Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
ptajala-yoga-daranam
vysa-bhya-tattva-vairad-yoga-vrtikvrtika-sametam
r-r-rdh-krpaam astu.
|
Please report any errors or alternative readings.
This service is provided free of charge to all. We ask
you to kindly contribute generously to furthering this
project, which requires many hours offreely given time
by the volunteers who make these texts available.The
editors.
Page 1 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
ptajala-yoga-daranam
(1)
prathama samdhi-pda |
yogena cittasya padena vc
mala arrasya ca vaidyakena
yopkarot ta pravara munn
patajali prjalir natosmi1
(1.1)
atha yognusanam ||
yas tyaktv rpam dya prabhavati jagatonekadhnugrahya
praka-klea-rir viama-viadharoneka-vaktra subhog |
sarva-jna-prastir bhujaga-parikara prtaye yasya nitya
devoha sa vovyt sita-vimala-tanur yogado yoga-yukta ||2
athety ayam adhikrrtha | yognusana stram adhikta
veditavyam | yoga samdhi | sa ca srvabhauma cittasya dharma |
kipta, mha, vikiptam, ekgra, niruddham iti citta-bhmaya | tatra
vikipte cetasi vikepopasarjan-bhta samdhir na yoga-pake vartate |
yas tv ekgre cetasi sad-bhtam artha pradyotayati, kioti ca klen,
karma-bandhanni lathayati, nirodham abhimukha karoti, sa samprajto
yoga ity khyyate | sa ca vitarknugata, vicrnugata,
nandnugatosmitnugata ity upariht pravedayiyma | sarva-vttinirodhe tv asamprajta samdhi ||1||
tattva-virad:
nammi jagad-utpatti-hetave vaketave |
klea-karma-vipkdi-rahitya hitya ca ||
natv patajalim i veda-vysena bhite |
sakipta-spaa-bahvarth bhye vykhy vidhyate ||
iha hi bhagavn patajali pripsitasya strasya sakepatas ttparyrtha
prekvat tat-pravtty-aga rotu ca sukhvabodhrtham cikhysur dv ida
stra racaycakraatra yognusanam |tatraprathamvayavam athaabda vycaaathety ayam adhikrrtha | athaia jyotir itivat, na tv
nantaryrtha | anusanam iti hi stram haanuiyatneneti vyutpatty | na
csya ubhadam dy-anan tara pravtti, api tu tattva-jnacikhypayinantaram |jijsjnayos tu syt | yathmnyatetasmt nto
PTAJALA-YOGA-DARANAM
dnta uparata titiku samhito bhtvtmany evtmna payet iti | iyaprana-tapacaraa-rasyandy-upayognantaryasya ca sambhavepi
nbhidhna iya-pratti-pravttyor anupayogt prmikatve yognusanasya
tad-abhvepy upeyatvd aprmikatve ca tad-bhvepi heyatvt | etena tattvajna-cikhypayiayor nantarybhidhna parstam | adhikrthatve tu
stredhikriyamasya prastyamnasya yogasybhidhnt saphala-strattparyrtha-vykhynena iya sukhenaiva bodhita ca pravartita ca bhavatti
| nireyasasya hetu samdhir iti hi ruti-smttihsa-pureu prasiddham |
nanu ki sarva-sandarbha-gatotha-abdodhikrrtha ? tath sati athto
brahma-jijs ity dv api prasaga ity ata ha ayam iti | nanu hirayagarbho
yogasya vakt nnya purtana kiti yogi-yjavalkya-smte katha patajaler
yoga-stra-karttvam ity akya stra-krenusanam ity uktam |
iasynusana na tu sanam ity artha | yadyam atha-abdodhikrrthas
tadaia vkyrtha sampadyata ity hayognusana stram adhiktam
iti |
nanu vyutpdyamnatay yogotrdhikto na tu stram ity ata ha
veditavyam iti | satya vyutpdyamnatay yoga prastuta | sa tu tadviayeastreakaraena vyutpdya | karaa-gocara ca vyutpdakasya
vypro na karma-gocara iti kart-vypra-vivakay yoga-viayasya
strasydhiktatva veditavyam |stra-vypra-gocaratay tu yoga evdhikta
iti bhva | adhikrrthasya ctha-abdasynyrtha-nyamnoda-kumbhadaranam iva1ravaa magalypi kalpata iti mantavyam ||
abda-sandeha-nimittam artha-sandeham apanayatiyoga samdhir iti | yuj
samdhau ity asmd vyutpanna samdy-artho na tu yujir yoge ity asmt
sayogrtha ity artha | nanu samdhir api vakyamasygino yogasyga, na
cgam evgty ata hasa ca srvabhauma | cas tv-arthogd agina
bhinatti2 | bhmayovasth vakyam madhumat-madhupratk-vioksaskra-es t cittasya | tsu sarvsu vidita srvabhauma citta-vttinirodha-lakao yoga | tad-aga tu samdhir naiva-bhta | vyutpatti-nimittamtrbhidhna caitad yoga samdhir iti agginor abheda-vivak-mtrea |
pravtti-nimitta tu yoga-abdasya citta-vtti-nirodha eveti paramrtha |
vttayo jnnytmrayi, atas tan-nirodhopy tmraya eveti ye payanti,
tan-nirsyhacittasya dharma iti | citta-abdennta-karaa buddhim
upalakayati | na hi kastha-nity citi-aktir aparimin jna-dharm bhavitum
arhati | buddhis tu bhaved iti bhva | 3
PTAJALA-YOGA-DARANAM
syd etatsrvabhauma ced yogo hanta bho kipta-mha-vikipt api cittabhmaya1 | asti ca parasparpekay vtti-nirodhopy sv iti tatrpi yogatvaprasaga ity akya heyopdea-bhmr upanyasya tikiptam ity-di| kipta
sadaiva rajas teu teu viayeu kipyamam atyantam asthiram |mha tu
tama-samudrekn nidr-vttimat | kiptd viiavikiptam |vieosthemabahulasya kdcitka sthem | s csysthema-bahulat ssiddhiko v
vakyama-vydhi-styndy-antarya-janit v (1.30) | ekgram eka-tnam |
niruddha-sakala-vttika saskra-mtra-ea citta niruddham |
tatra kipta-mhayo saty api parasparpekay vtti-nirodhe pramparyepi
nireyasa-hetu-bhvbhvt tad-rpa-ghtakatvam iti na tayor yogatva
niiddham |vikiptasya tu kdcitka-sad-bhta-viaya-sthema-lina
sambhvyeta yogatvam iti niedhatitatra iti | vikipte cetasi samdhi
kdcitka sa-bhta-viaya cittasya sthem na yoga-pake vartate | kasmt ?
yatas tad-vipaka-vikepopasarjan-bhta | vipaka-vargntargatasya hi
svarpam eva durlabham | prg eva krya-karaam | na khalu dahanntargata
bja tri-catura-kavasthitam uptam apy akurya kalpata iti bhva |
yadi vikepopasarjanbhta samdhir na yoga kas tarhi ? ity ata hayas tv
ekgra cetasti | bhtam iti samropitam artha nivartayati | nidr-vttir api
svlambane tamasi bhte bhavaty ekgrety ata uktasad iti | 2obhana
nitntvirbhtas tattvam | tama-samudras tv aobhanas tasya klea-hetutvd iti
|
dyotana hi tattva-jngamd numnd v bhavad api paroka-rpatay na
sktkravatm avidym ucchinatti, dvi-candra daamohdiv anucchadakatvd
ata hapreti | pra-abdo hi prakara dyotayan sktkra scayati | avidymlatvd asmitdn klen vidyy cvidycchada-rpatvd vidyodaye
cvidydi-klea-samucchedo virodhitvt kravanc cety hakioti ceti | sa
ceti | ata evakarma-rpi bandhanni lathayati | karma ctrprvam
abhimatam, krye kraopacrt | lathayati sva-kryd avasdayati | vakyati hi
sati mle tad-vipka[2.13] iti |
ki ca, nirodham abhimukha karoty abhimukhkaroti | sa ca samprajta catuprakra ity hasa ceti | asamprajtam hasarva-vttti | rajas-tamo-may kila
pramdi-vtti sttvik vttim updya samprajte niruddh | asamprajte tu
sarvsm eva nirodha ity artha | tad iha bhmi-dvaye sampt y madhumatydayo bhmayas t sarvs tsu vidita srvabhauma iti siddham ||1||
yoga-vrtikam :
ya cinmtra-rasopinitya-vimalopdher guair varo
heyai klea-mukhair guair virahito mukta sad nirgua |
sosmn buddhi-guai svaya nigaitn svn kp-sgaro
dnn mocayatu prabhur gua-maya pa-dahal-llay ||
r-ptajala-bhya-dugdha-jaladhir vijna-ratnkaro
vedavysa-munndra-buddhi-khanito yogndra-peymta |
||
1 saskra-vat yasym avasthy citta santihate s citta-bhmi |
2 tath ca abhva-pratyaylambany nidr-vtter vyvtti siddhyatti
bhva ||
Page 4 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 5 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 6 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1 eka-klikatva-varana ca attara-kaa-bhvitvena
sdhranubhava-viayatvbhva-jpanyeti ttparyam |
Page 7 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
kraam ato jnena na yogasynyath-siddhi | jna-vairgya-karmakaydn vtti-nirodhkhya-carama-kraa-dvraiva dukhtyantocchedahetutv, vtty-atyanta-nirodhas tu caramsamprajte bhavati, yatra
saskrasytyanta-kayea cittasya vilayn moko bhavati, tath ca dvra-dvribhvenpi jnasyeva samprajta-yogasypi moka-hetutva siddham,
asamprajta-yogasya ca skn moka-hetutva, tad drau
svarpevasthna [1.3] iti stra-kra svaya vakyati, muktir hitvnyath rpa
sva-rpea vyavasthiti [bh.pu.2.10.6] ity-di-vkyair tyantikasya
svarpvasthnasyaiva mokatvd iti dik ||1||
o)0(o
(1.2)
tasya lakabhidhitsayeda stra pravavte1
yoga citta-vtti-nirodha ||
sarva-abdgrahat samprajtopi yoga ity khyyate | citta hi prakhypravtti-sthiti-latvt triguam | prakhy-rpa hi citta-sattva rajastamobhy sasam aivarya-viaya-priya bhavati | tad eva
tamasnuviddham adharmjnvairgynaivaryopaga bhavati | tad eva
praka-mohvaraa sarvata pradyotamnam anuviddha rajomtray dharma-jna-vairgyaivaryopaga bhavati | tad eva rajo-leam
lepana svarpa-pratiha sattva-purunyat-khyti-mtra dharmamegha-dhynopaga bhavati | tat-para prasakhynam ity cakate
dhyyina |
citi-aktir apariminy apratisakram darita-viay uddh cnant ca |
sattva-gutmik ceyam, ato vipart viveka-khytir iti | atas tasy
virakta citta tm api khyti niruaddhi | tad-avastha citta
saskropaga bhavati | sa nirbja samdhi | na tatra kicit
samprajyata ity asamprajta | dvividha sa yoga citta-vtti-nirodha iti
||2||
tattva-vairad : dvitya stram avatrayatitasya lakaeti | tasyeti prvastroptta dvividha yoga parmatiyoga citta-vtti-nirodha |
nirudhyante yasmin pramdi-vttayovasth-viee cittasya sovasth-vieo
yoga |
nanu samprajtasya yogasyvypakatvd alakaam idam ? aniruddh hi tatra
sttvik citta-vtti ? ity ata hasarva-abdgrahad iti | yadi sarva-citta-vttinirodha ity ucyeta, bhaved vypaka samprajtasya | klea-karma-vipkayaparipanth citta-vtti-nirodhas tu tam api2 saghti, tatrpi rjasa-tmasa-cittavtti-nirodht tasya ca tad-bhvd ity artha |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 9 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1kiptde niyamatosamprajta-prvaklikatvbhvena
anyathsiddhatay naitem asamprajta-dvr tattvam iti bhva |
2vastuto janmntare jyamnasya samprajtasyeva kiptdnm api
niyata-prva-vttitva-nirvhl lakativyptis tad## vety ata siddhntalakaam hapare tu iti ||
Page 11 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.3)
tad-avasthe cetasi viaybhvd buddhi-bodhtm1 purua kisvabhva ? iti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
1 dra-tat-svarpa-padbhilapya-taysyaikatvam iti na svarpasya
puruvasthndhrat pramarthik, dhrdheya-bhvasya bhedagarbhatvt, tathpy aupacrik s iti bhva |
2 vyutthnam aniruddha-cittat | ata eva samprajtopi vyutthnam eveti
siddhnta | tatra kipta-mhayo niyamena, vikipta-samprajtayos tu
pekika tathtvam iti viea |
Page 14 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(1.4)
katha tarhi ? darita-viayatvt
vtti-srpyam itaratra ||
vyutthne y citta-vttayas tad-aviia-vtti purua | tath ca stra
ekam eva darana, khytir eva daranam iti | cittam ayasknta-maikalpa sannidhi-mtropakri dyatvena sva bhavati puruasya svmina
| tasmc citta-vtti-bodhe puruasyndi sambandho hetu1 ||4||
tattva-vairad :strntaram avatrayitu pcchatikatha tarhti | yadi tath
bhavanto na tath, kena tarhi prakrea prakata ity artha | hetu-padam
adhyhtya stra pahatidarita-viayatvd vtti-srpyam itaratra ||
itaratra vyutthne y citta-vttaya nta-ghora-mhs t evvii abhinn
vttayo yasya puruasya , sa tathokta | srpyam ity atra sa-abda ekaparyya |
etad ukta bhavatijap-kusuma-sphaikayor iva buddhi-puruayo sanidhnd
abheda-grahe buddhi-vtt samropya ntosmi, dukhitosmi, mhosmty
adhyavasya ti | yath maline darpaa-tale pratibimbita mukha malinam ropya
ocaty tmna malinosmti | yadyapi purua-samropopi abddi-vijnavad
buddhi-vtti, yadyapi ca prktatvencid-rpataynubhvya, tathpi buddhe
puruatvam pdayan purua-vttir ivnubhava ivvabhsate | tath cyam
aviparyayopy tm viparyayavn iva, abhoktpi bhokteva, viveka-khyti-rahitopi
tat-sahita iva viveka-khyty prakate | etac ca citer apratisakramys tadkrpattausva-buddhi-savedanam [4.22] ity atra sattva-puruayor
atyantsakrayo pratyayvieo bhoga[3.35] ity atra copapdayiyate |
etac ca matntarepi siddham ity hatay ca iti | pacaikhcryasya stra
ekam eva darana,khytir eva daranam iti |
nanu katham eka darana yvat buddhe abddi-viay viveka-viay ca
vtti prktatay jaatvennubhvy, darana tatonyat puruasya caitanyam
anubhavo daranam ity ata hakhytir eva daranam iti | udaya-vyayadharmi vtti khyti laukikm abhipretyaitad uktaekam evaiti | caitanya
tu puruasya svabhvo na khyte | tat tu na loka-pratyaka-gocara, api tv
gamnumna-gocara ity artha | tad anena vyutthnvasthy mla-kraam
avidy darayat tad-dhetuka sayogo bhoga-hetu sva-svmi-bhvopi scita
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
atortha-bhnasya kdcitkatvdy-upapattayerthkrataivrtha-grahaa
vcyam, buddhau1 tath datvt | buddhv api hi sayoga-mtrasya thrthagrahaatvetndriyasypy arthasya buddhi-grhyatva-prasagt | s crthkrat
buddhau parima-rp, svapndau viaybhvena tat-pratibimbsambhavt |
purue ca pratibimba-rpa, vidyamna-vtti-mtra-grhake pusi
pratibimbenaivopapatter iti na kevala tarkd eva citi buddhe pratibimba
kalpyate, kintu
tasma cid-darpae sphre samast vastu-daya |
ims t pratibimbanti sarasva taa-drum ||
yath salakyate rakta kevala sphaiko janai |
rajakdy-upadhnena tadvat parama-purua || ity di-smti-atair apti |
na caiva saskre buddhi purue pratibimbit bhyd ity asamprajtayognupapattir iti vcyam, paramor iva vtty-atiriktn pratibimbasamarpasmarthy asya phala-balena kalpant | andi-sva-svmi-bhvasyaiva
pratibimba-niymakatayvakyamatvt tu na para-buddhi-vtter bhnam | ata
evapururthvaty eva buddhi puruasya viaya iti skhya-sahito viveka-khytiviaya-bhogau ca pururthv iti | yath ca citi buddhe pratibimam eva
buddhv api cit-pratibimba svkryam anyath caitanyasya bhnnupapatte,
svaya skt sva-darane karma-kart-virodhena buddhy-rhatayaivtmano 2
ghadivaj jeyatvbhyupagamt |
tath ca vakyati strakradra-dyoparakta citta sarvrtham [4.23] iti |
buddhv tma-pratibimbam eva ca tntrik buddhe cicchypattir ity
tmkrateti prhu |
pratibimbopdhau bimbkro buddhe3 parima eva, sa ca skibhsya iti |
etena nrpatvd buddhi-puruayor anyonya pratibimbana na sambhavatty
apstam | ubhayatrobhaykra-buddhi-parimasyaiva pratibimba-abdentra
vivakitatvt, jaldv api srydy-kra-buddhi-parimasyaiva srydipratibimbitatvc ca | tad evabuddhy-tmano paraspara-pratibimba-rpd dod
evaikat-bhramoha kart sukh jnmty-di-rpa iti | tad etat paraspara
pratibimba skhya-krikym avaabdbhym uktam
tasmt tat-sayogd acetana cetanvad iva ligam |
gua-karttve ca tath karteva bhavaty udsna || iti dik |
yac caitac caitanye buddhi-vtti-srpyam ukta caitanyasya buddhy-kratrpam idam eva caitanyasyrthoparakta-vtti-bhna, tasya ckroya ghaa ity
1parama-dharmepi ajnena upahitasya ikadevacchedenvaranvarabhym upapatter buddhipratibimbonvayaka ity ato dnta-dvr sva-paka-vinigamakam ha
buddhau tathety-di ||
2tmnam tman vetty dv iti ea |
3tath ca jaldau ya srydi-pratibimba, tasya bimbatay na srydi,
kintu tad-kr buddhi-vttir eveti | vtter eve sarvatra bimbatay na
kutrpi sarpasya pratibimba iti na doa iti bhva | bimba-sthnyavtti-bhnrtha vtty-antara-svkra-##-bhay tasy ski-bhsyatva
coktam ||
Page 18 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
di-rpa eva, anyath vtti-srpynpatte | na tu vtti-bodhasya pthagkrosti | ghaam aha jnmi dukhitoham ity dikatu buddher
evkrntaram | puruasyparimitvd abhrntatvc ceti | tath ca strakro
vakyaticiter apratisakramys tad-krpattau sva-buddhi-savedanam
[4.22] iti |
nanu vttitabdodhau {?| yadi ghaadpv ivtyanta-bhinnau na tu cij-jatmakam
avibhaktam eka vastu mai-kntivat, tarhi tat-tac-citta-vttn pratiniyata-tattat-purua-mtra-bodhyatve ki niymakam ity kky pratiniyatayor eva
citttmanor andi sva-svmi-bhna-sambandhas tan-niymaka iti pratipdayati
cittam ayasknta- ity din sambandha-hetur ity antena |
tatrpy dv andi sva-svmi-bhva yuktyopapdayaticittam iti |
yathyasknta-mai svasminn evya-sanidhkaraa1-mtrt alyanikarakhyam upakra kurvan svmina sva bhavati bhoga-sdhanatvt
| tathaiva cittam apy aya-sada-viaya-jtasya svasmin sanidhkaraa-mtrd
dyatva-rpam upakra kurvat puruasya svmina sva bhavati, bhogasdhanatvt | ata citta-puruayor andi sva-svmi-bhva sambandha iti ea
|
tata kim ? ity ata hatasmd iti | tasmt sva-svmi-bhvasya siddhatvt sa
evndi-sambandha puruasya citta-vtti-darane hetur ity artha | ato na paracittena parasya vtti-srpya bhavati, kadpi tad-vtty-abodhena tayo svasvmi-sambandhbhvt |
nanu sva-svmi-bhvasya katham anditvam ? sa hi bhogya-bhokt-bhvarpatay pralaye na tihatti ? maivam | abhujyamna-dhanepi suuptasya svasvmi-bhvena svatva-svmitvayor atirikta-padrthatvt | svarpa-sambandhavieatvd v2 pratiyogy-anuyogi-bhvavat |
athav sva-mukta-vtti-vsanvattvam eva buddhau puruasya svatva, do
bhogya-bhokt-bhva eva ca tntrikair bhogya-bhokt-yogyatety ucyate | cidavadno bhoga iti skhya-stroktasya sukha-dukhnubhava-rpa-bhogasya
purua-dharmatvd iti | sa ca sva-svmi-bhva citta-puruayor andir eva
svkriyate |
na ca mahat-tattva-rpasya cittasya kryataykatha tad-dharmasynditvam ?
iti vcyam | anta-karaasya vkavat kryvasthym eva mahat-tattvaparibh-svkrt | bjvasth tu prakty-aatva-rp nityaiva |
anyathdharmdharma-saskrdnm raya vin pralayevasthnnupapatte
| prakti-mtrasya tad-rayatve tat-krya-bhoga-smtyder api tannihatvasyaivaucityd anta-karaa-kalpannarthakyam, anta-karaadharmatvadharmdnm iti skhya-strasya yath-rutrthnupapatti ceti |
1sanidhkaraam karaam |
2svarpbhinna sambandha svarpa-sambandha iti spartha | ya
sambandha sambandhibhy na atiricyate, sa iti bhva |
sambandhntaram antarea viia-pratyaya-janakam iti sram | tath ca
sva-svmi-bhva sambandha svasmt svmina ca ntiricyate | tath ca
pralayepi tat sattva nirbdham ||
Page 19 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.5)
t punar niroddhavy bahutve sati cittasya
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.6)
t kli ckli ca pacadh vttaya
prama-viparyaya-vikalpa-nidr-smtaya ||6||
tattva-vairad : t sva-sajbhir uddiatipramety-di | nirdeo yathvacana vigraha1 | crthe dvandva samsa itaretara-yoge | yath anityucidukhntmasu nitya-uci-sukhtma-khytir avidy ity uktepi na di-mohllacakrdi-vibhram vyudasya nta evam ihpi pramdy-abhidhepi vtyantarasad-bhva-ak na vyudasyeteti tan-nirsya vaktavya pacatayya iti | etvatya
eva vttayo2 npar santti darita bhavati ||6||
yoga-vrtikam :prva-strea saha yojanrtha t kli ckli ca
pacadh vttaya iti prayitvottara stra pahatipramety-di | sugama
stram ||6||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.7)
tatra,
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu puruavart bodha katha citta-gaty vtte phalam, na hi khadiragocara-vyprea paraun pale chid kriyate ity ata haaviia iti | na hi
purua-gato bodho janyate, api tu caitanyam eva buddhi-vttyrthkray tadkratm padyamna phalam | tac ca tath-bhta buddher aviia buddhytmakam, vtti ca buddhy-tmiketi smndhikaraydy-ukta pramna-phalabhva ity artha | etac copapdayiyma ity hapratisaved iti |
pratyaknantara pravtty-di-ligaka-rot-buddhy-anumna-prabhavasabandha1-darana-samutthataygamasynumnajatvd anumitasya
cgamennvkhynd gamt prg anumna lakayatianumeyasya iti |
jijsita-dharma-viio dharmy-anumeya, tasya tulya-jty sdhya-dharmasmnyena samnrth sa-pak, tev anuvtta ity anena viruddhatvam
asdhraatva ca sdhana-dharmasya nirkaroti | bhinna-jty asapak, te
ca sapakd anye, tad-viruddhs tad-abhva ca tebhyo vyvtta | tad anena
sdhranaikntikatvam apkaroti | sambandhyata iti sambandho ligam |
anena paka-dharmat darayann asiddhat nivrayati | tad-viay tannibandhan | i bandhane ity asmd viaya-pada-vyutpatte |
smnyvadhraa- iti pratyaka-viayd vyavachinatti | sambandhasavedandhnajam anumna vieeu sambandha-grahabhvena
smnyam eva sukara-sambandha-graha gocarayatti |
udharaam hayath iti | co hetv-artha | vindhyogatir yatas tasmt
tasyprptir ato gati-nivttau prpter nivtter dentara-prptergatimac
candra-traka caitravad iti siddham |
gamasya vtter lakaam haptenaiti | tattva-darana-kruyakaraapav#i-sambandha pti | tay saha vartanam ity pta |
tenadonumito vrtha| rutasya pthag anupdna tasya dnumitamlatvena tbhym eva caritrthatvt | pta-citta-varti-jna-sadasya jnasya
rot-citte samutpda sva-bodha-sakrntis tasya i | artha upadiyate rothithita-prpti-parihropyatay prajpyate | ea sugamam |
yasygamasya araddheyrtho vakt, yath yny eva daa dimni tni a
anp bhaviyantti,na dnumitrtha,yath caitya vandeta svargakma iti sa gama plavate |
nanv eva manvdnm apy gama plavate | na hi tepidnumitrth,
yathhu
ya kacit kasya cid dharmo manun parikrtita |
sa sarvobhihito vede sarva-jna-mayo hi sa || iti |
ata hamla-vaktari tv iti | mla-vakt hi tatrevaro dnumitrtha 2ity
artha||7||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.8)
1yat tu kena citrka eva vrtikam kipta tad atisthavy, vrtikaktoddeyat vacchedakatvenvivakitam api uddhatva bhrntyaiva
tath prakalpykept | tadyayas tu cetana pramtpi uddha
vstavika-vikti-nya ity eva-rpa | ata evaskd-darana-rpa ca
skitva skhya-stritam | ity upasahata tat-kteti niravadyaiva
vrtikokti || iti dmodara-stri-cara ||
1paurueya-bodha-karaa-bhty vtter mnrtha vttyantarbhyupagamenavasthpatter iti bhva ||
2etena pake sdhyavn ity evnumity-kro na tu pake sdhyam ity
krikpti scitam ||
3 tad-abhipryea dnumitatvasyaiva niyamato bhvt ||
Page 27 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 28 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1saayasypti | aya bhvayadyapy atad-rpa-pratiham ity atrottarapadrthnvayitvena naa paryudsataivocit, tath coktam abhiyuktaiprdhnya
vidher yatra pratiedhepradhnat |
paryudsa sa vijeyo yatrottara-padena na ||
paryudsa ca na-artha-viea, tad apy uktam
dvau na-arthau samkhytau paryudsa-prasajyakau |
paryudsa sadg-grho prasajyas tu niedha-kt ||
iti tad-rpa-pratiha-bhinna eka-koikatvena tat-sadyo viparyaya eva graharhas
tathpi sajighkitavyatayrddha-bhojty udharaena scita prasajyapratiedhasyopagama iti stri-cara ||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
vastutas tu vttayo viparaydimatya evety atyanta-heyatvapratipdanynvartha-saj-pacaka klenm haeta eva iti | sva-sajbhi
svnurpa-sajbhi | tath ca viu-pura
tamo moho mah-mohas tmisro hy andha-sajita |
avidy paca-parvai prdurbht mahtmana || [vi.pu. 1.5.5] iti |
etem eva ca prdhnyenvntara-vibhga sarva-bhta-krikym ukta
bhedas tamoa-vidho mohasya ca daa-vidhho mah-moha |
tmisrodaadh tathbhavaty andha-tmisra || [] iti |
avyakta-mahad-ahakra-paca-tanmtrev antmasv aasv tma-buddhir avidy
aa-vidha tama, jnvarakatvt | etsv eva dehd-tma-buddhnm antarbhv dehdnm etad aaka-kryatvt | ukti-rajatdi-vipary tu
sasrhetutay ntra gaan, viparyayd iyate bandha iti prva-krikay
bandha-hetu-viparyayasyaivapraktatvd iti | mohdiv apy eva bodhyam |
aasv aimdy-aivaryev antmasv tmya-buddhir asmit, svatvsmitayo
paryyatvt | saiva ca-viayakataya-vidho moho mukhyata ucyate | ea
prvavat |
tath dnuravika-bhedena daasu abddi-viayeu rgo daavidho mahmoha | ea prvavat |
tathaivaryaka viaya-daaka ca na nakyatti yas trsa,
sodaadhbhiniveondha-tmisra | ea prvavat |
eta iti | avidydaya ity artha ||8||
o)0(o
(1.9)
Page 30 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 31 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.10)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 33 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
saskra-smtyor anabhyupagamt | yac ca tad ekade suuptvajnkhyaprakter eva vttim hana tu cittasya | tad api heyam | eva sati jgratsvapnayor api tasy eva vtti-sambhave citta-kalpan-vaiyarthyd iti | tasmj
jgrat-svapnayor iva suuptepi cittasyaiva vttijgrat-svapna suupta ca
guato buddhi-vttaya iti smtibhya ca |
tath cittatvenaiva vtti-smnye the lghavc ceti | smarakra pcchati
katham iti | yasy sattva-saciva tama virbhavati, tasy sttviky nidry
utthitasya smarakram hasukham iti | prasanna nirmala mana
svasmin jyamnprajyathrtha-vtti viradkaroti skmrthapratibimbodgrhi karotty artha | virad karotti phas tu sdhu |
yasy raja-saciva tama virbhavati, tasy rjasy nidry utthitasya
smarakram hagham iti | alam atyair apahtam iva tihatty artha |
alam iti phe tu stynat cittasyticcalyena karmkamat | lasya tu tamodharma-gurutvena karmkamat karmay anicch veti bheda |
nanu bhavatu pratyavamara, tathpikatha suuptau pratyaya-siddhi ? tatrha
sa khalv iti | pratyaynubhave stroktasybhva-pratyayasynubhave sati
soya pratyavamara khalu na syd ity artha | saskra-sambhavd iti bhva|
o)0(o
(1.11)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
kasmt punar ante smter upanysa ? ity ata hasarv cait smtayaiti |
anubhava prpti | prpti-prv vtti smtis tata smtnm upajana ity
artha |
nanu ye purua kliyanti, te niroddhavy prekvat | kle ca tath, na ca
vttaya | tat kim-artham s nirodha ? ity ata hasarv cait | sugamam
||11||
yoga-vrtikam : anubhta-viaysampramoa smti ||
bhynusresya strasyyam arthaevam anubhtau yau viayau vtti-tadrhrthau tayor asampramoosteyam anapaharaaadharma-dharma-bhedt
tadvat tad-ubhaya-viayiti yvat, eva-bht vtti smtir iti | atra
pratyabhijdi-vyvttaye saskra-mtra-janyatvam eva1smti-lakaam | strakrea tu smte pryika svarpam evokta, tena na pramua-tattkasmaravypti |
thav stroktam eva lakaam, tac ca saskra-mtra-janyatvena vieayam |
pramua-tattka tu saskra-mtra-janyam pai jnam anubhava-madhye
praveanyam, abda-janya-padrthopasthity-dau smarmti sphua
vyavahrdarant | pramotthdi-vtti-vibhga-stre tu saskra-mtrajanyatva-guena tda jnasmti-abda-ghtam anena ca strea mukhyasmtir lakiteti |
smter vtti-tad-arthobhaya-viayakatva stroktam avadhrayitubhya-kro
vimatiki pratyayasya iti |smty-artha-dhtu-yogt karmai2ah |
cittakiprvnubhava-rpapratyayam api smarati, ho svidviaya-mtram
ity artha |
tatrasmter ubhaya-viayakatva-rpam dya paka siddhntayitum dv
ubhaya-smarae kraam ubhaya-gocara-saskram upapdayati
grhyoparaktaity din | yato grhyoparakto jna-vieaatay ghadibhir
apy kritoto grhya-grahaobhaykra-nirbhsastad-ubhaykratay
prasiddho ya pratyayo ghaa jnmty anuvyavasya sa tathjtyakagrhya-grahaobhaykram eva saskramjanayati,
samnkratvenaiva lghavd anubhava-saskra-smtnkrya-kraa-bhvd
ity artha |
nanv atra vyavasya-rpa-vtte sva-prakatvam eva nirbhsnta-vieartha
katha neyata ? iti cet, na, karma-kart-virodhena vttai sva-viayakatvasya
stra-bhybhycaturtha-pde nirkariyamatvt |
nanu ki vyavasyasya saskra-janakatvam eva nsti ? na, nsti, ki tu tatsaskra-janya jna smtir nba bhavati, pramua-tattkasya parbhimatasya
smaraasysmbhir vyavahrnusrenubhava-madhya eva praveand iti |
nanv astbhaya-viayaka-saskra, tata kim ? ity ata hasa saskra iti | sa
cobhaya-viaya-saskro yad svbhivyajakena kldinbhivyakto bhavati,
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.12)
aths nirodhe ka upya ? iti
abhysa-vairgybhy tan-nirodha ||
citta-nad nmobhayato vhin | vahati kalyya, vahati ppya ca | y
tu kaivalya-prg-bhr viveka-viaya-nimn, s kalya-vah | sasra1ghaam aha jnmty anuvyavasyo hi aya ghaa iti jnavn aham ity
arthaka iti anuvyavasya-viay-bhte vyavasytmake aya ghaa iti
jne ghaasya prakratvam, jnasya ca vyavasyasya vieyatvam iti
bhva ||
Page 37 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.13)
Page 38 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.14)
1 sarveu nsti.
