |
yad yaj janma-kta ppa may saptasu janmasu |
tan me roga ca oka ca mkar hanti saptam ||1
ity di-vkyni tath karma-gater durvijnatva-vacanni caitda-karmaviayy evety hatad vipkasya iti | abhibhta-karma-vipkasyaiva kutra
kad kena nimitta-vieea bhaviyatty avadhrayitum aakyatvd iyam
abhibhta-karma-gati citr adbhuta-rp durvijn cety artha |
nanv evam eka-bhavitva katam ity akyhana cotsargasyeti | nivtti
katir ity artha | kvacid apavde'py eka-bhavikatvam autsargikam
evnumanyate'smbhir ity artha | na caivam apy
apavdakaynvatdavasthyam, apavdasya svnuhna-mndyanimittakatay tad dhitvaiva akya-parihratvd iti | yac cdhunika-vedntibhir
eka-bhavika-mata vyabhicrea dita tad ajnd eva, autsargikat-mtrasya
bhya-ktoktatvd iti sarva sustham ||13||

o)0(o
(2.14)

te hlda-paritpa-phal puypuya-hetutvt ||14||


te janmyur-bhog puya-hetuk sukha-phal, apuya-hetuk dukhaphal iti | yath ceda dukha pratikltmakam, eva viea-sukhaklepi dukham asty eva pratikltmaka yogina ||14||
1aya loka mgha-ukla-saptamy snna-mantra-rpea nibandheu
dyate.
Page 144 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : ukta klea-mlatva karmam | karma-mlatva ca


vipknm | atha vipk kasya mla yenm tyaktavy ity ata hate hldaparitpa-phal puypuya-hetutvt || iti |
stra vycaete janmyur-bhog iti | yadyapi janmyuyor eva hldaparitpa-prva-paribhvittay tat-phalatva na tu bhogasya hldaparitpodayntara-bhvinas tad-anubhavtmana, tathpy anubhvyatay
bhogyatay bhoga-karmat-mtrea bhoga-phalatvam iti mantavyam |
nanv apuya-hetuk jty-yur-bhog paritpa-phal bhavantu hey, pratiklavedanyatvt | kasmt puna puya-hetavas tyajyante sukha-phal anuklavedanyatvt ? na cai pratytma-vedanynuklat aky sahasrepy
anumngamair apkartum | na ca hlda-paritpau parasparvin-bhtau yato
hlda updya-mle paritpo'py avarjanyataypatet, tayor bhinna-hetukatvd
bhinna-rpatvc cety ata hayath cedam iti ||14||
yoga-vrtikam : idnm uktbhy karma-tad-vipkbhy klen mukhyaphalam hate hlda-paritpa-phal puypuya-hetutvt || te vipk
sarva eva samuccita-sukha-dukha-phalak samuccita-puya-ppa-hetukatvd
ity artha |
atha sukhvacchedena puya-hetuk dukhvacchedena ppa-hetuk iti
vibhajya pratipdayatite janmyur- ity din | sukha-dukhayo ca phalatva
bhogyatayeti prg eva vykhytam | vipkntara-gata-bhoga ca abddy-kravttir eveti tasypi sukha-dukha-hetutvam upapannam | tad evam aneka-strai
proktam avidyy dukha-nidnatva nyycryai eka-streaivrthd uktam
dukha-janma-pravtti-doa-mithy-jnnm uttarottarpye tadanantarbhvd avarga [ny.s. 1.1.2] iti | kraa-nd eva hi krynutpda iti
| tad eva dukha-nidnatay klen hetutvam uktam |
nanu sarve vipk katha sukha-dukha-phalak ? brahma-lokdau
dukhsambhinna-sukha-sattvd ity ak pariharatiyath cedam iti | yath
ceda paridyamna rogdi-dukha pratikltmaka-dveya-svabhvam
bhavati, eva sarvatraiva viaya-sukha-klepi dukham yogin pratikltmaka
tihatty artha |
dukha-tat-sdhanayor eka-rpea grahaya pratikltmakam ity uktam |
mhn dukha-samudra-magnn sukhenntaryaka-skma-dukheu
dir nstti yogina ity uktam | tath ca laukika-dukham iva viaya-sukham api
dukha-avalatay dukhatvena heyam eveti bhva | yadyapi svargdau
sukham adhika tathpy alpam api dukha balavad-dvea-viayo bhavati |
balavattva ca sukhbhilbhibhvakatvam |
tath ca skhya-stramyath dukha dvea puruasya na tath sukhd
abhila [s.s. 6.6] iti | asmin stre sukha-dukhayor eva karma-vipkaphalatva-vacant jvanmuktnm api prrabdha-pkeu sukha-dukhe arre
bhavata eva, abhimnike tu na bhavata | tat-kraa-klebhvd iti siddhnta |
tath ca rutina ha vai sa-arrasya priypriyayor apahatir asti [ch.u. 8.12.1]
iti |
tmna ced vijnyd ayam asmti prua |
kim icchan kasya kmya arram anusacaret || [b..u. 4.4.12] iti ca |

Page 145 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

smti ca
vta-rga-bhaya-krodha sthita-dhr munir ucyate [gt 2.56] iti ||14||

o)0(o
(2.15)

parima-tpa-saskra-dukhair gua-vtti-virodhc ca
dukham eva sarva vivekina ||15||
sarvasyya rgnuviddha cetancetana-sdhandhna sukhnubhava
iti | tatrsti rgaja karmaya | tath ca dvei dukha-sdhanni
muhyati ceti | dvea-moha-ktopy asti karmaya | tath coktam
nnupahatya bhtny upabhoga sambhavatti his-ktopy asti rra
karmaya iti | viaya-sukha cvidyety uktam |
y bhogev indriy tpter upanti, tat sukham | y laulyd
anupanti, tad dukham | na cendriy bhogbhysena vaitya
kartu akyam | kasmt ? yato bhogbhysam anuvivardhante rg,
kaualni cendriym iti | tasmd anupya sukhasya bhogbhysa iti |
sa khalv aya vcika-via-bhta iv-viea dao ya sukhrth
viaynuvsito mahati dukha-pake nimagna iti | e parima-dukhat
nma pratikl sukhvasthym api yoginam eva klinti |
atha k tpa-dukhat ? sarvasya dvenuviddha cetancetanasdhandhnas tpnubhava iti | tatrsti dveaja karmaya | sukhasdhanni ca prrthaymna kyena vc manas ca parispandate |
tata param anughty upahanti ceti parnugraha-pbhy
dharmdharmv upacinoti | sa karmayo lobhn mohc ca bhavatty e
tpa-dukhatocyate |
k puna saskra-dukhat ? sukhnubhavt sukha-saskrayo
dukhnubhavd api dukha-saskraya iti ? eva karmabhyo
vipkenubhyamne sukhe dukhe v puna karmaya-pracaya iti |
evam idam andi-dukha-sroto viprasta yoginam eva pratikltmakatvd
udvejayati | kasmt ? aki-ptra-kalpo hi vidvn iti | yathor-tantur akiptre nyasta sparena dukhayati na cnyeu gtrvayaveu, evam etni
dukhny aki-ptra-kalpa yoginam eva klinanti, netara pratipattram |
itara tu sva-karmopahta dukham upttam uptta tyajanta, tyakta
tyaktam updadnam, andi-vsan-vicitray citta-vtty
samantatonuviddham ivvidyay htavya evhakramamakrnuptina, jta jta bhydhytmikobhaya-nimitts triparvas tp anuplavante | tad evam andin dukha-srotas
vyhyamnam tmna bhta-grma ca dv, yog sarva-dukhakaya-kraa samyag-darana araa prapadyata iti |
Page 146 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

gua-vtty-avirodhc ca dukham eva sarva vivekina [2.15] | prakhypravtti-sthiti-rp buddhi-gu parasparnugraha-tantr-bhya nta
ghora mha v pratyaya triguam evrambhante | cala ca guavttam iti kipra-parimi cittam uktam | "rptiay vtty-atiay ca
parasparea viruddhyante | smnyni tv atiayai saha pravartante |"
evam ete gu itaretarrayeoprjita-sukha-dukha-moha-pratyay iti
sarve sarva-rp bhavati | gua-pradhna-bhva-ktas tv e viea iti |
tasmd dukham eva sarva-vivekina iti |
tad asya mahato dukha-samudyasya prabhava-bjam avidy | tasy ca
samyag-daranam abhva-hetu |
yath cikits-stra catur-vyharogo roga-hetur rogya bhaiajyam iti
| evam idam api stra catur-vyham eva | tad yathsasra sasrahetur moko mokopya iti | tatra dukha-bahula sasro heya |
pradhna-puruayo sayogo heya-hetu | sayogasytyantik nivttir
hnam | hnopya samyag-daranam |
tatra htu svarpam updeya v heya v na bhavitum arhati | hne
tasyoccheda-vda-prasaga, updne ca hetu-vda | ubhayapratykhyne ca vata-vda ity etat samyag-daranam ||15||
tattva-vairad : yadyapina pthag-janai pratikltmatay viaya-sukha-kle
savedyate dukha, tathpi tat savedyate yogibhir iti prana-prvaka tadupapdanya stram avatrayatikatha tad upapadyate ? iti | parima- ity
di stram |
parima-dukhatay viaya-sukhasya dukhatm hasarvasyyam iti | na
khalu sukha rgnuvedham antarea sambhavati | na hy asti sambhavo na tatra
tuyati, tac ca tasya sukham iti | rgasya ca pravtti-hetutvt pravtte ca
puypuyopacaya-kritvt tatrsti rgaja karmaya, asato'nupajanant |
tath ca sukha bhujnas tatra sakto'pi vicchinnvasthena dveea dvei
dukha-sdhanni | tni parihartum aakto muhyati ca iti dvea-moha-kto'py
asti karmaya | dveavan mohasypi viparyaypara-nmna karmayahetutvam aviruddham |
nanu katha rakt dvei muhyati v, rga-samaye dvea-mohayor adarant ?
ity ata hatath coktam iti | vicchinnvasthn klen upapdayadbhir
asmbhi | tad anena v-manasa-pravtti-janman puypuye darite | rgdijanmana kartavyam idam iti mnasasya sakalpasya sbhilatvena
vcanikatvasypy aviet | yathhusbhila ca sakalpo vcyrthn
ntiricyate [?] iti |
rram api karmaya darayatinnupahatya iti | ata eva dharma-strakr pacasn ghasthasya [manu 3.68] ity hu | syd etat, na pratytmavedanyasya viaya-sukhasya praykhynam ucita yoginm anubhava-virodhd
ity ata haviaya-sukhacvidyety uktam | caturvidha-viparysa-lakam
avidy darayadbhir iti | npta-mtram driyante vddh | asti khalv ptato

Page 147 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

madhu-via-sampktnnopabhoge'pi sukhnubhava pratytma-vedanya | ki


tv yatym asukham | iya ca darit bhagavataiva
viayendriya-sayogd yat tad-agre'mtopamam |
parime viam iva tat sukha rjasa smtam || [gt 18.38] iti |
codayatiy bhogev iti | na vaya viaya-hlda sukham tihmahe, ki tv
atpyat pus tat-tad-viaya-prrthan-pariklia-cetas taiva mahad
dukham | na ceyam upabhogam antarea myati | na csy praamo rgdyanuviddha iti nsya parima-dukhateti bhva | tptes t-kyd dhetor
indriym upantir apravartana viayev ity artha | etad eva vyatirekamukhena spaayatiy laulyd iti |
pariharatina cendriym iti | hetv ano prayoga | satya t-kaya
sukham anavadyam | tasya tu na bhogbhyso hetu, api tu t;ay eva tadvirodhiny | yathhu
na jtu kma kmnm upabhogena myati |
havi ka-vartm eva bhya evbhivardhate || [vi.pu. 4.10.23] iti |
eam atirohitam |
tpa-dukhat pcchatiatha k iti | uttarasarvasya iti | sarva-janaprasiddhatvena tat-svarpa-prapacam aktv tpa-dukhatpi parimadukhat-samatay prapaciteti |
saskra-dukhat pcchatik iti | uttarasukheti | sukhnubhavo hi
saskram dhatte, sa ca sukha-smaraa, tac ca rga, sa ca mana-kyavacana-ce, s ca puypuye, tato vipknubhava, tato vsan ity evam
anditeti | atra ca sukha-dukha-saskrtiayt tat-smaraa, tasmc ca rgadveau, tbhy karmi, karmabhyo vipka iti yojan |
tad evam dukha-srota prasta yoginam eva klinti netara pthag-janam ity
haevam idam andi- iti | itara tu... tri-parvas tp anuplavanta iti
sambandha | dhibhautikdhidaivikayos tpayor bhyatvenaikatva vivakitam |
citte vttir asy ity avidy citta-vttis tay htavya eva buddhndriya-arrdau
drpatydau chakra-mamakrnuptinam iti | tad atra na samyag-darand
anyat paritram astty hatad evam iti |
tad evam aupdhika viaya-sukhasya parimata saskras tpa-sayogc ca
dukhatvam abhidhya svbhvikam darayatigua-vtty-avirodhc ca iti |
vycaeprakhy- iti | prakhy-pravtti-sthiti-rpbuddhi-rpea pariat
gu sattva-rajas-tamsi parasparnugraha-tantrnta sukhtmaka
ghora dukhtmaka, mha vidtmakam eva pratyaya sukhaopabhogarpam api triguam rambhante | na ca so'pi tda-pratyaya-rpo'sya
parima sthira ity hacala ca gua-vttam iti kipra-parimi cittam
uktam iti |
nanv eka pratyaya katha paraspara-viruddha-nta-ghora-mhatvny ekad
pratipadyate ? ity ata harptiay vtty-atiay ca parasparea
virudhyante iti | rpy aau bhv dharmdaya, vttaya sukhdy | tad
iha dharmea vipacyamnendharmas tdo virudhyante | smnyni tv

Page 148 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

asamudcarad-rpy atiayai samudcaradbhi saha avirodht pravartante


iti |
nanu ghma etat | updnbhedd updntmakatvc copdeyasypy abheda
ity artha | tat kim idnm tyantikam eva tdtmyam | tath ca buddhivyapadea-bhedau na kalpyete ity ata hagua-pradhna- iti | smnytman
gua-bhvo'tiaytman ca prdhnyam | tasmd updhita svabhvata ca
dukham eva sarva-vivekina iti |
dukha ca heya prajvatm | na ca tan-nidna-hnam antarea tad dheya
bhavitum arhati | na cparijta nidna akya htum iti mla-nidnam asya
darayatitad asya iti | dukha-samudyasya prabhava utpattir yatas tad
bjam ity artha | tad-uccheda-hetu darayatitasy ca iti |
idnm asya strasya sarvnugrahrtha pravttasya tad-vidhenaiva strea
sdya darayatiyath iti | catvro vyh sakiptvayava-racan yasya tat
tathoktam |
nanu dukha heyam uktv sasra heyam abhidadhata kuto na virodha ity ata
hatatra dukha-bahula | yat ktv'vidy sasra karoti tad asy avntaravypra sasra-hetum hapradhna-puruayor iti | moka-svarpam ha
sayogasya iti | mokopyam hahnopya iti | kecit payanti htu
svarpocchea eva moka | yathhapradpasyaiva nirva vimokas tasya
cetasa [?] iti |
anye tu sa-vsana-kleam ucchedd viuddha-vijnotpda eva moka ity
cakate | tn praty hatatra iti | tatra hna tvad dayatihne tasya iti |
na hi prekvn kacid tmocchedya yatate | nanu dyante tvra-madonmlitasakala-sukh dukhamaym iva mrtim udvahanta svocchedya yatamn ?
satyam, kecid eva te | na tv eva sasrio vividha-vicitra-devdy-nanda-bhogbhgina | te'pi ca mokam dyante | tasmd apururtha-prasakter na
htuh svarpocchedo moko'bhupeya | astu tarhi htu svarpam updeyam ity
ata haupdneca hetu-vda iti | updne hi kryatvennityatve sati
mokatvd eva cyavet | amtatva hi moka | npi viuddho vijna-santno
bhavaty amta, santnibhyo vyatiriktasya santnasya vastu-sato'bhvt |
santnin cnityatvt | tasmt tath yatitavya yath vata-vdo bhavati |
tath ca pururthatpavargasyety haubhaya-pratykhyne iti | tasmt
svarpvasthnam evtmano moka ity etad eva samyag-daranam ||15||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayitu sukhasypi jni-dy dukhatvena
hetu pcchatikatham iti | tad-upapdakatayottara-stram avatrayatitad
upapadyata iti |
parima-tpa-saskra-dukhair gua-vtty-avirodhc ca dukham eva
sarva vivekina || parima ca tpa ca saskra ca taj-jni dukhni tai
sambandht tat-kraatvt iti yvat | tath gua-vtty-avirodhc crthato dukhasambhinnatvc ca prakti-tat-krya-sukhdika sarvam dukham eva vivekina
sukha-dukha-tattva-sktkrio matam iti vkyrtha | pratipada ca vykhy
bhye bhaviyati | eva-krea cnukltmaka-sukha-rpatay vyacchinn |
yadyapy ayogino'pi dukham eva sarva, tathpi sa mhatvt sukha-kle
dukhatay na jnti, yog tu sukha-kle'pi tasya dukhtmakatva payatti
pratipdayitu vivekina ity uktam |

Page 149 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu sukha-sdhanatay sukha-sambhinnatay ca sukham eva katha sarva na


bhavatti cet ? na, dukheu balavad-dveasyoktatvt, smnyato bhulyasypy
atra niyamkatvca vaieyt tad-vda [ve.s. 2.4.22] iti nyyt | tad ukta viupure
kalatra-putra-mitrrtha-gha-ketra-dhandikai |
kriyeta na tath bhri sukha pus yathsukham || [vi.pu. 6.5.56] iti |
sasre ca sukhpekay dukha-bhulya jega-vyvaya-savde
vyaktbhaviyatti |
tatra parima-dukha-hetutay sukhasypi dukhat pratipdayati
sarvasyyam iti | utsargata sarva-lokasya sukhnubhava-kle tatra sukhe rgo
jyate, rgc ca sukham ida me sthira bhavatu paramevara ! m nayatv ity
di sakalptmako mnsa karmayo dharmdharma-rp bhavati, karmayc
ca janmdi-dukham iti prg evoktam ity artha | sukha-bhoga-kle rgajakarmayavat dvea-mohajo'pi karmaya parima-dukha-hetur astty ha
tath ca dvei iti | tath ca sukha-bhoga-kle tad-virodhitay dukhasdhanni dvei sukha-bhrae dukha me m bht atru ca me nyatv ity
di-rpea | tath dukha-sdhanni parihartum aakt muhyati cety ato dveamoha-ktopy asti karmaya ity artha |
tath coktam itisukhasya rgnuviddhatva ca mayaivokta sukhnuy
rga [2.7] iti stre, sukhbhijasya [tatraiva] ity di-bhyeety artha |
mnasa-karmaya-dvr sukhasya parima-dukhatva pratipdya arrakarmaya-dvrpi ta hannupahatya iti | rra karmaya iti | sukhabhoga-kla iti ea | etbhy ca mnasa-rrbhy karmaybhy
vcaniko'pi karmaya prvdaja upala-kaya | sukhasypi parimadukha-sambandhena dukhatve'vidy-stra pramktyopapdayativiayasukhaca ity din |
nanu sarva-dukhnta eveda vaktum ucitam iti cet ? na,
sukhasyvidytvopapdana-kla eva da-dvrpi parima-dukham
upadeum dv eva viaya-sukhasyvidytva-pratipdant | atra ca
vakyama-pramrthika-sukha-vyvartanya viayety uktam | avidy-viayapadrthn buddhi-mtratay sukham avidyety abheda-nirdea |
bhogena sukha bhavatty eva-rp bhogaja-dukhe sukha-buddhir avidy, s
cvidy na tat-stre vivecit | ato'tra tm avidy pratipdayann eva
prakrntarea parima-dukha darayatiy bhogev iti | tatrdau
paramrthike sukha-dukhe kathayatitad dukham ity antena |
aya bhvaviaya-sukha pramrthika-sukha na bhavati, dukhabahulatvena dukha-sambhinnatvena ca vivekin nirupadhi-priyatvbhvt |
sukhnuy rga iti strnusrea nirupadhi-priyatvasyaiva sukha-lakaatvd
iti | ata nti cittasya vyproparamas tan-nimittik dukha-nivttir iti yvat |
saiva pramrthika sukha, sukha dukha-sukhtyaya [bh.pu. 11.19.41] iti
smarat | tdi-dukhsambhinnatay viea-darinm api nirupadhipriyatvc ca | tasya ca sdhana bhogev indriy tptir icch-viccheda eva |
tath ca rutiiti | smti casa eko brahmaa nanda rotriyasya ckma-

Page 150 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

hatasya [tai.u. 2.8] iti | smti cana cbhvayata ntir antasya kuta
sukham [gt 2.66] iti |
atra viaya-sukha-abdena cittasya nti-nimittikhldo'pi ghta, tasypi
dukha-sambhinnatvena dukhatvasyvidy-lakae vivakitatvd iti |
y laulyd iti | y cendriy laulyd bhoga-tta cittasynupantir
vtti-ccalya tad dukham dukha-bhulyato vivekibhir heyatvd ity artha |
sukha-dukhayos tat-sdhanayo caiva niraye sati viaya-sukhasya tatsdhana-bhogasyvidyakam eva sukhatva tat-sdhanatva ca labdham | ata ca
viaya-sukhasya parima-dukhatvam ity etat-praghaakenhana
cendriym ity din, magna ity antena |
bhogbhysam anu iti |
na jtu kma kmnm upabhogena myati |
havi ka-vartm eva bhya evbhivardhate || [vi.pu. 4.10.23] iti |
vcika- iti | vcika-via-bhta kmdi-kudra-dukha-bhtas tannivttykhya-sukhrth str-putrdi-maya-mah-dukha-sarpair daa iti
dntrtha | viaynuvsita iti parima-dukha-paka-magnaty hetur
ukta | viaya-saskra-saskta ity artha | parima-dukham upasaharann
eva vivekina iti vieaa-vyvartyam hae parima- iti | dukhat dukhasamho janatetivat1 | pratikl dvey,, sukha-kle'pi yoginam eva klinti
dukhkarotty artha | bhte payanti varvar2iti nyyenyogina parimakla eva viaya-sukha dukhkaroti, yogina tu sva-kla evnartha-hetutdaranena dukhkarotti bhva |
krama-prpta tpa-dukha vykhytu pcchatiatha k iti | tpo dukham
ki tpa-janya-dukha-smnyam ity artha | uttarasarvasya iti | prvavad
vykhyeyam | prva sukhnubhavo rgnuviddha ukta idn ca
dukhnubhavo dvenuviddha ucyate ity eva viea iti |
sa karmaya iti | santpa-klna karmayo dveeeva rga-mohbhym api
prvavan mnaso bhavatty artha | mnasa parispandana yad ukta tat
kyika-hisrtham eva, na tu svtantryea mnasa-karmaya-hetur ato na
paunaruktyam | yadyapi tpa-dukhatym api parima-dukhataivtra
pradaryate, tathpi prva-kla uttara-kle ca sarvadaiva dukhatvt tpajadukhasya parima-dukht ptha-nirdea | ata parimd dukham iti
bodhyam |
krama-prpta saskra-dukha vykhytu pcchatik puna iti | sukhadukha-saskra-janya-dukha-smnyam ity artha | sukhnubhavt iti |
atreya prakriydau sukha-dukhnubhais tat-saskrayo'nudbuddhasaskra, tata kldi-vieais tad-udbodha, tata smti, tato rga-dveau,
tayo ca pravtti, tata ca punar dukham iti | jna-saskrd dukha
pratipdya dharmdharma-rpt karma-saskrd api dukha pratipdayati
eva karmabhya iti | sukha-dukha-rpe vipka ity anvaya |

1etac cpavykhyna, samhrthe dukha-abdt tal-vidhnbhvt [p.


4.2.43 draavya]. tasmd bhvrtha-ka-pratyaya eva nyyya.
2bhte samprpte parime, varvar pmar, payanti jnantty artha.
kim apy smti-vkyam etat.
Page 151 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv iyam api parima-dukhataiveti cet ? satya, tathpi saskraparampary ananta-dukha-pratipdanya go-balvarda-nyyena 1asya
dukhasya pthag-upanyso bodhya |
vivekinaiti vieaasybhiprya vistarata sakala-dukha-sdhraam ha
evam idam iti | svbhvikatay'nantatva-lbhyndty ukta srotaso vieaa
viprastamiti |vistram ity artha |
aka ptredhrea golakena tulyo vidvn ity ukta vivotiyathor- iti |
etni bhvi-dukhntaram ayogina pratipattra abddin parima-dukhajtram apy avidvsam ity artha | itara tu vartamna-kla eva klinantty ha
itara tv iti | itara tu yogina tri-parvas tp anu svotpatty-anantaram eva
plavante vypnuvantty anvaya, na tu prvam iti ea |
dhibhautikdhidaivikdhytmika-rpi parvi ye tpn te tath | triparvatva hetu-garbha-vieaam | bhya- iti | bhyaabdendhibhautikdhidaivikayor grahaa, itarasya vieantaram andty-di
| anuptinam ity antam | andi-vsanbhir vicitray nn-rpay citta-vtty
citta-nihayvidyaynuviddha liptam iva, ata eva htavye'pi dehendriydv
ahakra-mamakravantam ivety artha | tmano'vidysmitdy-abhvapratipdanya ivety-dy-uktam | eam atirohitam | parimdi-dukha-trayasya
scino jnena yat phala tad api prasagd hatad evam iti | sugamam |
gua-vtty-avirodhc ceti hetu vykhytu-kmo yojayatigueti | gun
sattvdn ye vtty-atiays tem eva virodha ekadnavasthna na tu
nyndhika-bhvena vttn virodho'sti, ata prdhnyena sattva-parime
sukhtmaka-citta-vttv api tad-upasarjanatay rajo'a-parima-bhta
dukham apy alpam asty eveti dukha-sambhinnatvt sarva sukhdy api
dukham eva viveka-dyeti tasya dalasyrtha |
gua-vtti-virodhd iti prmika-pte tu gua-vtty-atiayasyaiva virodhd
ity artha | tad etad vycaeprakhy-pravtti- iti | prakhy praka |
pravtti kriy | sthiti stambha | dharma-dharmy-abhedt tad-rp
sattvdayo buddhi-rpea pariat guparaspara-shyy santa ntydi-rpa pratyaya vtti triguam sukha-dukha-mohavantam evrabhante,
sukhdn sattvdi-kryatvt ya kacana pratyayah nto v ghoro mho v
bhavati, sa sarvo'pi trigua eva naikaika-mtra-gua ity artha | ntdiparibh-traya ca sukha-dukha-mohdhikya-mtreeti | tath ca sukhavaty api
pratyaye dukham asty eva | ata eka-pratyayopdnatvena sukhe'pi
dukhasyvibhga-lakabheo hartakym iva a rasnm iti | pratyaya
ca buddher vtti pradpa-ikhvat buddhe ikh dravya-rp, bhgagubhy tattvntara vtti sambandhrtha sarpati [s.s. 5.107]iti skhyastrt, ata pratyayasya sukhdi-guavatt ghaata iti |
nanu sukha-kle skmo dukhtmako raja-parimo niyamena bhavatty atra
ki mnam ? tatrhacala ca iti | pradpvayavnm iva buddhy-avayavn
gun kriy cacal pratikaam anyny bhavati, na tu nirvypr gus
tihanti, atas tntrikai citta kipra-parimy uktam ity artha | yadyapi sarva
jaa-vastu partikaa-parimi, tathpi spaatvbhipryea cittam iti viea-

1etac captata, go-abdasya strtva-viiym eva gavi prasiddhatay


balvarda-abdasya ca pustva-viie eveti tayo smnya-vieabhvbhva | ata brhmaa-vaia-nyyeneti yuktam.
Page 152 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vacanam | tath ca citta-gatasya sattvasya vtti-kle rajaso vttir vayakti


bhva |
nanv eka eva pratyaya katha viruddha-sukhdi-traytmaka syt ? tatrha
rptiay iti | buddhe rpy aau bhv dharmdayo dharma-jnavairgyaivarydharmjnvairgynaivaryi, vttaya ca dravya-rp
ntdi-nmak parims tem atiay utar eva paraspara virudhyante |
yad dharma utkyate, tad ndharma utkyate, eva yad jndi tad
njndi, tath ntdy-utkara-kle ghordy-utkara ca virudhyate,
smnyni tv apakny atiayai saha pravartanta evety artha |
nanu bhavatu cittasya sukhtmaka-pratyaye dukhatva sukhtmakeu abddiviayeu kuto dukhatva yena sarva dukha syd ity ata haevam ete iti |
yath cittasya pratyay evam eva sarve padrth sarva-rp sukha-dukhamoha-dharmak bhavanti,ata ete gu sattvdayo ghadi-rpepi pariat
paraspara-shityenotpdita-sukha-dukha-mohtmaka-pratyay ity artha | na hi
viaya-gata-viea vin viaya-sambandha-mtrea sukhdy-tmaka-citta-vttir
udetum arhati, avyavasthpatte | viaya-gata-vieasya citta-gata-skhdiniymakatve viea sukhdi-rpa eva viayeu kalpyate, krynurpasyaiva
kraasya ucityt | ato viaye'pi sukhdi-dharmntara sukhdivat sidhyatti
bhva |
nanu sukha-dukhe rpdivad viaya-dharmau syt mokas tu jna-rpa
katha viaya-dharma syd iti cet ? na, atasmas tad-krat-mtrasyaiva mohaabdrthatvt | tad ukta moka-dharmejagan-mohtmaka viddhi avyakta
vyakta-sajakam [ma.bh. 12.302.36] iti |
api ca sarva-kry saubhgy-ta-trigutmaka-mahat-tattvasya parimatvd
api mohavattvam iti |
nanu sarve yadi sarva-rps tarhi sarva sukhtmakam api syd iti na
dukhasypi heyatva syd ity akym hagua-pradhna- iti | tath ca
dukha-bahulatay dukha-prdhnyd dukham eva sarvam ida sukha
vaieyat tu tad-vda [ve.s. 2.4.22] iti nyyeneti bhva |
upasaharatitasmd iti | tasmt parimety-di sautra-hetu-jnd ity artha |
tad evam atra dhynder vyutthita-cittasya yoga-sdhana kriy-yogam uktv tatphala-prasagena kles tad-dhnopy ca te deyatvya dukha-nidnatva
dukha ca pratipditam |
idn sakepeokta samagra-strrtha vistarea strakra punar vadati
stra-jtai stra-sampti-paryantai | tny avatrayitu te viaya-jtam
dau smnyata sakalayya darayatitad asya iti | tat tasmd asya dyasmnya-rpasya dukha-samhasyotpatter bja mukhya-nimitta-kraam
avidy prathama-klea, tasy cvidyy atyantoccheda-hetus tattva-jnam |
ata cikits-stravad ida yoga-stra catur-vyha catvro vyh heydn
raya pratipdy asminn iti catur-vyham ity artha | rogdi-tulyatva
pratipdayann eva te vyhn svarpy hatatra dukha- iti | sasaraty
asminn iti sasro'tra prapaca |

Page 153 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu dukham eva heyam iti vakyati | tat katha sasro heya ucyate ? tatrha
dukha-bahula iti | dukha-bahulatvt sasra eva dukham ity artha |
pradhna- iti | nanv avidy dukha-hetur ity uktvtra sayoga katha dukhahetu sdhyata iti cet ? vypra-kathanyety eva hi | avidy hi buddhi-puruasayogkhya-janma-dvraiva dukha-hetu, krya-krabhedena ca saiva
buddhir atra pradhna-abdrtha | dra-dyayo sayogo heyahetur[2.17] ity-gmi-strd iti |
sayogasya iti | ukta-sayogasya tyantik nivttir eva hnam dukhahnam iti yvat, tac-carama-kraatvd ity artha | hnopya iti | samyagdaranam iti | prakti-purua-viveka-sktkro dukha-hnopya ity artha |
asamprajta-yogas tv utara-mokrtham evpekyata ity aya | tenya
yogo hnopyataytra nokta |
ye tu nstik manyantesayoga-hna na moka, kintu citta-rpasytmanas
tyga eva moka | ki csasri-vijna-santnocchedena jvanmukta-vijnasantna-lbha eva moka iti tan-mata-nirasana-prvaka sva-strasyaiva
samyag-daranatvam avadhrayatitatra htu iti | tatra caturvyha-madhya
tmano hnam updna v na pururtha ity artha | iti-abdasya hetu-vda ity
anantaram anvaya |
uktrthe hetum hahne tasya iti | tasya hne sva-tyge hi tvoccheda-vacana
prasajyeta mukhya-tygasya bheda1 tantratventmany asambhavt | tac
cyukta sva-nasya loke pururthatvd ity artha | svaya miryamo'pi
dukha-hnrtham evgni-pravedau pravartate, na tu sva-nrtham ity artha
| hetu-vda iti | hetu svarpasya sa kraat-vda syt, tath ca bhvakryatvena vinitva-prasaga ity artha | ubhaya- iti | ity ato hnopdnobhayaniedhe svaya nityat-vda eva pariet sidhyatti, ata etad eva yathoktacaturvyha-stra samyag dyate'neneti vyutpattyety artha ||15||

o)0(o
(2.16)
tad etac chstra catur-vyham ity abhidhyate

heya dukham angatam ||16||


dukham attam upabhogentivhita na heya-pake vartate |
vartamna ca sva-kae bhogrham iti na tat-kantare heyatm
padyate | tasmd yad evngata dukha tad evki-ptra-kalpa
yogina klinti, netara pratipattram | tad eva heyatm padyate ||16||

1tyjya-tyakt-tantratvenety artha | tath ca tmanas tyjyatve tyakt


kacanbhyupeya eveti sa evsmkam tmeti ntmoccheda | etac
cdvate'pi niedhaka eva v pratyag tm ity din siddhntitam |
vrtika-kt tu yukty-antaram api samaccikya.
Page 154 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : tad etac chstra caturvyham ity abhidhyateheya


dukham angatam || angatam ity atta-vartamne vyavacchinne |
tatropapattim hadukham attam iti |
nanu vartamnam upabhujyamna na bhogentivhitam iti kasmn na heyam ity
ata havartamna ceti | sugamam ||16||
yoga-vrtikam : idn vakyama-stra-gaam avatrayatitad etad iti |
tad etac chstra caturvyham iti kramea abhidhyate pratipdyate
strakreety arthaheya dukham angatam ||
angatam iti vieaasya phalam hadukham attam ity din | ativhitam
atikrntam ata siddhatay tad-dhna na pururtha | tath vartamnam api
sva-satt-kle bhujyata eveti tvay vaktu na akyate, svottarotpanna-guena ca
ttya-kae svayam eva nakyatti tad-dhnrtha prayso viphala ity artha |
nanv evam angatasypi heyatva na ghaate, para-citta-dukhasya sva-citte
svata evbhvt, sva-citta-vtte cngata-dukhasyvaya-bhvitvt | anyath
sattva-prambhvd iti cet ? na, sva-cittasya ivngata-dukhasya
kraocchedennutpatty heyatvd vartamna-lakaam aprptasypy angatadukhasya citta-nena nt kadcid vartamno'pi cngata-dharmo'numnt
sidhyati sarva sarvtmakam iti bhya-krea ttya-pde sarvatraiva parimivastuni vikra-janana-akte kryngatvasth-rpy jala-bhmy-didntai ntoditvyapadeya-[3.14] ity-di-stre'numeyatvd iti | ea
prva-stre vykhyta-pryam |
asmc ca strd tyantik dukha-nivttir eva moka iti siddham | asmin stre
dukha mukhyam eva grhya, mukhy asyaiva svato heyatvt, tad-dhna ca
samavya-sambandhena1 | yadyapi purue nitya-siddha, tathpi bhogyatrpasvatva-sambandhena dhandnm iva tad-dhna na nitya-siddham iti tena
sambandhena tad-dhna pururtha ity aya | tath hi vakyatitasmin
nivtte purua punar ida tpa-traya na bhukte iti | tad etad uta skhyanyyayotrividha-dukhtyanta-nivttir atyanta-pururtha [s.s. 1.1] iti |
dukhtyanta-vimoko'pavarga [ny.s. 1.1.22] iti ca |
yat tu, nanda brahmao rpa tac ca moke pratihitam [?] ity eva-vidhavkya-jta tad dukha-nivtty-khya-sukha-param eva, tadnm abhogyasukhasypururthatvt, sukha dukha-sukhtyaya iti paribhay rhibdhanc ca2 ||16||

o)0(o
(2.17)
1etac ca para-matena | sva-mate tu tdtmyeneti draavyam | etena
sambandhena purue dukbhvasya nitya-siddhatva tu puruasya
svarpato'sagatvt | atra tad-atyanta ity eva stra-pho nyya-darane...
tatra tat-padasya dukhrthakatvam iti dhyeyam.
2 tath ca bhaa-kriklabdhtmik sat rhir bhaved yogpahri |
kalpany tu labheta ntmna yoga-bdhata || iti | yogena bdhata ity
artha ||
Page 155 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tasmd yad eva heyam ity ucyate, tasyaivakraa pratinirdiyate

dra-dyayo sayogo heya-hetu ||17||


dra buddhe pratisaved purua | dy buddhi-sattvoprh
sarve dharm | tad etad dyam ayasknta-mai-kalpa, sannidhimtropakri | dyatvena svabhavati puruasya ,di-rpasya svmina |
anubhava-karma-viayatm pannam anya-svarpea pratilabdhtmakam
| svatantram api parrthatvt paratantram | tayor dg-darana-aktyor
andir artha-kta sayogo heya-hetur dukhasya kraam ity artha |
tath coktamtat-sayoga-hetu-varjant syd ayam tyantiko dukhapratkra1 |
kasmt ? dukha-heto parihryasya pratkra-darant | tad yath pdatalasya bhedyat, kaakasya bhetttva, parihrakaakasya
pdnadhihna pda-tra-vyavahitena vdhihnam | etat traya yo
veda loke, sa tatra pratkram rabhamo bhedaja dukha npnoti |
kasmt ? tritvopalabdhi-smarthyd iti |
atrpi tpakasya rajasa sattvam eva tapyam | katham ?tapikriyykarmasthatvt, sattve karmai tapi-kriy nparimini nikriye
ketraje | darita-viayatvt sattve tu tapyamne tad-krnurodh
puruonutapyata iti ||17||
tattva-vairad : heyam uktam | tasya nidnam ucyate, dra-dyayo
sayogo heya-hetu ||
drau svarpam hadra iti | citi-cchypattir eva buddher buddhipratisaveditvam udsnasypi pusah | nanv etvatpi buddhir evnena
dyeta, na dyer a-chabddayo'tyanta-vyavahit ity ata hady buddhisattva- iti | indriya-pralikay buddhau abddy-krea pariaty dyn
bhavanti abddayo'pi dharm dy ity artha |
nanu tad-krpatty buddhi abddy-kr bhavatu | pusas tu buddhisambandhe'bhyupagamyamne parimitvam | asambandhe v katha te
buddhi-sattvoprhnm api abddn dyatvam ? na hi dinsaspa
dya dam ity ata hatad etad dyam iti |
prapacitam idam asmbhi prathama-pda eva, yath citysapktam api
buddhi-sattvam atyanta-svacchatay citi-bimbodgrhitay sampanna-caitanyam
iva abddy anubhavatti | ata eva ca abddy-kra-pariata-buddhisattvopantn sukhdn bhujna svm bhavati dra, tda csya buddhisattva sva bhavati | tad etad buddhi-sattva abddy-kravad dyam
ayasknta-mai-kalpa puruasya sva bhavati di-rpasya svmina | kasmt ?

1atra tat-sayoga-dukha-hetu-parivarjant iti vijna-bhiku-sammata


pha pratyate | ngea-vtty-dau api ad-bheda phe | parantu
arthaikye na vivda.
Page 156 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anubhava-karma-viayatm pannam yata | anubhavo bhoga, puruasya


karma kriy, tad-viayat bhujyamnatm panna yasmd ata sva bhavati |
nanu svaya-praka buddhi-sattva katham anubhava-viaya ? ity ata ha
anya-svarpea iti | yadi hi caitanya-rpa tena pratilabdhtmakam tasmt
tad-anubhava-viaya |
nanu yasya hi yatra kicid yatate tat tad-adhnam | na ca buddhi-sattvasya
puruam udsna prati kicid yatata iti katha tat tantram | tath ca na tasya
karmety ata hasvatantram api parrthatvt paratantram purua-tantram
|
nanv aya dg-darana-aktyo sambandha svbhviko v syn naimittiko v ?
svbhvikatve sambandhinor nityatvd aakyoccheda sambandha | tath ca
sasra-nityatvam | naimittikatve tu klea-karma-tad-vsannm anta-karaavttitay saty anta-karaa bhvd anta-karaasya ca tan-nimittatve
parasparraya-prasagad anditvasya ca sargdv asambhavd anutpda eva
sasrasya syt | yathoktam
pumn akart ye tu tem api guai kriy |
katham dau bhavet tatra karma tvan na vidyate ||
mithy-jna na tatrsti rga-dvedayo'pi v |
mano-vttir hi sarve na cotpanna manas tad ||
iti akm apanayatitayor dg-darana-aktyor andir artha-kta
sayogo heya-hetur iti | satyam | na svbhvika sambandho, naimittikas tu |
na caivam dimn | andi-nimitta-prabhavatay tasypy anditvt | klea-karmatad-vsan-santna cyam andi pratisargvasthy ca sahnta-karaena
pradhna-smyam upagato'pi sargdau punas tdg eva prdurbhavati,
varpya ivodbhijja-bhedo md-bhvam upagato'pi punar varsu prva-rpa ity
asakd vedita prk [1.19] | bhvitatay sayogasyvidy kraam, sthitihetutay pururtha kraam | tad-vaena tasya sthite | tad idam uktam arthakta iti |
tath coktam iti paca-ikhena | tat-sayogo buddhi-sayoga | sa eva hetur
dukhasya | tasya vivarjantsyd ayam tyantiko dukha-pratkra |
artht tad-aparivarjane dukham ity ukta bhavati |
tatraivtyanta-prasiddha nidaranam hatad yath iti | pda-tram upnat
|
syd etat | gua-sayogas tpa-hetur ity ucyamne gun tpakatvam
abhyupeyam | na ca tapi-kriyy asty der iva kart-stho 1 bhvo yena tapyam
anyan npeketa | na csys tapyatay purua karma | tasyparimitay kriyjanita-phala-litvyogt | tasmt tapes tapya-vyptasya tan-nivttau nivttim
avagacchmo jvalana-viraheeva dhmbhvam ity ata hatatrpi tpakasya
iti | gunm eva tapya-tpaka-bhva | tatra mdutvt pdatalavat sattva
tapyam | rajas tu tvratay tpakam iti bhva |

1sakarmatvd ity artha | aktakatvam eva kart-stha-bhvakatvam |


karma-stha-kartstha-kriyayor vivaraa karmavat karma tulya-kriya
[p. 3.1.87] iti stra-granthebhyo jeyam.
Page 157 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pcchatikasmd iti | sattvam eva tapyam, na tu purua | uttaratapikriyy iti | tat kim idn puruo na tapyate ? tath ccetanasys tu sattvasya
tpa, ki na chinnam ity ata hadarita-viayatvt sattve tu tapyamne
tad-krnurodh puruonutapyata iti | darita-viayatvam anutpa-hetu |
tac ca prg vykhytam ||17||
yoga-vrtikam : heyasya stra vykhyya krama-prpta-heya hetupratipdaka stram avatrayatitasmd yad eva heyam iti | dradyayo sayogo heya-hetu ||
dra-padrtham hadra iti | buddhe pratisavedana, savedanasya
buddhi-vtte pratibimba | pratidhvanivad iya prayoga | so'systti
phalitrtha | dya-padrtham hady buddhi-sattva- iti | buddhisattvasypi dyatventra vieaa vivakitam | dharm iti ca buddhyrhatvena buddhi-dharmatvam abhipretyokta, na tu buddhikryatvbhipryea, pradhnder api dyatvena tat-tygnaucityt | uttara-stre
pradhnasyaiva mukhyato dyatva-vacanc ca |
yadyapi buddhyrho bhavan puruo'pi dya, tathpi tasya nirdukhatay taddarana na heya-hetur ity ayentra dya-madhye purua na gaayiyatti |
tath ca sukha-dukha-mohtmaka-dyavaty buddhy saha drau skia
kthgnivat sambandho bandhkhya puruasya dukha-hetur iti strrtha | na
tu buddhy-rhair dyair draur jna-rpa sayogo heya-hetur atra
vivakita | sva-svmi-aktyo svarpopalabdhi-hetu sayoga[2.23] ity
gmi-stresya sayogasya jna-hetutvenaiva lakayatvt, na tu jnarpatveneti | asmc ca strd buddhytma-sayogavat ghady-tma-sayogo'pi
bhoga-hetur bodhya | bhokt-bhogya-sayogasyaiva smnyato bhoga-hetutay
lghavenaucityt, viaya-bhoge ca buddhy-avacchedena viaya-sayogasya
hetutvn ntiprasaga iti |
asya ca sayogasya pururtho hetur iti vaktra sakala-pururthavattva-rpa
svatva buddhau puruasya pratipdayatitad etad iti | na ca tasya hetur
avidyety gmi-streaiva sayogasya kraa vakyata iti nsti sayogakrapeketi vcyam, avidyy api pururthsampti-dvraiva bandhahetuty vakyamatvt iti |
tad etad ity der ayam arthatad buddhi-sattvam etaj-jagad-dya yatrstty
etad dyam, ato'yaskntavat sanidhi-mtreopakritay svaya dyatay ca
jna-mtra-svarpasya svmina puruasya svam tmya bhavatti |
nanu buddhe katham anya svm svkriyate, saivparatantr svaya drar
svrthaiva bhavatu ? tatrhaanubhava-karma- ity di | yata karma-kartvirodhena sva-dyatvnupapattynubhavkhya yat puruasya karma tadviayatm panna sad evnya-rpea purua-caitanyena pratilabdhtmaka
siddha-sattka, anya-rpenya-prayojanena labha-sthitika vta svatantra
purunritam api parrthatvt paratantra parasya svam ity artha |
tad eva dykhya-bhogytmakkhila-pururthasya buddhi-nihatve siddhe sa
eva pururtho'ngatvastho buddhi-puruayo sayoge hetur iti vadan stravkyrtham hatayor iti | tayo sva-svmino | dyate'nayeti darana
buddhi, andi ctra pravharpea pururtha-ktatva-vacant |

Page 158 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu pururtha-sayoggkre saty aparimitva-bhaga iti cen ? na, smnyagutirikta-dharmotpatter eva vyavahrnusrea parimaabdrthatvvadhrat, ghady-asayogdyair kasya dvitdibhi ca
puruasya parima-vyavahrbhvt, padma-patra-stha-toyena padma-patrasthparimsayogdi-ravac ca | sayoga-vibhga-sakhydayas tu dravyasmnya-gu1 iti | api ca ruti-smtyo sukhdi-rp parim eva purue
nbhyupagamyante, mano'nvaya-vyatirekea manasy eva lghavatas tat-kalpant
manaso'vacchedakatva parikalpynyatra tat-kalpane gauravt | sayogdika
prati tu dravyatvenaiva hetutay puruasypi tat-sambhavt, puruasya
dravyatva cnritatvata2 parimata ca siddham iti | yadyapi kravasthabuddhi puruasya vibhu, tathpi tayo sayoga paricchinnaguntarvacchedena sambhavaty eva, mahad-dy-akhila-parimn triguasayoga vinnutpatte, sa ca sayogaja sayoga, na tu karmaja, avayavasayogd avayavi-sayogavad avacchedak-bhta-gua-sayogd eva vibhuno
sayogotpatte, bhtalasya ghaa-sayogena ghavacchinnkasayogotpattivat |
vaieika-stre vibhuno sayoga ca skd eva niiddha, 3 na tu sayogaja
sayoga iti | yadi ctmana sayoga eva nstti svkriyate, tarhi prakti-puruasayogt sis tad-viyogata ca pralaya iti ruti-smti-stri nopapadyeran |
na ca bhokt-bhogya-yogyataivopacriko'tra sayogo vaktavya, tasy svasvmi-bhva-rpatvennditay kryatvasyjasnupapatte | ki ca tasy
avinitve jna-nyatva-vacana-virodha, nitve parima puruasya syd iti |
nanu sayoga-svkre puruasysagatkatir iti cet? na, pukara-patre puruadnte sayoga-sattve'pi asagat'bhyupagamt, svraya-vikra-hetusayogasyaiva sagatvt | purue ca tda-sayogsvkrd iti | tasmt
pururtha-nimittako buddhi-puruayo sayogo bhavati, sa eva ca janmarpatay dukha-hetur iti siddham | sa ca sayoga-viea paramevarasya
yogamy yogndrair apy acinty ruti-smti-gamy na vieatas tarka-gocaro
bhavati, yath khalu nitya-mukta asagam avidydi-rahita vibhu-cinmtram
tmna jvajtam varo nibadhnti | tath coktam
acinty khalu ye bhv na ts tarkea yojayet || [ma.bh. 6.6.11]iti |
seya bhagavato my yan nayena virudhyate |
varasya vimuktasya krpayam uta bandhanam || [bh.pu. 3.7.9] iti |
sayogasya dukha-hetutve pacaikhcryasya savdam hayath coktam
ity din, pratkra ity antena | tayor buddhi-puruayo sayogo dukha-hetus
tasya parivarjand atyantocchedd dukhasytyantika pratkra uccheda syd
ity artha |

1rpa-rasa-gandha-spara-sneha-ssiddhika-dravatva-abda-buddhy-dibhvannt gu vieakatvd viea-gu, tad-atirikt smnya-gu


ity artha |
2avayavi-dravyasyvayava-dravyritatvena anritatva dravyatvasdhaka nety artha | sdhakntaram haparimata ceti | guaviea parimo na dravyd anyatra vartate iti tasya dravyatvasdhakateti bhva.
3tad ukta padrtha-dharma-sagrahe aja ca sayogo nsty eva iti |
Page 159 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv andi-kla-pravttasya dukha-hetu-sayogasyocchedo na akyasambhvana ity ayena pcchati prasagt tac-chakyatvam avadhrayitu
kasmd iti | uttaramdukha-heto iti | parihryasya ity anena praktydinitya-vyvtti | tath ca dukha-hetutva-nityatva-ligena sayogasya
akyocchedakatvam anumeyam ity aya | dukha-heto pratkryatve
laukikam udharaam hatad yath iti | bhedyatva bhedaja-dukhabhgitva bhetttva ca bheda-dvr dukha-hetutva pdnadhihna
pdennrohaa, pda-tram upnat, tad-vyavahitena v pad
kaakasyrohaam ity artha | etat traya dukhraya-dukha-hetuatatparhropya-rpam ity artha | yo vdety anenaitat-traya-jnasya pratkrahetutva vadann etat traya mumukubhir jeyam ity api scitavn |
nanu tpo dukham iti paryya, tath ca dnte yath bhedya-bhettpratkra-rpa tritayam asti naiva drntike, tatraikasya buddher eva
tapyatpakobhaya-rpatbhyupagamt puruasya nirdukhatvd ity kipati
kasmd iti | siddhntam hatritvopalabdhti | bhya-dukha-sthala uktatrayopalabdhi-bald antar-dukha-sthne'pi traya-siddhir iti bhva |
tasya prakram haatrpi iti | atrpi drntike'pi | aya bhvabuddher
ekatve'pi trigutmakatvd aa-trayam asti, tatra rajo'as tpaka, sattvas
tapyo, buddhi-puruayor viyoga ca dukha-pratkra iti trayam upapannam iti |
nanu purua eva katha na tapyo bhavatty ayena pcchatikasmd iti |
siddhntam haatrpty-din ketraja ity antena | karmasthatvt karmatantratvt, sakarmakatvd iti yvat | karmatva ca kriy-vypyatva dukhavypyatva v parimini na sambhavatty artha | vtti-vypyatva tu viayatrpam apariminy api sambhavatty ato jna-kriy-karmatva
puruasyopapadyata iti viea | yac ca puruasya svajeyatva tad api svapratibimbita-buddhi-vtti-vypyatvam eveti na tatrpi parimpeketi |
nanv eva katha dukha-nivtti pururtha, para-dukhasyheyatvt, na ca
purua-nihatva-bhramd dukha heya syd iti vcyam ? vidum api
dukha-hnrtham asamprajtrthity svkrd ity ak samdhatte
darita-viayatvt ity din | puruo yato darita-viayo buddhi-sattvena
nivedita-viayo'ta sattve tapyamne pratibimba-rpea buddhi-sattvasamnkro bhaven na tu tapata iti mhair dyate anutapyata ivety artha | na
hi svkra-pratibimbantirikta-viaya-nivedanam aparimini sambhavati,
pratipdita caitad vtti-srpyam itaratra [1.4] iti stre | tath ca pratibimbarpea bhogkhya-sambandhena vidum api dukhasya heyatvn na
pururthsambhava-doa iti bhva | ye tu puruasya bhokttvam api
necchanti, tem evdhunika-vednti-bruvm aya doa ||17||

o)0(o
(2.18)
dya-svarpam ucyate

praka-kriy-sthiti-la bhtendriytmaka
bhogpavargrtha dyam ||18||
Page 160 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

praka-la sattvam | kriy-la raja | sthiti-la tama iti | ete gu


parasparoparakta-pravibhg sayoga-vibhga-dharma
itaretaroprayeoprjita-mrtaya parasparggitvepy asambhinnaakti-pravibhg, tulya-jtytulya-jtya-akti-bhednuptina |
pradhna-velym upadarita-sannidhn guatvepi ca vypra-mtrea
pradhnntarntnumitstit pururtha-kartavyatay prayuktasmarthy sannidhi-mtropakrioyasknta-mai-kalp | pratyayam
antareaikatamasya vttim anuvartamn pradhna-abda-vcy
bhavanti | etad dyam ity ucyate |
tad etad bhtendriytmaka bhta-bhvena pthivy-din skmasthlena pariamate, tathendriya-bhvena rotrdin skma-sthlena
pariamata iti | tat tu nprayojanam, api tu prayojanam urarktya
pravartata iti bhogpavargrtha hi tad dya puruasyeti |
tatrenia-gua-svarpvadhraam avibhgpanna bhoga, bhoktu
svarpvadhraam apavarga iti | dvayor atiriktam anyad darana nsti |
tath coktaaya tu khalu triu gueu kartv akartari ca purue
tulytulya-jtye caturthe tat-kriy-skiy upanyamnn sarvabhvnupapannn anupayanta daranam anyac chakata iti |
tv etau bhogpavargau buddhi-ktau buddhv eva vartamnau katha
purue vyapadiyete iti ? yath ca jaya parjayo v yoddhu
vartamna svmini vyapadiyate, sa hi tat-phalasya bhokteti | eva
bandha-mokau buddhv eva vartamnau purue vyapadiyete, sa hi tatphalasya bhokteti | buddher eva pururthparisamptir bandhas tadarthvasyo moka iti | etena grahaa-dhraohpoha-tattvajnbhinive buddhau vartamn puruedhyropita-sadbhv, sa hi
tat-phalasya bhokteti ||18||
tattva-vairad : praka-kriy-sthiti-la bhtendriytmaka
bhogpavargrtha dyam ||
vycaepraketi | sattvasya hi bhga prakas tmasena bhgena dainyena
v rjasena v dukhennurajyate | eva rjasdiv api draavyam | tad idam
uktamparasparoparakta-pravibhg iti | puruea saha sayogavibhga-dharma | yathmnyate
ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sa-rp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || [ve.u. 4.5]
itaretaroprayeoprjit mrti pthivy-di-rp yais te tathokt | syd etat
sattvena nta-pratyaye janayitavye rajas-tamasor api sattvgatvena tatra
hetu-bhvd asti smarthyam iti |yadpi ca rajas-tamasor agitva tadpi nta
eva pratyaya udyeta na ghoro mho v sattva-pradhna ivety ha
parasparggitvepy asambhinna-akti-pravibhg | bhavatu nte
pratyaye janayitavye rajas-tamasor aga-bhva | tathpi nai aktaya

Page 161 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sakryante | krysakaronneyo hi aktnm asakara | asakrena ca


samudcarat rpea nta-ghora-mha-rpi kryi dyanta iti siddha
aktn asambheda iti |
syd etat, asambheda cec chaktn na sambhya-kritva gunm | na jtu
bhinna-aktn sambhyakritva dam | na hi tantu-mt-pia-vradni
ghadn sambha kurvanti ity ata hatulya-jtytulya-jtya-aktibhednuptina | yadyapi tulya-jtya updna-aktir nnyatra, sahakri-aktis
tv atulya-jtye, ghae tu janayitavye na vranm asti sahakri-aktir apti na
tais tantn sambhyakriteti bhva | tulya-jtytulya-jtyeu akyeu ye
akti-bhes tn anupatitu la ye te tathokt |
pradhna-velym iti | divya-arre janayitavye sattva gua pradhnam |
age rajas-tamas | eva tiryak-arre janayitavye tama pradhnam age sattvarajas | tenaite gu pradhnatva-velym upadarita-sannidhn
kryopajanana pratyudbhta-vttaya ity artha | pradhna-abda ca bhvapradhna | yath dvy-ekayor dvi-vacanaika-vacane [p. 1.4.22] ity atra
dvitvaikatvayor iti | anyath dvy-ekev iti syt1 |
nanu tad pradhnam udbhtatay akyam astti vaktum | anudbhtn tu tadagn sad-bhve ki pramam ity ata haguatvepi ca iti | yadyapi
nodbhts tathpi gunm avivekitvt sambhya-kritvc ca vypra-mtrea
sahakritay pradhne'ntarta sad-anumitam astitva ye te tathokt |
nanu santu gu sambhya-kria samarth | kasmt tat puna kurvanti ? na
hi samartham ity eva krya janayati, m bhd asya kryopajanana prati virma
ity ata hapururtha-kartavyatay iti | tato nirvartita-nikhila-pururthn
gunm uparama krynrambhaam ity ukta bhavati |
nanu puruasynupakurvata katha pururthena prayujyata ity ata ha
sannidhi-mtra- iti |
nanu dharmdharma-lakaam eva nimitta prayojaka gun, tat kim ucyate
pururtha-prayukt ity ata ha pratyayam antarea iti | ekatamasya
sattvasya rajas-tamaso v pradhnasya sva-krye pravttasya vttim itare
pratyaya nimitta dharmdika vinaivnuvartamn | yath ca vakyati
nimitta-prayojaka praktn varaa-bhedas tu tata ketrikavat [4.3]
iti | ete gu pradhna-abda-vcy bhavantti sambandha | pradhyata
dhyate viva kryam ebhir iti vyutpattaitad dyam ucyate |
tad eva gun lam abhidhya tasya kryam hatad etad iti | satkryavda-siddhau yad-yad-tmaka tat tena rpea pariamata iti
bhtendriytmakatva dpayatibhta-bhvena ity din |

1ayam arthaatra pine stre dvi-abdasya parypti-sambandhena


dvitva-sakhy-viia-padrtha-dvayrthakatve, eka-abdasya caikatvaviie'rthe vastn tritvt bahu-vacana syt, dvy-ekeu iti | bhvapradhna-nirdebhyupagame tu dvitva ekatva ceti sakalanay
padrtha-dvayam eveti upapanna dvy-ekayor iti dvi-vacanam | dvitva
ekatva ceti dvau padrthau ity upacrt, gue guntarbhvt ity api
bodhyam.
Page 162 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhogpavartgrtham iti strvayavam avatrayatitat tu nprayojanam,


api tu prayojanam urarktya pravartata iti |
bhoga vivotitatra iti | sukha-dukhe hi triguy buddhe svarpe tasys
tathtvena parimt | tathpi gua-gatatayvadhrae na bhoga ity ata ha
avibhgpannam iti | etac csakd vivecitam | apavarga vivotibhoktu iti
| apavjyate'nenety apavarga | prayojanntarasybhvam hadvayor iti |
tath cokta pacaikhenaaya tu khalu iti |
nanu vastuto bhogpavargau buddhi-ktau buddhi-vartinau ca katha tad-akrae
tad-anadhikarae ca purue vyapadiyete1 ity ata hatv etv iti | bhokttva
ca puruasyopapdita, agre ca vakyate | paramrthatas tu buddher eva
pururthparisamptir bandha iti | etena bhogpavargayo puruasambandhitva-kathana-mrgea grahadayo'pi purua-sambandhino veditavy
| tatra svarpa-mtrertha-jna grahaam | tatra smtir dhraam | tadgatn viem hanam ha | samropitn ca yuktypanayo'poha |
tbhym evohpohbhy tad-avadhraa tattva-jnam | tattvvadhraaprva hnopdna-jnbhinivea ||18||
yoga-vrtikam : idn dra-dya-sayogn traym eva svarpam
strakro vakyati | tatra dya-rpa-pratipdaka stram avatrayatidyasvarpam ucyate iti | atra pha-krama-vaipartyendau dya-kathanasyeda
bja di-mtra[2.20] ity gmi-stre mtra-abdenkhila-dya-bhedato
dra pratipdanya | tatra ca pratiyogin2 dyn jnam dv apekyata
iti | prva-stre ca prdhnyd dau draur upanysa iti bodhyam |
praka-kriy-sthiti-la bhtendriytmaka bhogpavargrtha
dyam || pralaye prakdi-krybhvc chla-padopdnam | prako
saubhgy-di-vtti-rploko bhautikloka ca | kriy yatna calana ca | sthiti
praka-kriybhy yathoktbhy nyatva, tayo pratibandha iti yvat | tacchla gua-trayam iti vieya-padam atrottara-stre gua-parvti vibhgavacanl labhyate, ata eva bhya-krair ete gu iti vykhysyante |
tdeu gueu pramam habhteti | bhtendriytmaka sthla-skmarp bhtn sthla-skma-rp cendriyn kraa tena mahad-dyakhila-krya-kraatvam eva labdham | tac ca gueu | te prakdirpaty ca prama trigutmakn ca jaa-kry trigutmaka-jaakraam habhogpavargrtham iti | bhogpavarga-prayojanavad iti
strrtha |
nanv eva gua-trayasyaiva dyatva prpta, na tu vikrm iti cet ? na,
gua-parvatayottara-strea tem api sagrhyatvd iti |
tad etat stra vycaepraka-lam iti | nanu sattvdi-gu eva cet
prakdi-l dyatventrokts tarhi prakty-avacant strakrasya nynat,
tath sattvdi-gunm eva bhtendriytmakatva-svkrt prakti-siddhntakatir vaiyarthyd ity akya gu eva prakti-abda-vcy, na tu tad-atirikt
praktir astty avadhrayatiete gu iti | sattvdayo gu ete prakti-abda-

1upacra-bjbhvd ity artha.


2sayoga-pratiyoginm ity artha.
Page 163 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vcy bhavanti, pradhyate'smin krya-jtam ity di vyutpatty pradhnaprakty-di-abdair ucyanta ity anvaya |
tath ca skhya-strasattvdnm atad-dharmatva tad-rpatvt [s.s.
6.39] iti | sattvdiu guasya ca puruopakaraatvt tad-bandhakatvc ca, na
tu praka-kriydivat para-samavetatvd1 iti bhva | pradhna-abdavcyatvopapdanya gunm eva jagat-kraatvnityatvdika hetu-garbhavieaaair upapdayatiparaspara- iti | sattvasya pravibhgo'dhika-bhga
svalpbhy ca rajas-tamobhym uparakta sasa, eva rajasas tamasa ity
eva parasparoparakta-pravibhg, tath sayoga-vibhga-dharma
paraspara sayoga-vibhgasya bhv | etena gun dravyatva siddham 2 |
tath itaretara-shyyenotpditvayavina krya-krabhedena crambhavdd viea |
nanu yadtara-shyyena sarve gu sarva-krya-krani, tarhi sattvder api
kriydi-hetutvena sa-kriyatvdy-patty prakdi-akti-skaryam iti ? tatrha
parasparggitvepi iti | anyonyggi-bhvenotpdite'pi dravye prakagua sattvasyaiva kriy-guo rajasa eva sthiti-guas tamasa evety ato na
prak:adi-akti-vibhgasya sambheda samiraam ity artha | tath tulyajtytulya-jtya-akti-bhednuptina sattvdi-jty sajty vijty ca ye
sahakri-akti-vie, tad-anuptinas tem avieeopaambhaka-svabhv
ity artha | etena sattvdni vyakti-rpenantni, triguatvdi-vyavahras tu
sattvatvdi-jti-mtrea vaieik nava-dravya-vyavahravad iti siddham | ata
eva laghutvdi-dharmair anyonya sdharmya vaidharmya ca gun [s.s.
1.138] iti skhya-strea sattvdn sdharmya-vaidharmye laghutvdi-rpae
pradarite iti | tath pradhna-vely sva-sva-prdhnya-kle'bhivyaktasnidhy vikreu bhavanti, tath guatve'ptaropasarjanat-daym api
vypra-mtrea tath viaya-vidhayyasknta-maivac cittasykarak |
vakyati hiayasknta-mai-kalp viay aya-sadharmaka cittam [4.17
bhya] iti |
tath pratyayam antarebhivyakti vin svnabhivyakti-kla iti yvat | tadnm
ekatamasya yasya kasya cid guntarasya vttim anu skma-vttimanta, vttyatiaynm eva virodhasyoktatvd iti vieaa-vargrtha | etad dayatiam ity
ucyate iti | etad-gua-trayam eva krya-kraa-bhvpanna dyam ucyate,
nsti tato'tirikta dayatintaram ity artha | eta eva ca gu nyyavaieikbhy dravyaka-rpea vibhajyante, vedntibhis tu myety ucyante,
my tu prakti vidyd [ve.u. 4.10] iti rute |
tad ukta bhad-vsihe
nma-rpa-vinirmukta yasmin satihate jagat |
tam hu prakti kecit mym anye pare tv an || iti |
syd etat, yadi trigutirikt praktir nsti, tad, ajm ek lohita-ukla-k
[ve.u. 4.5] ity di ruty-ukta prakter ekatvdika vyhanyeta | tath
hetumad anityam avypi sakriyam anekam rita ligam |
svayava paratantra vyakta vipartam avyaktam || [s.k. 10]

1vaieikais tu para-samavetatvam eva guatvam uktam iti tan-nirsa.


2sattvdn vaieikokta-gua-rpatve sayogdi-gurayatva
nopapanna syt, tair gue gunagkrd iti bhva.
Page 164 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ity dinokto vypakatvkriyatva-niravayavatvdi-rpa ca skhydi-siddhnto


vyhanyeta | tathete pradhnasya gus traya syur anapyina
[ma.bh.12.314.1] ity di-smti-ata-paramparsu pradhnasya gun
cdhrdheya-bhva-hetu-hetumad-bhvayor vacana nopapadyeta | tath
sattva rajas tama iti gu prakti-sabhav [gt 14.5] iti gtdi-vkyokta
sattvde prakti-kryatva cnupapannam | tathviati-tattva-pako'pi
nopapadyeta iti ? atrocyatepurua-bhedena sarga-bhedena ca bhedbhva eva
prakter ekatvam ajdi-vkyais tan-mlaka-skhydibhi ca pratipdyate | ajvkyena tath ttparyvadhrat | bhogya-bhoktror hi madhye bhogy gu
bhogyatvbhogyatvbhy sarga-bhedena na bhidyante, ete bhogrh ete ca
neti, mukta-puruopakaranm apy anya-purua-bhogyatvt | bhoktras tu
puru, bhokttvbhokttvbhy sarga-bhedena bhidyante prva-sarga-mukt
nottara-sarge bhoktra, ki tv anya eveti | ata praktir ek puruas tv aneka ity
ucyante |
tath ta eva gu sarva-sargeu sraro bhavanti | mahad-di-vikr tu
sarga-bhedena bhinnatva spaam eva, atta-vyakte punar anudayasya
vakyamatvd iti | yadi tu praktikr ekaiva vyakti syt, tad nimittam
aprayojaka praktn [4.3] iti prakti-bahutva-stra-virodha, indro
mybhi puru-rpa yata [.ve. 6.47.18] ity di-ruti-virodha ceti |
vypakatva ca prakte kraatva-smnyenaiva bodhya, kraa-nyapradebhvd gandhde pthivy-di-vypakatvavat | mahad-dika tu
smnyenpi na vypakam iti | ata eva-bhedena prakter vypakatvapraktypro ghaata iti | prakter akriyatva cdhyavasybhimndi-rpapratiniyata-krya-nyatvam eva, na tu calandi-karma-nyatva
pradhnt kobhyamc ca tath pusa purtant |
prdursn mahad bja pradhna-purutmakam || [k.pu. 4.61]
ity di-smtiu prakter api calanpara-nmaka-kobhvagamt,
prakter gua-smyasya nirvieasya mnavi |
ce yata sa bhagavn kla ity upalakita || [bh.pu. 3.26.17]
iti spaa kriy-smarac ca | yat tu kvacit puruasypi kobha ryate sa
sayogonmukhatvena gaua | prakti-karmaaiva sayogotpatter iti | prakter
niravayavatva-vkyni crambhakvayava-niedhakni, na tu vana-vkatulym an niedhakni | etena ete pradhnasya gu ity di-vkyny apy
upapditni vana-tulyasya pradhnasyina panasmra-dimdi-tulyasya
gua-dravyasyatvbhupagamd iti |
yac ca sattvdn prakti-kryatva-vacana tad-vyavahrbhipryea prakdiphalopahitatayaiva hi sattvdi-vyavahro dyata iti | anyath gua-nityatvasiddhnta-vyghtd akhaaika-prakter vicitra-parimsambhavc ca |
sambhave v mahad-di-kryntarm api kevala-prakter eva sambhavd
gua-kalpan-vaiyarthyam | ki ca, gua-rpvaccheda-bhedd eva tatsambhava ? iti cet, na, tath sati guebhya eva sarva-kryopapatty tad-atiriktaprakti-vaiyarthyam |
ki ca, yadi gua-traytirikt prakti syt, tad

Page 165 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

gua-smyam anudriktam anyna ca mah-mune |


procyate praktir hetu pradhna kraa param || [vi.pu. 6.4.34]
ity di-smtiu sattva-rajas-tamas smyvasth prakti [s.s. 1.61] iti
skhya-stre ca smyvastha-gun praktitva-vacanam jasyena
nopapadyeta, nopapadyeta ca vieviea-liga-mtrligni gua-parvi, te
vyakta-skm gutmana, parima-krama-samptir gun[4.32] ity di
streu bhye ca gunm eva mla-kraatva-vacanam ity di-daa syd iti
| smyvasth ca na prakti-lakae viayaam api tu yad kadcit
sambandhenopalakaam, kkavanto devadattasya gh itivat | s ca
nyndhika-bhvensahananvasth akryvastheti yvat | tad-upalakitaguatva ca prakti-lakaa mahad-di-vyvttam | tena sarga-kle'pi gun
praktitvopapatty na prakti-nityat-kati, npvarasya tadaika-rpyea
smyvasth-nyatve'pi tatra prakti-lakativyptir iti dik |
gueu pramopadaraka bhtendriytmakam iti vieaa vycaetad
etad bhta- iti | bhta-bhvena ity asya vivaraa pthivy-din iti | tatrpy
avntara-vieam haskma-sthlena iti | tanmtri skmi pthivydni mahbhtni sthla-pthivy-dni | indriya-bhvena ity asya vivaraa
rotrdin iti | tatrpy avntara-vieam haskma-sthlena iti | mahadahakrau skmendriyam ekdaa ca sthlendriyi, indriyasya saghta
varasya kraatvd ity artha |
bhogpavargrtham iti guasya ivpara vieaa mokopapdaka vycae
tat tu nprayojanam ity din |tad gua-traya na prayojana-nya sad
bhtendriya-rpea pravartate, api tuprayojanam svktyaiva pravartata ity
atas tda gua-traya puruasya bhogpavargrtha hi bhogpavargaphalakam evety artha |
bhogpavargau vycaetatrenia- iti | inia-gu sukhadukhtmak abddaya, tat-svarpvadhraa tad-kr buddhi-vtti, na tu
purua-niha sktkra, buddhi-nihy vakyamatvt, sa hi tatphalasya bhoktety anena purua-nihasya bhogntarasya vakyamatvt
purua-niha-bhogasya cit-svarpatay nityatvena na phalatvam ajasstti
bhva | abddi-vtti-kle viveka-khyti-sattve vakyampavarga eveti tdkabddi-vyvtty-artham avibhgpannam iti vieaa puruea sahviviktam |
ahakrea mamety tma-nihataybhimanyamnam iti yvat | jvanmuktasya
bhogbhsa eva, aha omty-dy-abhimanyamna-garbhev eva abddivtter gueu bhoga-vyavahrt | bhoktur iti | bhoktu puruasya yat svarpam
updhi-vivikta-caitanya tad-kr buddhir apavarga |
dyas tu moko jnena dvityo rga-sakayt |
kcchra-kayt ttyas tu vykhyta moka-lakaam ||
iti pacaikha-vkyt | apavjyate'neneti vyutpatter vety artha |
nanu bhogpavargtiriktrtham api dya katha na bhavatty kkym ha
dvayor iti | darana buddhi-vtti | avibhgpannty pacaikhcryasavdam hatath coktam iti | aya lokeu gueu sarva-kartu satsu
gua-traypekay caturthe turye purue gua-vypr jgrad-dn
ski-mtre kartary upanyamnn buddhy samarpyamn gua-parimn

Page 166 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatraiva purue upapannn yukti-siddhn iva payan mho na guebhyo'nyaddarana caitanya akate sambhvayaty apty artha |
atra viveka-grahae bhinnatve ca hetus tulytulya-jtya iti purua-vieaa,
buddhi-puruayor dvayor api svacchatva-skmatvdin smbyt guapuruayos tulya-jtyatva jaatvjaatva-parimitvparimitvdibhi ca
aijtyam ity aya |
atra bhye gua-traypekay puruasya caturthatva-vacand anynya api
turya-vkyni jgrad-dy-avastha-sattvdi-gua-traypekay skitvam eva
puruasya turyvasth vadatti siddham | tath ca smaryate
sattvj jgaraa vidyd rajas svapnam diet |
prasvpa tamas jantos turya triu santatam || [bh.pu. 11.25.20]
nanktayor bhogpavargayor gua-kryatay gua-nihatvena katha
puruasya bhogpavargrtha dyam ity uktam ity akatetv etau iti | yato
buddhi-ktnvaya-vyatirekbhy buddhi-kryavato lghavena buddhv
evavartamnau, na tu purua-nihv ity dir artha | dnta-pradaranaprvaka pariharatiyath ity din | purue svmitvj jaydivat tau
vyapadiyete iti vkyrtha | bandha-mokau yathokta-bhogpavargau | sa hi
tat-phalasya iti | buddhi-gatayor viayvadhraa-puruvadhraayo
phalasya sukhdi-rpasya bhokt sva-pratibimbitasya sk, atas tayo svmty
artha | atra puruasypi svtantryea bhogasyoktatvt svarpa-pratih v
citi-aktir[4.34]iti stra-pranta-stre puruasya svato'pi mokasya
vakyamatvc ca puruasya bhogpavargau ca nirkriyete, buddhi-gatabhogpavargayo svato'pururthatvc ca, karaa-vyprasya pururthatsiddhntc ca | api tu parima-rpau yathokta-bhogpavargv eva puruasya
nirkriyete | ata eva tv etv ity anena bhogpavargau vieitau bhya-kreeti
| puru ca sasri mukhya eva bhogo buddhi-vtty-avivikta sukhdisktkra, jvanmuktevarayos tu gauo bhoga sukhdi-sktkra-mtrarpa itvara-lakaa-stre pratipditam asmbhir iti |
yadi ca purue pthag-bhoga-mokau na svkriyete, tad
krya-kraa-karttve hetu praktir ucyate |
purua sukha-dukhn bhokttve hetur ucyate || [gt 13.20]
muktir hitvnyath-rpa svarpea vyavasthiti [bh.pu. 2.10.6]
ity di-vkyni nopapadyerann iti dik | buddher eva paramau bandha-mokv api
darayatibuddher eva iti | buddhi-rpea pariatn gunm evety artha |
tad-arthvasyo viveka-khyty pururtha-sampti | tath ca yathoktabhogvarga-rpai pururthai sambandho buddher bandho viyoga ca muktir iti
bhva | etau ca buddhe parama-bandha-parama-mukt | prvoktau tu
bhogpavargv apara-bandha-jvanmukt ity avirodha | eteneti | eena abddviaya-bhoga-viveka-khytyo puruev aupacrikatvena grahadayo'pi
puruepacarita-sattk veditavy iti ea | grahaa svarpa-mtrerthajna, dhra cintana, ho'rtha-gata-vie vitarkaa, apoho vitarkitamadhye vicrata kiyat nirkaraa, tattva-jna vitarkita-madhya eka
vicrata kiyad vievadhraa, abhiniveas tad-kratpattir iti | praktasya
yogasya bhmikkhyatayaiva citta-parim atra gait, etai
cnye'pcchkty-daya upalakay iti ||18||

Page 167 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(2.19)
dyn tu gun svarpa-bhedvadhrartham idam rabhyate

vieviea-liga-mtrligni gua-parvi ||19||


tatrka-vyv-agny-udaka-bhmayo bhtni abda-spara-rpa-rasagandha-tanmtrm avie vie | tath rotra-tvak-cakur-jihvghrni buddhndriyi | vk-pi-pda-pypasthni karmendriyi |
ekdaa mana sarvrtham | ity etny asmit-lakaasyvieasya
vie | gunm ea oaako viea-parima |
a avie | tad yathabda-tanmtra, spara-tanmtra, rpatanmtra, rasa-tanmtra, gandha-tanmtra cety eka-dvi-tri-catu-pacalaka abddaya pacvie | aha cvieosmit-mtra iti |
ete satt-mtrasytmano mahata a-aviea-parim |
yat tat param avieebhyo liga-mtra mahat-tattva, tasminn ete sattmtre mahaty tmany avasthya vivddhi-khm anubhavanti |
pratisamjyamn ca tasminn eva satt-mtre mahaty tmany
avasthya yat, tan nisatt-satta nisadasan-nirasad-avyaktam aliga
pradhna tat pratiyantti | ea te liga-mtra parima |
nisattsatta cliga-parima iti |
aligvasthy na pururtho hetu | nligvasthym dau pururthat
kraa bhavatti na tasy pururthat kraa bhavati | nsau
pururtha-kteti nitykhyyate | tray tv avasth-viem dau
pururthat kraa bhavati | sa crtho hetur nimitta kraa bhavatty
anitykhyyate | gus tu sarva-dharmnuptino na pratyastam ayante
nopajyante | vyaktibhir evttn gata-vyaygamavatbhir
gunvayinbhir upajananpya-dharmak iva pratyavabhsante | yath
devadatto daridrti |
kasmt ? yatosya mriyante gva iti | gavm eva marat tasya daridrat,
na svarpa-hnd iti sama samdhi | liga-mtram aligasya
pratysanna, tatra tat-sasa vivicyate kramnativtte | tath a
avie liga-mtre sas vivicyante, parima-krama-niyamt | tath
tev avieeu bhtendriyi sasni vivicyante | tath cokta
purastt | na vieebhya para tattvntaram astti, vie nsti
tattvntara-parima | te tu dharma-lakavasth-parim
vykhyyiyante ||19||
tattva-vairad : dyn gun svarpa-bhedvadhrartham
idam rabhyatevieviea-liga-mtrligni gua-parvi || ye

Page 168 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

avie nta-ghora-mha-lakaa-viea-rahitn ye vie vikra eva, na


tu tattvntara-praktayas te tn hatatrka- iti | utpda-kramnurpa
evopanysa-krama | asmit-lakaasyvieasya sattva-pradhnasya
buddhndriyni vie | raja-pradhnasya karmendriyi | manas
tbhaytmakam ubhaya-pradhnasyeti mantavyam |
atra ca paca tanmtri buddhi-kraakny avieatvd asmitvad iti | vikrahetutva cvieatva tanmtreu csmity cviearram | sakalayya
vien parigaayatigun ea iti |
avien gaayatia iti | sakalayyodharatitad yath iti | viearra hy
aprvtma pareeti gandha tman paca-lakao, rasa tman catur-lakao,
rpam tman tri-lakaa, spara tman dvi-lakaa, abda abda-lakaa
eveti |
kasya punar am a avie kryam ity ata haete satt-mtrasytmana
iti | pururth-ktrpkama sat | tasya bhva satt | tanmtra tan mahattattvam | yvat kcit pururtha-ktrp abddi-bhoga-laka sattvapurunyat-khyti-laka vsti, s sarv mahati buddhau sampyata ity artha
| tmana iti svarpopadaranena tucchatva niedhati | prakter ayam dya
parimo vstavo na tu tad-vivarta iti yvat |
yat tat-para vipraka-klam avieebhyas tad apekay sanik-klebhyo
liga-mtra mahat-tattva tasmin t a avie satt-mtre mahaty
tmany avasthya sat-krya-siddher vivddhi-khm anubhavanti
prpnuvanti | ye punar avie viea-parims te ca dharmalakavasth parim iti | seyam e vivddhi-kh parima-kheti |
tad evam utpatti-kramam abhidhya pralaya-kramam hapratisamjyamn
iti | pratisamjyamn pralyamn svtmani lna-vie avies
tasminn eva satt-mtre mahaty tmany avasthya vilya sahaiva mahat
tevie avyaktam anyatra laya na gacchatty aliga pratiyanti | tasyaiva
vieaa nisatt-satta iti | satt pururtha-ktrp-kamatvam | asatt
tucchat | nikrnta satty asatty ca yat tat tathoktam | etad ukta bhavati
sattva-rajas-tamas smyvasth na kvacit pururtha upayujyata iti na sat |
npi gagana-kamalinva tuccha-svabhv | tena nsaty apti |
syd etat | avyaktvasthy apy asti mahad-di tad-tman, na hi sato vino,
vino v na punar utpdo na hy asata utpda iti mahad-di-sad-bhvt
pururtha-ktrp pravartate | tat katha nisattvam avyaktam ? ity ata ha
nisadasad iti | nikrnta kraa sata kryt | yadyapi kravasthy sad
eva akty-tman krya, tathpi svocitm artha-ktrpm akurvad asad ity
uktam |
na caitat kraa aa-viyamna-kryam ity hanirasad iti | nikrntam
asatas tuccha-rpt kryt | tath hi sati vyomravindam ivsmn na kryam
utpadyeteti bhva |
pratisargam uktam upasaharatiea te iti | ea ity ananataroktt prvasya
parmara | liga-mtrvasth pururtha-ktatvd anity, aligvasth tu
pururthenktatvn nityety atra hetum haaligvasthy iti | kasmt
punar na pururtho hetur ? ity ata hanligvasthym iti | bhavatin

Page 169 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viayea viayi-jnam upalakayati | etad ukta bhavatieva hi pururthat


kraa aligvasthy jyeta yady aligvasth abddy-upabhoga v
sattva-purunyat-khyti v pururtha nirvartayet tan nirvartate hi na
smyvasth syt | tasmt pururtha-kraatvam asy na jyata iti nsy
pururth hetu |
upasaharatinsau iti | itis tasmd-arthe | anitym avasthm hatray
iti | tray liga-mtrviea-viem ity artha |
parva-svarpa darayitv gua-svarpam hagus tu iti | nidaranam ha
yath devadatta iti | yatrtyanta-bhinnn gavm upacaypacayau
devadattopacaypacaya-het, tatra kaiva ktath guebhyo bhinnbhinnn
vyaktn upajaypyayor ity artha |
nanu sarga-krama km aniyata ? nety haliga-mtram iti | na khalu
nyagrodhadhn ahnyaiva nyagrodha-khina sndra dvala-dala-jaila
kh-ka-nipta-mrtaa-catapa-maalam rabhante, ki tu kiti-salilateja-samparkt paramparopajyamnkura-patra-ka-tldi-kramea | evam
ihpi yukty-gama-siddha krama cstheya iti |
katha bhtendriyy aviea-sasnty ata hatath cokta purastt iti
| idam eva stra 1ma vycakai | atha vie kasmn na tattvntaraparima ukta ity ata hana vieebhya iti | tat kim idn aparimita eva
vie, tath ca nity prasajyerann ity ata hate tu iti ||19||
yoga-vrtikam : nanv anena strea gun eva dyatva prokta, na tu
vikr iti nynat-nirsya pravartamna strntaram avatrayati
dyn tu iti | svarpa-bhedvadhrartham avntarabheda-.prvdanrtham ity artha |
vieviea-liga-mtrligni gua-parvi || gutmako vaas
tasyligdi-vienta parva-catuaya bjkuravad avasth-bhed ntyanta
bhinn, ato guev eva sarva-dyn antar-bhva iti strakrasyaya |
kryai krany anumyanta ity ayena viedi-kramea parva-gaanam |
tatra yasya yasyvieasya yo yo vieas tam hatatrka- iti | kdni
bhtni abddi-tanmtr ntdi-viea-nya-abddi-dharmaka-skmadravy ata evviea-sajakn vie abhivyakta-ntdi-vieak
parim | yath kramam iti ea |
tath iti vie ity gaminnvaya | manasa indriya-madhya-praveehetugarbha-vieaa sarvrtham iti | sarve daendriy arth yasyeti
madhyama-pada-lop samsa, mana-sahakreaiva rotrdn abddigrhakatvd iti | ahakrasyvieatve hetu-garbha-vieaaasmitlakaasya iti | abhimna-mtra-dharmakasya ravaa-sparandi-rpa-viearahithakrasyeti ea |
piktya viea-parvopasaharatigunm iti | eva pacabhtaikdaendriya-gaa oaa-sakhyko gun viekhya parima ity
artha |

Page 170 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv indriyavat tanmtry ahakrasya vie katha nokt abda-spardivieavattvt ? iti cet, na, viea-mtrasyaivtra viea-paribhat tanmtri
tu bhtn avie api bhavantti |
aviea-parva vycaea avie iti | a gaayatiabda-tanmtra
ity-din, asmit-mtra ity antena | eka-dvi-tr- iti | lakyateneneti lakaa
dharma tanmtr dravyatva-lbhya lakaa-padam | tath cottarottaratanmtreu prva-prva-tanmtr hetutvc chabda-tanmtra abda-mtradharmaka tat-kryatay spara-tanmtra abda-sparobhaya-dharmaka, eva
krameaikaika-lakaa-dharma-vddhir ity artha | eteu ca mtra-abdai
ntdi-vieasyaiva vyvttir na tu guntara-saparkasya, eka-dvi-try-dilakaatva-vacant |
tanmtry aviei avies tato hi te |
na nt npi ghors te na mh cvieia || iti viu-purc ceti
[1.2.45] |
nanu tanmtreu paraspara krya-kraa-bhve siddha eva kraa-guakarmeottarottara gua-vddhi setsyati , tatraiva tu ki prama rutismtyo sthla-bhtev evkdi-kramea kraat-siddher iti cet ? kisthla-bhtebhyo vyv-dy-utpatti-daranena skmy bhte tath kryakraa-bhva-kalpanasyaucityam iti | etni ca tanmtri tmashakrc
chabddi-krameotpadyanta iti bodhyam | asmit-mtrobhimna-vttika,
tenendriya-bhvpannhakra-vyvtti |
ete satt-mtrasyeti | satt vidyamnat vyaktateti yvat | vyaktat-mtra
mahat-tattvam dya-kryatvt, pralaye hi sarva vikra-dravyam attngatarpbhym eva tihati, na tu vidyamnatay, ata dya-vikrokuravad yo mah
sargdau satt labhate, sa satt-mtram ucyate | sa ca sat-smnyatay sattmtram ucyate, sad-viem ahakrdn tadnm abhvt | ata eva yskamunin janmdi-a-bhva-vikra-madhye janmottaram astitaiva vikra ukta |
tath ca sasra-vkasystit-mtra-parimo mahat-tattva vddhi-parimas
tv ahakrdir iti | eva-bhtasya sarva-vikrm tmana svarpasya mahato
mahat-tattvasya buddhy-khyasya parima a aviea-sajak ity artha |
avieatva ca smnyatvam | yadyapi oaa-vie smnyatva mahattattva-praktyor apy asti tathpy aviea-abda pakajdi-abdavad yoga-rha
asv eveti | atra a-madhye tanmtr buddhi-parimitvam ahakradvraiva mantavya skma-viayatva cliga-paryavasnam [1.45] iti stre
bhyea tath vykhytatvd iti |
liga-mtra-parva vycae yat tat param iti | avieebhyo yat-para
prvotpanna vaasyodbhit-parvavaj jagad-akuro mahat-tattva, tal-ligamtram ity artha | ligam akhila-vastn vyajaka tanmtra mahat-tattva,
mahat-tattva hi svayabhor di-pusa krya-brahmaa updhi-bhta sargdau
sarva jagad-bhsayad evodeti suptotthita-cittavat, jndiriktas tu vypra
pacd evhakrd utpanno bhavaty ato liga-mtram ity ucyate | tath ca
smti

tatobhavan mahat-tattvam avyaktt kla-coditt |


vijntmtma-dehastha viva vyajas tamonuda ||

Page 171 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kacit tu laya gacchatti liga-padasyrtham hatat tu pramdarand


upekita, ahakrder api laya-gamanena mahat-tattva-mtre liga-mtraprayognaucityc ca, tath liga-mtram iti mtra-abdrthnupapatte ceti |
tasmis tattve mahac-chabda-prayoga-bjam ahakrdy-akhila-vikrdhratvam
hatasminn iti | tasmin skma-rpe te prvokt aviea-vie padrth
avasthayngatvasthay sthitvottarottara-vaa-parvva vivddhi-kh
sthvara-jagamna prpnuvanti |
mahn prdurabhd brahm kastho jagad-akura || iti smte |
tath pratisamjyamn pralyamn ca te tasminn
evvasthayttvasthaynugat bhtv tenaiva saha yat-tat-prasiddhasmyvastha-gua-traya-rpam aliga tat pradhnkhya-mla-kraa pratiyanti
praktau lyanta ity anvaya | etena mahat-tattvopdhikasya krya-brahmaopi
jagat-si-sthiti-laya-hetutva prasagd vykhytam |
pradhnasysagatvopapdanyvyaktam iti vie., svayam avayktatay na
paraspara-vyajakam ity aligam ity aya purut parbhimataaagdibhya ca vyvartanya nisattsatta vieaam | nirgate
pramrthike sattsatte yasmd iti vigraha kastha-nitydi pramrthika sat |
satostitve ca nsatt nstitve satyat kuta |
tasmn na vijna-mtesti kicit
kvacit kadcid dvija vastu-jtam |
yac cnyathtva dvija yti bhyo
na tat tath tatra kuto hi sattvam ||1 [vi.pu. 2.12.41,43]
iti grua-vaiavdi-vkyebhya asatt-smnybhvasyaiva pramrthikasatttva-siddhe | tac ca sattva pradhne nsti, mahad-dy-akhila-vikra-rpai
pralayev asattvt, skma-dy tu parimitay pratikaa tat-tad-dharmarpepyc ca | tath ca ruti-smtaya caitanya cinmtra sat
kaa na santihati jva-loka
kayodaybhy parivartama ||
ity-dy iti | yath ca sattay varjitam evam evsattaypi pramrthiky varjitasatt-smnybhvasyaiva pramrthiksattvt | tac ca pradhne nsti, nityatvd
artha-kriyate-kritvt rut-smty-anumnd asiddhatvc ca | ittham eva ca sadasadbhym anirvacanya trigutmaka mykhya pradhnam iti vedntasiddhntopy avadhraya |
nsad-rp na sad-rp my naivobhaytmik |
sad-asadbhym anirvcy mithy-bht santan ||
ity ditya-purdiu mykhya-prakte pramrthika-sattvdirpenirpyatva-vacanc ca |
1 vastv asti ki kutracid di-madhya-paryanta-hna satataika-rpam |yac cnyathtva
dvija yti bhyo na tat tath tatra kuto hi tattvam ||41||
tasmn na vijnam testi kicit kvacit kadcid dvija vastu-jtam |
vijnam eka nija-karma-bheda-vibhinna-cittair bahudhbhyupetam ||43||

Page 172 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na tu prapacasytyanta-tucchat,, atyanta-vinit v vednta-siddhnta,


nbhva upalabdhe [ve.s. 2.2.28], bhve copalabdhe [ve.s. 2.1.15] iti
vednta-strbhym evtyanta-tucchaty nirkarat, sattvc cvarasya [ve.s.
2.1.16] asad-vyapaded iti cen na dharmntarea vkya-et [ve.s. 2.1.17],
vaidharmyc ca na svapndivad [ve.s. 2.2.29] ity-di yath-ruta-vedntastrebhya prapacasya sad-asad-rpaty eva siddhe ca
dharmntarettgata-dharmea, streu svapndi-dnt ca kaabhaguratva-pramrthiksattvenaiveti bodhyam |
na hi svapna-gandharva-nagardayopy atyantsanta, svapndv api skibhsya-mnasa-padrthbhyupagamt | anyath sandhye sir ha hi [ve.s.
3.2.1] iti vednta-streaiva svapne sy-avadhraa virudhyeta | vaidharmyc
ca na svapndivad [ve.s. 2.2.29] iti vednta-stre ca jgrat-prapacasya kevalamnasatvam eva nirkaroti | etena svapndi-dntai prapacasya manomtratvbhyupagama navna-vedntinm apasiddhnta eva, vednta-strepi
svapna-tulyatvbhva-nirayt | tasmd yathoktam eva prapacasysattva
brahma-mmsy api siddhnta | samna-tantra-siddhatvc ceti dik |
kacit tv atrottara-vieae crtha-kriyate-kritvam eva sattva vivakita tac ca
pralaye prakti-tad-vikrayor nstty ha, tan na, varnya-puruasypy evam
asattay tad-vyvtty-asambhavt, jvev api hi viaya-prakanavyproparama evsatt laya svpa pralayestvara-prakarae ruti-smtiu
prasiddha iti |
pradhnasya pramrthika-sad-asattvbhvopapattaye tad-vikrm api
pramrthikyau sad-asatte na sta iti .padrth.ayati pradhnsya vieantara
nisad-asad iti | nirgate sad-asat yasmd iti vigraha | nisannirasad iti
phepy ayam evrtha | pradhna-vtti hi yad vikra-jta tat-pramrthika-san
na bhavati, parimitvena sva-dharmai pratikaa-vind, dy-antayor vyaktyavasthaypy asattvc ca | vcrambhaa vikro nma-dheya mttikety eva
satyam [ch.u. 6.1.1]
avyaktdni bhtni vyakta-madhyni bhrata |
avyakta-nidhanny eva tatra k paridevan || [gt 2.28]
ity di-ruti-smtaya ca vikr nityat-rpa sattva nirkurvanti | atra ca
rutau vikrm dy-antayor nma-mtrvaeatvsthiratayaiva tad-apekay
sthiratva-rpa satyatva kraasya vivakita, nityo nityn satyasya satyam
iti ruty-antare tdrtha-siddhe, na punar vikrm atyanta-tucchatay, mdvikrasya brahma-vikra-.daranatvnupapatte | na hi loke md-vikrasytyantatucchatva siddham asti yena brahma-krya-prapaca-tucchatve .daranat tasya
syd iti | yath pradhna-vtti-krya-jtam atyanta-san na bhavati, evam
atyantsad api na bhavati, attngatdi-rpai sad sattvt, tad dheda tarhy
avyktam st,
sd ida tamo-bhtam aprajtam alakaam |
apratarkyam avijeya prasuptam iva sarvata || ity di-ruti-smtibhya iti |
nanv eva sa-vikrasya pradhnasya sad-asattva-pratiedhe sati prakte sadasad-tmakat-pratipdaka-ruti-smti-ata-vykopa, sad-asat-khytibdhbdhbhym iti skhya-stra-virodha ceti ? maivam | tath-vidha-