Page 39 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.15)
dnuravika-viaya-vitasya vakra-saj
vairgyam ||
striyonna pnam aivaryam iti da-viaye vitasya , svargavaidehya-prakti-layatva-prptv nuravika-viaye vitasya ,
1
divydivya-viaya-samprayogepi cittasya viaya-doa-darina
prasakhyna-bald anbhogtmik heyopdeya-ny vakra-saj
vairgyam ||15||
tattva-vairad : vairgyam hadnuravika-viaya-vitasya
vakra-saj vairgyam | cetancetansu da-viayeu vitatm ha
striya iti | aivaryam dhipatyam |anurav veda, tatodhigat nuravik
svargdaya | tatrpi vaityam hasvargeti | deha-rahit videh kraeu
ln, tebhvo vaidehyam | anye tu praktim evtmnam abhimanyamn
prakty-upsak praktau sdhikrym eva ln, tebhva praktilayatva, tat-prpti-viaye, nuravika-viaye vitasya | nuravika-viaye
vito hi svargdi-prpti-viaye vita ucyate |
nanu yadi vaitya-mtra vairgya hanta viayprptv api tad astti
vairgya syd ity ata hadivydivyeti | na vaitya-mtravairgya, api tu
divydivya-viaya-samprayogepi cittasynbhogtmik | tm eva spaayati
heyopdeya-ny | saga-dvea-rahitopekbuddhir vakra-saj |
kuta punar iyam ? ity atrhaprasakhyna-bald iti | tpa-traya-partat
viay doa, tat-paribhvanay tat-sktkra prasakhyna, tad-bald ity
artha | yatamna-saj, vyatireka-saj, ekendriya-saj, vakra-saj ceti
catasra saj ity gamina
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1 vyatikrnta-sajeti vivaraam |
Page 41 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
rpdiu rgdi-kaye saty ekasminn eva manasi mnpamndi-viayaka-rgadvedi-kayo rga-dvea-jna-prvaka iti | caturtha-bhmik tu vakra-saj
spaam uktaiveti ||15||
o)0(o
(1.16)
Page 42 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.17)
athopya-dvayena niruddha-citta-vtte katham ucyate samprajta
samdhi ? iti
vitarka-vicrnandsmit-rpnugamt saprajta ||
vitarka cittasylambane sthla bhoga, skmo vicra, nando hlda,
ektmik savid asmit | tatraprathama catuaynugata samdhi savitarka | dvityo vitarka-vikala sa-vicra | ttyo vicra-vikala
snanda | caturthas tad-vikalosmit-mtra iti | sarva ete slamban
samdhaya ||17||
tattva-vairad : upyam abhidhya sa-prakropeya-kathanya pcchati
athopya-dvayeneti | vitarka-vicrnandsmit-rpnugamt saprajta
|| samprajta-prvakatvd asamprajtasya prathama samprajtopavaranam |
samprajta-smnya vitarka-vicrnandsmitnrpaisvarpair anugamt
pratipattavyam |
vitarka vivoticittasyeti | svarpa-sktkravat praj bhoga | sa ca
sthla-viayatvt sthla | yath hi prthamiko dhnuka sthlam eva lakya
vidhyati, atha skma, eva prthamiko yog sthlam eva pcabhautika
caturbhujdi dhyeya sktkaroty atha skmam iti | eva cittasylambane
skma bhoga sthla-kraa-bhta-skma-paca-tanmtra-ligliga 1-viayo
vicra | tad eva grhya-viaya vaayitv grahaa-viaya darayatinanda iti
| indriye sthllambane cittasybhogo hlda nanda | praka-lataykhalu
sattva-pradhnd ahakrd indriyy utpannni | sattva sukham iti tny api
sukhnti tasminn bhogo hlda2 iti | graht-viaya samprajtam ha
ektmik savid iti | asmit-prabhavnndriyi | tenaim asmit skma
rpam | s ctman grahtr saha3buddhir ektmik savit | tasy ca grahtur
antar-bhvd bhavati | graht-viaya samprajta iti | caturm aparam apy
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 46 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
dvitya iti | dvityo vicrnugato vitarka-vikalavitarka-bhmi-jayt tatparitygena tad-viaya-vikala | ttya iti | ttya nandnugato vicraviayepi vikala | caturtha iti | caturthosmit-mtronugatas tad-vikala
nandenpi vika ity atosmit-mtra ity artha|
asamprajtt samprajtasya bhedam hasarva eteiti |
slambansdhra ekgra-vtti-yukt iti yvat | samdhayo yog, kryakraayor abhedd iti prg eva vykhytam ||17||
o)0(o
(1.18)
asamprajta samdhi kim-upya ki-svabhvo v ? iti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.19)
sa khalv aya dvividhaupya-pratyayo bhava-pratyaya ca | tatropyapratyayo yoginbhavati |
Page 48 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
viea-vidhnena easya mumuku-sambandha niedhati | ke tarhi bhavapratyaya ? ity atra streottaram habhava-pratyaya videha-praktilaynm || videh ca prakti-lay ca tem ity artha |
tad vycaevidehn devn bhava-pratyaya | bhtendriym
anyatamam tmatvena pratipanns tad-upsanay tad-vsan-vsitntakara pia-ptnantaram indriyeu bhteu v ln saskra-mtrvaeamanasa kauika-arra-rahit videh | te hi sva-saskra-mtropayogena
cittena kaivalya-padam ivnubhavanta prpnuvanto videh | avttikatva ca
kaivalyena srpya, sdhikra-saskra-eat ca vairpyam |
saskra-mtropabhogeneti kvacit pha | tasya thrthasaskra-mtram
evopabhogo yasya , na tu citta-vttir ity artha | prptvadhaya sva-saskravipka tath-jtyakam ativhayanti atikrmanti, punar api sasre vianti |
tath ca vyu-proktam
daa manvantarha tihantndriya-cintak |
bhautiks tu ata pram || iti |
tathprakti-lay cvyakta-mahad-ahakra-paca-tanmtrev anyatamam
tmatvena pratipanns tad-upsanay tad-vsansitntakara piaptnantaram avyaktdnm anyatame ln | sdhikrecaritrthe | eva hi
caritrtha ceta syd yadi viveka-khytim api janayed ajanita-sattvapurunyat-khytes tu cetasocaritrthasysti sdhikrateti |
sdhikre cetasi prakti-lne kaivalya-padam ivnubhavanti, yvan na
punar vartatedhikra-vac cittam iti |prakti-smyam upagatam apy
avadhi prpya punar api prdurbhavati tato vivicyate | yath vartipte mdbhvam upagato maka-deha punar ambhoda-vri-dhrvasekn makadeha-bhvam anubhavatti | tath ca vyu-prokta
sahasra tv bhimnik |
bauddh1 daa sahasri tihanti vigata-jvar |
pra ata-sahasra tu tihanty avyakta-cintak |
purua nirgua prpya kla-sakhy na vidyate || iti |
tad asya punar-bhava-prpti-hetutay heyatva siddham ||19||
yoga-vrtikam : asamprajtasypi nimitta-bhedd dvaividhya
strbhystrko vakyati, tad eva dvaividhya yukti-siddhena prvcryoktakramea darayati tayo strayoravatrayasa khalv aya dvividhaiti |
soyam asamprajta, gmi-stresya praj-prvakatva-darant | upyapratyayovakyama-raddhdy-upya-kraako yoginm iha loke bhavati, iha
loke yoga-bhran ca devat-vieatpannn deva-loke bhava-pratyayo
janma-mtra-kraaka iti krama | tatropya-pratyayavistarea
vadiyanstra-kra sc-kahanyyendau bhava-pratyaya vadiyatti
stra-bhyayo krama-bhedo na doyeti mantavyam |
utpatti-kramnusrea sautra kramam ullaghya prayitv stram utthpayati
tatra iti | tatropya-pratyayo yogin praka-yognbhavati, sa ca pacd
vakyata iti ea |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
bhava-pratyayo videha-prakti-laynm || bhavo janma tad eva pratyayakraa yasyeti vigraha | videha-prakti-laynm iti vibhajya vycae
videhnm iti | arra-nairapekyea1buddhi-vttimanto videh iti vibhti-pde
spabhaviyati, te ca mahad-dayo dev, te sdhannuhna
vinaivsamprajta-yogo janma-mtra-nimittako bhavati, yonisdguyenautpattika-jnt | te hi dainanidna-pralaye kadcic ca sarga-klepi
sva-saskra-mtropagatena cittena saskra-eeanirodhvasthena cittena,
krtana-padam iva prpnuvanto vyutthna-kle ca sva-saskrasya deva-bhvaprpaka-saskrasya vipka phalam aivarya-bhoga prrabdha-karma-yantrit
ativhayanti atikrmanti, tato mucyanta iti ea |
tath prakti-lay iti |varopsanay prakti-devatopsanay v ye
brahma svaraa tyaktv liga-arreasaha prakty-varao gat, tetra
prakti-ln | tepi csampta-krye cetasisvecchayaiva prakti-lne saskraee satya-samprajta-yoge kaivalya-padam iva prpnuvanti yvad adhikraea-vat citta punar vyutthita na bhavati, tasypibhava-pratyaya iti ea 2 |
adhikra-samptau ca tepi mucyanta ity aya | kecit tu bhavaty asym iti
bhavovidy, tath ceda stram indriydi-prakt ## cintaknm avidykraakam asamprajta vadatty hu, tan napara-vairgyasya samprajtahetutaytasyviduya-sambhavt | yac ca vyu-pure
daa manvantarha tihantndriya-cintak |
bhautiks tu ata pramsahasra tv bhimnik |
bauddh daa sahasri tihanti vigata-jvar |
pra ata-sahasra tu tihanty avyakta-cintak |
purua nirgua prpya kla-sakhy na vidyate ||
iti vkya tad indriydy-upsaknm anutpanna-jnnkarma-devn tat-tatpadvasthiti-klam eva paricchinatti, na tu tem asamprajta-siddhnti-kln
dehdy-abhvena vtty-abhva-kln v, indriydi-cintmtresamprajtnupapatte, vtty-abhvasya kdcitkasya pralaya-maraditulyatvenpururthatvc ca, indriydy-upsaknm indriydy-abhimni-srydipada-prpter evnyatraphalavattva-cararavindc ceti ||19||
o)0(o
(1.20)
raddh-vrya-smti-samdhi-praj-prvaka itarem ||
20||
1 sthla-arra ctra vivikim |
2 atrya srasthla-deha-virahepi liga-dehenaiva bhoga-bhjo
mahad-dy-upsak videh | te bhvo vaidehyam | ye tu praktv
tmatvopsanay svaraa-brahmd bahir-bhta praktykhyvaraa liga-dehena saha gat, te bhva prakti-layatvam |
videhs tu svaraa-brahm;antargat iti bheda | te ca
malinlpaivarya-bhog | prakti-lays tu tem ap sva-sakalpamtra-nimitta-sattva-## nirmala-viaya-bhogs te vara-koaya ucyante
||
Page 50 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 51 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.21)
te khalu nava-yogino mdu-madhydhimtropyo bhavanti | tad yath
mdpyo madhyopyodhimtropya1 iti | tatra mdpyas trividha
mdu-savego madhya-savegas tvra-savega iti | tath madhyopyas
tathdhimtropya iti | tatrdhimtropyn
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.22)
o)0(o
(1.23)
kim etasmd evsannatama samdhir bhavaty athsya lbhe bhavaty
anyopi kacid upya, na veti ?
vara-praidhnd v ||
praidhnd bhakti-vied varjita varas tam anughty abhidhynamtrea | tad-abhidhyna-mtrd api yogina sannatama samdhi-lbha
samdhi-phala ca bhavatti ||23||
tattva-vairad : strntara ptayitu vimatikim etasmd eveti | na vabda saaya-nivartaka | vara-praidhnd v | vycaepraidhnd
bhakti-vien mnasd vcikt kyikd vvarjitobhimukhktas tam
Page 53 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 54 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
abhidhynd api praidhna-nipatty-di-dvr yoginm sannatamau samdhimokau bhavata ity artha ||23||
o)0(o
(1.24)
atha pradhna-purua-vyatirikta koyam varo nmeti ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 56 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sajahra | tad cevara-citta-sattva praidhna-vsan-vat tathaivevaracitta-sattva-bhvena pariamate | yath caitra va prtar evotthtavya mayeti
praidhya suptas tadaivottihate praidhna-saskrt | tasmd anditvd
vara-praidhna-sattvopdnayo vatikatvena nnyonya-saraya | na
cevarasya citta-sattva mah-pralayepi na prakti-smyam upaitti vcyam |
yasya hi na kadcid api pradhna-smya na tat prdhnika npiciti-aktir
ajatvd ity arthntaram aprmikam padyeta | tac cyuktam, prakti-puruavyatirekerthntarbhvt |
soyam da varasya vatika utkara ki sa-nimitta sa-pramaka ho
svin nirnimitto nipramaka iti ? uttaramtasya stra nimittam |rutismttihsa-purni1stram |
codayatistrapuna ki-nimittam ?pratyaknumna-prva hi stra, na
cevarasya sattva-prakare kasya cit pratyakam anumna vsti | na cevarapratyaka-prabhava stram iti yuktam | kalpayitvpi hy aya bryd
tmaivarya-prakanyeti bhva | pariharatipraka-sattva-nimittam |
ayam abhisandhimantryur vedeu tvad vara-prateu pravttismarthyd arthvyabhicra-nicayt prmya siddham | na cauadhibhedn tat-sayoga-vie ca mantr ca tat-tad-varvpoddhrea
sahasrepi puruyuair laukika-prama-vyavahr akta kartum anvayavyatirekau | na cgamd anvaya-vyatirekau tbhy cgamas tat-santnayor
anditvd iti pratipdayitu yuktam, mah-pralaye tat-santnayor vicchedt | na
ca tad-bhve prambhva | abhinna pradhna-vikro jagad iti hi
pratipdayiyatie | sada-parimasya ca visada-parimat d | yath
kreku-rasder dadhi-gudi-rp | visada-parimasya prva sadaparimat ca d | tad iha pradhnenpi mahad-ahakrdi-rpa-visadaparimena sat bhvya kadcit sada-parimenpi | sada-parima csya
smyvasth | sa ca mah-pralaya | tasmn mantryur veda-praayant tvad
bhagavato vigalita-rajas-tamo-malvaraatay parita pradyotamna buddhisattva-prakard eva bhavitum arhati | na ca sattvotkare rajas-tama-prabhvau
vibhrama-vipralambhau sambhavata | tat siddha praka-sattva-nimitta
stram iti |
syd etat, prakara-kryatay prakara bodhayac chstra eavad 2 anumna
bhaven na tv gama ity ata haetayor iti | na kryatvena bodhayaty api tv
andi-vcya-vcaka-bhva-sambandhena bodhayatty artha | varasya hi
buddhi-sattve prakaro vartate, stram api tad-vcakatvenatatra vartata iti |
upasaharatietasmdvarasya sattva-prakara-vcakc chstrt, etad bhavati
jyate, vieity haviayi lakat sadaivevara sadaiva mukta iti | tad
eva puruntard vyavacchidyevarntard api vyavacchinattitac ca tasya iti
| atiaya-vinirmuktim hana tvad iti | kuta ? yad eva iti | kasmtsarvtiayavinirmuktim tavaivaryam ity ata hatasmd yatraiti | atiaya-nihm
aprptnm aupacrikam aivaryam ity artha | smya-vinirmuktim hana ca
tat-samnamiti | prkmyam avihatecchat | tad-vightd natvam | annatve
v dvayor api prkmya-vighta, krynutpatte | utpattau v viruddha-dharmasamligitam ekad kryam upalabhyetety ayavn hadvayo ceti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 60 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1paramevarasya citta-sattve viayatay (tad-vtti-viea-jnaviayatay) strasya , samavyena ca tatra utkarasya satt iti bhva |
vastutas tu samavyasytra strenabhyupagamt tdtmyenety ucitam
iti dhyeyam ||
Page 61 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
pratibimba-vdas tv atyanta vikalpsaha | pratibimasya tucchatve pratibimbarpa-jvasya brahma sahbhednupapatti, sad-asator abhednupapatte,
atucchatve ctmantvasya abda-bhedena svkrpattir advaitdy-anupapatti
ceti | atra ca mhnm upary upari kak brahma-mms-bhyesmbhir
nirkt | tat tvam asi-di-vkyni tatra vistarea vykhytni, sakepatas tv
atrpi vykhysyma |
nyynugrahea balavadbhir agni-visphuligdibhi sa-dntair virodhd
ka-srydi-dnt akhaat-par na bhavanti, ki tu brahmai sarvajvnm avibhga-lakabhedasya sarva-kla-sthyitay pramrthikatvepi yat
kicid avacchedena phena-budbuddivad atibhagurasya vibhga-lakaabhedasypramrthikasya updhikatva-mtra pratipdayantti | etena bhedanind-vkyni prakaraa-bhedair vibhga-vaidharmydi-bheda-pary eva | yac
coktam abheda-jnn moka ryata iti | tat paramparayaiva, na tu sktkrt |
athta deo neti neti, na hy etasmd iti nety anyat para[vi.pu.2.3.6] asti,
pradhna-purua-vyakta-klnparama hi tat |
payanti sraya uddha tad vio parama padam ||
ity-dyai ruti-smti-vkyair vivekkhya-bheda-jnasyaiva mukhyatvt |
paramtmtmanor yoga paramortha ityate |
mithyaitad anyad dravya hi naiti na dravyat yata || [vi.pu. 2.14.27]
iti viu-purdiv anyonybhvvibhga-rpatayaiva bhedbhedayor
vykhytatvena bheda-vkybhedavkyayor artha-niraye ndhunikakutarkpeketi dik ||24||
o)0(o
(1.25)
ki ca,
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sydetat| nitya-tptasya bhagavato vairgytiaya-sampannasya svrthe tsambhavt kruikasya ca sukhaikatna-jana-sarjana-parasya dukha-bahulajva-loka-janannupapatterr aprayojanasya ca prekvata pravtty-anupapatte
kriy-akti-linopi na jagat-kriyety ata hatasytmnugrahbhvepiiti |
bhtn prinm anugraha prayojanam |
abddy-upabhoga-viveka-khyti-rpa-krya-karat kila caritrtha citta
nivartate | tata purua keval bhavati | atas tat-prayojanya kruiko vivekakhyty-upya kathayati | tencaritrthatvc cittasya jantn vara puypuyasahya sukha-dukhe bhvayann api nkruika |
viveka-khyty-upya-kathane dvram hajna-dharmopadeena iti | jna
ca dharma ca jna-dharmau, tayor upadeena jna-dharma-samuccayl labdhaviveka-khyti-paripkt kalpa-pralayebrahmao divasvasne yatra satya-lokavarja jagad astam eti | mah-pralaye sa-satyalokasya brahmaopi nidhane
sasriasva-kraa-gminotas tad maraa-dukha-bhja | kalpety
upalakaam anyadpi | svrjita-karma-pka-vaena janma-maradi-bhja |
purun uddhariymtikaivalya prpya puru uddht bhavantty artha |
etac ca karu-prayuktasya jna-dharmopadeana kpilnm api siddham ity
hatath coktam iti | pacaikhcryeaiti ea | di-vidvnkapila iti | dividvn iti pacaikhcrya-vacandi-mukta-sva-santndi-guru-viaya, na tv
andi-mukta-parama-guru-viayam | di-mukteu kadcin mukteu vidvatsu
kapilosmkam di-vidvn mukta sa eva ca gurur iti | kapilasypi jyamnasya
mahevarnugrahd eva jna-prpti ryata iti | kapilo nma vior avatraviea prasiddha | sa evevara di-vidvn kapilo viu svayambhr iti bhva
| svyambhuvn tv vara iti bhva||25||
yoga-vrtikam : puruntarebhya varasya niratiaya-srvajya-rpavientara pratipdayan stram avatrayatiki ceti | tatra niratiaya sarvaja-bjam | bja ligam | sarva-jnumpakayat stiaya-jtya jna tat
tatrevare niratiayam ity artha | srvajya-bjam iti phepy ayam evrtha |
yat tu bja kraa, tath ca sarva-jatva-kraa sattvam iti tasya thrtha iti
kacit, tan na | jnasya bahv-alpatayor eva bjataytrabhya-krair
vykhysyamnatvd iti |
vycaeyad idam iti | yad attngata-vartamnn pratyeka-samuccitm
atndriyathrthnm alpa bahu grahaa jnam ida sarva-ja-bjam ity artha
| katha bjam ? tadhaetad iti | etat sarva-ja-bja stiaya-jna
vivardhamnayatra niratiayabhavati, sasarva-jonyathnavasthnd iti
yuktir ukt |
sayogam apy haastiiti | sarva-ja-bja stiaya-jna kvacit prpta-kha
stiayatvt parimavad ity artha | atra bdhakbhve satti hetur vieayas
tena gurutva-saskra-rpdiu na vyabhicra | te caikatra kh-prptau
krya-mtretiayitvam eva1 bdhaka, smagrys tratamyvyavasthity krya-
1 ayam ayagurutvdi-gu sarvath anity eveti naite khprpti | kvacit sarvatraiva vartamnnm e stiayatvd eva ca na
kvpi niratiayatvam | yadi hi yatrayatra stiayatva, tatratatra khprptimattvam iti vypti syt | tarhi gurutvdau vyabhicra sphua eva,
stiayatvepi kvacid e kh-prpter abhvt | sarvatraivai
Page 65 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.26)
sa ea
PTAJALA-YOGA-DARANAM
na ca prakti-svtantrya-kita, nimittam aprayojaka praktn[4.3] ity gmistrt nimitta-kraasyevardes tat-svtantryvightakatvt | etad eva
vycaeprve hti | avaccheda-abdrthenvaccheda-prayojanena klo
nopvartate na sambadhyate |
ttparyathrtham hayathsya iti | asya vartamnasya
sargasydauprvaprakara-gatyjnotkara-prpty svata-siddhaity
artha |atrevarasya sarva-jva-pittva-vacant ruty-uktgni-visphuligadntnusrea ca jva-brahmaor ai-bhvas tayor abheda ca pitputravad eveti bhva | tath ca smti
yath dpa-sahasri dpa eka prasyate |
tathjva-sahasri sa evaika prasyate ||
salile karakm eva dpognv iva tanmaya |
jvo mauhyt prhag-buddho yukto brahmai lyate ||ity di |1
aya cbhedo nkhaat | api tv avibhga eva, avibhgo vacant[ve.s.