Page 173 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vkyn vyaktvyakta-rpa-vyvahrika-sad-asatt-paratvt | skhya-stre ca


bdhbdhau rpa-bhedena srvaklikv iti | tad uktam
jagan-may bhrntir iya na kadpi na vidyate |
vidyate na kadcic ca jala-budbudavat sthitam || [s.s. 5.56] iti |
bhrntir iti pramrthika-bhramam ritya jna-jeyayor abheda-vivakayoktam |
ata eva gautama-stramtattva-pradhna-bhedc ca mithy-buddher
dvaividhyopapattir [gau.s. 4.2.37] iti | tttvika-mithy-buddhir anitya-padrthajna ca pradhna mithy-jna prasiddha-mithy-jna ukti-rajatdi-jnam
iti | pramrthika-bhrama-lakaa ca tad-abhvavati tat-prakratvam asadviayakat v, tad ubhayam api parimi-nitya-padrtha-buddhiv apy astti |
vyvahrika-pramrthika-bhedena sattdi-dvaividhya ca viu-purdiu
prasiddham | yath
sad-bhva eo bhavate mayokto
jna yath satyam asatyam anyat |
etac ca yat savyavahra-bhta
tathpi cokta bhuvanrita tat || [vi.pu. 2.12.45] iti |
tty ca loka-siddh prtibhsiky api satt ukti-rajata-svpna-padrthn
mano-mtra-parimnm iti | yat tu paramtm-caitanyasyaiva sattva na tu
jva-caitnaynm apti vednta-rahasya nnyotosti dra rot mant
boddh ity-di-ruti-siddha, tat tu laya-nyatva-rpmati-pramrthika-sattm
abhipretyaiva bodhyam | pralaye hi paramtmani prakti-puruayor
vyproparama-rpo layo bhavati
prakti purua cobhau lyete paramtmani ||
ity-di-vkyebhya | paramtm ca sad jgrat-svarpatay laya-nya iti | sa eva
paramtma-san na prakti-puruv iti vednta-mah-vkya-maryd | etena sadasattvayor virodhd ekatrsambhava ity apy apstam | vyavahra-paramrthabhedena kla-bhedenvaccheda-bhedena svarpa-bhedena prakra-bhedena ca
tayor avirodhd iti | tad eva ruti-nyya-siddha satyatva-mithytva-vibhgam
avidum dhunika-vednti-bruv prapactyantsatyatvdi-rp
apasiddhnt nstika-matnusrio mumukubhir drata pariharay,
samna-nyyennyatra siddhntnm eva brahma-mms-siddhntatvd iti
sarva samajasam | liga-mtra-parimam upasaharatiea tem iti | te
gun ity artha |
aliga parva vycaenisatt-satta ca iti | nisattsattam ity ukte ya
padrtha soliga-nm gun parima, sa ca smyvasthntmako
guebhyotirikta iti tasya gua-parimatvam upapapyate, tasy ca
smyvasthy pradhna-vci-abdo dharma-dharmya-bhedena mahad-divyvtty-artham evtra ruti-smtyo ca prayujyate, paramrthatas tu gu eva
tad-upalakit pradhnam, bhye gunm eva pradhnatvasyoktatvd iti |
idn parva gun ca paraspara-vaidharmyair bhedo vyutpdanya,
tatrdv aligvasth-rpasya parvaa parva-trayd guebhya ca vaidharmya
pratipdayatialigvasthym iti | pururtho viaya-bhoga-viveka-khyt tatkryau sukha-dukhbhvau ca sa pururtho nligvasth prati hetu
yatoligvasthym dau se prk pururthat pururtha-samha

Page 174 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kraa kraatvbhimato notpadyata ity artha | dukha-nivtti-vyvartanya


kraam ity uktam | pralaya-kle dukha-nivtte karma-kayd evopapatte
pralayprayojanatay dukha-nivtti pralaya-kraa na bhavatty aya |
upasaharatina tasy iti | etad uktam bhavativyaktvasthy guebhya
abddy-upabhogdi-rpa pururtho jyateta sa tasym angatvastha
kraa bhavatu smyvasthy tu na taj-janya kacana pururthostty ato
nsy pururtha kraam iti | etvat kim ity ata hansau pururthakteti | nitykhyyata iti | strev iti ea | nity svbhvik anaimittikatvena
parva-traypekay sthir, svbhvikatvepi dharmdibhi pratibandhotra
gun smya-rpa parima iti bhva | avyaktvasthy ca svbhvikatva
na vyaktvasthpekay | bahu-klvasthyitvam eva nityatva satyatvparanmaka vyavahre siddham | dharmo nitya sukha-dukhe tv anitye ity dibhratdi-vyavahrt | da-nityatva ca gtdiktam
avyaktdni bhtni vyakta-madhyni bhrata |
avyakta-nidhanny eva tatra k paridevan || [gt 2.28] ity-dibhir iti |
atha v sarvad sattva-rpa nityatvam evtrpy arthostu, sargepi guasmyasytyantato nucchedt, aata eva vaiamyevaraa-rpasya guasmyasya sarvad sattvt, anyath smyvasthy atyantocchede
parvatvnupapatte ca | anena hi strea rdhva-mlam adha kha [gt
15.1] ity di-gtm avyakta-mla-prabhava ity-di-moka-dharmdika cnustya
sasra-rpo gua-vka eva catuparvatay nirpita | tasya ca vaa-tulyasya
gua-vkasyvaran prva-prva-tattvnm aata evottara-tattva-rpea
parimo bhavati, samudrasyata phendi-rpatvat na tu dadhn
dugdhasyeva prva-prva-tattvasya sarvena parima | utpanna-kryasya
kraena punar prnrtha tu kran svakryvarakatayvasthna
sidhyati | tasmt sarga-klepi bahir aligvasthvasthnt tasy nityatvam iti |
nanu praktim dyv evvarani brahmasya ryante na tu tanmtry
apti cet ? na, skma-sthlayor ekatva-vivakayadhvaraa-vacant | ata
eva bhgavata-dvitya-skandhe para-brahma-gatau paca-bhtn bahis
tanmtrvarae gatir ukt | indriyi ckraatvn nvarani, tem utpattis tu
tanmtra-samna-de yath tila-samna-de skmatailotpattir iti dik |
itarasminn avasth-traye tv anityatva-rpa vaidharmyam hatraym iti |
dau utpattau updna-kraatva-vyavacchedrtham hasa crtha iti | anity
tridh avastheti ea | ea sugamam |
parvasu nitynityatva-rpa vaidharmyam uktv parvi gun parvabhyo
vaidharmyam hagus tu iti | gus tu sattvdaya sarva-vikrev anugat
ata utpatti-vina-ny anupacarita-nity ity artha | aligvasthpi hi naiva
nityeti |
nanu trigutmaka-prakter nityatve
prakti purua caiva praviytmecchay hari |
kobhaymsa samprpte sarga-kle vyayvyayau | [vi.pu. 1.2.29]
tasmd avyaktam utpanna trigua dvija-sattama || ity di

Page 175 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

smtiu prakter vyayotpatti-vacana katham upapadyeta ? tatrhavyaktibhir


eva iti | gunvayinbhir gua-dharmai krya-vyaktibhir evttdy-upacayntaparimavatbhir hetubhir janma-vinavanta iva te gu pratyante, kryakraa-vibhgt, na tu te svato janma-vinau sta ity artha | tath ca
svnugatn vyaydinaiva gutmaka-prakter vyaydi-vyavahra ity aya |
parimas tu prakte |
pramrthikatve sati vypynm utpatti-vinayo vypakeu vyavahre
.daranam hayatheti |
daridrti ko bhavati iti | sama samdhi iti | ida samdhna
drntikepi samnam ity artha |
nanu tathpi prakter nityatva nopapadyate, bhya cnte viva-my-nivtti,
prakti purua cobhau lyete paramtmani [ve.u. 1.10] ity di-vkyebhya iti
cet ? dattottaratvt, krya-vinena tatrpi tan-nivtti-vacant,
vyproparamkhya-layasyaiva purua-shacaryea tatrvadhrac ca
viyojayaty athnyonya pradhna-puruv ubhau |
pradhna-pusor anayor ea sahra rita || iti kaurma-vkyc [1.44.20]
ca |
anyath nyynugrahae balavatbhi prakti-nityat-rutibhir virodhc ca |
evam eva prakti-puruayo pureu ryamotpattir anyonyasayogenbhivyaktir eva bodhysayoga-lakaotpatti kathyate karmaj tayo
[moka-dharma 21.7.11] iti smte |
tath coktam
na ghaata udbhava prakti-puruayor ajayor
ubhaya-yuj bhavanty asu-bhto jala-budbuda-vat |
tvayi ta ime tato vividha-nma-guai parame
sarita ivrave madhuni lilyur aea-ras || [bh.pu. 10.87.31] iti |
idn prakty-dn sva-sva-kryair anumpayitu parva-abda-scitam
aligdnm avirala-krama darayatiliga-mtram iti | pratysannam
avyavahita-kryam | tatra iti | tad dhi liga-mtra tatrligeligvasthapradhnevyakta-rpevibhaktam ity atas tato vivicyate vibhakta bhavati | tatra
hetukrameti | kramasya paurvparasya kadpy anatikramd ity artha | yadi
hi krae hy angatvasthbhirasatm apy utpatti syt, tarhi aviet sarva
sarvatrotpadyeta, tathptam apy utpadyeta, na ca prg-abhva kraam,
abhvasysiddhe | ki cbhvasya nimitta-kraatvbhyupagame
tasyaivopdna-kraatvam api syt, tath ca jita nya-vdibhi |
athbhvasyopdnatva na dam iti cet ? tulya nimittatvepi | ata
updnatvan nimittatvam api nbhvasya | tasmt krya-janana-aktir
evngatvasth-rpi krya-rpea pariamata iti | tad anena bhyea satkrya-vda prasdhita | tathety dy apy eva vykhyeyam | mahad-dibhi
prakty-dy-anumna-prakra ca skhya-strair uktosmbhir api tad-bhye
prapacito vistara-bhayt tu neha prastyata iti | tath cokta purastd iti |
yathvieebhyovntara-bheda-bhinn vie jyante, tath purastd asyaiva
strasydv uktam ity artha |

Page 176 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu katha gua-parva caturdh vibhga strakrea kta ? brahmasthvara-jagama-rpai parvam nantyam akya brahmdn sarve
viea-kry vieev evntarbhvam hana vieebhya iti | param
uttara-bhvi tattvntara tattva-bhedo nsti, ato vie tattvntara-parimo
nstty artha | ato brahmdika sarva ghtam iti bhva | tat tattva ca
dravyatva tattvntaratva ca svvtti-dravyatva-skd-vypya-jtimattvam |
pacaviati-tattveu pacaviati-jty-anagkre ca tattvntaratva svvttidravya-vibhjakopdhimattvam iti |
nanv eva tattva-bhedt katham antakaraasyaikatva tatra tatrokta ghaeteti
| ucyateyath viekhya-paca-tattvtmikaikeva pthiv prg utpadyate, tata
tasy khanana-manthandin prthive jala-tejas abhivyakta-mtre bhavata,
eva tattva-traytmaka evdau mahn jyate, pacc ca tasyhakrdir vttibheda iti | tarhi ki vie parim eva na santi | nety hate tu iti |
vykhysyanta iti | strakreottara-pda instr |
syd etatmahad-di-krameokta si-prakra kdi-krama-bodhaka-rutivirodhd dheya, rutau tanmtrdyaravaena te padrth ca kalpit,
manvdi-smtaya ca skhya-kalpannuvdena dharmdi-par eva na praktydi-par iti na smtibhir api prakty-di-siddhir iti ? atrocyategua-traytmik
praktis tvat mla-kraatay maitreyopaniadi ryate, yath
tamo v idam ekamsa tat-para syt tat-pareerita viamatva prayti
etad vai rajaso rpa tad-raja khalv rita viamatva prayti etad vai
sattvasya rpa tat sattvam everita tamasa samprsavat tat
soyaya cetitmtra pratipurua ketraja sakalpdhyavasyaliga prajpatis tasya prokt asys tanavo brahm rudro viur ity di,
yath garbhopaniadi caturviati-tattvny anena krameoktni, yath
aau praktaya, oaa vikr, arra tasyaiva iti |
tath pranopaniadi ca
eva ha vaitat sarva pare tmani sampratihate dehinm pthiv ca
pthiv-mtr cpacpomtr ca teja ca tejo-mtr ca vyu ca vyumtr cka cka-mtr cety-din paramtmani sarva trayoviatitattva tihati samudre nada-nadvad ity uktam |
ata caturviati-tattvni pratyaka-ruty smty-anumeya-ruty ca siddhni |
advaita-rutis tu na ts bdhik, vyavahra-paramrtha-bhedena viayabhedt, vyvahrikdvaita-rutn cvibhga-lakabheda-paraty eva nadsamudrdi-.daranair avagamd iti | te ca mahad-dn si-kramopi
rutau pha-kramd avadhryate |
etasmj jyate pro mana sarvendriyi ca |
kha vyur jyotir pa pthiv vivasya dhri || ity diu |
yac ca taittiryake viyad-di-si ryate, tatra viyata prg-buddhy-di-si
| pray smty-unneya-ruty-eka-vkyatay chndogye viyad-vyu-puravad
iti |

Page 177 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ki ca, skhyokta-si-krame spaaiva rutir asti, yath gopla-tapanye


ekam evdvitya brahmst tasmd avyaktam evkara tasmd akarn
mahat mahato vai ahakras tasmd evhakrt paca tanmtri tebhyo
bhtdnti | vednta-strair api buddhy-di-krameaiva sir ukt tatra
navnn kuvykhy csmbhis tad bhya evpsteti | tad eva skhya-stre
prapacitni caturviati-tattvni atra sakepata stra-dvayenoktni | ete ca
svarpdika tatraiva pradarita sakepatas tv atrpy ucyatepaca bhtny
ekdaendriyi ca prasiddhny eva, tanmtri bhtn skt krani,
abddimat skma-dravyi atas tni skma-bhtny api kvacid ucyante,
mahad-ahakrau ca moka-dharme lakitau, yath
hirayagarbho bhagavn ea buddhir iti smta |
mahn iti ca yogeu viricir iti cpy uta ||
dhta caiktmaka yena ktsna trailokyam tman |
tathaiva bimba-rpatvd vivarpa iti ruta |
ea vai vikriypanna sjaty tmnam tman |
ahakra mah-tej prajpatim ahaktam || ity di |
atra copsanrtha akti-aktimad abhedenopdhyor nmdikam
updhimattvena tayor ukter manuya-pav-di-nma-rpdivat | smty-antareu
skhya-yogayo cvivekato jaa-vastuny eva tad-vyavahra, jncryayatidirpa-mahat-tattvasybhimna-rphakrasya cntakaraa-dharmatvd iti |
praktis tu trayoviati-tattva-krani sattvdi-nmaka-skma-dravyi
asakhytni | gua-abda ca teu puruopakaraatvt | purua-bandhakatvc
ca prayujyate | tac ca gua-traya sukha-dukha-moha-dharmakatvt sukhadukha-mohtmakam ucyate, puru sarvrtha-sdhakatvd rjmtyavat
pradhnam ucyate, jagad-updnatvt praktir jagan-mohakatvc ca myety
ucyate, vaieikdibhi ca sva-sva-paribhay paramv-ajndi-abdai
cocyate iti |
tad uktam vsihe
nma-rpa-vinirmukta yasmin santihate jagat |
tam hu prakti kecin mym eke pare tv an || ity dineti |
eu ca trayoviati-tattvni sargdau sthla-skma-arra-dvaya-rpea
pariamante | tatra sthla paca-bhtebhya skma ca eebhya | tayo ca
skma khavac caitanybhivyajakatvt puruasya liga-arram ity ucyate,
tac chakrasya buddhau pravet saptadavayavaka skhya-stre prokta
saptadaaika ligam iti | atra ekatva samay-abhipryeokta, vyakti-bheda
karma-vied ity uttara-strea vyakti-rpa ekasyaiva liga-arrasya vyaktibheda-vacant | aya ca vyai-samai-bhvo na vana-vkavat ki tu pitputravad eva
tac charra-samutpannai kryais tai karaai saha |
ketraj samajyanta gtrebhyas tasya dhmata ||
iti manv-di-vkyair hirayagarbhasya arra-dvayair evkhila-pus arradvayotpattir iti siddhe, vana-vkayos tu naiva krya-kraa-bhvostti dik ||
19||

o)0(o
Page 178 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(2.20)
vykhyta dyam | atha drau svarpvadhrartham idam
rabhyate

dra di-mtra uddhopi pratyaynupaya ||20||


di-mtra iti dk-aktir eva vieaparmety artha | sa puruo
buddhe pratisaved | sa buddher na sarpo ntyanta virpa iti | na
tvat sarpa | kasmt ? jtjta-viayatvt parimin hi buddhi |
tasy ca viayo gavdir ghadir v jta cjta ceti parimitva
darayati | sad-jta-viayatva tu puruasyparimitva paridpayati |
kasmt ? na hi buddhi ca nma purua-viaya ca syd ght cght
ceti siddha puruasya sadjta-viayatva tata cparimitvam iti | ki
ca, parrth buddhi sahatya-kritvt | svrtha purua iti | tath
sarvrthdhyavasyakatvt trigu buddhis triguatvd acetaneti |
gun tpadra purua iti | ato na sarpa | astu tarhi virpa iti |
ntyanta virpa |
kasmt ? uddhopy asau pratyaynupaya | yata pratyaya bauddham
anupayati | tam anupayann atadtmpi tad-tmaka iva pratyavabhsate
| tath coktaaparimin hi bhokt-aktir apratisakram ca pariminy
arthe pratisakrnteva tad vttam anupatati | tasy ca prptacaitanyopagraha-rpy buddhi-vtter anukra-mtratay buddhi-vttyavii hi jna-vttir ity khyyate ||20||
tattva-vairad : vykhyta dyam | drau svarpvadhrartham
rabhyatedra di-mtra uddhopi pratyaynupaya ||
vycaedi-mtra iti | vieni dharms tair aparm | tad anena
mtra-grahaasya ttparya daritam | syd etat | yadi sarva-vieaa-rahit dkaktir na tarhi abddayo dyeran, na hi dinsaspa dya bhavatty
ata hasa purua iti | buddhi-darpae purua-pratibimba-sakrntir eva
buddhi-pratisaviditva pusa | tath ca di-cchypannay buddhy
sas abddayo bhavanti dy ity artha |
syd etat | pramrthikam eva buddhi-caitanyayo kasmd aikya nopeyate, kim
anay tac-chypattyata hasa buddher na sarpa iti | tadsarpasya tacchypattir api durghaety ata hantyanta virpa iti |
tatra srpya niedhatina tvat iti | hetu pcchatikasmt ? iti | sahetuka
vairpye hetum hajtjta- iti | parimin buddhir yasmt tasmd virp
| yad khalv iya abddy-kr bhavati, tad jtosy abddi-lakao bhavati
viaya | tad-ankratve tv ajta | tath ca kadcid eva tad-krat dadhat
pariminti | prayoga ca bhavatibuddhi parimin, jtjta-viayatvc
chrotrdivad iti |

Page 179 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad vaidharmya puruasya tad-vipartd dheto sidhyatty hasad-jta- iti |


syd etatsad jta-viaya cet puruo na tarhi keval syd ity ayavn
pcchatikasmt ? iti | uttaramna hi buddhi ca nma iti | buddhyagrahaayor asti saha sambhavo nirodhvasthym ata ukta virodha-scanya
purua-viaya ca iti | tendya ca-kro buddhi viayatvena samuccinoti |
pariiau tu virodha-dyotakau ca-krv iti |
prayogas tu puruparim, sad samprajta-vyutthnvasthayor jtaviayatvt | yas tu parim nsau sad jta-viayo bhavati, yath rotrdir iti
vyatirek hetu |
aparam api vaidharmyam haki ca parrth iti | buddhi khalu klea-karmavsandibhir viayendriydibhi ca sahatya pururtham abhinirvartayant
parrth | prayoga ca parrth buddhi sahatya-kritvc
chayansanbhyagavad iti | puruas tu na tathety hasvrtha purua iti |
sarva puruya kalpate | puruas tu na kasmaicid ity artha |
vaidharmyntaram hatath sarvrtheti | sarvnarthc chnta-ghora-mhs
tad-kra-pariat buddhir adhyavasyati, sattva-rajas-tamas caite parim iti
siddh trigu buddhir iti | na caiva purua ity hagun tpadra
purua iti | tat-pratibimbita payati, na tu tad-kra-pariata ity artha |
upasaharatiata iti |
astu tarhi virpa iti | ntyanta virpa | kasmt ? yata uddhopi
pratyaynupaya | yath caitat tathokta vtti-srpyam itaratra ity atra |
tath cokta pacaikhenaaparimin hi bhokt-aktir tm | ata eva
buddhv apratisakram ca, parimini buddhi-rperthe sakrnteva tadvttim buddhi-vttim anupatati |
nanv asakrnt katha sakrnteva katha v vtti vinnupatatty ata ha
tasy ca iti | prpta caitanyopagraha upargo yena rpea tat tath prptacaitanyopagraha rpa yasy s tathokt | etad uktam bhavatiyath nirmale
jalesakrntopi candram sakrnta-pratibimbatay sakrnta iva, evam
atrpy asakrntpi sakrnta-pratibimb citi-akti sakrnteva, tena buddhytmatvam pann buddhi-vttim anupatatti | tad anennupaya iti vykhytam,
tm anukrea payatty anupaya iti ||20||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayativykhytam iti | dra dimtra uddhopi pratyaynupaya || dir atra na gua, ki tu prakasvarpa dravya
jna naivtmano dharmo na guo v kathacana |
jna-svarpa evtm nitya sarva-gata iva || ity di-smte |
agny-auydiu ca bhedbhedv eva, auygrahaepi cakugni-grahat |
puruas tu jna-grahaa vin na ghyata iti | mtra-abdena prva-stroktapraka-kriyatedigua-vyvtti, tev eva ca sarve ea-gunm antarbhva, uddha-abdena ca bhtendriytmakatva-vyvtti, uddhepi .bhvyabheda-bhramopapdanya ea-vieaam | atra ca parimitvaprrthycetanatvdni .bhver auddhi, tad-rhitya ca puruasya uddhir iti
bhye vyaktbhaviyati | pratyaynupaya pratyaya-samnkratpanna iva

Page 180 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

san .bhvi-vtti-skty artha | anena vieaena draari prama coktam iti |


uddhopty di-bhyasya phalntara ca bhyakro vykhysyati |
di-mtra-abdrtham hadk-aktir eva iti | pralaya-mokdau jvn
darankhya-caitanya-phalopadhna nstti akti-padopdnam | evaabdrtham havieaparmeti | viiyate vyvartyate dravyntard
ebhir iti vieani viea-gu vaieika-strokt | tai kla-trayepy
asambaddh ity artha | tena sayoga-sakhy-parimdi-sattvepy akati |
draeti lakya-pada buddhi-vyvttatay vycaesa purua iti | savediny
buddhe pratisaved purua, savedanam arthkra-vtti, tasy
pratisavedana pratidhvanivat pratibimba yatra sa purua ity artha | buddhe
skti tu paryavasitortha | etena pratibimba-rpayropita-kriyay kalpita
darana-karttva dratvam ity api scitam | tmano jna-svarpatva ca
yath dpa praktm svalpo v yadi v mahn |
jntmna tath vidyd tmna sarva-jantuu ||
ity di-vkya-atnugrahea lghava-tarknugrahea ctmatvdi-rpavyatirekydi-ligair anumeya jnrayatva-kalpane dharma-dharmi-bhvpannavastu-dvaya-kalpan-gauravt | aha jnmti pratyayas tu aha gaura iti
bhrama-atnta-ptitayprmya-akskanditatvena
yathoktnumnpekay durbala iti dik |
buddhi-puruayor viveka-pratipdanya tayor abheda-bhramopapdanya ca
tayor vairpya-srpya-pratipdakatay kramea uddhopty-di-vieaadvaya vycaesa na buddhe sarpo ntyanta virpa iti | pramrthikasrpybhva uddhopty-dy-adalrtha | pratibimba-rppramrthikasrpya ca ea-dalrtha | tath ca parimitvdi-rpa-buddhi-srpybhva
eva uddhi, buddhi-vtti-srpyam eva ca pratyaynupayatvam ity ytam |
srpybhva-srpye kramea pratipdayatina tvat ity-din | kasmt ? ity
asyottaram | parimin hi buddhi iti | parimitve hetur jtjtaviayatvd iti | jnety-dy-ukta vivotitasy ca iti | tasy buddhe | co
hetau | gavdir iti | go-abda abda-vc, ato gavdi-ghadi-padbhy
dharma-dharmi-smnya-paratay dharma-dharmi-rpm ae buddhivie grahaam | jto vtti-vypyas tad-anya cjta | darayati
anumpayati ity artha | aya bhva yad buddhi parimin syt, tadaiva
kadcid buddhi abddykr bhavati, kadcic ca nety upapadyate | na ca
purua iva buddhv aparimitvepi viayasya pratibimbanam eva
viaykratstu, tata ca pratibimba-kdcitkatvena jtjta-viayatvam
upapadyeteti vcyam, svapna-dhyndau viaysnnidhyena tatpratibimbsambhavt, streu buddhau viaya-pratibimba-vacana tu tatsamnkra-parima-mtreto buddher artha-grahaasynityatay tasy
arthkra-parimonumyata iti |
buddhe parimitva darayitv tad-abhva purue darayatisad jteti |
sad jto viayo buddhi-vtti-rpo yena tasya bhva sadjta-viayatvam |
paridpayati anumpayati | yadi hi purua parim syt, tad jyaparimena kadcit puruasya viayo buddhi-vttir ajtopi tihet | tata ca
vartamny api ghadi-vtter ajna-sambhavt ghadika nicinomi na vety-

Page 181 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

di saaya syt, tath yogynupalabdhy ghadi-jnbhva-nicaya ca na


syt, ajta-vtti-satt-sambhavd iti bhva |
nanv etvat bhoktur jna parimo mstu sukhdi-parimbhvas tu katha
tennumpyata iti cet ? ucyateabdd-nicaya-rpasya parimasya buddhau
siddhyaiva tat-krym icchkti-sukha-dukhda-saskrdn buddhidharmatvenaiva siddhe, smndhikaraya-pratysatty krya-kraa-bhve
lghavd iti |
nanu na puruasypi sadjta-viayatva pralaydau sva-viayasya buddhivtter adarand ity kipatikasmd iti | samdhattena hti | na hi puruaviayo buddhi-vttir api abddivat syc ca tihec ca, atha v aght ght ca
kla-bhedena bhavatty artha | tath ca smaryate
na cid apraticitrsti dybhvd te kila |
kvacin npratibimbena kildarovatihate ||
tath ca pralaydau vtty-khya-viaybhvd eva t na payatti bhva |
upasaharatiiti siddham iti |
parimitvavad eva parrthatvparrthatva-rpam api vaidharmya buddhipuruayor darayatiki ceti | buddhi parrth svbhinnasya bhogdi-sdhana
sahatya-kritvt sahakri-speka-vyprakatvt, ayysana-arrdivat |
purua ca svrtha, svasya ca bhogdi-sdhanam ukta-hetv-abhvd yan naiva
tan naiva, yath sa eva dnta ity artha | buddher hi vypro viayagrahadir indriydi-speka ayydnm api ayandi-krya bhmy-dispeka, puruasya sukhdi-prakana ca vypra eva na bhavati, svarpato
nityatvt | npi sukhdi-sattve tat-prakrtha purua sahakriam apekata
iti bhva | buddhy-de parrthatve ca rutina v are sarvasya kmya
sarva priya bhavaty tmanas tu kmya sarva priya bhavati [b..u. 2.4.5]
ity-di |
atra kacitsvrtha iti sdhyasya na parrtha ity artham ha, tan na | bhtyacetanasypi svmi-cetanrthatva-darant | parrthatvam eva tu paramtrrthatvam iti cet ? na acentatva-rpa vaidharmyntaram hatath
sarvrtheti | sukha-dukha-mohtmaks trigun sarvrthn buddhir api tadkratay trigu sattvdi-gua-trayamayty anumyate, triguatvc ca pthivydivad acetaneti siddham | gun tpadra puruo dra buddhisnnidhyena buddhi-vtti-pratibimba-mtrato gua-dra na gukraparimena buddhivad iti | ato na sa trigua, tata cetana iti ea |
upasaharatiata iti | ato vaidharmya-trayn na buddhi-sarpa purua ity
artha | etvat uddha iti vykhytam |
nanu sarvbhimna-nivtty-artha smnyata eva dg-dya-viveka
pratipdanya | tat kim iti buddhi-puruayor eva vaiamya pratipdyata iti cet ?
na, buddhir eva puruasya skd dy buddhy-rhatayaivnye datvt |
tasym eva skd abhimna, tat-sambandhd evnyatrbhimnt | mta-dehe
suupty-avastha-pre ca caitanybhvasya spaatvt, ekaikendriya-ghtepi
caitanyopalabdhe indriym apy acaitanyasya spaatvt | ato buddhi-vivekd
eva sarvbhimna-nivttir ity ayena buddhi-vaidharmyam eva purueu
pryaa pratipdyate | ki ca, buddhy-atiriktebhya tma-vivekasya nyya-

Page 182 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vaieikbhym eva siddhatvena buddhito viveka eva skhya-yogayor


asdhraa ktyam iti |
atyanta-vairpya nirkartum utthpayatiastu tarhti | yata ity asya
prvenvaya | pratyaynupaya ity etad vycaepratyaya bauddham iti |
buddhi-vttim anupayatty artha |
nanu buddhi-dratvepi katha ntyanta buddhi-vairpyam ? tatrhatam
anupayann iti | yatas tam anupayann ata puruotadtmpi paramrthato
buddhy-asarpopi tat-sarpa iva prakata, tad-anukr bhavati, sphaika iva
jap-sarpa ity artha | arthkratva-svaivrtha-grahaa-rpaty buddhi-sthale
siddhatvd ity artha | pratibimba-rpea ca mithy-srpyea na
pramrthiksrpya-virodha |
yathoktayo srpya-vairpyayo pacaikhcrya-vkya pramayatitath
coktam iti | bhokt-aktir buddhivat parimi na bhavati, tath buddhivat svaviaye sakrnt uparaktpi na bhavati, vikra-hetu-sayogasyaivopargatvt
buddhi-vikra-pratibimbenaivopapattau puruasya vikra-kalpan-vaiyarthyt |
bhy viayabhy vairpya daritam |
idn srpya darayitum dau buddhe cid-rpatvam upapdayati
pariminy artha iti | parimini sva-svrthe viaye buddhau pratibimba-rpea
sakrntevoparakteva sat tad-vtti viaydy-krm anupatati cetanm iva
karoti, yath sryo jalenupatan jala sryam iva karoti tadvat | anena buddhe
rpa darayitv puruasya buddhi-srpya darayatitasy ca iti | hiabdovadhrae | tasy api bhokt-akter jna-vttir jna-rp vttir buddhivtty-aviiaivety khyyata ity anvaya | atra hetuprpta- iti | upagraha
uparga | ukta-rty prpta-caitanyoparga-kalpy buddhi-vtter anukri
pratibimbodgrhi | tanmtratayeti jna-vtter vieaam | tath ca parasparapratibimbt dvayor api cetanatva-sukhdi-parimakatva rpa srpyam ity
artha | khyyata ity anantaram iti abda praya |
tad anena strea jvevara-sdhrayena cinmtratvam uktam | tath ca rutismt
cet-mtra pratipurua ketraja |
jnam eva para brahma jna bandhya ceyate |
jntmakam ida viva na jnd vidyate param || iti |
ye tu vaieikdayo jnrayam tmna manyante te ruti-smtivirodhenopekay | ki ca, lghavt pratipuruam ekaika-mtra-vyakti-nityajna-siddhau tasyrayo gauravt, na kalpyete, jnmti pratyayasya sayogasambandhenaivopapatte | yath hndhana tejasvti pratyaya pramaiva |
loknm aham iti pratyaye cvaya buddhir api bhsate andi-mithy-jnavsankhya-doasya pratibandhe mnbhvt | atoha jnmty avidu
pratyayoham ae bhramo jnatattve pramety vayo samnam eva |
vidu tu jnmti pratyayosiddha eva, payasya sarvajatvdi-vyavahras tu
loka-vyavahrd iti | adhika tu skhya-bhydau proktam iti dik ||20||

o)0(o
Page 183 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(2.21)

tad-artha eva dyasytm ||21||


di-rpasya puruasya karma-rpatm panna dyam iti tad-artha eva
dyasytm bhavati | tat-svarpa tu para-rpea pratilabdhtmaka
bhogpavargrthaty kty puruea na dyata iti | svarpa-hnd
asya na prpta | na tu vinayati ||21||
tattva-vairad : dra-dyayo svarpam uktv sva-svmi-lakaasambandhga dyasya drar-arthatvam hatad-artha eva dyasytmeti |
vycaedi-rpasya puruasya bhotku karma-rpat bhogyatm panna
dyam iti | tasmt tad-artha eva drar-artha eva dyasytmbhavati, na tu
dyrtha |
nanu ntmtmrtham ? ity ata hasvarpa bhavatti | etad ukta bhavati
sukha-dukhtmaka dya bhogyam | sukha-dukhe cnuklayitpratiklayit tattvena tad-artha eva vyavatihete | viay api hi abddayas
tdtmyd eva cnuklayitra pratiklayitra ca | na ctmaivaim
anuklanya pratiklanya ca, svtmani vtti-virodht | ata prieyc citiaktir evnuklany ca pratiklany ca | tasmt tad-artham eva dya na tu
dyrtham |
ata ca tad-artha eva dyasytm na dyrtha | yat svarpam asya yvat
pururtham anuvartate, nirvartite ca pururthe nivartate ity hatatsvarpam iti | svarpa tu dyasya jaa para-rpetma-rpea caitanyena
pratilabdhtmakam anubhta-svarpa bhogpavargrthaty kty
puruea na dyate | bhoga sukhdy-kra abddy-anubhava | apavarga
sattva-purunyatnubhava | tac caitad ubhayam apy ajnato jay buddhe
purua-cchypattyeti puruasyaiva | tath ca purua-bhogpavargayo ktayor
dyasya bhogpavargrthat sampyata iti bhogpavargrthaty ktym ity
uktam | atrntare codayatisvarpa-hnd iti | pariharatina tu vinayatti ||
21||
yoga-vrtikam : buddhy-atirikte draari pramam ha strakratad-artha
eva dyasytm | tasya puruasyrtha prayojane bhogpavargv evrtha
prayojana yasya sa tatheti | madhyama-pada-lop samsa | puruasya
bhogpavarga-prayojanakam eva dyasya svarpa krya-kratmaka guatraya na svrtham ity artha | tath ca gu parrth sahaty-kritvt
ayydivad ity anumnena buddhy-dy-atiriktasya purukhyasya parasya siddhir
iti bhva | ida cnumna prva-stre vykhytam |
tad-artham eva dyam ity etvan-mtreaiva nirvhepy tma-pada dhtv-arthe
darane tad-arthatvnvaya-bhrama-nirsya prayuktam iti |
tad-arthatve yukti vadan stra vycaedi-rpasyeti | yato di-rpasya
puruasya yat karmaiva karma darana tad-viayat gatam eva vastu dya
bhavati, darana ca sarva-vastn prayojanam iti sarva-samatam atas tadartham eva dyasya gude svarpa bhavati tihatty artha | na hi paraprayojanaka vastu para-prayojana vin kaam api sthtu kamate, nityam

Page 184 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anitya v prayojana vin kasypi parrthasyvasthndaranena pururthasya


tat-sthiti-hetutv-asiddher iti bhva | anena ca strea caitanydhn satt
dyasya na tu svata iti siddham ||21||

o)0(o
(2.22)
kasmt ?

ktrtha prati naam apy anaa tad anyasdhraatvt ||22||


ktrtham eka purua prati dya naam api na prptam apy
anaa tad anya-purua-sdhraatvt | kuala purua prati na
prptam apy akualn purun prati na ktrtham iti tede karmaviayatm panna, labhata eva para-rpetma-rpam iti | ata ca dgda-aktyor nityatvd andi sayogo vykhyta iti | tath cokta
dharmim andi-sayogd dharma-mtrm apy andi sayoga iti ||
22||
tattva-vairad : nanv atyantnupalabhya katha na vinayatty ayavn
pcchatikasmd iti | streottaram haktrtha prati naam apy
anaa tad anya-sdhraatvt || ktrthortho yasya puruasya sa tath |
naam apy anaa tad dyam | kuta ? sarvn purun kualn akualn prati
sdhraatvt |
vycaektrtham ekam iti | nodaranam | anaa tu dyam | anyapurua-sdhraatvt | tasmd dyt parasytmana caitanya rpa, tena | tad
iha ruti-smttihsa-pura-prasiddham avyaktam anavayavam ekam anraya
vypi nitya viva-krya-aktimat yadyapi kualena ta prati kta-krya na
dyate, tathpy akualena dyamna na nsti | na hi rpam andhena na
dyata iti cakumatpi dyamnam abhva-prptam bhavati | na ca
pradhnavad eka eva purua, tan nntvasya janma-maraa-sukhadukhopabhoga-mukti-sasra-vyavasthay siddhe | ekatva-rutn ca
pramntara-virodht kathacid dea-kla-vibhgbhvena bhaktypy upapatte
| prakty-ekatva-purua-nntvayo ca rutyaiva skt-pratipdant |
ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sa-rp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || [ve.u. 4.5] iti ruti |
asy eva rute cnena strerthondita iti | yato dya naam apy anaa
puruntara pratyasti | ato dg-darana-aktyor nityatvd andi sayogo
vykhyta | atraivgaminm anumatim hatath coktam iti | dharmia
gunm tmamabhir andi-sayogd dharma-mtr mahad-dnm apy
andi sayoga iti | ekaikasya mahad-de sayogondir apy anitya eva yadyapi
tathpi sarve mahad-dn nitya, puruntar sdhraatvt | ata
uktamdharma-mtrm iti | mtra-grahaena vypti gamayati | ata etad

Page 185 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhavatiyadyapy ekasya mahata sayogottatm pannas tathpi mahadantarasya puru sayogo ntta iti nitya ukta ||22||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayitum upakramatetat-svarpam iti | nanu
dya-svarpa yadi parasya puruasya rpea daranena nimittena tad-artha
prati labdhtmaka labdha-sattka tarhi bhogpavargrthaty bhogpavargarpe puruasyrtha-samhe kte sati puruea na dyata iti ktv svarpatygn notyantocchedosya gude prasakta ity artha | prayojana-sampty
hi prayojana-kri nyata iti dhdharma-vsancittdi-sthale dam | tath ca
prakti-nityatva-sy-di-pravhnuccheda-nityaivarydi-siddhnta-hnir iti
prva paka | atra siddhntam hana tu vinayatti |
pcchatikasmt ? iti | atra pratyuttara stra pahatiktrtha prati
naam apy anaa tad anya-sdhraatvt ||
vycaektrtham iti | buddhy kta sampitortho yasyeti ktrtham
eka kacin mukta-purua prati gudika naam prayojankarat rjo
rjyavan naam api smnyato na naa tasminn aktrtha anya-purue ca
tasya sdhraatvd ity artha |
yojita stra ttparyato vycaekualam ity din, rpam itty antena |
kuala kalyam uktam | aktortho yenety aktrtham | ea vykhytapryam | soya strrtha rutypy anughta, yath
ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sa-rp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || [ve.u. 4.5] iti ruti |
tad anena strea prakti-nityatvam purua-bahutva ca pratipditam, tath
purua-bhedt prakter bahutva nstty eva-rpa prakter ekatva ca
pratipdita vijna-vddi-nirsyeti |
nanv eva
yath gha-kumbha-kamaalu-stham
kam eka bahudh hi bhinnam |
tath subhu sa ca kpioham
anye ca deheu arra-bhedai || [mrka.pu. 37.42]
ity eva vidha-ruti-smti-atokta sarvtmantmaikya viruddham iti cet ? na,
tda-vkyai prakaraa-bhedena kvacid avaidharmya-lakabhedapratipdant, sarvtmanm avaidharmya-jnenaivparimitay buddhy-dyabhimna-nivttito moka-siddhe, kvacic cvibhga-lakabheda-pratipdt |
tata caikasyaiva paramtmano mukhytmat sidhyatti | etac ca sarva brahmamms-bhye ruti-bhydiu ca prapacitam asmbhi | na punas tdavkyn jvtma-paramtmkhaat-paratva sambhavati, bandhamoknupapatti-rpa-sat-tarknugrahea balavadbhir bheda-grhaka-ruti-smtiatair virodht | adhika tu bheda-darant | ao nn-vyapaded iti brahmammsm rabhya sarva-darana-strair atisphuam tma-bheda-pratipdanena
bhedasyaiva ruty-arthatvvadhrac ca | api ca sarvtmantmaikya-mtrajnn na sasrbhimna-nivtti sambhavati, ekasminn evkevaccheda-

Page 186 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhedena abda-tad-abhvavad ekasminn evtmani avaccheda-bhedena


sasrsasrayo sambhavt | viveka-jnpekae ca tata evbhimna-nivtter
aikya-jnasya na da-dvr moka-hetutva syt | npy tmaikya-jnt
sarvtma-brahmopsana sambhavati, skt kukkuratvdi-dytra brahmao
nindy eva prasagt, jaa-vargev avibhga-lakabhedenopsany
avayakalpyatvena cetana-vargev api tathaivocityc ca | tasmt
prayojanbhvt ntma-khaat-pratipdane ruti-smtyos ttparyam | adhika
tu brahma-mmsym asmbhir dhunika-vednti-bruva-mata-khavasare
pratipditam iti dik |
tad eva vievieety-di-stra-gaena drau puruasya svata eva daranaakte ca buddhe kraa-rpea nityatve siddhe, tayo sayoga pravharpendir iti streu vykhynam upapannam ity haata ceti | vinitvepi
bhva-rp gunm anditva na ghaeta | tata ca buddhi-puruasya
sayogasyeti bhva | buddhi-purua-sayogasya pravha-rpenditve
pacaikhcrya-savdam hatath coktam iti | dharmim gun
puruai sahndi-sayogd iti tu gua-nityatva vin dharma-smnyn
buddhy-dn sayognditva na ghaata iti pratipdanya pradaritam | tad
eva praka-pravttty-di-strai pacaviati-tattvny atra sakepato
vivekenoktni | vistaras tu skhya-darane draavya | prakti-puruavivekasyaiva mukhyatas tatra pratipdant atra yogasyaiveti ||22||

o)0(o
(2.23)
sayoga-svarpbhidhitsayeda stra pravavte

sva-svmi-aktyo svarpopalabdhi-hetu sayoga ||


23||
purua svm dyena svena daranrtha sayukta | tasmd
dyasyopalabdhir y sa bhoga | y tu drau svarpopalabdhi
sopavarga | darana-kryvasna sayoga iti darana viyogasya
kraam uktam | daranam adaranasya pratidvandvty adarana
sayoga-nimittam uktam | ntra darana moka-kraam |
adaranbhvd eva bandhbhva, sa moka iti | daranasya bhve
bandha-ktasydaranasya na ity ato darana-jna kaivalya-kraam
uktam |
ki cedam adarana nma ?
1. ki gunm adhikra ?
2. ho svid di-rpasya svmino darita-viayasya pradhnacittasynutpda svasmin dye vidyamne daranbhva ?
3. kim-arthavatt gunm ?
4. athvidy sva-cittena saha niruddh sva-cittasyotpatti-bjam ?
5. ki sthiti-saskra-kaye gati-saskrbhivyakti ? yatredam ukta
pradhna sthityaiva vartamna vikrkarad apradhna syt |
Page 187 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tath gatyaiva vartamna vikra-ityatvd apradhna syt |


ubhayath csya pravtti pradhna-vyavahra labhatennyath |
krantarev api kalpitev eva samna carca |
6. darana-aktir evdaranam ity eke | pradhnasytma-khypanrth
pravttir iti rute | sarva-bodhya-bodha-samartha prk pravtte
puruo na payati | sarva-krya-karaa-samartha dya tad na
dyata iti |
7. ubhayasypy adarana dharma ity eke | tatreda dyasya svtmabhtam api purua-pratyaypeka darana dya-dharmatvena
bhavati, tath puruasyntma-bhtam api dya-pratyaypeka
purua-dharmatveneva daranam avabhsate |1
8. darana-jnam evdaranam iti kecid abhidadhati |
ity ete stra-gat vikalp | tatra vikalpa-bahutvam etat sarvapurugun sayoge sdhraa-viayam ||23||
tattva-vairad : tad eva tdarthya sayoga-krae ukte prsagike
pradhna-nityatve sayoga-smnya-nityatve hetau cokte sayogasya yat
svarpam asdhrao viea iti yvat tad-abhidhitsayeda stra pravavte
sva-svmi-aktyo svarpopalabdhi-hetu sayoga || iti | yato dya tadartham atas taj-janitam upakra bhajamna puruas tasya svm bhavati |
bhavati ca tad dyam asya svam | sa cnayo sayoga akti-mtrea
vyavasthitas tat-svarpopalabdhi-hetu | tad etad bhyam avadyotayati
purua iti | purua svm yogyat-mtrea dyena svena yogyatayaiva
daranrtha sayukta | ea sugamam |
syd etat | drau svarpopalabdhir apavjyatenenety apavarga ukta | na
ca moka sdhanavn, tath saty aya mokatvd eva cyavetety ata ha
darana-kryvasna iti | darana-kryvasno buddhi-vieea saha puruavieasya sayoga iti darana viyoga-kraam uktam | katha punar
darana-kryvasnatva sayogasyety ata hadaranam iti | tata kim ? ity
ata haadaranam iti | adaranam avidy sayoga-nimittam ity uktam |
uktam artha spaayatintra iti |
nanu daranam adarana virodhi vinivartayatu, bandhasya tu kuto nivtti ? ity
ata hadaranasya iti | buddhy-di-viviktasytmana sarvvasthna moka
ukta | na tasya sdhana daranam api tv adarana-nivttir .hetu |
asdhraa sayoga-hetum adarana-viea grahtum adarana-mtra
vikalpayatiki cedam iti | paryudsa ghtvhaki gunm adhikra ?
iti | adhikra kryrambhaa-smarthyam | tato hi sayoga sasra-hetur
upajyate |
prasajya-pratiedha ghtv dvitya vikalpam haho svid iti | darito
viaya abddi sattva-purunyat ca yena cittena tasya tadviayasynutpda | etad eva sphorayatisvasminn iti | svasmin dye
abddau sattva-purunyaty ceti | tvad eva pradhna viceate na yvad
dvividha daranam abhinirvartayati | nipditobhaya-darana tu vinivartata iti |

1 tatreda daranyasya svtma-bhtam api dya-pratyaypeka puruadharmatvenevdaranam avabhsate | iti phntaram.


Page 188 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

paryudsa eva caturtha vikalpam haathvidy iti | pratisarga-kle svacittena saha niruddh pradhna-smyam gat vsan-rpea svacittotpatti-bjam, tena darand anyvidy-vsanaivdaranam ukt |
paryudsa eva pacama vikalpam haki sthiti- iti | ki sthiti-saskrasya
pradhna-vartina smya-parima-parampar-vhina kaye gatir mahad-divikrrambhas tad-dhetu saskra pradhnasya gati-saskras
tasybhivyakti kryonmukhatvam | tad-ubhaya-saskra-sad-bhve
matntarnumatim hayatredam uktam iti | aikntikatva vysedhadbhi |
pradhyate janyate vikra-jtam aneneti pradhnam | tac cet sthityaiva vartate
na kadcid gatvy tato vikrkaran na pradhyate tena kicid ity apradhna
syt | atha gatyaiva varteta na kadcid api sthity, tatrhatath gatyaiva iti |
kvacit pha sthityai gatyai iti | tdarthye caturth, eva-kra ca draavya |
sthityai cen na varteta na kvacid vikro vinayet | tath ca bhvasya satovinino
notpattir apti vikratvd eva cyaveta | eva ca pradhyatetra kicid ity
apradhna syt | tad ubhayath sthity gaty csya pravtti pradhnavyavahra labhate nnyath ekntbhyupagame | na kevala pradhne,
krantarev api para-brahma-tanmy-paramv-diu kalpiteu samna
carco vicra | tny api hi sthityaiva vartamnni vikrkarad akrani syu |
gatyaiva vartamnni vikra-nityatvd akrani syur iti ca |
paryudsa eva aha vikalpam hadarana-aktir eva iti | yath prajpativrate neketodyantam dityam ity ankaa-pratysanna sakalpo ghyata
evam ihpi darana-niedhe tat-pratysann tan-ml aktir ucyate | s ca
darana bhogdi-lakaa prasotu drara dyena yojayatti | atraiva
rutim hapradhnasya iti |
syd etat | tma-khypanrtha pradhna pravartata iti rutir ha, na tv tmadarana-akti pravartata ity ata hasarva-bodhya-bodha-samartha iti | prk
pravtte pradhnasya ntma-khypana-mtra pravttau prayojaka,
asmarthye tad-ayogt | tasmt smarthya pravtte prayojakam iti rutyrthd
uktam ity artha | darana-akti pradhnrayety agktya aha kalpa |
imm evobhayraym sthya saptama vikalpam haubhayasypy
adaranam iti | ubhayasya puruasya ca dyasya cdarana darana-aktir
dharma ity eke |
syd etat | mymahe dyasyeti | tasya sarva-aktyrayatvt | na draur iti
punar myma, na hi tad-dhr jna-akti, tatra jnasysamavyt |
anyath parimpattir ity ata hatatredam iti | bhavatu dytmaka, tathpi
tasya jaatvena tad-gata-akti-krya daranam api jaam iti na akya taddharmatvena vijtu, jaasya svayam aprakatvt |
ato der tmana pratyaya caitanya-cchypattim apekya darana taddharmatvena bhavati vijyate, vieity haviayia upalakat |
nanv etvatpi dya-dharmatvam asya jnasya bhavati, na tu puruadharmatvam apty ata hatath puruasya iti | satya puruasyntmabhtam eva, tathpi dya-buddhi-sattvasya ya pratyaya caitanya-cchypattis
tam apekya purua-dharmatvenaiva, na tu purua-dharmatvena | etad uktam

Page 189 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhavaticaitanya-bimbodgrhitay buddhi-caitanyayor abhedd buddhi-dharm


caitanya-dharm iva caksatti |
aama vikalpam hadarana-jnam iti | jnam eva abddnm adarana
na tu sattva-purunyaty iti kecit | yath cak rpe pramam api rasdv
apramam ucyate | etad uktam bhavatisukhdy-kra-abddi-jnni svasiddhy-anuguatay dra-dya-sayogam kipantti |
tad eva vikalpya caturtha vikalpa svkartum itare vikalpn skhyastra-gatn sarva-purua-sdhrayena bhoga-vaicitrybhva-prasagena
dayatiity ete stra-gat iti ||23||
yoga-vrtikam : dra-dayo svarpam uktam | idn tat-sayogasya
svarpa-pradaraka stram utthpayatisayoga-svarpeti | dra-dyayo
sayoga-smnya na heya-hetu | pralaya-mokdi-sdhrayt | ata sayogagata-vievadhrayeda stra pravavta ity artha | sva-svmi-aktyo
svarpopalabdhi-hetu sayoga ||
sva-aktir dya bhogyatyogyatvt, svmi-aktir dra bhokt-yogyatvt |
tayo svarpopalabdhau hetur ya sayoga-viea sa eva dra-dyasayogtra heya-hetur ukta ity artha | vibhuno dra-dya-sayogasmnyasya srvaklikatvena heyhetutvd iti bhva | sa ca sayoga-vieo
buddhi-dvraka dya-buddhi-sattvopdhi-rpa sarva dharm iti prva-bhyt
| ato dyavaty buddhy sayoga evtra sayoga-viea |
tmendriya-mano-yukta bhoktety hur mania |
ity eva-vidha-ruty-dibhyo liga-dehtma-sayogd evtmano viayadaranvagamd iti |
etena bhokt-bhogya-yogyataiva dra-dyayor andi sambandha |
sayoggkre puruasya parimitvtter iti kasyacit pralpa stra-svarasd
dheya | tath sati sva-svmi-bhva sayoga ity eva straucityt,
sayogasyndy-eka-vyaktitve satygmi-strbhym utpatti-vinavacannupapatte ca | cetanatvcetanatvtiriktasya pratiniyatasya yogyatvasya
jnvacchedakasynirpac ca | tayo ca moka-kla-sdhrayena
heyhetutvt |
yadi ca sva-bhukta-vtti-vsanvattva pravha-rpea ca vsany anditva
tad eva ca sayoga ity ucyate, tathpi tda-sayogasya bhya-vakyamam
avidy-vsan-janyatvdika na ghaetaiva yathruta-sayogatygnaucitydika ceti | yac cokta sayogena parimitvam iti | tat-parimalakajnt | sayoga-vibhga-mtrekdau parima-vyavahrbhvena
smnya-gutirikta-dharmotpattir eva parima ity uktatvt | anyath
pratisarga prakti-puruayo sayoga-vibhgau ruti-smtyo ryamau
virudhetm | na hi pratisarga yogyatotpda-vinau ghaet puruasya
parima-prasagt, yath-ruta-sayoga-vibhgayor evotpddi-kramaucityc
ceti dik |
strrtha vivotipurua ity din, sopavarga ity antena | sayukta iti |
bhavati iti ea | stre svarpa-pada ca viveka-khyti-paryantasya daranasmnyasya sayoga-janyatva-pratipdanyeti | idn viveka-khytir aviplav

Page 190 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

hnopya iti tasya hetur avidyeti cgmi-stra-dvayrthonenaiva


streopapdita ity etat-kramea pratipdayatidarana-krya- ity din |
ktaktyasya prayojanbhvenvasthnsambhavena darana-rpakryvasna sayoga iti | ato darana dra-svarpopalabdhir viyoga-kraam
arthd anena streoktam upapditam, tath daranam adaranasya
pratidvandv virodhty atodarana sayoga-hetur ity apy arthd uktam
upapditam | darandaranayor virodhena viruddhayor eva viyoga-sayogayos
tad-ubhaya-kryatvaucityd ity artha |
nanu adarana yadi sayoga-kraa tarhi adaranbhvd eva sayogavinivtty-tmako moko bhaviyati katha daranam api moka-hetur ucyate ? ity
akym hantra daranam iti | asmac-chstre darana tattva-jna na
moka-kraa gauravt, nirodhdibhir vyavadhnena mokvyavahita-prk-kle
jne niyamsambhavt | ki tu adaranasya vakyama-rpasybhvd eva
draur dya-sayogbhva | sa eva moka ity artha | etena
mokasynimittikatay svbhvikatva-rpa nityatva labdham |
nanv eva viveka-khytir aviplav hnopya ity agrima-stra-virodho darana
viyogasya kraam iti svokti-virodha ca | tatrhadaranasya bhva iti |
sugamam | ukta stre | tath ca tattva-jna moke prayojaka-mtram iti |
paramguy 896
u
uttara-stresdhraa sayoga-hetum adaranam avadhrayitum
uktdarana vikalpya pcchatiki cedam iti | ki puna sayogakraatvenoktam adaranam ity artha | nmeti vkylakre | yadyapi sayogo
darana-kraam iti stredaranasynutpda eva sayoga-hetutaytra prasakto
nnya, tathpi tat-samaniyatatay anyem api saaya-koitva bodhyam |
tatra prathamo vikalpaki gunm iti | gun sattvdnm adhikra
kryrambhaa-smarthyam | jngny-adagdh krya-viea-janana-aktir ity
artha | tatopi hi sasra-hetu-sayoga-vieo jyata iti | dvitya vikalpa
parityajya sarva-vikalpeu bandhakatva-gua-yogendarana-abdo gaua |
dvitya vikalpam haho svid iti | adaranam ity atra darana-abdasya
karaa-sdhanatva-pratipdanya di-rpasya svmino darita-viayasya iti
citta-vieaa di-svarpya svmine darito viayo yena tasyety artha |
uktam eva vivotisvasminn iti | svasmi citte pururtha-rpea dye
abddi-vttau ca sati yo daranbhva citta-vtty-abhva ity artha | mokaklna daranbhva vyavartayitu satyantam | sayoghetutay tu tdam
adarana ntra vicraya citte hi pururtha-sattym evdarana sayogahetur bhavati iti bhva |
vyarthatay dvitya-vikalpasya vieya-bhga-parityga-mtrea ttya
vikalpam hakim-arthavatt gunm iti | sat-krya-siddher bhvibhogpavargayor vyapadeyayo sva-kraeu gueu avasthnam ity artha |
caturtha vikalpam haathvidy iti | paca-parv avidy pralaya-kle svacittena saha gueu ln vsan-rpea svraya-cittasyotpatti-bjam ity
artha | tath cvidy-vsanaivdaranam iti | ayam eva paka siddhnto
bhaviyati |

Page 191 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pacama vikalpam haki sthiti- iti | pradhna-nihasya smya-parimaheto sthiti-saskrasya kaye sati gati-saskrasya mahad-di-rpa-visadaparima-hetor abhivyaktir ity artha ? tayaiva hi prakti-kobha-dvr pupraktyo sayogo janyate iti | tad ubhaya-saskra-sad-bhve matntara
pramayatiyatredam iti | sthityai gatyai iti tdarthey caturthyau, eva-krau ca
tayo pacd adhyhryau | sthityaiveti phe tu vieae tty iti | tath ca
pradhna cet sthiti-mtrea varteta tad vikrjanakatvn na pradhna syt,
mla-kraatva hi pradhnatvam iti | tath gati-mtrea ced varteta tad
mahad-dnm api praktivad eva nityatvpatty ki tasya mla syd iti na
vyavahra sambhavaty ata ubhayath sthiti-gatibhym eva
pradhnasyvasthna pradhna-vyavahra labhate kryatay na punar
anyathety artha | na kevala mla-kraa evya sthiti-gatyo kla-bhedena
niryako vicra, ki tu kalpiteu vikra-rpeu kraa-bhedeu api mahaddiv ea carco vicra samna iti prasagd avadhrayati | nstikn kurvadrpatvdam apkartu krantarev apti | sa ca carco yath mddika yadi
sthityaiva nivttyaiva varteta, tarhi kadpi ghan utpdanena kraatva-hni,
yadi gatyaiva pravttyaiva varteta, tad md-ghaayor dvayor eva tulya-klatay
krya-kraa-vyavasthnupapattir ato vikrarpa-kraam api sthiti-gatyubhayavad eveti |
aha vikalpam hadarana-aktir eva iti | puruytmna darayitu y
kamat s darana-akti | saiva cdaranam ity artha | iya ca aktir vivekakhyty-anutpda-rp sayoga-hetu | tath cokta skhya-krikay
dham ity uparamaty any [66] iti |
puruasya daranrtha kaivalyrtha tath pradhnasya |
pagv-andhavad ubhayor api sayogas tat-kta sarga || [11] iti |
ttya-vikalpasthasya abddi-vtty-anutpdasya tygd asya tato bheda |
pradhnasya darana-aktau ruti pramayatipradhnasya iti | kla-luptakh-stheya ruti |
saptama vikalpam hasarva-bodhya- ity din avabhsate ity antena |
sarva-bodhe samarthopi purua pradhna-pravtte prk na payati ity ekam
adarana purua-niham apara ca sarva-kry karaa utpdane
samartha svarpa-yogyam api dya pradhna tad prk pradhna-pravtte
puruea na dyata iti dya-niham adaranam ity evam ubhayasypy
adarana dharma ity eka hur ity artha | etad evtrdaranam iti ea |
nanu janm adarantmakatvt katha tem adarana dharma syt,
abhvasydhikaraa-svarpatvd avyabhicrea lghavd ekatva-siddhe ca |
katha v di-svarpasya puruasydarana ghaate, praka-rpasyprakarpatvsambhavd ity akya samdhattetatredam iti | tatrdarana-dvayamadhya idame ekam adarana dya-svarpa-bhtam api dya-dharmatvena
viia bhavati | tatra hetupurua-pratyaypekam iti | purua-pratyaya
bodham apekya tad-aviayatayeti yvat | tatheti | tath puruasya
nirdharmatvt sad praka-rpatvc cntma-bhtam apy adarana puruadharmatvenaiva laukika-buddhyvabhsate | tatra hetudya-pratyaypekam
iti | dya-pratyayam apekya dy-agocara-pratyaybhveneti yvat |

Page 192 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

aama vikalpam hadarana-jnam iti | jna vsan-rpa tasypi dyasayoga-hetutvt, na tu bhogpavarga-rpam angatvastha daranam
atroktam | arthavattay paunaruktyd iti |
upasaharatiity eta iti | strev etejna-bheds tntrikair ucyanta ity artha
||23||

o)0(o
(2.24)
yas tu pratyak-cetanasya sva-buddhi-sayoga

tasya hetur avidy ||24||


viparyaya-jna-vsanety artha | viparyaya-jna-vsan-vsit ca na
krya-nih purua-khyti buddhi prpnoti | sdhikr punar vartate
| s tu purua-khyti-paryavasn krya-nih prpnoti | caritdhikr
nivttdaran bandha-karabhvn na punar vartate |
atra kacit aakopkhynenodghayatimugdhay
bhryaybhidhyate aakarya-putra ! apatyavat me bhagin kimartha nham iti ? sa tm hamtas teham apatyam utpdayiymti |
tatheda vidyamna jna citta-nivtti na karoti vinaa kariyatti k
praty ? tatrcrya-deyo vaktinanu buddhi-nivttir eva moka |
adarana-krabhvd buddhi-nivtti | tac cdarana bandha-kraa
darann nivartate | tatra citta-nivttir eva moka | kim-artham asthna
evsya mati-vibhrama ? ||24||
tattva-vairad : caturtha vikalpa nirdhrayitu stram avatrayatiyas tu
pratyak-cetanasya sva-buddhi-sayoga iti | pratpam acati prpnoti pratyak
asdhraas tu sayoga ekaikasya puruasyaikaikay buddhy vaicitrya-hetu |
stra pahatitasyeti |
nanv avidy viparyaya-jna, tasya bhogpavargayor iva sva-buddhi-sayogo
hetu | asayukty buddhau tad-anutpatte | tat katham avidy sayogabhedasya hetur ity ata haviparyaya-jna-vsan iti | sargntaryy
avidyy sva-cittena saha niruddhy api pradhnesti vsan | tad-vsanvsita ca pradhna tat-tat-purua-sayogin tdm eva buddhi sjati |
eva prva-prva-sargev ity anditvd adoa | ata eva pratisargvasthy na
puruo mucyata ity haviparyaya-jna- iti | yad purua-khyti kryanih prpt tad viparyaya-jna-vsany bandha-kraasybhvn na punar
vartata ity has tv iti |
atra kacin nstika kaivalya aakopkhynenopahasati | akopkhynam
hamugdhay iti | kim-artha ity artha-abdo nimittam upalakayati,
prayojanasypi nimittatvt | akopkhynena smyam pdayatitathedam
iti | ida vidyamna gua-purunyatkhyti-jna citta-nivtti na karoti,
para-vairgyea jna-prasda-mtrea sa-saskra niruddha vinaa

Page 193 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kariyatti k praty ? yasmin saty eva yad bhavati tat tasya krya, na tu
yasminn asatti bhva |
atraika-dei-matena parihram hatatrcrya-deya iti | cryas tu vyuprokte kta-lakaa
cinoti ca strrtham cre sthpayaty api |
svayam carate yasmd cryas tena cocyate || [vyu.pu. 59.30] iti |
bhoga-viveka-khyti-rpa-pariata-buddhi-nivttir eva eva moka | na tu
buddhi-svarpa-nivtti | s ca dharmameghna-viveka-khyti-pratihy
anantaram eva bhavati saty api buddhi-svarpa-mtrvasthna ity artha | etad
eva sphorayatiadarana- iti | adaranasya bandha-kraasybhvd buddhinivtti | tac cdarana bandha-kraa darann nivartate | darananivttis tu para-vairgya-sdhy, saty api buddhi-svarpvasthne moka iti
bhva |
eka-dei-matam upanyasya sva-matam hatatra citta-nivttir eva moka
iti | nankta darane nivttecirc citta-svarpa-nivttir bhavatti katha
darana-kryety ata hakim-artham asthna evsya mati-vibhrama ? iti |
ayam abhisandhiyadi daranasya skc citta-nivttau kraa-bhvam
agkurvmahi, tata evam uplabhyemahi, ki tu viveka-darana prakarakh prpta nirodha-samdhi-bhvan-prakara-kramea citta-nivttimat
purua-svarpvasthnopayogty tihmahe, tat katham uplabhyemahti ||
24||
yoga-vrtikam : sayoga-bhedena sarv evdarann hetutva siddhntayann
eva sayoga-viea-hetv-adarana-viea-paratayottara-stram avatrayati
tatra vikalpeti | tatrdarane vikalpa-bahutva bheda-bhulyam etat-puruasmnyasya gua-smnyasya ca pururtha-hetu-sayoga-smnya prati
kraaty bodhyam |
yas tu pratyeka-cetanasya tat-tac-cetanasya sva-buddhi-sayogo heya-hetu svasvm [2.23] ity-di-prakta-streokta, tasya hetur avidy || caturthavikalpa-rpam adaranam eveti strea sahnvaya | pratyak-cetanasya iti phe
sva-sva-buddhy-anugama-la-cetanasyety artha | aya bhvaavidykayottaram api jvanmuktasya bhogrtha viaya-rpea pariatair guai saha
sayoga utpadyateto nvidy gua-purua-sayoga-smnye hetu, ki tu
yathokto gudhirdir eva, sva-buddhi-sayogas tu janmparanmvidy vin
na bhavatti buddhi-purua-sayoga evsdhrayenvidy-hetur bhavati | saiva
ca buddhi sayoga-dvr dra-dya-sayoga-hetur vidyocchedy ca
bhavatty ayena saivottara-strea scyate, na gudhikrdi | tasya
jnnucchedyatvt | ekasya puso muktv api puruntarrtha gudhikrditdavasthyt | yad eva ca purueocchettu akyate, tad eva heya-nidnam atra
pratipdanyam | anyath kla-karmevardnm api heya-hetu-sayogakraatay tem apy atra pratipdyatpatter iti |
tasya hetur avidy || tasya dra-dya-sayogasya buddhi-purua-sayogadvr hetur avidyety artha |
bhya-krea ca stra-kra-ttparybhipryeaiva tasyety asya buddhisayogasyety artha ukta | na tu skd eva draur dya-smnya-

Page 194 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sayogasyaiva prva-stre praktatvt | buddhi-sayogasyeti | avidy ctra


nntamny tma-buddhi-mtram | tasya buddhi-sayoghetutvt | anitydau
nitydi-buddhi-rpm avidyn vakyama-viveka-khytinyatvnupapatte ca | s cvidy buddhi-sayoga-janyatay tad-avyavahitaprk-kle na sambhavatty ata ha bhyakraviparyayeti |
sargntaryvidyy sva-cittena saha niruddhy pradhne y vsan sthit
tay vsita pradhna tat-purua-sayogin tdm eva buddhi sjatty
anditvn na doa |
avidy-vsany buddhi-purua-sayoga-hetutve yuktim haviparyaya- iti |
viparyaya-jna-vsan-balt purua-khyti-rp krya-nih sva-kartavyacaram vadhi na prpnoti buddhir ata svdhikratay punar vartate puruea
sayujyate, s tu buddhi puruayat-khyti-paryant sat krya-sampti
prpnoti para-vairgyotpdt | tata ca caritdhikr nipadita-kry nivttvidy
sat sayogkhya-bandhasya krabhvt, na puna puruea sayujyata ity
artha | tath cnvaya-vyatirekbhy viparyaya-vsan-buddhi puruasayoga-hetur iti bhva |
purua-khyty cittasya nivttir iti yad ukta, tatra nstikkepa nircikrus ta
pradarayatiatra kacit iti | aakopkhynena dntenodghayati,
kipatty artha | napusakkhynam evhamugdhay ity din,
utpdayiyatty antena | sa aaka t bhrym | vinaam iti | vinaa
para-vairgyea niruddha jna citta-nivtti-rpa moka kariyatti nsti
pratyety artha |
upek-scanya prvcrya-mukhentra siddhntam hatatreti | ad
asampta cry crya-deya | upekaye pratyuttara-dna-mtrecryadeyatvam | crya ca vyau prokta
cinoti ca strrtham cre sthpayaty api |
svayam carate yasmd cryas tena cocyate || [vyu.pu. 59.30] iti |
nanv iti sambodhane | etad ukta bhavatijna na skn moka-hetur
asmbhir iyate, ki tv avidykhydarana-nivtti-tat-krya-nirodha-yoga-dvr,
tath ca vinaam api jna buddhi-purua-viyoga-rpa-moka-vypra-dvr
kraa sambhavaty eveti |
nanu yady ayam crya-deya, tarhi ki buddhi-cittdi-nmaknta-karaanivtta-moka eva na bhavatty akym hatatra citteti | citta-nivttir
moko bhavaty eva, ki tu tatra sthna evsya nstikasya buddhi-vymoha
vyartha ity atotropekaye samdhttvd evcrya-deya ukta ity artha ||
24||

o)0(o
(2.25)
heya dukham | heya-kraa ca sayogkhya sa-nimittam uktam | ata
para hna vaktavyam

Page 195 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad-abhvt sayogbhvo hnam, tad-de kaivalyam


||25||
tasydaranasybhvd buddhi-purua-sayogbhva tyantiko
bandhanoparama ity artha | etad dhnam | tad-de kaivalya
puruasymirbhva punar asayogo guair ity artha | dukha-kraanivttau dukhoparamo hnam | tad svarpa-pratiha purua ity uktam
||25||
tattva-vairad : tad eva vyha-dvayam uktv ttya-vyhbhidhnya
stram avatrayatiheya dukham uktam iti | tad-abhvt sayogbhvo
hnam, tad-de kaivalyam || iti | stra vycaetasya iti | asti hi mahpralayepi sayogbhvota uktam tyantika iti | dukhoparamo hnam iti
pururthat darit | eam atirohitam ||25||
yoga-vrtikam : tad eva heya-heya-hetu-rpa vyha-dvaya vykhyya
ttya-vyhasya stram avatrayatiheyam iti | nimittam avidy | tad-abhvt
sayogbhvo hna tad de kaivalyam | tasy avidyy abhvd vind
buddhi-purua-sayoga-nivtti-dvr dra-dya-sayoga-nivtti dukhahnam ity ucyate, krya-kraayor abhedopacrt | tasya pururthatvyokta
tad de kaivalyam iti | tad eva ca hna puruasya kaivalyam ity apy ucyate ity
artha | imam eva strrtha bhyakra prakrntarehatasyeti |
buddhi-purua-sayoga-abdena krya-krabhedt dra-dya-sayogopi
grhya | pralaya-klna-viyoga-vyvartanytyantika iti vieaa
bandhanoparamasya |
etad-dhnam iti prvea sahnveti | tad-de kaivalyam ity etad vycaetad
der iti | tad-dhna guai buddhi-guai dukhdibhi punar asayoga
pratibimba-rpesambandha ity artha | sa eva ca dukha-bhoga-nivtti-rpa
svata pururtha-rpa iti bhva | strasya phalitrtham hadukheti hnam
ity antena | vykhyte kaivalya-abdrthe tad drau svarpevasthnam iti
gata-stra pramayatitadeti | tad dukha-nivttau, asya ca hna-vyhasya
caturtha-pde vistaro bhaviyatty atra di-mtrea sa ukta ||25||

o)0(o
(2.26)
atha hnasya ka prpty-upya ? iti

viveka-khytir aviplav hnopya ||26||


sattva-purunyat-pratyayo viveka-khyti | s tv anivtta-mithy-jn
plavate | yad mithy-jna dagdha-bja-bhva bandhya-prasava
sampadyate, tad vidhta-klea-rajasa sattvasya pare vairadye
parasy vakra-sajy vartamnasya viveka-pratyaya-pravho
nirmalo bhavati | s viveka-khytir aviplav hnasyopya | tato mithyPage 196 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

jnasya dagdha-bja-bhvopagama | puna cprasava ity ea mokasya


mrgo hsanyopya iti ||26||
tattva-vairad : hnopya-lakaa caturtha vyha khytu stra
avatrayatiatha iti |
viveka-khytir aviplav hnopya || gamnumnbhym api viveka-khytir
asti | na csau vyutthna tat-saskra v nivartayati, tadvatopi tad-anuvtter
iti tan-nivtty-artham aviplaveti | viplavo mithy-jna, tad-rahit | etad ukta
bhavatirutamayena jnena viveka ghtv yuktimayena ca vyavasthpya
drgha-kla-nairantarya-satkrsevity bhvany prakara-paryanta
samadhigat sktkravat viveka-khytir nivartita-savsana-mithy-jn
nirviplav hnopya iti | ea bhya sugamam ||26||
yoga-vrtikam : ata para hnopya-vyha caturtha-pdasypi kiyatparyanta vcya | tatra caturtha-vyha-pratipdana-stram avatrayatiatha iti
| buddhi-sayoga-nivttir eva skd dukha-hne kraa vivkea-khytis tu
buddhi-sayoga-hetv-avidy-nivartakatvena paramparayeti prpti-abdena
scitam | viveka-khytir aviplav hnopya || sktkra-nih-rpatvalbhyviplaveti vieaam |
tatrviplava-abdt katham eta labhyata ity kkym haplavate | mithyjna-saskra-vat mithy-jnenntarbhibhyata ity artha | yadeti | yad tu
sktkra-day skma-mithy-jnam angatvastha dagdha-bjatulyvastha tasya vivaraa bandhya-prasava bandhya-prasava-smarthya
bhavati, tad vidhta-klekhya-dhler buddhi-sattvasyta eva para-vairadye
vailakaye | asyaiva vivaraa parasy vakra-sajy, paramu-paramamahattvntosya vakra [1.40] iti stroktym icch-pratighta-rpy
vartamnasya viveka-khyti-pravho nirmalo mithy-jnkaluito bhavati | ata
s viveka-khytir aviplavocyate, s parama-sktkra-rpi hnopya ity artha
|
kena dvrea hnopya ity kkym hatata iti | tato viveka-khyte krat
mithy-jnasya skma-rpasya dagdha-bjat-prpti | tata ca punar aprasava
iti ktv ea viveka-khyti-rpa citta-nivtty-di-rpa-mokasya panth | asya
vivaraa hnopya ity artha |
nanv eva jnd eva dukha-hnkhya-moka-vacand asamprajta-yogasya ki
prayojanam iti cet ? na, para-vairgyajsamprajta-yogasypy atra jnadvratay moka-hetutvayd iti ||26||

o)0(o
(2.27)

tasya saptadh prnta-bhmi praj ||27||


tasyeti pratyudita-khyte pratymnya | saptadhety auddhy-varaamalpagamc cittasya pratyayntarnutpde sati sapta-prakraiva praj
vivekino bhavati | tad yath
(1)parijta heya, nsya puna parijeyam asti |
Page 197 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(2)k heya-hetavo, na punar ete ketavyam asti |


(3)sktkta nirodha-samdhin hnam |
(4)bhvito viveka-khyti-rpo hnopya iti |
e catuay krya-vimukti prajy | citta-vimuktis tu tray
(5)caritdhikr buddhi |
(6)gu giri-ikhara-ka-cyut iva grvo niravasthn sva-krae
pralaybhimukh saha tensta gacchanti | na cai pravilnn
puna saty utpda, prayojanbhvd iti |
(7)etasym avasthy gua-sambandhtta svarpa-mtra-jyotir
amala keval purua iti |
et sapta-vidh prnta-bhmi-prajm anupayan purua kuala ity
khyyate | pratiprasavepi cittasya mukta kuala ity eva bhavati,
guttatvd iti ||27||
tattva-vairad : viveka-khyti-nihy svarpam ha streatasya
saptadh prnta-bhmi praj || ity anena | vycaetasyeti | pratyuditakhyte vartamna-khyter yogina pratymnya parmara | auddhir
evvavaraa citta-sattvasya, tad eva mala tasypagamc cittasya
pratyayntarnutpde tmasa-rjasa-vyutthna-pratyaynutpde nirviplavaviveka-khyti-nihm pannasya sapta-prakraiva praj vivekino bhavati |
viaya-bhedt praj-bheda | prakonto ys bhmnm avasthn ts
tathokt | yata para nsti sa prakara | prnt bhmayo yasy prajy
viveka-khyte s tathokt |
t eva sapta-prakr praj-bhmr udharatitad yath iti |
tatra purua-prayatna-nipdysu catasu bhmiu prathamm udharati
parijta heya iti | yvat kila prdhnika tat sarva parima-tpa-saskrair
gua-vtti-virodhd dukham eveti heyam | tat parijtam | prntat darayati
nsya puna kicid aparijeyam asti |iti |
dvitym hak iti | prntatm hana punar iti |
ttym hasktkta iti | pratyakae nicita may
samprajtvasthym eva nirodha-samdhi-sdhya hnam | na punar asmt
para nicetavyam astti ea |
caturthm habhvita iti | bhvito nipdito viveka-khyti-rpo hnopya,
nsy para bhvanyam astti ea | e catuay kry vimukti
sampti | kryatay prayatna-vypyat darit | kvacit pha krya-vimuktir iti
| kryntarea vimukti prajy ity artha |
prayatna-nipdynunipdanym aprayatna-sdhy citta-vimuktim ha
citta-vimuktis tu tray iti | prathamm hacaritdhikr buddhi iti | ktabhogpavarga-kryety artha | dvitym hagu iti | prntatm hana
cai iti |

Page 198 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ttym haetasym avasthy iti | etasym avasthy jvann eva


purua kualo mukta ity ucyate, carama-dehatvd ity haetm iti |
anaupacrika muktam hapratiprasava iti | pradhna-layepi cittasya
mukta kuala ity eva bhavati, guttatvd iti ||27||
yoga-vrtikam :
tasy viveka-khyter aviplavkhya-nihy lakaam hatasya saptadh
prnta-bhmi praj || tasya viveka-khyti-rpa-hnopyasya prnta-bhmikrpi praj saptadhety artha |
tad etad vycaetasyeti | tac-chabdokta-hnopyasya svarpkhyna
pratyudita-khyter iti, anyath tasyeti pulignupapatte | pratymnya
parmara | na ctra pratyutpanna-khyte puruasya parmara ity artha |
sambhavati puruasya prva-strev aprastutatvt |
saptadhety etad vykhytu ghtisaptadhetti | auddhyeti | auddhir
viparyaykhyvidy tat-krya-ppdika cottara-stra-bhyt, saivvaraa-rpo
mala, tad-apagamc cittasya pratyayntar viveka-khyty-anyem
anutpde sati para-vairgyajn nirodha-yogd utthna-day saptkr praj
vivekino nipanna-jnasya liga bhavatty artha | ekkroyoga-vyvacchede |
prakra-nynat nstty artha |
ekasy eva prajy sapta-prakratvam udharatitad yath ity din |
prathama prakram haparijtam iti | parijta skt-kta mumukubhir
heya, nsym avaia punar heyam astty artha |
dvitya prakram hak iti | tata ca heya-hetavovidy-kma-karmdayo
viveka-sktkrea mama k ity dir artha |
ttya prakram hasktktam iti | tata cvidydi-kayd utpannena
nirodha-samdhin hetun vyutthna-kle dukha-hna-rpo bhvi-moko
may skt-kta deha-ptnantaram etdo me moko bhaviteti sajtyasktkra eva sajtyntara-sktkra-vine paricita | asamprajta-yogadntena kaivalyam api da-pryam iti phalitrtha | yathrute nirodhasamdhau hna-sktkrnupapattir vtty-abhvd iti | asamprajta-klna ca
dukhbhvo yogynupalabdhy vyutthne smaryeteti | athav nirodhasamdhin nipdya hna moko hna-gocara-samprajtena skt-ktam ity
artha |
caturtha prakram habhvita iti | tata ca phala-nipatty viveka-khytirpo hnopyo bhvito nipdita phala-nipattyaiva sdhanasya siddher iti |
vastutas tu bhvita ity di-prakrasya dvitya-sthala eva pha | jasyena
kramopapatte |
e iti | e prnta-bhmi-prajy viayo heya-jna-sampty-di-rp
catuay prajy prajkhya-tattva-jna-nimittt pus krya-mukti
kryd vimukti kartavya-sampti jvan-muktir ity artha | iya para-vairgyarp citta-nasydya-bhmik-rp |
citteti | cittd vimukti citta-vimukti parama-mukti | spi prnta-bhmiprajy viaya trividh bhavati | citta-vimuktis tu svayam eva bhavati, na tatra
sdhanpekety ayena pthag upanysa | tatrdy citta-vimuktim ha

Page 199 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

caritdhikr buddhi iti | sampta-bhogpavargo bhavati buddhir ity artha |


iya para-vairgya-rp citta-nasydya-bhmik-rp |
dvitya .hagu iti | buddher gu sasra-sukha-dukhdaya sva-krae
sattvdi-trigua-maya-praktau lyamns tena cittena sahtyanta-laya
gacchanti | tatra dntagirti | giri ikhara-kc cyut il ivvasthtum
akam ity artha | e ca liga-arrasya vinayad-avasth dvitya-bhmik |
ttyam hana caim iti | na cai saskra-sukhdn punar udbhavosti,
pururtha-sampty prayojanbhvd ity ata etasym avasthy puruo
buddhy-di-gua-sambandha-viea-nya svarpa-mtra-jyoti nirviayaka-cijjyoti-svarpomala aupdhika-tamo-mlinya-rahita keval kevaleu muktev
avibhg bhavatty artha | iya ctyantika-laya-nipatti-rp videha-kaivalyasya
carama-bhmik |
im trividh citta-bhmi bhvinm eva jvan-mukta-day viuddha-citto
yog sktkrt karotti bodhyam | tad eva sapta-viayatvt sapta-prakr
praj vykhyt | idn stra-ttparyrtham haet sapta-vidhm iti |
prajvn ity uktv prajm anupayann iti nirabhimnat-pratipdanyoktam |
buddhi-vtti praj ski-bhvenaiva jvanmukta payati na tv abhimanyata
ity aya | kuala kalyokalyna-buddhi-patn-paritygd iti | jnino
jvanmuktasya lakaa streokta tat-prasagt svaya parama-muktasya tato
vieam hapratiprasava iti | cittasytyanta layepi kuala ity eva bhavati,
dukhdibhi sattvdibhi ca kuala-guair atyanta-viyogd ity artha | evakrea jvanmukta-daym api bdhitam akuala tihatty uktam | ata eva
ckhyyata ity anena jvanmuktvasthy gaua kualatva vykhyytra
bhavatty anena mukhya kualatvam ucyate iti | yat tu gty, sarvrambhaparityg gutta sa ucyate [gt 14.25] iti jninopi guttatvam ukta tadgubhimna-nyat-mtra paramevarasya nirguatvavad iti ||27||

o)0(o
(2.28)
siddh bhavati viveka-khytir hnopya iti | na ca siddhir antarea
sdhanam ity etad rabhyate

yoggnuhnd auddhi-kaye jna-dptir vivekakhyte ||


yoggny av abhidhyiyamnni | tem uhnt paca-parvao
viparyasyuddhi-rpasya kayo na | tat-kaye samyag
jnasybhivyakti | yathyath ca sdhanny anuhyante, tathtath
kaya-kramnurodhin jnasypi dptir vivardhate | s khalv e
vivddhi prakaram anubhavaty viveka-khyte, gua-purua-svarpavijnd ity artha | yoggnuhnam auddher viyoga-kraam | yath
parau chedyasya | viveka-khytes tu prpti-kraa yath dharma
sukhasya, nnyath kraam |
kati caitni krani stre bhavanti ? navaivety ha
Page 200 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

utpatti-sthity-abhivyakti-vikra-pratyaytyaya |
viyognyatva-dhtaya kraa navadh smtam || iti |
(1)tatrotpatti-kraa mano bhavati vijnasya |
(2)sthiti-kraa manasa pururthat arrasyevhra iti |
(3)abhivyakti-kraa yath rpasylokas tathrpa-jnam |
(4)vikra-kraa manaso viayntaram, yathgni pkyasya |
(5)pratyaya-kraa dhma-jnam agni-jnasya |
(6)prpti-kraa yoggnuhna viveka-khyte |
(7)viyoga-kraa tad evuddhe |
(8)anyatva-kraa, yath suvarasya suvara-kra | evam ekasya
str-pratyayasyvidy mhatve, dveo dukhatve, rga sukhatve,
tattva-jna mdhyasthye |
(9)dhti-kraa arram indriym | tni ca tasya | mah-bhtni
arrm | tni ca paraspara sarvem | tairyagyauna-mnuadaivatni ca parasparrthatvd iti |
eva nava-krani | tni ca yath-sambhava padrthntarev api yojyni
| yoggnuhna tu dvidhaiva kraatva labhata iti ||28||
tattva-vairad : tad eva caturo vyhn uktv tan-madhya-patitasya
hnopyasya viveka-khyter godohandivat prg-asiddher asiddhasya
copyatvbhvt siddhy-upyn vaktum rabhata ity hasiddheti |
tatrbhidhsyamnn sdhann yena prakrea viveka-khyty-upyatva
tad darayati streayoggnuhnd auddhi-kaye jna-dptir
viveka-khyte || yoggni hi yath-yoga dda-dvreuddhi
kivanti |
paca-parvao viparyayasyety upalakaa puypuyayor apip jtyyur-bhogahetuvenuddhi-rpatvd iti | ea sugamam |
nn-vidhasya kraa-bhvasya darand yoggnuhnasya kda
kraatvam ity ata hayoggnuhnam iti | auddhy viyojayati buddhisattvam ity auddher viyoga-kraam | dntam hayath paraur iti |
parau chedya vka mlena viyojayati | auddhy viyojayad buddhi-sattva
viveka-khyti prpayati | yath dharma sukham | tath yoggnuhna
viveka-khyte prpti-kraa, nnyena prakreety haviveka-khyte
iti |
nnyatheti pratiedha-ravat pcchatikati caitni iti | uttaranavaiveti |
tni darayati krikaytad yathutpattti | atrodharany ha
tatrotpatti-kraa iti | mano hi vijnam avyapadeyvasthtopanya
vartamnvasthm pdayad utpatti-kraa vijnasya |
sthiti-kraa manasa pururthat, asmity utpanna manas tvad
avatihate na yvad dvividha pururtham abhinivartayati | atha nirvartitapururtha-dvaya sthiter apaiti, tasmt sva-krad utpannasya manasongatapururthat sthiti-kraam | dntam haarrasyevhra iti |

Page 201 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pratyaka-jna nimittam indriya-dvr v svato v viayasya


saskriybhivyaktis tasy kraa yath rpasyloka |
vikra-kraa manaso viayntaram, yath hi mkao samhita-manaso
vallak-vipacyamna-pacama-svara-ravaa-samanantaram unmlitkasya
svarpa-lvaya-yauvana-sampannm apsarasa pramlocm kamnasya
samdhim apahya tasy sakta mano babhveti | atraiva nidaranam ha
yathgnir iti | yathgni pkasya taulde kahinvayava-sanniveasya
praithilvayava-sayoga-lakaasya vikrasya kraam |
sata eva viayasya pratyaya-kraa agni-jnasya | jyata iti jnam | agni
csau jna cety agni-jna tasya | etad ukta bhavativartamnasyaivgner
jeyasya pratyaya-kraatay kraam iti |
prpti-kraa autsargik nirapek kran krya-kriy prpti | tasy
kutacid apavdoprpti | yath nimnopasarpaa-svabhvnm ap
pratibandha setun, tathehpi buddhi-sattvasya sukha-praka-lasya
svbhvik sukha-viveka-khyti-janakat prpti | s kutacid adharmt tamaso
v taj-janakatay tad pnoti | yath vakyatinimittam aprayojaka praktn
varaa-bhedas tu tata ketrikavad [4.3] iti |
tad eva viveka-khyti-lakaa-krypekay prpti-kraam uktam | avntarakrypekay tu tad eva viyoga-kraam ity haviyoga-kraa iti |
anyatva kraam haanyatva-kraa, yath suvarasya suvara-kra iti
| kaaka-kuala-keyrdibhyo bhinnbhinnasya bheda-vivakay
kaakdibhinnasybheda-vivakay kaakdy-abhinnasya suvarasya kuald
anyatvam | tath ca kaaka-kr suvara-kra kuald abhinnt suvard
anyat kurvann anyatva-kraam |
agnir api pkyasynyatva-kraa yadyapi, tathpi dharmio dharmayo
pulkatva-taulatvayor bhedvivakay dharmayor upajanpyepi dharmy
anuvartate iti na tasynyatva akya vaktum iti vikra-mtra-kraatvam ukta iti
na sakara | na ca sasthna-bhedo dharmionyatva-kraam iti vykhyeyam |
suvara-kra ity asysagate |
bhyam anyatva-kraam upanyasydhytmikam udharatievam ekasya iti |
avidy kamanyeya kanyakety-di jnam | sammoha-yogt sa eva str-pratyayo
mho viao bhavati caitrasya,, maitrasya puyavato bata kalatra-ratnam etan
na tu mama bhgya-hnasyeti | eva sapatn-janasya tasy dvea strpratyayasya dukhatve | eva maitrasya tasy bhartu rgas tasyaiva strpratyayasya sukhatve | tattva-jna tva-msa-bhedosthi-majj-samha strkya sthna-bjdibhir aucir iti vivekin mdhyasthye vairgye kraam iti |
eva msdi-kygnm api paraspara vidhrya-vidhrakatvam | eva mahbhtni pthivy-dni manuya-varua-srya-gandhavaha-ai-loka-nivsin
arrim | tni ca parasparam | pthivy hi gandha-rasa-rpa-spara-abdagun paca mah-bhtni paraspara vidhrya-vidhraka-bhvenvasthitny
apsu catvri tejasi tri dve ca mtarivanti | tairyagyauna-mnua-daivatdni
ca vidhrya-vidhraka-bhvenvasthitni |

Page 202 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv dhrdheya-bhva-rahitn kutas tattvam ity ata ha


parasparrthatvd iti | manuya-arra hi pau-paki-mga-sarspasthvara-arropayogena dhriyate | eva vyghrdi-arram api manuya-paumgdi-arropayogena | eva pau-paki-mgdi-arram api sthvardyupayogena | eva daiva-arram api mauyopahta-cchga-mga-kapijalamsjya-puroa-sahakra-kh-prastardibhir ajyamna tad upayogena |
eva devatpi vara-dna-vy-dibhir manuydni dhrayatty asti
parasparrthatvam ity artha | ea sugamam ||28||
yoga-vrtikam : ata para stra-sampti-paryanta hnopya-vyhasyeavies tat-prasagenaiva ca hna-vyhasya vie ca vykhyey, tatrdau
vivkea-khyty-upya-pratipdaka stra-jtam avatrayatisiddheti | siddh
nipannviplaveti yvat | yoggnuhnd auddhi-kaye jna-dptir vivekakhyte | smnyato jna ravaa-mananbhym api bhavatti dpti-pada,
dpti ctrrutmata-viea-grahaam |
atra yoggnuhnd ity anena vakyama-yamdn yoggatvam api
jngatvad eva vivakitam, anyath tad api bahiraga nirbjasya [3.6] ity
gmi-stre yoggaty vieasypraktbhidhnat-prasagt |
nanu yoggni yoga-sdhanni, tni ca prvoktatay punar nkkyanta iti cet ?
na, katha vyutthita-cittopi yoga-yukta syd ity di bhyeaiva dattottarapryatvt | prva-pde hy uttamdhikrim abhysa-vairgye eva yogayo
sdhanam ukta, tata ca madhyamdhikri tapa-svdhyyevarapraidhnny api kevalni sdhanny etat-pdasydv uktni, ata para
manddhikri yamdny api yoga-sdhanni vaktavyni jna-sdhanaprasagenety apaunaruktyam |
yadyapi jnam apy asamprajta-yoga-sdhanataysmin stre pratipdita,
tathpi tad-yoga-smnyegataytra yamdny av eva yoggatay
pratipdayiyanta iti |
stra vycaeyoggnti | viparyayasyeti | yoggatay viparyaya-abdena
tat-krya ppdikam api grhyam tasypy auddhi-rpatvt |
jnam utpadyate pus kayt ppasya karmaa |
yathdara-tale prakhye payanty tmnam tmani || [ga.pu. 1.229.6] iti
smte |
nanu nn-vidha-krya-kraa-bhva-darand yoggny auddhi-kaya prati
jna prati ca kda kraam ity kkym hayoggnuhnam
auddher iti | auddhe kraa viyoga-rpetiayenety artha | aya bhva
sata eva vastunotiaya-hetu kraam ucyate | asad-utpdasynabhyupagamt |
tath ca saty evuddhir viyogkhyenttvasth-rpetiayena yoggn
kryeti | eva dntepi bodhyam | viveka-khytes tu prpti-kraam iti | prptirptiaydhyakatay viveka-khyte kraam ity artha | prpti cotpattau
pratibandha-nivartanam | tatra dntam hayatheti | nnyath kraam iti |
na vaieikm ivotpatti-kraam asman-mate dharmdn nimitta-kran
pratibandha-nivtti-kraatva-siddhntd ity aya | nimittam aprayojaka
praktn varaa-bhedas tu tata ketrikavat [4.3] iti stre caitad
vyaktbhaviyati | viveka-khyter utpattau ca cittam eva kraa svata eva
sarvrtha-grahaa-smarthyd iti |

Page 203 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pcchatikati caitnti | uttaranavaivety heti | prvcrya-gaa iti ea |


krikoktni nava krani yathokta-kramam udharatitatreti | jnasya vttirpasyotpatti-rptiayena mana kraa sambhavati, updnatvd ity artha |
pti-kraa ca notpattau sktkraa, ki tu pratibandha-nivtti-dvreti |
ghadiu dadti ca prvoktpti-kraa-madhya eva praveanyni | utpattikraatvam updna-karaatvam iti |
sthitti | bhogpavarga-rpa pururtha-smnya manasa sthiti-rptiayena
kraa bhavati, pururtha-samptau manasa svayam eva layd ity artha |
atra prdhnyenaiva mana-udhta pururthasya sarva-bhogynm eva sthitihetutvd iti |
abhivyakti- iti | loka-rpa-jna ca rpasybhivyakti-rptiayena kraam ity
artha | abhivyakti ca buddhi-vtti-rpam iti vibhga |
vikra-kraam iti | ekgrasya manaso viayntara sva-gocara-rgdi-vikrarptiayena kraa bhavatty artha |
pratyaya-kraam iti | pratyaya sampratyaya prmya-nicaya iti yvat |
tath ca parvate vahnir astti abddin yad agni-jna tasya sampratyayakraa parvate dhma-daranam ity artha | yath rutegni-jnasyety atra
jna-abda-vaiyarthyt, numnika-jnasypy abhivyakti-madhya eva pravec
ca |
prpti-kraam iti | pti prptir eka evrtha | etad vykhytam |
viyoga- iti | etad api vykhytam |
nanu viyoga-krae kraa-vyavahra eva nstti cet ? na, maakrthoya
dhma ity di-vyavahradarant | karma-kryayor ekrthatayea-dhtukarmam eva kryatvc ceti |
anyatva-kraam iti | rpa-bheda-kraam ity artha | nanu vikra-krad
asya ko bheda iti cet ? ucyatesuvarde kaakdi-rpat-tygena kualdirpaty yat kraa tat suvarder vikra-kraam ucyate | tad eva ca kraa
kaakder anyatva-kraam ucyate | kaakadi-vina-prvakam anye
kualdnm utpdant | ata krya-bhedenaikasyaiva vastuno dvidh
kraatvam iti |
suvarasyeti | suvara-pider ity artha | suvarasya sarva-vikrnugatatvena
suvarnyatvkraatvt | atosya vikra-krat bhedt | suvara-pia
kuala karoti ity di-pratyaya csy kraaty pramam iti | bhyam
anyatva-kraam udhtyntaram apy anyatva-kraam udharatievam
ekasya iti | str-pratyayasya kra-pariata-buddhi-dravyasya vttykhyasyaika-jtyasya mhatvdi-dharmm anyatve bhinnatvevidydicatuaya kraam ity artha | tatra moha kartvaykartavya-nyat |
dukhatva-sukhatve dukhitva-sukhitve, mdhyasthya rga-dvea-mohanyat |
dhti-kraam iti | arram indriym raya-vidhay dhrakam | tni
cendriyi tasya arrasya yoga-kema-nirvhakatvena dhraki | eva pthivy-

Page 204 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dni mah-bhtny dhratayaiva arrm dhraki, tni ca paraspara


sarvem iti | tni ca mah-bhtny anyonya sarve sarvi dhraki,
ka vyor dhraka, cakravty ca chidrkasya dhrik | chidrasya tattantratvt tad-ritatvc ca | eva vyus tejo-dhraka teja cvaradi-rpamaalntar-varti-vyn dhrakam ity di-rpea vykhyeyam | tath
tairyagyauna-mnua-daivatni ca arri paraspara dhraki |
rayrayi-bhvbhvepi yaja-vy-dibhir anyonyam upakrakatvt | devn
bhvayatnena te dev bhvayantu va [gt 3.11] ity-dibhya ity artha |
athaiva sthiti-krad dhti-kraasya katha bheda iti ? ucyate
krynupravepravebhym avntara-bhedt | sthitin-hetur hi
pururthhrdir mata arrdy-avibhakta sann eva tni sthpayati, dhtihetu ca arrdir indriydn ananupraviyaiva tni dhrayatti mahn viea iti |
upasaharatiity evam iti | yath-yogyam ebhir eva kraatvair avidy-karmajvevardn sarva-kraatva-pratipdik ruti-smtayo vykhyey ity
ayavn hatni ca yath-sambhavam iti | dhuniks tu utpadya-vikrypy
asaskrya-rpai caturvidha kryam hu | tais tu navnm eva kry
caturdh vibhga kta iti | praktam upasaharatiyoggeti ||28||

o)0(o
(2.29)
atha yoggny avadhryante

yama-niyamsana-pryma-pratyhradhra-dhyna-samdhayov agni ||
yath-kramam etem anuhna svarpa ca vakyma ||29||
tattva-vairad : samprati nyndhika-sakhy-vyavacchedrtha yoggny
avadhrayatitatra yoggny avadhryanta iti |yama-niyamsana-prymapratyhra-dhra-dhyna-samdhayov agni || abhysa-vairgya-raddhvrydayopiyath-yogam etev eva svarpato
nntaryakatayntarbhvayitavy ||29||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayatitatreti | yama-niyamsanapryma-pratyhra-dhra-dhyna-samdhayov agni || prvapdoktny antaragni abhysa-vairgya-raddh-prymdny asya
pdasydv uktni, madhyama-sdhanni tapa-svdhyyaevara-praidhnni
atyanta-bahiragair anukta-sdhanai saha piktya yoga-jnobhayasdhanataytrocyanta ity apaunaruktyam | kriy-sdhana-nirpaa tttamamadhyamdhamdhikri-bhedt | tatravairgyasya santoe pravea,
raddhadn ca tapa cdiu, parikarma ca dhradi-trika iti | ravaamananayo ca prama-vidhayaiva jna-hetutva skd astty ayenuddhikaya-dvrakeu jna-sdhaneu na te parigaite iti mantavyam | bhye yathkramam etem anuhnam iti kartavyam iti ea | aya ttsarga eva, varaprasdj jitottara-bhmikasya ndhara-bhmiu viniyoga iti bhye vaktavyatvt |
anyath bahiragntaraga-vibhga-pratipdana-vaiyarthypatte ceti ||29||

Page 205 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(2.30)
tatra

ahis-satysteya-brahmacaryparigrah yam ||30||


tatrhis sarvath sarvad sarva-bhtnm anabhidroha | uttare ca
yama-niyams tan-mls tat-siddhi-paratayaiva tat-pratipdanya
pratipdyante, tad avadta-rpa-karayaivopdyante | tath coktana
khalv aya brhmao yath yath vratni bahni samditsate, tath tath
pramda-ktebhyo his-nidnebhyo nivartamnas tm evvadta-rpm
ahis karoti |
satya yathrthe v-manase | yath da yathnumita yath-ruta,
tath v mana ca | paratra sva-bodha-sakrntaye vg ukt, s yadi na
vacit bhrnt v pratipatti-bandhy v bhaved iti | e sarvabhtopakrrtha pravtt na bhtopaghtya | yadi caivam apy
abhidhyamn bhtopaghta-paraiva syn na satya bhavet, ppam eva
bhavet | tena puybhsena puya-pratirpakea kaatama prpnuyt,
tasmt parkya sarva-bhta-hita satya bryt |
steyam astra-prvaka dravy parata svkaraam | tat-pratiedha
punar aspr-rpam asteyam iti |
brahmacarya guptendriyasyopasthasya sayama |
viaym arjana-rakaa-kaya-saga-his-doa-darand asvkaraam
aparigraha ity ete yam ||30||
tattva-vairad : yama-niyamdy-agni uddiya yama-nirdeaka stram
avatrayatitatreti | ahis-satysteya-brahmacaryparigrah yam ||
yoggam ahism hasarvath iti | dm ahis stautiuttare ca iti |
tan-ml iti | ahism apariplya kt apy akta-kalp, niphalatvd ity artha |
tat-siddhi-paratayaiva anuhnam | ahis cen mlam uttare katha
tehis-siddhi-par ? ity ata hatat-pratipdanya iti | siddhir jnotpattir ity
artha |
syd etat | ahis jnrth yady uttare, kta tair anyata eva tad-avagamd ity
ata hatad avadta- iti | yady uttare nnuhyerann ahis malin syd
asatydibhir ity artha | atraivgamikn samatim hatath ceti | sugamam |
satya-lakaam hayathrthe v-manase iti | yath-abda skka
prayatiyath da iti | pratisambandhita tath abda pratikipatitath
v mana ca iti | vivaky kartavyym iti | anyath tu na satyam | etat
sopapattikam haparatra iti | paratra purue sva-bodha-sakrntaye svabodha-sada-bodha-jananya vg ukt uccrit | ata s yadi na vacit
vacik, yath drocryea sva-tanayvatthma-maraam | yuman satya-

Page 206 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dhana avatthm hata iti pasya yudhihirasya prativacana hastinam


abhisandhya satya hatovatthmeti | tad ida uktasyottara na yudhihirasya
sva-bodha sakrmayati | sva-bodho hy asya hasti-hanana-viaya indriya-janm
| na csau sakrnta ki tv anya eva tasya tanaya-vadha-bodho jta iti |
bhrnt v bhrntij | bhrnti ca vivak-samaye v jeyrthvadhraasamaye v | pratipatty bandhy pratipatti-bandhy | yathrthn prati mlecchabh pratipatti-bandhy, niprayojan v syd iti yathnapekitbhidhn vk |
tatra his paratra sva-bodhasya sakrntir apy asakrntir eva niprayojanatvd iti
| eva-lakaam api satya parpakra-phala satybhsa na tu satyam ity ha
e iti | tad yath satya-tapasas taskarai srtha-gamana pasya srthagamanbhidhnam iti | abhidhyamn uccryam | ea sugamam |
abhvasya bhvdhna-nirpaatay steya-lakaam hasteyam astraprvakam iti | vieea smnya lakyata ity artha | mnasa-vypraprvakatvd vcanika-kyika-vyprayo prdhnyn mano-vypra uktosphrpam iti |
brahmacarya-svarpam hagupteti | sayatopasthopi hi str-prekaa-tadlpa-kandarpyatana-tad-aga-sparana-sakto na brahmacaryavn iti tannirsyokta guptendriyasyeti | indriyntary api tatra lolupni rakaynti
|
aparigraha-svarpa haviaym iti | tatra saga-doa ukto bhogbhysam
anu vivardhante rg kaualni cendriym iti | his-lakaa ca doo
nnupahatya bhtny upabhoga sambhavatti | astrym
ayatnopanatnm api viay nindita-pratigrahdi-rprjana-doa-daranc
chstrya apy uprjitn ca rakadi-doa-darand asvkaraam
aparigraha ||30||
yoga-vrtikam : uttara-stra-jtam avatrayatisvarpa ceti | svarpa ca
yath kramam
em ata para vakyma ity artha | tatra ahissatysteya-brahmacaryparigrah yam ||
yogga-bht prakm ahis lakayatitatrhis sarvath iti | ramavihita-nitya-karmvirodheneti vieay | aucdiu kudra-jantu-hisy
aparihryatvt | ata eva yogin prymdika tat-ppa-klaya nityatay
stre vihitam iti | ahisy avirodhenaiva satydayo yama-niyam anuhey iti
pratipdya tasy rehatvam hauttare ceti | tan-ml iti | saiva mla
prayojana yem iti vigraha | atohissiddhi-paratayaiva streu itara-yamaniyam pratipdyanta iti | tat-siddhi-paratayaivety asya vivaraatatpratipdanya iti | satydibhir ahis sidhyatti pratipdyeti tasyrtha | tath
tad-avadta-rpa-karayhis-nirmalkarayaiva yogibhir
updyantenuhyante pratipdyante, tad avadta-rpakarayaivopdyantenuhyante cety artha | auca-tapa-dy-akarae ca
narakdin hispy antatostti mantavyam | tath cety-di sugamam | tath
moka-dharmepy uktam
yath ngapadenyni padni pada-gminm |
sarvy evpidhyante pada-jtni kaujare ||
eva sarvam ahisy dharmrtham apidhyate | [ma.bh. 12.237.17-18]

Page 207 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

satya lakayatisatyam iti | yathrthatva vycaeyath dam iti |


darandn pramtvam api vivakitam | bhrnt veti vakyamatvt |
ajna-nimittaka-ppntaravad bhrnti-nimittak satyasypi ppatvaucityt |
mana ceti | mana ca tath ttparya-yuktam ity artha | tena sad ddivipartrtha-bodhane ttparya tad yathrth vg asatyaiva bhavati,
yathvatthm hata iti yudhihira-vkyt | tatra hi gaja-viaye vkyasya
satyatvepi manaso na satyatva da-viparta-droa-putra-hanane ttparyd iti
|
satyasyodharaa smnyata haparatra ity din, iti ity-antena | iti-abdt
prva tad satyam iti praayam | sva-vinodya gtv-vkydn parapratipatti-bandhyatvdv api nsatyatvam ity atas tad-vyvartanrtha paratra
sva-bodha-sakrntaya ity uktam | vacit vipartrtha-bodhanecchay prayukt |
bhrnt bhramea prayukt | pratipatti-bandhy aprasiddha-paddibhir na
bodha-janana-kamety artha | yathokta-satya-lakae loka-hitatvam api
vieaa deyam ity hae iti | e vk pravtt brahma nirmit, ato yadi
ca, evam api yathrthpi, abhidhyamnoccryamety-dir artha | s ca vk
yath dasyubhi srtha-gamana pasya srtha-gamanbhidhnam ity dirp, puybhsena puyavat pratyamnena | tatra hetupuyapratirpakea iti | puya-sadenety artha | kaa dukhtmaka tamo
narakam ity artha | satya yathrtha bryd ity artha | atra csatya-nivttimtra satya-abdena vivakita, tasyaiva tattva-sambhavt, anyathsatyasya
vacanepi yama-prasagc ceti |
asteyam lakayitum abhvasya pratiyogi-nirpadhna-nirpaataydau steya
lakayatisteyam iti | pratigraha-vyvartanystra-prvakam iti | atra
cauryepi svatva jyata ity avagamyate | athav svkaraa mameti buddhimtra bhrama-sdhraam iti | tat-pratiedhas tan-nivttis tathpy asprm
upalakyhasa-sph-rpam iti |
brahmacarya lakayatigupteti | guptendriyasyeti svoktasya vivaraam
upasthasyeti | sayama ity atropasargenyendriya-shityam upasthasya
grhyam | tenopasthasya viaye sarvendriya-vyproparama iti lakaam | tath
cokta daka-sahity
brahmacarya sad raked aadh-lakaa pthak |
smaraa krtana keli prekaa guhya-bhaam |
sakalpodhyavasya ca kriy-nivttir eva ca |
etan maithunam aga pravadanti mania || iti |
prakam kaa prekaa rga-prvaka daranam ity artha |
aparigraha lakayativiaym iti | parigrahe hisdy api dos te
darand iti vieaa dambh-aktydi-nimittaksvkaraetivypti-nirsyeti |
his ctra dt-prabhtn bodhy ||30||

o)0(o
(2.31)
te tu
Page 208 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

jti-dea-kla-samaynavacchinn srvabhaum mahvratam ||


tatrhis jty-avacchinn matsya-bandhakasya matsyev eva nnyatra
his | saiva devacchinn na trthe haniymti | saiva klvacchinn na
caturday, na puyehani haniymti | saiva tribhir uparatasya
samayvacchinn deva-brhmarthe nnyath haniymti | yath ca
katriy yuddha eva his nnyatreti | ebhir jti-dea-kla-samayair
anavacchinn ahisdaya sarvathaiva pariplany | sarva-bhmiu
sarva-viayeu sarvathaivvidita-vyabhicr srvabhaum mahvratam
ity ucyate ||31||
tattva-vairad : smnyata ukt | yd punar yoginm updeys
tdn vaktu stram avatrayatite tv iti | jti-dea-klasamaynavacchinn srvabhaum mah-vratam | sarvsu jty-dilakasu bhmiu vidit srvabhaum | ahisdaya iti | anyatrpy avacchede
hanya | sugama bhyam ||31||
yoga-vrtikam : uktn yamn viea-pratipdaka prayitv pahatite tv
iti | jti-dea-kla-samaynavacchinn srvabhaum mah-vratam ||
samaya saketo vakyama-niyama-viea iti yvat | jty-dibhi caturbhir
anavacchinns te yam | yata srvabhaum sarvsv avasthsu anugat ato
mah-vratam iti sajit ity artha | anvartha-sajy phala ca prakayogibhir evam anuhnam iti |
mukhyam ahiskhya-yamam ritya jty-avacchinndn vycaetatrhis
iti | jtir matsyatvdi | tay paramparay avacchinn matsydyatiriktasyhisety artha | evam uttarsv api paramparayaivvacchinnatva
bodhyam | saiva deeti | saivhisaiva | evam uttarayor api | tribhir uparatasyeti
skarya-nirsyoktam | tribhir jty-dy-avacchedai paramparay nyasya
puruasyety artha | samayvacchinnasyodharaa-dvayam hadeveti | yatheti
| yath vety artha | ahisy ivnyem api yamn jtydy-avacchinnatvam
hanyam ity aya |
stra-ttparyrtham haebhir iti | srabhauma-abdasyrtham hasarvabhmiu ity asya vivaraa sarva-viayeu iti | viay jty-dayo yathokt
asypi vivaraamsarvathaiva ity di |
nanu kuasamidharadi-vaidha-hisnm api parityge nitya-karma-bdhena
pratyavypattir iti ? maivam
sarvi bhtni sukhe ramante
sarvi dukheu tathodvijanti |
te bhayotpdana-jta-kheda
kuryn na karmi hi jta-veda || [ma.bh. 12.237.25]
iti moka-dharmdi-vkyair jta-vedasa utpanntma-jnasya yogina kruikasya
bhya-karma-tygnujayyoginm eva bhya-karmkarae pratyavyt | yogarpasyaiva nitya-karmao manvdibhir vihitatv ca | yath manau
etn eke mahyajn yajastravido jan |

Page 209 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anhamn satatam indriyev eva juhvati || [manu 4.22]


ata eva vaihena bhybhyantara-karmaor vikalpa ukta
bhybhyantara ceti dvividha karma vaidikam |
tayor anyatarat kuryn nitya karma yath-vidhi || iti |
tayo cbhyantara karma hisdy-abhvd aikgrya-rpatvc reha
gtdiktamreyn dravya-mayd yajt jna-yaja parantapa [gt 4.33] ity
din | bhyakra ca vaidha-hisy api ppa-hetutvam agre pratipdayiyati |
aucdiu cparihry his crama-vihit veti na tay vrata-lopa | svramadharmvirodhitvena vieitatvd iti ||31||

o)0(o
(2.32)

auca-santoa-tapa-svdhyyevara-praidhnni
niyam ||
tatra auca mj-jaldi-janita medhybhyavaharadi ca bhyam,
bhyantara citta-malnm klanam | santoa sannihita-sdhand
adhikasynupdits | tapo dvandva-sahanam | dvandva ca jighatspipse, toe, sthnsane, kha-maunkra-maune ca | vratni cai
yath-yoga kcchra-cndryaa-sntpandni | svdhyyo mokastrm adhyayana praava-japo v | vara-praidhna tasmin
parama-gurau sarva-karmrpaam |
ayysana-sthotha pathi vrajan v
svastha parika-vitarka-jla |
sasra-bja-kayam kama
syn nitya-muktomta-bhoga-bhg ||
yatredam uktatata pratyak-cetandhigamopy antarybhva ca
[1.29] iti ||32||
tattva-vairad : aucdi-niyamn caeauca-santoa-tapasvdhyyevara-praidhnni niyam ||
vycaeaucam iti | di-abdena gomaydayo ghyante | gomtra-yvakdi
medhyam, tasybhyavaharadi | di-abdd grsa-parima-sakhyniyamdayo grhy | medhybhyavaharadi-janitam iti vaktavye
medhybhyavaharadi cety ukta, krye kraopacrt | citta-mal madamnsydaya | tad-apanayo mana-aucam | pra-ytr-mtra-hetor
abhyadhikasynupdits santoa | prg eva svkaraa-paritygd iti viea |
kha-maunam igitenpi svbhipryprakanam | avacana-mtram kramaunam |
parika-vitarka-jla iti | vitarke vakyamna saaya-viparyayau ceti |
etvat uddhobhisandhir ukta | ete ca yama-niyam viu-pure ukt

Page 210 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

brahmacaryam ahis ca satysteyparigrahn |


seveta yog nikmo yogyat sva-mano nayan ||
svdhyya-auca-santoa-tapsi niyattmavn |
kurvta brahmai tath parasmin pravaa mana ||
ete yam saniyam paca paca prakrtit |
viia-phalad kmy nikm vimuktid || [vi.pu. 6.7.36-38] iti ||
yoga-vrtikam : yamn vykhyya niyamn vycaeauca-santoa-tapasvdhyyevara-praidhnni niyam ||
sthla-arrasyaiva bhyntara-rpedau dvividha bhya-auca darayati
mj-jaleti | medhyagomtra-yavgv-di, te bhakaa
medhybhyavaharaam | di-abdd upavsdayo grhy | mnasam api
aucam habhyantaram iti |sattva-svabhvasya cittasya mal rgadvedayas te maitrydin praklaa prasda iti prg uktam ity artha |
santoa vycaesanihiteti | atyvayaka-pra-ytr-nirvhaka-vidyamnasdhand atiriktasylipsety artha }
dvandva-sahiuteti | ### rty nirdvea dvandva-sevanam ity artha |
dvandvny hajighatseti | jighits bubhuk | yadyap todivat parasparaviruddhatva bubhuk-pipsayor nsti, tathpi mithunavad eva pribhikadvandvat | sthnam rdhvvasthnam |sana copaveanam | khamaunam svbhipryprakanam,kra-maunamtv avacana-mtram | etni
strokta-vratenaiva sohavyni, na tu vthety ayenhavratni caim iti |
svdhyya-vykhy-sukar |
taj-japas tad-artha-bhvana [1.28] iti prathama-pdokta-praidhna-vyvttyartha dvitya-pddya-stra-vkyrtham eva praidhna-abdrtha smrayati
tasmin parama-gurau sarva-karmrpaam iti | etac ca tatraiva vykhytam |
nanv eva tad-artha-bhvana-rpam eva praidhnam artho bhavatu ? na,
bahiragaty vakyamatvt | vara-bhvana hi dhyna-rpatay
yogasyntaragam eva agam iti trayam antaraga prvebhya [3.7] iti
vakyama-strt sarva-karmrpaam eva mukhyato dhyeya na tv varatattva, kuryt karma-sannysa-cintanam iti yogi-yjavalkya-vkyt |
nha kart sarvam etan-manas kurute tath |
etad brahmrpaa proktam ibhis tattva-daribhi || iti kaurmc ca |
varas tu smnyatas tad-vieaat-mtrea karttvropea ca dhyaya ity ato
yukt tasya yoga-bahiragateti | tad eva stra-gaotk yama-niyam viupurdiv api darit
brahmacaryam ahis ca satysteyparigrahn |
seveta yog nikmo yogyat sva-mano nayan ||
svdhyya-auca-santoa-tapsi niyattmavn |
kurvta brahmai tath parasmin pravaa mana || [vi.pu. 6.7.36-37] itydibhi |

Page 211 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

eteu daasu madhya vara-praidhnasya mukhyato yoggatvam iti


pratipdanya nirvighna-paramtma-yoga-hetutva tasyha lokenaayysaneti
|vara-praidhn tad-anugraht sadaiva yoga-yukta syd iti lokrtha |
svasthaparamtma-niha, paramtmrpita-karma mukhyatas tadyogasyaiva kalpanaucityt | vitarka-jlo yo vakyama sa vakyamapratipaka-bhvan [2.33] vinpi pariko yasya sa tath | sasrabjnsaskrdnkayam anudinam upalabhamna | tath amtabhoga-bhg tyg cen mukti-sukhnubhavitety evabhto nitya-mukta
syd ity artha |
na kevalam varerpita-karmaa aivara-yoga eva bhavati, api tv varasktkropty uktam eva smrayatiyatredam uktam iti | yatrevara-yoge |
nanu yama-niyamayor madhye yaja-dnvacann nynateti cet ? na,
deva-dvija-guru-prja-pjana aucam rjavam |
brahmacaryam ahis ca rra tapa ucyate || [gt 17.14]
ity di-vkyebhyhotrnukta-karma tapasy evntarbhvt | eva yoginm
antar-ygbhaya-dnder api tapasy evntarbhva, deva-brhmartha-hisy
api tyjyatva-vacanena ca praka-yogin bhya-karmam abhva-siddhir iti |
tad eva yam paca niyam ca paca sarva-smti-siddh prokt | tatra
yamnm abhva-rpatay kldy-anavacchinnatva-sambhavt
srvabhaumatvam uktam | niyamn tu pratiniyata-klvacchinnatay na
srvabhaumatva sambhavaty ato ntra mah-vrata-rpo viea ukta iti |
yathoktayo ca yama-niyamayor madhye nivtti-rpatay akya-sampdanatvena
yam eva paramahasnm vayak, jaabharatdnm apy ahis-planasya
viu-purdau smarat, na tu niyam, pravtti-rpatay yogntaryatvt |
tad uktabhgavateyamn abhka seveta niyamn mat-para kvacit
[bh.pu. 11.10.5] iti ||32||

o)0(o
(2.33)
ete yama-niyamn

vitarka-bdhane pratipaka-bhvanam ||33||


yadsya brhmaasya hisdayo vitark jyeran haniymy aham
apakriam antam api vakymi, dravyam apy asya svkariymi, dreu
csya vyvy bhaviymi, parigraheu csya svm bhaviymti | evam
unmrga-pravaa-vitarka-jvaretidptena bdhyamnas tat-pratipakn
bhavayet | ghoreu sasrgreu pacyamnena may araam upgata
sarva-bhtbhaya-pradnena yoga-dharma | sa khalv aha tyaktv
vitarkn punas tn dadnas tulya va-vtteneti bhvayet | yath v
vntvaleh tath tyaktasya punar dadna iti |evam -di strntarev api
yojyam ||33||
tattva-vairad : reysi bahu-vighnnty em apavda-sambhave tatpratkropadea-para stram avatrayatiete yama-niyamnm iti | stra
vitarketi | bhye nsti tirohitam iva ki cana ||33||

Page 212 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : ukteu yama-niyameu vakyama-vighnasya nivtty-upyapratipdaka stra prayitvvatrayatiete yama-niyamnm iti | vitarkabdhane pratipaka-bhvanam ||vakyama-vitarkair yamdi-bdhane sati
vakyama pratipaka-bhvana kuryd ity artha | tad etad vycae
yadsyeti | viparts tark vicr yev iti vitarka-saj hisdiu tntrik | tarka
ctra vieaam |tath ca vitarkyamo hisdir vitarka | tena bdhane
svbhimukhkarae pratipaka-bhvanam uttara-stra-vakyama kuryd ity
artha |
viparta-tarkasykram hahaniymty-din itty antena | eva niyamapacakepi tyakymy aha aucam ity dayo vitark draavy, yukti-smyt |
stra-ttparyrtham haevam iti | evam unmrgbhimukhena hisdi-gatena
vitarka-jvarea jvalitena bdhyamno yogo vitarka-virodhi-jna-viayatay
vitarka-pratipakn dukhdi-phalakatvdn bhvayet cintayet ity artha |
pratipaka-bhvana vycaeghorev ity-din bhvayed ity antena | vitarkn
hisdn | atra dukha-phalatva-cintanam ity evam dika strntareu sanapryma-strev api yojanyam | di-abdensya strasya vykhy | uttarastra ca grhyam | sandiu ca vitark sandika tyakya ity-di-rp iti
ea ||33||

o)0(o
(2.34)

vitark hisdaya kta-kritnumodit lobha-krodhamoha-prvak mdu-madhydhimtr dukhjnnantaphal iti pratipaka-bhvanam ||34||


tatra his tvatkta-kritnumoditeti tridh | ekaik punas tridh
lobhena msa-carmrthena, kordhenpaktam aneneti, mohena dharmo
me bhaviyatti | lobha-krodha-moh punas trividh mdumadhydhimtr iti | eva sapta-triatir bhed bhavanti hisy | mdumadhydhimtr punas trividhmdu-mdur madhya-mdus tvramdur iti | tath mdu-madhyo madhya-madhyas tvra-madhya iti | tath
mdu-tvro madhya-tvrotimtra-tvra iti | evam ekti-bhed his
bhavati | s punar niyama-vikalpa-samuccaya-bhedd asakhyey prabhd-bhedasyparisakhyeyatvd iti | evam antdiv api yojyam |
te khalv am vitarkdukhjnnanta-phal iti pratipaka-bhvanam |
dukham ajna cnanta phala yem iti pratipaka-bhvanam |tath
ca hisakas tvat prathama badhy asya vryam kipati, tata ca
astrdi-niptena dukhayati | tato jvitd api mocayati | tato vrykepd
asya cetancetanam upakaraa ka-vrya bhavati | dukhotpdn
naraka-tiryak-pretdiu dukham anubhavati | jvanta-vyaparopat
pratikaa ca jvittyaye vartamno maraam icchann api dukhavipkasya niyata-vipka-vedanyatvtkathamcid evocchvasiti | yadi ca
kathamcit puyvpagat his bhavet, tatra sukha-prptau bhaved
Page 213 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

alpyur iti | evam antdiv api yojya yath-sambhavam | eva


vitark cmum evnugata vipkam ania bhvayan na vitarkeu
mana praidadhta ||34||
tattva-vairad : tatra vitarksvarpa-prakra-kraa-dharma-phalabhedn pratipaka-bhvan-viayn pratipaka-bhvan-svarpbhidhitsay
strehavitarketi | vycaetatra hiseti | pra-bhdbhedasyparisakhyeyatvn niyama-vikalpa-samuccay sambhavnio hisdiu |
tatrdharmatas tama-samudreke sati caturvidha-viparyaya-lakaasyjnasypy
udaya ity ajna-phalatvam apy etem iti |
dukhjnnanta-phalatvam eva hi pratipaka-bhvana tad-vad ebhyo
nivtter iti tad eva pratipaka-bhvana sphorayativadhy asya | pacd
evrtha prayatna kya-vypra-hetu prathamam kipati ypaniyojanena |
tena hi paor aprgalbhya bhavati | eam atisphuam ||34||
yoga-vrtikam : idn ye vitark, ye v vitarkasya pratipak, yda v
tac-cintana tat trayam havitark hisdaya kta-kritnumodit
pratipaka-bhvanam iti || hisdaya iti vitark svarpa-kathana vieaatrayea | tat-tad-gata-vie kathana sarvathaiva heyatva-pratipdya |
dukhdi-phalakatva-kathana ca pratipaka-kathanam |
pratipakn bhvayed iti | prva-strya-bhynupapatty pratipakabhvanam ity anta-karma-dhraysambhavt | eea ca bhvana-kathanam iti |
dukha-jne evnante phale yem iti vigraha |
vieaa-trayoktn vien vivotitatra his iti | kt v krit vnumodit
vety artha | tatra kt svaya nipdit | krit kurv ity ukt | anumodit parai
kriyam sdhu sdhv ity agkt | ktdnm api pratyeka dvityavieaokta traividha vycaeekaik iti | lobhenety asya vykhymsacarmrthena msa-carmdi-prayojanena tathpakta-mananety eva krodhena
tath mohena yajrtha-hisay nirdoo dharmo bhaviyatty eva-rpeety
artha |
yadyapi mdu-madhydhimtr iti hisdi-vieaa stresti, tathpi lobhder
mdutvdinaiva hisder mdutvdikam atra vivakitam artha-sauhavyety
ayena lobhdi-vieaatay mdutvdn vycaelobha-krodha-moh iti |
lobha-krodha-moh ekaik punas tridh mdu-madhydhimtratvd tatopi
viea iti prva-pdya-strnusrea yauktikn aparn vien svayam ha
mdu-madhydhimtr punas tridh iti | sarvatra tvratvam adhimtrat |
ea spaam |
s punar niyama- iti | matsyev eva hisety-dir niyama | ekasmin divase
sthvarasya jagamasya vnyatarasyaiva his nobhayor ity-dir vikalpa |
sthvara-jagamayor ubhayor evvyavasthay hisety-di samuccaya | ity eva
niyama-viklapa-samuccaynm nantyd dhissakhyeya-bhedety-artha |
niyamdy-nantye hetupra-bhd iti | hisakn hisyn vsakhyatay
niyamdnm ananta-prakratvam ity artha | evam iti | hisym ivntdirpa-vitarkev api kta-kritety-di-vibhg yojany ity artha |
ajna ceti | ajna sammoha | histo dukhjne yath bhavatas tad ha
tath ceti | tath hty artha | vrykepo baln niyamanam | eva tri-prakra-

Page 214 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

hisant tri-prakram eva dukha hant prpnoti karmnurpa-phalodayd iti


pratipdayatitato vryeti |
parasya vrykept tasya hetur api cetancetanam upakaraa str-putradhandika knavrya krykama bhavati , tath parasya astrdin
dukhotpdand dhantpi narakdiu ymya-astrdin dukham anubhavati,
tath parasya jvita-vyparopat pra-viyojant tat-kartpi pratikaa
jvittyaya rogdin maravasth sammohamaym panno maraam icchann
api kathacid eva jvati |
nanu tadnm eva katha maraa na bhavati ? tatrhadukha-vipkasya iti |
dukha-rpasya vipkasya pratinyata-janmdi-vipkair eva bhogyatvd ity artha
| tad etad dhisy ananta-dukhjna-phalakatva gtym apy uktam
mm tma-para-deheu pradviantobhyasyak |
tn aha dviata krrn sasreu nardhamn |
kipmy ajasram aubhn surv eva yoniu || [gt 16.18-19] iti |
putr hy agni-visphuligavat pitur a | tm vai jyate putra iti rute | ata
vara-jveu dvea vara-dvea eva | ki ca, jvnm apy tm
paramevara | ata arra-dveea arri-dveavat jva-dveea
paramevarasya dveo bhavatti bhva
puyvpagateti | puya-karma-rpasya sukha-bjasya citta-bhmv vapane
gat sahvpitety artha | dhnya-bja-vapane ta-bjn vapanavad iti
bhva | bhaved alpyur iti | nanu ahisan sarvi bhtny anyatra trthebhya,
tasmd yaje vadhovadha ity di-ruti-smtibhir vaidha-histirikta-hisy eva
pratiedht katha vaidha-hisy ania-sdhanatvam ucyate ? iti | atrocyate
kryatvam ia-sdhanatva v vidhy-artho na punar anin anubandhitvam api
| rjatvdi-prpaka-karma garbha-vsa-janydy-anartha-hetuty sarvasamatatvt | na ca balavad anin anubandhitvam api vidhy-artho vaktu
akyate, anieu puru balavad dveasyvyavasthite | dukham eva
sarva vivekina [2.15] ity-uktatvt | ki ca, balavad aninanubandhitvasya
vidhy-arthatvepi yajdinntaryaka-hisy smnyatonia-janakatva-rutyavirodha | api cvaidha-his-tygasya svargdi-sdhanat-bodhaka-vidhibhir
vaidha-hisy svargdi-sdhanat-bodhaka-vidhibhi ca saha hisy mtyvdy-ania-hetut-bodhaka-ruti-smtn nsty eva virodho yena tsu sakoca
kalpyeta | ato yuktam ukta puyvpagatnm api hisnm ania-hetutvam |
puyvpagat-hissv api yudhihirdn pryacitta-ravad apy ayam eva
siddhnta unnyate
tasmd ysymy aha tta dvema dukha-sannidhim |
tray-dharmam adharmhya ki pka-phala-sannibham ||
iti mrkaeydi-smti-ruty-dibhya ca | ata eva smaryatepi
sarvi bhtni sukhe ramante
sarvi dukheu tathodvijanti |
te bhayotpdana-jta-kheda
kuryn na karmi hi jta-veda ||

Page 215 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti moka-dharmdiv iti | vadhovadha ity di vkya tu vadhbhsat-param iti


dik | evam iti | antdiv apy eva dukhjna-phalakatva yath-sambhava
maradika vihya yojyam ity artha | pratipaka-bhvanasya prayojanam ha
eva vitarkm iti | anugata niyatam evam ania vipka vitark
kryam eva cintayan yog na vitarkeu mana praidhta dadtty artha ||34||

o)0(o
(2.35)
pratipaka-bhvan-hetor hey vitark yadsya syur aprasava-dharma,
tad tat-ktam aivarya yogina siddhi-scaka bhavati | tad yath

ahis-pratihy tat-sannidhau vaira-tyga ||35||


sarva-prin bhavati ||35||
tattva-vairad : ukt yama-niyam | tad apavdakn ca vitark
pratipaka-bhvanto hnir ukt | sampraty apratyha yama-niyambhyst tattat-siddhi-parijna-scakni cihnny upanyasyati yat parijnd yog tatra tatra
ktaktya kartavyeu pravartata ity hayadeti | ahis-pratihy tatsanidhau vaira-tyga | vatika-virodh apy avamahia-makamrjrhinakuldayopi bhagavata pratihithisasya sanidhnt taccittnukrio vaira parityajantti ||35||
yoga-vrtikam : yama-niyama-nipatti-scakn siddhntn pratipdakni
stri avatrayatipratipaketi | hey htum arh eva-bht vitark yadsya
yogina pratipaka-bhvanto viaya-snnidhya-klepy aprasava-svabhv
bhavanti, tad tat-kta vitarka-hni-ktam aivarya yadmdi-nipatti-scaka
bhavatty artha | tan-nipatty-avadhrae ca tat-tad-bhmiu yatna vihya
bhmikntareu yog yatnam tihetety etat pratipdayitu sarvev eva
yoggeu siddhi-kathanam | tad yath, tad-aivarya yathahispratihy tat-sanidhau vaira-tyga | pratihy sthairye uktavitarkair asaspara iti yvat | tasy saty tat-sanidhi-sthn sarva-prin
mrjra-makdn anyonya-vaira-tygo bhavatty artha ||35||

o)0(o
(2.36)

satya-pratihy kriy-phalrayatvam ||36||


dhrmiko bhy iti bhavati dhrmika | svarga prpnuhti svarga
prpnoti | amoghsya vg bhavati ||36||
tattva-vairad : satya-pratihy kriy-phalrayatvam || kriysdhyau dharmdharmau kriy | tat-phala ca svarga-narakdi | te
evrayattyraya | tasya bhvas tattvam | tad asya bhagavato vc bhavatti
| kriyrayatvam hadhrmika iti | phalrayatvam hasvargam iti |
amogh apratihat ||36||

Page 216 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : satya-pratihy kriy-phalrayatvam || sarva-prin


bhavatty atrpi ea | kriy dharma | tasya phala svargdi | tayor
rayatva sarva-prin satya-pratihasya vacand bhavatty artha | tad
etad vycaedhrmika iti | bhy iti bhavati dhrmika | svarga prpnuhti
svarga prpnoti | amoghsya vg bhavati ||36||

o)0(o
(2.37)

asteya-pratihy sarva-ratnopasthnam ||
sarva-dik-sthny asyopatihante ratnni ||37||
tattva-vairad : subodham ||37||
yoga-vrtikam : sarvbhyo digbhyo ratnopasthna sarva-ratnopasthnam | tad
etad vycaesarva-dik-sthnti ||37||

o)0(o
(2.38)

brahmacarya-pratihy vrya-lbha ||
yasya lbhd apratighn gun utkarayati | siddha ca vineyeu jnam
dhtu samartho bhavatti ||38||
tattva-vairad : vrya smarthya yasya lbhd apratighta-pratghtn
gun animdn utkarayaty upacinoti | siddha ca trdibhir abhi
siddhibhir hdy-apara-nmabhir upeto vineyeu iyeu jna yoga-tad-agaviayam dhtu samartho bhavatti ||38||
yoga-vrtikam : vrya akti-viea lakayatiyasyeti | yasya vryasya lbht
pratghta-varjitn gun jna-kriy-aktr utkarayati, yogo vardhayati, tath
siddha svaya jn bhtv iyeu jndhna-samartha ca bhavatty artha ||
38||

o)0(o
(2.39)

aparigraha-sthairye janma-kathant-sabodha ||
asya bhavati | koham sam ?katham aham sam ? ki svid idam ? katha
svid idam ? ke v bhaviyma ? katha v bhaviyma ? ity evam asya
Page 217 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prvnta-parnta-madhyev tma-bhva-jijs svarpeopvartate | et


yama-sthairye siddhaya ||39||
tattva-vairad : aparigraha-sthairye janma-kathat-sabodha ||
nikya-viiair dehendriydibhi sambandho janma | tasya kathant kiprakrat | tasy sambandha sktkra | sa-prakrtndrayantoditvyapadeya-janma-parijnam iti yvat |
atta jijsatekoham sam iti | tasyaiva prakra-bhedam utpde sthitau ca
jijsatekatham aham sam iti | vartamnasya janmana svarpa jijsateki
svid iti | arra bhautika ki-bhtn samha-mtra-mohosvittebhyonyad iti |
atrpi katha svid ity anuajanyam | kvacit tu pahyata eva | angata jijsate
ke v bhaviyma iti | atrpi katha svid ity anuaga | evam asyeti |
prvntotta kla parnto bhaviyan-madhyo vartamnas tev tmano bhva
arrdi-sambandhas tasmin jijs, tata ca jnam | yo hi yad icchati sa tat
karotti nyyt ||39||
yoga-vrtikam : aparigraha-sthairye janma-kathat-sabodha ||
aprvea dehendriydi-saghtena jna-hetu sambandho janma | tasya kathant
ki-prakrat | tayo sambandha sktkro janma-kathant-sambodha | tath
ca ntoditvyapadeyn janman svarpata prakrata ca jijs-mtrea
sktkroparigraha-sthairye bhavatty artha |
tad etad vycaeasya bhavatti | ida strea sahnveti | koham sa katham
aham sam ity atta-janmana svarpa-prakrayor jijs | ki svid ity-di-dvaya
vartamna-janmana svarpa-prakra-jijs | ke v bhaviyma ity-di-dvaya ca
bhvi-janmana iti | prvparnta-madhy bhta-bhaviyad-vartamna-kl |
tev asya yogina sva-janma-jijsotpanna-mtraiva svarpea sva-vieity ha
jnena upvartate vii bhavati | nsty atre sdhanpekety artha | svata
sarvrtha-grahaa-yogyasypi cetasottdn svvasthnm agrahaa
parigraha-vysaga-dot | ato parigraha-sthairt t kaa praidhnamtreaiva ghyanta iti bhva ||39||

o)0(o
(2.40)
niyameu vakyma

auct svga-jugups parair asasarga ||


svge jugupsy aucam rambhama kyvadyadar kyn
abhivag yatir bhavati | ki ca, parir asasarga kya-svabhvvalok
svam api kya jihsur mj-jaldibhir klayann api kya-uddhim
apayan katha para-kyair atyantam evprayatai sasjyeta ||40||
tattva-vairad : anena bhya-auca-siddhi-scaka kathitam ||40||
yoga-vrtikam : auct auca-sthairyam | anena strea bhya-aucasthairyasya siddhir ucyate | jugps kuts acitva-doa-darana tasyeata

Page 218 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

skka iti yvat | auct svga-jugupsy yuktim apy hasvga iti | yata
prvam alpa-jugupsay aucam abhyastam atotiayita-jugups auca-phala
yukty-aya | jugups vivotikyeti | vadya doa | taj-jnasya phalam
hakynabhivagti | ea sugamam ||40||

o)0(o
(2.41)
ki ca,

sattva-uddhi-saumanasya ikgryendriya-jaytmadarana-yogyatvnica ||
bhavantti vkya-ea | uce sattva-uddhi, tata saumanasya , tata
aikgryam, tata indriya-jaya, tata ctma-darana-yogyatva, buddhisattvasya bhavatty etac chauca-sthairyd adhigamyata iti ||41||
tattva-vairad : antara-auca-siddhi-scakam haki ceti | sattva-uddhisaumanasya ikgryendriya-jaytma-darana-yogyatvni ca || cittamalnm klana citta-sattvam amala prdurbhavati | vaimalyt saumanasya
svacchat | svaccha tad-aikgryam | tato manas-tantrm indriy taj-jayj
jaya | tata tma-darana-yogyatvabuddhi-sattvasya bhavatti ||41||
yoga-vrtikam : atyanta-aucasya siddhi-scaka stram avatrayatiki ceti |
sattva-uddhi-saumanasya ikgryendriya-jaytma-darana-yogyatvni ca
|| eteu krama darayatiucer iti | klita-citta-malasya sattva-uddhi
sattvodreko bhavati | tata saumanasya prti,svata evnando jyate | tata ca
prti-cittasyvikepd aikgryam | tata indriya-jaya, tata ctma-daranayogyatvam iti | stra-dvayrtham upasaharatietad iti | etat-stra-dvayokta
auca-smnyasya sthairyt prpyata ity artha ||41||

o)0(o
(2.42)

santod anuttama sukha-lbha ||


tath cokta
yac ca kma-sukha loke yac ca divya mahat sukham |
t-kaya-sukhasya ite nrhata oa kalm ||1 iti ||42||
tattva-vairad : santod anuttama sukha-lbha || na vidyatesmd
uttama ity anuttama | yath cokta yattin purau yauvanam arpayat
y dustyaj durmatibhir y na jryati jryatm |
t t santyajan prja sukhenaivbhipryate || iti |

1 mtrahbhrata, strnti-parva 174.46, vieyu-pura 83.101.


Page 219 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad etad darayatiyac ca kma-sukham loka ity-din ||42||


yoga-vrtikam : santod anuttama sukha-lbha || nsty uttama sukha
yasmt tda-sukhasya lbha santoa-sthairyd bhavatty artha | tkayo hi santoa | t-pratibandhpagame ca cittasya svbhvikasattvdhikya-nimittik sukha-svabhvato svata evvirbhavati, na tat-sukhe
viaypeketi, tan nirviaya nti-sukham tma-sukham ucyate | te ye ata
prajpater nand sa eko brahmaa nanda rotriyasya ckmahatasya ity-dirute | varasya pra-kmatvt rotriyasya ca jnena kma-kayd ubhayor
eva vaitasya tulyatay samna sukham ity aya | buddhe
sattvtmakatay sukha-svabhvatvena jvepi nitya sukham idam eva gyate |
.svabhvasya yvad dravya-bhvitvt | tamas pihitatvena ca
sadnabhivyaktatvt | na puna citir eva sukha-svarpi, cin-mtratva-rutismti-stra-virodhder uktatvd iti |
santod abhivyakta-sukhasynuttamatve smtim udharatitath coktam iti |
kma-sukha laukika-viayebhya sukha divya sakalpa-mtrottha-viayaja,
sakalpd evsya pitara samuttihanti ity-di-rute | tkaybhivyaktasukhasyety artha | videha-kaivalye tu sukha-vkyni dukha-nivtty gaunti
||42||

o)0(o
(2.43)

kyendriya-siddhir auddhi-kayt tapasa ||


nirvartyamnam eva tapo hinasty auddhyvaraa-phalam | tad-varaamalpagamt kya-siddhir aimdy, tathendriya-siddhir drc chravaadarandyeti ||43||
tattva-vairad : tapa-siddhi-scakam hakyendriya-siddhir auddhakayt tapasa || auddh-lakaam varaa tmasam adharmdi | aimdy
mahim laghim prpti ca | sugamam ||43||
yoga-vrtikam : kyendriya-siddhir auddha-kayt tapasa || vycae
nirvartyamnam iti | auddhir adharmas tmaso gua, saim di-akter varako
mata ity artha | aimdi-siddhr vibhti-pde vykhysyati | ea sugamam ||
43||

o)0(o
(2.44)

svdhyyd ia-devat-saprayoga ||44||


dev aya siddh ca svdhyya-lasya darana gacchanti, krye
csya vartanta iti ||44||
Page 220 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : svdhyya-siddhi-scakam hasvdhyyd ia-devatsaprayoga || sugamam ||44||


yoga-vrtikam : svdhyyd ia-devat-saprayoga || saprayogo
darana, y devat draum icchati, saiva dy bhavatty artha | sugama
bhyam ||44||

o)0(o
(2.45)

samdhi-siddhir vara-praidhnt ||45||


varrpita-sarva-bhvasya samdhi-siddhir yay sarvam psitam
avitatha jnti, dentare dehntare klntare ca | tatosya praj yathbhta prajntti ||45||
tattva-vairad :samdhi-siddhir vara-praidhnt || na ca vcyam
vara-praidhnd eva cet samprajtasya samdher agina siddhi kta
saptabhir agair iti | vara-praidhna-siddhau ddvntara-vyprea
tem upayogt | samprajta-siddhau ca samprayoga-pthaktvena dadna iva
kratv-arthat pururthat ca | na caivam anantaragat, dhra-dhynasamdhn samprajta-siddhau, samprajta-samnagocarataygntarebhyotad-gocarebhyosthntaragatva-pratte | varapraidhnam api hvara-gocara na samprajeya-gocaram iti bahiragam iti
sarvam avadtam | prajntti praj-pada-vyutpattir darit ||45||
yoga-vrtikam : samdhi-siddhir vara-praidhnt || vycae
varerpita sarva-bhvasarva-vypro yena tasya samdhi-siddher yoganipattir yathyena prakreevarnugrahato bhavati, tad ucyate | dau tvad
dedy-antarastham api dhyeya sarvaravaa-manana-kle yathrtham eva
jnti | guru-vkyd dv aviparyasta bhavati | tatosya yogina praj samdhiklepi yathrtham eva skt-karotty artha | eva samprajta-siddhv
asamprajta-samdhi svayam eva sidhyatti tatra pradaritam | na cevarapraidhnd eva yoga-nipattv itarga-vaiyarthyam iti vcyam | varapraidhnasya moha-mtra-nivtti-dvratva-vacant | dvrntarea tv
agntar samdhi-sdhanatva-sambhavt | api ca, vara-praidhnenaiva
nirvighna sarvy agni sampdya samdhi janayatti nnyga-vaiphalyam |
atha v, anyny agnvara-praidhna-dvr samdhi nipdayanti,
itargn ca svato naitd aktir astty ayenevara-praidhnasyaiva tu
mukhyata samdhi-sdhakatva stritam iti | bahiragatva tv asya sayamadvrakataynvayakatay ca vakyatti ||45||

o)0(o
(2.46)
utk saha siddhibhir yama-niyam | sandni vakyma | tatra

sthira-sukham sanam ||
Page 221 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad yath padmsanam, vrsana, bhadrsana, svastika, dasana,


sopraya, paryaka, krauca-niadana, hasti-niadanam, uraniadana, sama-sasthnam, sthira-sukha yath-sukha cety-evam
-dni ||46||
tattva-vairad :uttara-stram avatrayatiukt saha siddhibhir yamaniyam | sandni vakyma | iti | tatrasthira-sukham sanam | sthira
nicala yat sukha sukhvaha tad sanam iti strrtha | syatetra ste
vnenety sanam |
tasya prabhedn hatad yatheti | padmsana prasiddham |sthitasya ikatar
pdo bh-nyasta ekatara ckucita-jnor upari nyasta ity etad vrsanam |
pda-tale vaa-sampe sampuktya tasyopari pi-kacchapik kuryt tad
bhadrsanam | savyam kucita caraa dakia-jaghor vantare nikipet,
dakia ckucita caraa vma-jaghor vantare nikipet, etat svastikam |
upaviya ligulikau lia-gulphau bhmi-lia-jaghoru-pdau prasrya
dasanam abhyaset| yoga-paaka-yogt soprayam | jnu-prasrita-bho
ayana paryaka | krauca-niadandni kraucdn nian
sasthna-darant pratyetavyni | pri-pdgrbhy dvayor kucitayor
anyonya-sampana sama-sasthnam | yena sasthnenvasthitasya
sthairya sukha ca sidhyati tad sana sthira-sukham | tad etat tava bhagavata
strakrasya samatam | tasya vivaraayath-sukha ceti ||46||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayatiukt iti | sthira-sukham sanam ||
sthira nicala sukha-kara ca yat tad sanam | syatenena prakreety
sanam ity artha | sanasya bhedn hatad yatheti | tatra padmsanacatuayasya lakaa vasihenoktam
aguhau sannibadhnyd hastbhy vyutkramea tu |
rvor upari viprendra ktv pda-tale ubhe |
padmsana bhaved etat sarvem eva pjitam |
eka-pdam athaikasmin vinyasyorau ca sasthita |
itarasmas tath pda vrsanam udhtam || [va.sa. 1.71-72]
asya ivrdham ardhsanam apy ucyate, tath
gulphau ca vaasydha svany prvayo kipet |
prva-pdo ca pibhy dha baddhv sunicala |
bhadrsana bhaved etat sarva-vydhi-vipaham || [va.sa. 1.79]
jnrvor antare samyak ktv pda-tale ubhe |
ju-kya sukhsna svastika tat pracakate || [va.sa. 1.68] iti ||
itary sanni yoga-pradpdy-uktni | sakept kathyante | dasana
upaviya ligulikau lia-gulphau bhmi-lia-jaghayor updau prasrya
daavac chayanam |sopraya yogapaa-yogenopaveanam |paryaka ca
jnu-prasrita-bho ayanam | krauca-niadandni kraucdn
nian sasthna-darant pratyetavyni | jnunor upari hastau ktv kyairo-grvasyvakra-bhvenvasthna samavasthnam | sthira-sukha ca
stropttam | tasya vykhyna yath-sukham iti | di-abdena myrdysanni grhyi | yvatyo jva-jtayas tvanty evsannti sakepa ||46||

Page 222 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(2.47)

prayatna-aithilynanta1-sampattibhym ||47||
bhavatti vkya-ea | prayatnoparamt sidhyaty sana yena ngamejayo bhavati | anante v sampanna cittam sana nirvartayatti ||47||
tattva-vairad : sana-svarpam uktv tat-sdhanam haprayatnaaithilynanta-sampattibhym || sa ssiddhiko hi prayatna arra-dhrako
na yoggasyopadevysanasya kraam | tasya tat-kraatva upadeavaiyarthyt svarasata eva tat-siddhe | tasmd upadeavyasysanasyyam
asdhako virodh ca svbhvika prayatna | tasya ca ydcchiksanahetutaysana-niyamopahanttvt | tasmd upadia-niyamsanam abhy asya t
svbhvika-prayatna-aithilytm prayatna stheyo nnyathopadiam sana
sidhyatti svbhvika-prayatna-aithilyam sana-siddhi-hetu | anante v nganyake sthiratara-phasahasra-vidhta-vivabharmaale sampanna cittam
sana nirvartayatti ||47||
yoga-vrtikam : sana-sthairyasyopyam haprayatna-aithilynantasampattibhym ||prayatna-aithilyasya dvram hayena ngeti | bahuvyprnantara ced saskriyate tadga-kampand sana-sthairya na
bhavatty aya | anantetiatha v prayatna-aithilyatvepipthiv-dhrii
sthiratara-ea-nge sampanna tad-dhraay tad-tmanpanna cittam
sana nipdayatty artha | tac cnantnugrahd v sajtya-bhvan-vad
vda-viea-vad vety anyad etat ||47||

o)0(o
(2.48)

tato dvandvnabhighta ||48||


todibhir dvandvair sana-jayn nbhibhyate ||48||
tattva-vairad : sana-vijaya-scakam hatato dvandvnabhighta |
nigada-vykhyta bhyam | sanam apy ukte viu-pureeva
bhadrsandn samsthya guair yuta [vi.pu. 6.7.39] iti ||48||
yoga-vrtikam : sana-pratihy siddhim hatato dvandvnabhighta |
bhya sugamam ||48||

o)0(o
(2.49)

1 -nantya- iti phntaram.


Page 223 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tasmin sati vsa-pravsayor gati-viccheda


pryma ||49||
saty sana-jaye bhy asya vyor camana vsa | kauhy asya vyor
nisraa pravsa | tayor gati-viccheda ubhaybhva pryma ||
49||
tattva-virad: sannantara tat-prvakat prymasya darayas tallakaam hatasmin sati vsa-pravsayor gati-viccheda pryma |
recaka-praka-kumbhakev asti vsa-pravsayor gati-viccheda iti prymasmnya-lakaam etad iti | tath hiyatra bhyo vyur camyntar dhryate
prake tan nsti vsa-pravsayor gati-viccheda | yatrpi kauhyo vyur
virecya bahir dhryate recake tatrsti vsa-pravsayor gati-viccheda | eva
kumbhakepti | tad etad bhseocyatesaty sana-jaya iti ||49||
yoga-vrtikam : krama-prpta prymam hatasmin sati vsapravsayor gati-viccheda pryma | vakyama-caturvidhaprymasyaiva smnya-lakaa gati-viccheda strokta-rty svbhvikagate pratiedha ity artha | sa ca recaka-praka-kumbhakev anugata |
nanv eva pratyekasypiprymatvpatty tirbhir militvaika-pryma iti
prymas tu vijeyo recaka-praka-kumbhakai ity-di-vkyokta vyhanyeteti
cet ? na tu tda-vkyeu militnm eva prymatva vivakitam |
recaka praka tyaktv sukha yad vyu-craam |
prymoyam ity ukta sa vai kevala-kumbhaka ||
iti vaiha-sahitdau kevala-kumbhakasypiprymatva-vacand iti |
ida stra vycaesaty sana iti | yath yama-niyamayor anya-kla-ktayor
yoggatva naivam sanasya , ki tu prymdy-aga-pacaka-shityenety etat
pratipdayitu saty sane iti vieaam | tath ca saty sana itisamdhi-straparyantam anuvartanyam | gtdv sanopargeaiva dhyndi-smarad iti |
ata eva csandn a-agn sahnuheyatvenrd
upakrakatayntaragatvam ity ayena smty-diu kvacit a-ago yoga ucyate
| yama-niyamayo klntaryataytyanta-bahiragatvd iti |
camanam anta pravea | nanv eva pravea-nirgama-rpayo vsapravsayo gatir eva nstty ayenhaubhaybhva iti | tath ca gatiabdrthotra na vivakita | svbhvika-vsa-pravsayo pratiedha
pryma ity artha||49||

o)0(o
(2.50)
sa tu

bhybhyantara-stambha-vttir dea-kla-sakhybhi
parido drgha-skma ||50||
Page 224 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yatra pravsa-prvako gaty-abhva sa bhya | yatra vsa-prvako


gaty-abhva sa bhyantara | ttya stambha-vttir yatrobhaybhva
sakt prayantd bhavati | yath tapte nyastam upale jala sarvata
sakocam padyate, tath dvayor yugapad bhavaty abhva iti | trayopy ete
deena paridiyn asya viayo dea iti | klena parid
kanm iyattvadhraenvacchinn ity artha | sakhybhi
paridetvadbhi vsa-pravsai prathama udghtas tadvan
nightasya itvadbhir dvitya udghta eva ttya | eva mdur eva
madhya eva tvra iti sakhy-parida | sa khalv ayam evam abhyasto
drgha-skma ||50||
tattva-vairad : pryma-viea-traya-lakaa-para stram avatrayati
sa tv iti | bhybhyantara-stambha-vttir dea-kla-sakhybhi
parido drgha-skma | vtti-abda pratyeka sambadhyate |
recakam hayatra pravseti | prakam hayatra vseti | kumbhakam ha
ttya iti | tad eva sphuayatiyatrobhayo vsa-pravsayo sakd eva
vidhrt prayatnd abhvo bhavati, na puna prvavad praa-prayatnaughavidhraka-prayatno npi recaka-prayatnaugha-vidhraka-prayatnopekyate, ki
tu yath tata upale nihita jala pariuyat sarvata sakocam padyata evam
ayam api mruto vahana-lo balavad vidhraka-prayatna-niruddha-kriya arra
eva skmbhtovatihate, na tu prayati yena praka | na tu recayati yena
recaka iti |
iyn asya deo viaya prdea-vitasti-hastdi-parimito nivta-pradea ktldi-kriynumito bhya | evam ntaropy -pda-talam -mastaka piplikspara-sadennumita sparena | nimea-kriyvac chinnasya klasya caturtho
bhga kaa | tem iyattvadhraenvacchinna | sva-jnu-maala pin
tri parmyac-choikvacchinna klo mtr | tbhi a-trian-mtrbhi
parimita prathama udbhto mdu | sa eva dvigukto dvityo madhya | sa
eva triguktas ttyas tvra |
tam ima sakhy-parida prymam hasakhybhir iti | svasthasya hi
pusa vsa-pravsa-kriyvacchinnena klena yathokta-cchoik-kla
samna prathamddhta-karmat nta uddhto vijito vakto nighta |
kanm iyatt-klo vivakita, vsa-pravsa-pracayopapann tu sakhyeti
kathacid bheda | sa khalv aya pratyaham abhyasto divasa-pakam sdikramea dea-kla-pracaya-vypitay drgha | parama-naipuyasamadhigamanyatay ca skmo, na tu mandatay ||50||
yoga-vrtikam : avntara-bheda-pratipdakam uttara-stra prayitvotthpayati
sa tv iti | bhybhyantara-stambha-vtti dea-kla-sakhybhi
parido drgha-skma ||
sa tu prymo bhya-vttir bhyntara-vtti stambha-vttir iti trividha
recaka-praka-kumbhaka-bhedt | tad ukta viu-pure
parasparebhibhava prpnau yadnilau |
kuruta sa dvidh tena ttya sayamt tayo || [vi.pu. 6.7.41] iti |

Page 225 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sa ca trividha prymo dea-kla-sakhybhi parido nirto niyamito


bhavati, tad-abhysa-vat kramea drgha-skma-sajako bhavatti strrtha
|
tad etad vycaeyatreti | vie smnya-nihatvd iya saptam | yatra
pryme gati-vicchede pravsa-prvaka-gaty-abhva pravsena recakena
gati-viccheda sa bhyo bhya-vtti prymo recaka-nmety artha | na ca
recana bhya ity evstv iti vcyam, prasyyma pryma iti
yogdareymkhya-nirodhasya vieykarad iti |
yatra vseti | yatra vsena prakea gaty-abhva sa bhyantara bhyantaravtti pryma praka-nmety artha | stambha-vttir iti | yathobhaybhva
vsa-pravsayor abhva sakt prayatnd evbhysa-nirapekd bhavati, sa
stambha-vtti pryma kumbhaka-nmety artha | vakyamasya
kumbhaka-bhedasya caturtha-prymasya vyvartanya sakt prayatnd iti
vieaam | sa hi prayatna-bhulyenaiva bhavatti tatraiva pratipdayiyati |
ekadaiva bhybhyantara-pra-vilpane dntam hayath tapta iti | dvayor
bhybhyantara-deayo | dea-kla-sakhybhi parida iti | vieaasyyam
arthaetvad deena v etvat klena v etvan-mtra-sakhybhir
vvacchinno may recakdi kartavya ity evam avadhrita iti |
tad etad vibhajya vycaetrayopy eta iti | trayo recaka-praka-kumbhak |
iyn iti | nsgrt prdea-dvdagula-hastdi-parimito bhya-deo recakasya
viaya, sa cektldi-kriy-niceya, prakasya cpda-talam mastakam
bhyantaro viaya, sa ca piplik-spara-sadena sparena niceya |
kumbhakasya recaka-prakayo bhybhyantara-deau samuccitv eva viaya |
ubhayatraiva prasya vilayt, sa ca tlasya kriyy ukta-sparasya
cnupalabdhy niceya iti |
kleneti cakur-nimevacchinnasya klasya caturtha-bhga kaa | tem
iyattvadhraenvacchinn etvat-kan recakdi kartavya iti niyamit ity
artha | sakhybhir iti | mtr dvdadi-sakhybhir ity artha | yadyapi
sakhybhir api kla-niyama eva kriyate, tathpi prakra-bhedd bheda iti | yatra
hi akhya-dhvany-din kla-niyama kriyate sa klena parida, yatra ca
vakyama-mtr-sakhybhi kla-niyama kriyate sa sakhybhi parida iti
| sakhyrtha mtr ca mrkaeya-prokt
nimeonmeae mtr tlo laghv-akara tath |
prymasya sakhyrthe smto dvdaa-mtraka || iti |
nimedi-laghv-akarnta mtr-pramam | tad eva darayaty uttarrdhena
dvdaa-mtriko dvdaa-guito ya kacana nimedir aya padrtha
prymasya sakhyrthe smta ity artha | eva praavdayopi mtr
vasiha-yjavalkydibhir ukt | prakdi-traya eva dvdaa-mtrety ayam
adhama kalpa, yata prakdiu pratyeka mtry sakhy-bhedo vasihasahitym ukta
eva jtv vidhnena praavena samhita |
pryma-traya kuryt pra-kumbhaka-recakai ||
kya vasana bhyt prayed iayodaram |
anai oaa-mtrbhir u-kra tatra sasmaran ||

Page 226 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ma-kra mrtim atrpi sasmaran praava japet |


dhrayet prita pact catu-ay tu mtray ||
yvad v akyate tvad dhraa japa-sayutam |
prita recayet pact praava hy anilnvitam ||
anai pigalay putra dvtrian-mtray puna |
dhyyann dykara tatra praavasya samhita || [va.sa.] iti |
a-kro-kra-ma-kr mrtayo brahma-viu-rudra-arri | tam eta puraprokta mtr-bheda smnyato bhya-kra haetvadbhir ity din |
etvadbhi oadibhi mtrkhyai padrthai nimeonmeadibhi vsapravea praka prathama udghta | vyor uddhanana gati-nirodha iti yvat |
tath nightasya stambhitasya vyor etvadbhi catuay-dibhir
nimeonmeadibhi kumbhako dvitya udghta | eva ttya udghtorathd
recaka | etvadbhir dvtriad-dibhir nimeonmeadibhir ity artha | atra
prathamdi-abdai prakdi-traye krama-vacant sautra phakramonuhne ndartavya | tath ca praka-kumbhaka-recak ity
evautsargikonuhna-krama | purdiu bhulyena daranc ca | sau
mahad-di-kramavad iti |
prakrntarepi sakhy-paridatvam haeva mdur ity din | evam
etvadbhir mtr-pramair mdu pryma, evam etvadbhir madhyama,
evam etvadbhis tvra pryma ity api sakhy-parido bhavatty artha |
tad ukta kaurme
mtr-dvdaako manda caturviati-mtraka |
madhyama pra-sarodha a-trian-mtrikontima || [k.pu. 11.32]
iti |
atra prakdi-vievacant triv api prymeu dvdaa-dvdaa-mtrdirpaikaiva sakhy ity eva pthak-kalpa | dea-kla-sakhybhi parida ity
atra cecch-vikalpa eva na tu samuccaya | udhta-vasiha-vkydau kevalamtr-sakhyym api pryma-darant | samuccaynuhne tu phalabhm bhavaty eva, bhyasi bhya iti nyyd iti |
drgha-skma iti dala vycaesa khalv iti | sa bhybhyantara-stambhavttis trividha pryma, eva dedy-avadhraair abhyasta, sa drghaskma-sajako bhavatty artha | drgha csau skma ceti snvayeya
saj | dedy-anyatama-niyamena hi pratyaham abhyasyamna kramea klabuddhy drgha-kla-vypitvena drgh bhavati, vyu-sacrasytiskmatay ca
skma iti | yadyapi abhyasta iti stre nsti tathpi drgha-skma-sajay
arthkipta eva bhya-krea vykhyta iti | tad eva prymasya recakakumbhaka-prakkhya-viea-trayam abhyskhya-gua-yogena te drghaskmatva coktam ||50||
o)0(o

(2.51)

bhybhyantara-viaykep caturtha ||
dea-kla-sakhybhir bhya-viaya parida kipta, tathbhyantaraviayka parida kipta, ubhayath drgha-skma | tat-prvako
Page 227 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhmi-jayt krameobhayor gaty-abhva caturtha pryma | ttyas


tu viaynlocito gaty-abhva sakd rabdha eva dea-kla-sakhybhi
parido drgha-skma | caturthas tu vsa-pravsayor
viayvadhrat kramea bhmi-jayd ubhaykepa-prvako gatyabhva caturtha pryma ity aya viea ||51||
tattva-vairad : eva trayo vie lakit | caturtha lakayati
bhybhyantara-viaykep caturtha || vycaedea-klasakhybhir iti | kiptobhysa-vaktd rpd avaropita | sopi drghaskma | eva tat-prvako bhybhyantara-viaya-prymo dea-klasakhy-darana-prvaka | na csau caturthas ttya iva sakt prayatnd ahnya
jyate, ki tv abhyasyamnas t tm avasthm pannas tat-tad-avasthvijaynukramea bhavatty habhmi-jayd iti |
nanu ubhayor gaty-abhva stambha-vttv apy astti kosmd asya viea ity
ata hattya iti | anlocana-prva sakt prayatna-nirvartitas ttya |
caturthas tv locana-prvo bahu-prayatna-nirvartanya iti viea | tayo prakarecakayor viayonlocitoya tu dea-kla-sakhybhir locita ity artha ||51||
yoga-vrtikam : idn kevala-kumbhaka-rpa prymasya caturtha
vieam habhybhyantara-viaykep caturtha | bhybhyantaraviayakau bhybhyantara-vtt prva-stroktau recaka-prakau, tayor kep
atikram, tv atikramya tyaktv svayam eva kevalo vartate iti yvat, eva-bhto
ya pryma sa caturtha ity artha | asya ca kevala-kumbhaka iti saj
vasiha-vkyd vyaktbhaviyati | prva-strokta-stambha-vttis tu niyamena
recaka-prakayor antarla eva vartata iti na tad-atikram | recaka-prakaviaytikramasypi lbhya viaya-ghaita lakaam uktam | na tu recakapraktikramty eva stritam | aya ca kumbhako na recaka-praka-deena
paricchinna | vypakatvt | npi kla-sakhybhy paricchinna | svecchay
msa-savatsardi-kla-sthyitvt | sa ca prymo dhruvasya viu-pure
ryate | tasya hi tapasi pra-nirodhena sarva-jva-pra-nirodhobhavad iti
tatroktam | atas tasya kevala-kumbhaka sd iti |
aya caturtha pryma sopyo vasiha-sahitym ukta, yath
prasveda janayed yas tu prymo hi sodhama |
madhyama kampant prokta utthna cottame bhavet ||
prva prva prakurvta yvad uttama-sambhava |
nivsocchvsakau dehe svbhvika-guv ubhau ||
tathpi ncyatas tena prymottamena hi |
tayor ne samartha syt kartu kevala-kumbhakam ||
recaka praka tyaktv mukhya yad vyu-dhraam |
prymoyam ity ukta sa vai kevala-kumbhaka ||
sahita kevala vpi kumbhaka nityam abhyaset |
yvat kevala-siddhi syt tvat sahitam abhyaset ||
kevale kumbhake siddhe recaka-praka-varjite |
na tasya durlabha kicit triu lokeu vidyate || iti |
ka-gamandi-aktyvirbhvena kma-gaty-dika syd ity artha |
caturthasyotpatti-krama kathayatidea-kleti | bhya-viayo recako dea-klasakhybhir dau parida | pacc ca dedibhi sahaivkiptotikrmito bhti

Page 228 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ea | ata ca stre dea-vcako viaya-abda kla-sakhyayor apy


upalakaam ity aya | tathbhyantara-viaya prakopi dedibhir dau
parida, pacd dedibhi sahaiva sopy kipto bhavati | tac ckiptam
ubhayath drgha-skmo dvividho drgha-skma cira-kla dedibhir
abhyastau recaka-prakv iti yvat | tat-prvaka tad-ubhaykepa-prvakas tadubhayam kipann iti yvat | avntara-klika-bhmk-jayt kla-kramea na tu
ghram utpadyamna, eva-bhta ubhayo vsa-pravsayo gati-viccheda
caturtha pryma ity artha |
stambha-vtty-khya-ttya-prymt mira-kumbhakd asya vailakayam
hattyas tv iti | ttyas tu gaty-abhva stambha-vttir viayea deena tadupalakita-kla-sakhybhy cnlocitonavadhrita sakd-rabdhobhysabhulya vinavotpadyamna ca bhavati, tath sa eva ttyo dea-klasakhybhi parido drgha-skma ca bhavatti smnya-viebhy
ttyasya rpa-dvayam uktam |
caturthasya tad-vipartatm hacaturthas tv iti | caturthas tu vsa-pravsayo
recaka-prakayor dekhya-viaydy-avadhranantara kramika-bhmi-jayd
dheto praka-recakkepa-prvako gaty-abhva ity aya caturtha-pryme
ttyd viea ity artha | prymasya cpare sa-garbhgarbhdayo vie
purdiu draavyjapa-dhyna-yuto garbh tv agarbhas tad-vivarjita
[ga.pu. 1.227.19] ity-di-vkyair iti dik ||51||

o)0(o
(2.52)

tata kyate prakvaraam ||52||


prymn abhyasya tosya yogina kyate viveka-jnvaraya
karma, yat tad cakatemah-moha-mayenendra-jlena praka-la
sattvam vtya tad evkrye niyukte iti | tad asya prakvaraa karma
sasra-nibandhana prymbhysd durbala bhavati, pratikaa ca
kyate | tath coktamtapo na para prymt tato viuddhir maln
dpti ca jnasya iti ||52||
tattva-vairad : prymasyvntara-prayojanam hatata kyate
prakvaraam || vriyatenena buddhi-sattva-praka ity varaa klea
ppm ca | vycaeprymn iti | jyateneneti jna buddhi-sattvapraka | vivekasya jna viveka-jnam | sa hi viveka-jnam votti vivekajnvarayam | bhavya-geya-pravacanydn kartari niptanasya
pradaranrthatvt kopanya-rajanyavad atrpi kartari ktya-pratyaya | karmaabdena taj-janyam apuya tat-kraa ca klea lakayati |
atraivgaminm anumatim hayat tad cakata iti | mah-moho rga | tad
avinirbhga-vartiny avidypi tad-grahaena ghyate | akryam adharma |
nanu pryma eva cet ppmna kioti kta tarhi tapasety ata ha
durbala bhavati iti | na tu sarvath kyate | atas tat-prakayya
tapopekyata iti | atrpy gaminm anumatim hatath coktam iti | manur

Page 229 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

apy haprymair dahed don iti | prymasya yoggat viu-pure


ukt
prkhyam anila vayam abhyst kurute tu yat |
pryma sa vijeya sabjobja eva ca ||
parasparebhibhava prpnau yathnilau |
kuruta sad-vidhnena ttya sayamt tayo || [vi.pu. 6.7.40-41] ||52||
yoga-vrtikam : yoge janayitavye prymasya vypra tat-siddhi-scakam
hatata kyate prakvaraam || tata prymt |
stra vycaeprymn iti | viveka-jnvaraya viveka-jnvarakam |
athav kopanyety-divat atrpi kartari ktya-pratyaya a bhavya-geyapravacanydn kartari niptanasya dimtra-pradarana-paratvt | karmeti |
karmdharma, tasya jna-pratibandhakatvam eva jnvarakatvam | etda
karma kyate ity artha |
karmao jnvarakatve prvcrya-vkya pramayatiyat tad cakata iti |
yat tat karma evam cakatemah-moho rgas tan-mayena tat-pracureendrajla-tulyena abddi-vieity ha dvrea praka-lam api buddhi-sattvam
vtya, tad eva karmaivkrye sasra-hetu-vypre eva niyukte ity artha |
durbala prakvaraa-kama bhavati, tath pratikaa kyatepacyate
cety artha | tad ukta manun
dahyante dhmyamnn dhtn hi yath mal |
tathendriy dahyante do prasya nigraht || [manu 6.71] iti |
do ppni tat-krye tamo-mala-viparyayau ca, tapa ppa-naka karma |
ppa-kaye sati yad bhavati tad hatata iti | tata ppkhya-krabhvn
maln tamas tat-krya-viparyay cpagame jna-dpti cety artha |
nanu tapasaiva ppa-kaya ity ukta, tarhi ki prymeneti cet ? na,
jnvaraka-ppa-kaye prymasya rehopyatvt | ata eva prva-pde
prakdhikria pryma eva sdhanam ukta, vikepakatay
tapontarbhvepi tenaiva yoga-nipatti-sambhavd iti ||52||

o)0(o
(2.53)
ki ca,

dhrasu ca yogyat manasa ||53||


prymbhysd eva pracchardana-vidhrabhy v prasya [yo.s.
1.35] iti vacant ||53||
tattva-vairad : ki ca, dhrasu ca yogyat manasa || prymo
mana sthirkurvan dhrasu yogya karoti ||53||
yoga-vrtikam : anyac ca bhavatty hadhrasu ca yogyat manasa |
prymbhysd eveti strea sahnvaya | praccharanety-di prathama-

Page 230 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pdya-strea prymasya dhra-yogyat-rpa-sthiti-hetut dhrayogyat-rpa-sthiti-hetut-vacand ity artha | etena tasminn api stre prakditraytmaka pryma evokta ity avadhrayam ||53||

o)0(o
(2.54)

sva-sva-viaysaprayoge cittasya
svarpnukra ivendriy pratyhra ||54||
sva-viaya-saprayogbhve citta-svarpnukra iveti citta-nirodhe
cittavan niruddhnndriyi netarendriya-jayavad upyntaram apekante
| yath madhukara-rja makik utpatantam antpatanti, niviamnam
anuniviante, tathendriyi citta-nirodhe niruddhnty ea pratyhra ||
54||
tattva-vairad : tad eva yamdibhi saskta sayamya pratyhram
rabhate | tasya lakaa-stram avatrayitu pcchatiatheti | sva-svaviaysaprayoge cittasya svarpnukra ivendriy pratyhra || cittam api
hi mohanya-rajanya-kopanyai abddibhir viayair na samprayujyate, tad
asamprayogc cakur-dny api na samprayujyanta iti soya indriy cittasvarpnukra | yat punas tattva cittam abhiniviate na tad indriy bhyaviayn anukropi | ata uktam anukra iveti |
sva-viaya-saprayogasya sdhraasya dharmasya cittnukra-nimittatva
saptamy darayatisveti | anukra vivoticitta-nirodhe iti | dvayor
nirodha-hetu ca prayatna-tulya iti sdyam | atraiva dntam hayath
madhukara-rja iti | drntike yojayatitatheti | atrpi viu-puravkyam
abddiv anuraktni nighyki yogavit |
kuryc cittnukri pratyhra-paryaa || [vi.pu. 6.7.43]
tasya prayojana tatraiva daritam
vayat param tena jyateticaltmanm |
indriym avayais tair na yog yoga-sdhaka || [vi.pu. 6.7.44] iti ||54||
yoga-vrtikam : pratyhra-stram avatrayatiatha ka iti | svaviaysamprayoge cittasya svarpnukra ivendriy pratyhra || indriyaviaysamprayoga-kla indriy citta-svarpnukriteva y bhavati, s
indriy pratyhra ity artha | jitendriyasya hi dhyna-kle cakur-dny api
dhyeya-vastv-krea cittena tulykrva bhavanti na svtantryea
viayntara manasaikbhya sakalpayanti, yath citte nirodhonmukhe sati
pratynntara vinaiva niruddhni bhavanti, atas tasendriyi cittnukrty
ucyante | ajitendriyasya tu cakur-dni tadnm api rpdiu manasaiva
dhvanti, ata cittam evendriynukri bhavati
indriy tu sarve yady eka karatndriyam |
tensya karati praj dte pdd ivodakam || [manu 2.99] iti smter ity

Page 231 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

aya |
ajitendriyasypi indriyi viaya-bhoga-kle cittnukri bhavanty eveti tadvyvartanya sva-viaysamprayoge ity uktam | dhyna-kle ca ckudi-tuly
vtti cittasyaiva bhavati, na tu cakur-dnm | te tu tad-atirikta-vttyabhva-mtramatonukra ivety uktam | ata eva
pibann iva ca cakurbhy pdau savhayann iva |
cittendriyaikyato dhyyet tan-mrti vijitendriya ||
ity di-smtiv apva-abda eva prayukta iti |
tad etad vycaesva-viayeti | ivetty antasya | ea pratyhra ity
gminnvaya | anukryasya krya-rpa lakaam hacitta-nirodha ity din
apekanta ity antena | cittasya vtti-nirodha-kle yat svayam evendriya-vttinirodho bhavati, idam eva parama vayatva pratyhra-kryatvt tal-lakaam
ity aya | niruddhni bhavanti iti ea | netarendriya-jayavad iti | itare uktaparama-vayatvd atirikt dvitya-stra-vakyam indriya-jay, teu satsv api
sva-nirodhrtha yathendriyi pratyhrdikam apekante naiva yathoktapratyhre sati sva-nirodhrtha citta-nirodhtiriktam apekanta ity artha |
indriy cittnukra dntena pratipdayatiyath madhv ity din
niruddhnty antena | drntike dntoktotpatana-tulyo nirodha, tena ca
niveana-tulya dhynam apy upalakayam, anyath dnta-drntikayo
sdharmydi-pradarane nynatpatte | ea pratyhra iti | puraiva vykhytam
|
soya pratyhra sa-prayojano viu-pure prokta
abddiv anuraktni nighyki yogavit |
kuryc cittnukri pratyhra-paryaa ||
vayat param tena jyateticaltmanm |
indriym avayais tair na yog yoga-sdhaka || [vi.pu. 6.7.43-44]
ata ca pratyhra indriya-dharma iti ||54||

o)0(o
(2.55)

tata param vayatendriym ||55||


abddiv avyasanam indriya-jaya iti kecit | saktir vyasana vyasyaty ena
reyasa iti aviruddh pratipattir nyyy | abddi-samprayoga
svecchayety anye | rga-dvebhve sukha-dukha-nya abddi-jnam
indriya-jaya iti kecit | cittaikgryd apratipattir eveti jaigavya | tata ca
param tv iya vayat yac citta-nirodhe niruddhnndriyi netarendriyajayavat prayatna-ktam upyntaram apekante yogina iti ||55||
iti patajali-viracite yoga-stre dvitya sdhana-pda |

Page 232 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : asynuvdaka stratata param vayatendriym


||
nanu santi kim any aparam indriy vayat y apekya parameyam
ucyate ? addh | t darayatiabddiv iti | etad eva vivotisaktir iti |
sakt rgo vyasanam | kay vyutpatty ? vyasyati iti | vyasyati kipati nirasyaty
ena reyasa iti | tad-abhvovyasana vayat |
aparm api vayatm haaviruddh iti | ruty-dy-aviruddha-abddi-sevana
tad-viruddhev apravtti | saiva nyyy, nyyd anapet yata |
aparm api vayatm haabddi-samprayoga iti | abddiu indriy
samprayoga svecchay, bhogyeu khalv aya svatantro na bhogya-tantra ity
artha |
aparm api vayatm harga-dvebhve iti | rga-dvebhve sukhadukha-nya mdhyasthyena abddi-jnam ity eke |
strakrbhimat vayat paramari-samatm hacittaikgrya
cittasyaikgryt sahendriyair apravttir eva abddi iti jaigavya | asy
paramatm haparam tv iti | tu-abdo vayatntarebhyo viinai |
vayatntari hi viayr-via-samprayoga-litay klea-via-samparka-ak
npakrmanti | na hi via-vidyvit prakopi vakta-bhujagamo
bhujagamam ake nidhya svapiti virabdha | iya tu vayat vidrkta-nikhilaviaya-vyatiag niragatay paramety ucyate | netarendriya-jayavat iti |
yath yatamna-sajym ekendriya-jayepndriyntara-jayya prayatnntaram
apekyate, na caiva citta-nirodhe bhyendriya-nirodhya prayatnntarpekety
artha ||55||
kriy-yoga jagau klen vipkn karmam iha |
tad dukhatva tath vyhn pde yogasya pacakam || iti |
iti r-vcaspati-mira-viracity ptajala-yoga-stra-bhya-vykhyy
tattva-vairady dvitya sdhana-pda ||2||
yoga-vrtikam : yoge pratyhrasyavntara-vypra-bhta tat-siddhiscakam hatata param vayatendriym || tata pratyhrd
indriy paramo jayo bhavatty artha | tatra parama-jaya-pratipdanrtha
bahu-vidhn pakn haabddiv ity din |
vyasana-abdrtha hasaktir iti | sakti sggo yena stra-viruddhepi viayabhoga indriyi pravartante | vyasyati kipati nirasyaty ena reyasa iti
vyutpattyeti ea | eva ca sati strviruddh pratipattir eva bhoga | nyyy
eveti prvoktena kecid ity anennvaya |
matntaram haabddi- iti | indriya-viayayo samprayoge tadapratantryam ity artha | tenbhimnika-sukha-dukha-nyatva labdham,
kyika-sukha-dukhn yogvasth vin parihrsambhava iti bhva |
eteu trittarottaram utkarepi naite param indriya-jay, etvan mtram
indriya-vtty-anirodht | ata strakra-sammata paramam hacittaikgryd

Page 233 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti | cittaikgryd dhetor indriy y apratipattir vtti-nirodhas tad-yogyat sa


eva jaya iti jaigavya ity artha | tata iti | iya ca vayat tato heto param
vayat, yad yata citta-nirodhe ity-dir artha | kldi-vyvartanya
prayatna-ktam iti | tath ca prva-strokta-cittnukrasya phala lakaa ca,
y samdhau cittena sahendriy vtti-nirodha-yogyat saiva paramavayatkhyo jayonena streokta iti etda-vayataybhvenaiva saubhariprabhtn yoga-bhrad iya vayatpi yoga-nipatti-hetu | ata eva gt
yatato hy api kaunteya puruasya vipacita |
indriyi pramthni haranti prasabha mana ||
tni sarvi sayamya yukta sta mat-para |
vae hi yasyendriyi tasya praj pratihit || [gt 2.60-61]
tad eva jna-sdhana-mukhena yogasypi bahiragi yamdi-pratyhrntni
sa-siddhny atra pde proktni | dhradi-trayasya siddhi-bhulyt tu siddhibhi
saha tat-pratipdanrtham eva samagras ttya-pdo bhaviyati ||55||
iti r-ptajala-bhya-vrtike vijna-bhiku-nirmite sdhana-nirdeo nma
dvitya pda ||2||

o)0(o

(3)

ttya vibhti-pda
(3.1)
uktni pacabahir-agi sdhanni | dhra vaktavy

dea-bandha cittasya dhra ||


nbhi-cakre, hdaya-puarke, mrdhni jyotii, nsikgre, jihvgre, itydimdiu deeu, bhye v viaye, cittasya vtti-mtrea bandha iti
dhra ||1||
tattva-vairad : prathama-dvitya-pdbhy samdhis tat-sdhana coktam
|ttya-pde tat-vtty-anugu raddhotpda-hetavo vibhtayo vaktavy | t
ca sayama-sdhy | sayama ca dhra-dhyna-samdhi-samudya iti
vibhti-sdhanatay viea-jpanrtham atra trayasyopanysa | tatrpi ca
dhra-dhyna-samdhnkrya-kraa-bhvena niyata-paurvparyatvt tadanurodhenopanysa-krama iti prathama dhra lakayety hauktnti |
dea-bandha cittasya dhra || bandha sambandha |
dhytmika-deam hanbhi-cakre iti | di-abdena tlv-dayo grhy | bhyadeam habhya iti | bhye ca na svarpea cittasya sambandha
sambhavatty ukta vtti-mtrea jna-mtreety artha | atrpi pura

Page 234 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prymena pavana pratyhrea cendriyam |


vaktya tata kuryc citta-sthna ubhraye || [vi.pu. 6.7.45]
ubhray bhy hirayagarbha-vsava-prajpati-prabhtaya | ida ca
tatroktam
mrta bhagavato rpa sarvopraya-nispham |
e vai dhra jey yac citta tatra vryate ||78||
tac ca mrta hare rpa yad vicintya nardhipa |
tac chryatm andhre dhra nopapadyate ||79||
prasanna-vadana cru-padma-patra-nibhekaam |
sukapola suvistra-lala-phalakojjvalam ||80||
sama-karnta-vinyasta-cru-kuala-bhaam |
kambu-grva suvistra-rvatskita-vakasam ||81||
bali-tribhagin magna-nbhin codarea ca |
pralamba-bhuja vium athavpi caturbhujam ||82||
sama-sthitoru-jagha ca svastikghri-karmbujam |
cintayed brahma-bhta ta pta-nirmala-vsasam ||
kira-cru-keyra-kaakdi-vibhitam |
rga-cakra-gad-khaga-akhka-valaynvitam ||
cintayet tanmayo yogo samdhytma-mnasam |
tvad yvad dhbht tatraiva npa dhra |
etad tihatonyad v svecchay karma kurvata |
npayti yad cittt siddh manyeta t tad || [vi.pu. 6.7.78-86] iti |
yoga-vrtikam : yoggeu madhye kiyanti prva-pda proktni, kiyanti ctra
pde? ity atra niymaka vadann eva krama-prpta dhra-stram avatrayati
uktnti | bahiraga-antaragatvepi pda-bhedena nirpae niymake ity artha
|
dea-bandha cittasya dhra ||yatra dee dhyeya cintanya, tatra
dhyndhra-dea-viaye cittasya sthpana tadaikgrya dhraety artha | tad
etad vycaenbhti | mrdhni mrdha-sthe jyotii | di-abdena grudyukta-dentari grhyi | yath grue
pr-nbhy hdaye vtha ttye ca tathorasi |
kahe mukhe nsikgre netra-bhr-madhya-mrdhasu |
kicit tasmt parasmi ca dhra daa krtit ||
mukhe jihvgre | kicit tasmt parasminn iti mrdhni upari dvdagula-parimite
dee liga-arrasya sa-prasya tvat-paryanta pradpa-ikhvad avasthnd
avahitais tvat-paryantam eva liga-arrnugatomopalabhyate, vkynm
upalambhc ca | tad ukta kaurmeikhgre dvdagulye kalpayitvtha
pakajam ity-dineti | etni ca nbhydni jvevarayor mukhya-sthnny eva
rj sihsanavat, jvevara-vyajakasya liga-arrasya mukhya-sthnatvt | ata
etni dhray praka-dea ukta | adhytmikn dhyna-den uktv
bhyn api sakepata habhye v viaya iti | candra-srygnydv varadevatdi-dhyna-dea ity artha |
vtti-mtreeti | vtti-mtrea na tu dhyeya-kalpanayety artha | tena dhyndivyvtti | tad uktam vara-gty

Page 235 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ht-puarke nbhy v mrdhni parvata-mastake |


evam -di-pradeeu dhra citta-bandhanam ||
devasthitam lakya buddher y vtti-santati |
vtty-antarair asasp tad dhyna srayo vidu ||
ekkrasamdhi syd delambana-varjita |
pratyayo hy artha-mtrea yoga-sdhanam uttamam || iti |
bandha itty antena dea-bandha-abda vykhyya stra-vkyrtham
upasaharatibandha iti | do bandho dhraety artha | ida ca dhralakaa prthamika-paricchinna-yogbhipryeascitam, yatraprathamata
evevarnugrahd aparicchinnatayjva-brahma-yogo bhavati, tatra
delambana-dhranupayogt | ato dhray anyad api lakaa grudv
apy uktam |yath grue
prymair dvdaabhir yvat-kla kto bhavet |
sa tvat-kla-paryanta mano brahmai dhrayet ||ity-di |
etad eva tu dhra-smnya-lakaa, anyath kaa-mtrepi dhrapatte
| ata strokta viea-lakaam api pryma-dvdaa-klvacchinnatvena
vieayam iti ||1||

o)0(o
(3.2)

tatra pratyayaika-tnat dhynam ||


tasmin dee dhyeylambanasya pratyayasya ika-tnat sada pravha
pratyayntarea aparmo dhynam ||2||
tattva-vairad : dhra-sdhya dhyna lakayatitatra pratyayaikatnat dhynam || ekatnataikgrat | sugama bhyam | atrpi puram
tad-rpa-pratyay caik santati cnya-nisph |
tad-dhyna prathamair agai abhir nipdyate npa || [vi.pu. 6.5.91] iti
||2||
yoga-vrtikam : dhra-sdhya dhynam hatatra pratyayaika-tnat
dhynam || idam api dhyna-lakaa prthamikautsargika-dhynbhipryea,
sarvatra dhyne deniyamt | atosya grue lakantaram uktam
tasyaivabrahmai prokta dhyna dvdaa-dhra ity anena | tasyaiva
dvdaa-pryma-klena dhrita-cittasya dvdaa-dhra-klvacchinna
cintana dhyna proktam ity artha | anena ca prvavat strokta viealakaavieayam ||2||

o)0(o
(3.3)

Page 236 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad evrtha-mtra-nirbhsa svarpa-nyam iva


samdhi ||3||
dhynam eva dhyeykra-nirbhsa pratyaytmakena svarpea nyam
iva yad bhavati dhyeya-svabhvvet, tad samdhir ity ucyate ||3||
tattva-vairad : dhyna-sdhya samdhi lakayatitad evrtha-mtranirbhsa svarpa-nyam iva samdhi || vycaedhynam eveti |
dhyeykra-nirbhsam iti | dhyeykrasyaiva nirbhso na dhynkrasyeti | ata
evhanyam iti |
nanu nya cet katha dhyeya praketety ata haiveti | atraiva hetum ha
dhyeya-svabhvved iti | atrpi pura
tasyaiva kalpan-hna svarpa-grahaa hi yat |
manas dhyna-nipdya samdhi sobhidhyate || [vi.pu. 6.7.92] iti |
dhyeyd dhynasya bheda kalpan, tad-dhnam ity artha | aga-yogam
uktv khikyya kei-dhvaja upasajahra
ketraja kara jna karaa tasya tena tat |
nipdya mukti-krya vai kta-ktyo nivartate || [vi.pu. 6.7.94] iti ||3||
yoga-vrtikam : dhyna-sdhya samdhi lakayatitad evrtha-mtranirbhsa svarpa-nyam iva samdhi || mtra-padasyrtha svarpanyam ivety anena svaya vivta | tad etad vycaedhynam eveti | yad
tad eva dhyna dhyeyasykreaiva skii nirbhsate, na tu pratyaykranirbhsam, cittasya dhyeya-svarpveenham ida cintaymty eva
pratyaykra-vtty-antarnudayt tad dhynam eva samdhir ucyateity artha |
dhyna-svarpasya vastuta sattvd iva-abda-prayoga, tath dhyt-dhyeyadhyna-kalpanvad dhyna tad-rahita ca samdhir iti dhyna-samdhyor
vibhga | ida ca samdha-lakaaprva-strokta-dhyna-vieatay deaghaitatvenparicchinna-samdhy-avypakam | atortha-mtrvabhsana
cintanam ity eva samdhi-smnya-lakaa, udhhtevara-gt-vkye tallakaa-siddha | athav gruokta, yath
dhyna dvdaa-paryanta mano brahmai yojayet |
tihet tal-layato yukta samdhi sobhidhyate || iti |
atrpi strokta viea-lakaa dhyna-dvdaa-guita-klvacchinnatvena
vieayam iti | asya ca samdhi-rpasygasygi-yoga-samprajta-yogd aya
bhedo yad atra cint-rpatayvieato dhyeya-svarpa na bhsate | agini tu
samprajte sktkrodaye samdhy-aviay api viay bhsanta iti | tath ca
sktkra-yuktaikgrya-kle samprajta-yogonyad tu samdha-mtram iti
vibhga | an cgnphala-dvaya samprajta-yogas taddvrsamprajta-yoga ceti ||3||

o)0(o
(3.4)
Page 237 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad etad dhra-dhyna-samdhi-trayam ekatra sayama

trayam ekatra sayama ||4||


eka-viayi tri sdhanni sayama ity ucyate | tad asya trayasya
tntrik paribh sayama iti ||4||
tattva-vairad : dhra dhyna samdhir ity etat trayasya tatratatra
niyujyamnasya prtisvika-sajoccrae gaurava syd iti lghavrtha
paribh-stram avatrayatitrayam ekatra sayama iti | vycaeekaviayti | vcakatva-akm apanayatitad asyeti | tantryate vyutpdyate yogo
yenastrea tat tantram | tad-bhav tntrik | sayama-prade parimatraya-sayamt ity evam -daya ||4||
yoga-vrtikam : dhyndi-trayasya paribh-stratrayam ekatra
sayama iti | asminn eva pda proktatay traya-abdena dhradi-trayam
eva labhyate | bhya sugamam | dhra-dhyna-samdhn
militntatratatra strenay sajay grahaa bhaviyati, teu ca prtisvikarpais traym uccrae grantha-bhulya syd ity ayena tantrntara-siddhasaj-pratipdakam ida stram ||4||

o)0(o
(3.5)

taj-jayt prajloka ||5||


tasya sayamasya jayt samdhi-prajy bhavaty loka | yathyath
sayama sthira-pado bhavati, tathtath samdhi-praj virad bhavati
||5||
tattva-vairad : sayama-vijayasybhysa-sdhanasya phalam hatajjayt prajloka || pratyayntarn abhibhtasya nirmala-pravhevasthnam
loka prajy | sugama bhyam ||5||
yoga-vrtikam : sayama-siddhayogre vistarato vakyante, smprata
sayamasya yoggat-prayojaka dvram hataj-jayt prajloka || tajjaya sayamasya jaya sthairya stmyam iti yvat | tasmt prajy loko
dptir buddhi krameabhavatty artha | tad etad vycaetasyeti | svokta
vivotiyatheti | vairadya ctiskma-vyavahitdy-arthn parapratyakkna-smarthyam iti ||5||

o)0(o
(3.6)

tasya bhmiu viniyoga ||


Page 238 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tasya sayamasya jita-bhmer ynantar bhmis tatra viniyoga | na hy


ajitdhara-bhmir anantara-bhma vilaghya prnta-bhmiu sayama
labhate | tad-abhvc ca kutas tasya prajloka ? vara-prasdj
jitottara-bhmikasya ca ndhara-bhmiu para-citta-jndiu sayamo
yukta | kasmt ? tad-arthasynyata evvagatatvt | bhmer asy iyam
anantar bhmir ity atra yoga evopdhyya | katham ? eva hy uktam
yogena yogo jtavyo yogo yogt pravartate |
yopramattas tu yogena sa yoge ramate ciram || iti ||6||
tattva-vairad : kva punar viniyuktasya sayamasya phalam etad ity ata ha
tasya bhmiu viniyoga | bhmavieayati bhyakaratasyeti | jity
bhmer ynantar bhmir avasthjit tatra viniyoga | sthla-viaye sa-vitarke
samdhau vakte sayamena sayamasyvijite nirvitarke viniyoga | tasminn
api vakte savicre viniyoga | eva nirvicre viniyoga ity artha | ata eva
sthla-viaya-sampatti-siddhau saty pure tat-tad-yudha-bhapanayena
skma-viaya samdhir avatrita
tata akha-gad-cakra-rgdi-rahita budha |
cintayed bhagavad-rpa pranta ska-strakam ||88||
s yad dhra tadvad avasthnavat tata |
kira-keyra-mukhair bhaai rahita smaret ||89||
tad-ekvayava deva cetas hi punar budha |
kuryt tatovayavini praidhna-paro bhavet ||90|| [vi.pu. 6.7.88-90]
kasmt punar adhar bhmi vijityottar vijayate, viparyaya kasmn
nabhavati ? ity ata hana hy ajitdhara-bhmir iti | na hi il-hradd gag
prati prasthitoprpya megha-vana gag prpnoti | vara-prasdj
jitottara-bhmikasya ceti | kasmt ? tad-arthasyottara-bhmi-vijitasya
pratysannasynyata evevara-praidhnd evvagatatvt | nipdita-kriye
karmay aviedhyina sdhanasysdhana1-nayytiptd iti |
syd etatgamata smnyatovagatnm apy avntara-bhmi-bhedn kuta
paurvparyvagati ? ity ata habhmer asy iti | jita prvo yoga uttarasya
yogasya jna-pravtty-adhigama-hetu | avasthaivvasthvn ity abhipretyaitad
draavyam ||6||
yoga-vrtikam : sayamasynuhne vieam hatasya bhmiu
viniyoga || tasya sayamasya sthldi-prva-prva-bhmik-jaynantara
skmdittarottara-bhmiksu niyojana yogin kartavyam ity artha | etad
eva vycae bhya-kratasyeti | anantar avyavahit | kramea
bhmikrohe yuktim hana hti | prnta-bhmy-apekaydhardha-sth
bhmir ajit yena sojitdhara-bhmir yog | nahi ananta-bhmim avyavahitabhma vilaghyprpta-bhmiu vyavahitottara-bhmiu sayama labhate |
dhanurdhardiu sthla-vedhdy-anantaram eva skme veddi-darant
sopnrohadiu ca krameaivrohdi-darant | anyathdha-ptt tadabhvc ceti | tata ca sayamlbht | kuta prajlokas tat-tad-bhmiu syd ity
artha | tath cokta grue
sthity-artha manasa prva sthla-rpa vicintayet |