4.2.16]iti vednta-strea jvnbrahmay avibhga-lakabhedasyaiva
vacant | tathtikrnta-sargdiv api pratyetavya ||26||
o)0(o
(1.27)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 69 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu akti-nityatvepi kadcit saketa-bhedd devadattdi-abdavad arthabhedopi praavasya syd ity akym hasargntarev api iti | arthasaketo laukiko na bhavati, api tu sarva-j cetan-akti prva-siddhm
anustyaiva saketa kurvantty aya |
sambandha-nityatve sampratipatty-khya-krya-nityatva pramayati
sampratipatti- iti | devadattdi-abdavad vcya-vcaka-bhvasynityatve
kadcit saketa-vaipartyena vyavahra-vaipartyam api syd ity aya | tath
ca sati sarvatraabdrthenvsa syd ity gamina pratijnate
avadhrayantti samagra-vkyathrthennvaya ||27||
o)0(o
(1.28)
vijta-vcya-vcakatvasya yogina
Page 70 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 71 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 72 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.29)
ki csya bhavati ?
1 anya-praidhnennya-sktkretiprasago bodhya |
Page 73 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 74 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.30)
atha kentary ye cittasya vikep ? ke punas te kiyanto veti ?
vydhi-styna-saaya-pramdlasyvirati-bhrntidaranlabdha-bhmikatvnavasthitatvni citta-vikeps
tentary ||30||
navntary cittasya vikep | sahaite citta-vttibhir bhavanti | etem
abhve na bhavanti prvokt citta-vttaya | tatra vydhir dhtu-rasakaraa-vaiamyam | stynam akarmayat cittasya | saaya ubhaya-koispg vijna syd idam eva naiva syd iti | pramda samdhisdhannm abhvanam, lasya kyasya cittasya ca gurutvd apravtti
| avirati cittasya viaya-samprayogtm gardha | bhrntir darana
viparyaya-jnam | alabdha-bhmikatva samdhi-bhmer albha
anavasthitatva labdhy bhmau cittasypratih | samdhipratilambhe hi sati tad avasthita syd iti | ete citta-vikep nava yogamal yoga-pratipak yogntary ity abhidhyante ||30||
tattva-vairad : pcchatiatha ka iti | snnyenottaraya iti | vieaskhye pcchatike puna ? iti | uttaram vydhty-di stram | antarynava |
et citta-vttayo yogntary yoga-virodhina | citta khalvam vydhy-dayo
yogd vikipantiy apanayantti vikep|
yoga-pratipakatve hetum hasahaita iti | saaya-bhrnti-darane tvad
vttitay vtti-nirodha-pratipakau | yepina vttayo vydhi-prabhtayas tepi
vtti-shacaryt tat-pratipak ity artha | padrthn vycaevydhir iti |
dhtavo vta-pitta-lema, arra-dhrat | aita-pthra-parima-vieo
rasa | karanndriyi | te vaiamyam | nyndhika-bhva iti | akarmayat
karmnarhat | saaya ubhaya-koi-spg vijnam | saty apy atad-rpapratihatvena saaya-viparysayor abhede ubhaya-koi-sparspararpvntara-viea-vivakaytra bhedenopanysa | abhvanam akaraa
tatrprayatnam iti yvat | kyasya gurutva tamas | gardhas t |
madhumaty-daya samdhi-bhmaya | labdha-bhmer yadi tvataiva
dusthita-manyasya samdhi-bhrea syt tatas tasy api bhmer apya syt |
yasmtsamdhi-pratilambhe tad avasthitam syt tasmt tatra prayatitavyam iti ||
30||
Page 75 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.31)
dukha-daurmanasygam-ejayatva-vsa-pravs
vikepa-saha-bhuva ||
dukham dhytmikam dhibhautikam dhidaivika ca | yenbhihat
prinas tad-upaghtya prayatante, tad dukham | daurmanasya m icchvightc cetasa kobha | yad agny ejayati kampayati, tad agamejayatvam | pro yad bhya vyum cmati, sa vsa | yat kauhya
Page 76 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
vyu nisrayati, sa pravsa | ete vikepa-saha-bhuva, vikiptacittasya ite bhavanti, samhita-cittasya ite na bhavanti ||31||
tattva-vairad : na kevala navntary, dukhdayopy asya tat-sahabhuvo
bhavantty hadukheti | pratikla-vedanya dukhamdhytmikarra
vydhi-van mnasa ca kmdi-vat | dhibhautika vyghrdi-janitam |
dhidaivika graha-pdi-janitam | tac ceda dukhapri-mtrasya pratiklavedanyatay heyam ity hayenbhihat iti | anicchata pro yad bhya
vyum camati pibati, praveayatti yvat, sa vsa samdhy-aga-recakavirodh | anicchatopi pro yat kauhya vyu nisarayati, sa pravsa
samdhy-aga-praka-virodh ||31||
yoga-vrtikam : na kevalam ete vydhy-dayo yogntary, api tu dukhdirpev antaryntarev api hetavo bhavantty hadukhadaurmanasygam-ejayatva-vsa-pravs vikepa-saha-bhuva ||
dukhdn yatra kramea vycaedukham iti | tmna sva-sanghtam
adhiktya vartata ity dhytmikam | tac ca dvividharra mnasa ca |
rra vydhy-di-janitam, mnasa kmdi-jam |bhtni prino vyghrdn
lakktya jyata ity dhibhautika vyghrdy-uttham | devn adhiktya jyata
ity dhidaivika tody-uttham ity artha | yadyapisarvam eva
vipakodbhava dukha mnasa, tathpi prdhnyena mano-vikrajanyatvjanyatvbhy mnasatvmnasatva-vibhga,viaya-gata-dukheu
citta-vikepm ahetutvt | dukha-smnyasya tridh vibhgo na ghaate,
ghaa-padi-dukhnm asagraht | evam anyatrpi |
dukha-smnya-lakaam hayeneti | kobha ccalyam |yad-agni iti |
aga-kampogamejayatvam iti |
preti | purua-prayatna vin svayam eva pro yad bhya vyum
atiayencmati pibati arrnta praveayati, sa vsa-nm vikra ity artha |
kauhyam udara-stha vyu nisrayati bahikaroti | ee prvavat |
stra-vkyrtha vycaeeta iti | vikepa-sahabhuvo vydhy-divikepodbhav | tatrahetum havikipteti | vikepnantaram eva jyante |
vikepa-nivttau nivartanta ity artha ||31||
o)0(o
(1.32)
athaite vikep samdhi-pratipaks tbhym evbhysa-vairgybhy
niroddhavy | tatrbhysasya viayam upasaharann idam ha
tat-pratiedhrtham eka-tattvbhysa ||
vikepa-pratiedhrtham eka-tattvvalambana cittam abhyaset | yasya tu
pratyartha-niyata pratyaya-mtra kaika ca citta tasya sarvam eva
cittam ekgra nsty eva vikiptam | yadi punar ida sarvata
prayhtyaikasminn arthe samdhyate, tad bhavaty ekgram ity ato na
pratyartha-niyatam |
Page 77 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 78 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
yasya mate pratyartherpyama ekasminn anekasmin v, niyata yvadarthvabhsam utpanna, tatraiva samptam ananya-gmi |
arthntara tvat prathama ghtatvrthntaram api pact kasmn na
ghti ? ity ata hakaikaca | kaasybhedyatvena1 prva-pacdbhvasypy abhva iti bhva | asman-mate tv akaika citta sva-viaya
ekasminnn anekasminn vnavasthita pratikaa tat-tad-viayopdnaparitygbhy viayniyata vikiptam, ato vikepa-parimam apanya
akyaikgratdhtum iti |
tad-upadea-pravttyor nnarthakatvam ity hayadi punar idam iti |
upasaharatiato na iti |
vainikam utpdayatiyopi iti | m bhd ekasmin kaike citta ekgratdhnaprayatna | citta-santne tv andv akaike vikepam apanyaikgratdhsyata
ity artha | tad etad vikalpya dayatitasyeti | tasya darane ekgrat yadi
pravhacittasya citta-santnasya v dharma, tatraikakramavad utpdeu
pratyayev anugata nsti pravhacittam | kuta ? yad yvad asti tasya
sarvasya kaikatvd akaikasya csattvd bhavat darana iti bhva |
dvitya-kalpa ghtiatha iti | svtasya pravha pratyaya
paramrtha san, tasya pratyayasya ikgrat prayatna-sdhyodharma|
dayatisa sarvaiti | svta-pravhpekay sada-pratyaya-pravh
v visada-pratyaya-pravh v| ata paramrtha-satt-rpeapratyarthaniyatatvdarthvabhsa utpannas tatra samptatvtekgra eveti vikiptacittnupapatti, yad apanayenaikgratdhyata iti |upasaharatitasmd iti |
itopicittam ekam anekrtham avasthita cety hayadi caiti | yath hi
maitredhtasya strasya na caitra smarati | yath maitreopacitasya
puyasya ppasya v karmayasya tmmtram tad-asambanh caitro na
bhukte, eva pratyayntara-dasya pratyayntara na smaret |
pratyayntaropacitasya v karmayasya tmmtram ca na pratyayntaram
upabhujtety artha |
nanu ntiprasajyate, krya-kraa-bhve2satti vieac chrddhavaivnaryey-dv akart-mt-pitr-digmi-tmmtra-darann madhurarasa-bhvitnm mra-bjdnparamparay tmmtra-mdhurya-niyamd ity
ata hakathacit samdhyamnam apy etat | ayam abhisandhika
khalv eka-santna-vartin pratyayn santnntara-vartibhya pratyayebhyo
vieo yenaika-santna-vartin pratyayennubhtasyopacitasya ca karmayasya
tat-santnavarty eva pratyaya smart bhokt ca syn nnya-santna-vart ? na
hi santno nma kacid asti vastu san ya ena santnina santnntara-vartibhyo
bhindyt | na ca klpaniko bheda kriyym upapadyate | na khalu kalpitgnibhvo mavaka pacati | na ca krya-kraa-bhva-sambandopi vstava |
saha-bhuvo savyetara-viayor ivbhvd asahabhuvor api
pratyutpannrayatvyogt | na hy attngatau vysajjya pratyutpanna
vartitum arhata | tasmt santnena v krya-kraa-bhvena v
svbhvikennupahit paramrtha-santa pratyay parasparsasparitvena
sva-santna-vartibhya para-santna-vartibhyo v pratyntarebhyo na bhidyante |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 80 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 81 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.33)
yasyeda1 strea parikarma nirdiyate, tat katham ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.34)
pracchardana-vidhrabhy v prasya ||
kauhy asya vyor nsik-pubhy prayatna-vied vamana
pracchardanam | vidhraa pryma | tbhy v manasa sthiti
sampdayet2 ||34||
tattva-vairad : tn idn sthity-upyn hapracchardana-vidhrabhy
v prasya | v-abdo vakyamopyntarpeko vikalprtha | na maivydibhvpekay | tay saha samuccayt |
pracchardana vivotikauhyasyeti | prayatna-vied yoga-stra-vihitd
yena kauhyo vyur nsik-pubhy anai recyate | vidhraa vivoti
vidhraa pryma | recitasya prasya kauhy asya vyor yad ymo
bahir eva sthpana, na tu sahasy praveanam | tad etbhy pracchardanavidhrabhy vyor laghkta-arrasya mana sthiti-pada labhate | atra
cottara-stra-gatt sthiti-nibandhanti padt sthiti-grahaam kya sampdayed
ity-artha-prptena sambandhanyam ||34||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.35)
Page 84 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.36)
viok v jyotimat ||
pravttir utpann manasa sthiti-nibandhanty anuvartate | hdayapuarke dhrayato y buddhi-savit buddhi-sattva hi bhsvaram kakalpa, tatrasthiti-vairadyt pravtti sryendu-graha-mai-prabhrpkrea vikalpate | tathsthity sampanna citta nistaragamahodadhi-kalpa ntam anantam asmit-mtrabhavati | yatredam
uktatam au-mtram tmnam anuvidysmty eva tvat
samprajnte iti | e dvay viok, viayavat asmit-mtr ca pravttir
jyotimatty ucyate | yay yogina citta sthiti-pada labhata iti ||36||
tattva-vairad : viok v jyotimat || vigata-ok dukha-rahit |
jyotimat jyotir asy astti jyotimat praka-rp | hdaya-puarkeiti |
udarorasor madhye yat padmam adhomukha tihaty aadala recakaprymena tad rdhva-mukha ktv tatra citta dhrayet | tan-madhye sryamaalam a-kro jgarita-sthnam | tasyopari candra-maalam u-kra svapnasthna, tasyopari vahni-maala ma-kra suupti-sthna, yasyopari paravyomtmakambrahma-nda turya-sthnam ardha-mtram udharanti brahmavdina | tatra karikym rdhva-mukh srydi-maala-madhyag brahman | tatopy rdhva pravtt suum nma n, tay khalu bhyny api
srydni protni | s hi citta-sthnam |tasy yogina citta-savid upajyate |
upapatti-prvaka buddhi-savid kram darayatibuddhi-sattva hiiti |
ka-kalpam iti vypitm ha | srydn prabhs tsrpam tad-krea
vikalpate nn-rp bhavati | mana ctra buddhir abhimata, na tu mahattattvam | tasya ca suumn-sthasya vaikrikhakra-janmana sattva-bahulatay
jyot-rpat vivakit, tat-tad-viaya-gocaratay ca vypitvam api siddham |
asmit-krye manasi sampatti darayitvsmit-sampatte svarpam ha
tath iti | ntamapagata-rajas-taragam | anantamvyapi | asmit-mtrana
punar nn-prabh-rpam | gamntarea sva-mata samkarotiyatra iti |
yatredam ukta pacaikhenatam au duradhigamatvd
tmnamahakrspadam anuvidynucintysmty evatvatjnta iti |
syd etatnn-prabh-rp bhavatu jyotimat, katham asmitm-mtra-rp
jyotimatty hae dvayiti |vidhtarajas-tamo-malsmitaiva sattvamay
jyotir iti bhva | dvividhy api jyotimaty tmmtram hayatheti ||36||
Page 86 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 87 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu gandhdi-pravttivad buddhi-savidopiviayavattve prva-streaiva tadgrahaa yuktam ? iti cet, na, gandhdi-pacaka eva viaya-abdasya mukhyatvt
tat-pravtter eva mukhya-viayavaty prva-streoktatvt | buddhau ca
purua-skitay viaya-abdo gaua eva, asagasya puruasya buddhivad
bandhbhvena sidhtv [?]-arthyogt | ato buddhi-savido gaua
viayavattvam atra stre proktam iti | viokatvam csmit-savida skd evsti
tarati okam mavid iti rute | buddhi-savidas tu viokatvam sakalpa-siddhy
ki v viveka-khyti-dvreti bodhyam ||36||
o)0(o
(1.37)
vta-rga-viaya v cittam ||
vta-rga-cittlambanoparakta v yogina citta sthiti-pada labhata iti ||
37||
tattva-vairad : vta-rga-viaya v cittam ||vta-rg kadvaipyana-prabhtayas te citta tad evlambana, tenoparaktam iti ||37||
yoga-vrtikam : citta-sthairya-kraam parikarmntaram havta-rgaviaya v cittam || vycaevteti | vta-rga yat sanakdn citta tad
evlambanam, tenoparakta tad-dhraay tad-kratpanna yogi-citta
virakta sad-lambanntarepisthiti-yogyat labhata ity artha ||37||
o)0(o
(1.38)
svapna-nidr-jnlambana v ||
svapna-jnlambana v nidr-jnlambana v tad-kra yogina citta
sthiti-pada labhata iti ||38||
tattva-vairad : svapna-nidr-jnlambana v ||yad khalv aya viviktavana-sanivea-vartinm utkrm iva candra-maalt komala-mlaakalnukribhir aga-pratyagair upetm abhijta-candraknta-mai-maym
atisurabhi-mlat-mallik-ml-hri manohar bhagavato mahevarasya
pratimm rdhayann eva prabuddha prasanna-man, tad tm eva svapnajnlamban-bhtm anucintayatas tasya tad-ekkra-manasas tatraiva citta
sthiti-pada labhate | nidr ceha sttvik grahtavy, yasy prabuddhasya
sukham aham asvpsam iti pratyavamar bhavati | ekgra hi tasy mano
bhavati | tvan-mtrea coktaetad evabrahma-vido brahmao rpam
udharanti suuptvastheti | jnam ca jeya-rahita na akya gocarayitum iti
jeyam api gocarkriyate||38||
yoga-vrtikam : tathaiva parikarmntaram hasvapna-nidr-jnlambana
v ||svapna-jnam svapna-rpa jna tad-lambanaka citta prapac-jne
Page 88 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.39)
yathbhimata-dhynd v ||
yad evbhimata tad eva dhyyet | tatra labdha-sthitikam anyatrpi sthitipada labhata iti ||39||
tattva-vairad : yathbhimata-dhynd v || ki bahun ? yad
evbhimata tat tad devat-rpam iti1 ||39||
yoga-vrtikam : yathbhimata-dhynd v || ki bahun ? yad evbhimata
hari-hara-mrty-dika tad evdau dhyyet | tasmd api dhynt tatra labdhasthitikasya cittasynyatrpi viveka-paryanta-skmeu vinaiva sdhanntara
sthiti-yogyat bhavatty artha | ittham eva vycaayad eveti ||39||
o)0(o
(1.40)
paramu-parama-mahattvntosya vakra ||
skme nirviamnasya paramv-anta sthiti-pada labhata iti | sthle
nirviamnasya parama-mahattvntasthiti-pada cittasya | eva tm
ubhay koim anudhvato yosypratighta sa paro vakra | tadvakrt paripra yogina citta na punar abhysa-kta
parikarmpekata iti ||40||
tattva-vairad : katha puna sthiti-padam tm-bhvovagantavya ity ata
haparamu-parama-mahattvntosya vakra || vycaeskma
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.41)
atha labdha-sthitikasya cetasa ki-svarp ki-viay v sampattir iti ?
tad ucyate
Page 90 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 91 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.42)
Page 92 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tad yath gaur iti abdo gaur ity artho gaur iti jnam ity avibhgena
vibhaktnm api grahaa dam | vibhajyamn cnye abda-dharm
anyertha-dharm anye jna-dharm ity ete vibhakta panth | tatra
sampannasya yogino yo gavdy-artha samdhi-prajy samrha sa
cec chabdrtha-jna-vikalpnuviddha upvartate s sakr sampatti
savitarkety ucyate ||42||
yoga-vrtikam : smnyata sampattir ukt | tatra graht-sampattau sthlaskma-viayatva-rpa-viebhvt s eka-vidhaiva, grhya-grahaasampattyos tu tad-viea-sattvt tayor vien ha tribhi straitatra
abdrtha-jna-vikalpai sakr savitark sampatti ||
ttya-stra skma-viayaka-sampatte vakyamataysya stra-dvayasya
sthla-viayakatva pariel labhyate | sthla krya skma kraam |tatra
sthla dvi-vidhambhtni tanmtrkryi, indriyi chakrasya
kryti | tatraca sthla-skma-sampatt dvividhe bhavata | tsu catasu
sampattiu sa-vikalpitky sthla-viayaka-sampatter lakakam ida stram |
tad etad vycaka dau abdrtha-jna-vikalpam udharatitad yathety
dindam ity antena | ity avinirbhgeaevam abhedena vibhaktn vastuto
bhinnnm api grahaa vikalpkhya loke da prvokta-vikalpalakakrntatvd ity artha |
nanu vastu-nyatve sati vikalpa syt | pratti-balt tv abhedotra vastu sann
eva bhavatu, tatrhavibhajyamn ceti | anvaya-vyatirekbhy parkakair
vibhajyamn vivicyamn anyertha-jna-dharmbhy bhin abda-dharms
tratva-mandatvdaya, evam artha-dharm jaatva-mrtatvdaya abdajna-dharmbhym anye | eva jna-dharm prakmrtatvdaya abdrthadharmbhym anye ittham eteabdrtha-jnn vibhaktonyonya bhinna
panth svarpa-bhedonnayana-mrga ity artha |
sampattir eva vikalpa-rpety ato vikalpa-sakrttvnupapattir ity
ayennyath strrtha vycaatatreti | tatra gavdau sthla-bhtendriyeu
sampannasya samhitasya yogina samdhi-prajy samrho yo gavdy-
Page 93 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
artha sa yadi abdrtha-jna-vikalpena, gaur iya bhsate ity eva abdrthajnnm abheda-bhramenuviddho viaykto bhavati, tad s sakr
vikalpa-mirit, vikalpa-viay-bhavad-artha-viayiti yvat, sampatti savitarka-saj bhavatty artha | atra hi gaur ayam ity ae abdrthayor abhedavikalpa | bhsata ity ae crtha-jnayor abheda-vikalpa | artha-dvr ca
abda-jnayor apy abheda-vikalpa | eva nryaoya bhsate ity-di-rpai
ca sa-vitark sampattir bhavati | atra abddi-vikalpair yath-sambhavam
anyepi vikalp upalakay | iya ca sampatti-para pratyakam avidy-leasambandhd iti ||42||
o)0(o
(1.43)
yad puna abda-saketa-smti-pariuddhau rutnumna-jna-vikalpanyy samdhi-prajysvarpa-mtrevasthitorthas tatsvarpkra-mtratayaivvacchidyate, s ca nirvitark sampatti |
tatpara pratyakam | tac ca rutnumnayor bjam | tata rutnumne
prabhavata | na ca rutnumna-jna-saha-bhta taddntam |
tasmd asakra pramntarea yogino nirvitarka-samdhija
daranam iti |
nirvitarky sampatter asy strealakaa dyotyate
smti-pariuddhau svarpa-nyevrtha-mtra-nirbhs
nirvitark ||
y abda-saketa-rutnumna-jna-vikalpa-smti-pariuddhau grhyasvarpoparakt praj svam iva praj-svarpa grahatmaka tyaktv
padrtha-mtra-svarp grhya-svarppanneva bhavati, s tad
nirvitark sampatti | tath ca vykhytam |
tasy1 eka-buddhy-upakramo hy arthtmu-pracaya-vietm gavdir
ghadir v loka | sa ca sasthna-vieo, bhta-skm sdhrao
dharma, tma-bhta phalena vyaktennumita sva-vyajakjana
prdurbhavati, dharmntarodaye ca tirobhavati | sa ea dharmovayavty
ucyate | yosv eka ca mah cy ca sparav ca kriydharmaka cnitya ca, tenvayavin vyavahr kriyante |
yasya punar avastuka sa pracaya-viea skma ca kraam
anupalabhyam avikalpasya tasyvayavya-bhvd atad-rpa-pratiha
mithy-jnam iti pryea sarvam eva prpta mithy-jnam iti |
tad ca samyag jnam api ki syd viaybhvt | yad yad upalabhyate
tat tad avayavitvenghrtam | tasmd asty avayav yo mahattvdivyavahrpanna sampatter nirvitarky viayo bhavati ||43||
1 etac ca prvcrya-vkyam iti vrtika-kt matam ||
Page 94 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
Page 95 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1 upalakaam etat ||
Page 96 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
viaybhva eva kuta ? ity ata hayad yad iti | virodha ca parimavaicitryea bhedbhedena coktopapatty-anusreoddhartavya iti sarva
ramayam ||43||
yoga-vrtikam : strntara yojayitu prathama tvan nirvitark sthlasampatti vycaeyad puna iti | aya bhvaabda-saketa-smaraaprvake tvat kramegamnumna-jne bhavata | saketa cya gaur iti
abdrthayor itaretardhystmaka | etad vai tat smaraprva ca brahma yad
okraity di-rutiu | a-kro-kra-ma-kr brahma-viu-mahevarity dismtiu | amar nirjar ity di-koeu ca saketasya vikalpitbhedarpatvvadhrat | tata ca saketa-graha-samnkreaiva bda-bodhas tanmlaknumna ca bhavatty ata gamy prathama jyatesamdhi-praj spi
vikalpa-vyptaiva bhavatti s sa-vitarkbhavati |
yad punar artha-mtrdard artha-mtra-pravaena cetassaketa-smtis
tyajyate, tad samdhau tan-mlakovikalpo na jyata iti nirvitark bhavatti |
tad idam haabda-saketeti | abda-saketasya smte pariuddhir apagamas
tasy saty tat-smti-nimittakena rutnumna-jna-klna-vikalpena
nyysamdhi-prajym artha-svarpkreaivvadhryateity dir artha |
ropa-gandhasypi sampar ko nstti pratipdanya svarpamtrevasthitortha ity uktam |
param iti | ropa-samparkbhvt iti bhva | aghta-grhitva nirvitarkasampatte prmya-prayojaka darayatitac caity din daranam ity
antena | rutnumnayocararavinda-mananayor bjam | bja-abdrthe
vycaetata iti | prabhavata prakarea bhavata | guruea-vieacararavinda vinsandigdhviparyasta-vastu-svarpa-pratipdansambhavt |
ata savitarknadhigatopivieosy viaya ity artha |
nanv eva sarva-ja-guru ruti-smtibhym evea-viea-pratipdana syd
itya vyarth nirvitarka-sampttir iti tatrhana ca iti | sahabhta tat-klnam |
guror vieajatvepi sa viea abdeneo vaktu na akyata iku-krdivieavat | ida tad iti nirdeu gurupi na akyate iti smte |
ata sarva-ja-vkyd api nivikalpakatampatti-samnkra jna na
sambhavatty artha | tata kim ? ity ata hatasmd iti | sakra ghtamtrnavaghi |
tad evam uttara-strasya lakyam avadhrya stram avatrayatinirvitarky
iti | spaam |
smti-pariuddhau svarpa-nyevrtha-mtra-nirbhs nirvitark ||
yata smti-pariuddhau saty jyatetathsvarpa-nyeva bhavati, atorthamtrasya nirbhso yatrety artha-mtra-nirbhskhila-vikalpa-ny y
sampatti, s nirvitarkety artha |
padni kramato vycaey abdeti | abda-sakett rutnumna-rpa-jne
y vikalprh smti cint sa-vitarka-klepy anuvartate, tad-apagame sattydy-apadrtha | abda-saketasytra smti-hetutva sva-gocara-jna-dvr
bodhyam | saketa ca abdrthayo kalpitbheda-mtra ity ata saketa-smtau
tan-mlaka-jne cbheda-vikalpa autsargika iti |
Page 97 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.44)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.45)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tay, tad dhi laya gacchati pradhna iti | aliga pradhnam | tad dhi na kvacil
laya gacchatty artha | aliga-paryavasnam hana cligt param iti |
codayatinanu iti | puruopi skmo nligam evety artha | pariharati
satyam iti | updnatay saukmyam aliga eva nnyatrety artha |
tathpururtha-nimittatvn mahad-ahakrde puruopikraam aligavad iti
kuta eva-lakaam aligasyaiva saukmyam ity ayavn pcchatiki tv iti |
uttaram haligasya iti | satya kraa na tpdnam |yath hi pradhna
mahad-di-bhvena pariamate na tathpuruas tad-dhetur apty artha |
upasaharatiata pradhna eva saukmya niratiaya vykhytam ||45||
yoga-vrtikam : skma-viayety uktam | tatra skmo viayaki-paryanta ?