1 sdhanasya sdhanaPage 239 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra tan nical-bhta skmepi sthirat vrajet || iti |


aya ca bhmikrohe krama cautsargika kadcid apodyatepty hajitntareti
| vara-prasddv eva vakta-prakti-purua-vivekdi-bhmikasya yogino
ndhobhmiu para-citta-jndiu para-citta-pratyaydiupratyaye para-cittajnam ity dy gmi-stra-vcyeu vir-di-sthleu v sayamo yukta ity
artha | pcchatikasmd iti | uttaratad-arthasyeti | adhara-bhmi-sayamaprayojanasyottara-bhmy-rohaasyevarnugrahd evvagatatvt prptatvd ity
artha |
nantsargt siddha kramam ullaghya prathamam uttara-bhmiksu
sayamrambha eva na yukta | tat katham dau taj-jayo ghaeteti cet ? na,
yujamnendv eva sarvotka-bhmiky sva-cittasya parkaiyatvt , tatsayamyogyat svasynubhyaivdhara-bhmiu sva-yogyatm avadhrya
cittasya dhrayatvd iti |
nanv evam adhikri-purua-bhedena bhmik-krama-bhedt katha sva-yogyo
bhmik-kramo yogibhir avadhraya iti ? tatrhabhmer asy iti | updhyyo
guru yoga-bald eva svaya jntty artha | atra prama pcchatikatham
iti | uttaraevam uktam iti | apramatta siddhy-alampaa ||6||

o)0(o
(3.7)

trayam antaraga prvebhya ||


tad etad dhra-dhyna-samdhi-trayam antaraga samprajtasya
samdhe prvebhyo yamdibhya pacabhya sdhanebhya iti ||7||
tattva-vairad : kasmt punar yoggatvvieepi sayamasya tatratatra
viniyogo netare pacnm ity ata hatrayam antaraga prvebhya ||
tad ida sdhana-traya sdhya-samna-viayatvenntaragam | na tv eva
yamdaya | tasmt te bahirag ity artha ||7||
yoga-vrtikam : vayakatvdy-avadhrartha yoggev avntara-vieam
ha strbhytrayam antaraga prvebhya || gmi-strnurodhd atra
samprajtasyety atra prajy vieaatay jnasypy antaragatvam etat-traye
vivakita, bja-smyt jna-prakaraa-phc ca | antaragatve ca bjam ida
yad dheytirikta-vtti-nirodha-rpe samprajte dhyeya-sayama skd eva
kraaviayntara-sacra-rpatvt | eva dhyeya-sktkrepiskd eva
viayntara-sacrkhya-pratibandha-nivtti-dvr kraam iti | pratyhrnta tv
aga-pacaka citta-sthairya-dvreaparamparayaivobhayo kraam iti | ata eva
yasya jaa-bharatde svata eva prcna-karma-vac citta sayama-yogya
bhavati tasya nsttargvayakatvam ity ukta grudiu
sana-sthna-vidhayo na yogasya prasdhak |
vilamba-janan sarve vistr parikrtit ||
iupla siddhim pa smarabhysa-gauravt || ity-din |

Page 240 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ata eva jaa-bharatdnsamdhi-vighnatay bhya-karma-tygopi ryate |


ata eva gty sayamsaktyaivbhysa-karmdni vieata upadini
mayy eva mana dhatsva mayi buddhi niveaya |
nivasiyasi mayy eva ata rdhva na saaya ||8||
atha citta samdhtu na aknoi mayi sthiram |
abhysa-yogena tato mm icchptu dhanajaya ||9||
abhysepy asamarthosi mat-karma-paramo bhava |[gt 12.8-10]ity-din |
abhysa ctraiva stritasthitau yatnobhysa iti | tathbrahma-mmsym
api samdhi-virodhe sati gua-lopena guina iti nyya-siddh bhyakarmnapekoktata eva cgnndhandy-anapeketi strea,
yac ca vidy cvidy ca yas tad vedobhaya saha |
avidyay mtyu trtv vidyaymtam anute ||
iti ruty jna-karmayo shityam ukta tatrgginor autsargika
sahnuhnam evbhipreta, na tu mokkhya-phale tayo tulyavat
samuccaya, avidyay mtyu trtv ity anena jna-viplava-nivtty-khyamtyu-taraa-dvrea vidyym eva moka-dyiny karmaa upayogvagamt,
na kevalena yogena prpyateparama padam |
jna tu kevala samyag apavarga-pradyakam ||
ity-di-vkyair yoga-abdokta-karma-nirapekt jna-yogd api moka-siddhe |
agatva ca prva-janmany anuhitnm api karma jaa-bharatdiu
siddham iti | etena
sambhym eva pakbhyyath khe paki gati |
tathaiva jna-karmbhy labhate parama padam ||
ity-di-vkyni agginor autsargika-sahnuhna-pary eva, na moka prati
samuccaya-sdhaknti dik ||7||

o)0(o
(3.8)

tad api bahiraga nirbjasya ||


tad apy antaraga sdhana-traya nirbjasya yogasya bahiraga bhavati |
kasmt ? tad-abhve bhvd iti ||8||
tattva-vairad : sdhana-trayasya samprajta evntaragatva, na tv
asamprajte, tasya nirbjatay tai saha samna-viayatvbhvt teu ciraniruddheu samprajta-parama-kh-para-nma-jna-prasda-rpa-paravairgynantaram utpdc cety hatad api bahiraga nirbjasya ||
samna-viayatvam antaraga-prayojakam iha, na tu tad-anantara-bhvas tasya
bahiragevara-praidhna-vartitay sa-vyabhicritvd iti sthite sa-vyabhicram
apy antaraga-lakaa tad-anantara-bhvitvam asya nsti | tasmd

Page 241 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

drpetntaragat sayamasysamprajta iti darayitvtad-abhve bhvdity


uktam ||8||
yoga-vrtikam : tad api bahiraga nirbjasya || nirbjayogasysamprajtasya | tad api traya bahiragam eva, viveka-khyti-paravairgya-dvr paramparay hetutvenvayakatvbhvd ity artha | etad evha
tad-abhve bhvd iti | prvokta-videha-prakti-layn deva-viem
autpattika-jna-vairgy sayama-nairapekyeaiva dainandina-pratyaydv
asamprajtodayd ity artha | tath ca smti
yoga-nidr yad viur jagaty ekrav-kte |
strya eam abhajat kalpnte bhagavn prabhu || [mrka.pu. 81.49] iti |
tad etat prg ukta bhava-pratyayo videha-prakti-layn[1.19] iti streeti ||8||

o)0(o
(3.9)
atha nirodha-citta-kaeu cala gua-vttam iti kdas tad cittaparima ?

vyutthna-nirodha-saskrayor abhibhava-prdurbhvau
nirodha-kaa-cittnvayo nirodha-parima ||9||
vyutthna-saskr citta-dharm | na te pratyaytmak iti pratyayanirodhe na niruddh | nirodha-saskr api citta-dharm | tayor
abhibhava-prdurbhvau | vyutthna-saskr hyante, nirodha-saskr
dhyante | nirodha-kaa cittam anveti | tad ekasya cittasya
pratikaam ida saskrnyathtva nirodha-parima | tad saskraea cittam iti nirodha-samdhau vykhytam ||9||
tattva-vairad : parima-traya-sayamd ity atropayokyama-parimatraya pratipipdayiur nirbja-prasagena pcchatiatha iti | vyutthnasamprajtayo cittasya sphuatara-parima-bheda-pracaynubhavn na
pranvatra | nirodhe tu nnubhyate parima | na cnanubhyamno nsti,
cittasya triguatay calatvena gun kaam apy aparimasysambhavd ity
artha | pranottara stracittnvayo nirodha-parima ||
asamprajta samdhim apekya samprajto vyutthnam | niruddhyateneneti
nirodho jna-prasda para vairgyam | tayor vyutthna-nirodha-saskrayor
abhibhava-prdurbhvau | tatra vyutthna-saskrasybhibhavo nirodhasaskrasyvirbhva cittasya dharmio nirodha-kaasya nirodhvasarasya
dvayor avasthayor anvaya | na hi citta dharmi samprajtvasthym
asamprajtvasthy ca saskrbhibhava-prdurbhvayo svarpea bhidyata
iti |
nanu yathottare kle avidy-ml avidy-nivttau nivartanta iti na tan-nivttau
pthak prayatnntaram sthyate | eva vyutthna-pratyaya-ml saskr
vyutthna-nivttv eva nivartanta iti tan-nivttau na nirodha-saskropekitavya
ity ata havyutthna-saskr iti |

Page 242 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na kraa-mtra-nivtti krya-nivtti-hetu | m bht kuvinda-nivttv api


paasya nivtti | api tu yat kratmaka yat krya tat-kraa-nivttau tatkrya-nivtti | uttare ca kle avidytmna ity uktam | atas tan-nivttau te
nivttir upapann | na tv eva pratyaytmna saskr, cira-niruddhe pratyaye
samprati smaraa-darant | tasmt pratyaya-nivttv api tan-nivttau nirodhasaskra-pracaya evopsanya ity artha | sugamam anyat ||9||
yoga-vrtikam : jnopya-prasagena yoggni vistarata proktni | idnm
aga-bhtasya samdher agino ca yogayo svarpa-bhedvadhraya tat-tadavasth-gat vie vaktavy | tvataiva tayor aggino prayojanam api
pratipdita bhaviyati | tatrga-samdhino yoga-dvayasya vievadhrakastram utthpayati prana-mukhenaatha iti | nirodha-citta-kaeu
nirodhvastha-citta-kaeu yoga-dvaya-kaev iti yvat | guavyprasysthiratvt tri-gutmakasya cittasya nirodha-kaev api parimadhrvayak | sa ca parima kda ? iti pranavyutthna-nirodhasaskrayor abhibhava-prdurbhvau nirodha-kaa-cittnvayo nirodhaparima ||
asamprajtpekay samprajtopi vyutthnam | tath ca vyutthna nirodha
ca yoga-dvaya-sdhraa evtra grhya, kevalasysamprajta-rpasya
nirodhasytra grahae samprajta-nirodhasya parimkathann nynatpatte |
vyutthna-saskrbhibhava ca kramea hrso na tu dha, nirodha-saskraprdurbhva ca kramea vddhi, tau nirodha-parimau nirodha-klnaparima | sa ca nirodha-kaa-cittnvaya pratyeka nirodha-kaeu ekasmin
sthire cittenvita ity artha | etac ca vieaa yoga-kle pratikaam etdaparima-lbhya citta-sthairya-lbhya coktam |
atra nirodha-kle jyamna saskra eva nirodha-saskra ity ukta | tena
samprajta-rpa-nirodhasya saskrjanakatvepi tat-klna-praj-janyasaskrasyaiva nirodha-saskratvam upapannam iti | cittaika-dharmio dharmaparimoyam iti pratipdanya bhya-kra havyutthna-saskr cittadharm iti |
nanu vtti-nirodhenaiva tat-kryatay tat-saskrm api nirodho bhavatu,
tantu-nirodhena paa-nirodhavat | ato na pthag vyutthnasaskrbhibhavpekety ak samdhattena te pratyaytmak na
pratyayopdnak, ato na vyutthna-saskr pratyaya-nirodhepi niruddh
bhavantty artha | nimitta-kraatvd eva pratyayasyeti bhva | tasmt
pratyaya-nivttv api tat-saskra-nivtti-kraa pthag evpekyata iti | ea
bhya stra-vykhyayaiva vykhyta-pryam ||9||

o)0(o
(3.10)

tasya pranta-vhit saskrt ||10||


nirodha-saskrn nirodha-saskrbhysa-pavpek pranta-vhit
cittasya bhavati | tat-saskra-mndye vyutthna-dharmi saskrea
nirodha-dharma saskro bhibhyata iti ||10||
Page 243 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : sarvath vyutthna-saskrbhibhave tu balavat nirodhasaskrea cittasya kda parima ity ata hatasya pranta-vhit
saskrt || vyutthna-saskra-mala-rahita-nirodha-saskra-parampar-mtravhit pranta-vhit | kasmt ? puna saskra-pavam apekate, na tu
saskra-mtram ity ata hatat-saskra-mndye iti | tad iti nirodha
parmati | ye tu nbhibhya iti pahanti, te tad vyutthna parmanti ||10||
yoga-vrtikam : nanu kim-artha nirodha-saskr kalpyante ? ity kky
nirodha-saskra-pramam hatasya pranta-vhit saskrt || tasya
nirodhvastha-cittasya pranta-vhit nicala-nirodha-dhray vahana nirodhasaskra-bald eva bhavatty artha | ato nirodha-saskras tat-prdurbhva
cvayam eavya iti bhva | anvaya-vyatirekbhy krya-kraa-bhva
pratipdayatinirodhety-di | bhya sugamam ||10||

o)0(o
(3.11)

sarvrthataikgratayo kayodayau cittasya samdhiparima ||11||


sarvrthat citta-dharma | ekgratpi citta-dharma | sarvrthaty
kayas tirobhva ity artha | ekgraty udaya virbhva ity artha | tayor
dharmitvennugata cittam | tad ida cittam apyopajananayo svtmabhtayor dharmayor anugata samdhyate, sa cittasya samdhiparima ||11||
tattva-vairad : samprajta-samdhi-parimvasth cittasya darayati
sarvrthataikgratayo kayodayau cittasya samdhi-parima ||
vikiptat sarvrthat | san na vinayatti kayas tirobhva | nsad utpadyate
ity udaya virbhva | tma-bhtayo sarvrthataikgratayor dharmayor yv
apyopajananau sarvrthaty apya ekgraty upajanas tayor anugata
citta samdhyate, prvparbhta-sdhyamna-samdhi-vieaa bhavatti
||11||
yoga-vrtikam : virodha-rpa-yoga-dvaya-krya parimo vykhyta | idn
tad-vilakaa yogga-samdhi-krya parima darayati
sarvrthataikgratayo kayodayau cittasya samdhi-parima ||
sarvrthat vikiptat | ekgrat eka-mtra-viayat | tayor yath-krama
kayodayau cittasya samdhi-klna-parima ity artha | atrpi pratikaam ity
anuajanya yukti-smyt | tad etad vycaesarvrthat iti | sarvrthaty
atyantoccheda ekad na bhavati, npi ekgraty nipattir ekad bhavati | ki tu
kaa-krameaiva | ata kayodayau tirobhvvirbhvrthakatay vycae
kaya ity din, tirobhva ity artha ity antena | atra tirobhvvirbhvau
hrsa-vddhau |
nanu sarvrthataikgratayor dharmau katha cittasyety ucyete ? tatrhatayor
dharmitvennugata cittam iti | tayo sarvrthaikgratayo | tath ca dharmaparimopi dharma-dvr dharmia eva bhavatty artha | uttara-stra-

Page 244 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vakyama-parimd vyvartya prakta-stra-vkyrtha-bhta parima


vycaetad idam iti | tad idam ity asya vivaraam anugatam ity antam |
tath ca citta svtma-bhtayo sva-kryayo sarvrthataikgratayor dharmayor
apya-kla upajana-kle cnugata yat samdhyate sa samdhi-parima ity
artha | samhita-cittasya tu parima ea-strea vakyata iti bhva ||11||

o)0(o
(3.12)

tata puna ntoditau tulya-pratyayau cittasyaikgratparima ||12||


samhita-cittasya prva-pratyaya nta,uttaras tat-sada udita |
samhita-cittam ubhayor anugata, punas tathaivsamdhi-bhred iti | sa
khalv aya dharmia cittasya ekgrat-parima ||12||
tattva-vairad : tata puna ntoditau tulya-pratyayau cittasya
ikgrat-parima ||tata puna samdhe prvparbhty
avasthysamdhi-nipattau saty ntoditvastta-vartamnau, tulyau ca tau
pratyayau ceti tulya-pratyayau | ekgraty tu dvayo sdyam | samhitacittasya iti samdhi-nipattir darit | tathaivaikgram eva | avadhim ha
samdhi-bhred iti |bhraditi ||12||
yoga-vrtikam : idnm aga-samdhau eva parimntaram ukta-parimaklnam hatata puna ntoditau tulya-pratyayau cittasya ikgratparima || tata sarvrthaty nieata kaye sati,
ntoditvattotpadyamnau tulya-pratyayv ekkra-pratyayau cittasya
ikgrat-klna puna parimo bhavatisajtya ekaika pratyayo nayati,
anyonya utpadyata ity eva parimo bhavatty artha | tad etad vycae
samhita-iti | samdhy-rhasya cittasya ity artha | anena prva-stroktacittd vyavaccheda kta | tatra samdhyamna-cittiva parimasyoktatvd iti
| punas tathety anena dhrvhika ekgrat-santna ukta | avadhim hatmasamdhti | bhreo bhraa ||12||

o)0(o
(3.13)

etena bhtendriyeu dharma-lakavasth-parim


vykhyt ||
etena prvoktena citta-parimena dharma-lakavasth-rpea
bhtendriyeu dharma-parimo lakaa-parimovasth-parima
cokto veditavya | tatra vyutthna-nirodhayor dharmayor abhibhavaprdurbhvau dharmii dharma-parima |
lakaa-parima ca nirodhas tri-lakaas tribhir adhvabhir yukta | sa
khalv angata-lakaam adhvnam prathama hitv dharmatvam
Page 245 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anatikrnto vartamna-lakaa pratipanno yatrsya svarpebhivyakti


| eosya dvityodhv | na cttngatbhy lakabhy viyukta |
tath vyutthna tri-lakaa tribhir adhvabhir yuktam | vartamna
lakaa hitv dharmatvam anatikrntam atta-lakaa pratipannam |
yatrsya svarpbhivyaktau saty vypra, eosya dvityodhv | na
cttngatbhy lakabhy viyuktam iti |
eva punar nirodha eva punar vyutthnam iti tathvasth-parima,
tatra nirodha-kaeu nirodha-saskr balavanto bhavanti durbal
vyutthna-saskr iti | ea dharmm avasth-parima | tatra
dharmio dharmai parimo dharm try-adhvan lakaai parimo
lakanm apy avasthbhi parima iti |
eva dharma-lakavasth-parimai nya na kaam api guavttam avatihate | cala ca gua-vttam | gua-svbhvya tu pravttikraam ukta gunm iti | etena bhtendriyeu dharma-dharmi-bhedt
trividha parimo veditavya | paramrthatas tv eka eva parima
dharmi-svarpa-mtro hi dharmo dharmi-vikriyaivai dharma-dvr
prapacyata iti | tatra dharmasya dharmii vartamnasya ivdhvasv
attngata-vartamneu bhvnyathtva bhavati, na tu
dravynyathtvam | yath suvara-bhjanasya bhittvnyathkriyamasya bhvnyathtva bhavati, na suvarnyathtvam iti |
apara hadharmnabhyadhiko dharmo, prva-tattvnatikramt,
prvparvasth-bhedam anupatita kauasthyena viparivarteta yady
anvay syd iti |
ayam adoa | kasmt ? ekntatnabhyupagamt | tad etat trailokya
vyakter apaiti | kasmt ? nitya-pratiedht | apetam apy asti vinapratiedht | sasargc csya saukmyam | saukmyc cnupalabdhir iti |
lakaa-parimo dharmodhvasu vartamnottotta-lakaayuktongata-vartamnbhylakabhym aviyukta | tath
vartamnongata-lakaa-yukto vartamnttbhy lakabhym
aviyukta | tath vartamno vartamna-lakaa-yuktottngatbhy
lakabhym aviyukta iti | yathpurua ekasy striy rakto na esu
virakto bhavatti |
atra lakaa-parime sarvasya sarva-lakaa-yogd adhva-sakara
prpnotti parair doa codyata iti | tasya parihra
dharmdharmatvam aprasdhyam | sati ca dharmatve lakaabhedopi vcyo na vartamna-samaya evsya dharmatvam | eva hi na
citta rga-dharmaka syt, krodha-kle rgasysamudcrd iti |
ki ca, tray lakan yugapad ekasy vyaktau nsti sambhava |
kramea tu sva-vyajakjanasya bhvo bhaved iti | ukta ca"rptiay
vtty-atiay ca parasparea virudhyante | smnyni tv atiayai saha
pravartante |" tasmd asakara | yath rgasyaiva kvacit samudcra iti
Page 246 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na tadnm anyatrbhva | kintu kevala smnyena samanvgata ity


asti tad tatra tasya bhva, tath lakaasyeti | na dharm tryadhv |
dharms tu try-adhvna | te lakit alakit ca t tm avasth
prpnuvantonyatvena pratinirdiyantevasthntarato na dravyntarata,
yathaik rekh ata-sthne ata daa-sthne daaika caika-sthne |
yath caikatvepi str mt cocyate duhit ca svas ceti |
avasth-parime kauasthya-prasaga-doa kaicid ukta | katham ?
adhvano vyprea vyavahitatvt | yad dharma sva-vypra na karoti,
tadnpagato, yad karoti tad vartamno, yad ktv nivttas tadtta
ity eva dharma-dharmior lakanm avasthn ca kauasthya
prpnotti parair doa ucyate | nsau doa | kasmt ? gui-nityatvepi
gun vimarda-vaicitryt | yath sasthnam dimad dharma-mtra
abddn gun viny-avininm eva ligam dimad dharmamtra sattvdn gun viny-avininm | tasmin vikra-sajeti |
tatredam udharaammd-dharm pikrongata lakaa hitv
vartamna-lakaa pratipadyata iti lakaata pariamate | ghao navapurat pratilakaam anubhavann avasth-parima pratipadyata iti |
dharmiopidharmntaram avasth, dharmasypi lakantaram avasthety
eka eva dravya-parimo bhedenopadarita iti | eva padrthntarev api
yojyam iti | ta ete dharma-lakavasth-parim dharmi-svarpam
anatikrnt ity eka eva parima sarvn amn vien abhiplavate |
atha koya parima ? avasthitasya dravyasya prva-dharma-nivttau
dharmntarotpatti parima ||13||
tattva-vairad :prsagika ca vakyamaupayika ca bhtendriyaparima vibhajateetena bhtendriyeu dharma-lakavasthparim vykhyt ||
1

vycaeetena iti | nanu citta-pariati-mtram uktam, na tu tat-prakr


dharma-lakavasth-parim, tat katha tem atidea ? ity ata hatatra
vyutthna-nirodhayor iti | dharma-lakavasth-abd para noccrit | na
tu dharma-lakavasth-parim nokt iti sakeprtha | tath hi vyutthnanirodha-saskrayor ity atraiva stre dharma-parima ukta | ima ca
dharma-parima darayat tenaiva dharmdhikarao lakaa-parimopi
scita evety halakaa-parima iti | lakyateneneti lakaa kla-bheda |
tena hi lakita vastu vastv-antarebhya klntara-yuktebhyo vyavasthita iti |
asyaiva vykhyna tribhir adhvabhir yukta | adhva-abda kla-vacana | sa
khalv angata-lakaam adhvna prathama hitv, tat kim adhvavat
dharmatvam apy atipatati | nety hadharmatvam anatikrnto vartamna
lakaa pratipanna iti | ya eva nirodhongata st sa eva samprati
vartamno na tu nirodhonirodha ity artha | vartamnat-svarpa-vykhyna
yatrsya svarpea svocitrtha-kriy-karaa-svarpea abhivyakti
samudcra | eosya prathamam angatam adhvnam apekya dvityodhv
| syd etat, angatam adhvna hitv ced vartamnatm pannas t ca
hitvttatm patsyate |

Page 247 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

hanta bhor adhvanm utpatti-vinau syt na ceyete na hy asata utpdo npi


sato vina ity ata hana ca iti | na cttngatbhy
smnytmanvasthitbhy viyukta ity artha | angatasya nirodhasya
vartamnat-lakaa darayitv vartamna-vyutthnasyttat ttyam
adhvnam hatath vyutthnam iti |tat ki nirodha evngato na vyutthnam
? nety hapunar vyutthnam iti | vyutthna-jty-apekay punar bhvo na
vyakty-apekay | na hy atta pnur bhavatti svarpbhivyaktir artha-kriykamasyvirbhva | sa caiva lakaa-parima uktas taj-jtyeu
paunapuyena vartata ity haeva punar iti |
dharma-parima-scitam evvasth-parimam hatathvasth iti |
dharm vartamndhvan balavattvevasth tasy pratikaa tratamya
parima |
tat kim ea parimo gun kdcitka ? nety haevam iti | kasmt punar
aya parima santana ? ity ata hacala ca iti | co hetv-arthe | vtta
pracra | etad eva kuta ? ity ata hagua-svbhvyam iti |
uktam atraiva purastt soya trividhopi citta-parimo bhtendriyeu strakrea nirdia ity haetena iti | ea trividha parimo dharma-dharmibhedtdharma-dharmior bhedam lakya tatra bhtn pthivy-d
dharmi gavdir ghadir v dharma-parima | dharm cttnagatavartamna-rpat lakaa-parimo vartamna-lakapannasya gavder blakaumra-yauvana-vrdhakyam avasth-parima | ghadnm api navapuratanatvasth-parima | evam indriym api dharmi tat-tan-nldyalocana dharma-parima | dharmasya vartamnatdir lakaa-parima |
lakaasya ratndy-locanasya sphuatvdir avasth-parima | soyam evavidho bhtendriya-parimo dharmio dharma-lakavasthn bhedam ritya
veditavya | abhedam rityaparamrthatas tviti | tu-abdo bheda-pakd
viinai | pramrthikatvam asya jsyate na tv anyasya parimasya
niiddhyate | kasmt ? dharmi-svarpa-mtro hiiti |
nanu yadi dharmi-vikriyaivadharma katha tarhy asakara-pratyayo loke
parimev ity ata hadharma-dvriti | dharma-abdena dharmalakavasth parighyante, tad-dvrea dharmia eva vikriyety ek csakr
ca tad-dvrm abhedepidharmia parasparsakart |
nanu dharmio dharmim abhinnatve dharmiodhvan ca bhede
dharmionanyatvenadharmipha dharmivad bhavitavyam ity ata hatatra
dharmasya iti | tatra bhva-sasthna-bheda suvarder yath bhjanasya
rucaka-svastika-vyapadea-bhedo bhavati, tan-mtram anyathbhavati, na tu
dravya suvaram asuvaratm upaiti | atyanta-bhedbhvd iti
vakyamobhisandhi |
eknta-vdina bauddham utthpayatiapara ha iti | dharm eva hi
rucakdayas tathotpann paramrtha-santo na puna suvara nma kicid
ekam anekev anugata bhavet tato na citi-aktivat parimetpi tu
kauasthyenaiva viparivarteta| parimtmaka-rpa parihya rpntarea
kauasthyenaiva parivartana parivttir yath citi-aktir anyathnyathbhva
bhajamnev api gueu svarpa-pda-pracyut kastha-nityaiva suvardy
api syd na ceyate tasmn na dravyam atirikta dharmebhya iti }

Page 248 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pariharatiayam adoa iti | kasmt ? ekntatnabhyupagamt | yadi citiaktir iva dravyasya ikntik nityatm abhyupagacchema, tata evam
uplabhyemahi, na tv aikntik nityatm tihmahe, kintu tad etat
trailokya, na tu dravya-mtr vyakter artha-kriy-krio rpd apaiti |
kasmt ? nitya-pratiedhtpramena | yadi hi ghao vyakter npeyt kaplaarkar-crdiv avasthsv api vyakto ghaa iti prvavad upalabdhy-artha-kriye
kuryt, tasmd anitya trailokyam astu tarhy anityam evopalabdhy-artha-kriyrahitatvena gaganravindavad atitucchatvd ity ata haapetam apy astiiti |
ntyanta-tucchat yenaikntatonitya syd ity artha | kasmt ? vinapratiedht pramnena | tath hi yat tuccha na tat kadcid apy upalabdhyartha-kriye karoti | yath gaganravindam | trailokya kadcid apy upalabdhyartha-kriye iti | tathotpattimad-dravyatva-dharma-lakavasthyogitvdayopi
atyanta-tuccha-gagana-nalina-nara-vidi-vyvtt sattva-hetava udhrya,
tath ca ntyanta-nityo yena citi-aktivat kastha-nitya syt, kintu kathacin
nitya | tath ca parimiti siddham | etena mt-pidy-avasthsu kry
ghadnm angatn sattva veditavyam | syd etat, apetam apy asti cet
krye kasmt prvavan nopalabhyata ity ata hasasargd iti | sasargt svakraa-layt | saukmya darannarham | tata cnupalabdhir iti |
tad eva dharma-parima samarthya lakaa-parimam api lakan
parasparnugamanena samarthayatelakaa-parima iti | ekaika lakaa
lakantarbhy samanugatam ity artha |
nanv eka-lakaa-yoge lakantare nnubhyete | tat katha tad-yoga ? ity ata
hayath puruaiti | na hy anubhavbhva prama-siddham apalapati | tad
uta pda eva tatra tat sad-bhve pramam asata utpdsambhavn naraviavad iti |
parokta doam utthpayatiatra lakaa-parimeiti | yad dharmo
vartamnas tadaiva yady attongata ca, tad trayopy adhvna sakryerann
anukramea cdhvan bhvesad-utpda-prasaga iti bhva | pariharatitasya
parihra iti | vartamnataiva hi dharmm anubhava-siddh | tata prk
pact-kla-sambandham avagamayati, na khalv asad utpadyate, na ca sad
vinayati | tad idam haeva hi na cittam iti | krodhottara-kla hi citta
rga-dharmakam anibhyate | yad ca rga krodha-samayengatatvena nst
tat katham asv utpadyetnutpanna ca katham anubhyeteti ? bhavaty eva
tathpi kutodhvanm asakara iti pcchatiki ca iti | ki-kraam asakare | ca
punar-arthe |
uttaram hatraym iti | tray lakan yugapan nsti sambhava
| kasmin ? ekasy citta-vttau kramea tu lakanm ekatamasya svavyajakjanasya bhvo bhavet sambhavet | lakydhna-nirpaatay
lakan lakykrea tadvatt | atraiva pacaikhcrya-sammatim ha
ukta ca iti | eta prg eva vykhytam |
upasaharatitasmditi | virbhva-tirobhva-rpa-viruddha-dharma-sasargd
asakarodhvanm iti | dntam hayath rgasyaivaiti | prva krodhasya
rga-sambandhvagamo darita iti | idn tu viayntara-vartino rgasya
viayntara-vartin rgea samabandhvagama iti | drntikam ha
tathlakaasya iti |

Page 249 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu saty apy anekntbhyupagaem bhedostti dharma-lakavasthnyatve


tad-abhinnasya dharmiopy anyatva-prasaga, sa eva ca neyate | tadanugamnubhava-virodhd ity ata hana dharm tryadhviti | yatas tadbhinn dharms try-adhvna |
dharmm adhva-traya-yogam eva sphorayatiteiti | lakitabhivyakt
vartamn iti yvat | alakit anabhivyakt angat att ceti yvat | tatra
lakitt tm avasthbalavattva-durbalatvdik prpnuvantonyatvena
pratinirdiyantevasthntarato na dravyntarata |avasth-abdena
dharma-lakavasth ucyante | etad uktabhavatianubhava eva hi dharmio
dharmdn bhedbhedau vyavasthpayati | na hy aikntikebhede
dharmdndharmio dharmi-rpavad dharmditvam | npy aikntike bhede
gavvavad dharmditvam | sa cnubhavonaikntikatvam avasthpayann api
dharmdipajanpya-dharmakev api dharmiam ekam anugamayan dharm
ca parasparato vyvartayan pratytmam anubhyata iti tad-anusrio vaya na
tam ativartya svecchay dharmnubhavn vyavasthpayitum imaha iti |
atraiva laukika dntam hayathaik rekhiti | yath tad eva rekhsvarpa tat-tat-sthnpekay atditvena vyapadiyata eva tad evadharmirpam tat-tad-dharma-lakavasth-bhedennyatvena pratinirdiyata ity artha
| drntikrtha dntntaram hayath caikatvepiiti |
atrntare parokta doam utthpayatiavasth- iti | avasth-parimedharmalakavasth-parime kauasthya-doa-prasagauktodharmi-dharmalakavasthnm | pcchatikatham ? iti | uttaram ha
adhvanovypreaiti | dadhna kila yongatodhv tasya vypra krasya
vartamnatva tena vyavahitatvd dheto | yad dharmodadhi-lakaa svavypraddhikdy-rambha kre sann api na karoti, tadngata, yad
karoti tad vartamno, yad ktv nivtta sann eva sva-vyprd
ddhikdy-rambht tadttaity evatraiklyepi sattvd dharma-dharmior
lakanm avasthn ca kauasthya prpnoti| sarvad satt hi
nityatva caturm api ca sarvad sattvasattve v notpdas tvan-mtra ca
lakaa kastha-nityaty | na hi citi-akter api kastha-nityy kacid anyo
viea iti bhva |
pariharatinsau doaiti | kasmt ? gui-nityatvepi gun vimardonyo
nybhibhvybhi-bhvakatva tasya vaicitryt | etad ukta bhavatiyadyapi
sarvad sattva caturm api gui-gun, tathpi gua-vimarda-vaicitryea
tad-tma-bhta-tad-vikrvirbhva-tirobhva-bhedena parima-litay na
kauasthyam | citi-aktes tu na svtma-bhta-vikrvirbhva-tirobhva iti
kauasthyam | yathhunitya tam hur vidvso yat svabhvo na nayati iti |
vimarda-vaicitryam eva vikra-vaicitrye hetu praktau viktau ca darayati
yathiti | yathsasthnampthivy-di-parima-lakaam dimaddharmamtravini tirobhvi abddn abda-spara-rpa-rasa-gandhatanmtr sva-kryam apekya avininm atirobhvinm | praktau
darayatieva ligam iti | tasmin vikra-saj, na tv eva vikravat citiaktir iti bhva |
tad eva parkaka-siddh vikti prakti codhtya viktv eva lokasiddhygua-vimarda-vaicitrya dharma-lakavasth-parima-vaicitryahetum udharatitatredam udharaam iti | na cya niyamo lakanm

Page 250 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

evvasth-parima iti sarvem eva dharma-lakavasth-bhednm avasthabda-vcyatvd eka evvasth-parima sarva-sdhraa ity ha
dharmiopi iti |
vypaka parima-lakaam haavasthitasya dravyasya iti | dharma-abda
ritatvena dharma-lakavasth-vcaka ||13||
yoga-vrtikam : tad eva yoga-tad-agayo parima-rpa-vailakaya tayor
vivekya pradaritam | anayaiva di vyutthna-kln api citta-parim
vykhyta-pry | ita parima-traya-sayamd ity gmi-stropodghtasagaty sarvatravairgygni-prajvalanya ca cittavad evnyev apy atideenaiva
parimn vycae strakraetena bhtendriyeu dharmalakavasth-parim vykhyt ||
eta eva parim bhtendriyeu na tu tattvntara-parim ity
asdhraayenaivtra prakty-div iti nokta, tena tattvntara-parimavad
etepi parim sarva eva yath-yogyaprakty-div apy avagantavy | tath
ca bhya-kro vakyatieva dharma-lakavasth-parimai nya
na kaam api gua-vttam avatihate ity anena sarva-vastuu parimatrayam iti | dharma ca dravya guo vety anyad etat angatdi-bhvodhvety
ucyate |
stra-stha parima-abdrtha prana-prvaka vycaeatha koya
parima ? iti | uttaraavasthitasyeti | saskropi parimasyoktatvd
dravyasyeiti | dharmia ity artha | dharma-abda crita-mtra-vacano nivttyutpatt attat-vartamnate |
nanu dharmtirikto dharm nnubhyate yasya dharmde parima syd iti
bauddha-akydharmd vivicya dharm strakrea pratipdayiyate |tatra
teu madhye vyutthna-nirodhayor abhibhava-prdurbhvv eva citte dharmii
dharma-parima prathama-streaivokta ity artha | avasthitasya dharmia
prva-dharma-tirobhve dharmntara-prdurbhvasyaivadharma-parimatvam
iti bhva | dharma ca dravya guo vety anyad etat |
tath tenaiva strebhibhava-prdurbhva-abdbhydharmasya lakaaparimopy ukta ity halakaa-parima caiti | lakaa-parimo hy
avasthitasya dharmasyngatdi-lakaa-tyge vartamndi-lakaa-lbha sa
cbhibhava-prdurbhva-vacanenaiva labdha | attat-vartamnatayor
evbhibhava-prdurbhvatvd iti bhva |
tatrdau nirodha-rpasya dharmasya prdurbhva-abdokta lakaa-parimam
udharatinirodhas tri-lakaaiti | etasyaiva vivaraa tribhir adhvabhir
yuktaiti | kramea sambandhd adhva-tulyatayngatdi-bhvodhvety ucyate
| tath dharmio dharm cnyonya vyvartanl lakaa-abdena ca tantre
paribhita iti | tata kim ? ity ata hasa khalv iti | sa khalu nirodha
prdurbhva-klengata-lakaa-rpam adhvkhya hitvety dir artha | atra
sat-kryopapattaye dharma-parimatvopapdanya ca dharmatvam anatikrnta
ity uktam | svarpevasthitasyaiva dharmasya rpntarpye rpntarotpattau
dharma-parima-vyavahrd iti |
vartamnvasthm itarvasth-dvayd vivicya darayatiyatra iti | svarpea
artha-kriy-kritvena abhivyakti-rpa-labdhir ity artha| sa cngatpekay

Page 251 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dvityedhveti iya-vyutpdanya prasagd haeosyaiti | asad-utpda-sadvinayo pratiedhyhana ceti |


nirodha-kaa eva nirodhasya lakaa-parima darayitv vyutthnasypi
darayatitath vyutthnam iti | sarvaprvavad vieas tu vartamnat
hitv attat prpta iti ttyodhveti ca | eva vyutthna-klepivyutthnanirodhayor lakaa-parimau kramea darayatieva punar vyutthnam
upasampadyamnam iti | upasampadyamna jyamnam | tac ca vyaktyantaram atta-vyakter anutpdasya vakyamatvt | anyat sarvaprvavat |
eva punar nirodha iti | atra evam ity anena tath vyutthnam ity-di vkyokt
nirodhasya ttydhva-prakriy nirdi | ato na nirodha-ttyvasth-kathanbhva-nyateti | ida ca vyutthna-nirodha-parima-cakram apavargaparyantam eveti sakepehaeva punar vyutthnam iti | vyutthndir ity
artha |
citta-dharmasya lakaa-parima pradarya tal-lakaasyvasth-parima
tasya pranta-vhit saskrt[3.10] iti stre vykhyta darayati
tathvasth-parimaiti | ucyata iti ea | saskrayor balavatva-durbalatve
ca ghaasya nava-puratdivad ddhi-hrsv utpatti-vina-rpatve lakaaparimd bhednupapatte | lakaasyaiva nava-puratvdinvasth-parima
iti vakyamatvc ca |
nanu dravyasyaiva vddhi-kayau dau na guasyeti cen, na, rpdnm api
vddhi-hrsnubhavd rpa-bheda-kalpane ca gauravt tad evarpam idn
pravddham iti pratyabhijnupapatte ceti | tasmt saskrasydde csty
avasth-parimo jnecchdiu cotpattiparim-vinnubhavt kaa-dvayamtra-sthyitvepi dvitya-kae vartamna-lakaa-parimasyvasthparimo bhavati kaatvenaiva parima-hetutvd anyathsarva-vastn
pratikaa-parimasya vakyamasynupapatter etenottara-vtti-vibhu-vieaguasyaiva jndi-nakatvenaikgrat-daym api jnasya bahu-kaasthyitvn nvasth-parima-sambhava ity pastam | tad eva parima-traya
vykhyya tem dhra-vyavasthm hatatradharmiaity din |
lakanm apy avasthbhir iti | yadyapy avasthnm api blydnlakaaparimosti, tathpi yathokta-krame na kpy anupapatti |
nanu, vartamna-lakaasya nava-purdy-avasth-parimostu | angatttalakaayos tu kdovasth-bheda syt ? iti | ucyateghra-bhaviyattvilamba-bhaviyattdi-rpo vieas tayor api lakaayor anumyate sattvdivad
eva guatvena pratikaa-parimitva-siddher iti | yathokta citta-parimai
sarva-vastnparimam atidian vairgygni-prajvalanrtha te pratikaaparimitva darayatieva dharma-lakaeti | tad ukta manv-dau
ghoresmin hanta sasre nitya satata-ghtinm ||
kadal-stambha-nisre sasre sra-mrgaam |
ya karoti sa samho jala-budbuda-sannibhe || iti |1
gua-vtta gun sattvdn vypra sva-kryair dharmdi-parimai
kaam api nya nvatihate | pratikaaparima janayatty artha |

1Only the first line is found at Manu-sahit 1.50 in the following form:
ghoresmin bhta-sasre nitya satata-yyini ||
Page 252 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu vyprbhva-daym aparimitva syt ? tatrhacala ca guavttamiti | calam iti bhva-pradhno nirdea | ccalya hi gunsvabhva ity
artha |
nanu pratikaa ccalye prama kim ? ity kkym haguasvbhvya tuiti | rjo hi gunm upakaran bhty-dn svmy-artha
pratikaam eva vypro dyate | ato gua-svabhvataiva purua-gunm api
sattvdn pratikaa-pravttau pramam ukta prvcryair ity artha |
citta-dnte parima-traya vykhyya drntikepi tad vykhytum
rabhateetena iti | dharma-dharmi-bhedditi dharma-dharmi-bhedam
rityety artha | tatrapthivy-dndharmi ghadir dharma-parima|
ghadndharm vartamnttate lakaa-parima | vartamndilakan ca traym api blya-yauvandir avasth-parima iti |
nanu trayopi kathaparim bhtendriyecyante, teu dharmiu dharmamtra-parimd iti | tatrhaparamrthatas tv iti | eka eva parimas
trayopi dharmi-parima eva, yato dharmi-svarpa eva dharma | ato dharmiparima evaia lakadi-parimo dharmder ity avntaram eva vibhajyata ity
artha |
idn pratikaa-parime kaikatdi-prasagam apkartu parima-traya
kramea parkayam | tatrdau dharma-parima parkyate
tatradharmasya ity-din | tatrateu parimeu madhye dharmiisata
evadharmasyttdy-avasthsu dharmio bhvnyathtva dharmnyathtvam
eva bhavati, na dravynyathtva svarpnyathtve hi pratikaa parimena
kaikatpatty pratyabhijdy-anupapattir iti bhva | suvarasya
bhvnyathtva bhjandi-rpa-dharmpye kaakdi-dharmbhivyaktir iti |
pratyabhij-balena ca suvara-smnyasya sarva-vikrnugatasya siddhis tatsmnya cvayavi-rpo dharmti | vaieiks tu
suvarasynyathtvevayavopacaypacaybhym avayava-sayogivibhgasyvayakatvena arrdy-akhila-vastnkaikatvpatter brahmapy
aparihryatvt, jtyaiva sarvatra pratyabhijopapattau pratyabhijay
ghadisthair yam iti sva-siddhnta-virodhpatte ca | tasmd avayava-sayogano na dravya-na-hetu, ki tu bahv-dau ta-raimaydivad avyavasthitam
eva phala-balt kraa kalpanyam |
athav vijtyovayava-vibhga-viea iti svarpnyathtva-vdi-bauddhair
dharmi-parime prokta daa nirkartum utthpayatiapara ha iti |
dharm dharmebhyotirikto na bhavati, atyantbhinna ity artha | atra hetu
prva-tattvnatikramt, prva-tattvasya dharmionatikrampatte
kauasthypatter iti yvat | etad eva vivotiprvpara- iti | dharm yady
anvay dharmeu syt tarhi prv:apara-sakalvasth-bhedeu
anugatatayttdy-avasthym api sattva-prasagt kauasthyena tihet citiaktivad nityatva-kasthatvayor ekrthatvt, tac ca tavpy aniam ity artha |
pariharatiayam adoa iti | ekntat- iti | eknta-nityatvnabhyupagamd ity
artha | ekntena sarvath svarpato dharmata ca nityatvam eva kauasthyam
asmbhir apy upeyate, tac ca citi-akter eva, na tu dharma-svarpenityasya
dharmia ity artha |

Page 253 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vikra-vyvtta prakter nityatva, tac cttngatvasth-nyatvam iti |


svarpato dharmata ca nitynityobhaya-svarpatvaprapacasyeti pratipdayati
tad etatiti | tad etat trailokya krya-kratmaka caturviati-tattvni
sakryi yvat | yath-yogya dharma-rpea svata ca vyakter
vartamnvasthtopaitinitya-pratiedht | naiveha ki cangra st, asad v
idam agra st [tai.u. 2.6.1] ity-di-rutibhi | vyaktvyakttmik tasmin prakti
sampratyate ity-di-smtibhi | yat svayava tad anitya ghadivad ity
anumnenety artha |
nanv evam atyantoccheda evstu ? tatrhaapetamiti | apetam attam
apiprakty-di-dharmi-rpetta-rpeacstivinapratiedhdatyantoccheda-pratiedht | tad dhaika hur asad evaikam agra
sd iti ruty tat-pratiedhd ity artha | vinitve saty andibhvatvnupapatter iti | yadyapi saty eveti rutau sac-chabdrtha paramtmaiva
tad aikata ity uttara-vkyt, tathpi sad ekbhvenadam sd iti vacand asya
prapacasypi pralaye sattva siddham eva | eva tad dhevam tarhy avyktam
st tam asaivedam stsd ida tamo-bhtam aprajtam alakaam ity diruti-smtayopy atyantoccheda-niedhik udhry | yukti csad-utpde aagdy-utpatti-prasaga-bandha-mokdy-anupapatty-di-rp grhy |
nanv apetam api ced asti katha nopalabhyate ? tatrhasasargc ca iti | asya
vikra-jtasya sva-sva-kraeu prakty-diu sasargd avibhgkhyt kryasya
saukmyamavyaktat, tasmc csynupalabdhi skmaty laukikasktkra-pratibandhakatvd ity artha| tad eva krya-krabhedena praktydnsarve parimin prakra-bhedena nitynityobhaya-rpatvavyavasthpant te sad-asad-rpatvasiddhntita, sad-asat-khytir
bdhbdhbhym iti skhya-strnusrt | idam eva ca jan vyvahrika
sattva purdau gyate | yac ca nisattsatta pradhnam iti bhya-krai
prg ukta, tat pramrthika-sattvsattvbhipryeety asmbhis tatraiva
vykhytam | etentmaiva sann anyat sarvam asad iti ruti-smti-vd apy
aviruddh eknta-nityatvasyaiva pramrthika-satttvt tac ca kasthanityasyevsti, asatt-samparka-rhityt, na tu vyavahra-satt prakty-dnm iti
| ittham eva ca
nsad-rp na sad-rp my naivobhaytmik |
sad-asadbhym anirvcy mithy-bht santan || [saura.pu. 11.28]
ity di-vkyny api sagacchante na punar dhunika-vednti-bruvm
anirvacanyat-vdepi tair hi mykhya-jagat-kraasypi vinotyantatucchatvam eva v paramrthata iyate | tan-mate ca santanatva-vacanavirodha iti dik |
dharma-parima parkya lakaa-parima parkyatelakaa-parima
iti | adhvasu vartamna iti | dharmnityatvam ukta nityatva
vinttngata-lakaa-yogsambhavt | atraikaika-lakabhivyaktiklepidharm lakantarbhy skmbhy viyukto na bhavatti
samudyrtha | tathdharm iva lakany api nityny evaiti ntyantsad
utpatti-sad-atyanocchedayo prasaga iti bhva |
nanv eka-lakabhivyakti-kle lakantarayor anupalambhd abhva eva yukta
ity aky tayor upalabdhim numnik darayatiyath iti | na esu
viraktaiti | rgasya bhvitve sati virakta-vyavahrdarant | tath caika-

Page 254 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viayaka-rgbhivyakti-klepiviayntara-rgasytyantam abhvo nsti | ato


rgasya ika-lakabhivyakti-klenyayo satt sidhyaty anumnd ity artha |
lakaa-parimepi parokta-daam udbhvayatiatra iti | sarvasya
angatder vartamndi-sarva-lakaa-yogdangatdikam api vartamna
syd ity adhvansakaraprasakta | kramikatve csad-utpda-prasaga iti
ea | ato vartamna-mtra-lakaaka sarva vastu prvottara-klayos tu
tasybhva-mtram | abhva-pratiyogitvd eva cttatvdi-vyavahra iti |
tatrdau dharmeu lakaa-traya-sambandham eva vyavasthpayati
dharmm iti | dharm tvat dharmatvamprk-sdhitatvn na sdhanya
siddhe ca dharmatve dharmlakaa bhedo lakaa-bahutvam api vaktavya
na punar ardha-vainikokta vartamna-mtram eka lakaa yato na
vartamna-samaya-mtresya dharmasya dharmatva ki tv attdi-samayepi iti
ea |
atra hetum haeva hiiti | hi yasmt | eva vartamna-kla eva dharmatve sati
sarvam eva cittana rga-dharmakaviraktam iti yvat virakta-vyavahrayogya syt |krodha-kle rgasysamudcrdanvirbhvd ity artha| aya
bhvayath yad kadcid rga-sattvena bhavan-mate citta raktam iti
vyavahras tath yad kadcid rgbhvena citta viraktam iti vyavahra syd
iti | atottdi-klepi rgde cittdi-dharmatvd dharm tri-lakaakatva
sidham |
yac ca tair ucyatebhva-pratiyogit-mtrea attdi-vyavahra iti |tad api heyam
| asati ghae dhvasa-pratiyogitvdi-rpasyttatvasya vtty-anupapatte
sayogitvdivat pratiyogitvder api sambandhi-dvaya-sattva vinnupapatte
sad-asato sambandhdarand dhvasa-prgabhvayor asiddhe ca | ghao
vartamna itivat ghaotto bhaviyann iti pratyaybhy ghavastha-vieayor
eva siddhe | anyathbhvbhvasypy atiriktatvdi-prasaga ity daya ca
do svayam hany |
tad eva dharmlakaa-traya vyavasthpyedn tat-skarya pariharati
ki ca iti | traym angatdi-lakanm ekadaikasmin vastuni
sambhavobhivyaktir nsti, kintu svbhivyajaka daa-cakrdi-vastv-ajanatulya yasyaiva-bhtasya lakaasya krameabhvobhivyaktir bhavediti |
nbhivyaktau skarya svarpatas tu skaryam iyata evety artha |
avyaktayor lakaayor vyaktena lakaena saha nsti virodha ity atra pacaikhavkya pramayatiukta ca iti | dharmdyataivaryntny aau cittasya
rpi | vttaya ca jndy-ray nta-ghora-mh citta-parim |
tem atiayobhivyakti-rpotkaat iti | ida ca vkya gua-vtty-avirodhc ca
dukham eva sarvam [2.15] iti stre vykhytam |
upasaharatitasmd iti | asakare dntam hayath iti | rgasyaivaiti |
dharmlakaa-traya-sambandha udhtasyaiva rgasya ivety artha | kvacid
viayenyatraviayntare bhva smnybhva ity artha | drntikam ha
tath lakaasyetiiti |
aya ca lakaa-parimo na dharmia, kintu dharmm evety eva dharmaparimd vieam hana dharmiti | nanv aya lakaa-parimo lakaesti
na v ? dynavasth, antye lakaa-parime parima-lakasambhava,

Page 255 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prva-lakattatylakantarbhivyakter eva lakaa-parimatvd iti |


maivam | bjkuravat pramikatvensy anavasthy adoatvt |
anyathdharmasya dharmas tasypidharma ity-dy anavasthy api
doatvpatty dharma-dharmi-bhvdir api na siddhyed iti adhika tu nirvitark
[1.43] iti stre proktam | tad eva sarva-dharm sadaiva lakaa-trayasambandhosti | abhivyaktis tu tray kramikti siddham |
syd etat | lakabhivyakter api nityatvt katha kramikatvam ?tatra
kramikatva-sambhavo v kim aparddha lakaa-kramikatvena ? atrocyate
nitynityobhaya-rpatvasyoktatay nityatvepisarva-kryev anitya-rpea
krama sambhavati | lakanm api krama ceyata eva | lakabhivyaktikramas tu lakaskryya prakte pradarita | adhikas tu nirvitarkasampatti-stresmbhi prokta iti dik |
lakaa-parima parkyvasth-parima parkitu dharma-gata
vibhgam hate lakititi | lakit vyakt vartamn iti yvat | alakit
avyakt attngat iti yvat | t tmblya-yauvana-vrdhakydyavasthprpnuvantonyonyam anyatvenabhedenocyante | bloya na
yuvety-di-rpea | sa ca nirdeovasthntaratovasth-bhedd eva, na tu dravyabhedd ity artha | tath ca prvvasthpyevasthntara-prpti siddh | seva
cvasth-parima iti bhva | yadyapy etdovasth-parimo ngatttalakaayor api prvam uktas tathpi vartamna-lakaasya ivvasth-parima
sphuam upalabhyata ity ayena vartamna-lakaam lambyaiva sa udhta iti
|
dharmia ekatvepi nimitta-bhedennyatva-vyavahre dntam ha
yathaikiti | yathaikatva-vyajik rekh aka-vieo yad bindu-dvayopari
tihati, tad atam ida naikam iti vyavahriyate | tayor eka-bindu-lope ca
daeda na atam iti vyavahriyate | avaia-bindu-sthne caikatva-vyajakarekhntara-dne saty ekdaeda na daetty artha | dntntaram ha
yath ceti | ucyata iti | putra-pit-bhrtbhir janakatvdi-nimitta-bhedd
bhedeneti ea |
avasth-parimepi bauddhokta daam udharatiavasth iti | avasthparimbhyupagame dharmi-dharma-lakavasthn catasm eva
kauasthypattir ity artha | tatrahetu pcchatikathamiti | uttaraadhvano
vyprea vyavahitatvtiti | vypra-nimittenaiva sarva-vastuv angatdyadhvanm anyonya vyavahitatvbhyupagamd vibhgbhyupagamt, na tu
bhva-rpeadharma-lakaayo sad sattvasyeatvd ity artha |
adhun vibhgasya vypra-nimittakatva vivotiyad dharmaity din,
tadtta ity antena | dharma-abdotrrita-mtra-vc | na karoti na
kariyatty artha | dy-antdhvanor vibhgasya vypra-nimittakatva vyprabhva-nimittakatvenaparamparayeti bhva | eva ca sati prvadharmttatydharmntarbhivyaktir ity eva-rpa-parima-lakan
nityatvam avasthnm api bhavadbhir vaktavya, na tu vina | avasthn ca
nityatve kim apy anitya na syd ity eva dharma-dharmy-dika sarva jagat
kastha syd iti parair doa ucyate iti |
upasahranityatva-mtra na kauasthya, kintv eknta-nityatvam ity
ayena prvavad ukta doa pariharatinsau doa iti | kauasthya-doo
nstty artha | gua-nityatvepti | dharmi-nityatvepidharmvimardasya

Page 256 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vinasya kasthato vaicitryd vailakayd ity artha | aparima-nityataiva


kauasthya, tac ca purutirikte nstti bhva |
gui-nityatvepigun vimardam udharatiyath iti | yatheti na dnte
kintdharae | sasthnamiti | artha-vinenvininabddi-tanmtr
paca-bhta-rpa sasthna dharma-mtramdimad ity ato vinty artha |
evam ity-dy apy eva vykhyeyam | ligammahat-tattvam | evam ahakrdayo
ghadaya ca sva-vinenvininkrandharma-mtri vinina iti
bodhyam | tad etat rutyoktamvcrambhaa vikro nma-dheya mttikety
eva satyam [ch.u. 6.1.1] iti | satya vikrpekay sthiram ity artha | tasminn
iti |tasmindharme vikra-saj parima-sajety artha | ato dharmi
parimitay na kauasthya, sutar na tu dharma-lakavasthnm iti bhva
|
parima-traya vistarea parkitam idn bhtendriyeu parima-traya
kramea darayati tatredam udharaam iti | dharmata iti |
dharmeaparimata ity artha | dharma-parimasya svarpa darayati
ghakra itti | sa-parimo ghakra ity artha | nava-puratm iti |
navnatnantara purat prpnuvann ity artha | dharmdnsarvem
evvasthtva-vieepi go-balvarda-nyyenaivai tntriko bheda-nirdea ity
hadharmiopti | lakaasya ca puratvdikam avastheti prptatvd eva
noktam |
eka eva iti | avasth-mtr evety artha | evam avasth-lakaayor api
dharmatvd dharma-parimopi go-balvarda-nyyenaiva bodhya | eva
padrthntarev api iti | bhtntarev indriyeu prakty-diu cety artha |
apara viea parimeu prvokta smrayatita ete iti | trayopi
parimdharmi-svarpam anatikrntdharmiy evnugat | ato dharmadharmy-abhedd dharma-parima-mtram ekam eveti samnyato bhavati
dharm | sa eva ca sarvn parimn abhiplavate vypnoti ||13||

o)0(o
(3.14)
tatra

ntoditvyapadeya-dharmnupt dharm ||14||


yogyatvacchinn dharmia aktir eva dharma | sa ca phala-prasavabhednumita-sad-bhva ekasynyonya ca parida | tatra vartamna
sva-vypram anubhavan dharmo dharmntarebhya ntebhya
cvyapadeebhya ca bhidyate |
yad tu smnyena samanvgato bhavati, tad dharmi-svarpa-mtratvt
kosau kena bhidyate ? tatra traya khalu dharmio dharmnt udit
avyapadey ceti | tatra nt ye ktv vyprnuparat | sa-vypr
udit | te cngatasya lakaasya samanantar | vartamnasynantar
att |
kim-artham attasynantar na bhavanti vartamn ? prva-pacimaty
abhvt | yathngata-vartamnayo prva-pacimat, naivam attasya |
Page 257 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tasmn nttasysti samanantara | tad angata eva samanantaro bhavati


vartamnasya |
athvyapadey ke ? sarva sarvtmakam iti | yathoktajala-bhmyo
primika rasdi-vaivarpya sthvareu da, tath sthvar
jagameu, jagamn sthvarev iti | eva jty-anucchedena sarva
sarvtmakam iti |
dea-klkra-nimittpabandhn1 na khalu samna-klam tmanm
abhivyaktir iti |
ya etev abhivyaktnabhivyakteu dharmev anupt smnyavietm, sonvay dharm | yasya tu dharma-mtram eveda
niranvaya, tasya bhogbhva | kasmt ? anyena vijnena ktasya
karmaonyat katha bhoktvendhikriyeta ? tat smty-abhva ca nnyadasya smaraam anyasystti | vastu-pratyabhijnc ca sthitonvay
dharm yo dharmnyathtvam abhyupagata pratyabhijyate | tasmn
neda dharma-mtra niranvayam iti ||14||
tattva-vairad : yasyaia trividha parimas ta dharmia strea
lakayatintoditvyapadeya-dharmnupt dharm || dharmosystti
dharmti | nvijte dharme sa akyo jtum iti dharma darayatiyogyat iti |
dharmio dravyasya md-de aktir eva cra-pia-ghady-utpatti-aktir
eva dharma | te tatrvyaktatvena bhva iti yvat |
nanv evam avyaktatay santas te tata prdurbhavantu, udakharadayas tu
tai sva-krad ansdit kuta prpt ? ity ata uktamyogyatvacchinn
iti | ysau ghadnm utpatti-akti sodakharadi-yogyatvacchinn |
tenodakharadayopi ghadibhi sva-krad eva prpt iti nkasmik iti
bhva |
athav ke dharmia ? ity atrottarayogyatvacchinn | dharmia iti | ko
dharma ? ity atrottaraaktir eva dharma | te yogyataiva dharma ity
artha | atas tadvn dharmti siddha bhavati |
tat-sad-bhve pramam hasa ca phala-prasava-bhednumita- iti | ekasya
dharmionya cnya ca cra-pia-ghadi-rpa ity artha | krya-bhedadaranc ca bhinna iti yvat | parida upalabdha |
tatrnubhava-rohio vartamnasya mt-piasya ntvyapadeybhy mccra-md-ghabhy bhedam hatatra vartamna iti | yadi na bhidyate
piavat tarhi cra-ghaayor api tadvad eva sva-vypra-vyapti-prasaga iti
bhva |
avyaktasya tu piasya nokta bheda-sdhana sambhavatty hayad tu iti |
kosaukena sdhanena bhidyate ? iti | tad eva dharm bheda-sdhanam
abhidhya ta bheda vibhajatetatra traya khalu iti | udit iti vartamn ity
artha |

1-nimittsambandhn
Page 258 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

adhvan paurvparya nigamayatite ca iti | codayatikim-artham iti | kinimittam attasynantar na bhavanti vartamn ? ity artha | hetum ha
prva-pacimaty abhvd iti | vieity ha viayim anupalabdhi
scayati | anupalambham evopalambha-vaidharmyea darayatiyathngatavartamnayo iti | upasaharatitad iti | tat tasmd angata eva
samanantara prvatvena bhavati, vartamnasya ntta | attasya
vartamna prvatvena samanantaro nvyapadeya | tasmd adhvan
yavihotta iti siddham |
syd etat | anubhyamnnubhtatayoditttau akyv unnetum | avyapadeys
tu punar dharm avyapadeyatayaiva aky nonnetum ity ayavn pcchati
atha iti | athvyapadey ke, keu samkmahe ?
atrottaram hasarva sarvtmakam iti | yathokta tad evopapdayatijalabhmyo iti | jalasya hi svarpa-spara-abdavato bhme ca gandha-rasa-rpaspara-abdavaty primika vanaspati-lat-gulmdiu mla-phala-prasavapallavdi-gata-rasdi-vaivarpya dam | soyam anektmiky bhmer
andasya v jalasya na parimo bhavitum arhati | upapdita hi nsad
utpadyata iti | tath tath sthvar jagameu manuya-pau-mgdiu
rasdi-vaicitrya dam | upabhujn hi te phaldni rpdi-bheda-sampadam
sdayanti | eva jagamn primika sthvareu dam |
rudhirvasekt kila dim-phalni tla-phala-mtri bhavanti | upasaharati
evam iti | eva sarva jala-bhmy-dika sarva-rasdy-tmakam | tatra hetum
hajty-anucchedena iti | jalatva-bhmitvdi-jte sarvatra
pratyabhijyamnatvennucchedt |
nanu sarva cet sarvtmaka hanta bho sarvasya sarvad sarvatra sarvath
sannidhnt samna-kla bhvn vyakti prasajyeta ! na khalu
sannihitvikala-kraa krya vilambitum arhatty ata hadea-kla- iti |
yadyapi kraa sarva sarvtmaka, tathpi yo yasya kryasya deo yath
kukumasya kamras te sattepi pacldiu na samudcra iti na kukumasya
pacldiv abhivyakti | eva nidghe na prva samudcra iti na tad
lnm | eva na mg manuya praste, na tasy manuykra-samudcra
iti | eva npuyavn sukha-rpa bhukte, na tasmin puya-nimittasya
samudcra iti | tasmd dea-klkra-nimittnm apabandhd apagamn na
samna-klam tmanm bhvnm abhivyaktir iti |
tad evam anubhava-siddham anugata dharmia darayitv tam anicchato
vainikasya kaika vijna-mtra cittam icchatonia-prasagam ukta
smrayatiyasya tu iti | vastu-pratyabhijnc ca iti | na hi devadattena
da yajadatta pratyabhijnti | tasmd ya evnubhavit sa eva
pratyabhijteti ||14||
yoga-vrtikam : etat stra tatreti prayitv pahatitatreti | tatra teu
parimeu te parimnm iti yvat | dharmti strea sahnvaya |
ntoditvyapadeya-dharmnupt dharm || atta-vartamnngatadharmev anupt vartamna-rpenugato dharmty artha | atrvyapadeyeti
vieaa dharma-dharmior viveka-pradaranya | tath ca
vartamnatvvartamnatva-vaidharmyeadharmio dharmasya ca viveka iti
bhva |

Page 259 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dharma-abdrtha vycaeyogyat iti | dagdha-akter api sagrahya


yogyatvacchinnety uktam | vartamnat svarpa-yogyatety artha | tenttdisdhraya-lbha | eva-kro vartamndi-viea-vyavacchedrtha | ktitva
cngantukatva tath cgner dha-aktivad dharm api dharmii yvad dravyabhvina | na hi akti-viyoga aktitmatosti, akti-aktimator abhedd iti bhva
|
dharma-abdrtham uktv tasya ntoditopapdanynabhivyakti-daym api
satt sdhayatisa ca iti | sa cadharma akti-rpa phala-prasavt tadanumitvyaktvasthaka ity artha | kasmikatve hi mdy eva ghaas tantuv eva
paa ity di-bhedaphalasya prasave na syd, ato anditva vaktavyam |
anditv cnantatvam iti bhva |
eknekatva-vaidharmyepi dharma-dharmi-vivekyhaekasya iti | sa ca
dharma ekasya dharmionekopi da ity artha |
stra-ttparya-viaya dharmd dharmio vivekam upapdydau dharmm
evnyonya pratipdayatitatra iti | teu dharmeu madhye vartamno dharmo
dharmntarebhyo vartamntirikta-dharmebhya ntvyapadeya-rpebhyo
bhidyate vivicyate, vartamnatvvartamnatva-vaidharmyd iti ea |
vartamna ity asya vivaraa sva-vypram anubhavann iti |
nanv eva ki dharmm anyonyam atyantam eva bhedo na tu bhedbhedau ?
nety hayad tu iti | yad tu ntvyapadeyvasthy dharma smnyena
abhivyakta-viea-rhityena dharmiy anugato vilno bhavati, tad dharmisvarpa-mtratayvasthnd dharmy-avibhgd iti yvat | kosau dharma ?
kena vyprea bhidyeta ? ayogibhir vivicyeta dharmasya tal-lakaasya
vnupalambhd atas tadnm avibhga-lakabhedopibhavatty artha | etena
ca bhyakt brahmdvaitam api vedntokta vykhy-pryam | pralaye sarvavastn paramtmany avibhgd yathkebhrm iti | tath ca rutisa
yath sarvsm ap samudra ekyanam [b..u. 2.4.11] ity-din samaijvasya pralaya pradarytmdvaitam hayatra hi dvaita bhavati tad etara
itara payati | yatra tv asyasarvam tmaivbht tat kena ka payed [b..u.
4.5.15]iti |
idn ntoditvyapadeya-abdrtha vycaetatra trayaiti | tad ida
vykhyya tasya pha-kramt krama-bhrama parihartum hate
cngatasyaiti | eva vakyamvyapadeyepi pha-kramo ndartavya ity
havartamnasynantar attiti | pha-krama katha tyajyata ity
ayena pcchatikim-artham iti | uttaraprva-pacimaty abhvt iti |
prva-pacima-dvrd ity artha | uditvyapadeya-rpa-pha-kramatygepdam eva bjam iti bhva |
tad eva vivotiyath iti | naivam attasyaiti vartamnen saheti ea | tath
cngatvasthy prg-abhva-sthnyy vartamnvasthy hetutvd
attvasthnantara vartamnvasth na bhavatty artha | uditvyapadeyarpa-pha-krama-tygepdam eva bjam iti bhva |
upasaharatitasmd iti | samanantara pacimo lakaa-bheda iti ea |
tattvatongata eva vartamnasya samanantara prv bhavati ity artha |
etena sat-krya-vdepi prvbhivyakto ghadir na punar utpadyate iti
siddhnta smartavya |

Page 260 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv angata-vartamnayo krya-krabhava eva ki pramam iti cec chu


yady attasya punar vartamnat syt, tarhy anirmoka syd
vinantakaravidy-karmdn punar udbhavena muktasypi sasrodayasambhavt | ki ca, yady attopi ghaa punar vartamna syt, tad sa evya
ghaa iti kadcit pratyabhijyate | ato yogynupalabdhytta-vyaktyanunmajjana niryata iti | atrngatttvasthayo prg-abhva-dhvasarpayo kryotpdaknutpdakatva-vaidharmya-vacand avyaktvasthy
evvntara-bhedv angatttate paraspara-vilakaa iti mantavyam |
nanv evam attasya punar anutpdd atta-sattva-kalpan vyartheti cen, na |
lokn attn dade sva-dehe[bh.pu. 3.8.12] ity-di-vkya-ata-siddha-yogipratyakn yathnupapatty tat-siddher viaya-tat-sannikarayo pratyakahetutvn na cttrtha-smaraam evstv iti vcyam | prvnanubhtasypi
yogin darant | ye tu yogaja-dharmasypi sannikaratvam icchanti tem apy
asat-padrtha sannikarnupapatti pratyakam prati sannikaranntvennugamena hetutgrahnupapatti ca | jnder viayatdi-rpopi na
sambandhosati na sambhavati sator eva sambandha-darand iti | pratyakdiu
sayogdir eva pratysatti yogaja-dharmea cdharmatama di-pratibandhamtrakriyate iti dik |
ntoditau vykhyyvyapadeya vykhytu pcchatiathvyapadey
ke ? iti | ye vyprn kariyanti, tevyapadey iti vaktu na akyate |
akariyma-vyprakasypi kevalngata-lakaasya vastuna svkrd ity
ata prakrntarevyapadeya lakayatisarva sarvtmakam iti |
sarvtmaka sarva-aktikam | tath ca yathoktajala-bhmyo primika
rasdi-vaivarpya sthvareu da, tath sthvar jagameu,
jagamn sthvarev iti | eva jty-anucchedena sarva sarvtmakam iti |
dea-klkra-nimittpabandhn na khalu samna-klam tmanm abhivyaktir iti
|
ya etev abhivyaktnabhivyakteu dharmev anupt smnya-vietm,
sonvay dharm | yasya tu dharma-mtram eveda niranvaya, tasya
bhogbhva | kasmt ? anyena vijnena ktasya karmaonyat katha
bhoktvendhikriyeta ? tat smty-abhva ca nnya-dasya smaraam
anyasystti | vastu-pratyabhijnc ca sthitonvay dharm yo
dharmnyathtvam abhyupagata pratyabhijyate | tasmn neda dharmamtra niranvayam iti ||14||
yath ca pdapo mla-skandha-khdi-sayuta |
di-bjt prabhavati bjny anyni vai tata ||32||
prabhavanti tatas tebhyo sambhavanty apare drum |
tepi tal-lakaa-dravya-kranugat mune ||33||
evam avyktt prva jyante mahad-daya |
sambhavanti surs tebhyas tebhya ckhila-jantava | 1 [vi.pu. 2.7.32-34]
upadekyanti te jna jninas tattva-darina ||34||
yena bhtny aeea drakyasy tmany atho mayi ||35|| [gt 4.34-35]
sarva-bhta-stham tmna sarva-bhtni ctmani |

1vients tatas tebhya sambhavanty asurdaya | iti mle pha.


Page 261 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kate yoga-yukttm sarvatra sama-darana ||29|| [gt 6.29]

o)0(o
(3.15)

kramnyatva parimnyatve hetu ||


ekasya dharmia eka eva parima iti prasakte, kramnyatva
parimnyatve hetur bhavatti | tad yathcra-mt, pia-mt, ghaamt, kaa-md iti ca krama | yo yasya dharmasya samanantaro dharma,
sa tasya krama | pia pracyavate ghaa upajyata iti dharma-parimakrama | lakaa-parima-kramo ghaasyngata-bhvd vartamnabhva-krama | tath piasya vartamna-bhvd atta-bhva-krama |
nttasysti krama | kasmt ? prva-paraty saty samanataratvam |
s tu nsty attasya | tasmd dvayor eva lakaayo krama |
tathvasth-parima-kramopi | ghaasybhinavasya prnte purat
dyate | s ca kaa-paramparnuptin kramebhivyajyamn par
vyaktim padyata iti | dharma-lakabhy ca viioya ttya
parima iti | ta ete kram dharma-dharmi-bhede sati pratilabdha-svarp
| dharmopi dharm bhavaty anya-dharma-svarppekayeti |
yad tu paramrthato dharmiy abhedopacra, tad-dvrea sa
evbhidhyate dharmas tadyam ekatvenaiva krama pratyavabhsate |
cittasya dvaye dharm parid cparid ca | tatra
pratyaytmak parid | vastu-mtrtmak aparid | te ca
saptaiva bhavaty anumnena prpita-vastu-mtra-sadbhv |
nirodha-dharma-saskr parimotha jvanam |
ce akti ca cittasya dharm darana-varjit || iti ||15||
tattva-vairad : kramnyatva parimnyatve hetu || kim ekasya
dharmia eka eva dharma-lakavasth-lakaa parima uta bahavo dharmalakavasth-laka parim ? tatra ki prptam ? ekatvd dharmia eka
eva parima, na hy eka-rpt krat krya-bhedo bhavitum arhati |
tasykasmikatva-prasagd ity eva prpta | ucyatekramnyatvt
parimnyatvam | ekasy mda cra-pia-ghaa-kapla-kakr pariatiparampar kramavat laukika-parkakair adhyaka samkyate | anyac ceda
cra-piayor nantaryam anyac ca pia-ghaayor anyac ca ghaa-kaplayor
anyac ca kapla-kaayo | ekatra parasynyatra prvatvt | soya krama-bheda
parima ekasminn anavakalpamna parima-bhedam pdayati | ekopi ca
md-dharm kramopanipatita-tat-tat-sahakri-samavadhna-kramea kramavat
parima-paramparm udvahan nainm kasmikayatti bhva | dharmaparimnyatvaval lakaa-parimnyatvevasth-parimnyatve ca samna
kramnyatva hetur iti |
tad etad bhyevadyotyateekasya dharmia iti | krama-kramavator abhedam
sthya sa tasya krama ity ukta | tath'vasth-parima-krama iti | tath hi

Page 262 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

knena kohgre prayatna-sarakit api hi vrhayo hyanair atibahubhi


pi-spara-mtra-viryamvayava-sasthn paramu-bhvam
anubhavanto dyante | na cyam abhinavnm akasmd eva prdurbhavitum
arhati | tasmt kaa-parampar-kramea sa-skmatama-skmatara-skmabhad-bhattara-bhattamdi-kramea prpteu viio'ya lakyata iti |
tad ida kramnyatva dharma-dharmi-bhedam apekata evety hata eva iti |
vikrebhya ca ligda pekiko dharma-dharmi-bhvo-md-der api
tanmtrpekay dharmatvd ity hadharmo'pi iti|
yad paramrtha-dharmiy alige'bhedopacra-prayoga, tad-dvrea
smndhikaraya-dvrea dharmy eva dharmam iti yvat, tadaiva eva parimo
dharmi-parima evety artha | dharma-lakavasthn dharmisvarpbhinivet | tad anena dharmio drotsrita kastha-nityatvam ity uktapryam |
dharma-parima pratipdayan prasagena citta-dharm prakra-bhedam
hacittasya iti | parid pratyak, aparid parok | tatra
pratyaytmak pramday, rgdays tu vastu-mtr ity apraka-rpatm
ha syd etat, aparid cen na santy evety ata haanumneti |
anumnena prpito vastu-mtrea sad-bhvo ye te tathokt | pacn
mnasdharmyd gamo'py anumnam |
saptparidn krikay saghtinirodha iti | nirodho vttnm
asamprajtvasth cittasygamata saskra-ea-bhvo'numnata ca
samdhigamyate | dharma-grahaena puypuye upalakati | kvacit karmeti
pha | tatrpi taj-janite puypuye eva ghyete, te cgamata sukhadukhopabhoga-darand vnumnato gamyete | saskra-vastu smter
anumyate | eva triguatvc cittasya cala ca gua-vttam iti | pratikaa
parimo'numyate | eva jvana pra-dhraa prayatna-bhedo'savidita
cittasya dharma vsa-pravsbhym anumyate | eva cetasa ce kriy
tath tais tair indriyai arra-pradeair v samprayujyate | s'pi tat-sayogd
evnumyate | eva aktir apy udbhtn kry skmvasth cetaso
dharma sthla-krynubhavd evnumyata iti ||15||
yoga-vrtikam : ekasya dharmia parima-nntve kriy-bhedo hetur ligam
ity artha | ak-prvaka stra caeekasyeti | bhavatti siddhnta iti
ea |
hetutva pratipdayitum dau dharma-parima-viaye dharmia krama
darayaticreti | ekaiva mt prathama cra-mt tihati, tata pia-md
bhavati, tata ca ghaa-md iti ghaotpattau md-dharmia krama pratipdya
ghaa-laye'pi mda kramam hakaplamt-kaamd iti | ca-abdennyaparimi-viaye'pi krama samuccyate sarvatra mc-chabdo md-dharmia
ekatva-pratipdanrtham | ekasya smnytmakasya md-dharmio'nagkre
md ity anugata-pratyayo na syd iti bhva |
nanu dharmm eva krama paurvparytm sambhavati na tu dharmia ity
aky prakte krama lakayatiyo yasyeti | yasya dharmio
dharmntarasya samanantaro yo dharma, sa eva tasya dharmia krama ity
artha | tath ca md ekaiva cra bhutv pacat pio bhavatty eka krama,
pacc ca ghaa ity-di-kramair md-dharmia eva krama-bahutvam iti bhva |

Page 263 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dharm kramasya ivtra vivakitatve tu te krama-nntve'py ekasya


dharmia parima-bahutva na sidhyatti bhya-kraya |
parima-traye'pi kramam udharatipia pracyavata ity-din |
nttasysti krama iti | lakal lakantara-prpti-rpa kramo nttasyety
artha | dharma-parima ivvasth-parime pratikaa-kramo na
pratyakkriyata iti tam anumnena sdhayatighaasybhinavasyeti |
prnta iti ea |
s ceti | s ca purat kaa-parampar'nuptin pratikaa bhinnena
svarpa-satt-krama-samhenaivbhivyajyamn bhavant caramvasthy
sphua-pratyaka-gocaratm eti | ata purat'bhivyakti-hetutay pratikaam
avasth-parimo'numyata iti ea |
pratikaa-parimato yat sidhyati tad hadharma-lakabhym iti |
viio'tiaita dharma-lakaa-parimayo pratikaam anutpdd avasthparimasya ca pratikaam utpdd ity artha |
tath cokta manun
ghore'smin hanta sasre nitya satata-ghtini || iti |
smty-antareu ca
nityad hy aga bhtni bhavanti na bhavanti ca |
klenlakya-vegena skmatvt tan na dyate || ity-di ca |
pure cta eva catur-vidha pralaya ukta
nityo naimittika ceti prkttyantikau tath || iti |
nitya pratikaa jyamna | etena svapna-mydi-dnt api prapacasya
kaa-bhaguratvenaiva ruti-smtiv abhipret iti |
stra-ttparyrtham hata eta iti | pratilabdha-svarp prpta-sambhav
itarath tu nety artha | nanu dharmio'pi ghade kapldi-dharmatvt katha
dharma-dharmior bheda iti? tath ca yo yasya dharm sa tasmd bhinna ity eva
niyama ity artha |
nanv eva dharma-dharmi-lakan parima-bhede katham ekasy prakte
sarve parim iti ruyate
ity e prakti sarv vyaktvyakta-svarpi || ity-di-smtiu |
tatrhayad tv iti | yad tu paramrtha-dharmii pradhne'bhedopacrea
nimittena sarvo'pi dharma sa evbhidhyate, tad'ya krama ekatvena ekanihatvenaiva pratyata ity artha | paramrtha-dharmitva ca skt
parampary sarva-vikrrayatvam | tac ca pradhnasya ivstty anye,
apramrthika-dharmia pekikatvt yath parimin satyatvam | yath v,
brahma-mmsy jvnm tmatvam apramrthika tayor api aagadehdy-pekikatvd iti bhva |

Page 264 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

atra pradhnasyaiva pramrthika-dharmika tva ruti-smti-siddha bhyakrai paramtmana eva niratiaya-sato'npekiktmana ca pramrthikasattva pramrthiktmatva ca ruti-smti-siddham anumata nyya-smyd iti
dhyeyam | tath'bhedopacra-vacand dharma-dharmior bheda eva
pramrthika | avibhga-mtra tv abheda ity apy uktam iti | tad ittha stragaena prapaca prakti-parima iti siddhntitam | tatra crambha-vdibhi
sahsmka dharma-dharmy-abheda-satkryayor eva virodho, na tu
prapacasycetana-skma-dravyopdnakatve'pi tair abheda-pratyayaniymakasyvibhga-lakaa-svarpasynagkrt prg-abhva-dhvasayor
agkrc ca | ye tu prapacasya brahma-vivartat-vdinas tai saha ca nsmka
virodha-leo'pi vartate, my-parimasya prapacasya paramtmany
atttvikaty asmbhir apatvt | indro mybhi puru-rpa yate,
bahu-rpa ivbhti myay bahu-rpay |
ramamo guev asy mamham iti badhyate ||
ity-di-ruti-smtiu my-vikrasyaiva paramtmany adhyropvagamt, uktau
buddhi-parima-rajatropavad badhyata iti aata ity artha | yadi ca myym
api vivartatva prapacasya kacid vadeta, tad api paramrthbhipryeeyata
evasmbhi my'pekay tat-krym anityatvena tm apekya mithytvd
vcrambhaa vikro nmadheya mttikety eva satyam ity-di-rautadntair evam eva sidhyed iti |
tad eva citta-parima-prasagena sarva-vastn bhtendriyaabdopalakitn trividha pariama stra-krea pratipdita | tatra strakrai cittasya nirodha-vyutthna-saskra-rpv eva parimau pratipditau, na
sarva iti nynat | tasy parihrya parimtmakn citta-dharmn aeata
prakaraa-sampty-avasare darayaticittasya dvaya iti |
paridparid pratyakpratyak |
pratyaytmak iti | pratyayo vtti-parima-vieo ya skii
pratibimbdhna-kama sa ca jnecchktisukhdimn pradpaikhvad
dravyarpa parima-viea | tad-tmak tad-rp ity artha | vastu-mtreti
| paramu-tadrpavat pratibimbdhnkamatay skiy bhsamn ity
artha | te cparid | anumneneti | anumnena sdhit vastu-mtratay
satt ye saptnm ity artha |
sapta darayatinirodheti | nirodh vtti-nirodha saskra-janakatvena nivttiyatnavad bhva-rpo'numyate iti prg evoktam | dharma ca-smnya
bhoga-vaicitryd anumyate | saskra ca smti-hetutay'numyate | parima
cittasyopacaypacaydir vtty-utkarpakardibhir anumyate | etac chndogye
spaam anna-maya hi somya mana ity atra, jvana prandi-rpa-vypraviea suuptv api vsa-pravasbhym anumyate | ce cittasya sacra,
sa ca jgrat-svapna-suupty-di-hetubhy cittasya cakur-di-dea-sayogaviyogbhym anumyate | yadyapi cittasya vibhutva, tathpi bhya-sattvdyupaambhenopacaypacayavac chrotrasyaivaupdhik kriy'py astti bhva |
aktir dhyndi-smarthyam | tac ca tat-kryenumyate | yadyapi kryajanana-akti sarva-parimiv anumeyaiva bhavati, tathpi cittasykhiladharma-prasagena cittam adhiktyokt ||15||

o)0(o
Page 265 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(3.16)
ato yogena uptta-sarva-sdhanasya bubhutsitrtha-pratipattaye
sayamasya viaya upakipyate

parima-traya-sayamd attngata-jnam ||16||


dharma-lakavasth-parimeu sayamd yogin bhavaty
attngata-jnam | dhra-dhyna-samdhi-trayam ekatra sayama
ukta | tena parima-traya skt kriyamam attngata-jna teu
sampdayati ||16||
tattva-vairad : ata param pda-parisampte sayama-viayas tadvakra-scan vibhti ca vaktavy | tatrokta-prakra parima-trayam eva
tvat prathamam uptta-sakala-yoggasya yogina sayama-viayatayopakipati
parima-traya-sayamd attngata-jnam |
nanu yatra sayamas tatraiva skt-karaa tat katha parima-trayasayamo'ttngate skt-krayet ? ity ata hatena iti | tena parima-traya
skt-kriyama teu parimev anugate ye attngate tad-viaya jna
sampdayati | parima-traya-skt-karaam eva tad-antar-bhtttngataskt-karatmakam iti na viaya-bheda sayama-saktkrayor ity artha ||
16||
yoga-vrtikam: pda-sampti-paryantni sayama-siddha-stry avatrayati
ato yogina iti | jna-sdhanni yoggni vistarea vykhytni | yogaklnvasth cittasya parima-rp yoga-nipatty-dy-avadhraya darit,
ata para bubhutsitn yogibhir jijsitnm arthn sktkrya yamdisdhana-sampannasya yogina sayama-viaya upakipyate | ubhayatra
sayamd yath siddhir bhavati tat sarva viiya pradaryate, pda-samptiparyantam ity artha | atra bubhutsitrtha-pratipattaya iti vacant tat-tad-vibhtikmair eva te sayam kartavy kevala-mumukubhis tu sattva-purunyatmtra-sayama kartavya, para-vairgyyeti scitam, et ca vibhtaya
sayama-siddhi-scik api jey |
parima-traya-sayamd attngata-jnam | asya dharmio'ya dharmaparimas tasya cya lakaa-parima, lakaasya cya nava-purdyavasth-parima ity evam anukaa yatra kutracid arthe sayamt tatsktkre sati tad-itarrthnm api dharmdi-parimev attngata-jna
sakalpa-mtrea praidhna-led eva bhavatty artha |anya-viayakasayamt pratiniyata-padrthntara-sktkra ca yogaja-dharma-bald
bhavatti stra-prmyd avadhryate dharma-viet svarga-vieavat tapojanya-siddhavat bhuvana-jna srye sayamd iti vakyama-siddhivac ca |
kacit tu samna-viayatvnurodht sayama-viayayor evttngatayo
sktkro bhavatty artha ity hatan na | tarhi tat-sayamt taj-jnam ity eva
smnyata stra yujyeta, sayamasya sva-viaya-gocara-sktkrajanakatvniyamd, api ca parima-traya sktkriyama tev
attngatajna sampdayatti bhyetev iti | dharma-lakavasthparimeu sarva-vastu-sdhraev ity artha | ea sugamam ||16||

Page 266 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(3.17)

abdrtha-pratyaynm itaretardhyst saskara,


tat-pravibhga-sayamt sarva-bhta-ruta-jnam ||17||
1

tatravgvarev evrthavat | rotra ca dhvani-parima-mtra-viayam


| pada punar ndnusahra-buddhi-nirgrhyam iti | 2var ekasamaysambhavitvt paraspara-niranugrahtmna | te padam
asaspynupasthpyvirbhts tirobht ceti pratyekam apada-svarp
ucyante |
3

vara punar ekaika padtmsarvbhidhna-akti-pracita sahakrivarntara-pratiyogitvd vaivarpyam ivpanna | prva cottareottara


ca prveavieevasthpita iti | eva bahavo var kramnurodhinorthasaketena avacchinn iyanta ete sarvbhidhna-akti-parivt ga-kra-aukra-visarjany ssndim antam artha dyotayantti | tad etem arthasaketenvacchinnnm upasahta-dhvani-kram ya eko buddhinirbhsas tat-pada vcaka vcyasya saketyate |
4

tad eka padam eka-buddhi-viayam eka-prayatnkiptam abhgam


akramam avaram |bauddham antya-vara-pratyaya-vypropasthpitam,
paratra pratipipdayiay varair evbhidhyamnai ryamai ca
rotbhir andi-vg-vyavahra-vsannuviddhay loka-buddhy siddhavat
sapratipatty pratyate | tasya saketa-buddhita pravibhga | etvatm
eva-jtyakonusahra etasyrthasya vcaka iti |
5

saketas tu pada-padrthayor itaretardhysa-rpa smty-tmaka |


yoya abda, soyam artha | yortha sa abda iti | evam
itaretardhysa-rpa saketo bhavatti | evam ete abdrtha-pratyay
itaretardhyst sakr | tad yathgaur iti abdo gaur ity artho gaur iti
jnam | ya e pravibhgaja sa sarvavit |
6

sarva-padeu csti vkya-akti | vka ity uktestti gamyate | na satt


padrtho vyabhicaratti | tath na hy asdhan kriystti | tath ca
pacatty ukte sarva-krakm kepo niyamrthonuvda kart-karaakarma caitrgni-taulnm iti | da ca vkyrthe pada-racana
rotriya chandodhte, jvati prn dhrayati | tatra vkye
padrthbhivyaktis tata pada pravibhajya vykaraya kriy-vcaka
v kraka-vcaka v | anyathbhavaty avojpaya ity evam diu
nmkhyta-srpyd anirjta katha kriyy krake v vykriyeteti |
7

teabdrtha-pratyayn pravibhga | tad yathvetate prsda iti


kriyrtha | veta prsda iti krakrtha abda | kriy-kraktm tadartha pratyaya ca | kasmt ? soyam ity abhisambandhd ekkra eva
pratyaya saketa iti | yas tu vetortha sa abda-pratyayayor lambanbhta | sa hi svbhir avasthbhir vikriyamo na abda-sahagato na
Page 267 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

buddhi-sahagata | eva-abda eva-pratyayo netaretara-sahagata ity


anyathabdonyathrthonyath pratyaya iti vibhga | eva tatpravibhga-sayamd yogina8sarva-bhta-ruta-jna sampadyata iti ||
17||
tattva-vairad : ayam apara sayamasya viaya upakipyateabdrthapratyaynm itaretardhyst saskara, tat-pravibhga-sayamt
sarva-bhta-ruta-jnam ||17||
1

atra vcaka abdam cikhysu prathama tvad vg-vypra-viayam ha


tatraiti | vg vg-indriya vara-vyajakam aa-sthnaka, yathha
aau sthnni varnm ura kaha iras tath |
jihv-mla ca dant ca nsikohau ca tlu ca || iti |
s vg varev eva yath-loka-pratti-siddhev arthavat, na ca vcaka ity
artha | rotra-vypra-viaya nirpayatirotram iti | rotra punar dhvaner
udnasya vg-indriybhightino ya pariati-bhedo vartm, tenkrea
pariata-tan-mtra-viaya, na tu vcaka-viayam ity artha | yath-lokapratti-siddhebhyo varebhyo vcaka bhinattipadam iti| pada punar
vcaka ndnusahra-buddhi-nirgrhya, yath-pratti-siddhn ndn
varn pratyeka ghtvnu pacd y saharaty ekatvam pdayati,"gaur" ity
etad eka padam iti |tath pada ghyate |
2

yadyapi prcyo' pi buddhayo varkra padam eva pratyeka gocarayanti,


tathpi na viada prathate | carame tu vijne tad ativiadam iti ndnusahrabuddhi-nirgrhyam uktam | yas tu vaiytyd eka-padnubhavam avijya varn
eva vcakn tihate ta praty havar iti | te khalv am var pratyeka
vcya-viay dhiyam dadhran, nga-dantak iva ikyvalambana, sahat
v, grva iva pihara-dhraam |
na tvat prathama kalpa, ekasmd artha-pratter anutpatte, utpttau v
dvitydnm anuccraa-prasaga, nipdita-kriye karmai viendhyina
sdhanasya sdhana-nyytiptt; tasmd dvitya pariiyate, sambhavati hi
grv sahatn pihara-dhraam eka-samaya-bhvitvd, varn tu
yaugapadysambhava | ata parasparam anugrhyanugrhakatvyogt
sambhuypi nrtha-dhiyam dadhatte | te pada-rpam ekam asaspatas
tdtmyenta evnupasthpayanta virbhts tirobht, aya-alk-kalp
pratyekam apada-svarp ucyante |
3

yadi puna padam eka tdtmayena saspeyur vars tato nokta-doaprasaga ity havara iti | vara punar ekaika padtm sarvbhidhnaakti-pracita, sarvbhir abhidhna-aktibhir nicitago-gaa-gaura-nagetydiu hi ga-kro gotvdy-arthbhidhyiu da iti tat-tad-abhidhna-akti |
eva soma-ocir ity-div vardy-arthbhidhyiu padev o-varo da iti |
so'pi tat-tad-abhidhna-akti | eva sarvatrohanyam | sa caikaiko varo gakrdi sahakri yad varntaram o-krdi, tad eva pratiyogi pratisambandhi
yasya sa tathokta, tasya bhva-sattva, tasmd vaivarpya nntvam
ivpanno, na tu nntvam panna | tasya tattvd eva, prvo vara ga-kra
uttareaau-krea gadi-padebhyo vyvartya, uttara cau-kro ga-krea ocirdi-padebhyo vyvartya viee gotva-vcake go-padasphoe'vasthpito'nusahra-buddhau |