ity kkym hakintu skma-viayatva cliga-paryavasnam ||
skma csau viaya ceti skma-viaya | aliga praktis tat-paryantaiva
skma-viayatety artha |
tatra sthlam rabhya prakti-paryantasya skmaty kramam ha
prthivasya iti | sthla-kh paca-vidh aava | tatra prthivv-apekay
gandha-tanmtra sampatte skmo viaya | yadyapi prthivur jala-viiagandha-tanmtrrabdhas tathpi gandha-tanmtrasya prdhnyt tad eva
prthivo skmatvam uktam | evm py-dn trayprva-prvabhtaviia-rasdi-tanmtra-kryatvepy ko chakra-viia-abdatanmtra-kryatvepi prdhnyd ekaika-tanmtram eva skmam ity uktam iti
veditavyam |
tem ahakra iti | te paca-tanmtrm ahakra skma, kraatvt |
atra ca tamtrair indriyy upalakayni |
asypiiti | ahakrasypty artha | liga-mtra mahattattvam | tad dhi svakraasya prakter anumpaka-mtram akuravat, prakti-gata-viem
ahakrdiv eva prakabhvt | yathnyatra kdibhir bja-gataviebhivyaktir nkura-mtreeti | aliga pradhna, akryatvena 1 kasypy
ananumpakatvd iti |
aliga-paryavasnatva vycaena cligd iti | codayatinanv iti | nanu
purua prakty-apekaypi skmosti nirdharmakatvd iti prva-paka
pariharatisatyam iti | yathopdnatay ligpekita saukmya pradhnasysti
naiva puruasya , tasyparimitvt | updnatay ca skmatvam atra
vivakitam ity aya |
nanu yadi purua kraa na bhavati, tarhi, yato v imni bhtni jyante, yena
jtni jvanti, yat prayanty abhisavianti tad brahma[tai.u. 3.1.1],
tam eva cdya purua prapadye
yata pravtti prast pur || [gt 15.4]
ity di-ruti-smt-ata-virodha ity ak pariharatiki tu ligasya iti | hetus tu
bhavati, kintu ligasynvayi-kraam updna-kraapuruo na bhavatti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.46)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
1laka ca mukhyathrtha-bdha-prviketi mukhyathrtha-jnaprvikpti etasy jaghanyatvenopekayatvam evocita sati
anvayrthopapdane iti bhva |
Page 105 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(1.47)
nirvicra-vairadyedhytma-prasda ||47||
auddhy-varaa-malpetasya praktmano buddhi-sattvasya rajastamobhym anabhibhta svaccha sthiti-pravho vairadyam | yad
nirvicrasya samdher vairadyam ida jyate, tad yogino bhavaty
adhytma-prasdo bhtrtha-viaya kramnanurodh sphua
prajloka | tath coktam
praj-prasdam ruhya aocya ocato jnan |
bhmihn iva aila-stha sarvn prjonupayati ||47||
tattva-vairad : catasv api sampattiu grhya-viaysu nirvicry
obhanatvam hanirvicra-vairadyedhytma-prasda ||
vairady-apadrtham haauddhti | rajas-tamasor upacayouddhi,
saivvaraa-lakao malas tasmd apetasya praktmana prakasvabhvasya buddhi-sattvasya | ata evnabhibhta iti | syd etat, grhhya-viay
cet sampatti katham tma-viaya prasda ? ity ata habhtrtha-viaya
iti | ntma-viaya ki tu tad-dhra ity artha | kramna
nurodh yugapad ity artha | atraiva pramar gvn udharatitath ca iti |
jnloka-prakaretmnasarvem upari payan dukha-traya-partn ocato
jann jnti ||47||
yoga-vrtikam : uktsu sampattiu nirvicry viea kacid ha
nirvicra-vairadyedhytma-prasda ||
smnyato vairadyam dau vycaeauddhyeti | rajas-tamo-buddhikaraa ppdir auddhi| saivvaraa-lakao mala | tasmd apetasya iti hetugarbha-vieaam | praktmana praka-svabhvasya buddhi-sattvasya
krapyd eva rajas-taombhym anabhibhtota svaccha, dhyeya-gateaviea-pratibimbodgrh sthiti-pravha ekgrat-dhr cittasya vairadyam ity
artha |
samagra-strrtha vycaeyadeti | tmanibuddhau vartata ity adhytma
tda | prasda-abdrtha vivotibhtrtha-iti | yathrtha-viayaka
kramnanurodh yugapad ity artha |
atraiva pramari-gthm udharatitath ca iti | tarati okam tmavid iti ruter
aocyoha dukh ppty-di-rpai svayam aocya san sarvn eva jnan
ocato dukhitn payati | svayam ocyo hi purua svpekay kacit sukhinam
iva payati, mauhyt | aocyatsu paramrthato dukha-samudra-magna sarvajva-jta dukhitam eva payati, amhatvd ity artha | tath ca nirvicravairadye jte svayam eva prakti-purua-viveko v paramevara-tay v sarvt
kriyate na tu tat-sktkrya punar yogpeketi nirvicry utkara ||47||
o)0(o
(1.48)
Page 106 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.49)
s puna
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tasmc chrutnumna-viayo na viea kacid astti | na csya skmavyavahita-viprakasya vastuno loka-pratyakea grahaam asti |
na csya vieasypramakasybhvostti samdhi-praj-nirgrhya eva
sa vieo bhavati | bhta-skma-gato v purua-gato v | tasmc
chrutnumna-prajbhym anya-viay s praj vierthatvd iti ||49||
tattva-vairad : syd etat | gamnumna-ghtrtha-viaya-bhvanprakara-labdha-janm nirvicrgamnumna-viayam eva gocarayet | na khalv
anya-viaynubhava-janm saskra aktonyatra jna janayitu, atiprasagt |
tasmn nirvicr ced tambhar, gamnumnayor api tat-prasaga ity ata ha
rutnumna-ity di |
buddhi-sattva hi praka-svabhvasarvrtha-darana-samartham api
tamasvta yatraiva rajasodghyate tatraiva ghti | yad tv abhysavairgybhym apsta-rajas-tamo-malam anavadya-vairadyam uddyotate
tadsytipatita-samasta-mna-meya-smna praknantye sati ki nma yan na
gocara iti bhva |
vycaerutam gama-vijna tat-smnya-viayamiti | kasmt ? na hy
gamena akyo vieobhidhtum| kuta ? yasmd nantyd vyabhicrc ca
na vieea kta-saketa abda | yasmd asya vieea saha na vcyavcaka-sambandha pratyate | na ca vkyathrthepdo viea sambhavati |
anumnepi liga-liga-sambandha-grahadhjanmani gatir eaivety ha
tathnumnam iti | yatra prptir ity atra yatra-tatra-abdayo sthnaparivartanena vypya-vypaka-bhvovagamayitavya |atotrnumnena
smnyenopasahra |
upasaharatitasmd iti |
astu tarhi sambandha-grahnapeka loka-pratyaka na tat-smnya-viayam
ity ata hana csya ity di | m bht sambandha-grahdhna lokapratyaka, indriydhna tu bhavaty eva | na cendriym asminn asti
yogyatety artha |
nanu ca yady gamnumna-pratyaka-gocaro viea, tarhi nsti, pramavirahd ity ata hana ca iti | na hi prama vypaka kraa v
prameyasya , yena tan-nivttau nivarteta | no khalu kalvata candrasya parabhga-varti-haria-sad-bhva prati na sadihate prmik ity artha | ititasmt
|
samdhi-praj-nirgrhya eva iti | atra ca vivddhysit paramava
tmna ca prtisvika-viea-lina, dravyatve sati paraspara
vyvartamnatvt, ye dravyatve sati paraspara vyvartante te pratisvika-viealina, yath khaa-mudaya ity anumnengamena ca tambharaprajopadea-pareayadyapi vieo nirpyate, yad anirpae saaya syn,
nyya-prptatvt tathpy adra-viprakarea tat sattva kathacid gocarayata
rutnumne, na tu skc crtham iva samuccaydi-padni liga-sakhyyogitay | tasmt siddha rutnumna-prajbhym anya-viayeti ||49||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
yoga-vrtikam : nanv gamnumnayor api pramatvt tbhym eva tadartha-tay ghyat ki yogenety ak-nirsyottara stra pravartate, tad
yojayatis puna iti |
rutnumna-prajbhym anya-viay vierthatvt ||s tu samdhismnyaj praj rutnumna-rpa-prajbhycararavinda-mananbhym
anya-viay atirikta-viay, vierthatvtvieortho viayo yasy s tath,
tayd ity artha |
samdhi-prajy ravaa-mananbhym atirikta-viayatva vivotirutam
gama- iti | na hi vieea iti | padrthatvacchedaka-rpeaiva padrtha
bda-bodhe bhsatenyathtiprasagt | padrthatvacchedaka tu ghaatvdismnyam eva, na tu tat-tad-vies tem nantyena sarvem
ekadnupasthites tat-tad-rpai akti-grahsambhavt, viem anyonya
vyabhicrc ca, smnyata rutepy arthe viea-saaya-daranc ceti | ity
uktam iti anumnam ity asya vieaam | atra hi vypakatvacchedakena
gatitvdi-smnyenaivnumna bhavati, na tu kriydigata-viea-rpair iti |
anumnena ca iti | smnyopasahra ity ukta ity anuaga |
nanu rutnumngocaropi vieo laukika-pratyakeaiva grhyostu ki yogajapratyakea ? iti tatrhana csya iti |
nanv eva tasya vieasyprmikatvd abhva evstv ity ak pratiedhati
na csya vieasya iti | na hi nirviea smnyam astti nyyena sarvatraiva
vastuni viea-siddher iti bhva |
ata pariet siddhnti-praj-grhya eva sa viea ity upasaharatiiti
siddhntti | sthlasya viea kadcil laukika-pratyaka-gocaropi syd iti
sthla parityajya bhta-skma-gata ity uktam |
purua-gato v iti | etenapuruev api viedi-dharma svkta, dharmaniedhas tu viea-gua-dravyatvdi-para | thav sva-svopdhi-pratibimb
evttngata-vartamn muktmukta-sdhrakhila-puruev anyonya
viea iti bodhyam |
syd etat | vyavahitdiu sannikardy-abhvt kathasiddhnti-pratyakagrhyatvam api syt ? atha yogaja-dharmasypi sannikaratva kalpyam ? iti
cet,na, sayogdibhir ananugamt | pratyake viayasya kraatventtdipratyakasya ivsabhvc ceti | atrocyateasmkam antakaraasya
vibhutventtdnsvarpata sattvena ca sad sarvrtha-sannikart, yogajadharmea ca vyavahitttdi-jna-pratibandhaka tama eva nirasya ta iti | tad
etat skhya-bhye lna-vastu-labdhtiaya-sambandhd v na doa iti
stresmbhi prapacitam |
upasahra-mukhena stra-vkyathrtham hatasmc chruta- iti | etena
daamas tvam asi itivat abdd eva sktkra tmano bhavati, nirvieatvena
ctmano na viea-grahrtham api yogaja-pratyakpeketi navna-vedntipralpopasamdha eva, sva-strnukterthe samna-tantrasamdhasyaivasamdhatvd iti ||49||
o)0(o
Page 109 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(1.50)
samdhi-praj-pratilambhe yogina praj-kta saskro navo navo jyate
taj-ja saskronya-saskra-pratibandh ||
samdhi-praj-prabhava saskro vyutthna-saskraya bdhate |
vyutthna-saskrbhibhavt tat-prabhav pratyay na bhavanti |
pratyaya-nirodhe samdhir upatihate | tata samdhij praj, tata
praj-kt saskr iti navo nava saskrayo jyate | tata ca praj
tata ca saskr iti | katham asau saskrtiaya citta sdhikra na
kariyatti ? na te praj-kt saskr klea-kaya-hetutvc cittam
adhikra-viia kurvanti | citta hi te sva-kryd avasdayanti | khytiparyavasna hi citta-ceitam iti ||50||
tattva-vairad :syd etatbhavatu paramrtha-viaya samprajto
yathoktopybhyst | andin tu vyutthna-saskrea nirhanibaddhataypratibandhany siddhnt-praj s vtyvartam avyavartipradpaparamur iveti akm apanetu stram avatrayatisamdhi-praj-iti |
stra pahatitaj-ja saskronya-saskra-pratibandh ||tad iti
nirvicr sampatti parmati | anyeti vyutthnam ha | bhtrtha-pakapto
hi dhiy svabhva | tvad eveyam anavasthit bhrmyati na yvat
taypratilabhate | tat-pratilambhe tatrasthita-pad sat saskra-buddhi
saskra-buddhi-cakra-kramevartamnndim apy etat tay-saskra-buddhikrama bdhata eveti | tath ca bhy [kumrila-bha] apy hu
nirupadrava-bhtrtha-svabhvasya viparyayai |
na bdhondimattvepibuddhes tat-pakaptata || [pra.v. 3.222] iti |
syd etatsiddhnti-prajtostu vyutthnajasya saskrasya nirodha |
siddhntijas tu saskrtiaya siddhnti-praj-prasava-hetur asty avikala iti tadavasthaiva cittasya sdhikrateti codayatikatham asv iti |
pariharatina teiti | cittasya hi krya-dvaya abddy-upabhogo viveka-khyti
ceti | tatra klea-karmaya-sahita abddy-upabhoge pravartate | prajprabhava-saskronmlita-nikhila-klea-karmayasya tu cetasovasitaprydhikra-bhvasya viveka-khyti-mtram avaiyatekryam | tasmt
siddhnti-saskr cittasya na bhogdhikra-hetava, pratyuta tat-paripanthna
iti |
sva-kryd bhoga-lakad avasdayanti asamartha kurantty artha | kasmt ?
khyti-paryavasnahi citta-ceitam | tvad dhi bhogya citta ceate na
yvad vivekha-khytim anubhavati | sajta-viveka-khytis tu klea-nivttau na
bhogdhikra ity artha||50||
yoga-vrtikam : yathokta-prajy saskra-janakatvam uttarastropayogitay pratipdayatisamdhi-iti | nanu tathpi prajotpatti-paryanta
yogpekstu, prajotpatty-anantara tu puna samprajta-parampary ki
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(1.51)
ki csya bhavati ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2)
dvitya sdhana-pda |
(2.1)
uddia samhita-cittasya yoga | katha vyutthita-cittopi yoga-yukta
syd ity etad rabhyate
tapa-svdhyyevara-praidhnni kriy-yoga ||
ntapasvino yoga siddhyati | andi-karma-klea-vsan-citr
pratyupasthita-viaya-jl cuddhir nntarea tapa sambhedam
padyata iti tapasa updnam | tac ca citta-prasdanam abdhamnam
anensevyam iti manyate | svdhyya praavdi-pavitr japo mokastrdhyayana v | vara-praidhna sarva-kriyparama-gurv
arpaa tat-phala-sanyso v ||1||
tattva-vairad : nanu prathama-pdenaiva sopya svntara-prabheda
saphalo yoga uktas tat kim aparam avaiyate yad-artha dvitya pda
prrabhyetety ata hauddhia iti | abhysa-vairgye hi yogopyau prathame
pda uktau | na ca tau vyutthita-cittasya drg ity eva sambhavata iti dvityapdopadeynupyn upekate sattva-uddhy-artham | tato hi viuddha-sattva
kta-rak-savidhnobhysa-vairgye pratyaha bhvayati | samhitatatvam
avikiptatvam | katha vyutthna-citopyupadekyamair upyair yukta san
yog syd ity artha | tatravakyameu niyamev kya prthamika
pratyupayuktataratay prathamata kriy-yogam upadiati strakratapasvdhyya ity-di |
kriyaiva yoga kriy-yoga yoga-sdhanatvt | ata evaviu-pure khikyakeidhvaja-savdeyoga-yuk prathama yogo yujamnobhidhyate [vi.pu.
6.7.33] ity upakramya tapa-svdhyydayo darit |
vyatireka-mukhena tapasa upyatvam hantapasvina iti | tapasovntaravypram upyatopayogina darayatiandti | andibhy karma-kleavsanbhy citrta eva pratyupasthitam upanata-viaya-jla yasy v
tathokt | auddh rajas-tama-samudra ko nntarea tapa sambhedam
padyate | sndrasya nitnta-viralat sambheda |
nanpdyamnam api tapo dhtu-vaiamya-hetutay yoga-pratipaka iti katha
tad-upya ity ata hatac ceti | tvan-mtram eva tapa caraya na yvat
dhtu-vaiamyam padyetety artha |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(2.2)
samdhi-bhvanrtha klea-tankarartha ca ||
sa hy sevyamna samdhi bhvayati kle ca pratankaroti |
pratanktn klen prasakhyngnin dagdha-bja-kalpn aprasavadharmia kariyatti | te tankarat puna kleair aparm
sattva-purunyatkhyti skm praj samptdhikr pratiprasavya
kalpiyata iti ||2||
tattva-vairad : tasya prayojanbhidhnya stram avatrayatisa hti |
stramsamdhi-bhvanrtha klea-tankarartha ca ||
nanu kriy-yoga eva cet klen pratankaroti kta tarhi prasgkhynenety ata
hapratanktn iti | kriy-yogasya pratankaraa-mtre vypro na tu
bandhyatve klenm | prasakhynasya tu tad-bandhyatve | dagdha-bja-kalpn
iti bandhyatvena dagdha-kalama-bja-srpyam uktam | syd etat
prasakhynam eva cet klen aprasava-dharmia kariyati, ktam e
pratankaraenety ata hatem iti | klenm atnave hi balavad virodhigrast sattva-purunyatkhytir udetum eva notsahate , prg eva tad-bandhyabhva kartum | praviralkteu tu kleeu durbaleu tad-virodhiny api
vairgybhysbhym upaj | upajt ca tair aparmnbhibht naiva
yvat parmyata iti | sattva-purunyat-mtra-khyti skm praj,
atndriyatay skmosya viaya iti skm praj, pratiprasavya pravilayya
kalpiyate | kuta ? yata samptdhikr samptodhikra kryrambhaa
gun yath hetu-bhtay s tathokteti ||2||
yoga-vrtikam : te yoga-dvram hasamdhi-bhvanrtha kleatankarartha ca || ubhayrthatve hetum hasa hti | samyak |
nikmdi-rpea sevyamna sa hi sa eva karma-yoga karmtirikta-viayebhyo
niruddha-vttika nippa ca citta karoti, tata kramea sattvodrekd ekgram
anyatrpi karoti, avidydika na prakaranysena tankaroti sattva-uddhy-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.3)
atha ke te kle ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.4)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.5)
tatrvidy-svarpam ucyate
anityuci-dukhntmasu nitya-uci-sukhtma-khytir
avidy ||5||
anitye krye nitya-khyti | tad yathdhruv pthiv, dhruv sa-candratrak dyau, amt divaukasa iti |
tathucau parama-bbhatse kye | ukta ca
sthnd bjd upahambn nisyandn nidhand api |
kyam dheya-aucatvt pait hy auci vidu ||
ity aucau arre uci-khytir dyate | naveva aka-lekh
kamanyeya kany madhv-amtvayava-nirmiteva candra bhittv
nisteva jyate, nlotpala-patryatk hva-garbhbhy locanbhy
jva-lokam vsayantveti kasya kenbhisambandha ? bhavati caivam
aucau uci-viparysa-pratyaya iti | etenpuye puya-pratyayas
tathaivnarthe crtha-pratyayo vykhyta |
tath dukhe sukha-khyti vakyatiparima-tpa-saskra-dukhair
gua-vtti-virodhc ca dukham eva sarva vivekina [2.15] iti | tatra
sukha-khytir avidy |
tathntmany tma-khytir bhyopakaraeu cetancetaneu
bhogdhihne v arre, puruopakarae v manasy antmany tmakhytir iti | tathaitad atroktamvyaktam avyakta v sattvam
tmatvenbhiprattya tasya sampadam anunandaty tma-sampada
manvnas tasya vypadam anuocaty tma-vypada manvna sa
sarvopratibuddha iti |
e catupad bhavaty avidy mlam asya klea-santnasya
karmayasya ca sa-vipkasyeti | tasy cmitrgopadavad vastu-satattva vijeyam | yath nmitro mitrbhvo na mitra-mtra kintu tadviruddha sapatna1 | tath cgopada na gopadbhvo na gopadamtra kintu dea eva tbhym anyad vastv-antaram2 | evam avidy na
prama na prambhva, kintu vidy-viparta jnntaram avidyeti ||
5||
1 "kintu tad-viruddha sapatna" ity ao vcaspati-matena na mlastha.
2atra "anyad ity asya vastv-antaram iti vcaspati-vivarat vastv-antaram
iti pho na maulika pratibhti.
Page 124 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tattva-vairad : anityuci-dukhntmasu nitya-uci-sukhtmakhytir avidy || anityopayogi vieaakrya iti | kecit kila bhtni
nityatvenbhimanyamns tad-rpam abhpsavas tny evopsate | eva
dhmdi-mrgn upsate candra-srya-trak-dyulokn nitynabhimanyamns
tat-prptaye | eva divaukaso devn amtn abhimanyamns tad-bhvya
soma pibanti | mnyate hiapma somam amt abhma iti | seyam anityeu
nitya-khytir avidy |
tathucau parama-bbhatse kye | ardhokta eva kya-bbhatsaty
vaiysak gth pahatisthnd iti | mtur udara mtrdy-upahata
sthnam | pitror lohita-retas bjam | aita-pthra-rasdi-bhva
upahamba, tena arra dhryate | nisyanda prasveda | nidhana ca
rotriya-arram apavitryate, tat-spare snna-vidhnt |
tath dukha iti sugamam | tath antmani sugamam |
tathaitad atrokta pacaikhena | vyakta cetana putra-dra-pav-di | avyaktam
acetana ayysanandi | sa sarvo'pratibuddho mha |
catvri padni sthnnnasy iti catupad | nanv anvyi di-mohlta-cakrdiviaynanta-padvidy, tat kim ucyate catupadety ata hamlam asyeti |
santu nmny apy avidy, sasra-bja tu catupadaiveti |
nanv avidyeti na-samsa prva-padrtha-pradhno v syd yath'makikam iti |
uttara-padrtha-pradhno v yathrja-purua iti | anya-padrtha-pradhno v
yathmakiko dea iti ? tatra prva-padrtha-pradhnatve vidyy prasajyapratiedho gamyeta, na csy kledi-kraatvam | uttara-padrthapradhnatve vidyaiva kasya cid abhvena vii gamyate | s ca klediparipanthin na tu tad-bjam | na hi pradhnopaght pradhna-guo yukta |
tad-anupaghtya gue tv anyyya-kalpan | tasmd vidy-svarpnupaghtya
nao'nyath-karaa-madhyhro v niedhyasyeti | anya-padrtha-pradhnatve tv
avidyamna-vidy buddhir vaktavy, na csau vidyy abhva-mtrea kledibja, viveka-khyti-prvaka-nirodha-sampanny api tathta-prasagt | tasmt
sarvathaivvidyy na kledi-mlatety ata hatasy ca iti |
vastuno bhvo vastu-sa-tattva vastutvam iti yvat | tad anena na prasajyapratiedha, npi vidyaivvidy, na tad-abhva-vii buddhi, apit tu vidyviruddha viparyaya-jnam avidyety uktam | lokdhnvadhrao hi
abdrthayo sambandha | loke cottara-padrtha-pradhnasypi naa uttarapadbhidheyopamardakasya tal-lakita-tad-viruddha-paratay tatra
tatropalabdher ithpi tad-viruddhe vttir iti bhva |
dnta vibhajateyath nmitra iti | na mitrbhva npi mitra-mtram ity
asynantara kintu vastv-antara1 tad-viruddha sapatna iti vaktavyam |
tathgopadam iti na gopadbhvo na gopada-mtra, kintu dea eva vipulo
gopada-viruddhas tbhym abhva-gopadbhym anyad vastv-antaram |
drntike yojayatievam iti ||5||
yoga-vrtikam : avidyaiva mla dukha-bjam ity ukta, idn paca klen
paycabhi strai kramea lakayatianityuci-dukhntmasu nitya-uci-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.6)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
skmatay nsti sphuam aikya-pratyakam iti | tatrhabhokt-bhogyaaktyor iti | atyanta-viviktayor ity atra hetur atyantsakrayor atyantvipraka-dharmakayor iti | bhogya-bhokttve eva sphue vaidharmye, anyath
karma-kart-virodhd iti bhva | eva bhtayor bhokt-bhogyayo puruabuddhyor avibhga-prptv iva satym ekatva-pratyaye saty eva bhoga
sabhavati, bheda-grahe tu tayo kaivalyam anyonya-viyoga eva bhavati, paravairgyd ity ata katha bhoga syd ity artha |
tath ca bhognyathnupapattir ektmat''rope pramam ity aya | ata eva
sattva-puruayo pratyayvieo bhoga iti stra-kd vadiyati | yo'ha sukh
so'ha tad-anubhavitety ekkrataiva ca buddhy-tma-pratyayayor aviedy
asmin saty eva ca loke bhoga-vyavahra iti | jvanmuktasya ca gaua eva bhoga
sukhdi-sktkra-mtra-rpa iti vakyma | ida copalakaa sukha-dukhaj eka eveti pratyayo'py ektmatrope prama bodhyam |
asmity svarpe'vidy-janyatve ca pacaikhcrya-vkya pramayatitath
coktam iti | paramrthato buddhita para pthak-kta puruam buddher
kra-la-vidydibhirviviktam asaspam apayan avivek janas tatra
buddhy-krdiv tma-buddhim asmit kuryt, ntdy-kro'smi, jgraddi-lo'smi, vidydimn asmty eva-rpm | mohena prva-stroktvidyayety
artha ||6||
o)0(o
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.8)
o)0(o
(2.9)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.10)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.11)
sthitn tu bja-bhvopagatn
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.12)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1etena kmyatvena prasiddhnm api jyotiomdi-karma nikmakarmnuhna mumukubhi kta na hni-karam iti dhvanyate.
2naraka-bheda-vivarartha yjavalkydi-smtir draavy.