Page 268 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ayam abhisandhiartha-pratyayo hi varair niyata-kramatay parasparam


asambhavadbhir aakya kartum, na ca saskra-dvregneydnm iva
paramprve v svarge v janayitavye 'niyata-kramm api shityam arthabuddhy-upajanane varnm iti smpratam, vikalpsahatvt |
sa khalv aya varnubhava-janya saskra smti-prasava-hetu, anyo
v''gneydi-janya ivprvbhidhna, na tvad anantara, kalpan-gauravpatte
| sa eva tvad ada-prva kalpanya | tasya ca kramavadbhir
varnubhavair ekasya janyatva na sambhavatti, [na sambhavatta-] tajjtynekvntara-saskra-kalpaneti gauravam | na caia jpaka-hetv-agam
ajtas tad-agatm anubhavatti | na khalu sabandho'rtha-pratyyangam
ajto'gatm upaiti |
smti-phala-prasavnumitas tu saskra sva-kranubhava-viaya-niyato na
viayntare pratyayam dhtum utsahate, anyath yat kicid evaikaikam
anubhya sarva sarva jnyd iti |
na ca pratyeka-varnubhava-janita-saskra-pia-labdha-janma-smti-darpaasamrohio var samadhigata-sahabhv vcak iti smprata, kramkramaviparta-kramnubhtn tatrvieertha-dh-janana-prasagd | na caitatsmaraa-jna prvnubhava-vartin paramparat gocarayitum arheti |
tasmd varebhyo'sambhavann artha-pratyaya eka-padnubhavam eva svanimittam upakalpayati |
na caia pade'pi prasaga | tad dhi pratyekam eva prayatna-bheda-bhinn
dhvanayo vyajayanta paraspara-visada-tat-tat-pada-vyajaka-dhvanibhis tulyasthna-karaa-nipann sad santo'nyonya-visadai padai padam eka
sadam pdayanta pratiyogi-bhedena tat-tat-sdyn bhedt tadupadhnd ekam apy anavayavam api svayavam ivnektmakam
ivvabhsayanti |
yath niyata-vara-parima-sasthna mukham ekam api mai-kpadarpadayo vibhinna-vara-parima-sasthnam anekam darayanti, na
paramrthata |
sdyopadhna-bheda-kalpit bhg eva nirbhgasya padasya var, tena tadbuddhirvartman pada-bhede sphoamabhedam evanirbhgam evasabhedamiva sa-bhgamivlambate | ato go-pada-sphoa-bhedasya ikasya ga-kro
bhgo gaurdi-pada-sphoa-sdyena na nirdhrayati, svabhginamityokreaviio nirdhrayati |evam o-kro'pi bhga ocir-di-pada-sadatay na
aktonirdhrayitu sva-bhgina go-pada-sphoam iti ga-krea viio
nirdhrayati, asaha-bhvinm api ca saskra-dvresti sahabhva iti vieyavieaa-bhvopapatti |
na ca bhinna-viayatva saskrayo, bhga-dvaya-viayayoranubhavayostajjanmano ca saskrayor eka-pada-viayatvt | kevala-bhgnubhavena padam
avyaktam anubhyate | anusahra-dhiy tu bhgnubhava-yoni-saskralabdha-janman vyaktam iti |
avyaktnubhav ca prca saskrdhna-kramea
vyaktamanubhavamdadhn d,

Page 269 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yath drdvanaspatau hasti-pratyay avykt vyakta-vanaspati-pratyayahetava |


na ceya-vidh varnm artha-pratyyane sambhavin | no khalu var
pratyekam avyaktam artha-pratyayam dadhaty ante vyaktam iti akya vaktum |
pratyaka-jna eva niyamd vyaktvyaktatvasya | vardheyas tv artha-pratyayo
na pratyaka | tad ea varebhyo jyamna sphua eva jayeta, na v jyeta,
na tv asphua | sphoasya tu dhvani-vyagyasya pratyakasya sata
sphuatvsphuatve kalpyete ity asamnam |
eva pratyeka-varnubhava-janita-saskra-sahita-rotra-labdha-janmany
anusahra-buddhau sahat var eka-pada-sphoa-bhvam pann prayatnaviea-vyagyatahy prayatna-vieastha ca niyata-krampekatay kramnyatve
tad-abhivyajaka-prayatna-viebhvena tad-abhivyakty-abhva-prasagt
kramnurodhino'rtha-saketenvacchinn saketvacchedam eva laukika
sabhga-pada-viaya darayanti, iyanto dvitr, tricatura, paca-d ete
sarvbhidhna-akti-parivtt ga-krau-kra-visarjany
ssn''dimantam artham avadyotayantti |
4

tatkim idn saketnusrea varnm evavcakatvam | tath ca na pada


nma kicid ekam ityata hatad etem iti | dhvani-nimitta kramo dhvanikrama | upasahto dhvani-kramo yeu te tathokt | buddhy nirbhsyate
prakyata iti buddhi-nirbhsa | saketvacchinn sthla-darilokaynurodhena ga-krau-kra-visarjany ity uktam, ga-kradnm apitadbhgatay tdtmyena vcakatvt, pratty-anusratastvekam eva-pada
vcakam ity artha | etad eva spaayatitad ekam iti | tad eka loka-buddhy
pratyate iti sabandha kasmd akmaty ata haeka buddhi-viayaiti |
gaur ity eka padam ity ekkry buddher viayo yatas tasmd ekam | tasya
vyajakam haeka-prayatnkiptamiti |"rasa iti pada-vyajakt prayatnd
vilakaa | "sara iti pada-vyajaka prayatna, sa copakramata sara iti paddivyakti-lakaa-phalvacchinna prvparbhta ekas tad'' kiptam | bhgn
sdyopadhna-bheda-kalpitn paramrtha-satm abhvd abhgam | ata
eva prvparbhta-bhgbhvdakramam |
nanu var prvparbhts te csya bhg iti katham akramam abhga ca ?
ityata ha
avaramiti |na hy asya var bhg, kintu sdyopadhna-bhedt padam eva |
tena tad-kreparamrtha-sat prathate, na hi mai-kp-darpadi-vartni
mukhni mukhya-paramrthasato'vayav iti |
bauddham anusahra-buddhi-viditam antya-vara-pratyayasya vypra
saskra prva-varnubhava-janita-saskra-sahita,tena upasthpita
viayktam | varnubhava-tat-saskra ca pada-viayatvam upapditam
adhastt |
syd etat | abhgam akramam avara cet pada-tattva kasmd eva-vidha
kadcin na prathate, na hi lk-rasvasekopadhnpditra-bhva sphaikamais tad-apagame svaccho dhavalo nnubhyate | tasmt pramrthik eva
var ? ity ata haparatra iti | pratipipdayiay varair
evbhidhyamnair uccryamai ryamai ca rotbhir andir yo'ya
vg-vyavahro vibhakta-vara-pada-nibandhanas taj-janit vsan, s'py

Page 270 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

andir eva tad-anuviddhay tad-vsitay loka-buddhy vibhakta-vara-racitapadvaghiny siddhavat paramrthavat sampratipatty savdena
vddhn pada pratyate |
etad ukta bhavatiasti kacid updhir ya updheyena sayujyate viyujyate ca,
yath lkdi | tatra tad-viyoge sphika svbhvikena svaccha-dhavalena
rpea prakata iti yujyate | pada-pratyayasya tu prayatna-bhedopanta-dhvanibhedd anyato'nutpdt tasya ca sad sdya-doa-ditatay vartmanaiva
pratyaya-janakatvam iti kuto nirupdhina padasya prath?
yathhu
dhvanaya sadtmto viparysasya hetava |
upalambhakam ete viparysasya kraam ||
upyatvc ca niyata pada-darita-darinm |
jnasyaiva ca bdheya loke dhruvam upaplava || iti |
yata padtm vibhakta-vara-rita prakate'ta sthla-dar loko varn eva
padam abhimanyamnas tn eva prakra-bheda-bhjo'rtha-bhede saketayatty
hatasya iti | tasya padasyjnata eka sypi saketa-buddhita
sthladarilokahitya vartman vibhga, vibhgamhaemvatm iti |
etvat na nynnmadhikn v, eva-jtyako nerantyayekrapra-viea,
anusahra eka-buddhy-apagraha, ekasyrthasya gotvder vcaka iti |
nanu yady ekasyrthasyya abdo vcaka iti saketo, hanta bho abdrthayor
netaretardhysas tarhi ? ity ata hasaketas tu iti| smtv tma-svarpa
yasya sa tathokta na hi kta ity eva saketo'rtham avadhrayaty api tu
smaryama |
etad ukta bhavatiabhinnkra eva sakete kathacid bheda vikalpya ah
prayukteti, yae pravibhgaja sa tatra sayame bhavati sarvavitsarvabhtarutaja iti |
tad eva vikalpita-vara-bhgam ekam anavayava pada vyutpdya kalpitapada-vibhga vkyam ekam anavayava vyutpdayitum hasarva-padeu
csti vkya-aktiiti | ayam abhisandhipara-pratyyanya abda
prayujyate, tad eva ca para prati pratipdayitavya yat tai pratipitsitam | tad
eva ca tai pratipitsita yad updndi-gocara | na padrtha-mtra tadgocara, kintu vkyrtha iti vkyrtha-par eva sarve abd | tena sa eva tem
artha; ato yatr api kevalasya padasya prayogas tatr api padntarea
sahaikktya to'rtho gamyate na tu kevalt, kasmt tanmtrasysm arthyt
tath ca vkyam evatatra tatra vcaka na tu padni; tadbhgatay tu tem
apysti vkyrthavcakaakti padrtha iva padabhgatay varnm; tena
yath vara ekaika sarva-padrthabhidhna-akti-pracita eva padam
apyekaika sarva-vkyrthbhidhnaa-ktipracitam, tad idam uktasarvapadeu csti vkya-akti |
vka ityukte'stti gamyata iti |adhyhtsti-pada-sahita vka-pada tatra
vartata iti tad-bhgatvd vka-pada tatra vartata ity artha | kasmt punar
astti gamyata ity ata hana satt padrtho vyabhicaratti | loka eva hi
padnm arthvadhraopya | sa ca kevala padrtham asty arthe
nbhisamasya sarvatra vkyrthkaroti | soyam avyabhicra

Page 271 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sattaypadrthasya | ata evaabda-vtti-vid vyavahroyayatrnyat kriypada nsti, tatrstir bhavant-para prayoktavya iti |
kriy-bhedvyabhicri-prtipadikam uktv kriy-bheda krakvyabhicria
darayatitath capacatty ukteiti | pacatty ukte hi kraka-mtrasya tadanvaya-yogyasyvagamd anya-vyvtti-paras tad-bhednm anuvda | tad
eva bheda eva vkyrtha iti |
tathnapekam api pada vkyrthe vartamna dyata iti sutarm asti vkyaakti padnm ity hada caiti | na cativatpi rotriydi-padasya
svatantrasyaiva-vidhrtha-pratyyana na yvad asty dibhir abhisamsosya
bhavati | tath csypi vkyvayavatvt kalpitatvam eveti bhva |
syd etat | padnm eva ced vkya-akti,ktatarhi vkyena, tebhya eva tadarthvasyd ity ata hatatra vkyeiti | uktam etan na kevalt padt
padrtha pratipitsita pratyate na yvad etat padntarebhisamasyata iti |
tath ca vkyt padny apoddhtya kalpitni vkyrthc apoddhtya tad-ekadea kraka kriy v tat pada prakty-di-vibhga-kalpanay vykarayam
anvkhyeyam | kim-artha punar etvat kleennvkhyyata ? ity ata ha
anyath iti | ghao bhavati, bhavati bhik dehi, bhavati tihatti
nmkhytayo ca smyt | evam avas tam vo ytti | evam ajpaya piba,
ajpaya atrn iti | nmkhyta-srpyd anirjta nmatvenkhytatvena
vnvkhynbhve nikyjta katha kriyy krake v vykriyeta ?
tasmd vkyt padny apoddhtya vykhytavyni, na tv anvkhynd eva
pramrthiko vibhga padnm iti |
7

tad eva abda-rpa vyutpdya abdrtha-pratyayn saketpditasakarm asakaram khytum upakramatete abdrtha-pratyayn
pravibhgaiti | tad yath vetate prsda iti kriyrthaabda |
sphuataro hy atra prvparbhtykriyy sdhya-rpatvam | tatrpy arthd
asti abdasya bheda ity haveta prsda iti krakrtha abdaiti |
abhihitatvc ca kraka-vibhakter abhva |
artha vibhajatekriy-kraktm tad-arthaiti | tayo abdayor artha
kriytm kraktm ca | pratyaya vibhajatepratyaya caiti | ca-abdena tadartha ity etat-padam atrnukyate | tad atrnya-padrtha-pradhna
sambadhyate | sa eva kriy-kratmrtho yasya sa tathokta |
nanv abhedena pratte abdrtha-pratyayn sakart kuta pravibhga ity
ayavn pcchatikasmt ? iti | uttaram hasoyam ity abhisambandhditi
| saketopdhir evaikkra-pratyayo na tu tttvika ity artha | saketasya nimittat
darit saketa iti saptamy |
paramrtham hayas tu vetortha iti | avasth nava-puratvdaya | sahagata sakra | eva ca pravibhga-sayamd yogina sarvebhtnyni
rutni tatrpy avyakta pada tad-artha tat-pratyaya ca iti| tadiha manuyavacana-vcya-pratyayeu kta sayama samna-jtyatay teypi kta eveti
te rta tad-artha-bheda tat-pratyaya ca yog jntti siddham||17||
yoga-vrtikam : sayamntarasya siddhy-antaram haabdrthapratyaynm itaretardhyst saskara, tat-pravibhga-sayamt
sarva-bhta-ruta-jnam ||17|| gaur ity-di-abda | gaur ity-dir artha | gaur

Page 272 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ity-di pratyaya | tevakyama saketa-rpd adhyst sakaro


vivekgrahaa bhavati | vastutas tu te bhedosti | atas te pravibhge
bhede sayamt skt-kte sati sarva-bhtn rutni jyante | aya kkdir
imam artham eva prattynena abdena kathayatty evam ity artha | yadyapi
skkte satti stre nsti, tathpi saskra-skt-karad ity uttara-strea
sktkra-paryantasyaiva sayamasya siddhi-kathant sarvatra stre
sayamasyasktkra-dvrakatva vykhyeyam |
ata eva bhya-kropy aneka-streu dg-daranrtha-sktkra-paryantat
sayamasya vykhysyati | trividhair eva abdair artha-pratyayos te
abdnm anyonya ca sakara darayitu abdnm evdau traividhya
darayati bhya-kratatra vg iti | tatraabda-madhye vg-indriya varev
eva prayojanavat abdeu madhye vg-indriya-janya abdo vara eva, na tu
gdi-abdo npi vcaka padam ity artha | ura-ditpadyamna abdo
vara
aau sthnni varnm ura kaha iras tath |
jihv-mla ca dan ca nsikauhau ca tlu ca || iti smrat |
vg-indriyasya ca arrd bahir-vttir asti | ato na rotr grhya-vakyamaabdo, npi tad-anantara rot-buddhi-grhyo vcaka-abdo vg-indriya-krya,
rot-rotra-dee vakt-vg-indriysambandhena rotra-grhyaabdotpdakatvsambhavd iti |
vg-indriya-janyc chabdc chabdntaram harotra ceti |
dhvanir nma vg-indriya-abddiv abhihatasyodna-vyo parima-bheda,
yena parimenodna-vyur vakt-dehd utthya abda-dhr janayan rotrotra prpnoti | tasya dhvane parima-bhta varvara-sdhraa
ndkhya abda-smnyam eva rotrasya viaya, na tu dhvany-aparimabhta vcaka padam ity artha | sa ca abdo vara-jtyatvena vara ity
ucyate |
ttya abdam hapada punar ndnusahra-buddhi-nirgrhyam iti |
yath-pratti-siddhn nadkhyn ga-krdi-varn pratyeka padam iti
ghtv'nupacd y buddhi saharati ekatvam pdayati, gaur ity eka padam
iti |tay buddhy nirgrhya varebhyo 'tiriktamakhaam ekadaivotpadyamna
vakyama sphokhyam iti ea | tath cya ttya abdo
'ntakaraasyaiva grhya ityartha | tasya hi padasya rotragrhyatve'nusahra-buddheranta-karaa-nihy vaiyadhikarayena
hetutva syt, taccyukta, smndhikarayasya pratysattity lghavt |
na cnusahra-buddhir api rotrderevstviti vcyam, asambhavt | varn
hyaikypdanamnuprvyaikyt | s cnuprv ga-krottarau-krdi-rpi
nneka-vara-padeu rotrea grahtu akyate, u-vinitay varn
melanbhvt prva-prva-vara-saskr tat-smtn cnta-karaanihnmanta-karaa-sahakritvamevocitam, ata smtn varn
manasaivnuprv grahtu akyata iti bhva |
nanu sphokhya abda kda, ki-karaaka, ki-pramaka iti? atrocyate
yath bjkurdy-anekvastho vka-dharm kramikbhyastbhyo'tirikta
pallavdi-rpevasthay vyajyate, ayammra-vko na vkntarameva-

Page 273 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

rpea, sa ca bjdibhyo bhinnbhinna bhedbhedayoranubhavt, tathaiva gakrau-krdy-anekvastho gaurity-dirakhaa sphoa-abda kramikbhyo gakrdy-avasthbhyo'tirikta nuprv-viea-viiay visarjanydi-rpacaramvasthay vyajayate, ida gauriti pada, na tu gauraitty-di-rpea | tac
ca sphoa-pada ga-krdi-varoktebhyo bhinnbhinna, bhedbhedayor
anubhavt |
sa ca padkhya abdo'rtha-sphukaratsphoa ity ucyate | sphoa-abdasya
ca kraam eka-prayatna-janyo dhvani-viea, prayatna-bhedenoccrae
vyavadhne satyeka-pada-vyavahrbhvt, gaurityeka-padam iti vyavahras tu
sphoe prama, varnmanekatvena tairekatvavyavahrasyjasyennupapatte | tath pratyeka-vardanutpadyamnasyrthapratyayasya hetutva ca sphoe pramam | yadi cnuprv-viiasamhasyaikatvdekatva-vyavahra, tenaiva rpertha-pratyaya-hetutva ca
svkriyate, tarhi sayoga-vievacchinnvaya-samhd evaikatva-vyavahrajaldy-haraayor upapatty ghady-avayavi-mtroccheda-prasaga, yuktismyt |
nanveva yukti-smydvkyam api sphoa-rpam ekaika syd iti ced?
bdhakbhve satatvd iti dik |bhya-kras tu sakepato varn
padatva nirkarotivar ek iti| aneka-var eka-samaya-sthity-anarhatvt
paraspara niranugrahtmnaasambaddha-svabhv| ataste padamasaspya
padatvamaprpya, ata evrthamanupasthpyvirbhyaiva kattirobhtceti
ktv pratyekamapada-svarpvivekibhir ucyanta ity artha | atra svarpagrahadavasth'vasthvatorabhedena varn padatva na nirktam |
nanu yadi var pada-svarp na bhavanti, tarhi kathamiyanto var kramavievacchinn asyrthasya vcak iti lokai saketyanta ityak pariharati
vara punar ity-din,saketyanta iti paryantenety eka-vkyena | ayam
arthayadyapi var padd bhinns tathpy vasth'vasthvator abhedasypi
sattvd ekaiko'pi vara padtm padbhinno bhavati, bjkurdir iva
vkbhinna | ata eva pada-rpea sarva-padrthbhidhna-yogyatsampanna |
atra hetum hasahakrti| pada-bhve sahakri yni varntari tatpratiyogitvt tat-sambandhitvd ananta-pada-rpatm ivpanno bhavati | ivaabdo'tra vaivarpya-yogyat-mtra-pratipdanrtha |
vaivarpya-prakramhaprvo ga-krauttareauriti vara-dvayena gaa itydi-padt vyvartyate, uttara ca visarjanya prveagauritivara-dvayena
gaura ity-di-padebhyovyvartya viee gauriti sphoa-pade'khae
tdtmyenvasthpito bhavati, iti hetor eva-rp bahavovar kramnurodhina
nuprv-viea-spek padbhedato'rtha-saketenvacchinn niyamit
bhtv sarvbhidhna-samarth api iyanta etvat-sakhyak ete ga-krdayo
gmevopasthpayanti ity atas tu tena prakrea vara-mukhena tat-padam
evvivekata saketyata ity anvaya |
tatra heturvcyasya vcakam iti | padam eva hi vcyasya vcakam
upasthpakam | anyasynya-rpea sakete heturetemity-dinirbhsa
ityantam | ya padkhyo buddhi-mtra-grhya sphua ete varnm arthasaketenvacchinnn tath sampto dhvani-janya krama nuprv vieajo

Page 274 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ye tda-jnm eko'bhinna iti padasya svarpkhynam,


samptovkyrtha |
aya bhvayath sayukta kapladvaya jalharaaheturityavivekato
blakebhya upadiyate padibhyo ghaasya vyvartakntar sambhavt tata
ca blaka kaplvivekena ghaasyaiva jalharaa-hetutva ghti, evam eva
sphontara-vyvartanya varvivekenaiva sphoe saketopadea saketagraha ca bhavatti na vareu saketat'nupapattiriti |
trividha abda pradaryedn te madhytsaketa-kraa pratipdayati
tadekam iti |pratyata ityanennvaya |ayam arthayadyapi tatpada
sphokhyam ekam eva, na tu varavadanekam, ekatve pramameka-buddhiviayam iti |tath vakturekenaiva prayatnena dhvanydi-dvrotpdita vars tu
prayatna-bhedenpyutpadyante; tath'bhga niraa, vara-vyhas tu vanavat
sa; tath'kramam ekadaivotpadyamna, na tu varavat kramea, ata
ebhirhetubhirvara-bhinnam| ki ca, bauddha buddhi-mtragrhya tath'ntyavarasya pratyaya-rpa-vyprebhivyakta, vars tu naiva | tathpi parapratipipdayiay vaktbhir abhidhyamnai rotbhi ca
ryamairvaraireva-rpai siddhavatparamrthavadanyonya-sampratipatty
savdena pratyate vyavahriyate, na tu varebhyo'nyoyena rpea | tatra hetur
andi-vg-vyavahra-vsan-va-ktaylaukika-buddhy iti | atra
abhidhyamnairityanena vg-indriya-viaya-varviveka
padasyeti,ryamairityanena rotra-viaya-abdviveka padasyeti bodhyam
||
tad eva trividha-abdnmanyonydhystsakaro darita | idn trividhaabdenrtha-pratyayayoradhysa pratipdayitu bda-vyavahrasya saketagraha-mlakatvam hatasya iti| tasya padasya pravibhgo viaya-vyavasth
saketa-grahd eva bhavati | pravibhgam evhaetvatm iti |etvat
varnm eva-jtyakaevam nuprvko'nusahro
milanametasyrthasyavcaka upasthpaka ity eva-rpo vibhga ity artha |
ekasyrthasyeti phe'rtha-vieasyetyartha |
5

saketa-abdrtham hasaketastviti|adhysasaketa-karturhryropa,
ropitbheda iti yvat |tasyaiva ca jna padrthopasthpaka | tatrdhunikanm
di-kalpan-vyvartanya smty-tmakaiti |viaya-viayiorabhedt piny-dismta ity artha |
na ca kalpitbhedasysata katha saketatvam iti vcyam | asat-khytyanabhyupagamennyatra sata evbhedasynyatra kalpanditi | adhysasya
saketatve pramamhayo'ya abda ity-din, bhavati ityantena |
omityekkara brahma [gt 8.9] ity-di-streu | kambu-grvdimn ghaaitydirloke ca pada-padrthayorabhedropa eva saketo dyata ity artha | omitydi-abda-vcyatva-lakay prambhvditi | ata eva koeuamar nirjar
dev ity-din abdrthayorropymbheda eva saketo dyata iti | ata
evaitainndy-abhedropegamino mantrrthayor abhedopsanmupadianti |
mmsk ca mantramay devatm hu | y tv asmc chabdd ayamartho
boddhavyaitvarecch-viayatva aktiriti tantrntare lakit, s'prmik
laka'di-sdhra ca | apica, varam ajnato'pi abdrtha-pratyayo dyate,
tath pada-padrthayorabhedena saketo'pi na yujyetety-di-doo bodhya |

Page 275 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

idnmukta-saketa-buddhi-nimittakas tray saketa ity haevam etaiti|


eva saketa-buddhe krad ete trividh abd artha-pratyayauca
sakrvaviviktau ca | tatra saketa-graha eva abdrthayoritaretardhysa,
abdrthayos tu pratyayena sahaikkratvdanyo'dhysa prasiddha eveti
bhva | sakarkramhagauriti|ya iti|sa eva abddn tattvajo nnya ity
artha ||
6

vara-dhvani-padnm anyonya-sakaravad idn pada-vkyayos tad-arthayo


ca sakarepi abdrtha-pratyayn sakara darayatisarva-padev iti|
vkya-akti padrthntara-sahakrea vkya-bhavana-akti | tath ca vka
ity-di-padn, vko'sti, vka calati, vka chidyata ity-di-vkyai
sakaro'viveka iti bhva |
padeu vkya-aktim udharativka ity ukta iti| vka ity ukte saty kkprartha yogyatdi-vad astti abdo gamyate'dhyhriyata ity artha |
tath ca pade vkya-sakara iti bhva |
nanu abddhyhro na sambhavati ekasminn evrthe abdnm nantyt
abda-vienumpaka-ligdy-anupasthiter iti cet? na, svecchay svaya
kalpitena kenpykk-praka-abdena vakt-ttparya-viayrtha-bodhasambhavt |
artha-vienumne tu yogyat''kk-ttparydikam evaligamasti, etad evha
na sattm iti | yogyat-pradaranenkk-ttparydayo'pyupalakit,
kevala-yogyaty arthntara-sdhrayditi |udharantaram hatath na
hti |kepo'numnam |
nanv eva kraka-vcaka-padn kutrpi prayogo na syd ity atrha
niyamrtha iti | yogyat''dibhi sarvatrrtha-vienumna na sambhavati,
ata krak smnyato'numitnm apiniyamrtha krakntara-vyvttyartha caitro'gnin bharjanam ity-di-padaica-trgni-bharjann kart-karaakarmamanuvda ity artha |
idnmadhyhra vin'pi pada-vkyayo sakaram arthbheda-nimittaka
darayatida ca iti |chando'dhta iti vkyasyrthe rotriya iti padasya;
tath prndhrayati iti vkyasyrthe jvatti-padasya ca vacanm ity artha

janman brhmao jeya saskrd dvija ucyate |


vidyay yti vipratva tribhi rotriya ucyate || [atri-sa. 140]iti smte |
jva bala-pra-dhraayor ity anusanc ceti |
nanu yadi vkyrtha-pratipatti padd api bhavati, tarhi gurutarasya
chando'dhta iti vkyasya vacana kadpi na syd ity aky hatatra
vkya iti | ata eva pada-vkyayo skary saaya-sthale pada vkyena
vivarayamiti | prasagdhatata iti | yato vkyrthe'pi pada-racan bhavati,
ata sadeha-sthale padamaa-bhedairvkyena vivarayam ity artha |
avykarae'rthpratyaydvkya-vyavaharaam evavyartha sydity ha
anyath iti | bhavatti prayukte nmkhytayosrpyd bhavati ghao"
"bhavati bhik dehi ityartha-dvaya-sadehe'navadhrita pada kathakim-

Page 276 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

artha kriyy krake v vykriyeta roturartha-pratyaysabhavt |evam


ava iti prayukta gatimakrr ghoako vetisaayo nmkhyta-srpyt |
tath'jpayaiti prayukte chgy payaatrn parbhvitavnvetyarthasaayo nmkhyta-srpyd ity artha |
7

tad eva abdrtha-pratyayn ki-kara pradaryedn pravibhga


darayatitemity-din|
tatrdau abda-bhede'py artha-pratyayayorabhedena abdrthayorbheda
darayativetata ity-din, pratyayaca ity-antena | kriy sdhya-rpo'rtho
yasya sa kriy'rtha, vetata itiabda | tath kraka siddha-rpo'rthoyasya
sakrakrtha,vetaitiabda | etau abdau bhinnau, etayorarthas tu kriykraka-rpa eka eva veta-gua-mtra | eva pratyayo'pi |
kriy-kraktmaka-gukratve prama pcchatikasmditi | uttaram
so'yamityabhisambandhditi |vetana y kriy so'yaveta-rpa krako guo
ya ca vetata ityasmt vetkra-pratyaya so'ya veta ityasmdapi
vetkra | pratyaya ityabheda-pratyabhijndity artha | katha
tarhyabhedena abdrthayo saketa iti? tatrhaekkra iti | ekkra roparpapratyaya eva saketa ropitbheda eva saketo, na tu
pramrthikbheda-rpa ity artha |
nanu abdrthayorabheda-pratyayena pratayabhijaiva katha na bdhyate?
tatrhayastviti | yas tu veto'rthaabda-pratyayayorviayatvt svbhi
abddi-vyvttbhiravasthbhirnava-purdibhirvikriyamatvc ca na abdapratyayayo saha-gato na klata saha-caro vaiyadhikaraydity artha | eva
deato na sahacaro yata abdke pratyayo buddhvarthas tu veta-gudi
prsddiv iti bhva |
evamiti |eva-abdo'pi svvasthbhi vikriyamo npy artha-buddhyo
sahacara, eva pratyayo'pty artha | upasaharatiityanyatheti |
strrthamupasaharatieva tat-pravibhgeti | eva manuya-viaye
abdrtha-pratyayeu pravibhga-sayamt sktkra-paryanttsarvabhtn rta tad-artha-pratyaya ca yog jnti yogaja-dharmasycintyaaktitvd dharm sva-sada-phala-dnasya utsargikatvccetyartha | asmaddn ca abdrtha-pratyaya-bheda-sktkre satyapi tasya sktkrasya
sayamjanyatvn na sarva-bhta-ruta-jna bhavati, sayamasyaiva hya
siddhiriti |evam uttara-strevapi yath-sthalamidam eva samdhnam||17||

o)0(o
(3.18)

saskra-skat-karat prva-jti-jnam ||18||


dvaye khalv am saskr smti-klea-hetavo vsan-rp vipkahetavo dharmdharma-rp | te prva-bhavbhisaskt parimace-nirodha-akti-jvana-dharmavad aparid citta-dharm | teu
sayama saskra-skat-kriyyai samartha | na ca dea-klanimittnubhavair vin tem astiskt-karaam | tad ittha saskraPage 277 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

skat-karat prva-jti-jnam utpadyateyogina | paratrpy evam eva


saskra-skt-karat para-jti-savedanam |
atredam khyna ryatebhagavato jaigavyasya saskra-sktkarat daasu mah-sargeu janma-parima-kramam anupayato
vivekaja jna prdurabhavat | atha bhagavn vayas tanu-dharas tam
uvcadaasu mah-sargeu bhavyatvd anabhibhta-buddhi-sattvena
tvay naraka-tiryag-garbha-sambhava dukha sampayat devamanuyeu puna punar utpadyamnena sukha-dukhayo kim adhikam
upalabdham ? iti |
bhagavantam vaya jaigavya uvcadaasu mah-sargeu
bhavyatvd anabhibhta-buddhi-sattvena may naraka-tiryag-bhava
dukha sampayat deva-manuyeu puna punar utpadyamnena yat
kicid anubhta tat sarvadukham eva pratyavaimi |
bhagavn vaya uvcayad idam yumata pradhna-vaitvam
anuttama ca santoa-sukha kim idam api dukha-pake nikiptam ? iti |
bhagavn jaigavya uvcaviaya-sukhpekayaivedam anuttama
santoa-sukham ukta kaivalypekay dukham eva | buddhisattvasyya dharmas trigua | trigua ca pratyayo heya-pake nyasta
iti | dukha-rpas t-tantu | t-dukha-santnpagamt tu
prasannam abdha sarvnukla sukham idam uktam iti ||18||
tattva-vairad : saskra-skat-karat prva-jti-jnam || jnaj hi
saskra smter hetava | avidydi-saskr avidydn klen hetava |
vipka-hetavo vipko jty-yur-bhoga-rpa | tasya hetavo dharmdharma-rp
prveu bhavev abhisaskt nipdit sva-kraai yath saskta
vyajana , ktam iti gamyate | parima-ce-nirodha-akti-jvanny eva
dharm cittasya, tadvad aparid citta-dharm | teu rutev anumiteu saparikareu sayama saskr dvaye sktkriyyai samartha |
astu tatra sayamttatsktkra prvajtisktkrastu? ityata hana ca
dea iti | nimittamprvaarram indriydi ca, snubandharsaskrasktkra eva
nntaryaka tay jtydisktkramkipatty artha |svasasakra-sayama
parakyevatidiati-paratrpyevam iti | atra raddhotpde hetum anubhavata
vaysya jaigavyea savdamupanyasya titre damkhyna ryate iti |
mahkalpamahsarga, tanudhara iti nirmakyasampadukt, bhavya
obhano, vigalitarajastamomala ity artha, pradhnavaitvamaivarya, tena hi
pradhna vikobhya yasmai yd kyendriyasampada ditsati tasmai
td datte, svakyni ca kyendriyi sahasri nirmyntarike divi bhuvi ca
yatheccha viharatti santoo hi tkayo buddhisattvasya prantat
dharma||18||
yoga-vrtikam : saskra-sktkarat prva-jtnam || saskrasayameneti strasydau praya sayama-siddhi-prakaraatvt | atra jnasaskravad vg-di-vsan dharmdhrmpi grhy ity hadvaya iti | am
strokt | smtir jna-viea | kleo'tra rgdir eva | avidysmitayo smtimadhya-pravet | na cvidyta eva rgdi-sambhave tat-saskre premaa

Page 278 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nstti vcya, avidy-smye'pi kasyacid dugdha eva prtir na dadhni, kasyacid


vaipartyam ity atra vsan vin niymakntarbhve na tat-siddhe |
te dntenpratyakatvam antmadharmatva chata iti | abhisaskt
upacit parimdi-jvannta-citta-dharmavan na ski-bhsy | citta-dharm
cntma-dharm ity artha | etena dharmdaya pralaye'pi citta eva tihanti,
tena citta bja-rpea nityam ity ytam |
saskra-sktkra-kraatay sayama vycaeteu sayama iti | nanv
ajte saskre sayamo na ghaate, jte ca vyartha iti ced? na,
abdnumnbhy smnyato jte viea-jna-phalakasya sayamya
sambhavt |
sasakra-sktkre jyamne prva-janma-jna bhavatty atra yuktim apy
hana ca ity-din, saktkaraam ity antena | deo janma-bhmir
nagardi, klo yugdi, nimitta mt-pitr-di, ete saskra-viayatay tadanubhavair vin tny aviayktya saskr sktkro na sambhavati,
saviayaka-gua-grahaasya viayopargeaiva jnecchdi-sthale datvt |
ata saskra-sktkre prva-janman dea-kla-nimittdi-rpeaviinm api sktkro bhavati, viaya-vidhayety artha |
strrtha vycaetad ittham iti | na kevala saskra-sktkrt prva-jtijnam eva, api tu bhvi-janma-jnam apti | svaya prayatiparatrpti |
bhvi-janma-saskrm angatvasthn sktkrad iti ea |
saskra-sktkarat prvdi-janmany aea-vieair jyanta ity atra
pramatay jaigavyvayayo savdam haatredam khynam iti | atra
prva-jti-jna-viaye mah-sargeu prkta-sargeu janma-krama blyayauvana-vrdhakydi-rpa tat-parima-krama ca skt-kurvato
jaigavyasya traka sarva-viayakam ity gmi-stra-lakaya vivekaja
jnam udabht | athnantara tam hvaya-nm yog liga-arra-mtra-vihr
parkrtha tanu-dharo nirma-kya dhtv papracchety artha |
bhavyatvt kualatvd anabhibhta-vtti-sattvenety asydhika kim upalabdham
ity anennvaya | yath-rute bhavyatvkhya-jvanmukty-anantaram kdigamansambhavd iti | sampayat upabhujnena devat-manuyeu
jyamnenety anena ca tatratya-sukham upabhujnenety upalakitam | sukhadukhayor madhye sasre ki bahulam iti pa sa dukha-bahutvapratipdanya sarvam eva dukham ity hadaasv iti | anubhta sukham iti
ea | sukhasypi dukhatva gua-vtty-avirodhc cety anenoktam |
pradhna-vaitva svecchay prakti-niyokttva tat-kryatvt tad-rpam
aivarya-sukha tath santoa-suka santoottha svbhvika sukhapradhnavaitvena hi kma-sampty viayev alam-pratyaya-rpa vaitkhya
santoam utpdya cittasya svbhvika sukham abhivyajyata iti |
kaivalypekay dukham upapdayatibuddhi-sattvasya iti | buddhisattvasyya dharma santokhyola-pratyaya trigua sukhdi-guatrayavn sukhdi-guav ca pratyayo buddhi-parimo heya-pake dukhapake nyasto madhu-via-sampktnnavad ity artha | kaivalyasya ca sukhatvam
tyantika-dukha-nivtti-rpatayoktam | sukha dukha-sukhtyaya iti mokastre paribhat | nirupdhi-priyatvasyaiva sukhatvc ceti | yath vtra

Page 279 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kaivalye sukha-abdo dukha-nivtty-di-paratay nirta | eva ruti-smtyor


api niraya | sarva-strev eka-rpa-vyavahraucityd iti |
nanv eva katha santoa-sukhasynuttamatva ruti-smty-uktam upapadyeta ?
tatrhadukha-rpa iti | dukha-sdhanatay dukha-rpas tkhyas tantur
bandhaka-rajju-hetus tato dortho bandha-rpo ya samyaktayodvejakas
tasypagamt prasanna vaiayika-dukhkaluitam | abdham akaya yvad
buddhi-sthyi sarvem evnukla priyam ida santoottha pradhna-vaitvamlaka sukham ukta strev ity artha ||18||

o)0(o
(3.19)

pratyayasya para-citta-jnam ||
pratyaye sayamt pratyayasya skt-karat tata para-citta-jnam ||
19||
tattva-vairad : pratyayasya para-citta-jnam || para-pratyayasya cittamtrasya skt-karad iti ||19||
yoga-vrtikam : pratyayasya para-citta-jnam || vycaepratyaya iti |
pratyayasya rgdimaty svakya-citta-vtte sayamenraydi-rpair aeavieai skt-karat tat tasmc cittt parasya bhinnasya cittntarasypy
aea-vieato jna sakalpa-mtreaiva bhavatty artha ||19||

o)0(o
(3.20)

na ca tat slambana, tasyviaybhtatvt ||20||


rakta pratyaya jnty amuminn lambane raktam iti na jnti | parapratyayasya yad lambana, tad yogi-cittena nlambanktam | parapratyaya-mtra tu yogi-cittasya lamban-bhtam iti ||20||
tattva-vairad : yath saskra-sktkrastad-anubandha-prva-janmasktkramkipatyeva para-citta-sktkro'pi tad-lambansktkramkipediti prpata hana ca tatslambana,
tasyviaybhtatvt || snubandha-saskra-viayo'sau sayama | aya tu
para-citta-mtra-viaya ity abhiprya ||20||
yoga-vrtikam : nanu yath saskra-sktkras tad-viaya-dedikam api
sktkriyate na veti jijsym hana ca tat slambana
tasyviaybhtatvt || tat para-citta-jna slambana na niyamena bhavati,
tasya para-cittlambanasya sayama-viayea sva-cittenviaykarad ity
artha | tat-pratipdaka-strbhvc cety api draavyam | na ca tat
slambanam ity ukta vivotiraktam iti | tasmt para-pratyaya-mtra yogicittasylamban-bhta, na tu para-cittasylambanam apti tu-abdrtha ||20||

Page 280 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(3.21)

kya-rpa-sayamt tad-grhya-akti-stambhe cakupraksaprayogentardhnam ||21||


kyasya rpe sayamd rpasya y grhy aktis t pratibadhnti |
grhya-akti-stambhe sati caku-praksaprayogentardhnam ity
utpadyate yogina | etena abddy-antardhnam ukta veditavyam ||21||
tattva-vairad : kya-rpa-sayamt ity-di || pactmaka kya | sa ca
rpavattay ckuo bhavati | rpea hi kya ca tad-rpa ca cakur-grahaakarma-aktim anubhavati | tatra yad rpe sayama-viee yogin kriyate, tad
rpasya grhya-akti rpavat-kya-pratyakat-hetu stabhyate| tasmd
grhya-akti-stambhe saty antardhna yogina | tata parakya-cakurjanitena prakena jnensamprayoga, cakur-jnviayatva yogina
kyasyeti yvat | tasmin kartavye'ntar-dhna kraam ity artha | etena iti |
kya-abda-spara-rasa-gandha-sayamt tad-grhya-akti-stambhe rotra-tvagrasan-ghra-praksamprayoge tad-antardhnam iti stram hanyam ||21||
yoga-vrtikam : kya-rpa-sayamt tad-grhya-akti-stambhe cakupraka-saprayoge 'ntar-dhnam || kyasyeti | sva-arrasya rpe sayamd
aea-vieata kradibhi sktkte sati sakalpa-mtrea svakya-rpasy
dyat-akti para-caku-sayoga-yogyat pratibadhnti | tata ca paracaku-prakais tat-kiraair asayoge'ntardhnam utyapadyate yogina |
div'ndheneva kenpy asau na dyata ity artha |
stra-krasya nynat pariharatieteneti | etena rpntardhnena strntarasiddha abddy-antardhnam apy upalakita veditavyam ity artha | yad
kyasya abda-spara-rasa-gandha-sayamt te grhya-akti-stambho
bhavati, tad rotrdi-sanikara-pratibandhd yogina abddika badhireeva
kenpi na ryata iti bhva ||21||

o)0(o
(3.22)

sopakrama nirupakrama ca karma,


tat-sayamd aparnta-jnam, ariebhyo v ||22||
yur vipka karma dvividhasopakrama nirupakrama ca | tatra
yathrdra-vastra vitnita laghyas klena uyet, tath sopakramam |
yath ca tad eva sampiita cirea sauyed eva nirupakramam | yath
cgni uke kake mukto vtena samantato yukta kepyas klena
dahet, tath sopakramam | yath v sa evgnis ta-rau
kramatovayaveu nyasta cirea dahet, tath nirupakramam |
Page 281 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tadaika-bhavika yukara karma dvividhasopakrama nirupakrama


ca | tat-sayamd aparnta-jnam | ariebhyo v iti | trividha aria
dhytmikam dhibhautikam dhidaivika ca | tatrdhytmika ghoa
sva-dehe pihita-karo na oti, jyotir v netre'vaabdhe na payati |
tathdhibhautikam yama-purun payati, pitn attn akasmt payati |
tathdhidaivika vargam akasmt siddhn v payati, viparta v sarvam
iti | anena v jnty aparntam upasthitam iti ||22||
tattva-vairad : sopakrama ity-di | yur-vipka ca karma dvividha
sopakrama nirupakrama ca | yat khalv eka-bhavika karma jty-yur-bhogahetus tad-yur-vipka | tac ca kicit-klnapekam evabhoga-dnya prasthita
datta-bahu-bhogam alpvaia-phala pravtta-vypra kevala tat-phalasya
sahas bhoktum ekena arre akyatvd vilambate, tad ida sopakramam |
upakrama vypras tat-sahitam ity artha | tad eva tu datta-stoka-phala tatklam apekya phala-dnya vypriyama kdcitka-manda-vypra
nirupakramam | etad eva nidaranbhy viadayatitatra yatheti |
atraivtivaiadyya nidaranntara darayatiyath v'gnir iti |
parnta mah-pralayam apekyparnto maraam | tasmin karmai
dharmdharmayo sayamd aparnta-jnam, tata ca yog sopakramam
tmana karma vijya bahn kyn nirmya sahasr phala bhuktv svecchay
mriyatayeya |
prsagikam haariebhyo v iti | arivat trsayantty arini trividhni
maraa-cihnni | viparta v sarva mhendrajldi-vyatirekea grmanagardi svarga abhimanyate, manuya-lokam eva deva-lokam iti ||22||
yoga-vrtikam : sopakrama nirupakrama ca karma, tat-sayamd
aparnta-jnam, ariebhyo v || vycaeyur iti | yukara-karma-jnd
eva jhaity-ajhaiti-rpbhym aparntasya maraasya jna bhavati | ata
karmao vieaam yur-vipkamiti |sopakrama tvra-vegena phala-dt,
yath kali-klna-prajsu blya-yauvana-vrdhkdy-avasthn jhaity
evrambhakam yukara karmeti | nirupakrama ca manda-vegena phaladt, yath satydi-klna-prajsu blya-yauvana-vrdhakdy-avasthn
vilambenrambhakam yukara karmeti | tath ca sopakramasya sktkarat
ghra-maraasya jna nirupakramasya sktkarac ca vilambena maraasya
jna bhavatti vibhga |
sopakrama-nirupakrama-karmaor dntam hatatra yath ity-din |
vitnita vistritam hrasyas [laghyas] svalpena | yath-kramam ubhayor
apara dnta-dvayam hayath v'gnir ity-din | kake te |
kepyas ghrea |
upasaharatitadaiketi | janmntara-bhogasya karmao jna vartamnadehasyparnta-jna-hetur ata uktam eka-bhavikam iti | bhujyamnakarmabhi sahaika-bhavikam ity artha |
strrtham hatat-sayamd iti | eka-bhavikyukara-karma-sayamt
sopakramdi-rpa-vievadhrae sati prvntpekay'parntasya maraasya
ghratvghratva-rpair jna bhavati, ariebhyo vety artha | ariajnasypda phalam iti sutre prasagd evoktam | sayama-siddhnm eva

Page 282 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

praktatvd arini maraa-cihnni ca yogin samdhy-avadhnrtham


avadhrayni |
tni vycaetrividham iti | pihita-kara sva-dehntar-ghoa vahni-jvalanaabdavac chabda-viea na otty ekam ariam dhytmikam |
avaabdhe'guly-din bhrmite cakui vahni-kaa-tulya jyotir na payati ity
aparam | anyny api vividhny arini vasiha-mrkaeydibhir uktni dinamsa-savatsardi-bhedai | mtyu-cihnni sakepata haviparta v
sarvam iti | sarva vsa-pravsdikam iti | anena v ariena vety artha ||
22||

o)0(o
(3.23)

maitry-diu balni ||23||


maitr-karu-muditeti tisro bhvan | tatra bhteu sukhiteu maitr
bhvayitv maitr-bala labhate | dukhiteu karu bhvayitv karubala labhate | puya-leu mudit bhvayitv mudit-bala labhate |
bhvanta samdhir ya, sa sayama | tato balny abandhya-vryi
jyante | ppa-lepek na tu bhvan | tata ca tasy nsti samdhir
ity ato na balam upekta, tatra sayambhvd iti ||23||
tattva-vairad : maitry-diu balni | maitry-diu sayamn maitry-dibalny asya bhavanti | tatra maitr-bhvanto bala yena jva-loka sukhkaroti,
tata sarva-hito bhavati | eva karu-balt prino dukhd dukha-hetor v
samuddharati | eva mudit-balj jva-lokasya mdhyasthyam dhatte |
vakyama upayika bhvan-kraatva samdher habhvanta
samdhir ya, sa sayama iti | yadyapi dhra-dhyna-samdhi-trayam eva
sayamo na samdhi-mtra, tathpi samdhy-anantara kryotpdt samdhe
prdhnyt tatra sayama upacarita | kvacid "bhvan-samdhir" iti pha |
tatra bhvan-samdh samhasya sayamasyvayavau het bhavata | vrya
prayatna | tena maitry-di-balavata pusa sukhitvdiu pare kartavyeu
prayatno'bandhyo bhavatti | upekaudsnyam | na tatra bhvan npi
sukhitdivad bhvya kicid astti ||23||
yoga-vrtikam : maitry-diu balni || maitry-diu sayamd balny
abandhyni vryi bhavanti | pareu maitry-dy-artha prayatno viphalo na
bhavatti yvat |
tad etad vycaemaitr-karueti | maitry-di-traya viayiyas tisro bhvan
sayam bhavanti | tatra sukhiteu maitreva-svarp evam-disdhanikety aea-vieair maitr bhvayitv sktktya ca vykhyta
maitr-bala labhata ity artha | eva karu-muditayor api vykhyeyam |
yadyapi bhvan-abda stre nsti, tathpi tantrntarnusrt svaya
vykhyta |
[1.33] prathama-pdokta-bhvan-abdavad atrpy utpdanrtham iti bhramo m
bhd ity etad-artha prakte tantrntarya-bhvan-abdasyrtha svayam ha

Page 283 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhvan samdhir iti | bhvyate phalam aneneti vyutpatty bhvan-cintanayor


ekrthatay veti bhva | dhyna-dhraayo sagrahya punar haya sa
sayama iti | ya sa prveu streu prakrnta ity artha | bhvan-abdoktasamdhin dhyna-dhraayor api grahaa tantrntara iti bhva | "bhvanta
samdhir" iti phe tu ata strt prvcryoktd atra bhvan samadhir evety
artha | bala-abda vivvna strrtham upasaharatitato balnti |
nanu prathama-pdoktopek katha maitry-div ity atrdi-abdena na
saght ? tatrhappa-lev iti | ppa-leu maitry-di-nyat-rpam
upek-mtra, na tu tasym abhva-rpiym upeky pratiyogi-tattvtirikta
kacana vieo'sti, yasya sktkrrthe bhvan syt | ata ca tasym
upeky nsti samdhi sayamo'pekita ity artha | ea sugamam ||23||

o)0(o
(3.24)

baleu hasti-baldni ||24||


hasti-bale sayamd dhasti-balo bhavati | vainateya-bale sayamd
vainateya-balo bhavati | vyu-bale sayamd vyu-bala ity evam-di ||24||
tattva-vairad : baleu hasti-baldni || yasya bale sayamas tasya bala
labhata iti ||24||
yoga-vrtikam : baleu hasti-baldni || hasty-di-baleu sayamddhastydi-balni bhavantty artha | bhyasugamam||24||

o)0(o
(3.25)

pravtty-loka-nyst skma-vyavahita-viprakajnam ||25||


jyotimat pravttir ukt manasa | tasy ya lokas ta yog skme v
vyavahite v viprake vrthe vinyasya tam artham adhigacchati ||25||
tattva-vairad : pravtty-loka-nyst skma-vyavahita-viprakajnam || skme vyavahite viprake vrthe sayamana vinyasya tam
adhigacchati ||25||
yoga-vrtikam : pravtty-loka-nyst skma-vyavahita-viprakajnam || vyavahitam vta | vipraka dra-varti |
vycaejyotimatti | jyotimat buddhi-purnyatra-sktkra-rpi
manasa pravtti prathama-pdokt [1.36] | tasy ya lokas tat-klno ya
sattva-prakas ta yog skmdy-artheu vinyasya ca skt-karotty artha |
atra nysa-mtra-vacant teu sayampek | nsti cakur-nysa-mtrea
ghaa-daranavadviuddha-sattva-pratisandhna-mtreaiva skmdi-

Page 284 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sktkro bhavatti bhva | paramparay buddhy-di-viayaka-sayamasdhyatvenaiva csy siddhe sayama-siddhi-madhye nirvacanam iti ||25||

o)0(o
(3.26)

bhuvana-jna srye sayamt ||26||


tat-prasra sapta-lok | tatrvce prabhti meru-pha yvad ity eva
bhr-loka | meru-phdrabhydhruvd graha-nakatra-trvicitrontarika-loka | tat-para svar-loka paca-vidho mhendras ttyo
loka | caturtha prjpatyo mahar-loka | trividho brhma, tad yath
jana-loka, tapo-loka, satya-loka iti |
brhmas tribhmiko loka prjpatyas tato mahn |
mhendra ca svar ity ukto divi tr bhuvi praj || iti sagrahaloka |
tatrvcer upary upari nivi a mah-naraka-bhmayo ghanasalilnalka-tama-pratih mah-klmbara-raurava-mahrauravaklastrndha-tamisr | yatra sva-karmoprjita-dukha-vedan prina
kaam yur drgham kipya jyante | tato mahtala-rastaltala-sutalavitala-taltala-ptlkhyni sapta ptlni | bhmir iyam aam saptadvp vasumat, yasy sumerur madhye parvata-rja kcana | tasya
rjata-vaidrya-sphaika-hema-mai-mayni gi | tatra vaidryaprabhnurgn nlotpala-patra-ymo nabhaso dakio bhga | veta
prva, svaccha pacima, kuruakbha uttara | dakia-prve csya
jamb | yatoya jamb-dvpa, tasya srya-pracrd rtrindiva lagnam
iva vivartate | tasya nla-veta-gasya udcns traya parvat dvisahasrym |
tad-antareu tri vari nava-nava-yojana-shasri ramaaka
hiramayam uttar kurava iti | niadha-hemaka-himaail dakiato
dvi-shasrym | tad-antareu tri vari nava-nava-yojana-shasri
harivara kimpurua bhratam iti | sumero prcn bhadrv
mlyavat-smna | pratcn ketuml gandhamdana-smna |
madhye varam ilvtam | tad etad yojana-ata-shasra, sumeror dii dii
tad-ardhena vyham |
sa khalv aya ata-shasrymo jamb-dvpas tato dviguena
lavaodadhin valayktin veita | tata ca dvigu dvigu ka-kuakrauca-lmala-magadha-pukara-dvp sapta-samudr ca sarapari-kalp sa-vicitra-ailvatas ikurasa-sur-sarpir-dadhimaa-krasvddak | sapta-samudra-pariveit valayktayo lokloka-parvataparivr paccad-yojana-koi-parisakhyt | tad etat sarva
supratihita-sasthnam aa-madhye vyham | aa ca pradhnasthur avayavo yathke khadyota iti |
Page 285 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra ptle jaladhau parvatev eteu deva-niky asura-gandharvakinnara-kimpurua-yaka-rkasa-bhta-preta-picpasmrakpsarobrahma-rkasa-kma-vinyak prativasanti | sarveu dvpeu
puytmno deva-manuy |
sumerus tridanm udyna-bhmi | tatra mira-vana nandana
caitraratha sumnasam ity udynni | sudharm deva-sabh | sudarana
puram | vaijayanta prsda |
graha-nakatra-traks tu dhruve nibaddh vyu-vikepaniyamenopalakita-pracr sumeror upary upari sannivi viparivartante
|
mhendra-nivsina a deva-nikytrida, agnivtt, ymy,
tuit, aparinirmita-vaavartina, parinirmita-vaavartina ceti |te sarve
sakalpa-siddh aimdyaivaryopapann kalpyuo vndrak kmabhogina aupapdika-deh uttamnuklbhir apsarobhi kta-parivr |
mahati loke prjpatye pacavidho deva-nikyakumud, bhava,
pratardan, ajanbh, pracinbh iti | ete mah-bhta-vaino
dhynhr kalpa-sahasryua |
prathame brahmao janaloke caturvidho deva-nikyabrahma-purohit,
brahma-kyik, brahma-mahkyik, ajarmar iti | ete bhtendriyavaino dvigua-dviguottaryua |
dvitye tapasi loke trividho deva-nikyabhsvar, mah-bhsvar,
satya-mahbhsvar iti | ete bhtendriya-prakti-vaino dviguadviguottaryua | sarve dhynhr rdhva-retasa rdhvam apratihatajn adhara-bhmiv anvta-jna-viay |
ttye brahmaa satyaloke catvro deva-nikyaacyut, uddhanivs, satybh saj-sajina ceti | akta-bhavana-nys svapratih upary-upari-sthit pradhna-vaino yvat-sargyua |
tatrcyut sa-vitarka-dhyna-sukh | uddha-nivs savicra-dhynasukh | satybh nanda-mtra-dhyna-sukh | saj-sajina csmitmtra-dhyna-sukh | tepi trailokya-madhye pratitihanti | ta ete sapta
lok sarva eva brahma-lok | videha-prakti-lays tu moka-pade
vartante, na loka-madhye nyast iti | etad-yoginskt-kartavya sryadvre sayama ktv, tatonyatrpi eva tvad abhyased yvad ida
sarva dam iti ||26||
tattva-vairad : bhuvana-jna srye sayamt || dhruvdito merupht |

Page 286 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad evam anena sagraha-lokntena sakepata sapta-loknupanyasya


vistarehatatrvcer iti | ghana-abdena pthivy ucyate | bhmi sthnam
ity artha | ete mah-narak anekopanaraka-parivr boddhavy | etn eva
nmntareopasaharatimhakla iti | tasya srya-pracrd rtri-diva
lagnamiva vivartate | yam evsya bhga sryastyajati, tatra rtri | yam
evabhgamalakroti, tatra dinam ity artha |
sakala-jambdvpa-parimam hatadetadyojana-ata-sahasram iti |
kimbhuta yojann ata-sahasram ? ity hasumerordii dii tad-ardhena
vyhamiti |tad-ardhena pacad-yojana-sahasrea, vyha sakiptam |
yato'sya madhyastha sumerusapta-samudr ca | sarapa-ri-kalpdvigu
dvigu iti sambandha | yath sarapa-rirna vrhi-ririvocchrito npi bhmisamastath samudr apty artha | vicitrai ailairavatasairiva saha vartanta iti
sa-vicitra-ailvatas dvp |tadetatsarve sa-dvpa-vipina-naga-nagaranradhi-ml-valayalokloka-parivta vivambhar-maala brahmamadhye vyha sakipta, supratihita sasthna sanniveo yasya
tattathoktam |
ye yatra prativasanti tatra tn darayatitatra ptla iti |
sumero sanniveam hasumeru iti |
tad eva bhr-loka sa-prakramuktv sa-prakram evntarika-lokam ha
graheti | vikepo vypra |svar-lokamdarayatimhendra-nivsina iti |
deva-niky deva-jtaya | am apideva-nikyn rpotkaram hasarve
sakalpa-siddh iti | sakalpa-mtrd evai viay upanamanti |vndrak
pjy |kma-bhogino maithuna-priy| aupapdika-deh pitro
sayogamantarekasmd eva divya-arrame dharmavietisasktebhyo'ubhyo bhtebhyo bhavatti |
mahar-lokam hamahati iti | mah-bhta-vainayad yadeva tebhyo
rocate, tattad eva mah-bhtni prayacchanti | tad-icchta ca mah-bhtni tena
tena sasthne nvatihante |dhynhradhyna-mtra-tpt pu
bhavanti |
jana-lokam haprathama ity ukta-kramea, bhtendriya-vaina iti | bhtni
pthivydni, indriyi rotrdni yath niyoktum icchanti, tathaiva niyujyante |
ukta-krampekay dvitya brahmaas tapo-lokam hadvitya iti |
bhtendriya-prakti-vaina iti | prakti paca-tanmtri, tad-vaina, tadicchto hi tanmtryeva kykarea pariamanta itygamik |dvigua iti |
bhsvarebhyo dviguyuo mah-bhsvara | tebhyo'pi dviguyua satyamah-bhsvar ity artha |rdhvam iti | rdhva satya-loke apratihata-jn,
avces tu prabhti tapo-loka skma-vyavahitdi sarva vijnantty artha |
ttya brahmao lokam hattya iti | akto bhavanasya ghasya nyso
yaiste tathokt, dhrbhvd eva sva-pratih, sveu arreu pratih
ye te tathokt |pradhna-vaina tad-icchta sattva-rajas-tamsi
pravartante, yvatsargyua | tath ca ryate
brahma saha te sarve saprpte pratisacare|

Page 287 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

parasynte kttmna pravianti para padam || iti |


tad eva catur deva-nikyn sdhraa-dharmnuktv nma-vieagrahaena dharma-vienhatatraiti | acyut nma dev sthla-viayadhyna-sukh, tena te tpynti | uddha-nivsnma dev skma-viayadhyna-sukh, tena te tpynti | satybh nma dev indriya-viaya-dhynasukh, tena tetpynti | saj-sajino nma dev asmit-mtra-dhyna-sukh,
tena te tpynti | ta ete sarve samprajta-samdhimupsate |
athsamprajta-samdhi-nih videha-prakti-lay kasmnna loka-madhye
nyasyanta ityata havideha-prakti-laystviti | buddhi-vttimantohi daritaviay loka-ytr vahanto lokeu vartante, na caiva videha-prakti-lay saty
api sdhikratva ity artha |
tad etad satyalokam cvceryogin sktkaraya, srya-dvre
suumny nym, na caitvat'pi tat-sktkro bhavattyata haeva
tvad anyatrpi iti | suumny anyatrpi yogopdhyyopadieuyvad
ida sarve jagad dam iti | buddhi-sattva hi svabhvata eva vivaprakana-samartha tamo-malvta yatraiva rajasoddhyyate, tad eva
prakayati | srya-dvra-sayamodghita tu bhuvana prakayati | na caivam
anyatrpi prasaga, tat-sayamasya tvan-mtrodghana-smarthyd iti
sarvam avadtam||26||
yoga-vrtikam : bhuvana-jna srye sayamt || bhuvana-abdrthe
vycaetat-prastraity-din | bhuvana-vistra kathyata iti ea | tatra
caturdaasu lokeu vyaktevdau sapta lokn hasapta lok iti | sapta lokn
vibhajatetatreti |avcirnma naraka-viea, sarva-loknmavasthna
taddya sumeru-pha-paryanta bhr-loka, meru-phamrabhya meruphopalakita-bhr-lokasyopari dhruva-paryanta bhuvar-loka |
tad-upari kramea pacnm avntara-bhednhamhendraity-din |
mhendro loka svar itinmako bhr-bhuvar-lokpekay ttya |evam
uttaratrpi |
ukta-vyutkramea sapta-lokn sagraha-lokapahatibrhma iti | jandi-tribhmiko brahma-loka | tato'dha prajpati-loko mahn mahar iti nma |
tato'dha svar itinm indra-loka | tato'dhastr-loko dyaur iti bhuvar iti cocyate
| tad-adha ca prajn manuy loko bhr itinmety artha |
idn pthivy adha sthitn sapta narakn bhr-lokatay pratipdayati
tatreti | tatra bhr-loke sarva-narakdha-sthitdavci-narakdupary-uparisthit amah-naraka-bhmayo ghandnmuttamottamnm dhr
mahkldi-sajakstihantty artha | ghan il-akaldaya prthivapadrth, tamacndhakra | atra mah-naraka-abdd anye'pyupanarak
kumbhpkdayo'nantstatraivatihantti pratipditam |dukha-vedan
dukha-bhogina |kipyaghtv | bhr-di-sapta-loknuktv mahtaldn
anyn sapta-loknhatato maheti |tato'vceradha ity artha |
tad eva caturdaa lok bhavantti scayatibhmiriyam aamti | atra
bhmeraamtva-vacantsarvdha-sthitnmahtalduparyupari kramea
sapta-ptlntyavagantavyam | sakepatacaturdaa-loknuktv vistarea
vivakurdau bhr-lokasya vistram hasapta-dvpeti | tasya rjateti |

Page 288 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prvdi-pradakia-krameety-di, dakia-bhgkasya vaidrya-prabhvyptaty vakyamatvt | veto rajata-vara svaccha


sphaikavatpratibimbodgrh | kuraaka svara-vara pupa-viea |
dakieti |asya sumerorupari dakia-prve jamb-nm vka, yato yannmn lavaoddhi-veito jamb-dvpo jamb-dvpa-nmety artha, tasyeti |
nirantara sryea pradaki-karat tasya sumeroravaccheda-bhedena rtridiva sayuktam iva sad vivartate bhramati | tath tasya meroruttara-dii
nldys traya parvat | pratyeka dvi-sahasra-yojana-vistrs tihanti |
tem avakeu tri vari, pratyeka nava-yojana-sahasra-vistri | tatra
nlagirir meru-lagna | nlasyottare ramaaka | vetasyottare hiramayam |
gavata uttare samudra-paryantamuttara kurava ity artha | dakia-diyapi
sanivea eva bodhya |
sumero prcn iti | mero prva-dii tat-sayukto mlyavn parvata | tam
evasmna ktv samudra-paryanta bhadrva-nma-de | tatra bhadrvanmakam evavaram | eva mero pacima-dii tat-sayukta gandhamdanasmna samudra-paryant ketumla-nma-de | vara caikam
evaketumla-sajakam ity artha |madhya iti | chatrkra-sumeroradho-bhge
varamilvta | catur-diku ca parvatchtraprva-sthvaraavsaiva meruprveveva sasakt iti | tad eva jambdvpasya nava-vari proktni |
parvatai saha samagra jamb-dvpasya pramam hatad etaditi |tad
etajjambdvpkhya-sthana yojana-ata-sahasra-mitam | ata ca sumerocaturdiku pacat-pacad-yojana-sahasrea vyha sakipta, parisakhytam
ity artha | sumerumdyeti ea | sumero parima ca viu-pure proktam

caturati-shasrairyojanair asyocchrya |
pravia oaa-shasro dvtrianmrdhni vistta|
mle oaa-shasro vistras tasya bhbhta||
merocaturdiastatra nava-shasra-visttam|
ilvta mahbhga! catvrastatra parvat||iti |
etena mero prva-dvaye ilvtasydaa-shasratay laka-pramat
jambdvpasya siddheti |
jambdvpasya veanalavaasamudram hasa khalviti | atra
jambdvpa samvttya laka-yojana-vistta|
maitreya valaykra sthita krodadhir bahi||iti viu-purt ||
samudrasya dvpa-dviguatva prva-dvayeyana bodhyam | tato dvigu iti |
jambudvpd dvigua kadvpa ity artha | kc ca dvigua kuadvpa |
evakrameavddhi |samudrceti | sva-sva-dvppekay dvigu |
samudr vieaa-traya sarapetydi | sarapa-rivanmadhye kicin
mtrocchn | madhye taraga-bhulyt | tath kla-dvaya-sthitairvicitra-ailair
avatasa-kalpai sahit | tath ikurasdi-tulyodak ity artha |
sapta-dvpn samudrdi-sahitn militv parimam hasapteti | ete
sapta-dvp samudra-sahit sapta-samudrd bahi-sthitena lokloka-parvatena
parivt pacad-yojana-koi-parimit ity artha | aloka-bhmi-sahit ityapi

Page 289 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bodhyam | samagra-bhgolasyaiva pacat-koi-parimitatvasya


purevavagamd iti |
tad etaditi |tad etat sarva bh-golaka supratihitam asakra-pacat-koiparimitasyasya madhye vyha sakiptam | ida ca ata-koivistramaa saptvaraa-sahitam api prakter aur aa ity artha | tadukta
viu-pure prakti praktya
an tu sahasr sahasrayayutni ca|
dn tath tatra koi-koi-atni ca||iti |
saure ca
brahmametatsakala brahma ketramucyate|
ketraja ca sa evokto virici ca prajpati||
sahasra-koaya santi brahmastiryagrdhvag|
brahmo harayo rudrstatra tatra vyavasthit||
jay deva-devasya mahd evsya lina|
brahmnmasakhyn brahma-viu-hartmanm||
udbhave pralaye hetur mahd eva iti ruti || iti ||
nradye ca
si-sthity-anta-karae brahma-viu-mahevara |
yasyyutyuts tad brahmety abhidhyate || iti |
na csmin vkye paramtmattvam eva-arri gamyate | na tu praktyaatva brahmasyeti vcyam | akti-aktimatorai-bhvena
aktyorapyai-bhva-siddhe, agni-visph-ligdi-rauta-dnteu tath
darant
my tu prakti vidyn myina tu mahevaram |
asyvaya-bhtais tu vypta sarvam ida jagat || iti rute ceti |
idn tat-tal-loka-vsino devdn kathayatitatra ptla iti | deva-niky
deva-samhsurdaya ca prativasantty artha | dev ca manuy ca devamanuy |
bhr-loka-sthn uktv bhuvar-loka-sthn hagraha-naketreti | nakatry
aviny-di-saptaviatiritari kudra-jyoti trak | ete grahdaya
sarvopari-sthite mehi-khavannicalatay sthite'ta eva dhruva-sajake jyotirviee vyu-rajjv baddh gva iva hlika-tulya-cakra-vyo pratiniyatasacrea kla-vieair avadhta-gataya sumerorupary-upari-bhvena
sannivi bhuvar-loke bhramantty artha |
nanv eva sumeror upari jyotir-maalasaya bhramae katha meru jyoticakrvaraa yena rtri-dina-vyavasthiti ? iti cet, na, vkeasryavyavadhnavadmeroreka-prva-stha-sryde prvntarea vyavadhnasambhavd iti |
svar-loka-sthnhamhendra iti | tridadayo devn jti-bhed kalpyua
kalpo brahmao dina tad-yua | sakalpa-mtrea kartu kam sakalpa-

Page 290 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

siddh| vndrak dev | aupapdika-deh pitro sayoga vin kaamtreotpadyamna-arr ity artha |
mahar-lokasthnhamahatti | mah-bhtn pariamane svatantr |
dhynhr dhynata eva tpt |
janaloka-sthnhaprathama iti |bhtendriya-vaina iti | indriy
pariamane svtantrya prvpekayaimadhikam |dvigueti | dvigua
dvigua-rpamuttaramadhikamyurye te tath | brahma-pura-sthitnm yu
kalpa-sahasrt prvoktd dvigua, tad-uttarasya tad-dviguam, eva kramea
vddhirity artha |
tapo-loka-sthnhadvitya iti |te bhta- iti | bhtendriyayo
prakterahakrasypi vaina iti prvpekayaimdhikyam |
atrhakrenta-karaa-smnya-grahaam | etena svecchay'nyaparayornirme cittotpdandau samarthiti |dviguetiprvnusrea
vykhyeyam |rdhvaretasa iti | pryma-vadrdhvameva retsi skmi
bhtv gacchanti na skhalanti sabhogbhvd ye te tath | rdhva satyalokdau jnamapratihata akya ye te tath | adho-lokeu anvto jnaviayo ye te tathetyartha |
satya-loka-sthnhattya iti | dau catur sdhrani vieanyha
akteti | na kto bhavana-nyso gha-nirma yaiste tath | svasminnevtmani
ghe pratitihantti sva-pratih tma-vs | upary-upari-sthit iti |
acyutnm upari sthit uddha-nivs | eva-krameety artha | tath ca
satyaloke'pyvntara-loka-bhedsanttyytam | pradhna-vaina praktau
svatantrvar dviparrdhyua |
te catur saj-bhedamavntara-viea chatatrcyut iti | acyutasajak sa-vitarka-yogenaiva sukhina | uddha-nivsdayo'pyeva vykhyey
| te'pi catvro'pi trailokya-madhye caturdaa-bhuvana-madhya eva tihanti, na
brahmd bahir ity artha |
nanv evam aasya sarva-jva-sdhrayt katha brahmasajetykkymhata eta iti | ta ete sapta lok avntaracaturdaadh
bhinn | sarva evdi-purasya brahmao lok brahmao hirayagarbhasya
liga-dehena sarva-loka-vypant, pitputravadai-bhvena sarva-jvn
brahmbhedcceti bhva |
nanvasamprajta-sukhinau yau videha-prakti-layaubhava-pratyayo videhapraktilaynm[1.19] iti strokau tayorlokakatha nokta ? tatrhavideheti |
te mukta-pryatvd varakoitvc ca brahmasyntar-bahi svtantryea
vypravattay stre na te loka-madhye loka-vsi-jana-madhye git ity artha
|
tad eva sakepatobhuvana-abdrthe vykhyya stra-vkyrtham ha
etadyogineti | srye srya-dvre sayama ktv yoginaitad bhvana
sktkarayam | atra yoga-strntara-daranena dvra-abda prita
ityunnyate | srya-dvra ca brahmao loka-dvra-bhtasryntacitrasa
dityamrcchati | tasmai sa tatra vijihte, yath bhskarasya kha, tena sa
rdhvamkramata iti rutau, srya-dvrea te viraj praynti yatrmta sapuruo hyavyaytm itirutau ca tad-bhaya-kt tath vykhytatvt |

Page 291 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anant ramayas tasya dpavadya sthito hdi|


rdhvameka-sthitaste yo bhittv srya-maalam||
brahma-lokamatikramya tena ynti par gatim||iti smaraacceti |
na kevala srya-dvra-sayamasyaiva bhuvana-jna phala, ki tu yogastrokta-sayamntarasyptyato rga-kyrtham anyatra sayamenpi
samagra-bhuvana sktkarayam ityupadiatitato'nyatrpti | tata
srya-dvrdanyatrpyeva sayama tvadabhyased yvadida bhuvana
da bhavedity artha||26||

o)0(o
(3.27)

candre tr-vyha-jnam ||27||


candre sayama ktv tr-vyha vijnyt ||27||
tattva-vairad : candre tr-vyha-jnam ||dhruve tad-gati-jnam ||
[3.28] nbhi-cakre kya-vyha-jnam || [3.29] kaha-kpe kut-pipsnivtti || [3.30] krma-ny sthairyam || [3.31] tatra tatra jijsy
yoginastatra tatra sayama | eva kut-pips-nivtti-hetu sayama, sthairyahetu ca sayama stra-padairupadio bhyea ca nigadavykhytenavykhyta iti na vykhyta ||27-31||
yoga-vrtikam : candre tr-vyha-jnam || bhya sugamam ||27||

o)0(o
(3.28)

dhruve tad-gati-jnam ||28||


tato dhruve sayama ktv tr jnyt | rdhva-vimneu ktasayamas tni jnyt ||28||
tattva-vairad : 3.27 draavyam.
yoga-vrtikam : dhruve tad-gati-jnam || tr-svarpi jtvaiva ts gatijna sambhavattyayena bhye tata ity uktam | tr-vyha-jnnantaram
ity artha | bhya sugamam |
asminn eva prasage yoga-strntaroktd bhuvar-lokastha-vastv-antarasayamt siddhi svaya prayatirdhveti |rdhva-vimnevditydi-ratheu
ktasktkra-paryanta sayamo yena sa, tni vimnni rathn jnyd ity
artha |
nanu vimne sayamasyaiva vimna-sktkra siddhiratrokt sktkraparyantasyaiva sayamasya sarvatra siddhi-kathant sayamn sva-svaviaya-sktkra-hetuty smnyata eva siddhatvc ca|| 28||

Page 292 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(3.29)

nbhi-cakre kya-vyha-jnam ||29||


nbhi-cakre sayama ktv kya-vyha vijnyt | vta-pitta-lemas
trayo do santi | dhtava sapta tvag-lohita-msa-snyv-asthi-majjukri | prvaprvam e bhyam ity ea vinysa ||29||
tattva-vairad : 3.27 draavyam.
yoga-vrtikam : nbhi-cakre kya-vyha-jnam || arra-madhya-varti
nbhi-kanda-rpa cakra kadal-mlavaddvutpanna yatakhpallavdivacchira pddikamavayava-jtam rdhvamadhacvirbhavati |
tasminnbhi-cakre sayamt sktkte kya-stha-padrtha-vyha vta-pittatvag-asg-di-rpa skt kriyataity artha | bhye bhyamiti | ukrasya majj
bhyeti |evam-dire saptn krama | vinysa arra-sasthnam||29||

o)0(o
(3.30)

kaha-kpe kut-pips-nivtti ||30||


jihvy adhastt tantu | tatodhastt kaha | tatodhastt kpa | tatra
sayamt kut-pipse ca bdhete ||30||
tattva-vairad : 3.27 draavyam.
yoga-vrtikam : kaha-kpe kut-pips-nivtti || tantor adhastd iti |
anenopari chidra vrita, kpdadha urastygbhi bhyea coraparyantatva kaha-kpasya lapsyate | tath ca jihvdhasthasya tantor mld
rabhya ura-paryanta chidra kaha-kpa kpkrachidramiti |tatreti |
tasmin pradee sayamdaea-vieata sktkte sati kut-pips-nivttirp siddhirbhavatty artha |eva-vidheu ca sayameu bhvan-prakro yogastra-viead guru-mukhc ca pratyetavya||30||

o)0(o
(3.31)

krma-ny sthairyam ||
kpd adha urasi krmkr n | tasykta-sayama sthira-pada
labhate | yath sarpo godh veti ||31||
tattva-vairad : 3.27 draavyam.

Page 293 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : krma-ny sthairyam || krmkreti | kualitasarpavadavasthitatay krmkra hdaya-puarkkhya n-cakra tatra


kta-sayamo yog sthira-pada sthir citta-vtti labhata ity artha | nay
krmkratve dnta-dvaya yath sarpo godh veti kualita iti ea||31||

o)0(o
(3.32)

mrdha-jyotii siddha-daranam ||32||


ira-kaplenta chidra prabh-svara jyoti | tatra sayamt siddhn
dyv-pthivyor antarla-cri daranam ||32||
tattva-vairad : mrdha-jyotii siddha-daranam || mrdha-abdena
suamn-nm n lakyate, tatra sayama iti ||32||
yoga-vrtikam : mrdha-jyotii siddha-daranam ||ira iti | ira-kaplamadhye chidra prabhsvaratvj jyotir iti prmdik-phe'py ayam evrtho
lakaay krya, ea sugamam||32||

o)0(o
(3.33)

prtibhd v sarvam ||33||


prtibha nma trakam | tad-vivekajasya jnasya prva-rpam |
yathodaye prabh bhskarasya | tena v sarvam eva jnti yog,
prtibhasya jnasyotpattv iti ||33||
tattva-vairad : prtibhdv sarva ||pratibhoha, tad-bhava prtibha,
prasakhyna-hetu-sayamavato hi tat-prakare prasakhynodaya-prva-liga
yadhaja jna, tena sarva vijnti yog | tatra prasakhyna-sannidhpanena
sasrttrayatti trakam||33||
yoga-vrtikam : prtibhd v sarva || prtibham iti | prtibha svapratibhottham anaupadeikajna sasra-taraopyatvt traka iti traka
sarva-viayam [3.54] iti stre vykhysyate |tac ca vivekajasya vakyamasya
srvajyasya prva-ligam | tatra dnto yath sryodayasya prva-liga
prabheti, tena v prtibha-jnenasarva-prvoktamattngatdi-siddhaparyanta yog jnti prvoktn sayamn vin'pty artha |
tenetyetadvivotiprtibhasya jnasyotpattviti | dvrntarpek nstti
bhava | yadyapi traka sarva-viayam[3.54] itygmi-stre vivekaja-jnam
evaprtibha traka ca vykhysyate, tathpy atra prtibhditihetu-vacand
vivekaja-jnasya prva-rpam evalakaay prtibha traka ceti vykhyeyam |

Page 294 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu sayama-siddhi-madhye katha prtibha-jnaj siddhir ucyata iti cet, na,


prtibhasypi kaa-tat-kramdi-sayamdi-janyatay vakyamatvena [3.52],
ukta-siddher api parampar sayama-siddhitvditi ||33||

o)0(o
(3.34)

hdaye citta-savit ||34||


yad idam asminbrahma-pure dahara puarka vema[ch.u. 8.1.1],
tatra vijnam | tasmin sayamc citta-savit ||34||
tattva-vairad : hdaye citta-savid|| hdaya-pada vycae
yadidamasmin brahma-pure[ch.u. 8.1.1]iti |bhattvdtm brahma,tasya pura
nilaya | taddhi tatra vijnti svamiti |dahara garta | tad eva puarkam adhomukha vema mnasa | citta-savedanatve hetum hatatra vijnam iti |
tatra sayamc citta vijnti sva-vtti-viiam ||34||
yoga-vrtikam : sayamasya kudra-siddhaya ukt | idn sayamasya
sattva-purunyatkhyti-rp mukhy siddhi vivakur dau tat-sayamahetu-bhty citta-savida kraam hahdaye citta-savid ||
hdaya-pada vycaeyad idam iti | asmin brahmaa paramtmano jvasya
ca pure arre yad ida dahara sa-garta puarkkra brahmao vema,
tatra vijnamvijna-vttikam antakaraa brahmaa | sihsana-kalpa
tihati | atas tasmin hdaykhye vemani sayamc citta-sktkro bhavatty
artha ||34||

o)0(o
(3.35)

sattva-puruayor atyantsakrayo pratyayvieo


bhoga
parrthatvt; svrtha-sayamt purua-jnam ||35||
buddhi-sattva prakhy-la samna-sattvopanibandhane rajas-tamas
vaktya sattva-purunyat-pratyayena pariatam | tasmc ca sattvt
pariminotyanta-vidharm viuddhonya citi-mtra-rpa purua |
tayor atyantsakrayo pratyayvieo bhoga puruasya, daritaviayatvt | sa bhoga-pratyaya sattvasya parrthatvd dya | yas tu
tasmd viia citi-mtra-rponya paurueya pratyaya, tatra
sayamt purua-viay praj jyate | na ca purua-pratyayena buddhisattvtman puruo dyate | purua eva ta pratyaya svtmvalamba
payati | tath hy uktamvijtram are kena vijnyt [b..u. 2.4.14] iti
||35||

Page 295 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : sattva-puruayor ity-di | yatra prakarpasytisvacchasya nitntbhibhta-rajas-tamastay viveka-khyti-rpea


pariatasya buddhi-sattvasytyantika caitanyd asakara, tatra kaiva kath
rajas-tamasor jaa-svabhvayor ity ayavn stra-kra sattva-purayor ity
uvca |
imam evbhiprya ghtv bhya-kro'py habuddhi-sattva prakhylam iti | na prakhy-la-mtram, api tu viveka-khyti-rpea pariatam | ato
nitnta-uddha-prakatay'tyanta-srpya caitanyeneti sakara ity ha
samna iti |
tattvenopanibandhanam avinbhva sambandha | samna
sattvopanibandhana yayo rajas-tamasos te tathokte | vakrobhibhava |
asakaram hatasmc ca iti | ca-kro'py-rthaka, kevala rajas-tamobhym ity
artha | parimina iti vaidharmya-parimina purud uktam |
pratyayviea nta-ghora-mha-rpy buddhe caitanya-bimbodgrhea
caitanyasya ntdy-krdhyropa candramasa iva svaccha-salilapratibimbitasya tat-kampant kampanropa | bhoga-hetum hadaritaviayatvd ity asakd vykhytam |
nanu buddhi-sattvam astu purua-bhinna | bhogas tu pusa kuto bhidyate ? ity
ata hasa iti | sa bhoga-pratyaya bhoga-rpa-pratyaya sattvasya | ata
parrthatvd dyo bhoga | sattva hi parrtha, sahatatvt | tad-dharma
ca bhoga iti so'pi parrtha, yasmai ca parasm asau tasya bhokturbhoga |
athav'nukla-pratikla-vedanyo hi sukha-dukhnubhavo bhoga | na cyam
tmnam evnuklayati pratiklayati v, svtmani vddhi-virodht |
ato'nuklanya-pratiklanyrtho bhoga | sa bhokt tm, tasya dyo bhoga iti |
yas tu tasmt parrthd viia iti | parrthd iti pacamy-anyapaddhyhrea vykhyt |
syd etatpurua iti | purua-viay cet praj hanta bho purua prajy
prajeya iti prajntaram eva tatra tatrety anavasthpta ity ata hana ca
purua-pratyayeneti | ayam abhisandhicity jaa prakyate, na jaena
citi | purua-pratyayas tv acid tm katha cid-tmna prakayet ? cid-tm
tv apardhna-prako jaa prakayatti yuktam |
buddhi-sattvtmaneti | acid-rpa-tdtmyena jaatvam habuddhi-sattvagata-purua-pratibimblambant purulambana [darpaavan mukhlambana],
na tu purua-prakant purulambanam | buddhi-sattvam eva tu tena
pratyayena sakrnta-purua-pratibimba purua-cchypanna caitanyam
lambata iti pururtha | atraiva rutim udharatitath hy uktam iti | varea
vijtra iti | na kenacid ity artha ||35||
yoga-vrtikam : citte jte cittd vivekentma-sktkro bhavatti
kramnusrehasattva-puruayor atyantsakrayo pratyayvieo
bhoga parrthatvt svrtha-sayamt purua-jnam || sattvadhikyt
sattva buddhi | parrthd iti pacam cnya-padam adhyhtya vykariyati |
tath ca buddhi-puruayor atyanta-vidharmao pratyaya-dvayviveko bhogaabdrtha | tayo pratyayayor madhye parrthd vivekena svrthe paurueyapratyaye sayamt skt-kte sati, svayam eva pratvdy-aea-vieai
puruasya sktkro bhavati, tda-sayambhve'pty artha |

Page 296 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yadyapi paurueya pratyaya purutirikto na bhavati, tathpi dyopargea


paricchanno'a eva pratyaya rotrdivat | purutirikt mahkavad ity anayor
bheda ity ata pratyaye sktkra-paryanta-sayamasyparicchinnatvdy-aamtrdhikyena phala purua-sktkra ukta iti |
nanv atra stre bhoga-lakaasya ki prayojanam ? iti cet, ucyatebhogarupeaiva buddhi-purua-dharmayor avivekd dharmio skaryam, ato bhogyamadhya eva tad-dharmayor vivekya sayama krya iti pratipdayitum anena
strea bhogo'pi lakita |
tad etad vykhytum dv atyanta-abdasybhipretam arthe prakaayati
buddhi-sattvam ity-din | ayam arthana kevala bhydy-kra-buddhy
sahsakra puruo'pi tu yad buddhi-sattva prakhy-latay samnasattvdhna-vttike rajas-tamas abhibhya sattva-purunyat-sktkrarpea pariata bhavati | tasmc ca tasmd api praka-jnaivarynanddimayd buddhi-sattvd tmkrataytma-kalpt parimino'tyanta-vidharm
puruo viuddha parima-nyo'to'nya citi-mtra-rpa iti |
atyanta-abdrtha vycaetayor iti | tayor buddhi-puruayor atyantavidharmaor api pratyayviea pratyayayor vivicygrahaa bhoga | aghtavivekau pratyayv iti yvat | ayam apyviveko buddhi-dharma iti smartavyam |
tatra buddhe pratyaya sukhdimat viaydy-kra-citta-vtti puruasya
pratyayo buddhi-vtti-pratibimbvacchinna-caitanya sukhdy-tmakaabddy-anubhava-nm |
tayor aviveke hetum hapuruasya darita-viayatvd iti | yato buddhy
purue pratibimbam arpita tato jap-sphaikayor iva dharma-sakarpatter
aviveka ity artha | tath ca smaryate
uddho'py tm'tismpyd dya-dharmn pthag-vidhn |
karttva-bhokttva-mukhn manyate svn sva-vkitn ||
jvo bahir itkitv sphua-bhinnn api svata |
nemn vetty antarsannn mukha-sakt masm iva ||
sphua-bhinnn apmn arthn jva kitv svasmd bahir iti sa na vetti, yata
kanyath 'nupapattyntar-sannn pratibimbitn | tatra dnto mukhalagn masm ivety artha |
parrthd ity-dy-uttarrdha sayama-siddhi-pradaraka vycaesa
bhoga-pratyaya ity-din jyate ity antena | so'vibhgpanna ubhaytmako
bhogkhya pratyaya sattvasya parrthatvt para-prayojanakatvd dya |
yas tu tasmt parrthd anyo viia svrtha parasya buddhy-der adya
skd dya ca | caitanya-mtra paurueya purua pratyaya
bhogkhya | tatra yathokta-vivekena sayamt sktkra-paryantt puruasktkro bhavatty artha | atrnya-paddhyhra kta, tad anena strea
bhogpavargv api vykhytau | svaya ca mukhya eva bhogo'viviktapratyaytmako loka-vyavahra-siddha, viveka-grahe sati parakya-sukhdisktkra iva svya-sukhdi-sktkre'pi bhoga-vyavahra-yogt so'ya
bhogo'viveka-prdhnyena kutracid buddher evety apy ucyate | tath so'ya
bhogo'a-bhedenobhayor eva bhavati |

Page 297 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatraiva gaue bhoga skhye prokta cid-avasno bhoga [s.s. 1.104] iti | sa
ca puruasyaiva na buddhe | puruo'sti bhokt-bhvd [s.k. 17] iti skhyavkyt | anyas tu vipkntar-gato bhoga abddy-kra-vti ca buddher eva tv
etau bhogpavarge buddhv eva vartamnv iti bhyt | sa hi tat-phalasya
bhokteti | tatra tatra bhya-kt vipka-phalasya sukha-dukhder bhogntaravacanc ceti smartavyam |
nanu purua-jna bhavatty ukta | tat purua-jna ki buddhi-sattvasya
bhavati, ki v puruasya bhavati ? dye buddher api cetanatvpatti svoktapardyatvnupapatti ca, tath te ta na payanti sa payate tn ity-di-vkyaata-virodha ca, antye svasya sva-jeyatvena karma-kart-virodha sadaiva svajna-prasaga ca, puruasyparimi-cinmtratvd iti | tm imm ak
pariharatina ca puruasyeti | purukra-pratyayena buddhi-sattva-dharmea
puruo na dyate na bhsyate, tasya jaatvt | api tu purua eva ta pratyaya
sva-svarpkra payati, buddhy-rham tmna payatty artha | svasmin
pratibimbitam iti ea |
tath ca sva-pratibimbita-svkra-buddha-vtti-daranam eva puruasya puruajnam, yath sva-pratibimbita-ghakra-buddhi-daranam eva puruasya
ghaa-daranam iti | na ctra karma-kart-virodha | karma-kart-virodho hi
svasmin sva-sambandhnupapattir eva bja, praka-sambandhasyaiva
prakyat-rpatvt, anubhava-prptyor ekrthatvc ca | sa ca sambandha
ekasminn api bimba-pratibimbkhya-rpa-bhedenopapanna iti |
athaivam api para-samaveta-kriy-phala-bhgitva-rpa karma-lakaa purue
na ghaata iti cen, na, viiviia-rpea jt-jeyayor bheda-sattvt,
tmkra-vtty-avacchinnasya jttvt, kevalasya jeyatvt | na caivam ekavtty-avacchinna-buddher vtty-antarvacchinna-buddhi-grhyatva-sambhavt
purua-kalpan vyartheti vcyam, anavasthdi-doai strea nirasyatvd iti |
yat tudhunika-vednti-bruvnusresmadyo'pi kacid tmano
jeyatvbhvam eva vadati, tad yath-ruta-stra-bhya-virodhd upekayam
| sva-prakatva ctmana [svajeyatvam eva] cetantm sva-vedana ity-dismty-anusrt, abdasya yogrtha-paritygnaucityc ca, buddhy-di-jaavarga-vyvttes tenaiva sabhavc cety-dika brahma-mmsy
pratipditam asmbhi | tad api vtti-vypytvam tmano'bhyupetya phalavypyatva vednti-bruvair apalapyte, tad api mohd eva | phala-vypytvasya
smnyato vyavahra-hetuty kptatvena caitanykhya-phala-vypyt vin
caitanya-vyavahrnupapatte | anyath ghadi-vyavahrasypi vttivypyatvenaivopapattau viva-prakakatay caitanya-kalpan-vaiyarthyt, yato
vco nivartante aprpy manas saha [tai.u. 2.7] ity-di-vkyni ca laukika-manadi-vtty-agocaratvam eva pratipdayanti, manasaivnudraavyam [b..u.
4.4.19] ity-dir ukty-antart,
adhytma-yogdhigamena deva
matv dhro hara-okau jahti [ka.u. 1.2.12]
ity-di-ruty yogi-mano-viayatvvagamc ca, na tu phala-vypytva
nirkurvanti | mana-dn jaatvena phalndhratvt, phala vin strdn
brahmai pramatvdi-dosambhavd iti dik |

Page 298 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

puruasyaiva sva-jttvam iti | atra ruti pramayatitath hy uktam iti,


vareeti ea | tm yadi na nitya-jna-rpas tarhi kena jnntarea
vijtram tmna loko vijnyd ity artha | yad v, moka-kle buddhy-divilayt kena karaena tadn vijtram tmna puruo vijnyd ity artha |
atra hi rutau karaena puruasyaiva svajeyatvam avagamyate, ajeyatve ca
vijtra ko vijnyd ity evocyeteti |
iya ruti puruasya sarvadaivjeyatva vadatti kacit | tan na, yato na pretya
saj'stti prva-vkye yjavalkyena moka-kle jna-svarpo'pi puruo na
jntty uktam | akhila-dukha-bhoga-nivtti-rpa-parama-pururtha-moka
pradarayitum, tatra virodha dv mhy maitreyys tad-virodhaparihryaiveda vkya pravartate, na tu puruasyjeyatva-pradaranya,
apraktbhidhna-prasagd iti |
nanu bhavan-mate'pi parjeyatvena katha maitreyy ak'pagacchati ? iti cen,
na, yatra tv asya sarvam tmaivbht tat kena ka payed [b..u. 4.5.15] iti
prva-rutyaiva virodhasya parihtatvt, svaya jna-svarpo'pi sarva-karaavilayn moka-kle kim api na vijntti, tatra ca maitreyy kadcid akyeta
moka-kle'nabhivyapty tm jna-svarpa eva m'stv iti |
tatrottara vkya pravartateyeneda sarva vijnti ta kena vijnyd
vijtram are kena vijnyd [b..u. 4.5.15] iti | tm yadi jna-svarpo na
bhavati, tad-viayaka-jnntara-kalpane'navasthdika iti ruter aya ||35||

o)0(o
(3.36)

tata prtibha-rvaa-vedandarsvda-vrt jyante


||36||
prtibht skma-vyavahita-viprakttn gata-jnam | rvad
divya-abda-ravaam | vedand divya-spardhigama | dard divyarpa-savit | svdd divya-rasa-savit | vrtto divya-gandha-vijnam ity
etni nitya jyante ||36||
tattva-vairad : sa ca svrtha-sayamo na yvat pradhna sva-krya
purua-jnam abhinirvartayati | tvat tasya purastd y vibhtr dhatte t
sarv darayatitata prtibha-rvaa-vedandarsvda-vrt jyante
||
tad anena yogaja-dharmnughtn mana-rotra-tvak-cakur-jihv-ghrn
yath-sakhya prtibha-jna-divya-abddy-aparoka-hetu-bhva ukta,
rotradn pacn divya-abddy-upalambhakn tntrikya saj
rvady | sugama bhyam ||36||
yoga-vrtikam : svrtha-pratyaya-sayamena purua-sktkre jte sati talliga-rpai vivekaja-jnasya ca prva-rpi prtibh''dy siddhayo bhavanti |
t ca purua-jaikgrat-paripanthitvensamprajta-yoga-vighna-bht eveti
pratipdayitum dau t pradarayati