Page 135 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.13)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1 prakalpya cpavda-viaya tata utsarga pravartate iti nyyenpavdaviaytirikte utsarga-pravtter avadhrad ity artha ||
Page 137 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.14)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
smti ca
vta-rga-bhaya-krodha sthita-dhr munir ucyate [gt 2.56] iti ||14||
o)0(o
(2.15)
parima-tpa-saskra-dukhair gua-vtti-virodhc ca
dukham eva sarva vivekina ||15||
sarvasyya rgnuviddha cetancetana-sdhandhna sukhnubhava
iti | tatrsti rgaja karmaya | tath ca dvei dukha-sdhanni
muhyati ceti | dvea-moha-ktopy asti karmaya | tath coktam
nnupahatya bhtny upabhoga sambhavatti his-ktopy asti rra
karmaya iti | viaya-sukha cvidyety uktam |
y bhogev indriy tpter upanti, tat sukham | y laulyd
anupanti, tad dukham | na cendriy bhogbhysena vaitya
kartu akyam | kasmt ? yato bhogbhysam anuvivardhante rg,
kaualni cendriym iti | tasmd anupya sukhasya bhogbhysa iti |
sa khalv aya vcika-via-bhta iv-viea dao ya sukhrth
viaynuvsito mahati dukha-pake nimagna iti | e parima-dukhat
nma pratikl sukhvasthym api yoginam eva klinti |
atha k tpa-dukhat ? sarvasya dvenuviddha cetancetanasdhandhnas tpnubhava iti | tatrsti dveaja karmaya | sukhasdhanni ca prrthaymna kyena vc manas ca parispandate |
tata param anughty upahanti ceti parnugraha-pbhy
dharmdharmv upacinoti | sa karmayo lobhn mohc ca bhavatty e
tpa-dukhatocyate |
k puna saskra-dukhat ? sukhnubhavt sukha-saskrayo
dukhnubhavd api dukha-saskraya iti ? eva karmabhyo
vipkenubhyamne sukhe dukhe v puna karmaya-pracaya iti |
evam idam andi-dukha-sroto viprasta yoginam eva pratikltmakatvd
udvejayati | kasmt ? aki-ptra-kalpo hi vidvn iti | yathor-tantur akiptre nyasta sparena dukhayati na cnyeu gtrvayaveu, evam etni
dukhny aki-ptra-kalpa yoginam eva klinanti, netara pratipattram |
itara tu sva-karmopahta dukham upttam uptta tyajanta, tyakta
tyaktam updadnam, andi-vsan-vicitray citta-vtty
samantatonuviddham ivvidyay htavya evhakramamakrnuptina, jta jta bhydhytmikobhaya-nimitts triparvas tp anuplavante | tad evam andin dukha-srotas
vyhyamnam tmna bhta-grma ca dv, yog sarva-dukhakaya-kraa samyag-darana araa prapadyata iti |
Page 146 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
gua-vtty-avirodhc ca dukham eva sarva vivekina [2.15] | prakhypravtti-sthiti-rp buddhi-gu parasparnugraha-tantr-bhya nta
ghora mha v pratyaya triguam evrambhante | cala ca guavttam iti kipra-parimi cittam uktam | "rptiay vtty-atiay ca
parasparea viruddhyante | smnyni tv atiayai saha pravartante |"
evam ete gu itaretarrayeoprjita-sukha-dukha-moha-pratyay iti
sarve sarva-rp bhavati | gua-pradhna-bhva-ktas tv e viea iti |
tasmd dukham eva sarva-vivekina iti |
tad asya mahato dukha-samudyasya prabhava-bjam avidy | tasy ca
samyag-daranam abhva-hetu |
yath cikits-stra catur-vyharogo roga-hetur rogya bhaiajyam iti
| evam idam api stra catur-vyham eva | tad yathsasra sasrahetur moko mokopya iti | tatra dukha-bahula sasro heya |
pradhna-puruayo sayogo heya-hetu | sayogasytyantik nivttir
hnam | hnopya samyag-daranam |
tatra htu svarpam updeya v heya v na bhavitum arhati | hne
tasyoccheda-vda-prasaga, updne ca hetu-vda | ubhayapratykhyne ca vata-vda ity etat samyag-daranam ||15||
tattva-vairad : yadyapina pthag-janai pratikltmatay viaya-sukha-kle
savedyate dukha, tathpi tat savedyate yogibhir iti prana-prvaka tadupapdanya stram avatrayatikatha tad upapadyate ? iti | parima- ity
di stram |
parima-dukhatay viaya-sukhasya dukhatm hasarvasyyam iti | na
khalu sukha rgnuvedham antarea sambhavati | na hy asti sambhavo na tatra
tuyati, tac ca tasya sukham iti | rgasya ca pravtti-hetutvt pravtte ca
puypuyopacaya-kritvt tatrsti rgaja karmaya, asato'nupajanant |
tath ca sukha bhujnas tatra sakto'pi vicchinnvasthena dveea dvei
dukha-sdhanni | tni parihartum aakto muhyati ca iti dvea-moha-kto'py
asti karmaya | dveavan mohasypi viparyaypara-nmna karmayahetutvam aviruddham |
nanu katha rakt dvei muhyati v, rga-samaye dvea-mohayor adarant ?
ity ata hatath coktam iti | vicchinnvasthn klen upapdayadbhir
asmbhi | tad anena v-manasa-pravtti-janman puypuye darite | rgdijanmana kartavyam idam iti mnasasya sakalpasya sbhilatvena
vcanikatvasypy aviet | yathhusbhila ca sakalpo vcyrthn
ntiricyate [?] iti |
rram api karmaya darayatinnupahatya iti | ata eva dharma-strakr pacasn ghasthasya [manu 3.68] ity hu | syd etat, na pratytmavedanyasya viaya-sukhasya praykhynam ucita yoginm anubhava-virodhd
ity ata haviaya-sukhacvidyety uktam | caturvidha-viparysa-lakam
avidy darayadbhir iti | npta-mtram driyante vddh | asti khalv ptato
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
hatasya [tai.u. 2.8] iti | smti cana cbhvayata ntir antasya kuta
sukham [gt 2.66] iti |
atra viaya-sukha-abdena cittasya nti-nimittikhldo'pi ghta, tasypi
dukha-sambhinnatvena dukhatvasyvidy-lakae vivakitatvd iti |
y laulyd iti | y cendriy laulyd bhoga-tta cittasynupantir
vtti-ccalya tad dukham dukha-bhulyato vivekibhir heyatvd ity artha |
sukha-dukhayos tat-sdhanayo caiva niraye sati viaya-sukhasya tatsdhana-bhogasyvidyakam eva sukhatva tat-sdhanatva ca labdham | ata ca
viaya-sukhasya parima-dukhatvam ity etat-praghaakenhana
cendriym ity din, magna ity antena |
bhogbhysam anu iti |
na jtu kma kmnm upabhogena myati |
havi ka-vartm eva bhya evbhivardhate || [vi.pu. 4.10.23] iti |
vcika- iti | vcika-via-bhta kmdi-kudra-dukha-bhtas tannivttykhya-sukhrth str-putrdi-maya-mah-dukha-sarpair daa iti
dntrtha | viaynuvsita iti parima-dukha-paka-magnaty hetur
ukta | viaya-saskra-saskta ity artha | parima-dukham upasaharann
eva vivekina iti vieaa-vyvartyam hae parima- iti | dukhat dukhasamho janatetivat1 | pratikl dvey,, sukha-kle'pi yoginam eva klinti
dukhkarotty artha | bhte payanti varvar2iti nyyenyogina parimakla eva viaya-sukha dukhkaroti, yogina tu sva-kla evnartha-hetutdaranena dukhkarotti bhva |
krama-prpta tpa-dukha vykhytu pcchatiatha k iti | tpo dukham
ki tpa-janya-dukha-smnyam ity artha | uttarasarvasya iti | prvavad
vykhyeyam | prva sukhnubhavo rgnuviddha ukta idn ca
dukhnubhavo dvenuviddha ucyate ity eva viea iti |
sa karmaya iti | santpa-klna karmayo dveeeva rga-mohbhym api
prvavan mnaso bhavatty artha | mnasa parispandana yad ukta tat
kyika-hisrtham eva, na tu svtantryea mnasa-karmaya-hetur ato na
paunaruktyam | yadyapi tpa-dukhatym api parima-dukhataivtra
pradaryate, tathpi prva-kla uttara-kle ca sarvadaiva dukhatvt tpajadukhasya parima-dukht ptha-nirdea | ata parimd dukham iti
bodhyam |
krama-prpta saskra-dukha vykhytu pcchatik puna iti | sukhadukha-saskra-janya-dukha-smnyam ity artha | sukhnubhavt iti |
atreya prakriydau sukha-dukhnubhais tat-saskrayo'nudbuddhasaskra, tata kldi-vieais tad-udbodha, tata smti, tato rga-dveau,
tayo ca pravtti, tata ca punar dukham iti | jna-saskrd dukha
pratipdya dharmdharma-rpt karma-saskrd api dukha pratipdayati
eva karmabhya iti | sukha-dukha-rpe vipka ity anvaya |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanv iyam api parima-dukhataiveti cet ? satya, tathpi saskraparampary ananta-dukha-pratipdanya go-balvarda-nyyena 1asya
dukhasya pthag-upanyso bodhya |
vivekinaiti vieaasybhiprya vistarata sakala-dukha-sdhraam ha
evam idam iti | svbhvikatay'nantatva-lbhyndty ukta srotaso vieaa
viprastamiti |vistram ity artha |
aka ptredhrea golakena tulyo vidvn ity ukta vivotiyathor- iti |
etni bhvi-dukhntaram ayogina pratipattra abddin parima-dukhajtram apy avidvsam ity artha | itara tu vartamna-kla eva klinantty ha
itara tv iti | itara tu yogina tri-parvas tp anu svotpatty-anantaram eva
plavante vypnuvantty anvaya, na tu prvam iti ea |
dhibhautikdhidaivikdhytmika-rpi parvi ye tpn te tath | triparvatva hetu-garbha-vieaam | bhya- iti | bhyaabdendhibhautikdhidaivikayor grahaa, itarasya vieantaram andty-di
| anuptinam ity antam | andi-vsanbhir vicitray nn-rpay citta-vtty
citta-nihayvidyaynuviddha liptam iva, ata eva htavye'pi dehendriydv
ahakra-mamakravantam ivety artha | tmano'vidysmitdy-abhvapratipdanya ivety-dy-uktam | eam atirohitam | parimdi-dukha-trayasya
scino jnena yat phala tad api prasagd hatad evam iti | sugamam |
gua-vtty-avirodhc ceti hetu vykhytu-kmo yojayatigueti | gun
sattvdn ye vtty-atiays tem eva virodha ekadnavasthna na tu
nyndhika-bhvena vttn virodho'sti, ata prdhnyena sattva-parime
sukhtmaka-citta-vttv api tad-upasarjanatay rajo'a-parima-bhta
dukham apy alpam asty eveti dukha-sambhinnatvt sarva sukhdy api
dukham eva viveka-dyeti tasya dalasyrtha |
gua-vtti-virodhd iti prmika-pte tu gua-vtty-atiayasyaiva virodhd
ity artha | tad etad vycaeprakhy-pravtti- iti | prakhy praka |
pravtti kriy | sthiti stambha | dharma-dharmy-abhedt tad-rp
sattvdayo buddhi-rpea pariat guparaspara-shyy santa ntydi-rpa pratyaya vtti triguam sukha-dukha-mohavantam evrabhante,
sukhdn sattvdi-kryatvt ya kacana pratyayah nto v ghoro mho v
bhavati, sa sarvo'pi trigua eva naikaika-mtra-gua ity artha | ntdiparibh-traya ca sukha-dukha-mohdhikya-mtreeti | tath ca sukhavaty api
pratyaye dukham asty eva | ata eka-pratyayopdnatvena sukhe'pi
dukhasyvibhga-lakabheo hartakym iva a rasnm iti | pratyaya
ca buddher vtti pradpa-ikhvat buddhe ikh dravya-rp, bhgagubhy tattvntara vtti sambandhrtha sarpati [s.s. 5.107]iti skhyastrt, ata pratyayasya sukhdi-guavatt ghaata iti |
nanu sukha-kle skmo dukhtmako raja-parimo niyamena bhavatty atra
ki mnam ? tatrhacala ca iti | pradpvayavnm iva buddhy-avayavn
gun kriy cacal pratikaam anyny bhavati, na tu nirvypr gus
tihanti, atas tntrikai citta kipra-parimy uktam ity artha | yadyapi sarva
jaa-vastu partikaa-parimi, tathpi spaatvbhipryea cittam iti viea-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu dukham eva heyam iti vakyati | tat katha sasro heya ucyate ? tatrha
dukha-bahula iti | dukha-bahulatvt sasra eva dukham ity artha |
pradhna- iti | nanv avidy dukha-hetur ity uktvtra sayoga katha dukhahetu sdhyata iti cet ? vypra-kathanyety eva hi | avidy hi buddhi-puruasayogkhya-janma-dvraiva dukha-hetu, krya-krabhedena ca saiva
buddhir atra pradhna-abdrtha | dra-dyayo sayogo heyahetur[2.17] ity-gmi-strd iti |
sayogasya iti | ukta-sayogasya tyantik nivttir eva hnam dukhahnam iti yvat, tac-carama-kraatvd ity artha | hnopya iti | samyagdaranam iti | prakti-purua-viveka-sktkro dukha-hnopya ity artha |
asamprajta-yogas tv utara-mokrtham evpekyata ity aya | tenya
yogo hnopyataytra nokta |
ye tu nstik manyantesayoga-hna na moka, kintu citta-rpasytmanas
tyga eva moka | ki csasri-vijna-santnocchedena jvanmukta-vijnasantna-lbha eva moka iti tan-mata-nirasana-prvaka sva-strasyaiva
samyag-daranatvam avadhrayatitatra htu iti | tatra caturvyha-madhya
tmano hnam updna v na pururtha ity artha | iti-abdasya hetu-vda ity
anantaram anvaya |
uktrthe hetum hahne tasya iti | tasya hne sva-tyge hi tvoccheda-vacana
prasajyeta mukhya-tygasya bheda1 tantratventmany asambhavt | tac
cyukta sva-nasya loke pururthatvd ity artha | svaya miryamo'pi
dukha-hnrtham evgni-pravedau pravartate, na tu sva-nrtham ity artha
| hetu-vda iti | hetu svarpasya sa kraat-vda syt, tath ca bhvakryatvena vinitva-prasaga ity artha | ubhaya- iti | ity ato hnopdnobhayaniedhe svaya nityat-vda eva pariet sidhyatti, ata etad eva yathoktacaturvyha-stra samyag dyate'neneti vyutpattyety artha ||15||
o)0(o
(2.16)
tad etac chstra catur-vyham ity abhidhyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.17)
1etac ca para-matena | sva-mate tu tdtmyeneti draavyam | etena
sambandhena purue dukbhvasya nitya-siddhatva tu puruasya
svarpato'sagatvt | atra tad-atyanta ity eva stra-pho nyya-darane...
tatra tat-padasya dukhrthakatvam iti dhyeyam.
2 tath ca bhaa-kriklabdhtmik sat rhir bhaved yogpahri |
kalpany tu labheta ntmna yoga-bdhata || iti | yogena bdhata ity
artha ||
Page 155 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
pcchatikasmd iti | sattvam eva tapyam, na tu purua | uttaratapikriyy iti | tat kim idn puruo na tapyate ? tath ccetanasys tu sattvasya
tpa, ki na chinnam ity ata hadarita-viayatvt sattve tu tapyamne
tad-krnurodh puruonutapyata iti | darita-viayatvam anutpa-hetu |
tac ca prg vykhytam ||17||
yoga-vrtikam : heyasya stra vykhyya krama-prpta-heya hetupratipdaka stram avatrayatitasmd yad eva heyam iti | dradyayo sayogo heya-hetu ||
dra-padrtham hadra iti | buddhe pratisavedana, savedanasya
buddhi-vtte pratibimba | pratidhvanivad iya prayoga | so'systti
phalitrtha | dya-padrtham hady buddhi-sattva- iti | buddhisattvasypi dyatventra vieaa vivakitam | dharm iti ca buddhyrhatvena buddhi-dharmatvam abhipretyokta, na tu buddhikryatvbhipryea, pradhnder api dyatvena tat-tygnaucityt | uttara-stre
pradhnasyaiva mukhyato dyatva-vacanc ca |
yadyapi buddhyrho bhavan puruo'pi dya, tathpi tasya nirdukhatay taddarana na heya-hetur ity ayentra dya-madhye purua na gaayiyatti |
tath ca sukha-dukha-mohtmaka-dyavaty buddhy saha drau skia
kthgnivat sambandho bandhkhya puruasya dukha-hetur iti strrtha | na
tu buddhy-rhair dyair draur jna-rpa sayogo heya-hetur atra
vivakita | sva-svmi-aktyo svarpopalabdhi-hetu sayoga[2.23] ity
gmi-stresya sayogasya jna-hetutvenaiva lakayatvt, na tu jnarpatveneti | asmc ca strd buddhytma-sayogavat ghady-tma-sayogo'pi
bhoga-hetur bodhya | bhokt-bhogya-sayogasyaiva smnyato bhoga-hetutay
lghavenaucityt, viaya-bhoge ca buddhy-avacchedena viaya-sayogasya
hetutvn ntiprasaga iti |
asya ca sayogasya pururtho hetur iti vaktra sakala-pururthavattva-rpa
svatva buddhau puruasya pratipdayatitad etad iti | na ca tasya hetur
avidyety gmi-streaiva sayogasya kraa vakyata iti nsti sayogakrapeketi vcyam, avidyy api pururthsampti-dvraiva bandhahetuty vakyamatvt iti |
tad etad ity der ayam arthatad buddhi-sattvam etaj-jagad-dya yatrstty
etad dyam, ato'yaskntavat sanidhi-mtreopakritay svaya dyatay ca
jna-mtra-svarpasya svmina puruasya svam tmya bhavatti |
nanu buddhe katham anya svm svkriyate, saivparatantr svaya drar
svrthaiva bhavatu ? tatrhaanubhava-karma- ity di | yata karma-kartvirodhena sva-dyatvnupapattynubhavkhya yat puruasya karma tadviayatm panna sad evnya-rpea purua-caitanyena pratilabdhtmaka
siddha-sattka, anya-rpenya-prayojanena labha-sthitika vta svatantra
purunritam api parrthatvt paratantra parasya svam ity artha |
tad eva dykhya-bhogytmakkhila-pururthasya buddhi-nihatve siddhe sa
eva pururtho'ngatvastho buddhi-puruayo sayoge hetur iti vadan stravkyrtham hatayor iti | tayo sva-svmino | dyate'nayeti darana
buddhi, andi ctra pravharpea pururtha-ktatva-vacant |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu pururtha-sayoggkre saty aparimitva-bhaga iti cen ? na, smnyagutirikta-dharmotpatter eva vyavahrnusrea parimaabdrthatvvadhrat, ghady-asayogdyair kasya dvitdibhi ca
puruasya parima-vyavahrbhvt, padma-patra-stha-toyena padma-patrasthparimsayogdi-ravac ca | sayoga-vibhga-sakhydayas tu dravyasmnya-gu1 iti | api ca ruti-smtyo sukhdi-rp parim eva purue
nbhyupagamyante, mano'nvaya-vyatirekea manasy eva lghavatas tat-kalpant
manaso'vacchedakatva parikalpynyatra tat-kalpane gauravt | sayogdika
prati tu dravyatvenaiva hetutay puruasypi tat-sambhavt, puruasya
dravyatva cnritatvata2 parimata ca siddham iti | yadyapi kravasthabuddhi puruasya vibhu, tathpi tayo sayoga paricchinnaguntarvacchedena sambhavaty eva, mahad-dy-akhila-parimn triguasayoga vinnutpatte, sa ca sayogaja sayoga, na tu karmaja, avayavasayogd avayavi-sayogavad avacchedak-bhta-gua-sayogd eva vibhuno
sayogotpatte, bhtalasya ghaa-sayogena ghavacchinnkasayogotpattivat |
vaieika-stre vibhuno sayoga ca skd eva niiddha, 3 na tu sayogaja
sayoga iti | yadi ctmana sayoga eva nstti svkriyate, tarhi prakti-puruasayogt sis tad-viyogata ca pralaya iti ruti-smti-stri nopapadyeran |
na ca bhokt-bhogya-yogyataivopacriko'tra sayogo vaktavya, tasy svasvmi-bhva-rpatvennditay kryatvasyjasnupapatte | ki ca tasy
avinitve jna-nyatva-vacana-virodha, nitve parima puruasya syd iti |
nanu sayoga-svkre puruasysagatkatir iti cet? na, pukara-patre puruadnte sayoga-sattve'pi asagat'bhyupagamt, svraya-vikra-hetusayogasyaiva sagatvt | purue ca tda-sayogsvkrd iti | tasmt
pururtha-nimittako buddhi-puruayo sayogo bhavati, sa eva ca janmarpatay dukha-hetur iti siddham | sa ca sayoga-viea paramevarasya
yogamy yogndrair apy acinty ruti-smti-gamy na vieatas tarka-gocaro
bhavati, yath khalu nitya-mukta asagam avidydi-rahita vibhu-cinmtram
tmna jvajtam varo nibadhnti | tath coktam
acinty khalu ye bhv na ts tarkea yojayet || [ma.bh. 6.6.11]iti |
seya bhagavato my yan nayena virudhyate |
varasya vimuktasya krpayam uta bandhanam || [bh.pu. 3.7.9] iti |
sayogasya dukha-hetutve pacaikhcryasya savdam hayath coktam
ity din, pratkra ity antena | tayor buddhi-puruayo sayogo dukha-hetus
tasya parivarjand atyantocchedd dukhasytyantika pratkra uccheda syd
ity artha |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanv andi-kla-pravttasya dukha-hetu-sayogasyocchedo na akyasambhvana ity ayena pcchati prasagt tac-chakyatvam avadhrayitu
kasmd iti | uttaramdukha-heto iti | parihryasya ity anena praktydinitya-vyvtti | tath ca dukha-hetutva-nityatva-ligena sayogasya
akyocchedakatvam anumeyam ity aya | dukha-heto pratkryatve
laukikam udharaam hatad yath iti | bhedyatva bhedaja-dukhabhgitva bhetttva ca bheda-dvr dukha-hetutva pdnadhihna
pdennrohaa, pda-tram upnat, tad-vyavahitena v pad
kaakasyrohaam ity artha | etat traya dukhraya-dukha-hetuatatparhropya-rpam ity artha | yo vdety anenaitat-traya-jnasya pratkrahetutva vadann etat traya mumukubhir jeyam ity api scitavn |
nanu tpo dukham iti paryya, tath ca dnte yath bhedya-bhettpratkra-rpa tritayam asti naiva drntike, tatraikasya buddher eva
tapyatpakobhaya-rpatbhyupagamt puruasya nirdukhatvd ity kipati
kasmd iti | siddhntam hatritvopalabdhti | bhya-dukha-sthala uktatrayopalabdhi-bald antar-dukha-sthne'pi traya-siddhir iti bhva |
tasya prakram haatrpi iti | atrpi drntike'pi | aya bhvabuddher
ekatve'pi trigutmakatvd aa-trayam asti, tatra rajo'as tpaka, sattvas
tapyo, buddhi-puruayor viyoga ca dukha-pratkra iti trayam upapannam iti |
nanu purua eva katha na tapyo bhavatty ayena pcchatikasmd iti |
siddhntam haatrpty-din ketraja ity antena | karmasthatvt karmatantratvt, sakarmakatvd iti yvat | karmatva ca kriy-vypyatva dukhavypyatva v parimini na sambhavatty artha | vtti-vypyatva tu viayatrpam apariminy api sambhavatty ato jna-kriy-karmatva
puruasyopapadyata iti viea | yac ca puruasya svajeyatva tad api svapratibimbita-buddhi-vtti-vypyatvam eveti na tatrpi parimpeketi |
nanv eva katha dukha-nivtti pururtha, para-dukhasyheyatvt, na ca
purua-nihatva-bhramd dukha heya syd iti vcyam ? vidum api
dukha-hnrtham asamprajtrthity svkrd ity ak samdhatte
darita-viayatvt ity din | puruo yato darita-viayo buddhi-sattvena
nivedita-viayo'ta sattve tapyamne pratibimba-rpea buddhi-sattvasamnkro bhaven na tu tapata iti mhair dyate anutapyata ivety artha | na
hi svkra-pratibimbantirikta-viaya-nivedanam aparimini sambhavati,
pratipdita caitad vtti-srpyam itaratra [1.4] iti stre | tath ca pratibimbarpea bhogkhya-sambandhena vidum api dukhasya heyatvn na
pururthsambhava-doa iti bhva | ye tu puruasya bhokttvam api
necchanti, tem evdhunika-vednti-bruvm aya doa ||17||
o)0(o
(2.18)
dya-svarpam ucyate
praka-kriy-sthiti-la bhtendriytmaka
bhogpavargrtha dyam ||18||
Page 160 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
vcy bhavanti, pradhyate'smin krya-jtam ity di vyutpatty pradhnaprakty-di-abdair ucyanta ity anvaya |
tath ca skhya-strasattvdnm atad-dharmatva tad-rpatvt [s.s.
6.39] iti | sattvdiu guasya ca puruopakaraatvt tad-bandhakatvc ca, na
tu praka-kriydivat para-samavetatvd1 iti bhva | pradhna-abdavcyatvopapdanya gunm eva jagat-kraatvnityatvdika hetu-garbhavieaaair upapdayatiparaspara- iti | sattvasya pravibhgo'dhika-bhga
svalpbhy ca rajas-tamobhym uparakta sasa, eva rajasas tamasa ity
eva parasparoparakta-pravibhg, tath sayoga-vibhga-dharma
paraspara sayoga-vibhgasya bhv | etena gun dravyatva siddham 2 |
tath itaretara-shyyenotpditvayavina krya-krabhedena crambhavdd viea |
nanu yadtara-shyyena sarve gu sarva-krya-krani, tarhi sattvder api
kriydi-hetutvena sa-kriyatvdy-patty prakdi-akti-skaryam iti ? tatrha
parasparggitvepi iti | anyonyggi-bhvenotpdite'pi dravye prakagua sattvasyaiva kriy-guo rajasa eva sthiti-guas tamasa evety ato na
prak:adi-akti-vibhgasya sambheda samiraam ity artha | tath tulyajtytulya-jtya-akti-bhednuptina sattvdi-jty sajty vijty ca ye
sahakri-akti-vie, tad-anuptinas tem avieeopaambhaka-svabhv
ity artha | etena sattvdni vyakti-rpenantni, triguatvdi-vyavahras tu
sattvatvdi-jti-mtrea vaieik nava-dravya-vyavahravad iti siddham | ata
eva laghutvdi-dharmair anyonya sdharmya vaidharmya ca gun [s.s.
1.138] iti skhya-strea sattvdn sdharmya-vaidharmye laghutvdi-rpae
pradarite iti | tath pradhna-vely sva-sva-prdhnya-kle'bhivyaktasnidhy vikreu bhavanti, tath guatve'ptaropasarjanat-daym api
vypra-mtrea tath viaya-vidhayyasknta-maivac cittasykarak |
vakyati hiayasknta-mai-kalp viay aya-sadharmaka cittam [4.17
bhya] iti |
tath pratyayam antarebhivyakti vin svnabhivyakti-kla iti yvat | tadnm
ekatamasya yasya kasya cid guntarasya vttim anu skma-vttimanta, vttyatiaynm eva virodhasyoktatvd iti vieaa-vargrtha | etad dayatiam ity
ucyate iti | etad-gua-trayam eva krya-kraa-bhvpanna dyam ucyate,
nsti tato'tirikta dayatintaram ity artha | eta eva ca gu nyyavaieikbhy dravyaka-rpea vibhajyante, vedntibhis tu myety ucyante,
my tu prakti vidyd [ve.u. 4.10] iti rute |
tad ukta bhad-vsihe
nma-rpa-vinirmukta yasmin satihate jagat |
tam hu prakti kecit mym anye pare tv an || iti |
syd etat, yadi trigutirikt praktir nsti, tad, ajm ek lohita-ukla-k
[ve.u. 4.5] ity di ruty-ukta prakter ekatvdika vyhanyeta | tath
hetumad anityam avypi sakriyam anekam rita ligam |
svayava paratantra vyakta vipartam avyaktam || [s.k. 10]
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tatraiva purue upapannn yukti-siddhn iva payan mho na guebhyo'nyaddarana caitanya akate sambhvayaty apty artha |
atra viveka-grahae bhinnatve ca hetus tulytulya-jtya iti purua-vieaa,
buddhi-puruayor dvayor api svacchatva-skmatvdin smbyt guapuruayos tulya-jtyatva jaatvjaatva-parimitvparimitvdibhi ca
aijtyam ity aya |
atra bhye gua-traypekay puruasya caturthatva-vacand anynya api
turya-vkyni jgrad-dy-avastha-sattvdi-gua-traypekay skitvam eva
puruasya turyvasth vadatti siddham | tath ca smaryate
sattvj jgaraa vidyd rajas svapnam diet |
prasvpa tamas jantos turya triu santatam || [bh.pu. 11.25.20]
nanktayor bhogpavargayor gua-kryatay gua-nihatvena katha
puruasya bhogpavargrtha dyam ity uktam ity akatetv etau iti | yato
buddhi-ktnvaya-vyatirekbhy buddhi-kryavato lghavena buddhv
evavartamnau, na tu purua-nihv ity dir artha | dnta-pradaranaprvaka pariharatiyath ity din | purue svmitvj jaydivat tau
vyapadiyete iti vkyrtha | bandha-mokau yathokta-bhogpavargau | sa hi
tat-phalasya iti | buddhi-gatayor viayvadhraa-puruvadhraayo
phalasya sukhdi-rpasya bhokt sva-pratibimbitasya sk, atas tayo svmty
artha | atra puruasypi svtantryea bhogasyoktatvt svarpa-pratih v
citi-aktir[4.34]iti stra-pranta-stre puruasya svato'pi mokasya
vakyamatvc ca puruasya bhogpavargau ca nirkriyete, buddhi-gatabhogpavargayo svato'pururthatvc ca, karaa-vyprasya pururthatsiddhntc ca | api tu parima-rpau yathokta-bhogpavargv eva puruasya
nirkriyete | ata eva tv etv ity anena bhogpavargau vieitau bhya-kreeti
| puru ca sasri mukhya eva bhogo buddhi-vtty-avivikta sukhdisktkra, jvanmuktevarayos tu gauo bhoga sukhdi-sktkra-mtrarpa itvara-lakaa-stre pratipditam asmbhir iti |
yadi ca purue pthag-bhoga-mokau na svkriyete, tad
krya-kraa-karttve hetu praktir ucyate |
purua sukha-dukhn bhokttve hetur ucyate || [gt 13.20]
muktir hitvnyath-rpa svarpea vyavasthiti [bh.pu. 2.10.6]
ity di-vkyni nopapadyerann iti dik | buddher eva paramau bandha-mokv api
darayatibuddher eva iti | buddhi-rpea pariatn gunm evety artha |
tad-arthvasyo viveka-khyty pururtha-sampti | tath ca yathoktabhogvarga-rpai pururthai sambandho buddher bandho viyoga ca muktir iti
bhva | etau ca buddhe parama-bandha-parama-mukt | prvoktau tu
bhogpavargv apara-bandha-jvanmukt ity avirodha | eteneti | eena abddviaya-bhoga-viveka-khytyo puruev aupacrikatvena grahadayo'pi
puruepacarita-sattk veditavy iti ea | grahaa svarpa-mtrerthajna, dhra cintana, ho'rtha-gata-vie vitarkaa, apoho vitarkitamadhye vicrata kiyat nirkaraa, tattva-jna vitarkita-madhya eka
vicrata kiyad vievadhraa, abhiniveas tad-kratpattir iti | praktasya
yogasya bhmikkhyatayaiva citta-parim atra gait, etai
cnye'pcchkty-daya upalakay iti ||18||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.19)
dyn tu gun svarpa-bhedvadhrartham idam rabhyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanv indriyavat tanmtry ahakrasya vie katha nokt abda-spardivieavattvt ? iti cet, na, viea-mtrasyaivtra viea-paribhat tanmtri
tu bhtn avie api bhavantti |
aviea-parva vycaea avie iti | a gaayatiabda-tanmtra
ity-din, asmit-mtra ity antena | eka-dvi-tr- iti | lakyateneneti lakaa
dharma tanmtr dravyatva-lbhya lakaa-padam | tath cottarottaratanmtreu prva-prva-tanmtr hetutvc chabda-tanmtra abda-mtradharmaka tat-kryatay spara-tanmtra abda-sparobhaya-dharmaka, eva
krameaikaika-lakaa-dharma-vddhir ity artha | eteu ca mtra-abdai
ntdi-vieasyaiva vyvttir na tu guntara-saparkasya, eka-dvi-try-dilakaatva-vacant |
tanmtry aviei avies tato hi te |
na nt npi ghors te na mh cvieia || iti viu-purc ceti
[1.2.45] |
nanu tanmtreu paraspara krya-kraa-bhve siddha eva kraa-guakarmeottarottara gua-vddhi setsyati , tatraiva tu ki prama rutismtyo sthla-bhtev evkdi-kramea kraat-siddher iti cet ? kisthla-bhtebhyo vyv-dy-utpatti-daranena skmy bhte tath kryakraa-bhva-kalpanasyaucityam iti | etni ca tanmtri tmashakrc
chabddi-krameotpadyanta iti bodhyam | asmit-mtrobhimna-vttika,
tenendriya-bhvpannhakra-vyvtti |
ete satt-mtrasyeti | satt vidyamnat vyaktateti yvat | vyaktat-mtra
mahat-tattvam dya-kryatvt, pralaye hi sarva vikra-dravyam attngatarpbhym eva tihati, na tu vidyamnatay, ata dya-vikrokuravad yo mah
sargdau satt labhate, sa satt-mtram ucyate | sa ca sat-smnyatay sattmtram ucyate, sad-viem ahakrdn tadnm abhvt | ata eva yskamunin janmdi-a-bhva-vikra-madhye janmottaram astitaiva vikra ukta |
tath ca sasra-vkasystit-mtra-parimo mahat-tattva vddhi-parimas
tv ahakrdir iti | eva-bhtasya sarva-vikrm tmana svarpasya mahato
mahat-tattvasya buddhy-khyasya parima a aviea-sajak ity artha |
avieatva ca smnyatvam | yadyapi oaa-vie smnyatva mahattattva-praktyor apy asti tathpy aviea-abda pakajdi-abdavad yoga-rha
asv eveti | atra a-madhye tanmtr buddhi-parimitvam ahakradvraiva mantavya skma-viayatva cliga-paryavasnam [1.45] iti stre
bhyea tath vykhytatvd iti |
liga-mtra-parva vycae yat tat param iti | avieebhyo yat-para
prvotpanna vaasyodbhit-parvavaj jagad-akuro mahat-tattva, tal-ligamtram ity artha | ligam akhila-vastn vyajaka tanmtra mahat-tattva,
mahat-tattva hi svayabhor di-pusa krya-brahmaa updhi-bhta sargdau
sarva jagad-bhsayad evodeti suptotthita-cittavat, jndiriktas tu vypra
pacd evhakrd utpanno bhavaty ato liga-mtram ity ucyate | tath ca
smti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu katha gua-parva caturdh vibhga strakrea kta ? brahmasthvara-jagama-rpai parvam nantyam akya brahmdn sarve
viea-kry vieev evntarbhvam hana vieebhya iti | param
uttara-bhvi tattvntara tattva-bhedo nsti, ato vie tattvntara-parimo
nstty artha | ato brahmdika sarva ghtam iti bhva | tat tattva ca
dravyatva tattvntaratva ca svvtti-dravyatva-skd-vypya-jtimattvam |
pacaviati-tattveu pacaviati-jty-anagkre ca tattvntaratva svvttidravya-vibhjakopdhimattvam iti |
nanv eva tattva-bhedt katham antakaraasyaikatva tatra tatrokta ghaeteti
| ucyateyath viekhya-paca-tattvtmikaikeva pthiv prg utpadyate, tata
tasy khanana-manthandin prthive jala-tejas abhivyakta-mtre bhavata,
eva tattva-traytmaka evdau mahn jyate, pacc ca tasyhakrdir vttibheda iti | tarhi ki vie parim eva na santi | nety hate tu iti |
vykhysyanta iti | strakreottara-pda instr |
syd etatmahad-di-krameokta si-prakra kdi-krama-bodhaka-rutivirodhd dheya, rutau tanmtrdyaravaena te padrth ca kalpit,
manvdi-smtaya ca skhya-kalpannuvdena dharmdi-par eva na praktydi-par iti na smtibhir api prakty-di-siddhir iti ? atrocyategua-traytmik
praktis tvat mla-kraatay maitreyopaniadi ryate, yath
tamo v idam ekamsa tat-para syt tat-pareerita viamatva prayti
etad vai rajaso rpa tad-raja khalv rita viamatva prayti etad vai
sattvasya rpa tat sattvam everita tamasa samprsavat tat
soyaya cetitmtra pratipurua ketraja sakalpdhyavasyaliga prajpatis tasya prokt asys tanavo brahm rudro viur ity di,
yath garbhopaniadi caturviati-tattvny anena krameoktni, yath
aau praktaya, oaa vikr, arra tasyaiva iti |
tath pranopaniadi ca
eva ha vaitat sarva pare tmani sampratihate dehinm pthiv ca
pthiv-mtr cpacpomtr ca teja ca tejo-mtr ca vyu ca vyumtr cka cka-mtr cety-din paramtmani sarva trayoviatitattva tihati samudre nada-nadvad ity uktam |
ata caturviati-tattvni pratyaka-ruty smty-anumeya-ruty ca siddhni |
advaita-rutis tu na ts bdhik, vyavahra-paramrtha-bhedena viayabhedt, vyvahrikdvaita-rutn cvibhga-lakabheda-paraty eva nadsamudrdi-.daranair avagamd iti | te ca mahad-dn si-kramopi
rutau pha-kramd avadhryate |
etasmj jyate pro mana sarvendriyi ca |
kha vyur jyotir pa pthiv vivasya dhri || ity diu |
yac ca taittiryake viyad-di-si ryate, tatra viyata prg-buddhy-di-si
| pray smty-unneya-ruty-eka-vkyatay chndogye viyad-vyu-puravad
iti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
Page 178 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(2.20)
vykhyta dyam | atha drau svarpvadhrartham idam
rabhyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
Page 183 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(2.21)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.22)
kasmt ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
bhavatiyadyapy ekasya mahata sayogottatm pannas tathpi mahadantarasya puru sayogo ntta iti nitya ukta ||22||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayitum upakramatetat-svarpam iti | nanu
dya-svarpa yadi parasya puruasya rpea daranena nimittena tad-artha
prati labdhtmaka labdha-sattka tarhi bhogpavargrthaty bhogpavargarpe puruasyrtha-samhe kte sati puruea na dyata iti ktv svarpatygn notyantocchedosya gude prasakta ity artha | prayojana-sampty
hi prayojana-kri nyata iti dhdharma-vsancittdi-sthale dam | tath ca
prakti-nityatva-sy-di-pravhnuccheda-nityaivarydi-siddhnta-hnir iti
prva paka | atra siddhntam hana tu vinayatti |
pcchatikasmt ? iti | atra pratyuttara stra pahatiktrtha prati
naam apy anaa tad anya-sdhraatvt ||
vycaektrtham iti | buddhy kta sampitortho yasyeti ktrtham
eka kacin mukta-purua prati gudika naam prayojankarat rjo
rjyavan naam api smnyato na naa tasminn aktrtha anya-purue ca
tasya sdhraatvd ity artha |
yojita stra ttparyato vycaekualam ity din, rpam itty antena |
kuala kalyam uktam | aktortho yenety aktrtham | ea vykhytapryam | soya strrtha rutypy anughta, yath
ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sa-rp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || [ve.u. 4.5] iti ruti |
tad anena strea prakti-nityatvam purua-bahutva ca pratipditam, tath
purua-bhedt prakter bahutva nstty eva-rpa prakter ekatva ca
pratipdita vijna-vddi-nirsyeti |
nanv eva
yath gha-kumbha-kamaalu-stham
kam eka bahudh hi bhinnam |
tath subhu sa ca kpioham
anye ca deheu arra-bhedai || [mrka.pu. 37.42]
ity eva vidha-ruti-smti-atokta sarvtmantmaikya viruddham iti cet ? na,
tda-vkyai prakaraa-bhedena kvacid avaidharmya-lakabhedapratipdant, sarvtmanm avaidharmya-jnenaivparimitay buddhy-dyabhimna-nivttito moka-siddhe, kvacic cvibhga-lakabheda-pratipdt |
tata caikasyaiva paramtmano mukhytmat sidhyatti | etac ca sarva brahmamms-bhye ruti-bhydiu ca prapacitam asmbhi | na punas tdavkyn jvtma-paramtmkhaat-paratva sambhavati, bandhamoknupapatti-rpa-sat-tarknugrahea balavadbhir bheda-grhaka-ruti-smtiatair virodht | adhika tu bheda-darant | ao nn-vyapaded iti brahmammsm rabhya sarva-darana-strair atisphuam tma-bheda-pratipdanena
bhedasyaiva ruty-arthatvvadhrac ca | api ca sarvtmantmaikya-mtrajnn na sasrbhimna-nivtti sambhavati, ekasminn evkevaccheda-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.23)
sayoga-svarpbhidhitsayeda stra pravavte
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
paryudsa eva caturtha vikalpam haathvidy iti | pratisarga-kle svacittena saha niruddh pradhna-smyam gat vsan-rpea svacittotpatti-bjam, tena darand anyvidy-vsanaivdaranam ukt |
paryudsa eva pacama vikalpam haki sthiti- iti | ki sthiti-saskrasya
pradhna-vartina smya-parima-parampar-vhina kaye gatir mahad-divikrrambhas tad-dhetu saskra pradhnasya gati-saskras
tasybhivyakti kryonmukhatvam | tad-ubhaya-saskra-sad-bhve
matntarnumatim hayatredam uktam iti | aikntikatva vysedhadbhi |
pradhyate janyate vikra-jtam aneneti pradhnam | tac cet sthityaiva vartate
na kadcid gatvy tato vikrkaran na pradhyate tena kicid ity apradhna
syt | atha gatyaiva varteta na kadcid api sthity, tatrhatath gatyaiva iti |
kvacit pha sthityai gatyai iti | tdarthye caturth, eva-kra ca draavya |
sthityai cen na varteta na kvacid vikro vinayet | tath ca bhvasya satovinino
notpattir apti vikratvd eva cyaveta | eva ca pradhyatetra kicid ity
apradhna syt | tad ubhayath sthity gaty csya pravtti pradhnavyavahra labhate nnyath ekntbhyupagame | na kevala pradhne,
krantarev api para-brahma-tanmy-paramv-diu kalpiteu samna
carco vicra | tny api hi sthityaiva vartamnni vikrkarad akrani syu |
gatyaiva vartamnni vikra-nityatvd akrani syur iti ca |
paryudsa eva aha vikalpam hadarana-aktir eva iti | yath prajpativrate neketodyantam dityam ity ankaa-pratysanna sakalpo ghyata
evam ihpi darana-niedhe tat-pratysann tan-ml aktir ucyate | s ca
darana bhogdi-lakaa prasotu drara dyena yojayatti | atraiva
rutim hapradhnasya iti |
syd etat | tma-khypanrtha pradhna pravartata iti rutir ha, na tv tmadarana-akti pravartata ity ata hasarva-bodhya-bodha-samartha iti | prk
pravtte pradhnasya ntma-khypana-mtra pravttau prayojaka,
asmarthye tad-ayogt | tasmt smarthya pravtte prayojakam iti rutyrthd
uktam ity artha | darana-akti pradhnrayety agktya aha kalpa |
imm evobhayraym sthya saptama vikalpam haubhayasypy
adaranam iti | ubhayasya puruasya ca dyasya cdarana darana-aktir
dharma ity eke |
syd etat | mymahe dyasyeti | tasya sarva-aktyrayatvt | na draur iti
punar myma, na hi tad-dhr jna-akti, tatra jnasysamavyt |
anyath parimpattir ity ata hatatredam iti | bhavatu dytmaka, tathpi
tasya jaatvena tad-gata-akti-krya daranam api jaam iti na akya taddharmatvena vijtu, jaasya svayam aprakatvt |
ato der tmana pratyaya caitanya-cchypattim apekya darana taddharmatvena bhavati vijyate, vieity haviayia upalakat |
nanv etvatpi dya-dharmatvam asya jnasya bhavati, na tu puruadharmatvam apty ata hatath puruasya iti | satya puruasyntmabhtam eva, tathpi dya-buddhi-sattvasya ya pratyaya caitanya-cchypattis
tam apekya purua-dharmatvenaiva, na tu purua-dharmatvena | etad uktam
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
pacama vikalpam haki sthiti- iti | pradhna-nihasya smya-parimaheto sthiti-saskrasya kaye sati gati-saskrasya mahad-di-rpa-visadaparima-hetor abhivyaktir ity artha ? tayaiva hi prakti-kobha-dvr pupraktyo sayogo janyate iti | tad ubhaya-saskra-sad-bhve matntara
pramayatiyatredam iti | sthityai gatyai iti tdarthey caturthyau, eva-krau ca
tayo pacd adhyhryau | sthityaiveti phe tu vieae tty iti | tath ca
pradhna cet sthiti-mtrea varteta tad vikrjanakatvn na pradhna syt,
mla-kraatva hi pradhnatvam iti | tath gati-mtrea ced varteta tad
mahad-dnm api praktivad eva nityatvpatty ki tasya mla syd iti na
vyavahra sambhavaty ata ubhayath sthiti-gatibhym eva
pradhnasyvasthna pradhna-vyavahra labhate kryatay na punar
anyathety artha | na kevala mla-kraa evya sthiti-gatyo kla-bhedena
niryako vicra, ki tu kalpiteu vikra-rpeu kraa-bhedeu api mahaddiv ea carco vicra samna iti prasagd avadhrayati | nstikn kurvadrpatvdam apkartu krantarev apti | sa ca carco yath mddika yadi
sthityaiva nivttyaiva varteta, tarhi kadpi ghan utpdanena kraatva-hni,
yadi gatyaiva pravttyaiva varteta, tad md-ghaayor dvayor eva tulya-klatay
krya-kraa-vyavasthnupapattir ato vikrarpa-kraam api sthiti-gatyubhayavad eveti |
aha vikalpam hadarana-aktir eva iti | puruytmna darayitu y
kamat s darana-akti | saiva cdaranam ity artha | iya ca aktir vivekakhyty-anutpda-rp sayoga-hetu | tath cokta skhya-krikay
dham ity uparamaty any [66] iti |
puruasya daranrtha kaivalyrtha tath pradhnasya |
pagv-andhavad ubhayor api sayogas tat-kta sarga || [11] iti |
ttya-vikalpasthasya abddi-vtty-anutpdasya tygd asya tato bheda |
pradhnasya darana-aktau ruti pramayatipradhnasya iti | kla-luptakh-stheya ruti |
saptama vikalpam hasarva-bodhya- ity din avabhsate ity antena |
sarva-bodhe samarthopi purua pradhna-pravtte prk na payati ity ekam
adarana purua-niham apara ca sarva-kry karaa utpdane
samartha svarpa-yogyam api dya pradhna tad prk pradhna-pravtte
puruea na dyata iti dya-niham adaranam ity evam ubhayasypy
adarana dharma ity eka hur ity artha | etad evtrdaranam iti ea |
nanu janm adarantmakatvt katha tem adarana dharma syt,
abhvasydhikaraa-svarpatvd avyabhicrea lghavd ekatva-siddhe ca |
katha v di-svarpasya puruasydarana ghaate, praka-rpasyprakarpatvsambhavd ity akya samdhattetatredam iti | tatrdarana-dvayamadhya idame ekam adarana dya-svarpa-bhtam api dya-dharmatvena
viia bhavati | tatra hetupurua-pratyaypekam iti | purua-pratyaya
bodham apekya tad-aviayatayeti yvat | tatheti | tath puruasya
nirdharmatvt sad praka-rpatvc cntma-bhtam apy adarana puruadharmatvenaiva laukika-buddhyvabhsate | tatra hetudya-pratyaypekam
iti | dya-pratyayam apekya dy-agocara-pratyaybhveneti yvat |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
aama vikalpam hadarana-jnam iti | jna vsan-rpa tasypi dyasayoga-hetutvt, na tu bhogpavarga-rpam angatvastha daranam
atroktam | arthavattay paunaruktyd iti |
upasaharatiity eta iti | strev etejna-bheds tntrikair ucyanta ity artha
||23||
o)0(o
(2.24)
yas tu pratyak-cetanasya sva-buddhi-sayoga
PTAJALA-YOGA-DARANAM
kariyatti k praty ? yasmin saty eva yad bhavati tat tasya krya, na tu
yasminn asatti bhva |
atraika-dei-matena parihram hatatrcrya-deya iti | cryas tu vyuprokte kta-lakaa
cinoti ca strrtham cre sthpayaty api |
svayam carate yasmd cryas tena cocyate || [vyu.pu. 59.30] iti |
bhoga-viveka-khyti-rpa-pariata-buddhi-nivttir eva eva moka | na tu
buddhi-svarpa-nivtti | s ca dharmameghna-viveka-khyti-pratihy
anantaram eva bhavati saty api buddhi-svarpa-mtrvasthna ity artha | etad
eva sphorayatiadarana- iti | adaranasya bandha-kraasybhvd buddhinivtti | tac cdarana bandha-kraa darann nivartate | darananivttis tu para-vairgya-sdhy, saty api buddhi-svarpvasthne moka iti
bhva |
eka-dei-matam upanyasya sva-matam hatatra citta-nivttir eva moka
iti | nankta darane nivttecirc citta-svarpa-nivttir bhavatti katha
darana-kryety ata hakim-artham asthna evsya mati-vibhrama ? iti |
ayam abhisandhiyadi daranasya skc citta-nivttau kraa-bhvam
agkurvmahi, tata evam uplabhyemahi, ki tu viveka-darana prakarakh prpta nirodha-samdhi-bhvan-prakara-kramea citta-nivttimat
purua-svarpvasthnopayogty tihmahe, tat katham uplabhyemahti ||
24||
yoga-vrtikam : sayoga-bhedena sarv evdarann hetutva siddhntayann
eva sayoga-viea-hetv-adarana-viea-paratayottara-stram avatrayati
tatra vikalpeti | tatrdarane vikalpa-bahutva bheda-bhulyam etat-puruasmnyasya gua-smnyasya ca pururtha-hetu-sayoga-smnya prati
kraaty bodhyam |
yas tu pratyeka-cetanasya tat-tac-cetanasya sva-buddhi-sayogo heya-hetu svasvm [2.23] ity-di-prakta-streokta, tasya hetur avidy || caturthavikalpa-rpam adaranam eveti strea sahnvaya | pratyak-cetanasya iti phe
sva-sva-buddhy-anugama-la-cetanasyety artha | aya bhvaavidykayottaram api jvanmuktasya bhogrtha viaya-rpea pariatair guai saha
sayoga utpadyateto nvidy gua-purua-sayoga-smnye hetu, ki tu
yathokto gudhirdir eva, sva-buddhi-sayogas tu janmparanmvidy vin
na bhavatti buddhi-purua-sayoga evsdhrayenvidy-hetur bhavati | saiva
ca buddhi sayoga-dvr dra-dya-sayoga-hetur vidyocchedy ca
bhavatty ayena saivottara-strea scyate, na gudhikrdi | tasya
jnnucchedyatvt | ekasya puso muktv api puruntarrtha gudhikrditdavasthyt | yad eva ca purueocchettu akyate, tad eva heya-nidnam atra
pratipdanyam | anyath kla-karmevardnm api heya-hetu-sayogakraatay tem apy atra pratipdyatpatter iti |
tasya hetur avidy || tasya dra-dya-sayogasya buddhi-purua-sayogadvr hetur avidyety artha |
bhya-krea ca stra-kra-ttparybhipryeaiva tasyety asya buddhisayogasyety artha ukta | na tu skd eva draur dya-smnya-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.25)
heya dukham | heya-kraa ca sayogkhya sa-nimittam uktam | ata
para hna vaktavyam
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.26)
atha hnasya ka prpty-upya ? iti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.27)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.28)
siddh bhavati viveka-khytir hnopya iti | na ca siddhir antarea
sdhanam ity etad rabhyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
utpatti-sthity-abhivyakti-vikra-pratyaytyaya |
viyognyatva-dhtaya kraa navadh smtam || iti |
(1)tatrotpatti-kraa mano bhavati vijnasya |
(2)sthiti-kraa manasa pururthat arrasyevhra iti |
(3)abhivyakti-kraa yath rpasylokas tathrpa-jnam |
(4)vikra-kraa manaso viayntaram, yathgni pkyasya |
(5)pratyaya-kraa dhma-jnam agni-jnasya |
(6)prpti-kraa yoggnuhna viveka-khyte |
(7)viyoga-kraa tad evuddhe |
(8)anyatva-kraa, yath suvarasya suvara-kra | evam ekasya
str-pratyayasyvidy mhatve, dveo dukhatve, rga sukhatve,
tattva-jna mdhyasthye |
(9)dhti-kraa arram indriym | tni ca tasya | mah-bhtni
arrm | tni ca paraspara sarvem | tairyagyauna-mnuadaivatni ca parasparrthatvd iti |
eva nava-krani | tni ca yath-sambhava padrthntarev api yojyni
| yoggnuhna tu dvidhaiva kraatva labhata iti ||28||
tattva-vairad : tad eva caturo vyhn uktv tan-madhya-patitasya
hnopyasya viveka-khyter godohandivat prg-asiddher asiddhasya
copyatvbhvt siddhy-upyn vaktum rabhata ity hasiddheti |
tatrbhidhsyamnn sdhann yena prakrea viveka-khyty-upyatva
tad darayati streayoggnuhnd auddhi-kaye jna-dptir
viveka-khyte || yoggni hi yath-yoga dda-dvreuddhi
kivanti |
paca-parvao viparyayasyety upalakaa puypuyayor apip jtyyur-bhogahetuvenuddhi-rpatvd iti | ea sugamam |
nn-vidhasya kraa-bhvasya darand yoggnuhnasya kda
kraatvam ity ata hayoggnuhnam iti | auddhy viyojayati buddhisattvam ity auddher viyoga-kraam | dntam hayath paraur iti |
parau chedya vka mlena viyojayati | auddhy viyojayad buddhi-sattva
viveka-khyti prpayati | yath dharma sukham | tath yoggnuhna
viveka-khyte prpti-kraa, nnyena prakreety haviveka-khyte
iti |
nnyatheti pratiedha-ravat pcchatikati caitni iti | uttaranavaiveti |
tni darayati krikaytad yathutpattti | atrodharany ha
tatrotpatti-kraa iti | mano hi vijnam avyapadeyvasthtopanya
vartamnvasthm pdayad utpatti-kraa vijnasya |
sthiti-kraa manasa pururthat, asmity utpanna manas tvad
avatihate na yvad dvividha pururtham abhinivartayati | atha nirvartitapururtha-dvaya sthiter apaiti, tasmt sva-krad utpannasya manasongatapururthat sthiti-kraam | dntam haarrasyevhra iti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.29)
atha yoggny avadhryante
yama-niyamsana-pryma-pratyhradhra-dhyna-samdhayov agni ||
yath-kramam etem anuhna svarpa ca vakyma ||29||
tattva-vairad : samprati nyndhika-sakhy-vyavacchedrtha yoggny
avadhrayatitatra yoggny avadhryanta iti |yama-niyamsana-prymapratyhra-dhra-dhyna-samdhayov agni || abhysa-vairgya-raddhvrydayopiyath-yogam etev eva svarpato
nntaryakatayntarbhvayitavy ||29||
yoga-vrtikam : strntaram avatrayatitatreti | yama-niyamsanapryma-pratyhra-dhra-dhyna-samdhayov agni || prvapdoktny antaragni abhysa-vairgya-raddh-prymdny asya
pdasydv uktni, madhyama-sdhanni tapa-svdhyyaevara-praidhnni