Page 299 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tata prtibha-rvaa-vedandarsvda-vrt jyante || tata puruasktkrd mana-dn prtibhdi-sajik siddhaya smarthya-viea-rup


bhavanti yasmtsmarthynmana-diu vyavahitdi-jna bhavatty artha |
atra kacittata iti tac-chabdena purua-jna na parmyante, tad-daranapratyankatvd ity gmi-stra-bhye purua-darana-pratibandhakatvavacant | api tu svartha-sayama eva parmyate | tath ca prva-sutroktasayamasya iveda purua-jnt prktana siddhy-antaram iti | tan na, ekasy
purua-jna-rpa-siddher uktatay ca-krdy-abhvena siddhy-antarkkviraht, purua-jnasyaiva mukhyatayopasthitatvena parmaraucityc ca | atas
tac-chabdentra purua-jnasyaiva parmara purua-sktkra-rpapuruaikgrat-pratayankatay tu bhya-kra prtibhder asamprajtasamdhv evopasargatva vakyatti |
prtibhdi-akt sva-kryair lakayati bhya-kraprtibhd iti |
pratibhupadedi-nairapekyea skmdn mnasa yath'rtha-jna, tatsmarthya prtibham | eva rvady api vykhyeyam | vedandys tu sajs
tvak-cakur-asana-ghrn smarthyeu bodhy | nityam iti | kman
vin'pi jyant ity artha ||36||

o)0(o
(3.37)

te samdhv upasarg, vyutthne siddhaya ||37||


te pratibhdaya samhita-cittasyotpadyamn upasarg, tad-daranapratyankatvt | vyutthita-cittasyotpadyamn siddhaya ||37||
tattva-vairad : kadcid tma-viaya-sayama-pravttas tat-prabhvd amr
arthntara-siddhr adhigamya ktrtham-manya sayamd viramed ata hate
smdhv upasarg vyutthne siddhaya | vyutthita-citto hi t siddhr
abhimanyate, janma-durgata iva dravia-kaikm api dravia-sambhram, yogin
tu samhita-cittenopanatbhyo'pi tbhyo virantavyam, abhisahitatpatraytyantikopaama-rpa-parama-pururtha sa khalv aya katha tatpratyanksu siddhiu rajyeteti stra-bhyayor artha ||37||
yoga-vrtikam : smdhau vighna-rpsv etspek ktv puruadaranbhysa eva kartavya ity etat pratipdayitum hate samdhv
upasarg, vyutthne siddhaya | te prtibhdaya samdhi-nipattv
asamprajta-rpym upasarg antary | ato vyutthnpekayaivaite
siddhaya, pururth ity artha | bhye tad-daraneti | tasya samhitasya taddarana puruaikgrya tat-pratibandhakatvd ity artha ||37||

o)0(o
(3.38)

bandha-kraa-aithilyt pracra-savedanc ca
cittasya para-arrvea ||38||
Page 300 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

lolbhtasya manasopratihasya arre karmaya-vat bandha


pratihety artha | tasya karmao bandha-kraasya aithilya samdhibald bhavati | pracra-savedana ca cittasya samdhijam eva | karmabandha-kayt sva-cittasya pracra-savedanc ca yog citta sva-arrn
nikya arrntareu nikipati | nikipta citta cendriyy anupatanti |
yath madhukara-rjna makik utpatantam antpatanti niviamnam
anuniviante, tathendriyi para-arrvee cittam anuvidhyanta iti ||38||
tattva-vairad : tad eva jna-rpam aivarya purua-darannta
sayama-phalam uktv kriy-rpam aivarya sayama-phalam habandhakraa-aithilyt pracra-savedanc ca cittasya para-arrvea ||
samdhi-bald iti | bandha-kraa-viaya-sayama-balt, prdhnyt samdhigrahaam pracaratyanensminn iti pracra | cittasya gamgamdhvno nya
| tasmin pracre sayamt tad-vedana | tasmc ca bandha-kraa-aithilyn na
tena pratibadhyate | apratibaddham apy unmrgea gacchan na sva-arrd
apratyha nikrmati, na ca para-arram viati, tasmt tat-pracro'pi jtavya
| indriyi ca cittnusri para-arre yath'dhihna nivianta iti ||38||
yoga-vrtikam : tad eva jndi-rp sayama-siddh pradarya kriydi-rp
api vibht sayama-phalny ha stra-jtenabandha-kraa-aithilyt
pracra-savedanc ca cittasya para-arrvea ||
bandha-abdrtham halolbhtasyeti | cacala-svabhvasyta
evpratihasya ekatrnavasthitasypi manaso dharmdharma-vad eva arre
y pratih jna-hetu sambandha-viea sa bandha ity artha | sayamasiddhitvopapdanyhatasyeti | tasya karmaa aithilya bhvanena dhabandhankamat samdhi-smnya-baldbhavatty artha |tath ca prg-uktakarma-bandhanni lathayantti | pracreti | anay ny eva-prakrea citta
arre praviati nirgacchati cety-di-vieai citta-gati-sktkra pracrasavedanam | tad api samdhi-smnyd eva bhavatty artha | stravkyrtham hakarmeti | karma-nimittakasya nirgama-pratibandha-sayogavieasya kayd ity artha | ea sugamam ||38||

o)0(o
(3.39)

udna-jayjjala-paka-kaakdivasaga utkrnti ca ||
39||
samastendriya-vtti prdi-lakajvanam | tasya kriy pacatay
pro mukha-nsik-gatir -hdaya-vtti | sama nayant samna cnbhi-vtti | apanayand apna pda-tala-vtti | unnayand udna iro-vtti | vyp vyna iti | te pradhna pra | udna-jayjjalapaka-kaakdivasaga | utkrnti ca praya-kle bhavati | t
vaitvena pratipadyate ||39||
tattva-vairad :udna-jayj jala-paka-kaakdiv asaga utkrnti ca
||samastendriya-vttirjvana prdi-laka, prdayo lakaa yasy s

Page 301 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tathokt | dvayndriy vttirbhy''bhyantar ca | bhy rpdy-locanalaka, bhyantar tu jvanam | sa hi prayatna-bheda arropaghta-mrutakriy-bheda-hetu sarva-karaa-sdhraa | yathhusmnya-karaa-vtti
prdy vyava pacaiti |tair asya lakayatvt, tasya prayatnasyakriykrya
pacatay | pra nsikgrd ca hdaydavasthita | aita-pthra-pariatibheda rasa tatra tatra sthne samamanurpa nayan samna | hdayd ca
nbherasya sthnam | mtra-pura-garbhdnmapanayana-heturapna |
nbher ca pda-taldasya vtti | unnayandrdhva-nayand rasdnmudna
| nsikgrd ca iraso vttirasya | vyp vyna | emuktn pradhna
pra | tad-utkrame sarvotkrama-rutepramutkrmantamanu sarve pr
utkrmantiiti |
tad eva prdn kriy-sthna-bhedena bheda pratipdya
strrthamavatrayatiudna-jayditi | udne kta-sayamastajjayjjaldibhirna pratihanyate, utkrnticrcir-di-mrgea bhavati praya-kle |
tasmttamutkrnti vaitvena pratipadyate, pradi-sayamttad-vijaye
vibhtaya et kriy-sthna-vijaydi-bhedt pratipattavy|| 39||
yoga-vrtikam : yoga-strokta-sayama-vieeodna-jaytsiddhim ha
udna-jayj jala-paka-kaakdiv asaga utkrnti ca ||udna
vivecayitu pradn pacaivasvarpato'vntara-bhedata ca pratipdayati
samasteti | jvana-nmn sarvendriy vtti pranpnandi-rpety artha
| atrendriya-abdena sthla-skmobhaya-parat karaa-mtra-grahaam |
samasta-abdo'pi smnya-vacana, smnya-karaa-vtti prdy vyava
pacaitiskhye darant |
tena suuptau cakur-dy-uparame'pi pradi-vttayo jvana-yoni-yatna-vad
anta-karaasyaiva bhavanti nidr-vttivaditi | na caiva citta-mtrasyaiva
lghavtprdi-vttitvam astv iti vcyam, cakur-dy-upacaypacaybhy
prnm upacaypacaya-darant | atha v suupte'pndriy jna-karmalakaa-vttyor eva pratiedht prandi-vtti-sattve'py akati |
nanu bhy-vyubhiranta-prn samna-lakaatvd vyu-sasthna-vie
eva pr santu, kim-artha karanm apivyu-tulya kriydi kalpyata ? iti
cen, na, prcchraddhkha vyurity-di-rutiu vyo pra-kryatvaravat | na vyu-kriyepthag-upaded iti | brahma-stre vyu-tat-sacrbhy
atirekasya pre'vadhrac ca |
ruti-smty-anught yuktictrasti | yadi karaa-prau bhinnau syt, tad
karaa-viyoge'pi mta-dehavat kadcit pr api tiheyu | ki cnta-karaasya
okdin prasya kampdidyate | tatra lghavt smndhikarayenaiva
krya-kraa-bhvo yukto'nya-dharmenya-parime'tiprasagt, adakalpan''patte ca | api ca liga-arrasya deha-khalay bandha eva
karmdn hetutvakalpyate, na tu vyu-bandhane'pigauravt, udgrdivyn jva-deha-parityga-daranc ca,vyu-gata-vaijtydi-kalpany
ctigauravd iti |
liga-arrasyordhvdha-sacrdutpadyamnena vyun sahvivekkta
taptya-piavatpreu vyu-vyavahra | anenaiva vyavahrea skhye'pi
prdy vyava pacatyuktam | api ca ruti-smtyo karaa-prayo bhedavyavahro vtti-bhedd eva mantavya | urdhvdho-gati-laka karan
parima-bhed pr ity ucyante | tatra ca vyuradhihtr devat

Page 302 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sryacakurvta praity-di-rute | jndi-hetu-parims tu


karanyucyanta iti vibhga | ato devatay sahbheddapi sryacakur itivad
vyu pra iti vyavahro yukta iti |
kacit tuatra prdi-jvana-abdbhy prandi-nmaka-vyu-kriy-vieahetu prayatna-bheda evokta | sa ca karaa-niha iti bhyrtham ha | tanna,
vivaraa-bhye prdn gaty-di-vacanasya virodht, atrpi skhya-krikbrahma-mmsaika-vkyatvaucityt, vyo pratvasya ipi darane
strakrnuktatvc ca |ata eva ca liga-arra-madhye pr na gayante
karae'praved iti |
tasyeti | tasya karaa-smnyasya sdhra kriy pacatayo kriyopalakitaparima-bheda pacataya ity artha |samunnayanditi |samamanurpa
niu rasn nayantsamna, asya ca hdaynnbhi-paryanta vtti |apeti,
mtra-pura-garbhdnm apasaraa-heturapna, asynbhe pda-talaparyanta vtti, unnayanditi | rdhva-gati-pradatvt rasdy-rdhvanayanccodna | asya ca mukha-nsik'dikam rabhya brahma-randhraparyanta vtti |vypti, sarva-deha-vypi-vtittiko balavatkrama-heturvyna |
nanu sarve vtti-bhedt katha paca-pr ity ucyante ? tatrhaem iti |
pro yadanti pibati tenevnye dhraa bhavatti | ktvaite pro
mukhya, ato mukhyasya nmdibhir gauin vyavahro rjnugateu rjavyavahravaditi bhva |
tad evam udna vykhyya stra-vycaeudna-jayditi |udnasayamdanya-sayamdvodnavyo svyattaty saty jala-pakakaakdnm upari sacarato'pi tevasago bhavati tair vikra-hetu sayogo na
bhavati | tath'rcir-di-mrge gamanya svecchayotkrntirbhavatty artha |
prasagdhatm iti | tm rdhvamutkrntimudna-vaitva vin na labhata
ityudna-jay sydity artha ||39||

o)0(o
(3.40)

samna-jayt prajvalanam ||40||


jita-samnas tejasa upadhmna ktv jvalati ||40||
tattva-vairad :samna-jay prajvalanam ||tejasa rrasyopadhmnam
uttejanam||40||
yoga-vrtikam : samna-jay prajvalanam || sayama-viea-jaytsamnajayt jvalana bhavatty artha | bhyeupadhmnam uttejana ktv jvalati
satvatsva-arra dahatty artha||40||

o)0(o
(3.41)

rotrkayo sabandha-sayamd divya rotram ||41||


Page 303 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sarva-rotrm ka pratih sarva-abdn ca | yathoktamtulyadea-ravanm eka-dea-rutitva sarve bhavatti | tac caitad


kasya ligam anvaraa coktam | tathmrtasynvaraa-darand
vibhutvam api prakhytam kasya | abda-grahanumita rotram |
badhirbadhirayor eka abda ghty aparo na ghtti, tasmc
chrotram eva abda-viayam | rotrkayo sabandhe kta-sayamasya
yogino divya rotra pravartate ||41||
tattva-vairad : svrtha-sayamdanvcaya-ia rvadyuktam,
samprati rvadyarthd eva sayamcchvadi bhavattyha
rotrkayo sabandha-sayamd divya rotram ||
sayama-viaya rotrkayo sabandhamdhrdheya-bhvamhasarva-iti
| sarva-rotrmhakrikm apyka kara-akul-vivara pratih tadyatana rotram | tad-upakrpakrbhy rotrasyopakrapakra-darant |
abdn ca rotra-sahakri prthivdi-abda-grahae kartavye karaakula-suira-varti rotra svrayana-bhogatsdhraa-abdamapekate |
gandhdi-gua-sahakribhirghrdibhirbhye pthivydi-varti-gandhdylocana krya dam | hakrikam apighra-rasana-tvak-caku-rotra
bhtdhihnam eva, bhtopakrpakrbhy ghrdnmupakarpakradarandity uktam |
tacceda rotramhakarikamaya-pratimamayasknta-mai-kalpena vaktvaktra-samutpannena vaktra-sthena abdenka sva-vtti-paramparayvaktvaktramgata abdamlocayati | tathca dig-dea-vtti-abda-pratti prabhn-mtrasya nsti bghake pramkt bhaviyatti |
tath ca pacaikhasya vkyatulya-dea-rvanm eka-dea-rutitva
sarve bhavatiiti |tulya-deni ravaani rotri ye caitradn te
tathokt | sarveravanyka-vartntyartha |
taccarotrdhinamka abda-guaka-tanmtrdutpanna abda-guaka
yena abdena sahakri prthivdn abdn ghti, tasmtsarvemeka-jty
ruti abda ity artha | tadanena rotrdhinatvamkasya abda-guatva
ca daritam iti | tac caeka-dea-rutitvamkasya ligam | s hyeka-jty abdavyajik rutir yad-raytadevka-abda-vcyam | nahd rutimantarea
abda-vyakti, na ced ruti pthivy-di-guas tasya svtmani vyagavyajakatvnupapatter iti |
anvaraa cka-ligam | yadyka nbhaviyadanyonya sampiitni
mrtni na scbhirapybhetsyanta | tata ca sarvair eva sarvamavta syt | na
ca mrta-dravya-bhva-mtrd evnavaraam | asybhvasya bhvritatvena
tad-abhve'bhvd, na ca citi-aktistasyray bhavitum arhati,
aparimitay'vacchedakatvbhvt | na ca dik-kldaya pthivy-di-dravyavyatirikt santi |tasmt tda pariati-bhedonabhasa eveti sarvamavadtam |
anvarae cka-lige siddhe yatra yatrnvaraa tatra sarvatrkam iti sarvagatatvam apy kasya siddhamity hatath'murtasyaiti | rotra-sad-bhve
pramam haabda-grahaa-iti | kriy hi karaa-sdhy d, yath
chidrdirvsydi-sdhy | tadiha abda-grahaa-kriyay'pi karaa-sdhyay
bhavitavyam, yacca karaa tac carotram iti |

Page 304 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

athsycakur-daya eva kasmtkaraa na bhavanti ? ityata ha


badhirbadhirayoiti |anvaya-vyatirekbhym avadhraam | upalakaa
caitat,tvag-vtayocakus-tejasorasanodakayornsik-pthivyo sambandhasayamd divya-tvag-dyapy hanyam||41||
yoga-vrtikam : rotrkayo sabandha-sayamd divya rotram ||
dv ka-abdrthas tatra prama ca darayatisarva-rotram iti |
yadyapi indriyy hakriky eva na bhautikani, indriy praktmakatay
praktmknta-karaopdnakatvasyaivaucityt, tathpy kritaty
ka-pratihatva yathnnritatay manaso'nnamayatvam iti |
etennyemapndriy bhautikatvaruti-smty-udita vykhytam | tat-tadbhta-sasatayendriyotpatty tat-tad-bhtebhya eva tat-tad-indriybhivyakte
| ata eva dig-tmakkdni pthiv-paryantni paca rotrdi-dev ryanta iti
| abdn ckopdnatvam evsti | tath ca rotra-abdayorraya kam ity
artha |
rotrmkrayatve prvcrya-samatim hayathoktam iti | klabhedena tulya-deni rvakhya-jnni ye pus,tem eka-rutitvamekadevacchinna-rotrakatva tat-tat-kle bhavatty artha | sa caikodea kam
eveti bhva |
ke pramam apyhataccaitaditi | taccaitat rotra abda ckasya
ligamanumpaka, na hi skmamindriyamanraya sthtumarhati gandhavat
kara-sakuly-abhvt, kara-vivara-pidhne'pi abda-ravaa-prasagc ca | na
ca vivara-pidhne sati abd eva rotre na gacchantti vcyam, bhitty-divat
kart cchidrastha-dravym api abdgamanpratibandhakatvt | npi
nyamdhro'bhvnabhyupagamt,abhvasya bhvdhratvsabhavc ca |
npi kara-akuly-avacchinna purudirdhra | vivara-pidhne'pi tadavacchedena caitanydy-abhivyakty puruderanvtatay abda-grahaaprasagt, tasmt pidhna-yogyameka dravya rotrdhratay'pekitam | tac
capariet kara-akuly-avacchinna nabha eva rotra-golakatay siddhyatti
bhva | abddhratym apyeva pariea kartavya |
tathhiavakasya abda-kraatva tvat sarva-siddham | avaka ca
nvarabhava-mtram, abhvasya bhvndhratvt | anyath sarvavastnmabhva-mtra-mlakatvpatte | npi purdi, te sva-svavyprpracyavenvaksabhavt | vtatvbhimata-dee'pi abddy-utpattiprasagc ca | npivyu, dravyntara-prite'pi vev-dau vyu-sayogena abdaprasagt | na ca cchidra-vyu-sayogo'pi abda-kraa | tath sati
sayogdhratay chidrasya dravyatva-siddhau tasyaiva abdrayatva yukta,
abdotpattvavakasyaivdhikyenopayoga-darand iti |
tasmdvarayatay''ka-dravya siddhyatti |
anvaraa ckasya liga prvcryair uktamity haanvaraaceti |
anvaraamavaka | yadi hi avaka-rpamka na syt, tad mrtadravyeu sthly-divantasteja-di-praveo na syt | athbhva
evvakastarhyabhvasya bhvritatvaniyamenka-siddhe,asmbhir
abhvnabhyupagamc ca | tmdicavako na sabhavati,
varasabhavdity uktam iti | kasya vibhutvam apiprasagtsdhayati
tatheti |

Page 305 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

mrtatva paricchinnatvam | anvaraamanvtatvam, asamna-deatvam iti


yvat | tath cnyatra pthiv-jaldi-sthale mrtasya paricchinnasya
mrtntarsamna-deatva-darand ghadi-samna-deakasykasya
vibhutva siddhyati, kasya paricchinnatve mrtayo samnadeatvirodhdity artha | kvcitkas tu tath mrtasyptyapi-abda
prmdiko'rthsabhavt | kasya vibhutve ca kavatsarva-gata ca nityamiti
ruty-daya pramam iti |
nanvkasya vibhutve katha kryatva ghaate ? katha vgmibhye'pyka-paramu-kathanam ? iti ced, ucyateka hyantakaraavad
vaieik pthivy-divat krya-kraa-rpea dvividham | tatra kraka
tamo-gua-vieatayaiva vyavahriyate | tadnmkat vyajaka-abddiviea-gubhvt kraa-pthivy-divat | tac ca kraka
guntaropasasa sad-aata dau abda-janana-yogyrtha-rpea
pariamate, krbdhirivmta-mathane'ato dadhi-rpea | tatacusaghtena pthivvadeva mah-bhtkamahakrpekay
paricchinnavyorvaraamupapadyata iti |etennta-karaotpattir api vykhyt
| ittham apiruti-smti-prasiddha prakte krya-kraa-rpatvamavagantavyam |
ka prasdhya rotre prama darayatiabda-grahanumitam iti | tad
eva vivotibadhireti | etena cakur-div apy anvaya-vyatirekau pramam iti
scitam | antakarae tu smty-dy-anvaya-vyatirekau pramam iti |
idn stra yojayatirotreti | sabandhacsmbhirvykhyta |
upalakaa caitat tvag-vtayocakus-tejaso rasanodakayorghra-pthivyo
sabandha-sayamddivya-tvag-dtyapi bodhyam | divyatva ca tanmtrdiskma-gocara-sayamanair apekyea svabhvd eva tanmtrdi-rpa-skmaabddi-grhakatvam iti ||41||

o)0(o
(3.42)

kykayo sabandha-sayaml
laghu-tla-sampattecka-gamanam ||42||
yatrakyas tatrka tasyvaka-dnt kyasya, tenasambandha
prpti | tatrakta-sayamo jitv tat-sambandha laghuu tldiv
paramubhya sampatti labdhvjita-sambandho laghu | laghutvc ca
jale pdbhy viharati | tatas tra-nbhi-tantu-mtre vihtya ramiu
viharati, tato yatheam ka-gatir asya bhavatti ||42||
tattva-vairad: kykayo sabandha-sayaml laghu-tlasampattecka-gamanam || kyka-sambandha-sayamd v laghuni v
tldau kta-sayamt sampatticetasastat-stha-tad-ajanat labdhveti | siddhikramam hajale iti ||42||
yoga-vrtikam : kykayo sabandha-sayaml laghu-tlasampatte cka-gamanam ||ca-kro'tra vikalprthaka | kda
sabandha ? ity kkaym hayatreti | yatrsandau arra tihati, tatra

Page 306 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

arrvac chedenpyka tihati | tatra hetutasykasyvaka-dttvd


iti |ata kyasykena sabandha prpti-rpo vypanam iti yvad ity artha |
tatreti | tatra sabandhe kta-sayama tat-sabandha jitv sktkrea
svecchdhna ktv laghurbhavatty gminnvayo bhaviyati | dvityahetuvycaelaghuuv ity-din, jita-sabandha ityantena | sampatti
tat-stha-tad-ajanat | jita-sabandha svyattkta-kyka-sabandha ity
artha |
ka-gatvupya-dvaya-sdhraa kramam halaghurity-din | prathama
laghurbhavati, tato laghutay jale pthivym iva padbhy sacaratty-di
krama ity artha |sugamam anyat ||42||

o)0(o
(3.43)

bahir akalpit vttir mah-videh, tata prakvaraakaya ||43||


arrd bahir manaso vtti-lbho videh nma dhra | s yadi arrapratihasya manaso bahir-vtti-mtrea bhavati, s kalpitety ucyate | y
tu arra-nirapek bahir-bhtasyaiva manaso bahir-vtti, s khalv
akalpit | tatra kalpitay sdhayaty akalpit mah-videhm iti | yay paraarry vianti yogina | tata ca dhrata praktmano buddhisattvasya yad varaa klea-karma-vipka-traya rajas-tamo-mla, tasya
ca kayo bhavati ||43||
tattva-vairad : aparam api para-arrvea-hetu sayama klea-karmavipka-kaya-hetum habahir-akalpit vttir mah-videh, tata
prakvaraa-kaya ||
videhm haarrd iti | akalpity mah-videhy ya upyas tatpradaranya kalpit videhm has yadi iti | vtti-mtra kalpan-jnamtra, tena | mah-videhm hay tu iti | upyopeyate kalpit'kalpitayor ha
tatra iti |
ki para-arrvea-mtram ? iti | nety hatata ca iti | tato dhrato mahvidehy mana-pravtte siddhe | klea ca karma ca, tbhy vipkatraya jty-yur-bhogs tad etad rajas-tamo-mla vigalita-rajas-tamasa
sattva-mtrd viveka-khyti-mtra-samutpdt | tad etad vipka-traya rajastamo-mlatay tad-tmaka sad-buddhi-sattvam voti | tat-kayc ca
nirvaraa yogi-citta yatheccha viharati vijnti ceti ||43||
yoga-vrtikam : bahir-akalpit vttir mah-videh, tata prakvaraakaya || yoga-strokta-sayama-vied vakyam bahir-akalpit vttir
mah-videhkhy siddhir bhavati | tata ca sattva-prakvaraa-bhaga ity
artha |
mah-videh vykhytum dau samnya-videhm haarrd iti | manaso
bahir-vtti-lbho'tra sva-arrasyeva bahir-vastn sakalpdi-vaat | s ca

Page 307 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bahir-adhihna-rp dhra videh-smnyam ity artha | dhraeti ca


tntrik saj | tasy avntara-bhedam has yadti | arra-nirapeketi
tyakta-arrety artha | anay'pi para-arrveo liga-dehasya bhavatti |
prasagd hayatheti | tata ity-di-strvayava vycaetata ceti |
kleeti | kle ca karma ca vipka-traya ca yad rajas-tamo-mlaka
sattvasyvaraka, tasya ca sa-mlasya kayo bhavatty artha | te kaye
ca nirvaraa yogina citta svecchay viharati vijnti ceti | ca-abda svokta
para-arrvea samuccinoti ||43||

o)0(o
(3.44)

sthla-svarpa-skmnvayrthavattva-sayamdbhtajaya ||44||
tatra prthivdy abddayo vie sahkrdibhir dharmai sthlaabdena paribhit | etad bhtnprathamarpam |
dvityarpa sva-smnyam |mrtir bhmi, sneho jalam, vahnir uat,
vyu pram, sarvato-gatir ka ity etat-svarpa-abdenocyate | asya
smnyasya abddayo vie | tath coktameka-jti-samanvitnm
edharma-mtra-vyvtti iti |
smnya-viea-samudyotra dravyam | dviho hi samha |
pratyastamita-bhedvayavnugata | arra vko ytha vanam iti |
abdenoptta-bhedvayavnugata samha | ubhaye deva-manuy |
samhasya dev eko bhgo manuy dvityo bhgas tbhym
evbhidhyate samha | sa ca bhedbheda-vivakita | mr vana
brhmansagha, mra-vana brhman sagha iti |
sa punar dvividho yuta-siddhvayavo'yuta-siddhvayava ca | yutasiddhvayava samho vana sagha iti | ayutasiddhvayavasaghta,arra vka paramur iti | ayutasiddhvayava-bhednugata samho dravyam iti patajali | etat svarpam
ity uktam |
atha kim e skma-rpam ? tanmtrabhta-kraa, tasyaikovayava
paramu smnya-vietmyuta-siddhvyava-bhednugata
samudya iti | eva sarva-tanmtri etat ttyam |
atha bhtncaturtharpa khyti-kriy-sthiti-l gu kryasvabhvnuptinonvya-abdenokt |
athai pacamarpam arthavattva bhogpavargrthat guev
evnvayin,gus tanmtra-bhta-bhautikev iti sarvam arthavat | tev
idn-bhteu pacasu paca-rpeu sayamt tasya tasya rpasya
Page 308 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

svarpa-darana jaya ca prdurbhavati | tatra paca-bhta-svarpi


jitv bhta-jayo bhavati | taj-jayd vatsnusriya iva gvosya sakalpnuvidhyinyo bhta-praktayo bhavanti ||44||
tattva-vairad : sthla-svarpa-skmnvayrthavattva-sayamd
bhta-jaya ||sthla ca svarpa ca skma cnvayacrthavattva ceti
sthla-svarpa-skmnvayrthavattvni | teu sayamttaj-jaya |
sthlam hatatra iti | prthiv pthasystaijas vyavy ky abdaspara-rpa-rasa-gandh yath-sambhava vie aja-gndhrdaya
todayo nla-ptdaya kaya-madhurdaya surabhy-daya | ete hi
nma-rpa-prayojanai parasparato bhidyanta iti vie | ete paca pthivy
| gandha-varja catvro'psu | gandha-rasa-varja-trayastejasi | gandha-rasa-rpavarja dvau nabhasvati | abda evke | ta eta d vie sahkrdibhir
dharmai sthla-abdena paribhit stre | tatrpi prthivstvad dharm
kro gaurava raukya varaa sthairyam eva ca |
vttirbheda kam krye khinya sarva-bhogyat||
ap dharm
sneha saukmya prabh auklya mrdava gaurava ca yat|
aitya rak pavitratva sandhna caudak gu||
taijas dharm
rdhva-bhk pcaka dagdh pvaka laghu bhsvaram|
pradhvasyojasvi vai teja prvbhy bhinna-lakaam ||
vyavy dharm
tiryag-yna pavitratvamkepo nodana balam|
calamacchyat raukya vyordharm pthag-vidh||
ky dharm
sarvato gatir avyho'viambhaceti ca traya|
ka-dharm vykhyt prva-dharma-vilaka||
ta eta kra-prabhtayo dharmstai saheti | kra ca smnya-vieo gotvdi
|
dvitya rpam hadvitya rpa sva-smnyam | mrti ssiddhika
khinyam | sneho jale majj-pui-baldhna-hetu | vahnir uataudarye
saurye bhaume ca sarvatraiva tejasi samavetoateti | sarva caitad dharmadharmior abheda-vivakaybhidhnam | vyu pram vahana-la | tad ha

calanena tdn arrasyanena ca |


sarvaga vyu-smnya nmtvam anumyate ||

Page 309 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sarvato-gatir ka | sarvatra abdopalabdhi-darant | rotrrayka-guena


hi abdena prthivdi-abdopalabdhir ity upapditam adhastt | etat-svarpaabdenoktam | asyaiva mrty-di-smnyasya abddaya ajdaya
uatvdaya uklatvdaya kayatvdaya surabhitvdaya mrty-dn
smnyn bhed | smnyny api mrty-dni jambra-panasmalakaphaldni rasdi-bhedt paraspara vyvartante | tenaitem ete rasdayo
vie | tath coktaeka-jti-samanvitn pratyeka pthivy-dn ekaikay
jty mrti-snehdin samanvitnm e ajdi-dharma-mtra-vyvttir iti |
tad eva smnya mrty-dy ukta vie ca abddaya ukt |
sarvato-gatir ka sarvatra abdopalabdhi-darant | rotrrayka-guena hi
abdena prthivdi-abdopalabdhirityupapditamadhastt | etatsvarpaabdenoktam | asyaiva mrty-di-smnyasya abddaya ajdaya
uatvdaya uklatvdaya kayatvdaya surabhitvdayomrty-dn
smnyn bhed| smnynyapi mrty-dni jambra-panasmalakaphaldni rasdi-bhedt paraspara vyvartante | tenaitem ete rasdayo
vie | tath coktameketi |eka-jti-samanvitn pratyeka pthivy-dnm
ekaikay jty mrti-snehdin samanvitnm e ajdi-dharma-mtravyvttir iti | tad eva smnya mrty-dy-ukta vie ca abddaya ukt |
ye chu smnya-vierayo dravyam iti tn praty hasmnyeti |
smnya-viea-samudyo'tra
darane dravyam | ye'pi tad-rayo dravyam sthiata tair api tatsamudyo'nubhyamno npahnotavya | na ca tad-apahnave tayor dhro
dravyam iti bhavati | tasmt tad evstu dravyam |na tu tbhy tat-samudyc
catad-dhram apara dravyam upalabhmahe |grvabhyo grva-samudyd iva
ca tad-dhram aparapthag-vidha ikharam |
samho dravyam ity uktam |tatra samha-mtra dravyam iti bhrampanuttaye
samha-vieo dravyam iti nirdhrayitu samha-prakrn hadviho hti |
yasmd evatasmn na samha-mtra dravyam ity artha |
dvbhyprakrbhy tihatti dviha | eka prakram ha
pratyastamiteti | pratyastamito bhedo yem avayavn te tathokt
pratyastamita-bhedavayav yasya sa tathokta | etad ukta bhavatiarravka-ytha-vana-abdebhya samha pratyamno'prattvayava-bhedas tadvcaka-abd-prayogt samha eko'vagamyata iti| yutyuta-siddhvayavatvena
cetancetanatvena codharaa-catuayam| yutyuta-siddhvayavattva cgre
vakyate |
dvitya prakram haabdenopttabhedvayavnugata samha
ubhaye deva-manuy iti | deva-manuy iti hi abdenobhayaabdavcyasya
samhasya bhgau bhinnv upttau|
nanbhaya-abdttad-avayava-bhedo na pratyate |tat kathamupttabhedvayavnugata ityata hatbhym iti |tbhy bhgbhym eva
samho'bhidhyate| ubhaya-abdena bhga-dvaya-vci-abda-sahitena samho
vcya | vkyasya vkyrtha-vcakatvd iti bhva | punar dvaividhyam hasa
ceti | bhedena cbhedena ca vivakita | bheda-vivakitam hamr
vana brhman sagha iti |bhedaevaah-rute |yathgarggaur
iti |abheda-vivakym hamra-vaabrhmaa-saghaiti |mr
catevanacetisamha=samhinor abhedavivakitvsmndhikarayam ity
artha |vidhntaram hasa punar dvividha iti |

Page 310 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yuta-siddhvayava samha | yuta-siddh pthak-siddh sntarl avayav


yasya sa tathokta|ythavanam iti | sntarl hi tad-avayav vkca
gvaca| ayuta-siddhvayavaca samho vko gau paramur iti | nirantar hi
tad-avayav smnya-vie v ssndayo veti | tad eteu samheu dravyabhta samha nirdhrayatiayuta-siddheti |tad eva prsagika dravya
vyutpdya praktam upasaharatietat svarpam ity uktam iti |
ttya rpa vivaku pcchatiatheti |uttaram hatanmtram iti |
tasyaiko'vayava parima-bheda paramu | smnya mrti |
abddayovies tad-tm | ayuta-siddh nirantar ye'vayav smnya-vies
tad-bhedev anugata samudya | yath ca paramu skma rpam eva
sarva-tanmtri skma rpam iti |upasaharatietad iti |
atha bhtn caturtha rpa khyti-kriy-sthiti-l gu kryasvabhvnuptinakrya-svabhvamanupatitumanugantu la ye te
tathokt| ata evnvaya-abdenokt|
athai pacama rpamarthavattvavivotibhogeti |
nanv evam api santu gu arthavanta | tat-krytukuto'rthavattvam ity ata
hagu iti | bhautikgo-ghadaya|tad eva sayama-viayam uktv
sayama tat-phala chatev iti | bhta-praktaya bhta-svabhv ||44||
yoga-vrtikam : tad eva parima-traya-sayamd ity rabhyoccvacaviayaka-sayamn jna-kriy-rp siddhaya ukt | idn vitarkavicretydi-strai sva-stre mukhyata prakteu graht-grahaa-grhyeu ye
sayams te siddhayo vaktavy | tatra graht-grahaayor grhyanirpyatvd dau grhya-viayaka-sayamasya siddhim hasthla-svarpaskmnvayrthavattva-sayamd bhta-jaya ||
sthla ca svarpa ca skma cnvaya crthavattva ceti sthla-svarpaskmnvayrthavattvni | teu sayamt sktkra-paryantt tat-tad-rp
jayo vaa-vartit bhavatty artha |
sthla vycaetatreti | smnya-viea-samha-rp pthivy-di-pacabhtnm eka-de abddayo vie | dharma-dharmy-abhedt tadvanta
padrth vakyamair krdi-dharmai saha sthla-abdena stre paribhit
ity artha | tanmtra-vyvartanya viea-padam | te ca vie ajagndhrdaya todayo nla-ptdayo madhurmldaya surabhidurgandhdaya ceti| ete hi nma-karmabhiravntara vibhajyanta iti vie |
krdaya ca dharm pthivy-dn kramea stre paripahit | yath
kro gaurava raukya varaa sthairyam eva ca|
vttirbheda kam krya khinya sarva-bhogyat||
sneha saukmya prabh auklya mrdava gaurava ca yat|
aitya rak pavitratva sadhna caudak gu||
rdhva-bhk pcaka dagdh pvaka laghu bhsvaram|
pradhvasyojasvi vai teja prvebhyo bhinna-lakaam||
tiryag-yna pavitratvamkepo nodana balam|
calamacchyat raukya vyordharm pthag-vidh||
sarvato gatiravyho'viambhaceti te traya|
ka-dharm vykhyt prva-prva-vilaka ||iti |

Page 311 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kro'vayava-sasthanam | vtti sarva-bhtdhrat | bhedo vidraa | kam


sahiut | dhraa smarthyam iti yvat | rakvaradin rakakatvam |
kepa ptana | sarvato-gatirvibhutvam | avyha sarva-padrthn
praviralkaraam | aviambho'vaka iti |prathama rpam iti | strokta
paca-rpevdya rpam ity artha |
sthla vykhyya svarpa vycaedvitya rpam iti | sva-smnyam
itisdhraa lakaam | kasya ki smnya ? tad darayatimrtir bhmir ity
din | mrti ssiddhika kahinya tad-vyagy pthivtva-jti, kryarpekasypy anekatvd iti | atra smnya-vieayor abheda-pratipdanya
mrtir bhmir ity-dy abheda nirdea | kasya vieasyeda smnyam ? ity
kkym haasyeti | abddaya prvokt sthla-tra-manddi-bhedena
smnyasya jter eka-ded vyvartakatay vie ity artha | atra prvcryasavdam hatath coktam iti | eka-jti-samanvitnm e pthivy-dn
abddi-dharma-mtrea vyvtti sajtyntard ity artha | eka-jtisamanvitnm iti samhe samhi-vtty-abhipryea prayoga |
yat tuvaieik smnyavieayorrayam eva dravya manyante na tu tayor
bhedamapi | tanmatdvivicyasva-siddhntamhasmnyeti | atra darane
smnya-vieayo samho dravyam | atiriktvayavy-abhyupagame'pi
tayorabhedasypy abhyupagamt |anyath ghaomt tantu paa ukla paa
ity-dy-abheda-pratyaynupapatter ity artha |
nanu samha-mtrasya dravyatve vanasypy eka-dravyatvpattirityak
parihartumdau samhasya dvaividhyamhadviho hti | dvbhy
prakrbhy tihatti dviha | tatraika prakramhapratyastamiteti |
pratyastamita abdennupasthpito bhedo'vntara-vibhgo yemavayavn
tdev avayavev anugata ity artha |tasyodharaa-catukamhaarram
iti |dyadvayameka-dravya-rpasya samhasyodharaamantya-dvayamanekadravya-rpa-samhasyeti bheda |ythdau ca
viiasytiriktatvbhipryevayavnugatatvamupapdanyam | dvitya
samhasya prakramhaabdenoptteti | asyodharaamubhayeti |
atrobhaya-abda-vcyasya samhasyvntara-bhedau deva-manuyaabdbhymupttaubahu-vacanbhy ca tayorapy aneka-bhed upttiti |
abdenoptta-bhedatvasakept svayamhasamha-rpasya dev iti|
bhgo bhedastbhy bhedbhym |sa ceti | saca dvividho'pi samho
bhedbhedbhy prayoktbhir vivakito bhavati |mr vanamiti ahy
bhedena |mravaamiti ca karmadhraydabhedena vivak | evamanyatrpi |
tath ca samha-samhinor bhedbhedau sta iti pratipditam |
sa punar iti | dvividho'pi samha punar dvividho bhavati | dvaividhyam evha
yuteti | hlikdiv api sayuktatay sabaddhatay siddh avayav yasya
samhasya ytha-vande sa tath | ayuteti | ayuta-siddhvayava samha
saghtastasya vivaraamarram ity-di | laukikev
asayutatayaikbhvenaiva siddh avayav yasya samhasya arra-vkde sa
tathety artha | paramur iti | paramnm api paca-catur-di-tanmtrasamhaty vakyamatvd iti bhva | tad eva samha-bhedn pradarya
tev avayavi-dravya-rpa samha viiyvadhrayatiayuteti | ya sayogavievacchinnev avayava-vieev anugata smnya-vieasamho'vayavykhya dravyam ity artha | avayava-sdhraa tu smnyato
dravya-lakaa smnya-viea-samudyatva-mtram iti |

Page 312 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

upasaharatietat-svarpam ity uktam iti | etat smnya svarpa-abdena


paribhitam ity artha | svarpa-paribh ca sthirat-mtrea vie hy
gampyitay na dravyasya svarpti | yat tu prva-pde sthla-svarpa
ekktyvayavi-dravyam eva vitarknugata-yogasya viaya sthlamityukta tallaukika-sthla-vyavahrnusrea | atra tu tntrika-vyavahrea tasyaiva dvidh
vibhga | evam eva vicrnugataviayasya skmasyaivtra skmditraividhya vakyatti draavyam |
svarpa vykhyya skma vykhytu pcchatiatheti | e bhtnm |
uttaramtanmtram iti | tatra skma-paribh-bjam habhta-kraam
iti | skt kraatvam eva hi skmatvam atra vivakitam ity aya | bhtakraatva-prakra darayatitasyeti | tasya bhtasyaika caramo'vayava
paramu | so'pi ca ghadivad eva svayavo'nyath
sthlatvnupapatte,nta-ghora-mhatva-rpa-vienupapatte cety evam ity
ata sarva-tanmtry eva bhta-krani | avayavntarsabhavd ity artha |
upasaharatietat ttyam iti | atheti| etattanmtra ttya bhtn rpam
ity artha |
anvaykhya caturtha rpa vycaeatheti | athnantaram ucyata iti ea |
trividh gu evnvaya-abdenokt | tatra hetukrya-svabhvnuptina iti|
krya-rpo ya svyo bhva svtmaka padrthas tatrnugat ato'nvay ity
artha |
nanu bhteu prakhy-lasya sattvasynugame ki pramam ? iti
ced,annamaya hi somya manaity-di-rutayo'nvaya-vyatirekau ceti prathi |
praktmakatay sttvikni hi mana-cakur-dny anna-rasdyupacaypacaybhym upacaypacayavanti dyante | ata pthivy-di-bhteu
mana-dika tad-upaambhaka-sattva vnugatam ity unnyata iti |
pacama rpam haathaim iti | gueu vartamna yad bhogpavarga-jta
bhoga-viveka-khyti-rpa tad eva pacama rpam arthavattvkhyam ity artha |
nanv eva gueu vartamnam arthavattva katha bhtn rpa syt ?
tatrhagus tanmtreti |
nanu bhogpavargau abddy-upalabdhi-viveka-khyt | te cntakaraa eva
vartete na skd guev iti ced | angatvasthay vsan-rpea v tayor api
pralayakle guev evvasthnt | kraa-krameaiva kryev anugatayor
abhivyakter iti |
paca-rpi vykhyya stra-vkyrtham hatev iti | idn-bhtev
idnmutpanneu idntaneu sthala-bhtev ity artha | tanmtrdiu pacarpatvbhvd idnbhtev ity uktam | svarpa-darana ca sayamasya jayahetutve dvram uktam | jayo vakra | tatra paceti |
aikaika-mtra-jaye hi gauo bhta-jaya | smagryejayd iti bhva |
vakram eva krya-dvr lakayatitaj-jayd iti | bhta-praktayo bhtakrani trigua-tat-stha-pururtha-paryantntyartha| na tu tanmtry eva
kevalni gua-pururthayor api sayamena sktktatvd iti ||44||
kamtrataye hi gauo bhtajaya smayagryejayd iti bhva vakram
evakryadvr lakayati-tajjayd iti | bhtapraktayo bhtakrani
triguatatsthapururthaparyantnty artha |

Page 313 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(3.45)

tatoimdi-prdurbhva kya-sapat taddharmnabhighta ca ||45||


tatrimbhavaty au | laghim laghur bhavati | mahim mahn bhavati |
prptir aguly-agrepi spati candramasam | prkmyam
icchnabhighta | bhmv unmajjati nimajjati yathodake | vaitva bhtabhautikeu va bhavaty avaya cnyem |ittva te
prabhavpyaya-vyhnm e | yatra kmvasyitva satya-sakalpat
yath sakalpas tath bhta-praktnm avasthnam |
na ca aktopipadrtha-viparysa karoti | kasmt ? anyasya yatra
kmvasyina prva-siddhasya tath-bhteu sakalpd iti |
etny av aivaryi | kya-sampada vakyam | tad-dharmn
abhighta ca pthv mrty na niruaddhi yogina grdi-kriy, ilm
apy anupraviatti | npa snigdh kledayanti | ngnir uo dahati | na
vyu pram vahati | anvaratmakepy kro bhavaty vta-kya
siddhnm apy adyo bhavati ||45||
tattva-vairad : sakalpnuvidhne bhtn ki yogina siddhyatetyata ha
tatoimdi-prdurbhva kya-sapat tad-dharmnabhighta ca ||
sthla-sayama-jayc catasra siddhayo bhavantty hatatra iti |aim mahn
api bhavatyau |laghimmahnapi laghurbhtvek-tla ivke viharati |
mahimalpo'pi grma-naga-gagana-parimo bhavati |prptisarve bhv
sannihit bhavanti yogina | tadyath bhmiha evguly-agrea spati
candramasam |
svarpa-sayama-vijayt siddhim haprkmyamicchnabhighta iti | nsya
rpa bhta-svarpairmrty-dibhirabhihanyate |bhmv unmajjati nimajjati
ca yathodake |
skma-viaya-sayama-jaytsiddhim havaitvam iti |bhtni pthivy-dni,
bhautikni go-ghadni | teu vasvatantro bhavati, te tv avaya | tatkraa-tanmtra-pthivy-di-paramu-vakrttat-krya-vakrastena yni
yath'vasthpayati, tni tath'vatihanta ity artha |
anvaya-viaya-sayama-jaytsiddhim haittvam iti | tebhtabhautikn vijita-mla-prakti san ya prabhavautpdo yacpyyovino ya
ca vyhoyathvad avasthpana tem e |
arthavattva-sayamtsiddhim hayatra kmvayitva satya-sakalpatiti
|vijita-gurthavattvo hi yog yad yadarthatay sakalpayati, tat tasmai
prayojanya kalpate | viam apy amtakrye sakalpya bhojayan jvayatti |

Page 314 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sydetatyath akti-viparysa karoti,eva padrtha-viparysamapi kasmnna


karoti ? tath candramasamditya kuryt, kuh ca sinvlmityatahana ca
akto'pi iti | na khalvete yatra kmvasyinastatra-bhavata
paramevarasyjmutkramitumutsahante | aktayastu padrthn jti-deaklvasth-bhedenniyata-svabhv iti yujyate, tsu tadicch'nuvidhnam iti |
etnyavaivaryi |
tad-dharmnabhightaiti | aimdi-prdurbhva ityanenaiva taddharmnbhighta-siddhau punarupdna kya-siddhivad etat-stropabaddhasakala-viaya-sayama-phalavattva-jpanya | sugamamanyad||45||
yoga-vrtikam : bhta-jayasya phala pratipdayatitatoimdiprdurbhva kya-sapat tad-dharmnabhighta ca ||
tatra triu madhye'imdy-aa-siddhrvycaeaimeti | svecchay yadauparima-arro bhavati tadaim | sakalpa-mtrea tat-kad
evvayavpacayena saukmya dehasya bhavati, bhta-prakti-vaitvd iti | eva
sarvatra aimdy ca stre gait
aim mahim caiva laghim prptir indriyai |
prkmya ruta-deu kti-preraam it ||
guevasago vait yatkmastadavasya ti | iti |
laghimnam halaghur iti | gurutara-arro'pik-tlavallaghur bhavatty
artha |spatti | bhmihaeveti ea | avayavopacayenguli-dairghyd iti |
et catasra sthla-sayama-siddhaya svarpa-sayamasya siddhim ha
prkmyam iti | icchnabhightaiti |satym icchy nsya rpa bhtasya
rpairmrty-dibhirvihanyate, bhta-svarp jitatvdity artha |
tasyodharaabhmviti |unmajjati jalam iva bhmim udbhidyottihati
nimajjati jalavad bhmau praviati cetyevam-di prkmyam ity artha |
skma-sayamasya siddhim havaitvam iti |bhta-bhautikev iti | bhteu
vyaiu bhautikeu tat-kyeu samai-mahbhteu brahmdiu ceti
vykhyeyam |jagad-vypra-varjamiti vednta-strea siddhevdi-sargasmarthybhva-vacand iti | vabhavati svecchay pariamane samartho
bhavati, tat-kraa-tanmtra-vijayt | tath tem avayo'pi bhavati virgdity
artha |
anvaya-sayamasya siddhim haittvam iti |tem iti | te bhtn
tanmtra-dvrakotpatti-vinayorvyhkhya-sasthna-viee ca samartho
bhavati, bhtn mla-prakti-vijaydity artha |
arthavattva-sayamasya siddhim hayatreti | yatra kmvasyitvam iti tntrik
paribh purev apyevam avagamd, bhta-praktn guatanmtrdnmavasthna parima-viea, vijitrtha-sabandho hi yog yad
yadarthatay yadvastu sakalpayati, tattadvastu tad-arthakam evabhavati |
viam apy amtasyrtha sakalpya bhojayan jva-loka sukhkarotti |
nanv eva yog jalam api teja kuryd dharmam apy adharma kuryd ity
avyavasthaiva syd ity akyhana ca akto'pti | prva-para-yogi-

Page 315 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

vyavahrnusreaiva yog vyavaharati | anyath tulya-bala-virodhena


vyavahrsabhavt | virodham evadarayatianyasyeti | prve tathbhteu yath-deveva sakalpd iti vkyrtha | tath ca rutidht
yath-prvamakalpayaditi | sva-niyama-planrthamantarymi tathaiva
siddhapreryata iti draavyam |
upasaharatiityavaivaryti | aimdy-aa-siddhi-vykhyprayaiva prakmyamatra bhya-krai kathita, na tvatra stre
prkmyamaimdi-madhye vivakita, tad-dharmnabhighta ityanenaiva
prkmya-grahaena paunaruktypatter iti ||45||

o)0(o
(3.46)

rpa-lvaya-bala-vajra-sahananatvni kya-sapat ||
46||
daranya, kntimn, atiaya-balo vajra-sahanana ceti ||46||
tattva-vairad : kya-sampadam harpa-lvaya-bala-vajrasahananatvni kya-sapat|| vajrasyeva sahananam avayava-vyho dho
nivio yasya, sa tathokta | [tasya bhvas tattvam iti] ||46||
yoga-vrtikam : prasiddhatvt siddhi-dvaya-vivecananapekay keval kyasampada strakra vivotirpa-lvaya-bala-vajra-sahananatvni
kya-sapat || vajrasyeva sahanana prahro yasyeti vajravannivio dha
saghto yasyeti v vajra-sahanana | bhya sugamam||46||

o)0(o
(3.47)

grahaa-svarpsmitnvayrthavattva-sayamd indriyajaya ||47||


smnya-vietmabddir grhya | tev indriy vttir grahaam |
na ca tat-smnya-mtra-grahakram | katham anlocita sa viayaviea indriyea manas vnuvyavasyeta ? iti | svarpa puna
praktmano buddhi-sattvasya smnya-vieayor ayuta-siddhvayavabhednugata samho dravyam indriyam | tettyarpam asmitlakaohakra | tasya smnyasyendriyi vie | caturtharpa
vyavasytmak praka-kriy-sthiti-l gu | yem indriyi
shakri parim | pacamarpagueu yad anugata
pururthavattvam iti | pacasv evetv indriya-rpeu yath-krama
sayamas tatratatra jaya ktv paca-rpa-jayd indriya-jaya
prdurbhavati yogina ||47||

Page 316 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tattva-vairad : jita-bhtasya yogina indriya-jayopyam hagrahaasvarpsmitnvayrthavattva-sayamd indriya-jaya ||grahaa ca


svarpa csmit cnyavacrthavattva ca, teu sayamastasmdity artha |
ghtirgrahaa | tacca grhydhna-nirpaam iti grhya darayati
smnya-vietm iti |
grhyamuktv grahaam hateu iti | vttirlocana viaykr pariatir iti
yvat | ye tvhusmnya-mtra-gocarendriya-vttir iti | tnpratyhana ca iti
| ghyata iti grahaa, smnya-mtra-gocara grahaam bhyendriya-tantra hi
mano bhye pravartate'nyathndha-badhirdy-abhva-prasagt | tadiha yadi na
viea-viayamindriya tensv anlocito viea iti katha
manas'nuvyavasyeta ? tasmt smnya-viea-viayamindriylocanam iti |
tad etad grahaamindriy prathama rpam | dvitya rpam hasvarpa
puna iti | ahakro hi sattva-bhgentmyenendriyyajjanat, ato yattatra
karaatva smnya, yac ca niyata-rpdi-viayatva vieastadubhayam
apipraktmakam ity artha |
te ttya rpamiti | ahakro hndriy kraam iti | yatrendriyi tatra
tena bhavitavyam iti sarvendriya-sdhraytsmnyamindriym ity artha |
caturtha-rpamiti | gun hi dvairpya vyavasytmakatva
vyavaseytmakatva ca | tatra vyavaseytmakat grhytm sthya
pacatanmtri bhta-bhautikni ca nirmimate, vyavasytmakatva tu grahaarpam sthya shakrndriytyartha | ea sugamam ||47||
yoga-vrtikam : [grhya-sayamasya siddhaya ukt, grahaa-sayamasya
siddhr ha]grahaa-svarpsmitnvayrthavattva-sayamd indriyajaya || grahaa ca svarpa csmit cnvaya crthavattva ca teu sayamt
sktkra-paryantt tad-rpm indriy jayo bhavatty artha |
grahaa vycaesmnyeti | vttir locana viaykra-parima-viea
cint' vadhrabhimna-saaya-rpdantakaranm asdhraa-vtticatukd vilakao darana-sparana-nm | yadyapi so'pi smaradyanurodhennta-karaasyaiva, tathpi cakur-dy-upaambhenaiva bhavatti
ktv darandicakurdnmucyate | tath cokta skhye
snta-kara buddhi sarva viayamavaghate yasmt|
tasmt trividha karaa dvri dvri ei||iti |
na tvlocana-abdrtho nirvikalpaka jna cakur-di-mtra-vttyeveti
kalpanyam | eva sati cakur-dinaiva vaiihyasypi grahaa-sambhavt,
sarva-vttn citta-nihatvasya bhye proktatvc ca | ye tu bauddh
vieasya mano-mtrasya gocaratvamabhyupagamyendriya-vtti smnyamtra-viayimhustn pratycaena ceti | na ca tad indriya smnyamtrea grahaamkro rpa yasya tath bhavatty artha |
tatra hetukathamity-di | sa viaya-gato viea indriyenalocita katha
manas'nuvyavasyeta ghyate ? manaso bahir asvtantryd anyath cakurdy-agocarrthn manas viea-grahaa-prasagdity artha |

Page 317 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

indriy dvitya rpam hasvarpam iti | praktmano buddhi-sattvasya


kry ye'yuta-siddh avayava-bhed sttvikhakra-rpstevanugata
smnya-viea-rpayo samho dravyamindriyam ity artha | tatra vie
grahaa-rp nla-ptdy-kra parima-bhed smnya ca cakuvdti |
nanu prva-stra-vadatrpi svarpa kevala smnyam evocitam, anyath
grahakhya-prathama-rpakhypy atraiva pravepatte? iti cet, satyam |
smnya-prdhnyenaiva svarpatvamatrpi vivakita, tathpi
bhtavadindriyasypi smnya-viebhymatyanta-niedha-pratiedhyaiva
samudyo dravyamity uktam |
te ttya rpam iti |tem indriy ttya rpam avayavaabdenokto'hakra, tatrbhimnkhya-vtti-bhrama-nirsysmit-lakaa iti
vieaam, asmit-vttika ity artha |
nanu kathamahakra indriy rpam ? ity kkym hatasyeti | yath
tanmtrasya smnyasya bhtni vie evam ahakrasya smnyasya cakurdni vie kryatvt | ata indriyevanugatatay'hakra indriy rpa,
bhtn tanmtravad iti bhva |
indriy caturtha rpam hacaturtham iti | mahat-tattvasypi caturtharpa-madhye praveya vyavasytmak iti gun vieaa | vyavasykhyabuddhi-rpea pariatstad-vii ity artha | etena prvokta-bhta-jayastre'pynvaykhya-caturtha-rpa-madhye mahad-ahakrayo pravea
ityunneya, yukti-smyd iti |yem iti | shakri sntakarani |
pacama rpam hagueviti |indriya-prakti-guevity artha |
stra-vkyrtha vycaepcasviti | yath-krama grahadi-kramea
sayama krya iti ea | tata ca vatsnusriya iva gvo'sya
sakalpnuvidhyinya indriya-praktayo bhavantti ea ||47||

o)0(o
(3.48)

tato manojavitva vikaraa-bhva pradhna-jaya ca ||


48||
kyasynuttamo gati-lbho manojavitvam | videhnm indriym
abhipreta-dea-kla-viaypeko vtti-lbho vikaraa-bhva | sarvaprakti-vikra-vaitva pradhna-jaya iti | ets tisra siddhayo madhupratk ucyante | et ca karaa-pacaka-rpa-jayd adhigamyante||48||
tattva-vairad : paca-rpendriyajayt siddhrhatato manojavitva
vikaraa-bhva pradhna-jaya ca || videhnmindriy karaa-bhvo
vikaraa-bhva |dea kmrdi |klo'ttdi |viaya skmdi |
snvayendriya-jaytsarva-prakti-vikra-vaitva pradhna-jayast et
siddhayo madhu-pratk ity ucyanteyoga-stra-nitai |

Page 318 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sydetat, indriya-jaydindriyi sa-viayi vayni bhavantu, pradhndn tatkran kimytam ? ityata haet caiti |karanmindriy pacarpigrahadni, te jayt | etadukta bhavatinendriya-mtra-jayasyait
siddhayo'pi tu paca-rpasya, tad-antar-gata ca pradhndti ||48||
yoga-vrtikam : indriya-jaytsiddhrhatato manojavitva vikaraabhva pradhna-jayaca ||
vycaekyasyeti |anuttamo manovac chghratara karmendriya-vttivijyd bhavati | vikaraa-bhvasya svarpam havidehnm iti | sthla-dehasaparka-rahitnm ity artha | indriym iti karaa-smnyopalakaam |
vikaraa-bhva-abdasya yogrtham haabhipreteti |abhipreta-kla-deaviaypekastad-aparityg yatraiva dediu vtti-lbha iyate, tatraiva
bhavatty artha |
tath ca vikaraa-bhvo vikrat-svabhvo vypiteti yvad, ya eva-vidhakaraa-bhvopapann yoginasta eva sthne sthne videh ity ukt |sarveti|
sarvs vyakti-bhedennantn bhtendriya-praktn sattvdi-gun
tad-vikr ca sarve svecchay'nuvidhnapradhna-jaya ity artha |
nanu bhta-prakti-jayo bhta-jayo v katham indriya-jayt ? iti cen na, bhtajaya-rpa-prva-bhmikym evatayorjitatvenottara-bhmikym ekktya sarvajaya-kathand iti | eta eva ca pradhna-jayina prva sthne sthne prakti-lay
ity ukt | prakty sahaikat gat iti prakti-lay prakti-vaina |
etstisra iti | atra siddhi-viem evamadhu-pratka-saj'vagamdyogabhmi-catuayasya pthageva pacdvakyamatvc ca | yoga-bhmermadhupratka-sajeti | kasyacidvykhynamabodha-mlatvdupekayam | tata iti
sautra pada vycaeetceti |
nanvindriya-jaye katha prakti-mahad-ahakr jaya iti cenna, indriyarpevantima-rpa-trayatvttem iti ||48||

o)0(o
(3.49)

sattva-purunyat-khyti-mtrasya
sarva-bhvdhihttva sarva-jttva ca ||49||
nirdhta-rajas-tamo-malasya buddhi-sattvasya pare vairadye parasy
vakra-sajy vartamnasya sattva-purunyat-khyti-mtra-rpapratihasya sarva-bhvdhihttvam |sarvtmno gu vyavasyavyavaseytmak svmina ketraja pratyaeadytmatvenopatihanta ity artha | sarva-jttva sarvtman
gun ntoditvyapadeya-dharmatvena vyavasthitnm
akramoprha vivekaja jnam ity artha | ity e viok nma siddhir
y prpya yog sarva-ja ka-klea-bandhano va viharati ||49||
tattva-vairad : ta ete jna-kriy-rpaivarya-hetava sayam
sktpramparyea ca sva-siddhy-upasahra-sampdita-raddh-dvrea yad-

Page 319 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

arthstasy sattva-purunyat-khyteravntara-vibhtrdarayatisattvapurunyat-khyti-mtrasya sarva-bhvdhihttva sarva-jttva


ca ||
nirdhta-rajas-tamo-malatay vairadya, tata par vakra-saj, rajastamobhym upapluta hi citta-sattvam avayam st tad-upaame tu tad-vaya
yogino vaina, tasmin vaye yogina sattva-puru'nyat-khyti-mtra-rpapratihasya sarva-bhvdhihttvam | etad eva vivotisarvtmnaiti |
vyavasyavyavaseytmna jaa-praka-rp ity artha | tad anena
kriyaivaryam uktam jnaivaryam hasarva-jttvam iti | asv api
dvividhy siddhe vairgyya yogi-jana-prasiddh sajm hae viok iti |
kle ca bandhanni ca karmi tni kni yasya sa tath ||49||
yoga-vrtikam : tad eva grhya-grahaa-sayamayo siddhimuktv grahtsayamasya siddhimhasattva-purunyat-khyti-mtrasya sarvabhvdhihttva sarva-jttva ca ||
mtra-abdena sayama-rp khytir labdh | tath sattva-purunyatsayamasya dharma-dharmy-abhedt tadvatacittasya sarva-bhveu praktitat-krya-puruev adhihttva svecchay viniyokttva sva-deha iva bhavati
| tath prakti-purudi-sarva-jttva ca bhavatty artha | atrpi sayama
sktkra-paryanto bodhya, sayama-nipatter eva siddhi-hetutvt |
nanu parrtht svrtha-sayamd iti strokta-sayamato'sya ko bhedo yena tatra
purua-jna siddhir atrny siddhir iti siddhi-bheda syt ? ucyatetatra
paurueya-pratyaye sukhdy-anubhava-rpe paricchinna eva sayama ukto na tv
aparicchinne purue | atra tu tena sayamena jte paripra-purue buddhiviveka-sayama ucyata iti viea iti |
nanu sattvetiviea-vacanam anucita, gua-purunyatety-dy eva vaktum
ucitam ? iti cen na, rajas-tamobhy purue skd-avivekbhvd buddhisattvvivekadvraiva dehendriydiv avivekt, svapna-bdhirydy-avasthsu
cetane dehendriydi-vivekasya yogrambha-kla eva blakair
apyavadhtatvcceti |
tadida stra vycaenirdhteti |para-vairadya parama-svacchat
atiskma-vastu-pratibimbodgrahaa-smarthyam iti yvat |parama-vakrasaj ca paramu-parama-mahattvnto'sya vakra ity ukt | rpea
pratihasyasva-pratihasya |
sarva-bhvdhihttva vivotisarvtmna iti | sarvtmna ity asya
vivaraa vyavasya-vyavaseytmak iti | karaa-tad-viaytmak ity artha |
aea-dyeti | sakalpa-mtrea puruai sayukt a-sayukt ceabhogya-vastv-krea pariat bhtv upatihante yoginam | tatra hetugarbha-vieaasvmina ketrajam iti | yato'sau bhokttvt
prerako'tastam ayasknta-lohavad upatihanta ity artha | yad v, yato'sau
svm vara ketraja ca parima-ketri gudni pravartayati,
parimana-prakrair jnti cety artha |
yadyapi sarve puru sarva-gunm avieea svmina, tathpi ppdipratibandht sarve gu sarvad sarva-purun na bhogyatvenopatihanta iti

Page 320 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhva | tath ca rutisa yadi pit-loka-kma sakalpdevsya pitara


samuttihantiity-dir iti |

sarva-jttva sarvtman gun ntoditvyapadeya-dharmatvena


vyavasthitnm akramoprha vivekaja jnam ity artha | ity e
viok nma siddhir y prpya yog sarva-ja ka-klea-bandhano
va viharati ||49||
kriyaivarya-rp siddhi vykhyya jnaivarya-rp vycaesarvajttvamiti |sarvtman sarva-puru baddha-muktevar ntdirpa-dharma-viia-guncaikadaiva jna sarva-jttvam ity artha | tasya
saj vivekajamiti |vivekena jyamna yath'rtha-sktkra iti yvat | atha v
prakti-purua-vivekjjyamnam ity artha | snvayeya sajeti, viea-sajy
anvarthatm hay prpyeti |ka-klea-bandhanatvt oka-nyateti
bhva||49||

o)0(o
(3.50)

tadvairgydapi doa-bja-kaye kaivalyam ||50||


yadsyaiva bhavati klea-karma-kaye sattvasyya viveka-pratyayo
dharma | sattva ca heya-pake nyasta,purua cparim
uddhonya sattvd iti | evam asya tato virajyamnasya yni klea-bjni
dagdha-li-bja-kalpnya-prasava-samarthni tni saha manas
pratyasta gacchanti | teu pralneu purua punar ida tpa-traya na
bhukte | tad etegun manasi karma-klea-vipkasvarpebhivyaktn caritrthn pratiprasave puruasytyantiko
gua-viyoga kaivalyam | tad svarpa-pratih citi-aktir eva purua iti ||
50||
tattva-vairad : sayamntar pururthbhsa-phalatvd viveka-khytisayamasya pururthat darayitu viveka-khyte para-vairgyopajananadvrea kaivalya phalam hatad-vairgyd api doa-bja-kaye
kaivalyam ||yadsya yogina klea-karma-kaya,tadaiva jna bhavati |
kimbhtam ? ity hasattvasyya viveka-pratyayo dharma| ea tatra tatra
vykhytatvt sugamam ||50||
yoga-vrtikam : sarva-siddhi-mrdhanya viveka-khyti-rpa-sayamasya paravairgyad dvr mokkhya siddhy-antaram hatad vairgyd api doabja-kaye kaivalyam || api-abda kaivalyam ity anennveti | tath ca vivekakhyti-nihta eva viveka-khytau tasy yathokta-siddhau ca vairgye
satyasamprajta-yogena dukha-doasya bjnm akhila-vsan-karma
cittena saha laye sati puruasya kaivalya punar gusayoga-rpam api
bhavatty artha |
vairgya-kraam hayadeti | klea-karma-kaya-rpa-kartavya-samdhau
yad yogina eva bhavati, eva vicro bhavati, eva abdrtham ha
sattvasyety-din,sattvdty-antena | vairgya-kraam uktv kaivalye

Page 321 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pururtha pratipdayatievam asyety-din,na bhuktaityantena | atra na


bhukta iti vacand bhogbhva eva pururtha iti smartavyam, dukhbhvastu
paramparay pururthaiti bhva |
idn strrtha vycaetad etem iti | tat tad yadety uktennvaya |
tad para-vairgyvasthy saskra-rp dukha-bja-gun sattvdigua-sthn kryvastha-manasi kledi-rpebhivyakti-svabhvakn
caritrthn sampta-pururthn pratiprasave manas saha laye sati,
puruasytyantiko gua-viyoga kaivalykhyo bhavatty artha | mokea
puruasya parimam apkarotitadeti ||50||

o)0(o
(3.51)

sthny-upanimantrae saga-smaykaraa
punar ania-prasagt ||51||
catvra khalv am yogina | prathama-kalpiko madhu-bhmika prajjyotir atikrnta-bhvanya ceti | tatrbhys pravtta-mtra-jyoti
prathama | tambhara-prajo dvitya | bhtendriya-jay ttya,sarveu
bhviteu bhvanyeu kta-rak-bandha kta-kartavya-sdhandimn
| caturtho yas tv atikrnta-bhvanyas tasya citta-pratisarga ekortha |
sapta-vidhsya prnta-bhmi-praj |
tatra madhumat bhmiskt-kurvato brhmaasya sthnino dev
sattva-uddhim anupayanta sthnair upanimantrayante bho !
ihsyatm iha ramyat, kamanyoya bhoga | kamanyeya kany |
rasyanam ida jar-mty bdhate | vaihyasam ida ynam | am kalpadrum, puy mandkin, siddh maharaya, uttam anukl apsaraso,
divye rotra-caku, vajropama kya | sva-guai sarvam idam
uprjitam yumat | pratipadyatm idam akayam ajara-sthna devn
priyam iti |
evam abhidhyamna saga-don bhvayet ghoreu | sasrgreu
pacyamnena may janana-marandhakre viparivartamnena kathacid
sdita klea-timira-vino yoga-pradpa | tasya caite t-yonayo
viaya-vyava pratipak | sa khalv aha labdhloka katham anay
viaya-mgaty vacita ? tasyaiva puna pradptasya sasrgner
tmnam indhankurym iti | svasti va svapnopamebhya kpaa-janaprrthanyebhyo viayebhya ity eva nicita-mati samdhi bhvayet
|
sagam aktv smayam api na kuryd evam aha devnm api
prrthanya iti | smayd aya susthita-manyatay mtyun keeu
ghtam ivtmna na bhvayiyati | tath csya cchidrntara-prek
nitya yatnopacarya pramdo labdha-vivara klen uttambhayiyati |
tata punar ania-prasaga, evam asya saga-smayv akurvato
Page 322 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhvitortho dh-bhaviyati | bhvanya crthobhimukh-bhaviyatti


||51||
tattva-vairad : samprati kaivalya-sdhane pravttasya yogina pratyhasambhave tan-nirkaraa-kraam upadiatisthny-upanimantrae sagasmaykaraa
punar ania-prasagt || sthnni ye santi, te sthnino mahendrdaya,
tair upanimantraa, tasmin saga ca smaya ca na kartavya, punar aniaprasagt|
tatra yad dev sthnair upamantrayante ta yoginam eka nirdhrayitu
yvanto yogina sambhavanti, tvata evhacatvra iti |
tatra prathama-kalpikasya svarpam hatatrbhys iti | pravtta-mtra
na punar vakta jyotijna pari cittdi-viaya yasya sa tath |
dvityam hatambhara-praja iti | yatredam uktamtambhar tatra praj
[1.48] iti | sa hi bhtendriyi jigu |
ttyam habhtendriya-jay iti | tena hi sthldi-sayamena grahadisayamena ca bhtendriyi jitni | tam evhasarveu iti |sarveu bhviteu
nipditeu bhtendriya-jayt para-cittdi-jndiu para-vairgya-paryanteu
kartavya-sdhanavn purua-prayatnasya sdhana-viayasyaiva sdhyanipdakatvt |
caturtham hacaturtha iti | tasya hi bhagavato jvan-muktasya caramadehasya citta-pratisarga eko'rtha |
tad eteu ygipanimantraa-viaya yoginam avadhrayatitatra
madhumatm iti | prathama-kalpike tvan mahendrdv tat-prpti-akaiva
nsti, ttyo'pi tairnopanimantraya, bhtendriya-vaitvenaiva tat-prpte,
caturthe'pi para-vairgya-sampatter sagak drotsritaiveti, prieyd
dvitya eva tambhara-prajastad-upanimantraa-viaya iti |vaihyasam kagmi, akayamavini, ajarasad'bhinavam | smaya-karae doam ha
smaydayamiti |smaytsusthita-manyo nnityatmbhvayiyati, na tasy
praidhsyattyartha | sugamamanyat||51||
yoga-vrtikam : kaivalykhya-siddhy-arthino yogino yathokta-vairgyavad eva
sdhanntaram haatha v samprati kaivalya-prasagata kaivalya-sdhane
pravttasya yoginas tat-prtyha-sambhave tan-nirkaraa-prakram ha
sthny-upanimantrae saga-smaykaraa punarania-prasagt |
sthnina svargdi-lokdhikrio dev indrdaya | te svar-loke nayanya
yogino nimantrae sati tatra sagasamaykaraamupya, sagesmaye ca k
katisyatrhasagasmybhy punar api sasraprasagt, saga prti
smaya ca devn prrthanentmani ktrthat'bhimna ity artha |
tatra yasy bhmiky sthny-upanimantraa bhavati, t vaktu yogin
bhmik-catuayam hacatvra iti | prathama-kalpikasya svarpam ha
tatrbhysti | pravtta-mtra na tu nipanna-jyotir jna yasya sa tath savitarkdi-rppara-pratyakavn, na tu tambhara-praja ity artha |

Page 323 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

madhu-bhmikasya svarpam hatambhareti | ta satyam eva bibhartti


vyutpatty para-pratyakam eva tambhar praj'tra vivakit | s ca pariet
nirvitarka-rp bhmikaiva tad-uttara-bhmikn ttydv evntar-bhvd iti |
praj-jyotia svarpam habhteti | tambhara-prajto'sya vieam ha
sarvev iti | sarveu bhvitetpditeu nirvitarkdi-yogeu kto rak-rpo
bandho yena, sa tath | tath bhvanyetpdanyeu viokdi-siddhydiv
asamprajta-paryanteu vihita-sdhanavn ity artha |
atikrnta-bhvanyasya svarpam hacaturtha iti | citta-pratisargo'samprajtasamdhin citta-vilaya-mtra kartavyam avaiyata ity artha | praj-jyotio'sya
vieam hasapta-vidheti | praj jteti ea |
yuktsu yoga-bhmiu sthny-upanimantraasya bhmim avadhrayatitatra iti |
prathama-bhmiky tvan mahendrdnm etdnugraha eva na bhavati |
ttya-caturtha-bhmikayos tu devdaya upekay eva bhavanti | ato madhubhmiky dvityym eva nimantraa bhavatty aya | skt-kurvata
svasyeya madhumat bhmik jtety anubhavata, anena bhmi-nipattir ukt,
nipanna-madhu-bhmikasyety artha |
upanimantraa-prakram habho iha ity-din devn priyam ity antena |
saga-smaykaraa vycaeevam abhidhyamna iti | saga-don viayaprtijn | doa-cintana-prakram haghorev ity-din, kurym ity antena |
saga tyaktv yat kartavya tadhasvasti ity-din | bhvayet kuryt | svaya
vivvnas tat-kraa-doam haevam aham iti | na bhvayiyati na
cintayiyati | yatnopacarya yatna-pratkrya | saga-smaykaraasya phalam
haevam asyeti ||51||

o)0(o
(3.52)

kaa-tat-kramayo sayamd vivekaja jnam ||52||


yathpakara-paryanta para brahmur eva parampakara-paryanta
kla kaa | yvat v samayena calita paramu prva-dea
jahyt uttara-deam upasampadyeta, sa kla kaa | tatpravhvicchedas tu krama | kaa-tat-kramayor nsti vastu-samhra
iti buddhi-samhro muhrtho-rtrdaya | sa khalv aya klo vastunyo buddhi-nirma abda-jnnupt laukikn vyutthitadarann vastu-svarpa ivvabhsate | kaas tu vastu-patita
kramvalamb, krama ca kanantarytm | ta kla-vida kla ity
cakate yogina |
na ca dvau kaau saha bhavata | krama ca na dvayo saha-bhuvor
asambhavt | prvasmd uttara-bhvino yad nantarya kaasya sa
krama | tasmd vartamna evaika kao na prvottara-ka santti |
tasmn nsti tat-samhra | ye tu bhta-bhvina kas te
parimnvit vykhyey | tenaikena kaena ktsno loka parimam
Page 324 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anubhavati | tat-kaoprh khalv am dharm | tayo kaa-tatkramayo sayamt tayo skt-karaam | tata ca vivekaja jna
prdurbhavati ||52||
tattva-vairad : ukt kvacit kvacit sayamt sarvajat | s ca na nieajat,
api tu prakra-mtra-vivakay, yath sarvair vyajanair bhuktam iti | atra hi
yvanto vyajana-prakrs tair bhuktam iti gamyate, na tu nieair iti | asti ca
niea-vacana sarva-abda, yathupantam anna sarvam amita
prakeneti, tatra hi nieam iti gamyate | tad iha nieajt-lakaasya
vivekaja-jnasya sdhana sayamam hakaa-tat-kramayo sayamd
vivekaja jnam||
kaa-padrtha nidarana-prvakam hayath iti | lohasya hi
pravibhajyamnasya yasminnavayave'lpatva-tratamya vyavatihate,
sopakara-paryanta paramur yath tath'pakara-paryanta kla kaa,
prvpara-bhga-vikala-kla-kaleti yvat, tam eva kaa prakrntarea
darayatiyvat v iti | paramu-mtra deamatikrmedity artha | kramapadrtham hatat-pravhaiti | tat-padena kaa parmyate |
na ceda kramo vstava, kintu klpanika | tasya samhra-rpasyyugapadupasthiteu vstavatvena vicrsahatvd ity hakaa-tat-kramayo iti |
ayugapad-bhvi-kaa-dharmatvtkramasya kaa-samhrasyvstavatvt
kaa-tat-kramayorapy avstavatva samhrasya | naisargika-vaitaikabuddhy-atiaya-rahit laukik, pratikaam eva vyutthita-daran bhrnt ye
klamda vstavamabhimanyanata iti |
tat ki kao'pyavstava? netyhakaastuvastu-patitavstava ity artha |
kramasyvalambanam avalamba so'systti, kramevalambyate
vaikalpikenetyartha | kramasya kavalambanatve hetumhakrama caiti |
kramasyvstavatve hetum hana caiti |co hetv-arthe | yas tu vaiytyt sahabhvam upeyttapratyhakrama ca na dvayor iti | kasmd asambhava ?
ity ata haprvasmd iti | upasaharatitasmd iti | tat kim idn
aaviyamn eva prvottara-ka ? netyhaye tu iti |
anvitsmnyena [smyena] samanvgat ity artha | upasaharatitena iti |
vartamnasyaivrtha-kriysu svocitsu smarthyd iti ||52||
yoga-vrtikam : sarva-jatve'pi vairgyn moka ity uktam | yadi ca
rgastihati, tad tad-rga-nivttaye prvavat sarvajat-sdhaka
sayamntaram hakaa-tat-kramayo sayamdvivekaja jnam |
vivektprva-stroktt sattva-purunyatkhyj jyamna vivekaja jnam,
itara-vyvttatay sarva-vastnmaea-vieai skt-karaam iti yvat | tat
kaa-tat-kramayo sayamd api bhavatty artha | pratikaa sarva vastu
pariamate | ata kaeu tat-krameu ca sayamena skt-kre sati sarvavastn sarva-parima-tat-kramayor api jnt sarvasya vastunovivekena jna
bhavatti bhva | yadyapyapi-abda stre nsti,tathpi tata ca vivekaja
jnam ity gmi-bhya-gamya |
kaa-abdrtha dntena pratipdayatiyatheti | yath
lorderbhidyamnasya yasminnavayave parimpakara-kh
so'pakarvadhi sattvdi-gua-viea paramu, eva-klasypakarvadhibhto'vayava-viea prvpara-nya kaa ity artha | kaasya

Page 325 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

lakantaram hayvat veti | jahyd ity anenaika lakaam | sampadyeteti


ca lakantaram, anyath vaiyarthyt, avayavi-dravyasya dea-tygo bahukaenpi kadcidbhavatyavayavn kramea sacrd ity uktam |
paramuriti | avayavino deasya kriyay'neka-kaena janita dea-tygdika
vyavartayitu calita ity uktam | atra dntdin para-strea ca skd
evcryea paramu-vacand, vaieikoktaparamavo'pyasmbhirabhyupagamyante | te csmad-darane gua-abdavcy ity eva viea | na cnektmaka-pthivy-di-bhta-paramurevtra
vkye paramu-abdrtho yukta, atra bhta-rpa-vieasypraktatay dravyaabdasya viea-paratve prambhvt, svayavasya pthivy-di-paramor
niravayava-kla-paramu-dntnupapatte ca |
na ca prakterau-parimsiddhi, paramparay pthivy-di-bhvpannn
gun parimkky nyya-vaieika-siddhu-parimasyaiva
grahaaucityt, sva-strnuktatay paroktamavirodhi ceti nyyena paroktaparimasya ivdartavyatvt | na csmad-darane gukhya-praktervibhutvam
evvagamyata iti vcyam, anta-karaka-hetu-gun vibhutvena tadupapatte,sarva-gun vibhutve satydya-parima-hetu-kobha-sayogdyasambhavd iti | tasmtsiddhamau-parim api gu santti, teu pthivtvavyajaka-gandhdy-anagkresmat-siddhnte pthivtvdika nstti viea iti
|
kaa vykhyya krama vycaetat-prvha- iti | te kan ya
pravha uttarottara-bhvenvasthna tasyviralat krama ity artha |
idn katirikta klo nsti muhrtdi-rpo mahkla-paryanta iti
prasagtsva-stra-siddhntamavadhrayatikaa tat-kramayor iti | kaeu
tat-krameu cvyavahitnantarya-rpeu vastu-bhta samharo milana nsti;
ato muhrtho-rtrdayo buddhi-kalpita-samhra evetyartha |
nanv eva sthla-klbhve katha lokn tadyath'rtha-buddhir iti ? tatra
vikalpatay samdhattesakhalvayamiti |nanv eva kao'pi vikalpa-mtro
bhavatu kla-vyavahrvietkaa-vyavahrasya ca paramu-kriydibhya eva
sambhavd iti ? tatrhakaas tviti | kakhyastu klo vastu-koau
pravia, yata kramvalak kramea lakyataryate kaa-rpa-pratiyogyanuyogi-ghaitatvtkramasyetyartha | tatra hetum hakramacaiti |
kramohynantarya-rpa ity artha |
nanu ya kao vastu-bhta sa ki-svarpa ?ity kkym hata kla iti |
tasya ca klasya kaa-dvayvasthyi-dravyntarebhyo vibhga iti bhva | klanityatva-ruti-smtaya ca pravha-rpa-kla-par | sa ca kakhya kla
sattvdn dravya-rpa parima-viea iti |bauddha-matccsmkamaya
vieo yadasmbhirdharmi-grhaka-prama-balt kaa evsthira iyate, tais tu
kaa-mtra-sthyy eva padrtha sarva iyata iti |na katirikta kaika
padrtha kacidiyate, taistu kaa-mtra-sthyyeva padrtha sarva iyataiti |
tac ca sthne sthne nirkta krya-kraa-vyavasth'nupapattydibhir iti |
tadasmin stre kaa eva kla iti siddhnta | klo'tra nbhyupagamyata iti
kasyacit pralpas tu bhyrthviveka-mla iti |
yattu prva-dea-sayogdy-avacchinna paramu-kriydireva kaa, klastu
tad-atirikto nitya iti vaieik hu, tanna,

Page 326 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viiasytireknatirekayorubhayorubhayata pdatireke sva-siddhntavirodhd asman-mata-pravecca, asmbhis tdasyaiva gua-parimasya


kaatva-vacant, anatireke vieaa-vieya-tat-sambandhn traym api
sthiratvena kaa-vyavahra-janankamatvt |
nitya-kle'pi ca prama nsti | idnm-ity-dyakhila-vyavahr khaa-klamtra-viayakatvt krya-kraa-bhvdnm api kaa-ghaitatvd iti |etena
nity digapyaprmik vykhyt, smnyato dig-vyavahrbhvt, prvdivyavahrasya ca parbhyupagata-dig-updhibhireva sambhavt smnyata kladig-vyavahra-sattve'py kd eva tad-upapatte ca | anyath pthiv-jala-tejadibhirupdhibhir dedy-atirikta-padrtha syd iti |
klc ca diyaya vieayatkla kaa-rpa iyate, dik tu sarvathaiva
neyata iti |stre diksmnya-vyavahras tu prva-pacimaniy
makopdhyavacchinnkena bodhya sthitydhratvena deavyavahravad iti |
ita eva rutydiu kutracidkc chrotra, kvacic ca dia rotram iti
vacanamanyonyamaviruddha dig-kayorekatvd iti dik |
kaa-tat-kramayornsti vastu-samhra iti yatprgukta, tat prapacayatina ca
ity-din, nstitat-samhra ityantena | sahabhvbhyupagame'pi krame na
sambhavattyhakramaca iti | asambhave hetum haprvasmd iti |
tasmt sarvadaiva vartamna-lakaa, sa tveka eva kaastihati, na
prvottare kaityato nsti tayo kaa-tat-kramayorvstava milana
muhrtdi-rpam ity artha |
vakyamopapdakamdau vaktiye tvity-din, sarvedharm ity antena, ye
punar bhta-bhvina kaste sarve'pi sarva-vastu-parimdhr ekadaiva
vrdhakdy-adaranata kaa-paryya-klatvenaiva parima-hetutvdityuttarapde kaa-pratiyog [4.33]1 ity-dy-uttara-stre vykhyey | tena hetunaikena
kaena ktsno loka parimam anubhavati prpnoti yatas tat-kaoprh
ekaika-kaoprh dharm ity artha | tata kim ? ityata hatayo kaaiti |tataca iti | tata ca kaa-tat-krama-sktkrdakhila-parima-tat-kramasktkra-dvr sarva-vastnmanyonya-vyvttatay svarpvadhraa
bhavatti strrtha ukta ||52||

o)0(o
(3.53)
tasya viaya-viea upakipyate

jti-lakaa-deair anyatvnavacchedt tulyayos tata


pratipatti ||53||
tulyayor dea-lakaa-srpye jti-bhedonyaty hetur gaur iya,
baaveyam iti | tulya-dea-jtyatve lakaam anyatva-karaklk
gau, svastimat gaur iti | dvayor malakayor jti-lakaa-srpyd deabhedonyatva-kara ida prvam idam uttaram iti | yad tu prvam
malakam anya-vyagrasya jtur uttara-dea upvartyate, tad tulya1kaa-pratiyog parimparnta-nirgrhya krama |
Page 327 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

deatve prvam etad uttaram etad iti pravibhgnupapatti |


asandigdhena ca tattva-jnena bhavitavyam ity ata idam ukta, tata
pratipattir vivekaja-jnd iti |
katham ? prvmalaka-sahakao dea uttarmalaka-saha-kaa-ded
bhinna | te cmalake sva-dea-kanubhava-bhinne | anya-deakanubhavas tu tayor anyatve hetur iti | etena dntena paramos
tulya-jti-lakaa-deasya prva-paramu-dea-saha-lakaa-sktkarad uttarasya paramos tad-denupapattv uttarasya taddenubhavo bhinna sahakaa-bhedt tayor varasya yoginonyatvapratyayo bhavatti | apare tu varayantiyenty vies tenyatpratyaya kurvantti | tatrpi dea-lakaa-bhedo mrti-vyavadhi-jtibheda cnyatva-hetu | kaa-bhedas tu yogi-buddhi-gamya eveti | ata
uktamrti-vyavadhi-jti-bhedbhvn nsti mla-pthaktvaiti
vragaya ||53||
tattva-vairad : yadyapy etad vivekaja jna niea-bhva-viayam ity
agre vakyate, tathpy atiskmatvt prathamatasya viaya-viea upakipyate
jti-lakaa-deair anyatvnavacchedt tulyayos tata pratipatti ||
laukikn jti-bhedo'nyaty jpaka-hetu | tuly jtir gotva, tulya ca dea
prvdi | klk-svastimatyor lakaa-bheda param iti | dvayor malakayos
tulymalakatva-jti, vartulatvdi-lakaa tulya | dea-bheda param iti |
yad tu yogi-jna jijsun kenacit prvmalakamanya-vyagrasya yogino
jtur uttara-dea upvartyate, uttara-deam malaka tato'pasrya pidhya
v, tad tulya-deatve prvam etad uttaram etaditi
pravibhgnupapatti, prjasya laukikasya tripram-nipuasya 1 |
asandigdhena ca tattva-jnena bhavitavya, vivekaja-jnavato yogina
sandigdhatvnupapatte | ata ukta stra-kttata pratipatti iti | tata iti
vycaevivekaja-jnd iti |
kaa-tat-krama-sayamjjta jna kathammalaka tulya-jti-lakaadedmalakntardvivecayatti pcchatikatham iti | uttaram ha
prvmalaka-sahakao deaprvmalakenaika-kao dea, tena saha
nirantara-parima iti yvad, uttarmalaka-sahakad deduttarmalakanirantara-parimd bhinna |
bhavatu deayor bheda, kim ytammalaka-bhedasya ? ityata hate
cmalakesva-dea-kanubhava-bhinne iti |sva-dea-sahitoya
kaa,tasymalakasaya klakal sva-deena sahauttardharya-rpa-parimalakit s sva-dea-kaa, tasynubhavaprptirv jna v, tena bhinne
malake | yayor malakayo prvottarbhy debhym auttardharyaparima-kaa st, tayor dentarauttardharya-parima-kaa-viiatvam
anubhavan sayam te bhinne eva pratyeti, samprati tad-dea-parime'pi prvaparimd viiasya caitad dea-parima-kaasya sayamata skt-karat
| tad idam uktamanya-dea-kaa-bhinna-dea-kanubhavas tu tayor
anyatve hetu iti |

1pratyaknumngama-nipuasyety artha |
Page 328 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anenaiva nidaranena laukika-parkaka-savddin paramorapdasya


bhedo yogvara-buddhi-gamya raddheyaity haetenaiti | apare tu
varayantivaranamudharatiye iti vaieik hi nitya-dravya-vttayo'nty
vie ityhu, tath hiyoginomuktn tulya-jti-dea-kln vyavadhi-rahitn
parasparato bhedena pratyeka tattvena pratipadyante | tasmdasti kacid antyo
viea iti |
tath ca, sa eva nityn paramv-dn dravy bhedaka iti | tadetad
dayatitatrpiiti |jti-dea-lakanyudhtni |mrtisasthna |
yathaika viuddhvayava-sasthnopapannamapasrya tasminneva dee'nyavyagrasya drau kutsitvayava-sannivea upvartyate, tad tasya sasthnabhedena bheda-pratyaya | arra v mrti, tat-tat-sabandhentman
sasri mukttman v bhta-carea yda-tdena bheda iti sarvatra
bheda-pratyayasynyath-siddhirnntya-viea-kalpan, vyavadhi-bheda-kraa,
yath kua-pukara-dvpayordea-svarpyor iti |yato jti-dedi-bhed loka
buddhi-gamy | ata uktakaa-bhedas tu yogi-buddhi-gamya eveti | evakra kaa-bhedamavadhrayati, na yogi-buddhi-gamyatvam | tena bhtacarea deha-sambandhena mukttmanm api bhedo yogi-buddhi-gamya unneyaiti
|yasya tkt bheda-hetavo na santi tasya pradhnasya prabhedo nsttycryo
mene, yasmd cektrtha prati naam ayanaa tad anya-sdhraatvd
iti | tad hamrti-vyavadhi iti | ukta-bheda-hetpalakaam etad, jaganmlasya pradhnasya pthaktva bhedo nstty artha ||53||
yoga-vrtikam : uttara-stram avatrayatitasyeti | tasya vivekaja-jnasya
sarva-viayakasya iya-vyutpdanya ekam udharaam upanyasyata ity artha
| jti-lakaa-deair anyat'navacchedt tulyayos tata pratipatti || jtilakaa-deair anyat'navacchedd bhedvadhraasysabhavt | tato vivekajnd eva pratipattir vivekena skt-kra paurueyo bhavatty artha |
tatrdau jty'nyat'vacchedasysakram udharaam hatulyayor dea- iti
| kla-bhedena samna-dea-sthayor hi samna-rpayor go-gavayayor bhedo jtibhedd evnumtu akyata iti | atra baav-abdentisrpyd gavayo lakita
srpydhik baavaiveti |
lakaennyatvvacchedanasysakrodharaam hatulya-dea- iti |
lakaam abhivyakto dharma-bheda
deennyatvvacchedanasysakrodharaam hadvayor iti | dea-bhedaprakram haprvam idam uttaram iti iti | idn jty-dibhir
yatrnyat'numna na sabhavati tda-vivekaja-jnasysakram
udharaam hayad tv iti | yad tu prva-dea-sthitam malaka
viayntara-vyagrasya jtur viveka kariyato yogina uttarasmin dea upvartate
sabadhyate devdin, tad dvayor malakayor eka-deatve sati prvadeopalakitam idam uttara-deopalakita cedam iti viveknupapatti,
malakayor jty-di-trika-smyt, asandigdha-tattva-jna coddeyam ity ata
ukta stra-krea tato vivekaja-jnt prtipattir itty artha |
nanu kaa-tat-kramayo sayamt katham malakayor viveka-jnam iti
pcchatikatham ? iti | uttaraprveti | malakasya kaena saha vartata iti
malaka-saha-kaa, caitra-sahodara itivat | eva-vidha prvo dea
malakntarea saha-kad uttara-ded bhinno'ta sva-dea-kaa-prpty te
malake bhinne, ekasya ekad viruddha-dea-sabandhsabhavd iti | eva
tayor bheda prasdhyaika-dea-sabandha-day viveka-grahaopyam ha

Page 329 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anyeti | anyayor bhinnayo prvottara-dea-sabandha-kaayor anubhava


skt-kras tv malakayor anyatve hetur yathokta-viveka-grahe kraam ity
artha | atra codharae kaa-sayamd eva vivekaja jna daritam | etadanusrea kaa-krama-sayamd api vivekaja-jnasyodharaam unneyam iti
bhva | tad yath dvi-tri-kaa-mtrea jyeha-kanihayor jyehakanihat viveka-jna kaa-krama-sktkra vin na sabhavati | ata
kaa-krama-sayamo mla-kraam iti |
etenaiva sthla-dntena parama-skmev api kaa-tat-kramnubhavd
vivekaja-jnam anumeyam ity haeteneti | tulya-jti-lakaa-deasya
paramu-smnyasynyonyam anyatva-pratyayo viveka-pratyaya prvayo
paramu-dea-shitya-kaayo skt-karad varasya prakty-dipreraam abhpsor yogino bhavatty anvaya | tatra hetur uktauttarasya
paramor ity-din | yata uttarasya paramo prva-denupapattyottarasya
sva-dea-prpti prvasya sarva-dea-prptito bhinn, tayo saha-kaa-bhedt
shitya-kaayor bhinnatvd ity artha |
tad eva jty-di-bhedt dea-sabandha-kaa-bhedc ca tulyayor anyatpratyaya pratipdya para-mate'py etat samnam iti pratipdayitu tan-matam
haapare tv iti | apare vaieik vadanti nitya-dravya-vttayo'nty vie iti |
anty pralaya-kla-sth | mukteu hy tmasu sarveu tulya-jti-lakaa-deev
anyonya vibhjakntarsabhavena viea-nm bhedaka kacana
padrtho'vaya vcya | tath ca paramv-div api sa evnyat-pratyaya
karotti tem aya | tatrpti, tan-mate'pi dedn yoga-buddhi-gamyakantn bhedo'py av-dnm anyatve hetur asty eveti samnam ity artha
| mrti sasthna | vyavadhir vyavahitat | etad dvayam adhikam atroktam
ata iti |
yato mrti-vyavadhi-jty-dir nitya-dravyev apy asti bhedakota parair ukta
mla-pthaktva mleu nitya-dravyeu viea-padrtho nsti, mrti-vyavadhijtibhyo bhedentirekea pthaktvasybhvt tair eva pthaktvavyavahropapatter iti iti vragaya cryo manyata ity artha |
nanu vragaya-mate mukta-purueu mrty-dy-abhvtkatha vibhgavyavahra syd ? iti cenna, baddhvasthy ye mrty-daya sthitsta eva
mukty-avasthym api yogibhir ghyam anyonya-bheda-vyavahra
janayanttyabhyupagama-sabhavt | anya-dedi-rp tu paramvdn
pralaye bhedavyavahra svagata-sukma-krya-bhedd yathokta-kaa-bhe
dibhyaceti | atra vragayamatasypratiedhdidam eva sva-matam iti
mantavyam||53||

o)0(o
(3.54)

traka sarva-viaya sarvath-viayam akrama ceti


vivekaja jnam ||54||
trakam iti sva-pratibhottham anaupadeikam ity artha | sarva-viaya
nsya kicid aviaybhtam ity artha | sarvath-viayam attngatapratyutpanna sarva sarvath jntty artha | akramam ity ekaPage 330 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kaoparha sarva sarvath ghtty artha | etad vivekaja jna


paripram | asyaivo yoga-pradpo madhumat-bhmim updya
yvad asya parisamptir iti ||54||
tattva-vairad : tad eva viayaika-dea vivekaja-jnasya darayitv
vivekaja jna lakayatitraka sarva-viaya sarvath-viayam
akrama ceti vivekaja jnam || vivekaja jnam iti lakya-nirdea | ea
lakaam, sasra-sgart trayatti trakam |
prvasmt prtibhd vieayatisarvath-viayamiti | paryy avntaravie, ataeva vivekaja jna paripra, nsya kvacitkicitkathacit
kadcidagocara ity artha | sat tvajjnntara, samprajto'pi tvad
asya |
tasmd ata para ki paripram ? ity haasyaive yoga-pradpa iti |
yoga-pradpa samprajta |
kim-upakrama kim-avasnacsau ? ity hamadhu-mat-iti | tambhar
prajaiva madhu moda-kraatvd, yathokta praj-prasdamrhyaiti | tadvat
madhumat tmupdya, yvadasya parisampti saptadh prnta-bhmi
praj, ata eva vivekaja jna traka bhavati, tadasya yoga-pradpasya
trakatvditi ||54||
yoga-vrtikam : vivekaja-jnasayaika viaya pradaryedn sa-hetuk
vivekaja-jnasya mokopayogitam hatraka sarva-viaya sarvathviayamakrama ceti vivekaja jnam || iti abdo hetv-arthe, yato vivekaja
jna sarva-viaydi-rpam, ata sarvatra doa-sktkreokta-vairgya-dvr
sasra-trakabhavattyartha | etena vivekaja-jnasyeda lakaa bodhyam,
ata evnena lakaena sattva-purunyat-khyti-janya-sarvajaty api
sagraht tatra stre spi vivekaja-jna-abdena bhya-krairukteti | tatra
bhya-kra pratyeka vieani vycaka traka-abdasyrthpattilabdhamartham hatrakamitti | laukika-smagr vinaiva yath'rtha-jnasmarthya sattva-purunyat-sayama-kaa-tat-kramasayambhymudbodhita pratibh, tad-uttha sva-pratibhottha, tad eva hi
sasra-traka ghaate | ato'rthpatty sva-pratibhottham eva trakaabdrtha |
pratibhotthatve hetum haanaupadeikamiti | na hi sarvath sarva-viayaka
jna bda bhavitu yujyate, abdasya smnya-mtra-viayakatvt,
paricchinna-viayakatvcceti | sarva-viayamityatra sarva-abdo'sakucita ity ha
sarva-viayamiti |sarva-viayakatva-vacandity artha |
atteti | attdi-rpa sarvamityanuvdo'nvayrtha paryyai sva-gata-viee
sarvath nieair viaykarotty artha | nsti krama paurvparya yatra jna
ityakramam | akramnta vieaairlabdha vkya-ttparyrtham haekakaoprhamity-din | roho'trrthd buddhi-vttviti |vivekajajnasykhila-siddhnte nirvacanasya bjam haetad iti | paripra-abdrtha
svaya vycaeasya iva iti |asyaiva srya-tulyasya vivekaja-jnasyo
yogapradpa, ka ity kkym hamadhumatti, sthnyupanimantraastre
tambharapraj''khyadvitoyabhmau yog madhubhmika ity ukta saiva ca
bhmik'tra madhumatti nirdi tmdya saptadh prntabhmiprajeti

Page 331 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

prvokta samprajtasamptiparyantabhmikjta yogapradpa ity artha | te


hi bhmivyh vivekaja-jnaviayaikadeaprakak ato' iti bhva,
nanu savitarkdi-rpstath parima-traya-sayamdi-rp ca y samprajtayoga-bhmaya prvoktst katha yoga-pradpatay vivekaja-jnatay ca
na nirdi ? iti cen, na, yoga-vahni-kaatvena tematyalpatvasya vivakitatvt |
praka-bhmitay yoga-pradpnmsmaatvenaiva ca kaa-tulyabhmnm aatvam api prptam iti bhva | viupure ca sarve
evetara-jnn pradpa-tulyatva-vivakay brahma-vivekaja-jnasya sryatulyatva proktam
andha tama ivjna dpavac cendriyodbhavam |
yath sryas tath jna yad viprare vivekajam || [vi.pu. 6.5.62] iti |
indriyodbhavam ity anye api jnnm upalakaam ||54||

o)0(o
(3.55)
prpta-vivekaja-jnasyprpta-vivekaja-jnasya v

sattva-puruayo uddhi-smye kaivalyam iti ||55||


yad nirdhta-rajas-tamo-mala buddhi-sattva sattva-puruasynyatpratyaya-mtrdhikra dagdha-klea-bja bhavati, tad puruasya
uddhi-srpyam ivpanna bhavati | tad puruasyopacaritabhogbhva uddhi | etasym avasthy kaivalya
bhavatvarasynvarasya v, vivekaja-jna-bhgina itarasya v | na hi
dagdha-klea-bjasya jne punar apek kcid asti | sattva-uddhidvreaitat-samdhijam aivarya ca jna copakrntam |paramrthatas
tu jnd adarana nivartate | tasmin nivtte na santy uttare kle |
klebhvt karma-vipkbhva | caritdhikr caitasym
avasthygu, na puruasya dyatvena punar upatihante | tat
puruasya kaivalyam | tad purua svarpa-mtra-jyotir amala keval
bhavati ||55||
iti patajali-viracite yoga-stre ttyo vibhti-pda
tattva-vairad : tad evam paramparay kaivalyasya hetn sa-vibhtn
sayamnuktv, sattva-purunyat-jna skt-kaivalya-sdhanam ity atra
stram avatrayatiprpta iti | vivekaja jna bhavatu m v bht, sattvapurunyat-khytis tu kaivalya-prayojikety artha
sattva-puruayo uddhi-smye kaivalyam iti | iti stra-samptau |
varasya prvoktai sayama-jna-kriy-aktimata, anvarasya v
samanantaroktena sayamena vivekaja-jna-bhgina, itarasya vnutpannajnasya na vibhtiu kcidapek'sttyhana hi iti |

Page 332 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu yady anapekit vibhtaya kaivalye, vyarthas tarhi tsm upadea ? ity
ata hasattva-uddhi-dvrea iti | ittham-bhta-lakae tty, ntyantam
ahetava kaivalye vibhtaya, kintu na skd ity artha | jna vivekajam
upakrnta | yac ca pramparyea kraa tad aupacrika, na mukhyam |
paramrthatas tu khytir eva mukhyety artha | jnd iti prasakhynd ity
artha ||55||
atrntaragy agni parim prapacit|
sayamd bhti-sayogas tsu jna vivekajam ||
iti pdrtha-sagraha loka |
iti rmad-vcaspati-mira-viracity ptajala-bhya-vykhyy
tattva-vairady vibhti-pdasttya sampt||3||
yoga-vrtikam : tad eva sayamn siddhi-rp vibhtayo'ttngatajndy vivekaja-jnntt jna-kriyaivarya-rp vistareokt | tatrya
saayakim ets vibhtn anantaram eva moko bhavati, ho svid etad
vyatirekepti ? tatra niryakatayottara-stram avatrayatiprpta-vivekajaiti | strea sahnvaya | vivekaja-jnkhyottama-siddhy-apekayaiva sutarm
itara-siddhy-anapek kaivalya iti bhyaya |
sattva-puruayo uddhi-smye kaivalyam || buddhi-sattvasya puruea
saha samn yad uddhir vakyama-rp viveka-sktkrd bhavati, tadaiva
moko na tatra siddhy-apek ity artha | kvacid iti-abda strnte tihati, sa
ca hnopya-vyha-sampti-scanrtha |
uddhi-smya hetuta svarpata ca vycaeyad iti | nirdhto rajastamo-dravya-rpo malo yasya tat tath | ata eva viveka-khyti-mtre'dhikra
kartavyat yasya, na tu siddhy-dau tat tath | tata ca dagdhny angataklea-rpi vipkkhya-sasra-bjni yatra tat tath | eva yad buddhisattva bhavati, tad uddhy puruasya svarpam iva tad bhavati | anena
uddhi-smye hetur ukta | buddher dukhdy-tmakatvn ntyanta uddhismya kad'pty etat-prtipdanya iva-abda-prayoga |
yasminn ae smya tad hapuruasyeti | buddhi-dharmatvt purua
upacarita-mtrasya pratyaya-viekhya-bhogasybhva puruasya uddhi
| buddher api jvanmukta-day vivekitvena tdo bhgo nstti uddhismyam ity artha | atra skit-mtra-rpa-bhoga-vyvavartanyopacaritety
uktam | puruasya pratyayviea-rpa eva hi bhoga upacarita,
avivekasyopdhi-dharmatvt | cid-avasnat-rpas tu skhya-strokto bhoga
svata iti | tath ca sk nirabhimna | eva ca cittasya nirabhimnatvam eva
moka-hetur naivarydikam iti paryavasito'rtha | etasym iti | etasy uddhismyvasthy jty prrabdha-pratibandha-nivtty-anantara kaivalya
bhavati, varasynvardi-sdhrayeety artha | svatantra-jna-kriyaktimn vara |
jne punar iti | jnntare kpy apek nstty artha |
nanu viveka-sktkra-hetau tat-sayame saty avayam eva srvajydika
bhaviyati, tat katham varasya vety ucyate ? iti cet, kaivalye siddhy-apek
nsti, tarhi kim-artha mokkhya-hnasyopya-madhye siddhn kathanam ?