atyanta-bahiragair anukta-sdhanai saha piktya yoga-jnobhayasdhanataytrocyanta ity apaunaruktyam | kriy-sdhana-nirpaa tttamamadhyamdhamdhikri-bhedt | tatravairgyasya santoe pravea,
raddhadn ca tapa cdiu, parikarma ca dhradi-trika iti | ravaamananayo ca prama-vidhayaiva jna-hetutva skd astty ayenuddhikaya-dvrakeu jna-sdhaneu na te parigaite iti mantavyam | bhye yathkramam etem anuhnam iti kartavyam iti ea | aya ttsarga eva, varaprasdj jitottara-bhmikasya ndhara-bhmiu viniyoga iti bhye vaktavyatvt |
anyath bahiragntaraga-vibhga-pratipdana-vaiyarthypatte ceti ||29||
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.30)
tatra
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.31)
te tu
Page 208 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.32)
auca-santoa-tapa-svdhyyevara-praidhnni
niyam ||
tatra auca mj-jaldi-janita medhybhyavaharadi ca bhyam,
bhyantara citta-malnm klanam | santoa sannihita-sdhand
adhikasynupdits | tapo dvandva-sahanam | dvandva ca jighatspipse, toe, sthnsane, kha-maunkra-maune ca | vratni cai
yath-yoga kcchra-cndryaa-sntpandni | svdhyyo mokastrm adhyayana praava-japo v | vara-praidhna tasmin
parama-gurau sarva-karmrpaam |
ayysana-sthotha pathi vrajan v
svastha parika-vitarka-jla |
sasra-bja-kayam kama
syn nitya-muktomta-bhoga-bhg ||
yatredam uktatata pratyak-cetandhigamopy antarybhva ca
[1.29] iti ||32||
tattva-vairad : aucdi-niyamn caeauca-santoa-tapasvdhyyevara-praidhnni niyam ||
vycaeaucam iti | di-abdena gomaydayo ghyante | gomtra-yvakdi
medhyam, tasybhyavaharadi | di-abdd grsa-parima-sakhyniyamdayo grhy | medhybhyavaharadi-janitam iti vaktavye
medhybhyavaharadi cety ukta, krye kraopacrt | citta-mal madamnsydaya | tad-apanayo mana-aucam | pra-ytr-mtra-hetor
abhyadhikasynupdits santoa | prg eva svkaraa-paritygd iti viea |
kha-maunam igitenpi svbhipryprakanam | avacana-mtram kramaunam |
parika-vitarka-jla iti | vitarke vakyamna saaya-viparyayau ceti |
etvat uddhobhisandhir ukta | ete ca yama-niyam viu-pure ukt
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.33)
ete yama-niyamn
PTAJALA-YOGA-DARANAM
yoga-vrtikam : ukteu yama-niyameu vakyama-vighnasya nivtty-upyapratipdaka stra prayitvvatrayatiete yama-niyamnm iti | vitarkabdhane pratipaka-bhvanam ||vakyama-vitarkair yamdi-bdhane sati
vakyama pratipaka-bhvana kuryd ity artha | tad etad vycae
yadsyeti | viparts tark vicr yev iti vitarka-saj hisdiu tntrik | tarka
ctra vieaam |tath ca vitarkyamo hisdir vitarka | tena bdhane
svbhimukhkarae pratipaka-bhvanam uttara-stra-vakyama kuryd ity
artha |
viparta-tarkasykram hahaniymty-din itty antena | eva niyamapacakepi tyakymy aha aucam ity dayo vitark draavy, yukti-smyt |
stra-ttparyrtham haevam iti | evam unmrgbhimukhena hisdi-gatena
vitarka-jvarea jvalitena bdhyamno yogo vitarka-virodhi-jna-viayatay
vitarka-pratipakn dukhdi-phalakatvdn bhvayet cintayet ity artha |
pratipaka-bhvana vycaeghorev ity-din bhvayed ity antena | vitarkn
hisdn | atra dukha-phalatva-cintanam ity evam dika strntareu sanapryma-strev api yojanyam | di-abdensya strasya vykhy | uttarastra ca grhyam | sandiu ca vitark sandika tyakya ity-di-rp iti
ea ||33||
o)0(o
(2.34)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.35)
pratipaka-bhvan-hetor hey vitark yadsya syur aprasava-dharma,
tad tat-ktam aivarya yogina siddhi-scaka bhavati | tad yath
o)0(o
(2.36)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.37)
asteya-pratihy sarva-ratnopasthnam ||
sarva-dik-sthny asyopatihante ratnni ||37||
tattva-vairad : subodham ||37||
yoga-vrtikam : sarvbhyo digbhyo ratnopasthna sarva-ratnopasthnam | tad
etad vycaesarva-dik-sthnti ||37||
o)0(o
(2.38)
brahmacarya-pratihy vrya-lbha ||
yasya lbhd apratighn gun utkarayati | siddha ca vineyeu jnam
dhtu samartho bhavatti ||38||
tattva-vairad : vrya smarthya yasya lbhd apratighta-pratghtn
gun animdn utkarayaty upacinoti | siddha ca trdibhir abhi
siddhibhir hdy-apara-nmabhir upeto vineyeu iyeu jna yoga-tad-agaviayam dhtu samartho bhavatti ||38||
yoga-vrtikam : vrya akti-viea lakayatiyasyeti | yasya vryasya lbht
pratghta-varjitn gun jna-kriy-aktr utkarayati, yogo vardhayati, tath
siddha svaya jn bhtv iyeu jndhna-samartha ca bhavatty artha ||
38||
o)0(o
(2.39)
aparigraha-sthairye janma-kathant-sabodha ||
asya bhavati | koham sam ?katham aham sam ? ki svid idam ? katha
svid idam ? ke v bhaviyma ? katha v bhaviyma ? ity evam asya
Page 217 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.40)
niyameu vakyma
PTAJALA-YOGA-DARANAM
skka iti yvat | auct svga-jugupsy yuktim apy hasvga iti | yata
prvam alpa-jugupsay aucam abhyastam atotiayita-jugups auca-phala
yukty-aya | jugups vivotikyeti | vadya doa | taj-jnasya phalam
hakynabhivagti | ea sugamam ||40||
o)0(o
(2.41)
ki ca,
sattva-uddhi-saumanasya ikgryendriya-jaytmadarana-yogyatvnica ||
bhavantti vkya-ea | uce sattva-uddhi, tata saumanasya , tata
aikgryam, tata indriya-jaya, tata ctma-darana-yogyatva, buddhisattvasya bhavatty etac chauca-sthairyd adhigamyata iti ||41||
tattva-vairad : antara-auca-siddhi-scakam haki ceti | sattva-uddhisaumanasya ikgryendriya-jaytma-darana-yogyatvni ca || cittamalnm klana citta-sattvam amala prdurbhavati | vaimalyt saumanasya
svacchat | svaccha tad-aikgryam | tato manas-tantrm indriy taj-jayj
jaya | tata tma-darana-yogyatvabuddhi-sattvasya bhavatti ||41||
yoga-vrtikam : atyanta-aucasya siddhi-scaka stram avatrayatiki ceti |
sattva-uddhi-saumanasya ikgryendriya-jaytma-darana-yogyatvni ca
|| eteu krama darayatiucer iti | klita-citta-malasya sattva-uddhi
sattvodreko bhavati | tata saumanasya prti,svata evnando jyate | tata ca
prti-cittasyvikepd aikgryam | tata indriya-jaya, tata ctma-daranayogyatvam iti | stra-dvayrtham upasaharatietad iti | etat-stra-dvayokta
auca-smnyasya sthairyt prpyata ity artha ||41||
o)0(o
(2.42)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.43)
o)0(o
(2.44)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.45)
o)0(o
(2.46)
utk saha siddhibhir yama-niyam | sandni vakyma | tatra
sthira-sukham sanam ||
Page 221 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.47)
prayatna-aithilynanta1-sampattibhym ||47||
bhavatti vkya-ea | prayatnoparamt sidhyaty sana yena ngamejayo bhavati | anante v sampanna cittam sana nirvartayatti ||47||
tattva-vairad : sana-svarpam uktv tat-sdhanam haprayatnaaithilynanta-sampattibhym || sa ssiddhiko hi prayatna arra-dhrako
na yoggasyopadevysanasya kraam | tasya tat-kraatva upadeavaiyarthyt svarasata eva tat-siddhe | tasmd upadeavyasysanasyyam
asdhako virodh ca svbhvika prayatna | tasya ca ydcchiksanahetutaysana-niyamopahanttvt | tasmd upadia-niyamsanam abhy asya t
svbhvika-prayatna-aithilytm prayatna stheyo nnyathopadiam sana
sidhyatti svbhvika-prayatna-aithilyam sana-siddhi-hetu | anante v nganyake sthiratara-phasahasra-vidhta-vivabharmaale sampanna cittam
sana nirvartayatti ||47||
yoga-vrtikam : sana-sthairyasyopyam haprayatna-aithilynantasampattibhym ||prayatna-aithilyasya dvram hayena ngeti | bahuvyprnantara ced saskriyate tadga-kampand sana-sthairya na
bhavatty aya | anantetiatha v prayatna-aithilyatvepipthiv-dhrii
sthiratara-ea-nge sampanna tad-dhraay tad-tmanpanna cittam
sana nipdayatty artha | tac cnantnugrahd v sajtya-bhvan-vad
vda-viea-vad vety anyad etat ||47||
o)0(o
(2.48)
o)0(o
(2.49)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.50)
sa tu
bhybhyantara-stambha-vttir dea-kla-sakhybhi
parido drgha-skma ||50||
Page 224 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(2.51)
bhybhyantara-viaykep caturtha ||
dea-kla-sakhybhir bhya-viaya parida kipta, tathbhyantaraviayka parida kipta, ubhayath drgha-skma | tat-prvako
Page 227 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.52)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(2.53)
ki ca,
PTAJALA-YOGA-DARANAM
pdya-strea prymasya dhra-yogyat-rpa-sthiti-hetut dhrayogyat-rpa-sthiti-hetut-vacand ity artha | etena tasminn api stre prakditraytmaka pryma evokta ity avadhrayam ||53||
o)0(o
(2.54)
sva-sva-viaysaprayoge cittasya
svarpnukra ivendriy pratyhra ||54||
sva-viaya-saprayogbhve citta-svarpnukra iveti citta-nirodhe
cittavan niruddhnndriyi netarendriya-jayavad upyntaram apekante
| yath madhukara-rja makik utpatantam antpatanti, niviamnam
anuniviante, tathendriyi citta-nirodhe niruddhnty ea pratyhra ||
54||
tattva-vairad : tad eva yamdibhi saskta sayamya pratyhram
rabhate | tasya lakaa-stram avatrayitu pcchatiatheti | sva-svaviaysaprayoge cittasya svarpnukra ivendriy pratyhra || cittam api
hi mohanya-rajanya-kopanyai abddibhir viayair na samprayujyate, tad
asamprayogc cakur-dny api na samprayujyanta iti soya indriy cittasvarpnukra | yat punas tattva cittam abhiniviate na tad indriy bhyaviayn anukropi | ata uktam anukra iveti |
sva-viaya-saprayogasya sdhraasya dharmasya cittnukra-nimittatva
saptamy darayatisveti | anukra vivoticitta-nirodhe iti | dvayor
nirodha-hetu ca prayatna-tulya iti sdyam | atraiva dntam hayath
madhukara-rja iti | drntike yojayatitatheti | atrpi viu-puravkyam
abddiv anuraktni nighyki yogavit |
kuryc cittnukri pratyhra-paryaa || [vi.pu. 6.7.43]
tasya prayojana tatraiva daritam
vayat param tena jyateticaltmanm |
indriym avayais tair na yog yoga-sdhaka || [vi.pu. 6.7.44] iti ||54||
yoga-vrtikam : pratyhra-stram avatrayatiatha ka iti | svaviaysamprayoge cittasya svarpnukra ivendriy pratyhra || indriyaviaysamprayoga-kla indriy citta-svarpnukriteva y bhavati, s
indriy pratyhra ity artha | jitendriyasya hi dhyna-kle cakur-dny api
dhyeya-vastv-krea cittena tulykrva bhavanti na svtantryea
viayntara manasaikbhya sakalpayanti, yath citte nirodhonmukhe sati
pratynntara vinaiva niruddhni bhavanti, atas tasendriyi cittnukrty
ucyante | ajitendriyasya tu cakur-dni tadnm api rpdiu manasaiva
dhvanti, ata cittam evendriynukri bhavati
indriy tu sarve yady eka karatndriyam |
tensya karati praj dte pdd ivodakam || [manu 2.99] iti smter ity
PTAJALA-YOGA-DARANAM
aya |
ajitendriyasypi indriyi viaya-bhoga-kle cittnukri bhavanty eveti tadvyvartanya sva-viaysamprayoge ity uktam | dhyna-kle ca ckudi-tuly
vtti cittasyaiva bhavati, na tu cakur-dnm | te tu tad-atirikta-vttyabhva-mtramatonukra ivety uktam | ata eva
pibann iva ca cakurbhy pdau savhayann iva |
cittendriyaikyato dhyyet tan-mrti vijitendriya ||
ity di-smtiv apva-abda eva prayukta iti |
tad etad vycaesva-viayeti | ivetty antasya | ea pratyhra ity
gminnvaya | anukryasya krya-rpa lakaam hacitta-nirodha ity din
apekanta ity antena | cittasya vtti-nirodha-kle yat svayam evendriya-vttinirodho bhavati, idam eva parama vayatva pratyhra-kryatvt tal-lakaam
ity aya | niruddhni bhavanti iti ea | netarendriya-jayavad iti | itare uktaparama-vayatvd atirikt dvitya-stra-vakyam indriya-jay, teu satsv api
sva-nirodhrtha yathendriyi pratyhrdikam apekante naiva yathoktapratyhre sati sva-nirodhrtha citta-nirodhtiriktam apekanta ity artha |
indriy cittnukra dntena pratipdayatiyath madhv ity din
niruddhnty antena | drntike dntoktotpatana-tulyo nirodha, tena ca
niveana-tulya dhynam apy upalakayam, anyath dnta-drntikayo
sdharmydi-pradarane nynatpatte | ea pratyhra iti | puraiva vykhytam
|
soya pratyhra sa-prayojano viu-pure prokta
abddiv anuraktni nighyki yogavit |
kuryc cittnukri pratyhra-paryaa ||
vayat param tena jyateticaltmanm |
indriym avayais tair na yog yoga-sdhaka || [vi.pu. 6.7.43-44]
ata ca pratyhra indriya-dharma iti ||54||
o)0(o
(2.55)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3)
ttya vibhti-pda
(3.1)
uktni pacabahir-agi sdhanni | dhra vaktavy
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.2)
o)0(o
(3.3)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.4)
Page 237 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.5)
o)0(o
(3.6)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.7)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.8)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.9)
atha nirodha-citta-kaeu cala gua-vttam iti kdas tad cittaparima ?
vyutthna-nirodha-saskrayor abhibhava-prdurbhvau
nirodha-kaa-cittnvayo nirodha-parima ||9||
vyutthna-saskr citta-dharm | na te pratyaytmak iti pratyayanirodhe na niruddh | nirodha-saskr api citta-dharm | tayor
abhibhava-prdurbhvau | vyutthna-saskr hyante, nirodha-saskr
dhyante | nirodha-kaa cittam anveti | tad ekasya cittasya
pratikaam ida saskrnyathtva nirodha-parima | tad saskraea cittam iti nirodha-samdhau vykhytam ||9||
tattva-vairad : parima-traya-sayamd ity atropayokyama-parimatraya pratipipdayiur nirbja-prasagena pcchatiatha iti | vyutthnasamprajtayo cittasya sphuatara-parima-bheda-pracaynubhavn na
pranvatra | nirodhe tu nnubhyate parima | na cnanubhyamno nsti,
cittasya triguatay calatvena gun kaam apy aparimasysambhavd ity
artha | pranottara stracittnvayo nirodha-parima ||
asamprajta samdhim apekya samprajto vyutthnam | niruddhyateneneti
nirodho jna-prasda para vairgyam | tayor vyutthna-nirodha-saskrayor
abhibhava-prdurbhvau | tatra vyutthna-saskrasybhibhavo nirodhasaskrasyvirbhva cittasya dharmio nirodha-kaasya nirodhvasarasya
dvayor avasthayor anvaya | na hi citta dharmi samprajtvasthym
asamprajtvasthy ca saskrbhibhava-prdurbhvayo svarpea bhidyata
iti |
nanu yathottare kle avidy-ml avidy-nivttau nivartanta iti na tan-nivttau
pthak prayatnntaram sthyate | eva vyutthna-pratyaya-ml saskr
vyutthna-nivttv eva nivartanta iti tan-nivttau na nirodha-saskropekitavya
ity ata havyutthna-saskr iti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.10)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tattva-vairad : sarvath vyutthna-saskrbhibhave tu balavat nirodhasaskrea cittasya kda parima ity ata hatasya pranta-vhit
saskrt || vyutthna-saskra-mala-rahita-nirodha-saskra-parampar-mtravhit pranta-vhit | kasmt ? puna saskra-pavam apekate, na tu
saskra-mtram ity ata hatat-saskra-mndye iti | tad iti nirodha
parmati | ye tu nbhibhya iti pahanti, te tad vyutthna parmanti ||10||
yoga-vrtikam : nanu kim-artha nirodha-saskr kalpyante ? ity kky
nirodha-saskra-pramam hatasya pranta-vhit saskrt || tasya
nirodhvastha-cittasya pranta-vhit nicala-nirodha-dhray vahana nirodhasaskra-bald eva bhavatty artha | ato nirodha-saskras tat-prdurbhva
cvayam eavya iti bhva | anvaya-vyatirekbhy krya-kraa-bhva
pratipdayatinirodhety-di | bhya sugamam ||10||
o)0(o
(3.11)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.12)
o)0(o
(3.13)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
pariharatiayam adoa iti | kasmt ? ekntatnabhyupagamt | yadi citiaktir iva dravyasya ikntik nityatm abhyupagacchema, tata evam
uplabhyemahi, na tv aikntik nityatm tihmahe, kintu tad etat
trailokya, na tu dravya-mtr vyakter artha-kriy-krio rpd apaiti |
kasmt ? nitya-pratiedhtpramena | yadi hi ghao vyakter npeyt kaplaarkar-crdiv avasthsv api vyakto ghaa iti prvavad upalabdhy-artha-kriye
kuryt, tasmd anitya trailokyam astu tarhy anityam evopalabdhy-artha-kriyrahitatvena gaganravindavad atitucchatvd ity ata haapetam apy astiiti |
ntyanta-tucchat yenaikntatonitya syd ity artha | kasmt ? vinapratiedht pramnena | tath hi yat tuccha na tat kadcid apy upalabdhyartha-kriye karoti | yath gaganravindam | trailokya kadcid apy upalabdhyartha-kriye iti | tathotpattimad-dravyatva-dharma-lakavasthyogitvdayopi
atyanta-tuccha-gagana-nalina-nara-vidi-vyvtt sattva-hetava udhrya,
tath ca ntyanta-nityo yena citi-aktivat kastha-nitya syt, kintu kathacin
nitya | tath ca parimiti siddham | etena mt-pidy-avasthsu kry
ghadnm angatn sattva veditavyam | syd etat, apetam apy asti cet
krye kasmt prvavan nopalabhyata ity ata hasasargd iti | sasargt svakraa-layt | saukmya darannarham | tata cnupalabdhir iti |
tad eva dharma-parima samarthya lakaa-parimam api lakan
parasparnugamanena samarthayatelakaa-parima iti | ekaika lakaa
lakantarbhy samanugatam ity artha |
nanv eka-lakaa-yoge lakantare nnubhyete | tat katha tad-yoga ? ity ata
hayath puruaiti | na hy anubhavbhva prama-siddham apalapati | tad
uta pda eva tatra tat sad-bhve pramam asata utpdsambhavn naraviavad iti |
parokta doam utthpayatiatra lakaa-parimeiti | yad dharmo
vartamnas tadaiva yady attongata ca, tad trayopy adhvna sakryerann
anukramea cdhvan bhvesad-utpda-prasaga iti bhva | pariharatitasya
parihra iti | vartamnataiva hi dharmm anubhava-siddh | tata prk
pact-kla-sambandham avagamayati, na khalv asad utpadyate, na ca sad
vinayati | tad idam haeva hi na cittam iti | krodhottara-kla hi citta
rga-dharmakam anibhyate | yad ca rga krodha-samayengatatvena nst
tat katham asv utpadyetnutpanna ca katham anubhyeteti ? bhavaty eva
tathpi kutodhvanm asakara iti pcchatiki ca iti | ki-kraam asakare | ca
punar-arthe |
uttaram hatraym iti | tray lakan yugapan nsti sambhava
| kasmin ? ekasy citta-vttau kramea tu lakanm ekatamasya svavyajakjanasya bhvo bhavet sambhavet | lakydhna-nirpaatay
lakan lakykrea tadvatt | atraiva pacaikhcrya-sammatim ha
ukta ca iti | eta prg eva vykhytam |
upasaharatitasmditi | virbhva-tirobhva-rpa-viruddha-dharma-sasargd
asakarodhvanm iti | dntam hayath rgasyaivaiti | prva krodhasya
rga-sambandhvagamo darita iti | idn tu viayntara-vartino rgasya
viayntara-vartin rgea samabandhvagama iti | drntikam ha
tathlakaasya iti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
evvasth-parima iti sarvem eva dharma-lakavasth-bhednm avasthabda-vcyatvd eka evvasth-parima sarva-sdhraa ity ha
dharmiopi iti |
vypaka parima-lakaam haavasthitasya dravyasya iti | dharma-abda
ritatvena dharma-lakavasth-vcaka ||13||
yoga-vrtikam : tad eva yoga-tad-agayo parima-rpa-vailakaya tayor
vivekya pradaritam | anayaiva di vyutthna-kln api citta-parim
vykhyta-pry | ita parima-traya-sayamd ity gmi-stropodghtasagaty sarvatravairgygni-prajvalanya ca cittavad evnyev apy atideenaiva
parimn vycae strakraetena bhtendriyeu dharmalakavasth-parim vykhyt ||
eta eva parim bhtendriyeu na tu tattvntara-parim ity
asdhraayenaivtra prakty-div iti nokta, tena tattvntara-parimavad
etepi parim sarva eva yath-yogyaprakty-div apy avagantavy | tath
ca bhya-kro vakyatieva dharma-lakavasth-parimai nya
na kaam api gua-vttam avatihate ity anena sarva-vastuu parimatrayam iti | dharma ca dravya guo vety anyad etat angatdi-bhvodhvety
ucyate |
stra-stha parima-abdrtha prana-prvaka vycaeatha koya
parima ? iti | uttaraavasthitasyeti | saskropi parimasyoktatvd
dravyasyeiti | dharmia ity artha | dharma-abda crita-mtra-vacano nivttyutpatt attat-vartamnate |
nanu dharmtirikto dharm nnubhyate yasya dharmde parima syd iti
bauddha-akydharmd vivicya dharm strakrea pratipdayiyate |tatra
teu madhye vyutthna-nirodhayor abhibhava-prdurbhvv eva citte dharmii
dharma-parima prathama-streaivokta ity artha | avasthitasya dharmia
prva-dharma-tirobhve dharmntara-prdurbhvasyaivadharma-parimatvam
iti bhva | dharma ca dravya guo vety anyad etat |
tath tenaiva strebhibhava-prdurbhva-abdbhydharmasya lakaaparimopy ukta ity halakaa-parima caiti | lakaa-parimo hy
avasthitasya dharmasyngatdi-lakaa-tyge vartamndi-lakaa-lbha sa
cbhibhava-prdurbhva-vacanenaiva labdha | attat-vartamnatayor
evbhibhava-prdurbhvatvd iti bhva |
tatrdau nirodha-rpasya dharmasya prdurbhva-abdokta lakaa-parimam
udharatinirodhas tri-lakaaiti | etasyaiva vivaraa tribhir adhvabhir
yuktaiti | kramea sambandhd adhva-tulyatayngatdi-bhvodhvety ucyate
| tath dharmio dharm cnyonya vyvartanl lakaa-abdena ca tantre
paribhita iti | tata kim ? ity ata hasa khalv iti | sa khalu nirodha
prdurbhva-klengata-lakaa-rpam adhvkhya hitvety dir artha | atra
sat-kryopapattaye dharma-parimatvopapdanya ca dharmatvam anatikrnta
ity uktam | svarpevasthitasyaiva dharmasya rpntarpye rpntarotpattau
dharma-parima-vyavahrd iti |
vartamnvasthm itarvasth-dvayd vivicya darayatiyatra iti | svarpea
artha-kriy-kritvena abhivyakti-rpa-labdhir ity artha| sa cngatpekay
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1Only the first line is found at Manu-sahit 1.50 in the following form:
ghoresmin bhta-sasre nitya satata-yyini ||
Page 252 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu vyprbhva-daym aparimitva syt ? tatrhacala ca guavttamiti | calam iti bhva-pradhno nirdea | ccalya hi gunsvabhva ity
artha |
nanu pratikaa ccalye prama kim ? ity kkym haguasvbhvya tuiti | rjo hi gunm upakaran bhty-dn svmy-artha
pratikaam eva vypro dyate | ato gua-svabhvataiva purua-gunm api
sattvdn pratikaa-pravttau pramam ukta prvcryair ity artha |
citta-dnte parima-traya vykhyya drntikepi tad vykhytum
rabhateetena iti | dharma-dharmi-bhedditi dharma-dharmi-bhedam
rityety artha | tatrapthivy-dndharmi ghadir dharma-parima|
ghadndharm vartamnttate lakaa-parima | vartamndilakan ca traym api blya-yauvandir avasth-parima iti |
nanu trayopi kathaparim bhtendriyecyante, teu dharmiu dharmamtra-parimd iti | tatrhaparamrthatas tv iti | eka eva parimas
trayopi dharmi-parima eva, yato dharmi-svarpa eva dharma | ato dharmiparima evaia lakadi-parimo dharmder ity avntaram eva vibhajyata ity
artha |
idn pratikaa-parime kaikatdi-prasagam apkartu parima-traya
kramea parkayam | tatrdau dharma-parima parkyate
tatradharmasya ity-din | tatrateu parimeu madhye dharmiisata
evadharmasyttdy-avasthsu dharmio bhvnyathtva dharmnyathtvam
eva bhavati, na dravynyathtva svarpnyathtve hi pratikaa parimena
kaikatpatty pratyabhijdy-anupapattir iti bhva | suvarasya
bhvnyathtva bhjandi-rpa-dharmpye kaakdi-dharmbhivyaktir iti |
pratyabhij-balena ca suvara-smnyasya sarva-vikrnugatasya siddhis tatsmnya cvayavi-rpo dharmti | vaieiks tu
suvarasynyathtvevayavopacaypacaybhym avayava-sayogivibhgasyvayakatvena arrdy-akhila-vastnkaikatvpatter brahmapy
aparihryatvt, jtyaiva sarvatra pratyabhijopapattau pratyabhijay
ghadisthair yam iti sva-siddhnta-virodhpatte ca | tasmd avayava-sayogano na dravya-na-hetu, ki tu bahv-dau ta-raimaydivad avyavasthitam
eva phala-balt kraa kalpanyam |
athav vijtyovayava-vibhga-viea iti svarpnyathtva-vdi-bauddhair
dharmi-parime prokta daa nirkartum utthpayatiapara ha iti |
dharm dharmebhyotirikto na bhavati, atyantbhinna ity artha | atra hetu
prva-tattvnatikramt, prva-tattvasya dharmionatikrampatte
kauasthypatter iti yvat | etad eva vivotiprvpara- iti | dharm yady
anvay dharmeu syt tarhi prv:apara-sakalvasth-bhedeu
anugatatayttdy-avasthym api sattva-prasagt kauasthyena tihet citiaktivad nityatva-kasthatvayor ekrthatvt, tac ca tavpy aniam ity artha |
pariharatiayam adoa iti | ekntat- iti | eknta-nityatvnabhyupagamd ity
artha | ekntena sarvath svarpato dharmata ca nityatvam eva kauasthyam
asmbhir apy upeyate, tac ca citi-akter eva, na tu dharma-svarpenityasya
dharmia ity artha |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.14)
tatra
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1-nimittsambandhn
Page 258 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
adhvan paurvparya nigamayatite ca iti | codayatikim-artham iti | kinimittam attasynantar na bhavanti vartamn ? ity artha | hetum ha
prva-pacimaty abhvd iti | vieity ha viayim anupalabdhi
scayati | anupalambham evopalambha-vaidharmyea darayatiyathngatavartamnayo iti | upasaharatitad iti | tat tasmd angata eva
samanantara prvatvena bhavati, vartamnasya ntta | attasya
vartamna prvatvena samanantaro nvyapadeya | tasmd adhvan
yavihotta iti siddham |
syd etat | anubhyamnnubhtatayoditttau akyv unnetum | avyapadeys
tu punar dharm avyapadeyatayaiva aky nonnetum ity ayavn pcchati
atha iti | athvyapadey ke, keu samkmahe ?