Page 333 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ity akym hasattva-uddhi-dvrea iti | sattvasya buddhi-sattvasya


uddhir vairgydi, tad-dvrea, mokopayogitayeti ea | aivarya kriyaktir aimdi, jna viveka-jnnta upakrnta prokta stra-jtena |
paramrthatas tu sattva-purunyat-jnd evjna-nivtty-di-da-dvr
kaivalyam ity artha |
atra caritdhikr ity-din kaivalya-svarpam uktam | kaivalye pururtham
hatad iti | tad sukha-dukha-mohtmaka-sattvdi-gudarane citta-jyotirviyogt svarpa-mtra-jyotir ato dukhdi-pratibimba-rpa-mala-rahita san
keval bhavati, kevaleu mukteu nitya-mukta vare v'vibhga gacchatty
artha | tath ca dukha-bhoga-nivttir eva pururtha iti | vykhyni
hnopyasya viveka-khyte sdhnni yogasya cgni yamdni sa-siddhni ||
55||
iti r-ptajala-bhya-vrttike r-vijna-bhiku-nirmite vibhti-pdas ttya ||
3||(4)

caturtha kaivalya-pda |
(4.1)

janmauadhi-mantra-tapa-samdhij siddhaya ||1||


dehntarit janman siddhi | auadhibhir asura-bhavaneu rasyanenetyevam -di | mantrair ka-gamanimdi-lbha | tapas sakalpa-siddhi
kma-rp yatratatra kmaga ity-evam -di |samdhij siddhayo
vykhy ||1||
tattva-vairad : tad eva prathama-dvitya-ttya-pdai samdha-tatsdhana-tad-vibhtaya prdhnyena vyutpdit | itarat tu prsagikam
aupdghtika coktam | ihedn tad-dhetuka kaivalya vyutpdanyam | na
caitat kaivalya-bhgya citta paraloka ca paralokina vijntirikta cittakaraa-sukhdy-tmaka-abddy-upamoktram tmna ca prasakhynaparama-kh ca vin vyutpdya akya vaktum iti tad etat sarvam atra pde
vyutpdanyam itarac ca prasagd upodghtd v |
tatraprathama-siddha-citteu kaivalya-bhgya citta nirdhrayitu-kma
pacatay siddhim hajanmauadhi-mantra-tapa-samdhij siddhaya
||
vycaedehntarititi | svargopabhoga-bhgyt karmao manuyajtycaritt kutac in nimittl labdha-paripkt kvacid deva-nikye jtamtrasyaiva divya-dehntarit siddhir aimdy bhavatti |
auadhi-siddhim haasura-bhavaneuiti | manuyo hi kutacin nimittd asurabhavanam upasamprpta kamanybhir asura-kanybhir upanta rasyanam
upayujya ajarmaraatvam any ca siddhr sdayati | ihaiva v
rasyanopayogena yath mavyo mun rasopayogd vindhya-vsti |

Page 334 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

mantra-siddhim hamantrair iti | tapa-siddhim hatapaseti | sakalpasiddhim hakma-rpiti |yad eva kmayate'imdi tad eka-pade'sya
bhavatti | yatra kmayate rotu v mantu v tatratad eva oti manute veti |
di-abdd darandaya saght iti | siddhntij | samdhij siddhayo
vykhy adhastane pde ||1||
yoga-vrtikam : hnopynta vyha-trayam ativistarata pda-dvayena
vykhyya hna tu svarpata eva tatra sakepd ukta, na tu tasyeaviea-rpo vyha ity ato hna-vistarrthacaturtha-pdrambha | tatrdau
kaivalya-yogya citta nirdhrayitu paca-prakr siddhim ha | anenaiva
prasagena janmdi-siddhy-apekay yathoktatamsiddher utkaro'pi setsyati
janmauadhi-mantra-tapa-samdhij siddhaya ||
kramea siddhr vycaedehntarit iti | aihikena karma devdi-dehntare
janma-mtreabhavant aimdi-siddhir janmajety artha | auadhi-siddhim ha
auadhibhi iti | asura-bhavaneurasyanamyad auadhi-dravya tadudbhavety evam -di-siddhr auadhibhir ity artha | asura-bhavanev iti
pryikbhipryeokta, atrpy auadhibhi suvardi-siddhnbhvt | ea
sugamam ||1||

o)0(o
(4.2)
tatra kyendriym anya-jtya-pariatn

jty-antara-parima prakty-prt ||2||


prva-parimpye uttara-parimopajanas tem
aprvvayavnupraved bhavati, kyendriya-praktaya ca sva sva
vikram anughanty preadharmdi-nimittam apekam iti ||2||
tattva-vairad : atha catasu siddhiv auadhdi-sdhansu tem eva
kyendriy jty-antara-pariatir iyate | s punar na tvad updna-mtrt |
na hi tvan-mtram updna nyndhika-divydivya-bhve'sya bhavati | no
khalv avilakaakraakrya-vailakayylam | msykasmikatva bhd ity
akya prayitv stra pahatitatra kyendriym anya-jtyapariatn, jty-antara-parima praktyprt | manuya-jti-pariatn
kyendriy yo deva-tiryag-jti-parima, sa khalu praktyprt |
kyasya hi prakti pthivy-dni bhtni, indriy ca praktir asmit, tadavayavnupravea pras tasmd bhavati | tad idam haprva-parimeti |
nanu yady prenugraha kasmt punar asau na sadtana ity ata ha
dharmdti | tad anena tasyaivaarrasya blya-kaumra-yauvana-vrdhakdni
ca nyagrodha-dhny nyagrodha-tarum abhva ca vahni-kaikys ta-riniveity v prodbhava-jvl-sahasra-samligita-gagana-maalatva ca
vykhytam ||2||
yoga-vrtikam : paca-vidha-siddhi-sdhrayya prva-pdo vicrita | siddhiprakro'sminn eva prasage kiyadbhi strai pratipdanya | tatrdau nirmakya-nirmendriyayor utpatti-prakra-pratipdaka stra prayitvotthpayati

Page 335 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tatra kya- ity-di | nirma-cittotpatti-prakrasya strntarea


vakyamatvd atra kyendriyayor eva grahaam |
jty-antara-parima praktyprt ||manuydi-jti-rpa parima | sa
prakty-prd bhavati, na tu sakalpa-mtrd ity artha | manuydi-jtirpeaprva pariamya sthitnkyendriy kma-rpat-day yo devatiryag-di-jti-parima sa praktyprd bhavati, na tu sakalpa-mtrd ity
artha iti vykhyntaram | aimdi-rpa-parima-viea ca prakty-apagamd
ity api bodhyam |
atra ca jty-antara-abdena yogin gaja-turagdi-vaibhava tath kyavyhdikam api grhyam | pra-abdenpi praktn sahananam api grhyam
| kya-vyhe ca rutisa ekadh bhavati tridh bhavati pacadh ata daa
caika ca sahasri ca viati || [ch.u. 7.26.2]ity-dir iti |
prakty-pre hetu vadan stra vycaeprva-parima- iti | yato loke
valmkdn kudra-parimpye tad-uttara-mah-parimotpattir bhtapraktnnupraved bhavatti dam | ato yogvardnm api
dehendriyayo parimntara-kle dharmdi-spek kyendriya-praktaya
svasva vikram anughanti sva-sva-jty kydi-praktim upakurvanti
prenupraveenety artha | tatra kya-praktilh paca-bhtni, indriyaprakti csmiteti | da ca loke ta-ri-nikiptasya vahni-kaasya kad
eva prakty-prea gagana-vyp parima-viea iti | etena
vsanvatrdn kad eva tribhuvana-vypitva-viva-rpatvdika
mrkaeydibhyo viun my-pradarana ca prakty-prea tain-mlym
iva kaa-bhagureeti vykhytam | agastydn samudra-pndika ca toydiprakty-apasraeneti vykhyeyam | evam eva viva paramevarasya myeti
gyate aindrajlikavat | kaenaiva prakty-prpasradibhir jagad
anyathayitu vilpayitu ca paramevara sakalpa-mtrea aknoti | skmady tu pratikaa tath karoty eveti payantu yogino bhagavan-ntyam iti
dik ||2||

o)0(o
(4.3)

nimittam aprayojaka praktn varaa-bhedas tu tata


ketrikavat ||3||
na hi dharmdi nimitta prayojaka praktn bhavati | na
kryeakraa pravartyate iti | katha tarhi ? varaa-bhedas tu tata
ketrikavat | yath ketrika kedrd ap prat kedrntara
piplvayiu sama nimna nimnatara v npa pinpakaraty
varaa tv s bhinatti, tasmin bhinne svayam evpa kedrntaram
plvayanti | tath dharma praktnm varaam adharma bhinatti,
tasmin bhinne svayam eva praktaya sva sva vikram plvayanti |
yath v, sa eva ketrikas tasminn eva kedre na prabhavaty audakn
bhaumn v rasn dhnya-mlny anupraveayitum | ki tarhi ? mudgagavedhuka-ymkds tatopakarati | apakeu teu svayam eva
Page 336 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ras dhnya-mlny anupravianti | tath dharmo nivtti-mtre kraam


adharmasya , uddhy-auddhyor atyanta-virodht | na tu prakti-pravttau
dharmo hetur bhavatti | atra nandvardaya udhry | viparyayepy
adharmo dharma bdhate | tata cuddhi-parima iti | atrpi
nahujagardaya udhry ||3||
tattva-vairad : praktyprd ity uktam | tatreda sandihyatekim pra
praktnsvbhviko dharmdi-nimitto veti ? ki prptam ? satv api praktiu
kadcid prd dharmdi-nimitta-ravac ca tan-nimitta eveti prptam | eva
prpta hanimittam aprayojaka praktn varaa-bhedas tu tata
ketrikavat ||
satya dharmdayo nimitta, na tu prayojak, tem api prakti-kryatvt | na
ca krya kraa prayojayati, tasya tad-adhnotpattitaykraa-paratantratvt |
svatantrasya ca prayojakatvt | na khalu kullam antarea md-daa-cakrasalildaya utpatsitenotpannena v ghaena prayujyante, ki tu svatantrea
kullena | na ca pururtho'pi pravartaka, ki tu tad-uddeenevara | uddeatmtreapururtha pravartaka ity ucyate | utpatsos tv asya
pururthasyvyaktasya sthitin-kraatva yuktam | na caitvat
dharmdnm animittat | pratibandhpanayana-mtrea ketrikavad upapatte
| varasypidharmdhihnrtha pratbandhpanaya eva vypro veditavya |
tad etan nigada-vykhytena bhyeoktam ||3||
yoga-vrtikam : nanu yogaja-dharmair balt praktaya kyanta iti praktisvtantrya-siddhnta-hni | tath sa yadi pit-loka-kmo bhavati sakalpd
evsya pitara samuttihantty-di-ruter api prakti-svtantrya-hnir ity
akym hanimittam aprayojaka praktn varaa-bhedas tu tata
ketrikavat ||
vycaena hti | dharmdi-rpnimittnprakty-prakatve yuktim ha
na kryeaiti | paratantra svatantrasya pravartakam ayuktam ity artha | ki
cke dravym anrambhikpy anukaam ankriy sarva-sammat | na
ca tatradharmo'dharmo v kraa, kasypi bhoghetutvt | npi tatrevardisakalpdi kraa, gauravt | ato nirantarukriyopapattaye lghavena
guatvenaiva smnyata pravtti-kraatvt prakti-svtantrya siddham | api
ca kadcid daa-cakrdika vinpi yogi-sakalpd eva ghao jyate, di-sarge
cevara-sakalpena bjntari vinaiva sarvi bjny utpadyante iti parasparavyabhicn nimittn na sktkraasya -sambhava | trai-may-diu
cgny-di-kraatve'nyonya-vyabhicro loka-siddha evsti | ata sahakryaprayukt praktir eva parime kraa svatantreti siddham |
nanu prakti cet svatantr kena prakrea tarhi dharmevara-yogisakalpdnprakti-parima-hetutvam iti pcchatikatha tarhi ? iti |
strrdhenottaram havaraa-bhedas tu tata ketrikavatiti | ap prad
adbhi prat, kedrntarasya vieaa samam ity di trikam, apakarati
kipati prvaraam lavlam |
sva sva vikram iti | sva-sva-jtya vikra prpnuvanti vikra-prastn
parimntaram ity artha | prakti-kryendriya-prakty-abhipryeokta gud
guntaram plvayantty api bodhyam | tath cdharmdi-pratibandha-nivttidvreaiva dharmdi parima-kraam iti siddham | aya bhvayath
saskra eva smti-hetu, sadda-cintdayas tv ananugatatay

Page 337 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

saskrasyodbodhaka-mtr, udbodha ca nidrdi-doa-rpvaraa-bhaga,


tathaiva praktir eva jagat-kraa kla-karmevardayas tu prakte kryajanana-akty-udbodhak | tatradharmdharmau sva-dharma-viruddhadharmntara-rpvaraa-bhagenodbodhakau, varas tu smya-parimdirpkhilvaraa-bhagenodbodhaka, kldayas tu dharmdy-udbodhakatay,
dadayas tu kryntarbhivyakti-pratibandhakatayety eva yath-yogyam
hanyam | etad eva nimitta-kraateti gyate | avyabhicrt tu sayogasya
samavyi-kraatvam iyata eva, dvratvt |
na tena prakte svatantrya-hnir iti | dharmasydharma-rpapratibandhpasra-dvr kyendriya-parima-nimittatvaudharaam ha
atra nand- iti | nandi-nm manuya varo jta iti nandvara | eva
nahujagardayo'pi vykhyey | siddhdn kyendriya-parima cintita
||3||

o)0(o
(4.4)
yad tu yog bahn kyn nirmimte, tad kim eka-manasks te bhavanty
athneka-manask iti ?

nirma-cittny asmit-mtrt ||4||


asmit-mtra citta-kraam updya nirma-cittni karoti, tata sacittni bhavanti ||4||
tattva-vairad : praktyprea siddh samarthya siddhi-vinirmita-nnkya-varti-cittaikatva-nntve vicrayatiyad tv iti |tatra nn-manastve
kyn prati-cittam abhiprya-bhedd ekbhiprynurodha ca parasparapratisandhna ca na syt puruntaravat | tasmd ekam eva citta
pradpavad visritay bahn api nirma-kyn vypnotti prpta ha
nirma-cittny asmit-mtrt || yad yvaj jvac charra tat sarvam
ekaiksdhraa-cittnvita dam, tath ca nirma-ky iti siddha, tem
api prtisvika mana ity abhipryehaasmit-mtram iti ||4||
yoga-vrtikam : idn siddhn citta-parinma-niryaka stram avatrayati
yadeti | ekamanask nirmt-mano-mtreaiva vyavahra-bhaja, anekamanask nirmt-mano'tirikta-prtisvika-mano-bhja |
nirma-cittny asmit-mtrt ||sva-sakalpena nirmit-cittni nirma-cittny
ucyante, tni bahni nirma-deha-sama-sakhyni bhavanti | tekraam ha
asmit-mtrd iti | ahakrd ity artha | mtra-abdena mano-vyvtti,
sakalpa-mtrea manaso nimitta-mtratvd iti | atra citta-abdo manotravc,
ahakara-praktitikatva-vacant | buddhy-ahakr api aneke sva-praktipradhna-buddhyprd bhavantti pratyetavya yukti-smyd iti |
bhye sa-cittni arrty artha | ea stra eva vykhytam |
nanu nirmt-cittasya ikasyaiva pradpavad visritay kya-vyheu vttisambhavt kim-artha deha-bhedennta-karaa-bhedo'bhyupagamyate, na hi

Page 338 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

naiyyiknm ivsmkam anta-karaa-bhedenaikadnavahita-nnarrdhihna na sambhaved iti ?


atrocyantesamdhi-bhogayor jnjnayo caikadaikasma citte virodhena cittabheda siddhyati | ata evasarva-jasypivio sva-sakalpa-nirmita-citta-bhedena
rma-arre kiyatklam ajnam upapannam iti | yad tu yog jva-bhedn eva
sva-dehn nirmiteu dehendriya-saghtev anekeu yojayati, tad puna
sutarm evnekntakaraam apekata iti | kadcit tu yoginm
ekntakaraenaia nna-deheu vyavahra na nirkurma, svatantrecchasya
niyantum aakyatvd iti |
athaiva satytma-nntva-kalpan vyarth, citta-bhedenaiva jnjdyupapatter iti ? maivam | vtti-tan-nirodhdnm
aupdhikatvenvirodhe'piviaynubhavnanubhavayo sva-pratividita-dukhabhoga-tad-abhvayor bandha-mokayo ca skc cetana-nihayor
virodhenaivtmanntva-siddher iti dik | tad etac charra-bhedena nn-cittair
viruddha-nn-krya-kritva yogin smaryate
ekas tu prabhu-akty vai bahudh bhavatvara |
bhtv yasmt tu bahudh bhavaty eka punas tu sa ||
tasmc ca manaso bhed jyante caita eva hi |
ekadh tad dvidh caiva tridh ca bahudh puna ||
yogvara arri karoti vikaroti ca |
prpnuyd viayn kaicit kaicid ugra tapa caret |
saharec ca punas tni sryo rami-gamn iva || iti |

o)0(o
(4.5)

pravtti-bhede prayojaka cittam ekam anekem ||5||


bahn cittnkatham eka-cittbhiprya-puras pravttir iti sarvacittnprayojaka cittam eka nirmimte, tata pravtti-bheda ||5||
tattva-vairad : yad uktam aneka-cittatve ekbhiprynurodha ca
pratisandhna ca na sytm iti satrottara strapravtti-bhede prayojaka
cittam ekam anekem ||abhaviyad ea doo yadi cittam eka nn-kyavarti mano-nyaka na niramsyata, tan-nirme tv adoa | na caika ghtv
kta prtisvikair manobhi kta v nyaka-nirmena, nijasyaiva manaso
nyakatvd iti vcya, prama-siddhasya niyoga-paryanuyognupapatter iti |
atha puram etatbhavati
ekas tu prabhu-akty vai bahudh bhavatnarra |
bhtv yasmt tu bahudh bhavaty eka punas tu sa ||
tasmc ca manaso bhed jyante caita eva hi |
ekadh tad dvidh caiva tridh ca bahudh puna ||
yognarra arri karoti vikaroti ca |
prpnuyd viayn kaicit kaicid ugra tapa caret |
saharec ca punas tni sryo rami-gamn iva || iti |

Page 339 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad etenbhipryehabahn cittam ekam anekem ||5||


yoga-vrtikam : aneka-citta-nirme'pivieam hapravtti-bhede
prayojaka cittam ekam anekem|
vycaebahnm iti | te bahn katham eka-cittbhiprynusri
pravtti syd ity ayena yog prva-siddha yac citta tad evasarva-cittn
prayojaka karoti, tatas tu cittbhipryt tem avntara-cittn pravttir ity
artha | aivarya-nirvhrtham aneka-cittev antarymi-viay sthitam eka
citta tem utpatti-sthiti-sahra karotti | atra ca prama para
brahmana prg eva daritamsaharec ca punas tni sryo rami-gan iva
iti |
etenaviv-dnm avatr api vykhyt | teu tmana ekatve'y aivyavahra updhyor ai-bhvenaupdhiko na punar itara-jvev iva svata
eveti ||5||

o)0(o
(4.6)

tatra dhynajam anayam ||6||


paca-vidha nirma-cittajanmauadhi-mantra-tapa-samdhij
siddhaya iti | tatra yad eva dhynaja citta, tad evnaya,tasyaiva
nsty ayo rgdi-pravtti, nta puya-ppbhisambandha, kakleatvd yogina iti | itare tu vidyatekarmaya ||6||
tattva-vairad : tad evam uditeu pacasu siddha-cittev apavarga-bhgya
citta nirdhrayatitatra dhynajam anayam || erata ity ay karmavsan klea-vsan ca | ta ete na vidyante yasmas tad anaya cittam
apavarga-bhgya bhavatty artha | yato rgdi-nibandhan pravttir nsty ato
nsti puya-ppbhisambandha |
kasmt pun rgdi-janit pravttir nstty ata haka-kleatvd iti |
dhynajasynayasya mano'ntarebhyo viea darayitum itarem
ayavattm haitare tv iti ||6||
yoga-vrtikam : tad evam ukteu pacasu siddha-citteu madhye'pavargayogya-cittam avadhrayatitatra dhynajam anayam ||dhynajam dhynasaskta, ay klea-karma-vsan na santy asminn ity anayam, dhynasiddha cittam evnaya bhavati, yogenaiva jnotpatty vsanocchedasambhavt na mantrdibhir ity artha |
vycaepaca-vidham iti | nirma-cittam atra nirma-kaa-citta na
nirmyama citta, tasya siddha-kryatvena siddhatvniyamt | anayam ity
asyrtham hatasya iveti | rgde pravttir yasmt saskrt sa rgdipravttir ayas tasyaiva nsity anayam ity artha |
anayatvasya ki prayojyam ity kk hanta iti | sambandha utpatti | tata
cpunar-janma-rpo moka iti ea | ppa-puynutpattau hetum haka-

Page 340 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kleatvd iti | dagdha-kleatvd iti dagdha-klea-karma-vsanatvd ity artha |


adotpal## apy adntara kraa, ada-rpasya karmayasya kryamtre hetutvt | tatreti nirdhraa-saptamy-artham haitarem iti | mantrdisiddha-cittnm ity artha ||6||

o)0(o
(4.7)
yata

karmuklka yogina, trividham itarem ||7||


catupad khalv iya karma-jtik, ukla-k, ukl, auklk
ceti | tatra k durtmanm | ukla-k bahi-sdhana-sdhy, tatra
para-pnugraha-dvreaiva karmaya-pracaya | ukl tapasvdhyya-dhynavatm | s hi kevale manasyyattatvd bahisdhandhn na parn payitv bhavati | auklk sanysin
ka-klen carama-dehnm iti | tatrukla yogina eva phalasanysd aka cnupdnt | itare tu bhtnprvam eva
trividham iti ||7||
tattva-vairad : tatraiva ca hetu-para stram avatrayatiyata iti |
karmuklka yogina trividham itarem ||pada sthnam | caturu
samam et catupad | yad yvad bahi-sdhana-sdhya tatrasarvatrsti kasya
cit p | na hi brhy-di-sdhane'pi karmai para-p nsti, avaghtdi-samaye
piplikdi-vadha-sambhavt | antato bjdi-vadhena stambhdi-bhedotpattipratibandht | anugraha ca dakidin brhmader iti | ukl tapasvdhyya-dhynavatm asannysinm | uklatvam upapdayatis hti |
auklk sanysinm | sanysino darayatiketi | karma-sanysino hi
na kvacid bahi-sdhana-sdhye karmai pravtt iti na caim asti ka
karmaya | yognuhna-sdhy asya karmaya-phalasyevare samarpan
na ukla karmaya | niratyaya-phalo hi ukla ucyate | yasya phalam eva nsti,
kutas tasya niratyaya-phalatvam ity artha | tad eva catuay karma-jtim
uktv katam kasyety avadhrayatitatruklam iti ||7||
yoga-vrtikam : atraiva hetu-paratayottara-stram avatrayatiyata iti |
karmuklka yogina trividham itarem || yogino nipanna-yogasya
ka-kleasya karma kydi-vypro'uklka puya-ppa-hetu itarem
ayogin janmdi-siddhnm api trividha yath-yogya karma ukla-kayo
pratyeka-samuccaybhy trividham ity artha |
tad etad vycaecatupd iti | karma-smnya catur-aakam ity artha |
kramea nirdiatiketi | k dukha-phalad, tamo-vardhakatvt | uklak sukha-dukha-phalad, rajo-vardhakatvt | ukl sukha-phalad, sattvavardhakatvt | auklk ca sukha-dukha-phala-ny, guhetutvd iti |
atruklkayo sukha-dukha-phalasyaiva pratiedhena yogi-karmam api
sattva-uddhi phala na nirkriyate | na ca jnenaiva sattva-uddhy-khya
ppa-kayo bhaviyatti vcyam | tathpikarmam api jngatay sattvauddhi-hetutvt, tma-kra tma-rati kriyvn ea brahma-vid
variha[mu.u. 3.1.4] iti shitya-rute |

Page 341 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kyena manas buddhy kevalair indriyair api |


yogina karma kurvanti saga tyaktvtma-uddhaye || [gt 5.11] iti
smte ca |
anyath vasihdn jninkarmnupapatte ca | na ca loka-sagrahrtham
tekarma, loka-sagrahasya svato'pururthatay kaivalya-hetua-sattvauddhi-dvraiva paryavasnd iti |
caturvidha karma krameodharatidehendriya-manobhyo bahir yni sdhanni
smnyam evuklkam iti vakyamatvt |
nanu bahi-sdhansdhynm api vedoktataykatha ka-sakaras tatrha
tatra pareti | bahir yogopakaraa-sampadane piplikdnm apy antato'parihry
p bhavatty asti tatra ppa-karmaya, devatdnm rdhandinnugraht
puya-karmayas tu prasiddha eveti skaryam ity artha |
antar-yga-rpy ukly ppskarye bjam has hti | sanysinm iti |
sanysas tyga, abhimna-phalayos tyginm ity artha |
kryam ity eva yat karma niyata kriyaterjuna |
saga tyaktv phala caiva sa tyga sttviko mata || [gt 18.9] ity-dismte |
nanu sanysrami-mtrm avidydi-klea-sattve tem api
dharmdharmodayt klea-kaye ca ghasthdi-karmam apy auklkatvc
ceti | sanysi-karmam auklkatve hetum haka-klenm iti | kleamla karmaya ity uktd iti bhva | carama-dehnm iti svarpkynam |
svokta sanysinm iti hetu vivna stra vycaetatreti | tatra
caturvidha-kta-madhye yogina evuklam aka ca karma, phala-tygt, aha
karomty askrc cety artha | vihita hi kmany satym eva svargdiphala dadti, vihita niiddha cobhayam apy updnkhybhimne saty eva
phala dadtti bhva |
tyaktv karma-phalsaga nitya-tpto nirraya |
karmay abhipravttopi naiva kicit karoti sa || [gt 4.20]
yasya nhakto bhvo buddhir yasya na lipyate |
hatvpi sa imn lokn na hanti na nibadhyate || [gt 18.17]
iti strasya pramam ||7||

o)0(o
(4.8)

tatastad-vipknugunm evbhivyaktirvsannm ||8||


tata iti trividht karmaa | tad-vipknugunm evetiyaj jtyasya
karmao yo vipkas tasynugu y vsan karma-vipkam anuerate,
tsm evbhivyakti | na hi daiva karma vipacyamna nraka-tiryaPage 342 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

manuya-vsanbhivyakti-nimitta bhavati | kintu daivnugu evsya


vsan vyajyate | nraka-tirya-manuyeu caiva samna carca ||8||
tattva-vairad : karmaya vivicya kleaya-gatim hatatas tadvipknugunm evbhivyaktir vsannm || yaj jtyasya puyajtyasypuya-jtyasya vkarmao yo vipko divyo v nrako v jtyyurbhogas tasya vipkasynugu | t evhay vsan karma-vipkam
anuerate'nukurvanti | divya-bhoga-janit hi divya-karma-vipknugu vsan |
na hi manuya-bhoga-vsanbhivyakto divya-karma-phalopabhoga-sambhava |
tasmt sva-vipknugu eva vsan karmbhivyajanya iti bhyrtha ||8||
yoga-vrtikam : nanu thatv ayoginkarma, tathpi vsanbhivyakty-dinpi
kadcin moka syd iti kim-artha dhynajasynaya-cittasypekety ata ha
tatas tad-vipknugunm evbhivyaktir vsannm || tata iti pada
vykhyya tad-vipkam anuerata iti | anukurvanti tan-mukha-nirkak iti yvat |
vipayamna phalonmukham | carco vicra ||8||

o)0(o
(4.9)

jti-dea-kla-vyavahitnm apynantarya,
smti-saskrayor eka-rpatvt ||9||
va-daa-vipkodaya sva-vyajakjanbhivyakta | sa yadi jti-atena
v dra-deatay v kalpa-atena v vyavahita puna ca svavyajakjana evodiyt drg ity eva prvaubhta-va-daavipkbhisaskt vsan updya vyajyeta | kasmt ? yato vyavahitnm
apy s sadakarmbhivyajaka nimittbhtam ity nantaryam eva |
kuta ca ? smti-saskrayor eka-rpatvt | yathnubhavs tath
saskr | te ca karma-vsannurp | yath ca vsans tathsmtir iti
jti-dea-kla-vyavahitebhya saskrebhya smti | smte ca puna
saskr ity evam ete smti-saskr karmaya-vtti-lbha-vad
vyajyante | ata ca vyavahitnm api nimitta-naimittika-bhvnucchedd
nantaryam eva siddham iti ||9||
tattva-vairad : syd etat | manuyasya pryanantaram adhigata-mrjrabhvasynantaratay manuya-vsay evbhivyakty bhavitavyam | na khalv
asti sambhavo yad anantara-divasnubhta na smaryate vyavahitadivasnubhta ca smaryata ity ata hajti-dea-kla-vyavahitnm apy
nantarya, smti-saskrayor eka-rpatvt ||
bhavatu va-daa-vsany jty-di-vyavdha, tathpitasyphalata
nantaryam | va-daa-vipkena karm tasy eva sva-vipknuguy
abhivyaktau tat-smaraa-samutpd ity hava-daa-vipkodaya iti |
udety asmd ity udaya karmaya | puna ca sva-vyajakjana evodiyt,
abhivyajyeta vipkrambhbhimukha kriyetety artha | abhisaskra-kriy
updya ghtv vyajyeta | yadi vyajyeta sva-vipknugu eva vsan ghtv
vyajyetety artha |

Page 343 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nantaryam eva phalata kraa-dvram upapdya krya-dvram upapdayati


kuta ca smtti | eka-rpatay sdyam | tad evhayath iti |
nanv anubhava-sarp cet saskrs tath saty anubhav viarrava ity ete'pi
viarrava katha cira-bhvine'nubhavya kalperann ity ata hate ca karmavsannurp iti | yathprva sthyi kaika-karma-nimittam api, eva
kaika-karma-nimitto'pi saskra sthy | kicid bheddhihna ca srpyam
| anyathbhede tattvena sdynupapatter ity artha | sugamam anyat ||9||
yoga-vrtikam : bahu-janma-vyavahitnm api vsannm abhivyakti karmaphalnyathnupapatti-pramena sdhayatijti-dea-kla-vyavahitnm
apy nantarya, smti-saskrayor eka-rpatvt || jty-dbhir
vyavahitnm api vsannm nantaryam avyavahitavat krya-kri bhavati,
anyathkarma-phalnupapatte smti-saskrayor eka-rpatvd ity artha |
ekarpatvam ekkratvam iti |
tatrdau bhya-kro jty-di-vyavahitatvam udharann evnantarye kraa
pradarayativety-din | rambha evjanasypekad udaya-padam | tath
ca va-daa-vipkrambha |sva-vyajakenaivbhivyakto vartamnvastho
bhavati, na tu prva-deha-tyga-mtrea jhaity eveti niyamo'ta sa yadi jtiatdi-vyavadhnena vyajaka prpyodiyt, tad drg ity eva ghra prvaprpta-va-daa-vipkenajnitn saskrn ghtvaiva vyakto bhavati,
vyavahitnm api vsann sada-karma-vyagyatvd ity ata nantaram
evrthd bhavatty artha | sdya ctraika-jtya-phalakatvam |
abhviyajakam ity asya ca vivaraanimittbhtam iti | prakter evopdnatvd
iti bhva | nantarya tat-kraa ca vykhyya tatra prama pcchatikuta
iti | kuta pramd ity artha | strvayavenottaram hasmti-saskrayor iti |
nanu manuya-janmany evyavahite va-daa-vipko bhavatv avyavahitatvd
iti | tatrhate ceti | te ca saskr karmaynurp evpekit ity artha |
nanv evam api manuya-saskrd eva va-daa-vipka-nirvhik smtir astu,
tathpikarmaynurpa-smti-hetutvena karmnurpopapattir iti | tatrha
yatheti | eka-rpatva prsdhya stra-ttparyrtha vycaeiti jtti |
nanu sajtya-vsanaiva ced vipka-nirvhik tarhy eka-vipka-kla eva smtyutpdena prva-saskra-nt katha punas taj-jtya vipkntaram ity
ayenoktasmte ca puna saskr iti | paramrthas tu smter na saskranakatvam ity api prvokta smartavyam | smti-saskr smti-hetusaskr, karmaya-vtti-lbht karmayodbodhd iti ||9||

o)0(o
(4.10)

tsm anditva cio nityatvt ||10||


ts vsannm io nityatvd anditvam | yeyam tmr "m na
bhva bhysam"1 iti sarvasya dyate, s na svbhvik | kasmt ? jta12.9 stre vysa-bh draavy.
Page 344 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

mtrasya jantor ananubhta-maraa-dharmakasya dveo dukhnusmtinimitto maraa-trsa katha bhavet ? na ca svbhvika vastu nimittam
updatte | tasmd andi-vsannuviddham ida citta nimitta-vat kacid
eva vsan pratilabhya puruasya bhogyopavartata iti | ghaa-prsdapradpa-kalpa sakoca-viki citta arra-parimkra-mtram ity apare
pratipann | tath cntarbhva sasra ca yukta iti | vttir evsya
vibhuna cittasya sakoca-vikinty crya | tac ca dharmdinimittpekam | nimitta ca dvividhabhyam dhytmika ca | arrdisdhanpeka bhya stuti-dnbhivdandi | citta-mtrdhna
raddhdy dhytmikam |tath coktaye caite maitry-dayo dhyyin
vihrs te bhya-sdhana-niranugrahtma praka dharmam
abhinivartayanti | tayor mnasa balya | katham ? jna-vairgye
kentiayyete ? daakraya ca citta-bala-vyatirekea ka
arreakarma nya kartum utsaheta, samudram agastyavad v
pibet ? ||10||
tattva-vairad : syd etat |vyajyeran prva-prvatara-janmbhisaskt
vsan yadi prva-prvatara-janma-sad-bhve prama syt | tad eva tu nsti |
na ca jta-mtrasya jantor hara-oka-darana-mtra prama bhavitum
arhati,padmdi-sakoca-viksa-vat svbhvikatvena tad-upapatter ity ata ha
tsm anditva cio nityatvt || ts vsannm anditva ca, na
kevalam nantaryam iti crthaio nityatvt | tmio vsannm anditve
nityatvvyabhicrd iti |
nanu svbhvikatvenpu upapatter asiddham io nityatvam ity ata haeyam
iti | nstika pcchatikasmt ? uttarajta-mtrasya jantor iti | ata evaitasmin
janmany anubhta-maraa-dharmakasya maraam eva dharma, so'nanubhto
yena sa yathoktas tasya mtarakt praskhalata kampamnasya mgalyacakrdi-lchita tad-ura-stram atigha-pi-grham avalambyamnasya
blakasya kampa-bhednumit dvenuakte dukhe y smtis tan-nimitto
maraa-trsa katha bhaved iti ?
nankta-svabhvd ity ata hana ca svbhvika vastu nimittam updatte
ghti svotpattau | etad ukta bhavatibalakasyedo dyamna kampo
bhaya-nibandhana da-kampatvd asmad-di-kampavat | blakasya bhaya
dvea-dukha-smti-nimitta bhayatv asmad-di-bhayavat | gmipratyavyotprek-lakaa ca bhaya na dukha-smti-mtrd bhavati, api tu
yato bibheti, tasya pratyavya-hetu-bhvam anumyasampraty api pratyavya
bhya ca vidadhyd iti | tasmd yaj jtyd anubhta-card dvenuakta
sarvam upapdita tasya smarat taj-jtyasynubhyamnasya tad-dukhahetutvam anumya, tato bibheti | na ca blakensmin janmani skhalanasynyatra
dukha-hetutvam avagatam | na ca tdadukham upalabdhamtasmt prgbhavyo'nubhava pariiyate | tac caitad eva payogam rohatijta-mtrasya
blasya smti prvnubhava-nibandhansmtitvd asmad-di-smtivad iti | na
ca padma-sakoca-viksv api svbhvikau | na hi svbhvikakrantaram
apekate, vahner auya praty api krantarpekprasagt | tasmd
gantukam aruara-samparka-mtram eva kamalin-viksa-kraam | sakocakraa ca saskra sthiti-sthpaka iti | eva smitdy-anumita-hardayo'pi
prci bhave hetavo veditavy | tad st tvat |

Page 345 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

praktam anusaharatitasmd iti | nimitta labdha-vipka-kla karma |


pratilambho'bhivyakti |
prasagata citta-parima-vipratipatti nircikrur vipratipattim haghaaprsda- iti | deha-pradea-vartikrya-darand dehd bahi-sad-bhve cittasya
na pramam asti | na caitad au-parima, drgha-akul-bhakadv
aparyyea jna-pacaknutpda-prasagt1 | na cnanubhyamna-kramakalpany pramam asti | na caikam au mano nn-deair indriyair
aparyyea sambandhum arhati | tat-prieyt kya-parimacitta ghaaprsda-varti-pradpavat | sakoca-viksau puttik-hasti-dehayor utpayasyete |
arra-parimam evkra parima yasyety apare pratipann |
nanv eva katham asya ketra-bja-sayoga, na khalv etad anrava mtaarrn mt-pit-deha-vartin lohita-retas prpnoti, paratantratvt | na hi
sthv-div gacchatsu tucchy gacchati | na cgacchati pade tad-raya
citta gacchati | tath ca na sasra syd ity ata hatath cntarbhva
sasra ca yukta iti | tath ca arra-parimatve dehntara-prptaye prvadeha-tygo dehntara-prpti cntarsytivdhika-arra-sayogd bhavata |
tena khalv aya dehntare sacaret | tath ca puraaguha-mtrapurua
nicakara yamo balt2[ma.bh. 3.297.27] |
tad etad amyama sva-matam havttir evsya vibhuna cittasya
sakoca-vikinty cryasvayambh pratipede | idam atrktamyady
anraya citta na dehntara-sacri katham etad-tivdikam rayate | tathpi
dehntara-kalpanym anavasth | na csya dehn nikaram tivhikasya
sambhavati, nikasya cetasas tat-sambandht | astu tarhi skma-arram
evsargdc ca pralayn niyata cittnm adhihna kauika-arram apy
avarti | tena hi cittam satya-lokd cvces tatra tatra arre sacarati |
niakara csyopapanna kauikt kyt | tatra hi tad-antarbhvas tasya
niyatatvt | na csypi sad-bhve pramam asti | na khalv etad adhyakagocara | na ca sasro'synumna, crya-matenpy upapatte |
gamas tu puruasya nikaram ha | na ca citta v skma-arra v
purua, ki tu citi-aktir apratisakram | na csy nikara sabhavatty
aupacriko vykhyeya | tath ca citte cittasya ca tatratatra vtty-abhva eva
nikarrtha | yac ca arrtihsa-pureu maranantara preta-arraprptis tad-vimoka ca sa-pi-karadibhir ity ukta tad anujnma |
tivhikatva tasya na mymahe | na ctrsti kacid gama | labdha-arra
eva ca yama-puruair api pa-baddho nyate na tv tivhika-arra |
tasmhakrikatvcetaso'hakrasya ca gagana-maalavat trailokya-vypitvd
vibhutva manasa | eva ced asya vttir atra vibhvti sarva-ja-tpt taritasya
yata ukta-vttir evsyeti |
syd etat | citta-mtrdhny vtte sakoca-viksau kuta kdcitkv ity ata
hatac ca dharmdi-nimittpekam | vttau nimitta vibhajatenimitta
caiti | di-grahaenendriya-dhandayo ghyante | raddhdti | atrpi vryasmty-dayo ghyante | ntaratve samatim crym hatath coktam |
vihro vypra | praka uklam | tayor bhybhyantarayor madhye | jnavairgyetaj-janitau dharmau kena bhya-sdhyena dharmetiayyete

1TU majarysugandhi tal drghm anata ppa-akulm |


kapila-BM santi yugapat paca-.Baya ||
2tata satyaata kyt pa-baddha vaagatam iti prvrdham |
Page 346 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abhibhyete ? jna-vairgyajau eva dharmau tam abhibhavata, bjam bd


apanayata ity artha | atraia suprasiddham udharaam ha
dadaakrayam iti ||10||
yoga-vrtikam : nanv eva sakala-janmrtham eva vsansvkre'navasthprasaga ity akm apkarotitsm anditva cio nityatvt ||
vycaetsm iti | nityatvt prati-janma-niyatatvd ity artha | anditva ca
pravharpea bodhyam | yadyapy r nityatay tad-dhetu-vsanay
evnditva siddhyati, na tu bhoga-hetu-vsanntathpi tatrnasthy
prmikatvendoatve tad-dntennysm apy anditvam anumeyam ity
aya |
nanv agny-auyavad iyam cittasya svbhviky eva bhavatu ? tatrha
yeyamiti | r nityatva tad-vsannditve tathio svbhvikatve v yukti
pcchatikasmt ? iti | tatrdv r-nityatvena vsannditva yath siddhyati
tatrhajta- iti | jta-mtro'numndy-asamartho blako yadi na prva-janmany
ananubhta-maraa-dharmaka syt, tad katha tasya dvea-tat-kraamaraa-dukha-smarabhym evotpdyo maraa-trso yathokt-rpa
sambhavet prva-prva-bhavya-maraa-dukha-vsan vineti ea |
asvbhvikatve tu yuktim hana caiti | npi svbhvika vastu nimittaspekam bhavati, bhaya-rpt tu yathokc khaga-prahra-darandinimittam apekate, anyathnupapatter ato na svbhvikti ea | stratrayrtha iyvadhraayopasaharatitasmd andi- iti | nimitta
vipkonmukha karma, pratilabhya ghtv |
nanu vsany anditva tad bhaved yadi tad-raya citta nitya syt pratiarra ca bhinna na syt | tad eva tu na, pu-prakty-atiriktasya sarvasya
kryatvbhyupagamt | au-mah-arrayo parima-bhedena bhedavac
charra-tulya-parima-cittasypi bheda-siddhe ceti ? tatrdau skhyaparimam haghaa- iti | prati-puruasarva-arra-sdhraam ekaikam eva
citta tathpighaa-prsda-rpa-svalpa-mahraya-bhedena pradpavat svalpamah-arra-bhedena citta svalpa mah-parima bhavati, tath ca nityatvam
api tasya pradpa-paramuvad eva draavyam | tac ca paramu-tulyaskmvasthyprakte sattvaka-pu-vieat prpnotti na praktipurutiriktasya nityateti bhva | eam apare skhy hur ity artha |
nanu bimbena citta katha neyata ity kkym hatath ca iti | tath
cutvasypi sambhavt, prvpara-sargayor antar pralaye bhvo laya
sambhavati, tath sasra sasaraam ihaloka-paraloka-sasra ca sakriyatvt
sambhavati, vibhutve ced ubhaya na ghaatety artha| sva-stra-siddhntam
havttir eva iti | bimbkravac citta pratiniyata-purua-bhogyatvt, puruabhedennanta ca
cittka cid-kam ka ca ttyakam |
dvbhy nyatama viddhi cid-ka varnane || [mah.u. 4.58]
ity din streu citta-vibhutvvagamt | anyath paricchinnatve
satvaropdher api paricchinnatvpattyevarasya vibhutva-ruti-smti-yuktivirodha syt | yath tu vaieik naiyyik ckasya vibhu-nityasypi rotrdirpeakryat dehena saha gamandika caupdhikataybhyupagacchanti,

Page 347 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tathaiva vibhu-nitynjva-cittn malina-darpaavad avidy-kma-karmvtapraka-aktn manda-praka-svabhvn v bhya-sattvntaropaambhj


jndi-hetu parima-viea sargdau jyatekryopdhir aya jva
tmanopdhir vara [uka-rahasyopaniad 3.12] iti rute |
sa eva paima svalpa-mah-arra-bhedena sakoca-vika-lo bhavatty
evam crya patajalir abhyupagacchatty artha | atra ca vtti pradpaikhvad dravya-rpa parima iti prg evoktam, na tu kaa-dvayvasthy
jnecchdi-gua | sargdy-utpanna-cittasya prkta-pralayaparyantvasthnasyeha-loka-gamande ca ravadibhir asy vtter ghaapady-krataivtrecch-jna-abda-vcyeti | tad eva vaieikm kavad
asmka cittam api nitynityobhaya-rpam iti siddham | vieas tv aya yat tair
kasya rotra-rpea janyat karma-akuly-aupdhikyate | asmbhis tu
guntara-sambhedd yathrtha eva mahad-di-rpeaprakty-khya-skmacittasya parima iyata iti | etena vibhu-nityatvepy kasya kryatvam api
vykhytam | abddi-hetu-parima-viea-rpeakryatvaruti-smti-siddha
virodhbhvd iti dik | ye tu vaieik cittam av eva sarvadbhyupagacchanti,
tan-mata ekad pacendriyai paca-vtty-anupapatti, caku-rotrder
viruddha-deatayos tad-ubhaya-sabandhasya ikadnaucityd ity-dni
dany hyni | yugapaj jnnutpattir manaso lim iti nyya-stre ca sad
sarva-jatvbhva eva mana ckya-karae ligatvenopanyasto na tv ekaendriyadvaya-vtty-abhva, hetv-asiddhi-dopatter iti |
vttau sakoca-vikayo kraam hatac ca iti | tac ca sakoca-vikana
dharmdharmdi-rpa-nimittpekay bhavati, anditvc ctra nnyonyraya iti
|
nanu dharmder ea cec citta-vtti-vikas tarhi arrdi-dharmai stuti-dndibhir
eva jndi-sambhave dukara-yogpek na yuktety akym hanimitta
caiti | abhivdandiiti | di-abdena nindparasvdntikramdny adharmasdhanny api ghtni raddhdni ca | raddhdaya prva vykhyt
raddh-vrya-smti-samdhi-praj, ad-vipart craddhdaya ity artha |
nanu raddhdi-mtrasya dharma-nirvartakatve ki pramam ? tatrhatath
coktam iti | vihr ayatna-sdhy | nipdya-dharma-nivttau hetubhyasdhana- iti | bhya-sdhana-nirapeka-svabhva ity artha | tayor iti | tayo ca
bhydhytmikayor madhye mnasa karma balya, yato mnasa karma jnavairgya-rpatay sarvtiyty artha |
niratiayatvam udharatidaakrayam iti | daaka-deas tad-rje
krodhnvite ukra sapta-dina-ilvy jana-nya cakra | anyat sugamam |
tath ca raddhdi-sdhana-janyo yoga-dharmo yath citta-viksa-sdhana tath
bhya-dharma iti yoga-dharmasypeketi | tad ukta yjavalkyena
sarva-dharmn parityajya moka-dharma samrayet |
sarve dharm sado syu punar-vtti-krak || iti |
ijydhyayana-dnni tapa svdhyya-karma ca |
aya tu paramo dharmo yad yogentma-daranam || iti ca |
gtym api

Page 348 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

e tebhihit skhye buddhir yoge tv im u |


buddhy yukto yay prtha karma-bandha prahsyasi || [gt 2.39] iti |
yata ca mnasa karmaiva balyo'ta eva jaa-bharatde samdhi-nihataiva
ryate
sarva-vijna-sampanna sarva-strrtha-tattvavit |
apayat sa ca maitreya tmna prakte param || [vi.pu. 2.13.37]
na papha guru-prokta ktopanayana rutim |
na dadara ca karmi stri jaghe na ca || [vi.pu. 2.13.39] ity dineti ||
tad eva moka-yogya citta tat-prasagenetara-cittasya bandha-prakra ca
darita | purue citta-dvraka-bandhasya svbhvikatve moksambhavt,
karma-vsandi-mlakatve tu tad-ucchedato moko ghaata iti ||10||

o)0(o
(4.11)

hetu-phalraylambanai saghtatvd em abhve


tad-abhva ||11||
hetu dharmt sukham adharmd dukham | sukhd rgo dukhd dvea
| tata ca prayatna | tena manas vc kyena v parispandamna
param anughty upahanti v | tata punar dharmdharmau sukhadukhe, rga-dvev iti pravttam ida aara sasra-cakram |asya ca
pratikaam vartamnasyvidy netr, mlasarva-klenm ity ea
hetu | phala tu yam ritya yasya pratyutpann dharmde, na hy
aprvopajana | manas tu sdhikram rayo vsannm | na hy
avasitdhikre manasi nirray vsan sthtum utsahante | yad
abhimukhbhta vastu y vsan vyanakti, tasys tad-lambanam |
eva hetu-phalraylambanair etai saght sarv vsan | em
abhve tat-saraym api vsannm abhva ||11||
tattva-vairad :athait citta-vttayo vsan cndaya cet katham sm
uccheda ? na khalu citi-aktir andir ucchidyata ity ata hahetuphalraylambanai saghtatvd em abhve tad-abhva ||
ander api samucchedo da | tad yathngatatvasyeti svayabhicratvd
asdhanam | citi-aktis tu vina-krabhvn na vinayati, na tv anditvt |
ukta ca vsannm andnm api samucchede kraa streeti |
anugrahopaghtv api dharmdharmdi-nimittam upalakayata | tena
surpndayo'pi saght bhavanti |
netr nyik | atraiva hetum hamlam iti | pratyuptannat vartamnat na tu
dharmasvarpotpda | atraiva hetum hana hti | yad abhimukh-bhta
vastu kmin-samparkdi | vypakbhve vypyasybhva iti strrtha ||11||

Page 349 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : idn mokopapattaye'ndy-asakhynm api vsannm


atyantoccheda upapdyatehetu-phalraylambanai saghtatvd
em abhve tad-abhva ||
vsan-hetu sasra-cakram | tasypi hetur avidyety ato'vidyaiva hetuabdrtha ity hahetur ity-din ity ea hetur ity antena | hetu sasra-cakram
ity anvaya | sasra-cakrasya jna-karma-vsan-hetutve hetu-garbhavieaapravttam ida a aram iti | dharmdharma-sukha-dukha-rgadvea-rpera-akevidy-daa-preritena bhramita bhavatty ato vsanhetur ity artha | kulla-cakrasya hi daena alk-prerae kte vegkhya
saskro bhavati, yena kiyat-kla svayam api bhramati, tadvad eva bhrmita
sasra-cakra vsan-hetur iti bhva |
cakra-pravartaka daam haasya ceti | netr bhrmik | tath ca sarvavsanodaye'vidyaiva mla-kraa, avidy-kaye ca vihita-niiddha-karma
sattve'pi sasra-cakra-bhraman na vsanodaya ity aya |
hetum upasaharatiity ea hetur iti | avidy hetur vsany ity artha | phala
tv iti | ya pururtham uddiya dharmdy-utpanna tad eva vsannm api
phala, karma-vsanayor anyonya-sahakritvd ity artha |
nanu phalena katha kraasya niyama-rpa sagraha, katha v phalbhve
krabhva ? phalbhva-kle'pi kraasya sattv ity akym hana hy
aprvopajana iti | aprvasya sata upajano janma hi nstty artha | tath satkrya-svkrengatvastha-phalena vypto vartamna-hetur bhavaty eveti
bhva |
rayam hamanas tv iti | sdhikra pururthavat | atra pralaye vsansattvasynucchedena vsanraya-manaso nityatvam abhipretya sdhikram iti
vieaam | anyathdhikra-samptau mana eva na tihatti vieaa
vyartham iti |
lambanam hayad abhimukham iti | moka-kle kmin-rpdn rgavsan-vyajakn sattve'py lambanbhvopapdanybhimukham iti
vieaam | tath ca sannika vsan-vyajakam atrlambanam ity artha |
hetv-dn vykhyya stra-vkyrtham haevam iti | saght vypt | ata
em abhve'tyantocchede videha-mukti-samaye tad-ray tan-niyatn
vsannm atyantoccheda ity artha | tath ca vsannm anditve'pi moka
sambhavatty aya ||11||

o)0(o
(4.12)
nsty asata sambhavo na csti sato vina iti dravyatvena sambhavatya
katha nivartiyante vsan ? iti

attngata svarpatostyadhva-bhedd dharmm ||


12||
Page 350 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhaviyad-vyaktikam angatam | anubhta-vyaktikam attam | svavyproprha vartamnam | traya caitad vastu jnasya jeyam | yadi
caitat svarpato nbhaviyan neda nirviaya jnam udapatsyata |
tasmd attngata svarpatostti | ki ca, bhoga-bhgyasya
vpavarga-bhgyasya v karmaa phalam utpitsu yadi nirupkhyam iti
tad-uddeena tena nimittena kualnuhna na yujyeta | sata ca
phalasya nimitta vartamnkarae samartha, nprvopajanane | siddha
nimitta naimittikasya vienugrahaa kurute, nprvam utpdayati |
dharm cneka-dharma-svabhva | tasya cdhva-bhedena dharm
pratyavasthit | na ca yath vartamna vyakti-viepanna
dravatyosty evam attam angata v | katha tarhi ? svenaiva vyagyena
svarpengatam asti | svena cnubhta-vyaktitvena svarpettam iti |
vartamnasya ivdhvana svarpa-vyaktir iti |na s bhavaty
attngatayor adhvano | ekasya cdhvana samaye dvv adhvnau
dharmi-samanvgatau bhavata eveti, nbhtv bhvas traym
adhvanm iti ||12||
tattva-vairad : uttara stram avatrayitu akatenstti | asata iti tu
samptyta nidaranya v | attngata svarpatosty adhva-bhedd
dharmm || nsatm utpdo na sat vina | ki tu satm eva dharmm
adhva-bheda-parima evodayavyayv iti strrtha |
anubht prpt yena vyaktis tat tath, samprati vyaktir nstti yvat | ita ca
traiklye'pi dharma sann ity hayadi ceti | na hy asaj jna-viaya
sambhavatti nirpkhyatvt | viayvabhsa hi vijna nsati viaye bhavati |
traiklya-viaya ca vijna yoginm asmad-dn ca vjnam asati viaye
notpanna syt | utpadyate ca | tasmd attngate snya-rpea samanugate
sta iti | evam anubhavato jna viaya-sattve hetur uktam | uddeyatvd apy
angatasya viayatvena sattvam evety haki ca bhoga-bhgyasyeti | kualo
nipua | anuheye'pi ca yad yan nimitta tat sarva naimittike saty eva
vieam dhatte | yath aveddhyydaya | na khalv ete kalvdayo'santam
utpdayanti | sata eva tu tat-prpti-vikro kurvanti | eva kulldayo'pi sata eva
ghaasya vartamn-bhva-hetava ity hasata ceti |
yadi tu vartamnatvbhvd attngatayor asattva hanta bho vartamnasypy
abhvo'ttngatatvbhvt, adhva-dharmya-viiatay tu sattva traym
apy aviiam ity abhipryehadharm ceti | pratyekam avasthna
pratyavasthitir iti | dravyata iti dravye dharmii | srva-vibhaktikas tasi | yady
attngatvattngatatvena stas tarhi vartamna-samaye tattvbhvn na
sytm ity ata haekasya ceti | praktam upasaharatiiti nbhtv bhva iti ||
12||
yoga-vrtikam : sat-krybhyupagamd vsannm atyantocchedo na
sambhavati akayottara-stram avatrayatinstti | dravyatvena
sambhavantya vastutvena tihantyaattngata svarpatosty adhvabhedd dharmm ||
bhaved apy aya doo yadi svarppyo vsannm asmbhir ucyate, [na tv etad
asti,] kintv atyantttat-mtra yato'ttngata vastu svarpato'sti |

Page 351 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanv ekad virudhyamnn dharm katham ekatra satt ghaeta ? tatrha


adhva-bhedd dharmm iti | bhinndhvakatvd avirodha ity artha |
vartamna-lakanm ea dharmm ekad virodha iti bhva |
attngatayo svarpnapye prama darayati bhya-krabhaviyad iti
| bhaviyant vyaktir abhivyaktir yasya tat tath | trayam iti | trayam apy etad
vastu svarpa-sad, yato yogin pratyaka-jnasya jeya viaya | atra tarkam
hayadi ceti | nedam iti | aa-gdn jndarand iti bhva | tath
cokta brahma-mms-streanbhva upalabdhe [ve.s. 2.2.28] iti |
nanu ukti-rajatdivad buddhi-parima-viea eva yogaja-dharmdi-janyo'ttdisthale ski-jna-viayo'stv iti cet ? yogin prvnubhtttde klntare'pi
pratyabhijyamnatvt, bdhakbhve'pi vastn buddhi-mtratve
vartamnvastha-vastnm api buddhi-mtrat-prasagc ca | na cnupalambho
bdhaka, yogi-pratyaka-siddhasya saukmyenupalambhopapatte | tath ca
skhya-stra saukmyt tad-anupalabdhi iti |
nanv attdy-avasthy nstti pratyayo bdhaka iti ? maivam | yogipratyakea laukika-pratyakasya bdhant, idn ghao'tta ity-di prattibald nstti pratyayasyttatdi-viayakatvc ceti | attngata-sattva-svkre
bjntaram haki ceti | bhoga-bhgyasya bhoga-sdhanasya , nirupkhyam
asat | tad-uddeenety asya vivaraatena nimitteneti | kualo nipua | kualo
yog angata skktya tad vartamnatvya yatate, yathrjuna ka-arre
kltmake bhmdi-pravea bhvina dv yuddhe pravtta iti |
nanv eva kraa-vypro viphala, kryasya nityatvd ity ak pariharann
eva paramate pantaram hasata ceti | tath cvyaktvasthay sato
vartamnaty kraa-vypra-sphalyam | da ca kraa-vyprea sad
evbhivyajyata iti | yath peu satm eva pratim-padn laukikavyprebhivyakta-mtram iti | tad ukta vsihe
suuptvasthay cakra-padma-rekh ilodare |
yath sthit citter antas tatheya jagadval || iti |
caitanye ca jagadval prakti-puruayos taptya-piavad avivekena praktidvropsanrth ruti-smtyor ucyate, sarva-karttva-satya-sakalpatvdivat |
athav gagane vyor ivdhratvam asage'nenaiva caitanye jagata ucyata iti |
nanu tathpi kraa-nityatventtdy-avasthd api krat sadaiva
krybhivyakti syt ? tatrhasiddham iti | siddha vartamnam eva nimittam
ity-dir artha | sata kryasyotpattau kraa-vaiphalya-ak-nirsyokta
vienugrahaam iti | paramata niedhatinprveti | ato nprvam
utpdayatty artha | aprvotpdane ca aa-gdy api kraa-vyprd
utpadyeta, utpatte prk aa-gdibhyo ghadn vailakaybhvd iti |
adhika tu prg uktam |
adhva-bhedd iti strvayava vycaedharm cneketi | ato na virodha ity
hana ceti | abhivyakti-rpea vieaenaiva dharm virodho na svarpata
iti vkyrtha | dravyata sva-kriy-kritvena | pcchatikatha tarhti | uttara
svenaiveti | vyagyena bhvi-vyaktikena | vartamnasya ivety-dir adhvanor ity
anta upasahra | ah ctra saptamy-arthe |

Page 352 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu tathpy ekdhva-samaye'pardhvbhvd adhvany eva sat-krya-hnir ity


akym haekasya cdhvana iti | etac ca etenabhtendriyeu[3.13] ity-distre samyag upapditam asmbhir iti | abhtv asthitv | traym adhvan
lakanm iti ||12||

o)0(o
(4.13)

te vyakta-skm gutmna ||13||


te khalv am try-adhvno dharm vartamn vyaktmnottn gat
skmtmna | sarvam idagun sannivea-viea-mtram iti
paramrthato gutmna | tath ca strnusanam
gunparamarpa na di-patham cchati |
yat tu di-patha prpta tan myeva sutucchakam || iti ||
13||
tattva-vairad : syd etat, aya tu nn-prakro dharmidharmvasthparima-rpo viva-bheda-prapaco na pradhnd ekasmd bhavitum arhati, na
hy avilakat krat krya-bheda-sambhava ity ata hate vyakta-skm
gutmna ||
te try-adhvano dharm vyak ca skm ca gutmno na traiguytiriktam
em asti kraam, vaicitrya tu tad-haitndi-klea-vsannugatd vaicitryt |
yathokta vyu-purevaivarpyt pradhnasya parimo'yam adbhuta iti |
vyaktnpthivy-dnm ekdaendriy ca vartamnnm attngatatva
a avie yath-yogabhavanti | samprati vivasya nitynitya-rpe vibhajan
nitya-rpam hasarvam idam iti dyamnam | sanivea sasthnabhedavn parima ity artha | atraiva ai-tantra-strasynuii | myeva
na tu my | sutucchaka vini | yath hi myhnyaivnyathbhavaty eva
vikr apy virbhva-tirobhva-dharma pratikaam anyath | praktir
nityataymy-vidharmi paramrtheti ||13||
yoga-vrtikam : tad eva moka-yogya citta tad anya-cittn bandhaprakra uktas tasya ca moknupapatti pariht | ita para moka-kraasya
viveka-jnkhya-samyag-jnasya viayo lakadika ctivistarea
pratipdanyaviea-darina ity di-stra-traya-paryantai strai | tatra cdau
sad-asattva-vaidharmyea krya-kraayor viveka samyag-jna-viayaika-dea
darayatite vyakta-skm gutmna ||
tedharm yadyapi kla-bhedena vyakt skm v bhavantu, sarva eva
gutmana sattvdo-gua-mtra-svarp eva bhavanti, sad
vartamnatvenagu eva tad-apekay saty ity artha |
vycaete khalv iti | atra skmtmna ity asynantara a-avie iti
pha kvacit tihati, sa tu prmdikatvd upekaya | sarva-vikrm eva
gutmakatvasya vaktavyatay a-aviea-mtra-nirdenaucityd iti | ayam
arthate dharm vyakta-svarp smatva-rp ca mahad-di-ghaa-

Page 353 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

pant paramrthato gutmno gua-rpeaiva santona tu svarpea, yata


sarvam idadharma-jta sattvdn sanivea sayogas tad-viea-mtra
tad-vilaye vilayt tad-vartamnaty vartamnatvn niyatam iti | tad ukta
dy-antayor yad asad asti, tad eva madhya iti | trigutmakamyaiva jagatparamrtha iti ca | atra pramrthikatva cnityat-mtra-rpsattva, anyath
sy-di-pratipdaka-strdi-virodht | atrvayava-sayogtirikto dharmo nstti
na bhyrtha, avayavi-dravasytiriktasya sthnasthne vyavasthpitatvd iti |
uktrthe stra pramayatitath ceti | parama pramrthika nityam iti
yvat | myeva laukika-myvat kaa-bhagura, ata sutucchakam atyantatuccham alpa-sra sthirbhvd iti | atra su-abdena parimitaygunm
api tucchatva scitam | gu eva parimitay kastha-nitypekay tucch |
gua-kryatu dyamna gupekaypi tuccham | ata sutuccham iti |
yadyapi my-abdo mithy-vastnkrae mukhya, my tu prakti vidyd
iti rute, vivasya bja paramsi my iti smte ca | mytva hi mvikrea vymohakatvt | tac ca praktv eva mukhyam
prakty sarvam eveda jagad andhkta vibho |
jagan-mohtmaka viddhi avyakta vyakta-sajakam ||
iti bhratt | tathpikrya-krabhedn my-abda krye'pi prayuktadaiv
hy e guamay mama my duratyay [gt 7.14] ity-dv iveti mantavyam |
nanv eva prapaco'piprakty-khya-mla-my-kryatvn myaiva, anyath
mama yonir mahad brahmatasmin garbha dadhmy aham |
mla-mybhidhna tat s aktir mayi tihati ||
iti kaurmdiu mle'tivieaa-vaiyarthyt | tat katham iva abda prayukta ? iti
|
maiva, laukikasyendra-jlder evtra dntatveneva-abdaucityd iti |
prapacasya mla-kraa-mtratve rutir api vcrambhaa vikro nma-dheya
mttikety eva satyam ity-dir udhartavy, tath viu-puram api
ivik dru-saghto racan sthiti-sasthiti |
anviyat npa-reha tad-bhede ivik tvay ||
eva chatra-alkdi pthag-bhvo vimyatm |
kva jta chatram ity ea nyyas tvayi tath mayi || [vi.pu. 2.13.65-66]1 ityde |
eva-vidheu ca vkyeu vikrm anityatayaiva viveka-vairgyayos ttparya
na tu krya-khaane, krya-kraa-bhva-pratipdaka-vkya-virodht | na ca
tad-anuvda-mtram, mahad-di-ser laukika-pramnadhigatatvena
anuvdsambhavt | pramntara-sattve ca tena sahpi virodhasynyyatvt |
ki ca, sarva-vikrasya mithytve pramasypi mithytva-nicayena rutipramavadhte'pikraatvbhimata-brahma puna saaya syt prmyasaayditrtha-saaydivad iti dik ||13||

o)0(o
1Not found in our edition.
Page 354 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

(4.14)
yad tu sarve gu, katham eka abda ekam indriyam iti ?

parimaikatvd vastu-tattvam ||14||


prakhy-kriy-sthiti-ln gun grahatmakn karaabhvenaika parima rotram indriyam, grhytmakn abdabhvenaika parima abdo viaya iti | abddn mrti-samnajtynm eka parima pthiv-paramus tanmtrvayava | te
caika parima pthiv gaur vka parvata ity evam -dir bhtntarev
api snehauya-pramitvvaka-dnny updya smnyam ekavikrrambha samdheya |
nsty artho vijna-visahacara, asti tu jnam artha-visahacara
svapndau kalpitam iti anay di ye vastu-svarpam apahnuvate, jnaparikalpan-mtra vastu svapna-viayopama na paramrthatostti ya
hu, te tatheti pratyupasthitam ida sva-mhtmyena vastu katham
apramtmakena vikalpa-jna-balena vastu-svarpam utsjya tad
evpalapanta raddheya-vacan syu ? ||14||
tattva-vairad : bhavatu traiguyasyettha parima-vaicitrya, ekas tu
parima pthivti v | toyam iti v kuta ? nntmana ekatva-virodhd ity
akya stram avatrayatiyad tu sarve gu iti |
parimaikatvd vastu-tattvam || bahnm apy eka parimo da | tad
yath gavva-mahia-mtagn ruma-nikiptnm eko lavaatva-jtyalakaa parimo varti-tailnaln ca pradpa iti | eva bahutve'pigun
parimaikatvam | tatas tan-mtra-bhta-bhautikn pratyeka tattvam
ekatvam | grahatmakn sattva-pradhnataypraktmanm
ahakrvntara-krykaraa-bhvenaika parima rotram indriyam |
tem eva gun tama-pradhnatay jaatvena grhytmaknabdatanmtra-bhvenaika parima abdo viaya | abda iti abda-tanmtram
viaya iti jaatvam ha, na tu tanmtrasya rotra-viayatva-sambhava iti | ea
sugamam |
at ha vijna-vdina venikam utthpayatinsty artho vijna-visahacara iti |
yadi hi bhta-bhautikni vijna-mtrd bhinnni bhaveyus tatas tad-utpattikraam da pradhna kalpyeta, na tu tni vijntiriktni santi
paramrthata | tat katha pradhna-kalpanam ? katha ca grahanm
indriym ahakra-vikr kalpaneti ? tath hijaasyrthasya svayam
aprakatvn nsty artho vijna-visahacara | shacarya sambandha, tadabhvo visahacaratvam | vir abhvrtha | vijnsambandh nstti vyavahrayogya ity artha | asti tu jnam artha-visahacaram | tasya svaya-prakatvena
sva-gocarstit-vyavahre kartavye jaam artha pratyapekbhvt | tad anena
vedyatva-sahopalambha-niyamau scitau vijna-vdin |
tau caiva prayogam rohatayad vedyateyena vedanena tattvato na bhidyate,
yath jnasytm | vedyante ca bhta-bhautiknti viruddha-vyptopalabdhi |
niedhya-bheda-viruddhena vypta vedyatvadyamna sva-vypakam

Page 355 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

abhedam upasthpayat tad-viruddha bheda pratikipatti | tath yad yena


niyata-sahopalambha tat tato na bhidyate | yathaikasmc candrd dvitya
candra | niyata-sahopalambha crtho jneneti vypaka-viruddhopalabdhi |
niedhya-bheda-vypakniyama-viruddho niyamo'niyama nivartayas tadvypta bheda pratikipatti |
syd etat | artha cen na bhinno jntmaka bhinnavat pratibhsata ity ata ha
kalpitam iti | yathhur vainik
sahopalambha-niyamd abhedo nla-tad-dhiyo |
bheda ca bhrnti-vijnair dyetendv ivodaye || 1iti |
kalpitatva viadayatijna-parikalpaneti | nirkarotita iti | te katha
raddheya-vacan syur iti sambandha | pratijnam upasthita pratyupasthitam
| katham ? tatheti | yath yathvabhsata ida-krspadatvena tathtath
svayam upasthita na tu kalpanopakalpita vijna-viayatpannam | svamhtmyeneti vijna-kraatvam arthasya darayati | yasmd arthena svaky
grhya-akty vijnam ajani tasmd arthasya grhakam | tad eva bhta vastu
katham apramtmakena vikalpa-vijna-baleneti | vikalpasyprmikatvt tadbalasypi tad-tmano'pramtmakatvam | tena vastu-svarpa-mtsjyopapluta ktv | upaghyeti kcitka pha | tatrpi sa evrtha |
tad evpalapanta raddhtavya-vacan syur iti | idam atrktam
sahopalambha-niyama ca vedyatva ca het sandigdha-vyatirekataynaikntikau
| tath hijnkrasya bhta-bhautikder yad etad bhyatva sthlatva ca
bhsete, na te jne sambhavata | tath hinn-dea-vyint sthaulyam
vicchinna-deat ca bhyatvam | na caika-vijnasya nn-dea-vypit vicchinnadeat copapadyate, tad-deatv-tad-deatva-lakaa-viruddha-dharmasasargasya ikatrsambhavt | sambhave v trailokyasya ikatva-prasagt |
ata evstu vijna-bheda iti cet ? hanta bho ! parama-skma-gocar
pratyaynparaspara-vrtnabhijn sva-gocara-mtra-jgark
kutastyo'ya sthlvabhsa ? na ca vikalpa-gocaro'bhilpa, sasargbhvd
viada-pratibhsatvc ca | na ca sthlam locita yatas tad-updhikasya
viadatbhavet pha-bhvina | na cvikalpavad vikalpo'pi svkra-mtragocara, tasya csthlatvn na sthla-gocaro bhavitum arhati | tasmd bhye ca
pratyaye sthlasya bhy asya csambhavd alkam eva tad sthtavyam |
na clka vijnd abhinnam | vijnasya tadvat tucchatva-prasagt | tath ca
vedyatvasybheda-vypyatvbhvt kuto bheda-pratipakatam | sahopalambhaniyama ca sad-asator iva vijnasya ulpayo sator api svabhvd v kutacit
pratibandhd vopapatsyate | tasmd anaikntikatvd etau hetv-bhsau vikalpamtram eva bhybhve prasuvte |

1ida padya dharmakrti-nmn brahma-stra-kara-bhye (2.2.28),


tattva-sagraha-paciky (p. 567), bhmaty (2.2.28), anyatrpi ca
prcna-granthe samuddhtam | dingasyedam iti kecit | pramavinicayasyeti vidybhaa-mahnubhv History of Indian Logic, p.
308. asya lokasya uttarrdha tu prama-vrtikasya pratyakaparicchede 389 loke dyate || (r-nryaa-mir)
Page 356 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na ca pratyaka-mhtmya vikalpa-mtrepohyate | tasmt sdhkta katham


apramtmakena vikalpa-jna-baleneti | etena pratyayatvam api svapndipratyaya-dntena nirlambanatva-sdhanam apstam | prameya-vikalpas tv
avayavi-vyavasthpanena prayukta | vistaras tu nyya-kaikym anusaraya
iti tad iha kta vistareeti ||14||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayatiyadeti | yadi sarve vikr anekagua-mtr, tad katham ekaabda-tanmtram eka cakur iti loka-strayor
vyavahra iti ak-vkyrtha | tatrasiddhnta-stramparimaikatvd
vastu-tattvam ||
parimasya ikatvd vastngun tattvam ekatvam iti yojan | paramrthato
nntve'pi vyvahrikenityena parima-rpea vastngunm ekatvavyavahra ity artha | ata evarutir vyvahrikasygny-dy-avayavina
ekasyvayava-vibhge sati nntvam eva pramrthikam uktavatyad agne
rohita rpa tejasas tad rpa yac chukla tad ap yat ka tad
annasypgd agner agnitva vcrambhaa vikro nma-dheya tri rpty
eva satyam [ch.u. 6.4.1] iti |
parimasya ikatve bhya-kro darayatiprakhyeti | grahatmakn
sttviknta-karaa-rpea pariatn bhya-karaa-bhvena rotram ity eka
parima ity artha | tena mahad-ahakra-rpepi parimaikatva-kathann
nynat |
atra rotra-abdennyny api jnendriyy upalakayni | grhytmaknm iti
tmasntakaraa-rpea pariatnm ity artha | atra abda iti abda-tanmtrarpa dravymtr mrti-samna-jtynm ity gmi-bhyea dravyatva-lbht |
etad api rasdi-tanmtrm upalakaam | eva karmtmakn rjasntakaraa-rpea pariatn krantar-bhvenaikaika parimo vgdnndram
ity api bodhyam | ata para sthla-bhta-rpeaika parima darayati
abddnm iti | mrti khinya pthivtvam iti yvat | mrty sajtyn
abddi-tanmtrm eka parima pthiv-paramu sthla-pthivy
parama-skmvasthety artha | ida cgre pratipdayiyma | ayam eva
skma-abdena skhye proktaskm mt-pit-j saha prabhtais tridh
vie syu [s.k. 39] ity atra ||
aya ca paramur vaieikais trasareu-abdenocyate, asmbhis tu pratyakapthivy parama-skmatvt pthiv-paramur iti | gueu pthivtvdivyavahrbhvenutve'pi na pthivym autva-vyavahra iti | tasya ca prthivaparamor niravayavatva-bhrama-nirsya paca-tanmtry evvayav ity ha
tanmtrvyava iti | bahuvrhi-vigraha |
mah-bhtdi-rpa-parimev apy ekatva darayatitem iti | evam iti | eva
bhtntarev api jaldiu snehdi-jtyni jalatva-tejastva-vyutvkatvajtyni tanmtri ghtv smnya sajtynm aneke dharma-bhta ekavikrrambha upapdanya ity artha | tad yath gandha-tanmtra varjayitv
catus-tanmtr sneha-jtynm eka parimo jala-paramu | te ca
mah-jaldi | eva gandha-rasau varjayitv auya-jtyn tri-tanmtr
tejo'us tebhyo mah-teja-di, eva gandha-rasa-rp varjand dvbhy
vyv-aus tebhyo mah-vyv-di | eva abda-tanmtrd ahakra-sahaktd
kus tebhyo mahkdir iti |

Page 357 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

idam atrvadheyamabddn mrti-sajtynm ity di vkyd atra


daranea siddhntaabddi-tanmtra-pacake khinya-snehdi-vyagy
pthivtvdi-jtaya santi | tatra pthiv-jtyai bdi-gandhnta-pacatanmtrai pthiv-paramur rabhyate, pthivy paca-guopalambht | eva
jala-jtyai abddi-rasa-paryantai catus-tanmtrair jala-paramu | eva tejojtyai abddi-rpnta-tri-tanmtrais teja-paramu | eva vyu-jtybhy
abda-spara-tanmtrbhy vyu-paramu | evam ka-jtyc chabdatanmtrd ahakra-sahaktd kur jyate | eva paramu-gaotpattyanantara tebhya evkdi-kramea paca-mah-bhvny utpadyante | rutau
ckdi-kramea mah-bhtotpatti-siddher iti samna-tantra-nyyena ca
skhye'pttham eva siddhnta unnyate | viu-purdau tu abda-tanmtrd
kam kt spara-tanmtra tasmd vyur eva-kramea si smaryate |
yath vieprve'hakra-sy-anantaram
yath pradhnena mahn mahat sa tathvta ||
bhtdis tu vikurva sarga1-tanmtraka tata |
sasarja abda-tanmtrd ka abda-lakaam ||
abda-mtra tathka bhtdi sa samvot |
kas tu vikurva spara-mtra sasarja ha ||
balavn abhavad vyus tasya sparo guo mata | [vi.pu. 1.2.36-38]
ity di-kramea paca-bhta-sir ukt | tasy ayam arthaso'hakro
mahatkta prita yath pthiv jalennuviddh bhavati tadvat, tato
mahatprd dvbhy militv bhtdis tmashakra tanmtrika sarga
tanmtr si sasarja cakra, tad-anantara sa eva bhtdi abdatanmtrt sva-dvityt abda-guakam ka sasarjety anuajyate | tath
chakra-abda-tamtrbhy militvka sjyate, na tu tanmtrntaram
apekyata iti siddham | tac ca abda-guakam ka bhtdinhakreprita
bhtv spara-mtra sasarja | atra cke'hakrasypi kraatva-vacand
apara-bhta-catuke'pi tat-tanmtrm ahakra-sahitnm eva hetutvam
avagamyate, yukti-smyt | etat-scanyaiva bhtdi-abdenhakropanysa |
tata ca spara-tanmtrd balavn mah-vyur abhavad iti | eva kramea tattanmtrdhikyena teja cdi-bhta-payotpatti-vkyny api tatra vykhyeyni |
krya-kraayor viveka-prakra pradarita | idn yathokta krya-kraarpa sarva vastv asat citta-kalpita-mtra svapnavad iti ya hus tan niidhya
citta-tad-arthayor viveka-prakra darayiyati strakra | tat-stram
avatrayitum upakramatensty artha iti |
vijna-vdina hubhya-vastuna prttiky eva satt | paramrthas tu gu v
tat-parimo v attdika v kim api nsti
na nirodho na cotpattir na baddho na ca sdhaka |
na mumukur na vai mukta ity e paramrthat ||
yath rathdaya svapne bhntva naiva santi te |
tath jgrad-avasthy bhtni ca na santi vai || 2

1abda- iti viu-pura-mle.


2avadhtopaniad 8, brahma-bindpaniad 10, tmopaniad 31,
gauapda-krik 2.33, tripura-tpiny-upaniad 5.10 ity eva imau lokau
bahuu streu dyete.
Page 358 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

ity di-ruti-smti-paramparayaiva bhya-vastu-nirkarat | tath yuktir apy asti


svapndau tvat viaya vinpi jnam ubhaya-vdi-siddham, anubhavaviayatva vin hi viaya parair api na svkriyate, ata ubhaya-vdi-siddhena
jnenaiva svapndivatsarva-vyavahropapattau jntiriktrtha-kalpane
gauravam iti | tm im yukti pradarayan sva-matam upanyasya tinsty artha
ity din | vijna-visahacaro vijnbhva-klno'rtha ubhaya-siddho nsti, jna
vyarthbhva-klna svapndau kalpitam ubhaya-vdi-siddham ity anay di
etad yukti-mrgea ye vastu-svarpam atyantam apahnuvate | ya ity dy
apahnuvata ity anta vivotijnety-din hur ity antena | dik-abda-scit
ca parbhipreta-ruty-daya prvokt, tath yukty-antari ca
sahopalambha-niyamd abhedo nla-tad-dhiyo |
bheda ca bhrnti-vijnair dyetendv ivodaye || 1ity-dni |
tan-mata svayam dau nirkarotite tatheti | te vijna-vdina evsanta ity
artha | tatra hetum hapratyupasthitam ity din syur ity antena | asyrtha
ida sarva vastu sva-mhtmyena sannikardinaivopasthita na tu ##din |
svapnavad atyanta-bdh-darant | ata katha vastu-svarpa ghtpi
prama-rpea svapna-jna-rpa-dnta-balena vastu-svarpam apalapanta
raddheya-## syu, te jnasypi bhramatvena tad-vkyasya yathrthavkyrtha-jnjanyatvt | tad-vkyrthasypalpc ca tadvkyasyraddheyatvd ity artha | na hi jgraj-jnasya svapna-dntena
viaypalpe kriyame svbhipretasya yat kicij jnasya viaya sann ity apy
abhyupagantu akyate prmiair ity atas ta eva nstik, na punar artho
nstti bhva | etendhunikn di-si-vdin vednti-bruvm api
mata pracchanna-nstikatayopekayam svapndi-dntena rhardnm
asat-khaanena ca vednta-jna-taj-janya-jnayor api bhramatvpatty
vednta-prmysiddhau tat-pratipdya-brahmsiddhi-prasagd iti |
nanv anubhava-svarpasytmana sva-prakatvt na tatra prampeketi cet ?
na tath sati vednta-ravaa-vaiyarthypatte | athpratva-sa-dvityatvabhrama-nirsrtha ravapeketi cet ? na, aprambhtena
vedntenpratvdy-abhvasysiddhy-patte |
nanu ruty svrthe bodhite sati pact-tad-bdhe'py akati, ruti-pravtte
prk abdhitam eva sarvam iti ? maiva, ruti-prmya-grhaknumndnm
apy aprmye sva-prama-bht bdhit ca rutim utpdita-jnm api
prmya-saayhita svrtha-saaya katha njgala-stanavat viphalkuryd
iti dik ||14||

o)0(o
(4.15)
kuta caitad anyyyam ?

vastu-smye citta-bhedt tayorvibhakta panth ||15||


bahu-cittlambin-bhtam eka vastu sdhraam | tat khalu naika-cittaparikalpita, npy aneka-citta-parikalpita, kintu sva-pratihitam | katham
1prva-pda-tk draavy.
Page 359 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

? vastu-smye citta-bhedt | dharmpeka cittasya vastu-smyepi sukhajnabhavati | adharmpeka tata evadukha-jna, avidypeka tata
evam ha-jnam | samyag-daranpeka mdhyasthya-jnam iti |
kasya tac-cittena parikalpitam ? na cnya-citta-parikalpitenrthennyasya
cittopargo yukta | tasmd vastu-jnayor grhya-grahaa-bhedabhinnayor vibhakta panth | nnayo sakara-gandhopy astti |
skhya-pake punar vastu tri-guam | cala ca gua-vttam iti dharmdinimittpeka cittair abhisambadhyate, nimittnurpasya ca
pratyayasyotpadyamnasya tena tentmanhetur bhavati ||15||
tattva-vairad : tad evam utstra bhyakd vijntirikta-sthpane yuktim
uktv sautr yuktim avatrayatikuta caitad iti | vastu-smye citta-bhedt
tayor vibhakta panth ||
yan nntve yasya ikatva tat tato'tyanta bhidyate | yath caitrasya jnam eka
bhinnebhyo devadatta-viumitra-pratyayebhyo bhidyate | jna-nntve'pi crtho
na bhidyata iti bhavati vijnebhyo'nya | abheda crthasya jna-bhede'pi
pramt paraspara-pratisandhnd avasyate | asti hi rakta-dvia-vimhamadhyasthnm ekasy yoiti pratyamny pratisandhna y tvay
dyate saiva maypti | tasmd vastu-smye citta-bhedj jna-bhedt tayor
artha-jnayor vibhakta panth svarpa-bhedopya | sukha-jna knty
kntasya , sapatnn dukha-jna, caitrasya tu tm aindato mha-jnam
vida |
syd etat, ya ekasya cittena parikalpita kmin-lakao'rthas tenaivnyem api
cittam uparajyata iti sdhraam upapadyata ity ata hana cnyeti | tath saty
ekasmin nla-jnavati sarva eva nla-jnavanta syur iti |
nanv artha-vdinm apy eko'rtha katha sukhdi-bheda-bhinna-vijna-hetu, na
hy avilakat krat krya-bhedo yukta ity ata haskhya-paka iti |
ekasyaiva bhy asya vastunas traiguya-parimasya traiguyam upapannam |
evam api sarvem avieea sukha-dukha-mohtmaka vijna syd ity ata
hadharmdi-nimittpekam iti | raja-sahita sattva dharmpeka sukhajna janayati | sattvam ea tu vigalita-rajaska vidypeka mdhyasthya-jnam
iti | te ca dhrmdayo na sarve sarvatra purue santi, ki tu kacit kicit
atyupapann vyavastheti ||15||
yoga-vrtikam : vijna-vde danantara-paratayottara-stram avatrayati
kuta ceti | ca-abdo hetv-antare, kuto'pty artha | vastu-smye citta-bhedt
tayor vibhakta panth ||
ekasminn eva viaye cittntara-viyoge cittntarlambana-darant tayo
cittrthayor vibhakta pthag eva pantha svarpa-bhedonnayana-vartma,
viruddha-dharma-dvaya-rpam eknekatva-rpam ity artha | kaika-vijnam
eva pare cittam ity ata cittd bhedenaiva vijna-bhedo'rtheu siddha iti
bhva |
tatrdau bhyakaro'nubhava-bald hetu sdhayatibahu-cittlambinbhtam eka vastu sdhraam iti | pratyabhij-siddham iti ea |

Page 360 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

sautre'numne tarkam dau darayati tat khalu ity din pratihitam ity
antena | naiketi | naika-mtrya-purua-citttmaka tath nneka-puruyacitttmaka, api tu sva-pratiha citttirekeaiva svtantryeaiva sthitam ity
artha |
siddha-hetu yojayitu pcchatikatham iti | uttaravastu- iti | dv ekapuruya-citta-kalpitatvnupapattim ukta-hetun pratipdayatidharmpekam
iti | purua-bhedenaikasminn eva yoid-vastuni dharma-nimittt sukha-jna
dukhavat stry-kra-vttir ity evam di-rpai citta-bhedo'sti | ata kasya
puruasya cittena tat kalpita syt ? na kasypty artha |
nanv eva bhavatv aneka-purua-citta-parikalpitam iti dvitya-paka ? tatrha
na cnyeti | npy anya-purua-citttmakena vastunnyasya citta uparga
sambhavati, para-svapnasya parejnd ity artha | tarka pradarya strrtha
vycaetasmd iti | grhya-grahaayor bhedena vaidharmyea bhinnayor ity
artha |
nanu citttiriktrtha-vdinm arthasya sthiratvn nirantaram eva katha jna na
bhavati, katha v eka evrtha svapndi-bheda-bhinnsu vttiu hetu syt ? na
hy avilakat krya-bhedo ghaata ity akym haskhya-pake iti |
skhynusri-mate sukha-dukha-mohtmaka bhavati vastu citta calasvabhvam ato dharmdi-nimitta-vat sukhdy-artham eva cittair vastu
sambadhyata iti na sarvad jnam | tath dharmdi-nimittnurpa sukhdytmaka-pratyaya prati sukhdy-tmakatvenaiva vastu-hetur bhavatti
kraatvacchedaka-bhedn na dvityo'pi doa ity artha ||15||

o)0(o
(4.16)
kecid hujna-sahabhr evrtho bhogyatvt sukhdivad iti | ta etay
dvr sdhraatva bdhamn prvottareu kaeu vastu-svarpam
evpahnuvate

na caika-citta-tantra vastu tad apramaka tad ki


syt ||16||
eka-citta-tantra1cedvastu syt, tad citte vyagre niruddhe vsvarpam
eva tenparmam anyasyviay-bhtam apramakam aghtasvabhvaka kenacit, tadn ki tat syt ? sambadhyamna ca puna
cittena kuta utpadyeta ? ye csynupasthit bhgs te csya na syu, eva
nsti pham ity udaram api na ghyeta | tasmt svatantrortha sarvapurua-sdhraa | svatantri ca cittni prati-purua pravartante |
tayo sambandhd upalabdhi puruasya bhoga iti ||16||
tattva-vairad : atra kecid hu prvdukjna-sahabhr
evrthobhogyatvt sukhdivad iti | etad ukta bhavatibhavatv artho jnd
vyatiriktas tathpy asau jaatvn na jnam antarea akya pratipattum | jnena
tu bhsanya | tath ca jna-samaya evsti nnyad, prambhvd iti | tad

1ekasmin tantre
Page 361 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

etad ustra tvad dayati bhya-krata etay dvr iti | vastu khalu
sarva-citta-sdhraam aneka-kaa-paramparohyamna parimtmakam
anubhyate laukika-parkakai | tac ced vijnena saha bhaven nnam
evavidham eva ced idam aasyopari ko'yam anurodho yena so'pi
npahnyetety artha |
m v bhd idam aasypahnavo jna-sahabhr evstv artha ? tatrpy ha
na, caika-citta-tantra vastu1 tad apramaka tad ki syt ? ||
yad dhi ghaa-grhi citta tad yad paa-dravya-vyagratay na ghae vartate,
yad v, viveka-viayam st tadaiva ca nirodha sampadyate, tad ghaajnasya viveka-jnasya vbhvd viveko v ghao v jna-bheda-mtra-jvanas
tan-nn naa eva syd ity haeka-citta- iti |
ki tat syn na syd ity artha | sambadhyamna ca cittena kut utpadyeta ?
ye csynupasthit bhgs te csya na syu, eva nsti pham ity udaram api
na ghyeta | tasmt svatantrortha sarva-purua-sdhraa | svatantri ca
cittni prati-purua pravartante | tayo sambandhd upalabdhi puruasya
bhoga iti ||16||
yoga-vrtikam : bauddha-vdntara-nirsaka-strntaram avatrayitu tanmatam upanyasya tikecid hu iti | kecid huastu jnd bhinno'rtha,
tathpi jna-sama-klna eva so'stu, anyath pramnbhvt | prayoga cya
jna-sahabhr evrthobhogyatvt sukhdivad iti | asukha-dntas tanmatenaiveti, asman-mate sukhasypi viaye sthiratvt | rga-dvedi cobhayasiddho dnta iti | arthasya jna-saha-bhvitvena yat sidhyati, tad hata
etay iti | ta etennumnena viayasya puruntara-sdhraya bdhamn
jna-prvottara-kaeu viayam apalapantty artha | tata
cnanubhyamnatay na moka-siddhir iti bhva | tatra pratyuttara stram
idamna caika-citta-tantra vastu tad apramaka tad ki syt ||
na caika-citta-tantravastu tat-pramaka tad ki syt ? vtty-khyajntirikta te citta nstti jnam evtra citta, tat tantra tan niyatam |
tath ca npi vastu eka-jna-niyatam iti pratij | tatra hetutad ity-di | tad
tarhi tac-citta-pramaka vastu ki syt, cittpye kutra vilyeta ? na kutrpty
ato vastu sthiram iti ea | aya bhvayadi cittasya krae vilyata ity
ucyate, tad ghadi-rprthn lghavc cittbhedpatty vijnavdi-mata
eva pravea, tac ca ditam | yadi ca md-dicyeta, tad vinakrakky pariphasya mudgara-ptder ea na-kraatvena cittana-sama-kla ghadi-vastu-nnupapattir iti |
hetu-padasyemam ev#a bhya-kra haeketi | eka-citta-niyata ced vastu
syt, tad tac-citte viayntara-sacrii niruddhe v sati asvarpam eva tad
vastu, atas tadn tat ki syt ? eam asvarpatve hetu | tat-pramakam ity
asya vivaraakenacid aghta-svabhvakam iti | svayam adhika prayati
sambadhyamna ca iti | cittena sama-kla-bhvitvt kuta utpadyeta ? na
kuto'pty artha |
prvavad aya bhvayadi cittasya krad evotpattir ucyate, tad cittbheda
eva syt | yadi ca bhya-krat, bhedc citta-vyabhicry api syt, svatantra-

1yadyapi vcaspati-mate naitat stra, tathpi vrtiknurodhena sthpitam


||
Page 362 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kraenotpdant, paridn daa-cakrdnm eva kraaucityena cittavyabhicra-siddh ceti |


bdhakntaram ahaye csya iti | asyrthasya ghyamasypartyamn ye
ca phdy-as te'py aprmikatvd asanta syu | eva ca phdivyptatay phdy-abhvenodarbhva-siddher iti bhva |
paramatam apktya sva-matam upapannatayopasaharatitasmd iti |
ubhayatra svatantra-abdo'nyonya-nairapekya-bodhanya | bhoga iti | viyogc
cnupalabdhir moka iti ea ||16||

o)0(o
(4.17)

tad-upargpekatvc cittasya vastu jtjtam ||17||


ayasknta-mai-kalp viay aya-sadharmaka cittam
abhisambadhyoparajayanti | yena ca viayeoparakta citta sa viayo
jtas tatonya punar ajta | vastuno jtjta-svarpatvt parimi
cittam ||17||
tattva-vairad : syd etat | artha cet svatantra, sa ca jaa-svabhva iti na
kadcit praket | prakane v jaatvam apy asypagatam iti bhvo'py
apagacchet | na jtu svabhvam apahya bhvo vartitum arhati | na cendriydydheyo jaa-svabhvasyrthasya dharma praka iti smpratam | arthadharmatve nlatvdivat sarva-purua-sdhraa ity eka strrthaja iti sarva
eva vidvsa prasajyeran jma kacid asti | na cttngatayor dharma
pratyutpanno yukta | tasmt svatantro'rtha upalambha-viaya iti manorathamtram etad ity ata hatad-upargpekatvc cittasya vastu jtjtam
||
jaa-svabhvo'py artha indriya-pralikay cittam uparajayati | tad eva-bhta
citta-darpaam upasakrnta-pratibimb citi-akti cittam arthoparakta
cetayamnrtham anubhavati, na tv arthe kicit prkaydikam dhatte | npy
asambaddh cittena, tat-pratibimba-sakrnter uktatvd iti | yadyapi ca sarvagatatvc cittasya cendriyasya chakrikasya viayesti sambandha, tathpi
yatra arre vttamac citta, tena saha sambandho viaym ity ayaskntamai-kalpity uktam | aya-sadharmaka cittamiti | indriyapralikaybhisambadhyoparajayanti | ata eva citta parimty havastuna
iti ||17||

yoga-vrtikam : citta-tad-arthayor viveka-prakro darita | idn jtjtaviayatva-sadjta-viayatvbhy citttmanor viveka-prakram ha strbhym


| asyaiva ca moka-hetu-jna-viayasya vivekasyopodghta-sagaty kryakraayo cittrthayo ca viveka prva darita | yvad dhi krya-bhinna
kraa na siddhyati na tvad vtti-kraatay citta sthira sidhyati, yena
jtjta-viayatva cittasya syt | yvad v citt#ayor bhedo'pi na sidhyati, na
tvad api cittasya jtjta-viayatva sidhyati | tata kuto jtjta-viayatvasadjta-viayatvbhy citttmanor viveka iti bhva |

Page 363 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad-upargpekatvc cittasya vastu jtjtam || cittasya kla-bhedena


jtam ajtam ca vasu bhavati | kuta ? arthkrat-rpoparga-spekatvt |
artha-jna iti ea | ato jtjta-viayatay citta parimy apti bhva |
nanv arthkrattirikta ki buddher jnam asti yatra tasy apekocyata iti cet ?
na, bhta-prakavat sattvasypi kacana prako'sti suupty-divyvtto'nubhava-siddha | tasya ivnykrvacchinnasya buddhi-dharmajnatvd iti |
uparga-kraa-pradarana-prvaka stra vycaeayasknta- iti |
ayasknta-maivad akriy eva viay | ayovat kriy-la citta svamahimnkya svasmin sayojya tad uparajayanti, svkrair krayantti lkrasa iva vastram | ato yena viayeoparakta tac citta sa viayas tasya jta ity
artha |itare cjt ity artha | yadyapi cittasya jaatvn na jna caitanyasyaiva
jnatvt, tasya ca puarueyatvt, ubhayatra jna-kalpane gauravt | sattvasya
praka-rpat ca pratibimba-grahaa-kama-nairmalya-mtra, tathpi
taptyovad vyavahrato buddhi-sattva-prako'pi jna-abdenokta |
stra-ttparya-viaya purud vaidharmyntara heyaty vivekasya ca
darayativastuta iti | ato jtjta-vastukatvnyathnupapatty
cittasyopargkhya-parima siddha ity artha ||17||

o)0(o
(4.18)
yasya tu tad eva citta viayas tasya

sad jt citta-vttayas tat-prabho


puruasyparimitvt ||18||
yadi cittavat prabhur api purua pariameta, tatas tad-viay cittavttaya abddi-viayavaj jt1 syu | sadjtatva tu manasas tatprabho puruasyparimitvam anumpayati ||18||
tattva-vairad : tad eva citta-vyatirekiam artham avasthpy tebhya
pariati-dharmakebhyo vyatiriktam tmnam darayitu tad
vaidharmyam aparimitvam asya vaktu prayitv stra pahati,
yasya tu tad eva citta viayas tasya sad jt citta-vttayas tatprabho puruasyparimitvt ||
kipta-mha-vikiptaikgratvasthita cittam nirodht sarvad
puruenubhyate vttimat | tat kasya heto ? yata puruo'parim |
parimitve cittavat puruo'pi jtjta-viayo bhavet | jta-viaya eva tv ayam |
tasmd aparim | tata ca parimibhyo'tiricyata iti |
tad etad hayadi cittavat iti | sad jtatva tu manasa sa-vttikasya tasya
ya prabhu svm bhokteti yvat | tasya prabho puruasyparimitvam

1jtjt iti kvacit.


Page 364 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

anumpayati | tath cpariminas tasya puruasya na parimina cittd


bheda iti bhva ||18||
yoga-vrtikam : ghadnm api skt purua-viayatve puruasypi
jtjta-viayatva syd ity ayena prayitv ottara-stram utthpayatiyasya
tv iti |sad jt citta-vttayas tat-prabho puruasyparimitvt ||
yasya tu tad eva viayoparaktam eva citta viayo nnyat, atas tasya tat-prabho
citta-skia puruasya viay citta-vttaya sad jt, puruasyparimd
ity artha | parimitve hi kadcit puruasyndypatty vidyamnpi citta-vttir
na jyate, tad ca tasypi jtjtobhaya-rpatve aha sukh na v, dukh na
vecchmi na vety-di-saaya syt | etda ca saayo na dyate | ato vtter
ajta-satt nsti, tata ca puruo'parimty ytam |
nanu puruasyparimitvasya vyavasthpane kim iti skhya-yogayor graha iti
cet ? u, yadi hi puruasya jndi-lakaa-dharma kacana moke nayet,
tad vyava-doea dridryavan moko na parama-pururtha syd iti | asmin
stre buddhi-vttir eva puruasya viaya iti labdham | ata evapuruo viay
nitya sattva ca viaya smta [ma.bh. 14.50.8] ity anugty nityam ity
anena sattvkhyy buddhi-vtter eva purua-viayatvam uktam |
stra-ttparya-viaya cittd vaidharmya bhya-kra hayadi iti | bhya
sugamam |
nanu yadi cittam eva puruasya viaya, tarhi abddi-praka katha syt ?
cittasycetanatvena viayat-mtrea praksambhavd iti cet ? na,
cittrhatayaiva abddn purue bhvd iti |
nanu sarva-sambaddhatvviee'pi cittam eva puruasya viayo nnya ity atra k
yuktir iti cet ? u, arthkrataiva viaya-viayi-bhvo na tu sayoga-mtram |
atndriyeu sayoga-sattve'pi citta-viayatvbhvt | s crthkrat pratibimbarpaiva purue svkry, svato'parimitvasya sdhitatvt | ata purue
pratibimba-samarpaa-smarthya vttimat sva-cittasyaiva phala-balt kalpyate,
yath jaldau pratibimbana-smarthya rpavat sthla-dravyasya iveti | tad
etbhy strbhy citta-vidharmatay citttirkto moka## purua
pratipdita | bhy ca strbhym ajnam icchdi-vikra-jta ca cittaniham eva, na tu purua-niham ity avagantavyam |
nanu puruasya sadjta-viayatvena jna-parimo mstu, icch-sukhdiparime tu ki bdhakam iti cet ? u, puruasya sadjta-viayatve siddhe
lghavc citta-praka-svarpam ekaikam evtma-dravya sidhyati | tata
cjnasya citta-dharmatay'jna-krya dharmdika tat-krya cecchsukhdikam api cittasyaiva samndhikaraya-pratysattau lghavd iti bhva ||
18||

o)0(o
(4.19)

Page 365 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

syd akcittam eva svbhsa viaybhsa ca vainikn


citttma-vdin1 bhaviyati agnivat |

na tat svbhsadyatvt ||19||


yathetarndriyi abddaya ca dyatvn na svbhsni, tath
manopi pratyetayvam |
na cgnir atra dnta | na hy agnir tma-svarpam apraka
prakayati | praka cya prakya-prakaka-sayoge da | na ca
svarpa-mtresti sayoga | ki ca, svbhsa cittam ity agrhyam eva
kasya cid iti abdrtha | tad yathsvtma-pratiham ka na parapratiham ity artha | sva-buddhi-pracra-pratisavedant sattvn
pravttir dyatekruddhoha, bhtoha, amutra me rogomutra me
krodha iti | etat sva-buddher agrahae na yuktam iti ||19||
tattva-vairad : atra vainikam utthpayatisyd ak iti | ayam artha
syd etad eva yadi cittam tmano viaya syt | na tv etad asti, api tu svaprakam etad-viaybhsa prva-citta prattya samutpannam | tat kuta
puruasya sadjta-viayatvam ? kutastar vparimitay parimina cittd
bheda iti ? na tat-svbhsa dyatvt | bhaved etad eva yadi sva-savedana
citta syt | na tv etad asti | tad dhi parimitay nldivat anubhava-vypyam |
yac cnubhava-vypya na tat-svbhsa bhavitum arhati, svtmani vttivirodht | na hi tad eva kriy ca karma ca kraka ca | na hi pka pacyate, chid
v chidyate | puruas tv aparim nnubhava-karmetinsmin svaya-prakat |
tasmd dyatvdarana-karma citta na svbhvikam | tma-prakapratibimbatasyaiva cittasya tad-vtti-viay prakanta iti bhva |
nanu dyo'gni svaya-praka ca, na hi yath ghadayo'gnin vyajyanta
evam agnir agny-antareety ata hana cgnir iti | kasmt ? na hi iti | m
nmgnir agny-antart prakia vijnt tu prakata iti na svaya prakata iti
na vyabhicra ity artha | praka cyam iti | ayam iti purua-svabhvt
prakd vyavacchinatti | kriy-rpa praka iti yvat |
etad ukta bhavatiy y kriy s s sarv kart-karaa-karma-sambandhena
d | yath pko da caitrgni-taula-sambandhena | tath prako'pi
kriyeti taypi tath bhavitavyam | sambandha ca bhedrayo nbhede
sambhavatty artha | ki ca, svbhsa cittam ity agrhyam eva kasya cid
iti abdrtha | syd etat, m bhd grhya cittam, na hi
grahaasykraasyvypakasya ca nivttau citta-nivttir ity ata hasa-buddhi
iti | buddhi citta, pracr vypr, sattv prina, cittasya vtti-bhed
krodha-lobhdaya svrayea cittena sva-vieity ha ca saha pratytmam
anubhyamn cittasygrhyat vighaayantty artha | sva-buddhi-pracrapratisavedanam eva viadayatikruddho'ham iti ||19||
yoga-vrtikam : cittasyaiva sva-grhakatay sadjta-viayakatva cittabhoktur asiddham ity ak-nirsaka strntaram avatrayatisyd ak iti |
vainikn citttma-vdinm iti ea | cittam eva svasya viayasya ca
prakakam agnivad bhaviyati, ktam apariminnyenety ak vainikn

1vainikn citttma-vdin iti sarveu saskaraeu nsti.


Page 366 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

syd ity artha | atrgni-cittayo sdhraa prakakatvam akhaopdhi


praka iti vyavahra-hetu svbhsat-rpa-sdhye praveanya, tengnicetanayor eka-rpa-prakbhve'pi na kati | tath ca ruti-smtyor apy tmani
ngny-dir ity di-dntnupapattir iti |
tm imm ak strea pariharatina tat svbh-sadyatvt ||
vycaayathetari iti | anta-karaasya kyc cittam eva mana ity uktavn |
atrya prayogacitta na svbhsa sva-gocara-vtty-abhva-kle na svaprakya dyatvt indriya-abddivad iti | tath ca sva-gocara-vtty-abhvakle citta-bhnrtha purua siddhyatti bhva | vtti-bhnrtha nyamena
vtti-kalpane cnavasth strakra eva vakyati | sva-prakyatva ca purue
prasiddham | puruasya sva-jeyaty prg-uktatvena vyabhicra syd ata
sdhye kla ity antam | agny-dau ca svabhsatvam eva nstti vakyati | ato na
tatrpi vyabhicra | dnte ca sarvadaiva sva-prakyatvbhvo'stti | atra ca
karma-kart-virodho vipaka-bdhakas tarka | karma-kart-virodhe ca svasmin
sva-sayognupapattis tarka | tath ca vakyatipraka cya prakyaprakaka-sayoge iti | dona svarpe'sti sayoga iti | tath parasamaveta-kriy-phala-bhgitva rpa-karmatva na kriyraye kartari
sambhavatti | dhunika-vednti-bruvs tu cittdika na dra-dyatvd ity
eva prayujate | puruas tu karma-kart-virodhd dya eva na bhavati | puruagocaras tu vyavahra purua-sataiva puruea bhavati, praka-gocaravyavahre prakntarnapekdarand ity hu | tan na citta-vttv apy eva
parair dyatvasya suvacatay cittrikta-purua-siddhy-anupapatte | vttigocara-vyavahrasypi svarpa-satty vttyaiva vaktu akyatvt | prakagocara-vyavahra-mtre praknapekety eva hi dam | tatra citta v puruo
veti na kacana viea | api ca sva-praka nirajanam ity di ruti-smty-ukta
sva-prakatvam apy adyatve sati puruasya yath-ruta nopapadyeta,
yaugikrtha-tygt |
ki ca, purua-niha-phaljanakatventma-tattvkr citta-vtti pramam eva
na syd ity di-doa-prasaktir iti | karma-kart-virodhas tu puruasya eyatve'pi
nsti cetana-pratibimbita-buddhi-vtti-vypyatva-rpasyaiva jeyatvasya
pardivad eva buddhi-vttyrha-rpo dyo darparha-mukhavat |
kevalasya draeti prakra-bhedt katha karma-kart-virodha iti dik | karmakart-virodhas tu bauddha-mata eva bhavati, citttirikta-draranabhyupagamena karantarnabhyupagamena na draari skd eva svapratibimbder anupapattir iti |
cittasya svbhsatve'gnivad iti parokta-dntasysiddhim hana cgnir atra
iti | atra svbhsatve | na hy agnir iti | yady agni prva tamas pihita pacd
tmna prakyatti kvacid da syt tadgne svaprakyatva
puruasyeva siddhyet, tad eva tu nstty artha |
nanu puruo'pi praka-svarpa eva sarvad, tamas tu buddhi-vtter eva
pratibandhakam iti cet ? satyamtathpi buddhi-vttykhya-karabhva-kle
stman aviayktya karaa-kle viaykarotty ayam agnito vieo'sty evta
praka-svarpatdi-smye'pi puruah svaprakyo ngnir iti | na kevala
prambhvd evgne sva-prakyatvbhvo'pi tu prakyatva-vyavahrakrabhvd apty hapraka cyam iti | prako'tra prakyatvavyavahro'nyath praka-sayogasyaiva prakyatva-rpatay tasya sayogajanyatvnupapatter iti | sayoge pratibimba-sdhraa-sambandho yadi cgnau

Page 367 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

skd eva sva-pratibimbdir iyate, tad da-virodha iti bhva | agne svaprakatva tu prakntara-nairapekyea svata eva prakatvam, ghadayas
tu praka-sambandhd eva prakante, agni-dntena cedam eva
svaprakatva puruasya strecyate cittd vivekya | cittasya hi praka
puruopdhika evyaso dagdhtvavad iti | yat tu avedyatve saty aparokavyahra-yogyatva sva-prakatvam ity dhunika-vednti-bruv pralapana
tat-prg eva nirkta, vistaratas tu brahma-mmsym apti dik |
nanv evam aprakyatva-rpam eva svbhsatva cittasysmbhir abhyupeyam,
tath cgni-dnta upapanna syt ? tatrhaki ceti | abdrtha svbhsaabdrtha | sambhavatti ea | eva ca satda daam ity hasvabuddhi-pracra- ity din | buddhe pracro vtti, tasy savedant
krodhdy-anubhavt tad-dhndy-artha sattvn prin pravttir dyate |
tac ca sva-buddhy-agrahae yukta na bhavatti buddher grhyatvam avaya
vaktavyam ity artha |
nanv aha kruddha ity di-pratyaye puruasypi grahat svbhsatva na syd
iti cet ? satyam | pragrhyatva-rpasya svbhsatvasya purue'py anagkrd iti
| yadyapy dau krodhdn svarpato nirvikalpa eva bodha paureyo bhavati,
kruddho'ham ity-des tv ahakrasyaiva vyakti | puruasybhrntatvt |
ktsthatay buddhi-vtty-krtiriktkrsambhavc ca | tathpi paurueyea
krodha-nirvikalpena janit kruddho'ham iti yntakaraasya viia-vttis tatskiko bodha ca tad-grhyatvenaivtra cittasygrhyatva pratiidhyate |
krodhdn paurueya-nirvikalpakasya abdgocaratvenopanyasitum
aakyatvt | purua-sdhaka tu citta-grahaa vtti-gocara-nirvikalpakam
anumna-gamyam eva, tasya hi citta-dharmatva sambhavati, niyamena sarvavtti-gocary janya-nirvikalpaka-dhry svkre'navasthpatte | ajta-vttisvkre ca kruddho'ha na vety di-saaydy-patte krodhdi-gocara-nityanirvikalpakaika-jna-svkre ca viia-pratyaka-smagry balavatty
pratibandht saaydy-abhva, samprajta-yoge'pi vtti svarpato bhsata
evety abhyupeyam iti ||19||

o)0(o

eka-samaye cobhaynavadhraam ||20||


na caikasmin kae sva-para-rpvadhraa yuktam | kaika-vdino yad
bhavana saiva kriy, tad eva ca krakam ity abhyupagama ||20||
tattva-vairad : eka-samaye cobhaynavadhraam || svabhsa
viaybhsa cittam iti bruvo na tvad yenaiva vypretmnam
avadhrayati tenaiva viayam apti vaktum arhati | na hy avilakao vypra
krya-bhedya parypta | tasmd vypra-bhedo'gkartavya | na ca
vainiknm utpatti-bhedtirikto'sti vypra | na caikasy evotpatter
avilakay krya-vailakaya-sambhava, tasykasmikatva-prasagt | na
caikasyotpatti-dvaya-sambhava | tasmd arthasya ca jna-rpasya
cvadhraa naikasmin samaya iti | tath cokta vainikaibhtir ye kriy
saiva kraka saiva cocyate iti | tasmd dyatvam etac cittasya sadtana
svbhsatvam apanayad drara ca draur aparimitva ca darayatti ||
20||

Page 368 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yoga-vrtikam : cittasya svbhsat-vdi-mate tan-matam lambyaivnyadaam haeka-samaye cobhaynavadhraam ||


strrtham hana ca ity din yuktam ity antena | na ca npy ekasminn
utpatti-kaa eva sva-parvadhraa yuktam, prva sata eva pratyakaragocaratvt, svasya ca prg-asattvd ity artha |
nanv eva svotpatty-anantara sva-grahaam astu ? tatrhakaika- iti |
kaika-vdi-mate y vastuna utpatti saiva kriy, tasya krya saiva ca tasya
kartr-di-kraka-varga, tan-mate sarva vasttpatti-mtra-phalaka nirhetuka
svayam eva bhavatti siddhnta | tath coktabhtir ye kriy saiva kraka
saiva cocyate iti |
atrotpatty-ananatara cittasya sva-graharth kriy na sambhavatty artha |
asman-mate'pi abda-buddhi-karma viramya vyprbhvd ekasy vtter
dvyartha-grhakatva na sambhavatti bhva ||20||

o)0(o
(4.21)
syn matisva-rasa-niruddha citta cittntarea samanantarea
ghyata iti |

cittntara-dye buddhi-buddher atiprasaga smtisakara ca ||21||


atha citta cec cittntarea ghyeta, buddhi-buddhi kena ghyate ? spy
anyay spy anyayety atiprasaga | smti-sakara cayvanto buddhibuddhnm anubhavs tvatya smtaya prpnuvanti | tat-sakarc
caika-smty-anavadhraa ca syd iti | eva buddhi-pratisavedina
puruam apalapadbhir vainikai sarvam evkulktam | te tu bhoktsvarpa yatra kvacana kalpayanto na nyyena sagacchate | kecit tu
sattva-mtram api parikalpysti, sa sattvo ya etn paca skandhn
nikipyny ca pratisandadhtty uktv, tata eva punas trasya nti | tath
skandhn mah-nirvedya virgynutpdya prantaye guror antike
brahma-carya cariymty uktv sattvasya puna sattvam evpahnuvate
| skhya-yogdayas tu pravd, sva-abdena puruam eva svmina
cittasya bhoktram upayantti ||21||
tattva-vairad : punar vainikam utthpayatisyn mati | m bhd
dyatvena sva-savedanam, evam apy tm na sidhyati, sva-santna-vartin
carama-citta-kaena sva-rasa-niruddha-svajanaka-citta-kaa-grahad ity
artha | sama ca taj-jtvena , anantara cvyavahitatvena, samanantara tena |
cittntara-dye buddhi-buddher atiprasaga smti-sakara ca ||
buddhir iti cittam ity artha | nght caram buddhi prva-buddhi-grahaasamarth | na hi buddhysambaddh prva-buddhir buddh bhavitum arhati | na

Page 369 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

hy aghta-dao dainam avagantum arhati | tasmd anavastheti | vijnavedansaj-rpa-saskr skandh | skhya-yogdaya pravd |
skhy ca yog ca ta evdayo ye vaieikdi-pravdn te skhyayogdaya pravd | sugamam anyat ||21||
yoga-vrtikam : uttara-stram avatrayatisyn mati iti | matir
abhyupagama | nanu svbhsa-abdena sva-santna-bhsyatva vaktavyam,
tath ca sva-rasena vina-svabhvena niruddha naam api cittam
uttarottaram utpannena cittntarea grhyam ity abhyupagama syd iti karmakart-virodhdi-doa ity artha | tatra siddhnta-stramcittntara-dye
buddhi-buddher atiprasaga smti-sakara ca ||
vtti-rpa-cittntarea vtti-rpa-citte dye'bhyupagamyamne tu buddhibuddher vtti-vtter atiprasago'navasth |
etad vycaeatha iti | buddhi-buddhi citta-gocara cittam, pare vttyatirikta-cittbhvena vtti-cittayo paryyatvt |
nanu neyam anavasth, sarvam eva citta grahtavyam iti niyambhvd iti cet ?
vtter ajta-sattgkre jnmi na vety di-saaypatte, yogynupalabdhy
yndy-abhva-pratyaknupapatte ca | ki ca, m bhavatv anavasth, vttigocarnanta-vtti-kalpan-gaurava tv aparihryam eva, asmbhir lghavena
sakala-vtti-gocaraika-vibhu-jna-kalpand iti | etena cittanityatvbhyupagaminm api nyya-vaieikm uttarottara-jnena prva-prvajna-grahaa-kalpan parst, anavasth-gauravbhym iti mantavyam |
atiprasaga vykhyya smti-sakara vycaesmti-sakara ca iti |
buddhi-buddher iti ea | sakara-abdrtham hayvanta iti | viaynubhavakle jna-dhr jteti viaya-smti-kle'py anantn taj-jnn smtir
ekadaiva bhaviyati, ghao may pur jto ghaa-jna taj-jna cety evam
anantkra, so'ya smti-sakara prpta ity artha | asman-mate ca paurueyabodhasya nityatay nirvikalpa-mtratay ca na smti-hetuatvam iti |
nanv etda-sakare ko doa iti ? tatrhatat-sakarc ca iti |
sakarbhyupagame ca ghao may jta ity eka-mtrkra-smty-anubhavo na
syd ity artha |
anyny api dani strayan nstika-mata tiraskarotieva buddhi- iti |
sarva bandha-moka-dharmdharmdi-vyavasthdikam | tad eva cittd vivicya
moko vyavasthpita, cittasya ca svbhsatva nirktam |
idn parem iokttma-tattvvadhraasya svbhyupagama-virodhenpy
anyyyatm hate tu iti | na nyyena sagacchante nyya-viruddh ity
artha |
te vijna-vda nya-vda ceti mukhya mata-dvayam | tatrdau vijnavdin kaikatkhya-svbhyupagama-virodhn nyya-viruddhd bhaya
darayatikecit iti | sattva-mtram kaika-vijna-rpa citta-mtra
parikalpya svktya tasyaiva moka vadanti | asti sa sattva-vieo ya etn
ssrikn paca skandhn hitv any ca paca-skandhn yukto'nubhavatti |
tata ca tata eva svbhyupagamt punas trasya nti citta-sthair ypattyety artha |
ato nyya-viruddhs ta iti | paca-skandh ca vijna-vedansaj-rpa-

Page 370 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

saskrkhy cittasyaiva kh-bhed na tu cittd bhinn | tatra vijna


viaynubhava, vedan dukha, saj-rpe abdrthv iti yvat, saskro
vsan | etev em api mukhdn pravea ity akhila vastu cittam eveti |
nya-vde'py hatatheti | tathnye skandhnmah-nirvedya mahnirvedkhya-vairgyypunar-janma-rpa-prantaye ca jvanmuktasya guror
antikebrahma-carya brahmbhysa sktkra-paryanta kariymty uktv
iyatm pann nstik gurpadet sattvasyha-abdrthasypi sattm
apalapanti nya-vdino bhavantty artha | te'pi nyya-viruddh, bhoktu
sattvasypalpena svmi-pretasya mokasyha-abdrthasya
brahmacarydn sattsvkrt | seyam uddeya-vismti katha mhn na
lajjayatti ?
etendhunika-vednti-bruv api nyya-viruddh mantavy | te'pi hi mokdyartha gurum upasann brahmtirikta sarva ukti-rajatavad atyanta-tuccham iti
gurpaden moka-tatsdhandikam evpalapantti | api copadenantaram
akta-sktkrasya manandi-sdhandy-anuhnbhyupagamo'pi te na
nyyya, asatopadeena phala-tat-sdhaneu sarvev evvivst, araddhay
ktenpi phalnudayc ca | ki bahun, ruty-di-prmya-bdhanena jnaprmya-saaydy-hita saay yognte'pi brahmai syt | na ca svaprakatay brahmai na prampeketi vcyam, prakatas tasya tat-siddhau
karma-kart-virodhd iti skhya-strokta-dot, svbhyupagata-ravadivaiyarthpatte ca, moka-sdhana-viayasya vivekasysva-prakatvc ca | yat
tu avedyatve'pi pratyaka-vyavahra-yogyatva sva-prakatvam iti pralapana,
tat aa-gavan mantavyam, vedanasya vyavahra prati smndhikarayena
hetutvt, draavyatvdi-ruti-virodhc ceti | saitinstikat dyate'pi
bahirmukhn yati-mninm iti | dhunikn vednte vivarta-vdo yath yath
vicryate, tath tath nyya-virodhena sikat-setuvad viryate |
sva-mate tu nsy aya nyya-virodha, moka-bhgino'a-abdrthasya bhoktu
sthirasya svkrd ity haskhya- yogdayas tu iti | di-abdena brahmammsdayo grhy | prak vd pravd, sva-abdena aha-svamtmety-di-abda-jtena na tv anya | katham anyasytmham ity-di vttigocara syt ? tatrhacittasya svminam iti | svm hy tm loke
vyavahriyate, yac cpnoti yad datta [liga-pu. 70.96] ity di-stre ceti |
aparimini yathea-viniyokttvbhvt katha svmitvam ? tatrha
bhoktram iti | atra ca svato'pi puruasya bhogo'stty avadhraya,
praktopapattaye cittasya svbhsatva nirktam ||21||

o)0(o
(4.22)
katham ?

citer apratisakramys tad-krpattau sva-buddhisavedanam ||22||


aparimin hi bhokt-aktir apratisakram ca, pariminy-arthe
pratisakrnteva tad-vttim anupatati | tasy ca prpta-caitanyopagrahaPage 371 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

svarpy buddhi-vtter anukra-mtratay buddhi-vtty-avii hi jnavttir khyyate | tath coktam


na ptla na ca vivara gir
naivndhakra kukayo nodadhnm |
guh yasy nihita brahma vata
buddhi-vttim avii kavayo vedayante || iti ||22||
tattva-vairad : syd etat | yadi ccitta na svbhsa npi cittntara-vedyam
tmanpi katha bhokyate cittam ? na khalv tmana svaya-prakasypy asti
kcit kriy | na ca tm antarea kart | na csabaddha cittena karma tasya
bhokttiprasagd ity ayavn pcchatikatham iti | streottaram haciter
apratisakramys tad-krpattau sva-buddhi-savedanam ||
yat tad avocat vtti-srpyam itaratra[1.4] iti tad ita samutthitam | cite svabuddhi-savedana buddhes tad-krpattau citi-pratibimbdhratay tadrpatpattau satym | yath hi candramasa kriymantarepi sakrntacandra0pratibimbam amala jalam acala calam iva candramasam avabhsatvay
eva vinpi citi-vypram upasakrnta-citi-pratibimba citta sva-gatay kriyay
kriyvatnm asagatm api sagat strrtha | bhsyam apy etad-artham
asakt tatra tatra vykhytam iti na vykhym atra |
buddhi-vtty-aviiatve jna-vtter gamam udharatitath coktana
ptlam iti | vatasya ivasya brahmao viuddha-svabhvasya citicchypann mano-vttim eva citi-cchypannatvc citer apy avii guh
vedayante | tasym eva guhy tad guhya brahma, tad-apanaye tu svayaprakam anvaraam anupasarga pradyotate carama-dehasya bhagavata iti ||
22||
yoga-vrtikam : idn sad jt citta-vttayas tat-prabho
puruasyparimitvt [4.18] iti strasyopapdaka stram etenaiva
prasagenotthpayatikatham iti | nanv aparimitve viaye sacrbhvt tadkra-parimbhvc ca katha citta-jttva-rpa citta-bhokttva puruasya
syt, citta-sthale hi ghadi-viaya-grahaa cittasya sacrt tad-kraparimc ca dam ity artha ? tatra siddhnta-stramciter
apratisakramys tad-krpattau sva-buddhi-savedanam ||
apratisacry api cite svya-buddhi-vtti-darana buddhi-vttykratpattyaiva bhavatty artha | aya bhva jtu sacro na skd eva
jne hetu ki tv arthkrat hetu sannikara-dvr, anyath svapndau
mana-sacrbhvenrtha-bhnyogt | ato vibhutvenaiva sarvatra
sannikasytmana sacro npekyata iti | patti-grahaa ca puruasya
pramrthikkra-pratiedhrtham | yath hi viaysannikara-kle'pi svapndau
tad-bhnygaty cittasya tad-kra parima iyate naiva puruasya cittavtty-abhve'pi tad-bhna bhavati yena purue'pi vtty-kra parima iyate,
ki tu sphaike sannika-jap-lauhityasyeva citta-vtte pratibimbam eva
lghavd iyate | ubhayatrkrkhya-parima-kalpane gauravt, sphaikadarpade sva-pratibimbita-vastu-pprakakatvasya siddhatvc ceti | tad ida
vtti-pratibimbitam eva vtty-krpattir ity ukta strakreeti |
bhya-kra puruasya buddhy-krat pratipdayitum dau buddher eva
rpam haaparimin iti | bhokt-akti purukhyparimin | ato npi

Page 372 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

gatimat | tato na svapna-jgrato cittasyeva puruasya jna sambhavati, ki tu


vtti-sarpa-pariminy-arthe citi pratisakrnteva pratibimba-rpea sacariteva
sat tad-vttim anupatati tad-vtti cetanavat karotty artha |anyath hi
ghaam aha jnmti buddhi-vtty-anupapatti | buddher anarhatvd
acetanatvc cety uttara-stre vakyati |
athvivekd evaitd buddhi-vttir iti cet ? satyamtathpy aviveka eva
pratibimba-mlako dontarbhvt | tath cetana-bhnrtham api vttau tatpratibimba kalpyate, buddhy-rhatayaiva abddivad tmano'pi bhnd iti |
idam eva pratibimba buddhe cic-chypattir ity ucyate, tath buddher
arthkratvat tmkratety apy ucyata iti mantavyam | yadyapi ghady-kraparimavad tmkra-parima eva buddher bhavati, tathpi pratibimbatulyatay sa eva pratibimbam apy ucyate |
buddhe rpa pradarya puruasya tad-kratpatti darayatitasy ca iti |
hi-abdo'trvadhrae | tasy api citter jna-rp vttir buddhi-vttyaviiaivety khyyate vyavahriyate | tatra hetuprpta- ity di | prpte
caitanyopagraha caitanya-pratibimba yenaitda rpa yasy buddhi-vttes
tad-anukri-mtratay tat-pratibimbdhrat-mtreety artha | dra dimtra iti stre'pdam eva vkya bhya-krai pramatvenopanyastam | vttisrpya itaratra[1.5] ity atrpy etad uktam iti smartavyam |
nanu jnmy aha kruddho'ha bhto'ham ity di-rpat vtter eveti prg
evoktam | tarhi nirvikalpakasya vtti-bodhasya svarpa kdam iti ? ucyate
yda jna-krodhdi-vttn rpa tdam eva, bimba-pratibimbodgrahat
tad eva vtti-bodhasya rpam, sa ca vtti-bodho vtty-avivekena jnmti vttyantarasya viaya eva bhavati, jna-citi-bodhdi-abdn paryyatvd iti |
ekkratpattv gamam api pramayatitath coktam iti | na ptlam ityder ayam artha guhhita gahvarea puram [ka.u. 1.2.11] ity di-rutismtiu yasy guhy guhya vata brahmy-abhedd tmasmnya nihita suguptam iti gyate, s guhna ptldi ki tu brahma-vttyavii buddhi-vttim eva kavaya pait payantti | aviiat ca
paraspara pratibimband ubhayor eva viaykratva cetana-smyam ity uktam
| ato vivicya grahayogyatayvasthitir evtmana sagopana buddhv iti lokattparyrtha | tad etad ekkratvam ditya-pure'py uktam
nitya sarva-gato hy tm buddhi-sannidhi-sattay |
yath yath bhaved buddhir tm tadvad iheyate || iti ||22||

o)0(o
(4.23)
ata caitad abhyupagamyate

dra-dyoparakta citta sarvrtham ||23||


mano hi mantavyenrthenoparaktam | tat svaya ca viayatvd viayi
puruetmyay vttybhisambaddham | tad etac cittam eva dradyoparakta viaya-viayi-nirbhsa cetancetana-svarppannam,
Page 373 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viaytmakam apy aviaytmakam ivcetana cetanam iva sphaikamai-kalpa sarvrtham ity ucyate |
tad anena citta-srpyea bhrnt kecit tad eva cetanam ity hu | apare
citta-mtram eveda sarva nsti khalv aya gavdir ghadi ca sakrao loka iti | anukampanys te | kasmt ? asti hi te bhrnti-bja
sarva-rpkra-nirbhsa cittam iti |
samdhi-prajy prajeyortha pratibimb-bhtas tasylambanbhtatvd anya | sa ced artha citta-mtra syt, katha prajayaiva
praj-rpam avadhryeta ? tasmt pratibimb-bhtortha prajy
yenvadhryate, sa purua iti |
eva graht-grahaa-grhya-svarpa-citta-bhedt trayam apy etaj-jtita
pravibhajante te samyag-darina, tair adhigata purua iti ||23||
tattva-vairad : tad eva dyatvena cittasya pariminas tad-atirikta
pumn apariati-dharmopapdita | samprati loka-pratyayakam apy atra
pramayatiata caitad iti | avaya caitad ity artha | dradyoparakta citta sarvrtham || yath hi nldy-anurakta citta nldyartha pratyakeaivvasthpayaty eva dra-cchypatty tad anurakta
citta draram api pratyakevasthpayati | asti hi dvy-kra jna nlam
aha savedmti | tasmj jeyavat taj-jtpi pratyaksiddho'pi na
vivicyvasthpito yath jale candramaso bimbam | na tv etvat tad apratyakam
| na csya jala-gatatve tad apramam iti candra-rpe'py aprama bhavitum
arhati | tasmc citta-pratibimbatay caitanya-gocarpi citta-vttir na caitanyagocareti | tad ida sarvrthatva cittasyeti |
tad etad hamano hi iti | na kevala tad-krpatty
mantavyenrthenoparaktam mano'pi tu svaya ceti | ca-kro bhinna-krama
purueety asynantara draavya | tac-chypatti puruasya vtti |
iya ca caitanya-cchypatti cittasya vainikair abhyupetavy | katham anyath
citte caitanyam eta roraymbabhvur ity hatad anena iti | kecid vainik
bhyrtha-vdina, apare vijna-mtra-vdina |
nanu yadi cittam eva drar-kra dykra cnubhyate, hant cittd
abhinnv evst dra-dyau | yathhu
abhinno'pi hi buddhytm viparysita-daranai |
grhya-grhaka-savitti-bhedavn iva lakyate || [?] iti |
tat katham ete'nukampany ity ata hasamdhi-prajym iti | te
khalktbhir upapattibhi citttirikta puruam abhyupagamypy agayogopadeena samdhi-prajym tma-gocarym avatrya bodhayitavy | tad
yathsamdhi-prajyprajeyortha tm pratibimb-bhto'nya |
kasmt ? tasya tmana lamban-bhtatvt |
atha cittd abhinnam eva kasmn nlambana bhavatti yadi yukti-bodhito'pi
vaijtyd vadet, tatra hetum hasa ced tma-rpo'rtha citta-mtra syt,

Page 374 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

na tu tato vyatiriktas tata katha prajayaiva praj-rpam avadhryeta ?


svtmani vtti-virodht |
upasaharatitasmt iti | samcnopadeennukampit bhavantty haevam
iti | jtita svabhvata ity artha ||23||
yoga-vrtikam : nanu bhavatu citte sva-buddhi-savedanam | abddisavedana tu katha bhavet ? buddhivac chabddnm api cittau pratibimbanasmarthygkre sarvadaia sarvrtha-bhna-prasagt | katha v cite svasavedana, ukt hy anavasth cittavat purue'pi samnety ak-nirsyottarastra pravartiyate, tat stra bhya-kra prakrntarepy utthpayati
ata ca iti | ato buddhi-puruayor vedya-vett-bhvc ca tad-anyathnupapatte
ceti yvat | etad gmi-stra-pratipdyam agkriyate ity artha | ca-kro'smadukta-prayojana-samuccayrtha |
dra-dyoparakta citta sarvrtham || sarve graht-grahaa-grhy
puruasyrth bhogy asminn iti sarvrtham | aya ghaa ity anantara ghaam
aha jnmti buddher vtty-antarasya graht-grahaa-grhykrasyya ghaa
iti vttivad eva ski-bhsyasya pryao darant | sarvrthatve hetudradyoparaktam iti | dra-dyobhaykram ity artha | bdhaka vin
sannika-vastv-kratsvbhvyasya citte sarva-samatatvd iti bhva | tath
ca buddhi-savedanam eva buddhi-sthasya abdde svasya ca sa-vedana
buddhi-abddi-puruobhaykr buddhi-vtti purue pratibimbit bhsate |
idam eva abdde puruasya ca dyatva buddher dyatvavad ity ato na
purua-daranrtha drar-antarpek npi karma-kart-virodho'nta-karaadvratvd iti bhva | etena sarvrthatvena bhya-krokta buddhi-puruayor
aviikratvam api siddham | buddhe purukrat'tireka
puruavattvsambhavt | puruasya buddhykraty ca prvastreaivoktatvd iti |
vedyatvnyathnupapatty ya sidhyati, ta buddhau puruoparga
pratipdayan samagra-stra vycaemano hi iti | uparakta tad-kra,
anyath grahanupapatte | yukti-prvaka drar-upargam hatat
svayaca iti | tan-mana svayam api puruasya viayatvt svya-caitanyalakaa-vtti-viiena purueaviayisambaddham krita tannikarasya grahaa-hetutvt | buddhi-vttau ca puruasysagasya
pratibimbtirekenitya-sannikarsambhavd iti | tasmd etac cittam
evobhayoparaktatay abddi-viaya-rpea viayi-purua-rpea ca nirbhsate |
ski pratibimbita sad iti viaya-viayi-nirbhsam | tatra hetu
cetancetana-svarppannam, tad-kram | iva-abdrtha dntenha
sphaika-mai-kalpam iti | yath eka eva sphaika-mai prva-dvaya-sthayor
japendra-nlayo pratibimbant svya-rpea saha tri-rpa iva bhavatti, eva
cittam api viaytmano pratibimbant graht-grahaa-grhytmakarpvayavavad iva bhavati, ata sarvrtham ity ucyate ity artha |
citam evety eva-krenye sannikara-sattve'py kra-grahaa-smarthya
nstty uktam | atra ca sphaika-dnto na sarvae, buddhe svrthkraparimasyaiva svapnnurodheneatvt, sphaike ca pratibimba-mtrasya
svkrt | ki tu tat-tad-vastu-sannikarea tat-tad-rpatay pratyamnatmtre sphaikasya dnta iti mantavyam |

Page 375 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

yad etad ukta cittasya drar-dya-srpyam idam eva bhava-bjvivekasya


kraam iti pratipdayatitad anena iti | kecid bhyrtha-vdina citttiriktacetannabhyupagantro vainik | apare vijna-vdina | lokyata iti loka | tad
ukta vijna-vdibhi
abhinno'pi hi buddhytm viparysita-daranai |
grhya-grhaka-savitti-bhedavn iva lakyate || [?] iti |
te ca vdinm aya bhvacittasya cet sarva-rpat svkt tarhy ala
puruea, bhyrthena vndi-vsan-vat svata eva cittasynanta-parimasvkra-sambhavt, dugdhasya dadhi-rpatvad iti | anukamp-mukhena teu
samdhnam haasti hi ity antam | bjam ity artha | etena yad dhunik
vednti-bruv huviaya-dot karaa-dod v caitanye bhramo na bhavati,
viaya-karaa-doayor bhrama-mtra-kalpitatvena bhramt prva tayor abhvt
| api tv anirvacanyvidy-mtrd iti | tad dheyamcaitanye'pi cittavad eva
sakala-vastu-pratibimbena srpyasyaiva viaya-gata-doasya prapacropahetut-lbht, sarva-vastn bhrama-mtra-kalpitatvasya csiddhe | uktirajatdi-sthale kptena srpya-doeaivdhysopapattv adhysa-hetutay tadabhipretndy-avidyy kalpannavakc ceti |
tatrdau vijna-vdina bodhayatisamdhi- ity din, rpam avadhryata ity
antena | bhrama-sthale jeyrthasya citta-mtraty asmbhir apy abhyupagamt
| samdhi-prajyprajeya ity uktam arthasya satyatva-lbhya | tath cyam
arthavivda-gocaro'rtha citte pratibimbito yo'nubhyatem sa tasya cittasya
lamban-bhtatvc cittd anya |
tatra hetusa ced iti | sa ced artha cittkra-mtra syt, katha tarhi
prajayaiva prajkro ghyeta , karma-kart-virodht puruasynakrt,
purua-prajay purua-siddhir artha-prajayrthasypi siddhyaucityd iti | ato
vijntirikto vijeyo'rtha siddha |
anayaiva yukty purunabhyupagantra bhyrtha-vdinm api bodhayati
tasmt iti | tasmt praj-rpasya praj-grhyatvbhvd eva prajy
pratibimb-bhta pratibimbi-rpea jtortho jnkro yena ghyate, sa
purua ity api siddham ity artha |
nanu svam aghtatvaiva svasya praj-rpa ghtu, kgrahae'pi
abdavad iti cet ? na, abdavat kevalasykrasygrahat, aya ghaa iti jnam
abhd ity di-rpea rpdivad dharmi-puraskreivkrnubhavd iti |
nanu karma-kart-virodha strakreaivokto na svbhsam ity anento bhyakrasya paunaruktyam iti ? maiva, tatra cittasya citta-grhyatva nirktam atra
cittkrasya citta-grhyatva nirkriyate iti vied iti | purua-citta-tad-arthn
yathokta-prakrair viveka-jnam eva tattva-jnam iti vedntoktopsandivyvtty-artha ##stikdi-jna-nirasanrtha cvadhrayatieva
graht- iti | grahtr-di-tritaya paraspara-vijtyatay ye vibhajanti,
vivecayanti, ta eva samyag-darina, tair eva puruo labdha, anye tu
bhrnt ity artha |
tath ca ruti
yan manas na manute yenhur mano matam |

Page 376 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad eva brahmatva viddhi neda yad idam upsate | [kena.u. 1.5]
athta deo neti neti na hy etasmd iti nety anyat param asti [b..u. 2.3.6] itydi | smti ca
avyaktdye'viente vikre'sma ca vartite |
cetancetannyatva-jnena jnam ucyate || [v.pu. 85.54] ity di |
tmaiveda sarva [ch.u. 7.15.2], brahmaiveda sarva [mu.u. 2.2.11],
vsudeva sarvam iti [gt 7.19] ity di-ruti-smtayas tu akti-aktimad-dyabhedenaivopsanrtha pravartanta iti na tad-virodha | etena jvtmaprakaraev tmaikya-rutnm avaidharmya-lakabhedena viveka eva
ttparyam iti draavyam, viveka-jnasyaiva samyag-jnatay moka-hetutvavacant | paramtma-prakaraasya tu jvd api vivekena paramtmana ekasya
ivtmatve ttparyam iti mantavyam |
dvitya-pde viveka-khytir aviplav hnopya[2.16]ity evokta, atra tu
viveka-jnasyaiva samya-jnatvopapdanena moka-hetutva prabhita
viveka-svarpa ca parkyata iti viveka ||23||

o)0(o
(4.24)
kuta caitat ?

tad asakhyeya-vsanbhi citram api parrtha


sahatya-kritvt ||24||
tad etac cittam asakhyeybhir vsanbhir eva citr-ktam api parrtha
parasya bhogpavargrtha, na svrtha sahatya-kritvd ghavat |
sahatya-kri cittena na svrthena bhavitavyam | na sukha-citta
sukhrtha, na jna jnrtham ubhayam apy etat parrtham | ya ca
bhogenpavargea crthenrthavn purua, sa eva para | na para
smnya-mtram | yat tu kicit para smnya-mtra svarpeodhared
vainika, tat sarva sahatya-kritvt parrtham eva syt | yas tv asau
paro viea, sa na sahatya-kr purua iti ||24||
tattva-vairad : citttirikttma-sadbhve hetv-antaram avatrayatikuta ca
iti | tad asakhyeya-vsanbhi citram api parrtha sahatya-kritvt ||
yadyapy asakhyey karma-vsan klea-vsan ca cittam evdhierate, na tu
puruam, tath ca vsandhn vipk cittrayatay cittasya bhokttm
vahanti, bhoktur arthe ca bhogyam iti sarva cittrtha prpta, tathpi taccittam asakhyeya-vsan-vicitram api parrtham | kasmt ? sahatya-kritvd iti
strrtha |
vycaetad etad iti | syd etat, citta sahatypi kariyati, svrtha ca
bhaviyati, ka khalu virodha iti ? yadi kacid bryt ta praty hasahatyakri iti | sukha-cittam iti bhogam upalakayati | tena dukha-cittam api
draavyam | jnam ity apavarga ukta | etad ukta bhavatisukha-dukhe

Page 377 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

citta-pratiklnukltmake ntmani sambhavata, svtmani vtti-virodht | na


cnyo'pi sahatya-kr skt paramparay v sukha-dukhe vidadhnas
tbhym anuklanya pratiklanyo v | tasmd ya skt paramparay v na
sukha-dukhayor vypriyate, sa evbhym anuklanya pratiklanyo v | sa ca
nityodsna purua | evam apavjyate yena jnena tasypi jeya-tantratvt
svtmani ca vtti-virodhn na jnrthatvam | na bhya-viayd asmd apavargasambhavo'sti, videha-prakti-laynm apavargsambhavt | tasmt taj-jnam api
pururtham eva, na tat svrtha npi para-mtrrtham | sahata-parrthatve
cnavasth-prasagd asahata-parrtha-siddhir iti ||24||
yoga-vrtikam : cittdtmya-viveka hetv-antara-pradarakatay stram
avatrayatikuta ca iti | kuta ca citttirikta purua iti ea |
tad asakhyeya-vsanbhi citram api parrtha sahatya-kritvt || yad
ukta cittasya sarvtmakatvgkre'sakhya-vsan-vat svata eva cittasypi
parimo'stu ki purueeti, tan na, yatas tac-cittam asakhyeya-vsanbhi
citritam api parrtha parasynyasya bhogpavargyaiva, vin tau na sthtu
pariantu v kamate, sahatya-kri-padrthn loke para-mtrrthatvadarand ity artha | tath ca pururtha-samptau citta-vilayena mokopapattir
ity atrpi stra-ttparyam |
stra vycaetad etad iti | bhogpavargrtha, sukhdi-sktkrrtham |
sahatya-kritvd itara-shyyenrtha-kriy-kritvt, ghavad iti |gha hi
ayandi-kryam staraa-arrdi-shyyenaiva karoti, puruas tu nityacaitanya-rpatay caitanyrtha nnyam apekate, any crtha-kriy puruasya
nstti sa na sahatya-krty aya | yat tu saghta-prrthyt[s.s. 1.66]iti
skhye prokta, tatra sahananam rambhaka sayogo vivakita, sa
cvayavavy-abhedt ayysana-ghdiu sattvdiu csti, na tu purua iti |
nanu citta sahatypi kariyati svrtham api, ka khalu vipaka-bdhakas tarka
ity kkym hasahatya-kri iti | na sukha-cittam iti | sukha-citta
bhoga-citta na sukhrtha na cittasya bhogrtha, tathtattva-jna-cittam
apavarga-citta na cittasypavargrtha, cittasya bhogpavargayor api kryatay
srthakatva-niyamennavasth-prasagt | yat krya tat srthakam iti hi sarvasamata, ata cittasya tad ubhayam api parrtham ity artha | puruasya ca
bhogpavargau svarpa-caitanya-rpatay na kryv iti nnavasth
pururthatva-vdinm iti bhva | puruasya bhogo hi sukhdi-sktkra,
apavarga ca viveka-khyti-sktkro vsvarpvasthna v, sarvathaiva
caitanya-mtra evparimitvn nirdharmatvc ceti |
nanu parrthat-mtrea na purua-siddhir vindnm api parrthatvasambhavd vinrtham evotpatte parair abhyupagmd ity akym haya
ca iti | bhogpavargrthavn evtra pare sdhye pravito na smnyena yena
kenacit parea siddha-sdhanam apkarotiyat tu kicit iti | svarpea tmarpea, bhokttayeti yvat | yas tv iti | yas tv asau viea purukhya para
sa kastha-nityatvt, na sahatya-krti na tasya parrthatvpattynavasthitir
ity artha ||24||

o)0(o
(4.25)
Page 378 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

viea-darina tma-bhva-bhvan-vinivtti ||25||


yath pravi tkurasyodbhedena tad-bja-sattnumyate, tath
moka-mrga-ravaena yasya romaharru-ptau dyete, tatrpi asti
viea-darana-bjam apavarga-bhgya karmbhinirvartitam ity
anumyate | tasytma-bhva-bhvan svbhvik pravartate |
yasybhvd idam uktamsvabhva muktv dod eprva-pake
rucir bhavaty aruci ca niraye bhavati |
tatrtma-bhva-bhvan, koham sa, katham aham sam ? ki svid
idam ?katha svid idam ? ke bhaviyma ? katha v bhaviyma ? iti |
s tu viea-darino nivartate | kuta ? cittasyaivaia vicitra parima |
puruas tv asatym avidyy uddha citta-dharmair aparma iti |
tatosytma-bhva-bhvan kualasya nivartate iti ||25||
tattva-vairad : tad eva kaivalya-mla-bja yuktimayam tma-daranam
uktv tad-upadedhikta puruam anadhikta-puruntard vyvttam ha
viea-darina tma-bhva-bhvan-vinivtti || yasytma-bhve
bhvansti tasyga-ygopadenanutihato yujnasya tat-paripkc cittasattva-puruayor viea-darand tma-bhva-bhvan nivartate | yasytmabhva-bhvanaiva nstikasya , tasyopadenadhiktasyparinicittma-tatparaloka-bhvasya nopadeo na viea-darana ntma-bhva-bhvan-nivttir iti
strrtha |
nanv tma-bhva-bhvany citta-vartiny kuto'vagama ity ata hayath
pravi iti | prg-bhavya tattva-darana-bjam apavarga-bhgya yat
karmga-yognuhna tad-eka-denuhna v tad-abhinirvartitam
astty anumyate | tasya ctma-bhva-bhvanvayam eva svbhvik vastv
abhysa vinpi pravartate | anadhikriam gamin vacanena darayati
yasybhvd idam iti |
prva-pakansti karma-phala para-lokino'bhvt para-lokbhva iti | tatra
ruci | aruci ca niraye pacaviati-tattva-viaye | tma-bhva0bhvan prgvykhyt | viea-darina parmram hacittasya iveti | asya vieadarana-kualasytma-bhva-bhvan vinivartata iti ||25||
yoga-vrtikam : tad eva buddhi-purua-viay viveka pradaryaitaj-jnd
dya mokam dau pratipdayativiea-darina tma-bhva-bhvanvinivtti || mtmn ameytmakasykhila-prapacasya taptya-piavad
ekbhvpannasya yathokta-prakrair anyonya viea-darino vivekasktkria cittasytma-bhve bhvan sva-satt-jijskoham sa" ity dirp bhye vykhyey, asy bhaya-oka-pravtti-nivtty-dy-anartha-hetor
nivttir dyo moko bhavatty artha | svarga-naraka-mokdibhir hi vicitrarpat cittasyaiva bhavati, na tu sad-eka-rpa-cin-mtrasya , na mamety
avadhrae sati naivtma-bhva-cintodetti bhva | tath ca rutieta ha
vva na tapati kim aha sdhu nkarava kim aha ppam akaravam [tai.u. 2.9]
itty-di |
tad etad ukta pacaikhcryaidyas tu moko jnena iti |

Page 379 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

atrdau bhya-kra tma-bhva-bhvanm eva sakra pratipdayati


yathety-din | tatrpi iti | purua iti ea | viea-darana-bjam iti | tmabhva-jijs-dvreti ea | ity anumyata iti | vividianti yajena [b..u. 4.4.22]
ity-di ruti | ppa-kayd uddha-matir pnoti jnam uttamam [?]iti smte ceti
ea |
yasya yathokta-karmavata, svbhvik aihika-sdhana-nirapek ca | tatha
yathokta karma tma-bhva-bhvany kraa, tatra ca naihikatva-niyama ity
ytam | aihika-sdhana-nyasya prktana-tath-vidha-karmbhve ca s
bhvan nodeti, pratyuta dehdy-tmatym eva rucir bhavatti | atra
prvcrya-vkya pramayatiyasybhvd iti | yasya karmao'bhvd ida
vakyama phalam ukta prvcryai, tad evhasvabhvam iti | sarvam
tma-bhva tyaktvai sat-karma-nyn prva-pake'nitya-dehdytmatym eva ruci raddhtiayo bhavati, aruci ca tattva-niraya ity artha |
tma-bhvany kraam uktv svarpam hatatrtma- iti | ko'ham sa
ki nardi-rpa sa katham sa dukhna daranavn sa, ki svid ida
vartamnam api mama svarpa ki deho v mana dir v katha svid ida kena
v prakrea puya-ppdin tihatty dir artha | ke bhaviyma ity dy
ekatva eva bahu-vacanam | tath ca yaj-jijsottha-bhaydi-nivttaye vieadarana purua sampdayati saivtma-bhvanety artha |
tma-bhvanm aeato vykhyya stra-vkyrtham hacittasyeti | ea
bhva-rpo vicitra parima tmano na bhavati, ki tu cittasya ivvidyjanyatvt, avidyy ca cittadharmatvt | puruas tv avidy-nyatvc chuddha
ppa-puya-vivarjita | tata ca citta-dharmair janma-maraa-sukha-dukhdibhir
aparma kadpy asambaddha iti | tata iti viea-darand asya
kualasytma-bhvan nivartata ity artha ||25||

o)0(o
(4.26)

tad viveka-nimna kaivalya-prg-bhra cittam ||26||


tadn yad asya citta viaya-prg-bhram ajna-nimnam st tad
asynyath bhavati, kaivalya-prg-bhra vivekaja-jna-nimnam iti ||26||
tattva-vairad : atha viea-darina kda cittam ity ata hatad
viveka-nimna kaivalya-prg-bhra cittam || nigada-vykhytam ||26||
yoga-vrtikam : tan-nivtte svarga-narakdiu rga-dvedi-nivtti phalam iti
tasya viea-darino lakaa samprajta-yoga vakyamam ukte ca kraabhtam hatad viveka-nimna kaivalya-prg-bhra cittam || kaivalye
prg-bhro yasya tat kaivalya-prg-bhram, kaivalybhimukham iti yvat |
vycaetadnm iti | tadn viea-daranvasthy svargdi-vairgyavat cittam anyath bhavatty anennvaya | viaya-prg-bhra
viaybhimukha, ajna-nimnam ajna-mrga-sacri | evam uttaratra ||26||

Page 380 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

o)0(o
(4.27)

tac-chidreu pratyayntari saskrebhya ||27||


pratyaya-viveka-nimnasya sattva-purunyat-khyti-mtra-pravhina
cittasya tac-chidreu pratyayntari "asmti v, mameti v, jnmti v,
na jnmti v" | kuta ? kyamna-bjebhya prva-saskrebhya iti ||
27||
tattva-vairad : syd etatviea-darana ced viveka-niha na jtu citta
vyutthita syt | dyate csya bhikm aato vyutthitam ity ata hatacchidreu pratyayntari saskrebhya ||
pratyaya- iti | pratyate yena sa pratyaya citta-sattvam | tasmd viveka cite |
tena nimnasya | jnmti jnn moko vivicya darita | na jnmti moha |
tan-mlvahakra-mamakrvaham asmti v mameti v daritau | kyamni
ca tni bjni ceti samsa | prva-saskrebhyo vyutthna-saskrebhya ||
27||
yoga-vrtikam : na cnena komala-kaakavad utpanna-mtrea vieadaranenaiva kta-ktyat bhavati, prva-saskra-vad antarntar
mohkhyn bhava-dukha-bja-vttnm anuvtter ity hatac-chidreu
pratyayntari saskrebhya ||
vycaeviveketi | viveka-pratyaya-nimnasya ity asya vivaraa sattvaity-di | sattva-purunyat-mtrea pravahaa-lasyety artha | tac-chidreu
sthneu avidy-rp pratyaynm kr asmitdy ca pradarit | asmti
deva-manuydi-rpo'smty artha | kevalsmity samprajta-yoge'pi sattvt |
kyamebhyo bjebhya kyama-bjebhya, etasya vieya prvasaskrebhya iti ||27||

o)0(o
(4.28)

hnam e kleavad uktam ||28||


yath kle dagdha-bja-bhv na praroha-samarth bhavanti, tath
jngnin dagdha-bja-bhva prva-saskro na pratyaya-prasr bhavati
| jna-saskrs tu cittdhikra-samptim anuerata iti na cintyante ||28||
tattva-vairad : syd etat | saty api viveka-vijna vyutthna-saskr yadi
pratyayntari prasuvate kas tarhi hna-hetur e yata pratyntari na
puna prasuvrann ity hahnam e kleavad uktam || aparipakva-vivekajnasykyam vyutthna-saskr pratyntara prasuvate, na tu
paripakva-viveka-jnasya k pratyntari prasotum arhanti | yath vivekacchidra-samutpann api kle na saskrntara prasuvate |

Page 381 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tat kasya heto ? tad ete kle viveka-jna-vahni-dagdha-bja-bhv iti | eva


vyutthna-saskr apti | atha vyutthna-saskr viveka-jna-saskrair
niroddhavy | viveka-saskr ca nirodha-saskrai | nirodha-saskr tv
abhya-viayatva daritam | nirodhopya prya cintanya ity ata hajnasaskrs tu iti | para-vairgya-saskr ity artha ||28||
yoga-vrtikam : nanu jne jte'pi cet prva-saskra-vad vyutthna-day
kad cid-avidyodaya katha tarhi samprajta-pravhepy avidy-nivtti syt ?
tatrhahnam e kleavad uktam || e saskr hna dha svakrysmarthya klenm ivokta prvcryair ity artha | dhyna-heys tadvttaya, te pratiprasava-hey skm[2.11,10] iti strbhy yath
sthla-skma-klen tattva-jna-citta-laybhy dhano proktau tath
tat-saskrm apti phalitrtha |
etad eva vycaeyath iti | yath samprajta-yogino vyutthna-day
prva-saskraj kle avidydi-vttayo dagdha-bja-tuly satyo na
saskra janayanti, tath prva-saskr api samprajta-parampar-janitena
nih-rpea jngnin dagdha-bja-tuly santa pratyaya na prasuvata
ity artha |
prva-saskra prcna klea-saskra | jna-kle jna-saskrea
pratibandht saskro notpadyata ity ayena prva-padam | atra jna-no'pi
klavad upalakita iti |
nanv ekad ced da mama janma maraa dukhdika nstti, tarhi kad
cid-antarntar mohe'pi tad-dhnrtha pravttir nopapadyate, mohasypi cittadharmaty prva nicitatvd iti cet ? na, cittasya moha-sattve puna cittasya
bhava-dukhotpatty puruasya dukha-bhoga syd ity ayenaiva jnibhir api
cittasytyantato moha-nivtty-artha yatant | bhoga ca cinmtrasya ivety
asakd veditam iti |
nanu saskratvviet tattva-jna-saskr api ki samprajta-nihay
nayanti ? nety hajna-saskrs tu iti | aviruddhatvd iti ea | adhikrasamptau cittena sahaiva te nt tat-sdhana-cint nstty artha |umumuk tv asamprajtenpi tan-nac cintita iti bhva ||28||

o)0(o
(4.29)

prasakhynepy akusdasya sarvath


viveka-khyter dharma-megha samdhi ||29||
yadya brhmaa prasakhynepy akusda, tatopi na kicit
prrthayate | tatrpi viraktasya sarvath viveka-khytir eva bhavatti
saskra-bja-kayn nsya pratyayntaru utpadyante, tadsya dharmamegho nma samdhir bhavati ||29||
tattva-vairad : tad eva vyutthna-nirodhopya prasakhynanirodhopyam haprasakhynepy akusdasya sarvath viveka-khyter
dharma-megha samdhi || tata prasakhynn na kicit sarva-

Page 382 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhvdhihttvdi prrthayate | pratyuta tatrpi klinti, parimitva-doadaranena virakta sarvath viveka-khytir eva bhavati |
etad eva vivotitatrpti | yad vyutthna-pratyay bhaveyus tad nya
brhmaa sarvath viveka-khyti | yatas tasya na pratyayntari bhavanti,
tata sarvath viveka-khytir iti | tadsya dharma-megha samdhir bhavati |
etad ukta bhavatiprasakhyne viraktas tan-nirodham icchand dharmamegha samdhim upsta | tad-upsane ca sarvath viveka-khytir bhavati |
tath ca ta niroddhu prayatti ||29||
yoga-vrtikam : uktasya saskra-hnasya prakram ha stra-dvayena
prasakhynepy akusdasya sarvath viveka-khyter dharma-megha
samdhi || prasakhyna viveka-sktkra | tatrpi yo'kusda kbbalavat
sarva-bhvdhihttvdi-rp siddhi na prrthayate tasya yoga-vighnbhvena sarvath nirantara viveka-khyty-udayd dharma-megha-nmn
samprajta-yogasya parkh bhavatty artha |
tad etad vycaeyad iti | tatrpi tat-kle'pi | sarvath-abdrtham ha
saskreti | saskra-rpasya bjasya kramea kayd dhd dhyamd dheto
pratyayntari avidyntari yad na jyante, tad dharma-megha-samdhir ity
artha | klea-karmdn nieeonmlaka dharma mehati varatti
dharma-megha ||29||

o)0(o
(4.30)

tata klea-karma-nivtti ||30||


tal-lbhd avidydaya kle samla-ka kait bhavanti |
kualkual ca karmay sa-mla-ghta hat bhavanti | klea-karmanivttau jvann eva vidvn vimukto bhavati | kasmt ? yasmd viparyayo
bhavasya kraam | na hi ka-viparyaya kacit kenacit kvacic ca jto
dyata iti ||30||
tattva-vairad : tasya ca prayojanam hatata klea-karma-nivtti ||
kasmt punar jvann eva vidvn vimukto bhavati ? uttaramyasmd iti | kleakarma-vsaneddha kila karmayo jty-di-nidnam | na csati nidne nidno
bhavitum arhati | yathhtra bhagavn akapdavta-rga-janmdarant
[ny.s. 3.1.24] iti ||30||
yoga-vrtikam : asya samdher dharma-dvraka-phala dvitya-mokam ha
tata klea-karma-nivtti || dha sampti |
vycaetal-lbhd iti | samla-kam iti | mla klea-saskrs tai saha
kle abhiniverikt chinn bhavanti, ata eva karmay ca prrabdhtirikt
klekhya-mlena saha hat syu, ato na punar utpadyanta ity artha |
nanu dukhtyanta-nivttir eva moka, jvata cvaya dukham, na ha vai saarrasya priypriyayor ahatir asti [ch.u. 8.12.1] iti rute | tat katha

Page 383 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

jvanmuktir ity ayena pcchatikasmt ? iti | uttarayasmd iti | tath ca


dukha-nidntyantocchedya gaua-muktitvam iti bhva | atra pramam
anupalabdhim hana hi iti | tad ukta gotamcryaivta-rgajanmdarant [ny.s. 3.1.24] iti |
ayam api moka pacaikhcryair uktadvityo rga-sakayd iti | atra
jvanmuktasya savsana-kletyanta-dhanirayd dhunika-vedntinm
avidy-klea-svkro'vidy-mlaka eveti smartavyam ||30||

o)0(o
(4.31)

tad sarvvaraa-malpetasya jnasynantyj jeyam


alpam ||31||
sarvai klea-karmvaraair vimuktasya jnasynantya bhavati |
varakea1 tamasbhibhtam vtam ananta jna-sattva kvacid eva
rajas pravartitam udghita grahaa-samartha bhavati | tatra yad
sarvair varaa-malair apagatam amala bhavati, tad bhavaty
asynantyam | jnasynantyj jeyam alpa sampadyate, yathke
khadyota | yatredam uktam
andho maim avidhyat tam anagulir vayat |
agrvas ta pratyamucat tam ajihvobhyapjayat || iti ||31||
tattva-vairad : athaiva dharma-meghe sati kda cittam ity ata ha
tad sarvvaraa-malpetasya jnasynantyj jeyam alpam || vriyate
citta-sattvam ebhir ity varani mal klea-karmi | sarve ca ta varaa-mal
ceti sarvvaraa-mal | tebhyo'petasya citta-sattvasya jnasya jyate'nenety
anay vyutpatty, nantyd aparimeyatvj jeyam alpam | yath hi aradi ghanapaala-muktasya carcia parita pradyotamnasya praknantyt praky
ghadayo'lp prakanta evam apagatarajastamasa citta-sattvasya
praknantyd alpa prakyam iti |
tad etad hasarvair iti | etad eva vyatireka-mukhena sphorayativarakea
tamasbhibhtam iti | kriy-lena rajas pravartitam ata evodghitam |
praded apanta tama ity artha | ata eva sarvn dharmn jeyn mehati
varati prakaneneti dharma-megha ity ucyate |
nanv ayam astu dharma-megha samdhi sa-vsana-klea-karmaya-praamahetu, atha saty apy asmin kasmn na jyate punar jantu ? ity ata ha
yatredam iti | kraa-samucchedd api cet krya kriyate hanta bho maivedhdayo'ndhdibhyo bhaveyu pratyak | tath cnupapannrthatym
ako laukika upapannrtha sytavidhyad andho maim iti | vayad
grathitavn | pratyamucat pinaddhavn | abhyapjayat stutavn iti ||31||
yoga-vrtikam : idn jvanmuktasya parama-mukti-prakram ha stradvayenatad sarvvaraa-malpetasya jnasynantyj jeyam alpam ||

1varakeeti sarveu saskaraeu na dyate.


Page 384 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

tad tasy jvanmuktvasthy klea-karmaor jnvaraka-malayor apagamahetun jnasya sattva-prakasynantyd iti vibhutvt jeya prakyam alpa
tad-apekay bhavatty artha | yadi hi pacaviati-tattvtiriktam anyad api
vastu tihet, tad tad api prakyeta, jeyasyaiva svalpataynyan na prakyet,
na tu sattvasylpatayeti bhva |
tad etad vycaesarvair iti | ananta svabhvato vypaka, jna sattvam iti
bhta-sattva-vyvartanyokta pravartitam iti | asya vivaraaudghitam iti |
ea bhya sugamam |
atra tamo'bhibhavannantaram eva vtty-utpatti-vacand vttes tamonakatvam dhunika-vedntinm apasiddhnta iti smartavyam | etda sarvajatva loke'tvcaryam andha-mai-vedhdivad iti bauddhopahsa-mukhena
darayatiyatredam iti | yatra kudrm api jvn yoga-bald etdasrvajye bauddhair ida dnta-jtam asambhava-daranyoktam
upahasadbhir ity artha | ki tat ? tad haandha ity di | avidhyat sa-cchidram
akarot, ta maim aguli-hna vayad grathitavn | ta mai grva-nya
pratyamucat kahbharaam akarot | tat kahbharaam jihv-nya
stutavn ity artha |
dnta-catuayasyyam ayaandy-avidy-mha-cittai skhydyabhimata-skmrthnm avadhraa-rpa vedhanam evdv aakya tata ca
tasya skmrthasyvirala-vtti-satt ca, strea granthanam apy aakya,
tato'pi sarvath viveka-khytir atvaky, tata ca tda-cittasya pariprajnatvena stutir apy aakyeti | stikais tu ruti-smti-prmyenaitat sarva
raddheyam iti bhva ||31||

o)0(o
(4.32)

tata ktrthn parima-krama-parisamptir


gunm ||32||
tasya dharma-meghasyodayt ktrthn gun parima-krama
parisampyate | na hi kta-bhogpavarg parisampta-kram kaam
apy avasthtum utsahante ||32||
tattva-vairad : nanu dharma-meghasya par kh jna-prasda-mtra
para vairgya sa-mla-ghtam apahantu vyutthna-samdhi-saskrn saklea-karmayn, gus tu svata eva vikra-karaa-l kasmt tdam api
purua prati dehendriydi nrabhanta ity ata hatata ktrthn
parima-krama-parisamptir gunm || olam ida gun yad am ya
prati ktrths ta prati na pravartanta iti bhva ||32||
yoga-vrtikam : yathokta-srvajyt para-vairgyodayensamprajta-paramparjanya prrabdha-bhoga-sampti-janya v ttya mukhya-mokam hatata
ktrthn parima-krama-parisamptir gunm || tato dharmameghodayt klea-karma-nivtty jnasynantye sati paravairgyea
pururtha-sampty ktrthn purun prati gun sattvdn parima-

Page 385 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

krama sampyeta, ktrtha-puru bhogaupyika parima punar na


bhavatty artha | krama cvirala-crety uttara-strea vykhysyate |
tatra iti-pada vycaetasya dharma-meghasyodayt iti | ktrthnm iti
purum iti ea | tath ca ktrtha-purua-svmiko gun parimakrama sampyate ity artha | na tugunm akhilasya parimakam asya
samptir atrokt ktrtha prati naam apy anaam ity uttara-strd iti |
samptau hetum hana hi iti | nahi sattvdayo gu kta-bhogpavarg,
ata eva parisampta-kram, ta purua prati kaam apy avasthtum
samarth, sthiti-hetu-pururthbhvd iti | yadi ca stra-bhyayor guaabdentra saubhgydaya eva puruopakarany ucyante, tad yath-rutam
eva vykhyeyam |
atrcetann cetanrthatay caitanydhna-satt vedntibhir ucyamn
siddheti smartavyam | iyam api tty mukti pacaikhcryair uktkcchakayt ttyas tu vykhyta moka-lakaam iti | ata eva tattva-samsa-stra
trividho moka [ta.sa.s. 21]iti |
idam atrvadheyamyad etbhy strbhy jnasynantyt srvajykhyn
moka ucyate ida mukhya-kalpbhipryeokta, vairgyd eva sukhena mokasiddhe, na tu srvajydika vin moko na bhavatty ayena, yata sattvapuruayo uddhi-smye kaivalyam[3.55] iti stre bhya-kt
varasynvarasya v vivekaja-jna-bhgina itarasya vity anensarva-jasypi
abhimna-nivtti-mtrd eva moka ukta iti | tath cokta viveka-khytir
aviplav hnopya[2.16] iti |sati mle tad-vipko jty-yur-bhog[2.13]
iti ca |
sasra-bja hy antmany tma-rpvidy, rga-dvea-dharmdharma-tadvipkdi-hetutvt, s ced viveka-khyty nit, tarhi tata eva sasrocchede
srvajydy-apek nstti | tath ca viu-pura
antmany tma-buddhir y'nrthe1svam iti y mati |
avidy2-taru-sambhti-bjam etad dvidh sthitam || [vi.pu. 6.7.11] ||32||

o)0(o
(4.33)
atha koya kramo nmeti ?

kaa-pratiyog parimparnta-nirgrhya krama ||


33||
kanantarytm parimasyparntenvasnena ghyate krama | na
hy ananubhta-krama-ka navasya purat vastrasynte bhavati |
nityeu ca kramo da |
1y csve iti mla-granthe pha.
2sasra- iti mla-granthe pha.
Page 386 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

dvay ceya nityatkastha-nityat, parimi-nityat ca | tatra


kastha-nityat puruasya , parimi-nityat gunm | yasmin
pariamyamne tattva na vihanyate, tan nityam | ubhayasya ca
tattvnabhightn nityatvam | tatra gua-dharmeu buddhy-diu
parimparnta-nirgrhya kramo labdha-paryavasna | nityeu
dharmiu guev alabdha-paryavasna | kastha-nityeu svarpamtra-pratiheu mukta-purueu svarpstit krameaivnubhyata iti
tatrpy alabdha-paryavasna, abda-phensti-kriym updya kalpita
iti |
athsya sasrasya sthity gaty ca gueu vartamnasysti kramasamptir na veti ? avacanyam etat | katham ? asti prana ekntavacanyasarvo jto mariyati iti | o bho iti | atha sarvo mtv janiyata
iti | vibhajya-vacanyam etatpratyudita-khyti ka-ta kualo na
janiyate, itaras tu janiyate |
tath manuya-jti reyas ? na v reyas ? ity eva paripa
vibhajya-vacanya prana, pan adhiktya reyas, devn
cdhiktya neti |
aya tv avacanya pranasasroyam antavn athnanta iti ?
kualasysti sasra-krama-samptir netarasyety
anyatarvadhraedoa | tasmd vykaraya evya prana iti ||33||
tattva-vairad : atrntare parima-krama pcchatiatha koyam iti |
kaa-pratiyog parimparnta-nirgrhya krama || parima-krama
kaa-pratiyog, kaa pratisambandh yasya sa tathokta | kaapracayraya ity artha | na jtu krama kramavantam antarea akyo
nirpayitum | na caikasyaiva kaasya krama | tasmt kaa-pracayraya
pariiyate |
tad idam hakanantarytm iti | parima-krame pramam ha
parimasya iti | navasya hi vastrasya prayatna-sarakitasypi cirea purat
dyate | so'ya parimasyparnta paryavasnam | tena hi parimasya
krama | tata prg api puraty skmatama-skmatara-skma-sthlasthlatara-sthlatamatvdn paruvparyam anumyate |
etad eva vyatireka-mukhena darayatina hi iti | ananubhto'prpta kramakao ayati3 s tathokt |
nanv ea krama pradhnasya na sambhavati, tasya nityatvd ity ata ha
nityeu ca iti | bahu-vacanena sarva-nitya-vypit kramasya pratijnte |
tatra nityn prakra-bheda darayitv nitya-vypit kramasyopapdayati
dvay iti | nanu kastha svabhvd apracyutam astu nityam | parimi sadaiva
svarpc cyavamna katha nityam ? ity ata hayasmin iti | dharmalakavasthnm udaya-vyaya-dharmatva, dharmias tu tattvd avighta eveti
| atha ki parimparnta-nirgrhyat sarva-kramasya ? nety hatatra guadharmeu buddhy-diu iti | yato labdha-paryavasno dharm vint |
pradhnasya tu parima-kramo na labdha-paryavasna |

Page 387 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

nanu pradhnasya dharma-rpea parimd astu parima-krama, puruasya


tv aparimina kuta parima-krama ? ity ata hakastha- iti | tatra
baddhn cittvyatirekbhimnt tat-parimena parimdhysa | muktn
csti-kriym updyvstavo'pi parimo moha-kalpita, abdasya purasaratay tat-pho vikalpo'sti-kriym updatta iti |
guev alabdha-paryavasna parima-krama ity uktam | tad-asahamna
pcchatiatha iti | sthity iti mah-pralayvasthym | gaty iti sau | etad
ukta bhavatiyady nntyn na parima-sampti sasrasya , hanta bho
katha mah-pralaya-samaye sarvem tman sahas samucchidyeta, katha
ca sy-dau sahasrotpadyeta sasra ? tasmd ekaikasytmano muktikramea sarve vimokd uccheda sarve sasrasya krameeti pradhnaparima-krama-parisampti | eva ca pradhnasypy anityatva-prasaga | na
cprva-sattva-prdurbhva iyate yennantya syt, tath saty anditvavyhate sakala-strrtha-bhaga-prasaga iti bhva |
uttaram haavacanyam anuttarrham etat | ekntata eva tasyvacanyat
darayitum eknta-vacanya prana darayatiasti prana iti | sarvo jto
mariyati iti prana | uttarao bho iti | satya bho ity artha |
avibhajya vacanyam uktv pravibhajya vacanya pranam haatha sarva iti
| vibhajya-vacanyatm havibhajya iti | vibhajya-vacanyam eva
pranntara vispartham hatath manuya- iti | aya tv avacanya
ekntata | na hi smnyena kualkualapurua-sasrasyntavattvam
anantavattva v akyam ekntato vaktum, yath pra-bhn-mtrasya
reyastvam areyastva v naikntata akyam avadhrayitum | yath jtamtrasya maraam eknta | vibhajya puna akyvadhraam ity ha
kualasya iti |
ayam abhisandhikramea moke sarve mokt sasrocheda ity
anumnam | tac cgama-siddha-mokrayam | tath cbhyupagata-mokapratipdakgama-prama-bhva katha tam evgama pradhna-vikranityatym apramkuryt ? tasmd gama-bdhita-viayam eta anumna na
pramam | ryate hi ruti-smttihsa-pureu sarga-pratisarga-parampary
anditvam anantatva ceti |
api ca sarvem evtman sasrasya na tvad yugapad uccheda sambhav |
na hi paita-rpm apy aneka-janma-paramparbhysa-parirama-sdhy
viveka-khyti-pratih | ki puna prabhn-mtrasya sthvara-jagamder
ekadkasmd bhavitum arhati | na ca krayaugapadya yujyate | kramea tu
viveka-khytv asakhyeyn kramea muktau na sasro cchedo 'nantatvj
jantnm asakhyeyatvd iti sarvam avadtam ||33||
yoga-vrtikam : nanu parima-samptir iti vaktavye krama-abda
parimn pratikaam utpda-vina-kathanena vairgyotpdanya
prayukta | sa cyam artha katha krama-abdasya paurvparya-mtra-vcitvd
ity ayena krama-abdrtha pcchatiatha iti | ayam etat-strya | atra
pratyuttara stramkaa-pratiyog parimparnta-nirgrhya krama
||33||

Page 388 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

kaa-pratiyog kaasyvasarasya virodh, kaenpy anantarita iti yvat |


eva-rpo'tra kramo vivakito na tu paurvparya-mtram iti vieya-dalrtha |
parima ca prva-dharmpye dharmntarotpattir ity uktam eva | de ca
krame prama-pradarana-para parimparnta-nirgrhya iti vieaam |
bhya-kras tu kaa-pratiyogty asya paryavasitrtham ha
kanantarytm iti | krama ity uttarenvaya | kanantarytm
kanantarya-dharmaka, nantarya cvyavadhna kramas tu prvparbhva | tath ca kavyavahita-parima-dhr prva-stre parima-kramaabdrtha | anavacchinna-parima-dhry prama-pradaraka strvaya
vycaepramasya iti | prvntpekay vastrdi-rpasya
parimasyparntena caramvasthay'navacchinna-parima-dhr'numyata
ity artha |
atra yuktim hana hi iti | ananubhto'prpto yathokta-kramo yair evabht ka yasy, snubhta-krama-ka purat | tath ca
vastrasynta-kle dyamn purat na hy ananubhta-krama-ka
sambhavatty artha | ata puraty skmatama-skmatara -skmasthldi-rpai parima-kae'py avirala kramo'numyata iti |
nanv aparntennityev eva krama siddho na tu pradhne'pi, tasya
caramvasthy abhvt | ato gun parima-krame ki prama yena tatsampti prva-strokt ghaeta ? tatrhanityeu ca iti | nityeu
svato'parntbhve'pi vikrm aparntair eva pratikaa-parimo da,
anumita ity artha |dharmi-vikriyaivai dharma-dvr prapacyata iti [3.13
bhye]prg-uktatvd ity artha |
nanu parima-kramgkre nityatva-hnir ity akym hadvay ca iti |
tath ca parimitvena kastha-nityataiva virudhyate na nityat-smnyam ity
aya | nityasya smnya-lakaam hayasmin iti | tattva na vihanyate,
svarpa ntta bhavati | atra cttat-nyatva-mtra nityatvasya smnyalakaam iti bodhyam |
tac cobhaya-sdhraam ity haubhayasya iti | gua-puruayor ity artha |
prva-stre parima-abdena vyvartya svarpstit-krama darayitu kramasmnya vibhajatetatra iti | buddhy-diu mahad-diu labdhaparyavasno vinitvd ity artha | gueu iti | atrpi parimparntanirgrhya ity anveti |
parimasya krama dvidh vykhyya ttya svarpstity kramam
asakrodharaenhakastha- iti | baddhn cittdi-vivekena kadcit
parimdhyso'pi syd ity ayena svarpa-mtra-pratiheu ity ukta,
tasyaiva svarpkhynamukta-purueu iti | svarpstit ca tat-tat-kaamtra tat-krama ca puruev apy asti, idn sthitv pact sthsyatti
vyavahrt, anyath sarva-kla-sambandha-rpa-nityat'upapatte cety ata
tatrpy alabdha-paryavasna iti | krama iti ea |
nanv evam tmano'py astit-krama-svkre a-bhva-vikra-nyatvasiddhnta-virodha ity ak pariharatiabda-phena abdnusri
vyavahartr kalpito bhavati, na tu janmottara-klnam astit-parimam dyety
artha | tath cstitvkhya-kriyaiva a-bhva-vikrntargat purue niiddhety
aya | s ca kriy-rpiyastit vddhi-hetv-avayavopacaya-rpeti vibhga |

Page 389 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

guev alabdha-paryavasna parima iti rutvkipatiatha iti | asya


sasrasya janmdi-parima-jtasya sthity gaty ca gueu vartamnasya
si-pralaya-pravhevasthitasya krama-samptir asti na v? dye alabdhaparyavasnokti-virodha, antye parima-krama-samptir gun[4.32] iti
prva-stra-virodha | tath bhya cnte vivam mni-vtti [ve.u. 1.30] iti
ruti-virodha ceti | prva-stre ktrtha-purua praty eva parima-kramasamptir gunm uktv na tu smnyata ity ayena samdhatte
avacanyam etad iti |
pratyuttarnarham etad bhavad-vacanam ity artha | uktapranasyottarnarhatva pratipdayitum dv uttarrha dvividha-prana
darayatiasti prana iti | sarvo jto mariyatty eknta-vacanyo'vibhajya
vacanya prana | asya ca om iti prativacanam, satya bho ity artha | o bho
iti phas tu samcna |
avibhajya-vacanya prana pradarya vibhajya-vacanya pracntara
pradarayatiatha sarvo mtv janiyata iti |vibhgena vacana pratyuttara
darayatipratyudita- iti | vibhajya-vacanya-prana laukikam api darayati
tath manuya- iti | ukta-pranas tu yath-ruta ekntata evvacanya ity ha
aya tv iti | ayam ity ukta viiyhasasra iti |
avacanyatvam evopapdayatikualasya ity din, doa ity antena |
kualasya kuale gua-ktasya sasra-kramasya samptir asti netarasmin ity
ato gua-si-pralaya-pravhocchednucchednyatarvadhrae doa
| dye bdho'ntye kasypi muktir nstti iya-mohpattir ity artha |
asypi pranasya vikalpyottara deyam ity hatasmd iti | tasmd
uttara-dnrtham dau vikalpena vykhyeyo'ya prana ity artha | tad
yathyadi ca gun sy-dy-uccheda pcchyate, tad nstty eva
vaktavyam,
andir bhagavn klo nntosya dvija vidyate |
avyucchinns tatas tv ete sarga-sthity-anta-sayam || [vi.pu. 1.2.26]
ity di-vkya-atebhya si-pravhasynditvavad anantatvasypi siddhe
uka-tarkasyprayojakatvt, anyath sasra-hetv-adasya sarvasyaiva
sditvt sasrasynditvam api tarka-virodhena na sidhyet | bhya cnte
vivam mni-vtti [ve.u. 1.30] iti ruti ca mykhya-prakte pralaye
vyproparamkhya nivttim eva vadati | etena sarva-muktir aprmikti
siddham ||33||

o)0(o
(4.34)
gudikra-krama-samptau kaivalyam uktam | tat-svarpam avadhryate

pururtha-nyn gun pratiprasava kaivalya,


svarpa-pratih v citi-aktir iti ||34||
Page 390 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

iti patajali-viracite yoga-stre caturtha kaivalyapda |


|| iti ptajala-yoga-stri ||
kta-bhogpavargpururtha-nyn yapratiprasava kryakratman gun tat kaivalyam | svarpa-pratih punar buddhisattvnabhisambandht puruasya citi-aktir eva keval, tasy sad
tathaivvasthna kaivalyam iti ||34||
iti r-ptajale skhya-pravacane yoga-stre rmad-vysa-bhye
kaivalya-pda caturtha |
tattva-vairad : kaivalya-svarpvadhraa-parasya strasyvntarasagatim hagudhikreti | pururtha-nyn gun pratiprasava
kaivalya, svarpa-pratih v citi-aktir iti ||
kta-karayatay pururtha-nyn ya pratiprasava sva-krae pradhne
laya, te krya-kratmakn gun vyutthna-samdhi-nirodhasaskr manasi lyante, manosmity, asmit lige, ligam aliga iti | yoya
gun krya-kratmakn pratisargas tat kaivalyam | ya kacit purua
prati pradhnasya moka | svarpa-pratih v puruasya moka ity ha
svarpeti | asti hi mah-pralayepi svarpa-pratih citi-akti, na csau moka
ity ata hapunar iti | sautra iti abda stra-parisamptau ||34||
mukty-arha-citta para-loka-meyaja-siddhayo dharma-ghana samdhi |
dvay ca mukti pratipditsmin pde prasagd api canyad uktam ||
nidna tpnm uditam atha tp ca kathit
sahgair abhir vihitam iha yoga-dvayam api |
kto mukter adhv gua-purua-bheda sphuataro
vivikta kaivalya parigalita-tp citir asau ||
iti r-vcaspati-mira-viracity ptajala-yoga-stra-bhya-vykhyy tattvavairady kaivalya-pda caturtha ||4||
yoga-vrtikam : yadi puruasya sasroccheda pcchyate, tad kualasysti
netarasyeti prana-vkya vikalpya prativacana sambhavatti uttara-stram
avatrayatigudhikreti | gudhikra parima-vieas tat-kramaparisamptau kaivalyam iti | tata ktrthnm ity di-strea ttparyata
proktam | tasya kaivalyasya svarpam avadhryata ity artha | pururthanyn gun pratiprasava kaivalya, svarpa-pratih v citiaktir iti ||
kta-karatavyatay pururtha-nyn puruopakaran ligaarrtmakn pratiprasava sva-kratyanta-vilaya, sa buddhe kaivalyam |
etad eva ca pradhnasypi jnipurua prati kaivalyam ucyate | tena puruea
saha punar sayogt | y tu dharma-dharmy-abhedc citi-akti svarpi
svarpa-pratih buddhi-sattvopdhika-rpa-nyat-rp jappye sphaikasvarpa-pratihvat s puruasya kaivalyam ity artha | parasparviyog hy
updhy-updhimator ubhayor eva kevalat ekkit bhavati, te cobha eva dukha-

Page 391 of 392

PTAJALA-YOGA-DARANAM

bhoga-nivtty-khya-pururtha-sdhane bhavata iti dve eva kaivalye lakite |


tayo cdya kaivalya puruasyopacaritam ity ukta skhya-kriky
tasmn na badhyateddh na mucyate npi sasarati purua|
sasarati badhyate mucyate ca nnray prakti || [s.k. 62] iti |
na tu svarpa-pratih-rpa kaivalya dukha-bhogtyanta-nivtti-rpo v
pururtha puruasya tatra nirkta, mokasynya-mtranihatvepururthatve mokrtha pravtty-anupapatte, pururtha hi
karan pravttir iti | iti-abda stra-sampti-scanrtha |
bhye krya-kratmanm iti | krya-kraa-bhvpannn mahad-diskma-bhta-paryantn liga-arra-ghaaknm ity artha | na tu kryam
atra sthla-arram, tat-sattvepi kaivalyodayd iti | nanu svasya svapratihatvnupapatty katha sva-pratihatvam ? tatrhasvarpeti |
puruasya punar buddhi-sattvsambandht keval citi-aktir eva svarpapratihety artha | tasya iti | svarpa-pratihy sadaivvasthna punar
apracyava kaivalya dvityam iti ea ||34||
yoga-grantha-sahasr sarvopaniad tath |
sat ca yatra ttparya sortho vysena bhita ||
vykhyta ca yath-akti nirmatsara-dhiy may |
etena pryatm o ya tmsarva-dehinm ||
r-vijna-bhiku-viracite ptajala-bhya-vrtike kaivalya-pda caturtha ||

o)0(o
samptam ida tattva-vairad-yoga-vrtika-vibhita-vysa-bhyasameta ptajala-yoga-stram ||

Page 392 of 392

Potrebbero piacerti anche