atrottaram hasarva sarvtmakam iti | yathokta tad evopapdayatijalabhmyo iti | jalasya hi svarpa-spara-abdavato bhme ca gandha-rasa-rpaspara-abdavaty primika vanaspati-lat-gulmdiu mla-phala-prasavapallavdi-gata-rasdi-vaivarpya dam | soyam anektmiky bhmer
andasya v jalasya na parimo bhavitum arhati | upapdita hi nsad
utpadyata iti | tath tath sthvar jagameu manuya-pau-mgdiu
rasdi-vaicitrya dam | upabhujn hi te phaldni rpdi-bheda-sampadam
sdayanti | eva jagamn primika sthvareu dam |
rudhirvasekt kila dim-phalni tla-phala-mtri bhavanti | upasaharati
evam iti | eva sarva jala-bhmy-dika sarva-rasdy-tmakam | tatra hetum
hajty-anucchedena iti | jalatva-bhmitvdi-jte sarvatra
pratyabhijyamnatvennucchedt |
nanu sarva cet sarvtmaka hanta bho sarvasya sarvad sarvatra sarvath
sannidhnt samna-kla bhvn vyakti prasajyeta ! na khalu
sannihitvikala-kraa krya vilambitum arhatty ata hadea-kla- iti |
yadyapi kraa sarva sarvtmaka, tathpi yo yasya kryasya deo yath
kukumasya kamras te sattepi pacldiu na samudcra iti na kukumasya
pacldiv abhivyakti | eva nidghe na prva samudcra iti na tad
lnm | eva na mg manuya praste, na tasy manuykra-samudcra
iti | eva npuyavn sukha-rpa bhukte, na tasmin puya-nimittasya
samudcra iti | tasmd dea-klkra-nimittnm apabandhd apagamn na
samna-klam tmanm bhvnm abhivyaktir iti |
tad evam anubhava-siddham anugata dharmia darayitv tam anicchato
vainikasya kaika vijna-mtra cittam icchatonia-prasagam ukta
smrayatiyasya tu iti | vastu-pratyabhijnc ca iti | na hi devadattena
da yajadatta pratyabhijnti | tasmd ya evnubhavit sa eva
pratyabhijteti ||14||
yoga-vrtikam : etat stra tatreti prayitv pahatitatreti | tatra teu
parimeu te parimnm iti yvat | dharmti strea sahnvaya |
ntoditvyapadeya-dharmnupt dharm || atta-vartamnngatadharmev anupt vartamna-rpenugato dharmty artha | atrvyapadeyeti
vieaa dharma-dharmior viveka-pradaranya | tath ca
vartamnatvvartamnatva-vaidharmyeadharmio dharmasya ca viveka iti
bhva |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.15)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
atra pradhnasyaiva pramrthika-dharmika tva ruti-smti-siddha bhyakrai paramtmana eva niratiaya-sato'npekiktmana ca pramrthikasattva pramrthiktmatva ca ruti-smti-siddham anumata nyya-smyd iti
dhyeyam | tath'bhedopacra-vacand dharma-dharmior bheda eva
pramrthika | avibhga-mtra tv abheda ity apy uktam iti | tad ittha stragaena prapaca prakti-parima iti siddhntitam | tatra crambha-vdibhi
sahsmka dharma-dharmy-abheda-satkryayor eva virodho, na tu
prapacasycetana-skma-dravyopdnakatve'pi tair abheda-pratyayaniymakasyvibhga-lakaa-svarpasynagkrt prg-abhva-dhvasayor
agkrc ca | ye tu prapacasya brahma-vivartat-vdinas tai saha ca nsmka
virodha-leo'pi vartate, my-parimasya prapacasya paramtmany
atttvikaty asmbhir apatvt | indro mybhi puru-rpa yate,
bahu-rpa ivbhti myay bahu-rpay |
ramamo guev asy mamham iti badhyate ||
ity-di-ruti-smtiu my-vikrasyaiva paramtmany adhyropvagamt, uktau
buddhi-parima-rajatropavad badhyata iti aata ity artha | yadi ca myym
api vivartatva prapacasya kacid vadeta, tad api paramrthbhipryeeyata
evasmbhi my'pekay tat-krym anityatvena tm apekya mithytvd
vcrambhaa vikro nmadheya mttikety eva satyam ity-di-rautadntair evam eva sidhyed iti |
tad eva citta-parima-prasagena sarva-vastn bhtendriyaabdopalakitn trividha pariama stra-krea pratipdita | tatra strakrai cittasya nirodha-vyutthna-saskra-rpv eva parimau pratipditau, na
sarva iti nynat | tasy parihrya parimtmakn citta-dharmn aeata
prakaraa-sampty-avasare darayaticittasya dvaya iti |
paridparid pratyakpratyak |
pratyaytmak iti | pratyayo vtti-parima-vieo ya skii
pratibimbdhna-kama sa ca jnecchktisukhdimn pradpaikhvad
dravyarpa parima-viea | tad-tmak tad-rp ity artha | vastu-mtreti
| paramu-tadrpavat pratibimbdhnkamatay skiy bhsamn ity
artha | te cparid | anumneneti | anumnena sdhit vastu-mtratay
satt ye saptnm ity artha |
sapta darayatinirodheti | nirodh vtti-nirodha saskra-janakatvena nivttiyatnavad bhva-rpo'numyate iti prg evoktam | dharma ca-smnya
bhoga-vaicitryd anumyate | saskra ca smti-hetutay'numyate | parima
cittasyopacaypacaydir vtty-utkarpakardibhir anumyate | etac chndogye
spaam anna-maya hi somya mana ity atra, jvana prandi-rpa-vypraviea suuptv api vsa-pravasbhym anumyate | ce cittasya sacra,
sa ca jgrat-svapna-suupty-di-hetubhy cittasya cakur-di-dea-sayogaviyogbhym anumyate | yadyapi cittasya vibhutva, tathpi bhya-sattvdyupaambhenopacaypacayavac chrotrasyaivaupdhik kriy'py astti bhva |
aktir dhyndi-smarthyam | tac ca tat-kryenumyate | yadyapi kryajanana-akti sarva-parimiv anumeyaiva bhavati, tathpi cittasykhiladharma-prasagena cittam adhiktyokt ||15||
o)0(o
Page 265 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(3.16)
ato yogena uptta-sarva-sdhanasya bubhutsitrtha-pratipattaye
sayamasya viaya upakipyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.17)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
yadi puna padam eka tdtmayena saspeyur vars tato nokta-doaprasaga ity havara iti | vara punar ekaika padtm sarvbhidhnaakti-pracita, sarvbhir abhidhna-aktibhir nicitago-gaa-gaura-nagetydiu hi ga-kro gotvdy-arthbhidhyiu da iti tat-tad-abhidhna-akti |
eva soma-ocir ity-div vardy-arthbhidhyiu padev o-varo da iti |
so'pi tat-tad-abhidhna-akti | eva sarvatrohanyam | sa caikaiko varo gakrdi sahakri yad varntaram o-krdi, tad eva pratiyogi pratisambandhi
yasya sa tathokta, tasya bhva-sattva, tasmd vaivarpya nntvam
ivpanno, na tu nntvam panna | tasya tattvd eva, prvo vara ga-kra
uttareaau-krea gadi-padebhyo vyvartya, uttara cau-kro ga-krea ocirdi-padebhyo vyvartya viee gotva-vcake go-padasphoe'vasthpito'nusahra-buddhau |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
andir eva tad-anuviddhay tad-vsitay loka-buddhy vibhakta-vara-racitapadvaghiny siddhavat paramrthavat sampratipatty savdena
vddhn pada pratyate |
etad ukta bhavatiasti kacid updhir ya updheyena sayujyate viyujyate ca,
yath lkdi | tatra tad-viyoge sphika svbhvikena svaccha-dhavalena
rpea prakata iti yujyate | pada-pratyayasya tu prayatna-bhedopanta-dhvanibhedd anyato'nutpdt tasya ca sad sdya-doa-ditatay vartmanaiva
pratyaya-janakatvam iti kuto nirupdhina padasya prath?
yathhu
dhvanaya sadtmto viparysasya hetava |
upalambhakam ete viparysasya kraam ||
upyatvc ca niyata pada-darita-darinm |
jnasyaiva ca bdheya loke dhruvam upaplava || iti |
yata padtm vibhakta-vara-rita prakate'ta sthla-dar loko varn eva
padam abhimanyamnas tn eva prakra-bheda-bhjo'rtha-bhede saketayatty
hatasya iti | tasya padasyjnata eka sypi saketa-buddhita
sthladarilokahitya vartman vibhga, vibhgamhaemvatm iti |
etvat na nynnmadhikn v, eva-jtyako nerantyayekrapra-viea,
anusahra eka-buddhy-apagraha, ekasyrthasya gotvder vcaka iti |
nanu yady ekasyrthasyya abdo vcaka iti saketo, hanta bho abdrthayor
netaretardhysas tarhi ? ity ata hasaketas tu iti| smtv tma-svarpa
yasya sa tathokta na hi kta ity eva saketo'rtham avadhrayaty api tu
smaryama |
etad ukta bhavatiabhinnkra eva sakete kathacid bheda vikalpya ah
prayukteti, yae pravibhgaja sa tatra sayame bhavati sarvavitsarvabhtarutaja iti |
tad eva vikalpita-vara-bhgam ekam anavayava pada vyutpdya kalpitapada-vibhga vkyam ekam anavayava vyutpdayitum hasarva-padeu
csti vkya-aktiiti | ayam abhisandhipara-pratyyanya abda
prayujyate, tad eva ca para prati pratipdayitavya yat tai pratipitsitam | tad
eva ca tai pratipitsita yad updndi-gocara | na padrtha-mtra tadgocara, kintu vkyrtha iti vkyrtha-par eva sarve abd | tena sa eva tem
artha; ato yatr api kevalasya padasya prayogas tatr api padntarea
sahaikktya to'rtho gamyate na tu kevalt, kasmt tanmtrasysm arthyt
tath ca vkyam evatatra tatra vcaka na tu padni; tadbhgatay tu tem
apysti vkyrthavcakaakti padrtha iva padabhgatay varnm; tena
yath vara ekaika sarva-padrthabhidhna-akti-pracita eva padam
apyekaika sarva-vkyrthbhidhnaa-ktipracitam, tad idam uktasarvapadeu csti vkya-akti |
vka ityukte'stti gamyata iti |adhyhtsti-pada-sahita vka-pada tatra
vartata iti tad-bhgatvd vka-pada tatra vartata ity artha | kasmt punar
astti gamyata ity ata hana satt padrtho vyabhicaratti | loka eva hi
padnm arthvadhraopya | sa ca kevala padrtham asty arthe
nbhisamasya sarvatra vkyrthkaroti | soyam avyabhicra
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sattaypadrthasya | ata evaabda-vtti-vid vyavahroyayatrnyat kriypada nsti, tatrstir bhavant-para prayoktavya iti |
kriy-bhedvyabhicri-prtipadikam uktv kriy-bheda krakvyabhicria
darayatitath capacatty ukteiti | pacatty ukte hi kraka-mtrasya tadanvaya-yogyasyvagamd anya-vyvtti-paras tad-bhednm anuvda | tad
eva bheda eva vkyrtha iti |
tathnapekam api pada vkyrthe vartamna dyata iti sutarm asti vkyaakti padnm ity hada caiti | na cativatpi rotriydi-padasya
svatantrasyaiva-vidhrtha-pratyyana na yvad asty dibhir abhisamsosya
bhavati | tath csypi vkyvayavatvt kalpitatvam eveti bhva |
syd etat | padnm eva ced vkya-akti,ktatarhi vkyena, tebhya eva tadarthvasyd ity ata hatatra vkyeiti | uktam etan na kevalt padt
padrtha pratipitsita pratyate na yvad etat padntarebhisamasyata iti |
tath ca vkyt padny apoddhtya kalpitni vkyrthc apoddhtya tad-ekadea kraka kriy v tat pada prakty-di-vibhga-kalpanay vykarayam
anvkhyeyam | kim-artha punar etvat kleennvkhyyata ? ity ata ha
anyath iti | ghao bhavati, bhavati bhik dehi, bhavati tihatti
nmkhytayo ca smyt | evam avas tam vo ytti | evam ajpaya piba,
ajpaya atrn iti | nmkhyta-srpyd anirjta nmatvenkhytatvena
vnvkhynbhve nikyjta katha kriyy krake v vykriyeta ?
tasmd vkyt padny apoddhtya vykhytavyni, na tv anvkhynd eva
pramrthiko vibhga padnm iti |
7
tad eva abda-rpa vyutpdya abdrtha-pratyayn saketpditasakarm asakaram khytum upakramatete abdrtha-pratyayn
pravibhgaiti | tad yath vetate prsda iti kriyrthaabda |
sphuataro hy atra prvparbhtykriyy sdhya-rpatvam | tatrpy arthd
asti abdasya bheda ity haveta prsda iti krakrtha abdaiti |
abhihitatvc ca kraka-vibhakter abhva |
artha vibhajatekriy-kraktm tad-arthaiti | tayo abdayor artha
kriytm kraktm ca | pratyaya vibhajatepratyaya caiti | ca-abdena tadartha ity etat-padam atrnukyate | tad atrnya-padrtha-pradhna
sambadhyate | sa eva kriy-kratmrtho yasya sa tathokta |
nanv abhedena pratte abdrtha-pratyayn sakart kuta pravibhga ity
ayavn pcchatikasmt ? iti | uttaram hasoyam ity abhisambandhditi
| saketopdhir evaikkra-pratyayo na tu tttvika ity artha | saketasya nimittat
darit saketa iti saptamy |
paramrtham hayas tu vetortha iti | avasth nava-puratvdaya | sahagata sakra | eva ca pravibhga-sayamd yogina sarvebhtnyni
rutni tatrpy avyakta pada tad-artha tat-pratyaya ca iti| tadiha manuyavacana-vcya-pratyayeu kta sayama samna-jtyatay teypi kta eveti
te rta tad-artha-bheda tat-pratyaya ca yog jntti siddham||17||
yoga-vrtikam : sayamntarasya siddhy-antaram haabdrthapratyaynm itaretardhyst saskara, tat-pravibhga-sayamt
sarva-bhta-ruta-jnam ||17|| gaur ity-di-abda | gaur ity-dir artha | gaur
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
rpea, sa ca bjdibhyo bhinnbhinna bhedbhedayoranubhavt, tathaiva gakrau-krdy-anekvastho gaurity-dirakhaa sphoa-abda kramikbhyo gakrdy-avasthbhyo'tirikta nuprv-viea-viiay visarjanydi-rpacaramvasthay vyajayate, ida gauriti pada, na tu gauraitty-di-rpea | tac
ca sphoa-pada ga-krdi-varoktebhyo bhinnbhinna, bhedbhedayor
anubhavt |
sa ca padkhya abdo'rtha-sphukaratsphoa ity ucyate | sphoa-abdasya
ca kraam eka-prayatna-janyo dhvani-viea, prayatna-bhedenoccrae
vyavadhne satyeka-pada-vyavahrbhvt, gaurityeka-padam iti vyavahras tu
sphoe prama, varnmanekatvena tairekatvavyavahrasyjasyennupapatte | tath pratyeka-vardanutpadyamnasyrthapratyayasya hetutva ca sphoe pramam | yadi cnuprv-viiasamhasyaikatvdekatva-vyavahra, tenaiva rpertha-pratyaya-hetutva ca
svkriyate, tarhi sayoga-vievacchinnvaya-samhd evaikatva-vyavahrajaldy-haraayor upapatty ghady-avayavi-mtroccheda-prasaga, yuktismyt |
nanveva yukti-smydvkyam api sphoa-rpam ekaika syd iti ced?
bdhakbhve satatvd iti dik |bhya-kras tu sakepato varn
padatva nirkarotivar ek iti| aneka-var eka-samaya-sthity-anarhatvt
paraspara niranugrahtmnaasambaddha-svabhv| ataste padamasaspya
padatvamaprpya, ata evrthamanupasthpyvirbhyaiva kattirobhtceti
ktv pratyekamapada-svarpvivekibhir ucyanta ity artha | atra svarpagrahadavasth'vasthvatorabhedena varn padatva na nirktam |
nanu yadi var pada-svarp na bhavanti, tarhi kathamiyanto var kramavievacchinn asyrthasya vcak iti lokai saketyanta ityak pariharati
vara punar ity-din,saketyanta iti paryantenety eka-vkyena | ayam
arthayadyapi var padd bhinns tathpy vasth'vasthvator abhedasypi
sattvd ekaiko'pi vara padtm padbhinno bhavati, bjkurdir iva
vkbhinna | ata eva pada-rpea sarva-padrthbhidhna-yogyatsampanna |
atra hetum hasahakrti| pada-bhve sahakri yni varntari tatpratiyogitvt tat-sambandhitvd ananta-pada-rpatm ivpanno bhavati | ivaabdo'tra vaivarpya-yogyat-mtra-pratipdanrtha |
vaivarpya-prakramhaprvo ga-krauttareauriti vara-dvayena gaa itydi-padt vyvartyate, uttara ca visarjanya prveagauritivara-dvayena
gaura ity-di-padebhyovyvartya viee gauriti sphoa-pade'khae
tdtmyenvasthpito bhavati, iti hetor eva-rp bahavovar kramnurodhina
nuprv-viea-spek padbhedato'rtha-saketenvacchinn niyamit
bhtv sarvbhidhna-samarth api iyanta etvat-sakhyak ete ga-krdayo
gmevopasthpayanti ity atas tu tena prakrea vara-mukhena tat-padam
evvivekata saketyata ity anvaya |
tatra heturvcyasya vcakam iti | padam eva hi vcyasya vcakam
upasthpakam | anyasynya-rpea sakete heturetemity-dinirbhsa
ityantam | ya padkhyo buddhi-mtra-grhya sphua ete varnm arthasaketenvacchinnn tath sampto dhvani-janya krama nuprv vieajo
PTAJALA-YOGA-DARANAM
saketa-abdrtham hasaketastviti|adhysasaketa-karturhryropa,
ropitbheda iti yvat |tasyaiva ca jna padrthopasthpaka | tatrdhunikanm
di-kalpan-vyvartanya smty-tmakaiti |viaya-viayiorabhedt piny-dismta ity artha |
na ca kalpitbhedasysata katha saketatvam iti vcyam | asat-khytyanabhyupagamennyatra sata evbhedasynyatra kalpanditi | adhysasya
saketatve pramamhayo'ya abda ity-din, bhavati ityantena |
omityekkara brahma [gt 8.9] ity-di-streu | kambu-grvdimn ghaaitydirloke ca pada-padrthayorabhedropa eva saketo dyata ity artha | omitydi-abda-vcyatva-lakay prambhvditi | ata eva koeuamar nirjar
dev ity-din abdrthayorropymbheda eva saketo dyata iti | ata
evaitainndy-abhedropegamino mantrrthayor abhedopsanmupadianti |
mmsk ca mantramay devatm hu | y tv asmc chabdd ayamartho
boddhavyaitvarecch-viayatva aktiriti tantrntare lakit, s'prmik
laka'di-sdhra ca | apica, varam ajnato'pi abdrtha-pratyayo dyate,
tath pada-padrthayorabhedena saketo'pi na yujyetety-di-doo bodhya |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.18)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.19)
pratyayasya para-citta-jnam ||
pratyaye sayamt pratyayasya skt-karat tata para-citta-jnam ||
19||
tattva-vairad : pratyayasya para-citta-jnam || para-pratyayasya cittamtrasya skt-karad iti ||19||
yoga-vrtikam : pratyayasya para-citta-jnam || vycaepratyaya iti |
pratyayasya rgdimaty svakya-citta-vtte sayamenraydi-rpair aeavieai skt-karat tat tasmc cittt parasya bhinnasya cittntarasypy
aea-vieato jna sakalpa-mtreaiva bhavatty artha ||19||
o)0(o
(3.20)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.21)
o)0(o
(3.22)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.23)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.24)
o)0(o
(3.25)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sktkro bhavatti bhva | paramparay buddhy-di-viayaka-sayamasdhyatvenaiva csy siddhe sayama-siddhi-madhye nirvacanam iti ||25||
o)0(o
(3.26)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tatra ptle jaladhau parvatev eteu deva-niky asura-gandharvakinnara-kimpurua-yaka-rkasa-bhta-preta-picpasmrakpsarobrahma-rkasa-kma-vinyak prativasanti | sarveu dvpeu
puytmno deva-manuy |
sumerus tridanm udyna-bhmi | tatra mira-vana nandana
caitraratha sumnasam ity udynni | sudharm deva-sabh | sudarana
puram | vaijayanta prsda |
graha-nakatra-traks tu dhruve nibaddh vyu-vikepaniyamenopalakita-pracr sumeror upary upari sannivi viparivartante
|
mhendra-nivsina a deva-nikytrida, agnivtt, ymy,
tuit, aparinirmita-vaavartina, parinirmita-vaavartina ceti |te sarve
sakalpa-siddh aimdyaivaryopapann kalpyuo vndrak kmabhogina aupapdika-deh uttamnuklbhir apsarobhi kta-parivr |
mahati loke prjpatye pacavidho deva-nikyakumud, bhava,
pratardan, ajanbh, pracinbh iti | ete mah-bhta-vaino
dhynhr kalpa-sahasryua |
prathame brahmao janaloke caturvidho deva-nikyabrahma-purohit,
brahma-kyik, brahma-mahkyik, ajarmar iti | ete bhtendriyavaino dvigua-dviguottaryua |
dvitye tapasi loke trividho deva-nikyabhsvar, mah-bhsvar,
satya-mahbhsvar iti | ete bhtendriya-prakti-vaino dviguadviguottaryua | sarve dhynhr rdhva-retasa rdhvam apratihatajn adhara-bhmiv anvta-jna-viay |
ttye brahmaa satyaloke catvro deva-nikyaacyut, uddhanivs, satybh saj-sajina ceti | akta-bhavana-nys svapratih upary-upari-sthit pradhna-vaino yvat-sargyua |
tatrcyut sa-vitarka-dhyna-sukh | uddha-nivs savicra-dhynasukh | satybh nanda-mtra-dhyna-sukh | saj-sajina csmitmtra-dhyna-sukh | tepi trailokya-madhye pratitihanti | ta ete sapta
lok sarva eva brahma-lok | videha-prakti-lays tu moka-pade
vartante, na loka-madhye nyast iti | etad-yoginskt-kartavya sryadvre sayama ktv, tatonyatrpi eva tvad abhyased yvad ida
sarva dam iti ||26||
tattva-vairad : bhuvana-jna srye sayamt || dhruvdito merupht |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
caturati-shasrairyojanair asyocchrya |
pravia oaa-shasro dvtrianmrdhni vistta|
mle oaa-shasro vistras tasya bhbhta||
merocaturdiastatra nava-shasra-visttam|
ilvta mahbhga! catvrastatra parvat||iti |
etena mero prva-dvaye ilvtasydaa-shasratay laka-pramat
jambdvpasya siddheti |
jambdvpasya veanalavaasamudram hasa khalviti | atra
jambdvpa samvttya laka-yojana-vistta|
maitreya valaykra sthita krodadhir bahi||iti viu-purt ||
samudrasya dvpa-dviguatva prva-dvayeyana bodhyam | tato dvigu iti |
jambudvpd dvigua kadvpa ity artha | kc ca dvigua kuadvpa |
evakrameavddhi |samudrceti | sva-sva-dvppekay dvigu |
samudr vieaa-traya sarapetydi | sarapa-rivanmadhye kicin
mtrocchn | madhye taraga-bhulyt | tath kla-dvaya-sthitairvicitra-ailair
avatasa-kalpai sahit | tath ikurasdi-tulyodak ity artha |
sapta-dvpn samudrdi-sahitn militv parimam hasapteti | ete
sapta-dvp samudra-sahit sapta-samudrd bahi-sthitena lokloka-parvatena
parivt pacad-yojana-koi-parimit ity artha | aloka-bhmi-sahit ityapi
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
siddh| vndrak dev | aupapdika-deh pitro sayoga vin kaamtreotpadyamna-arr ity artha |
mahar-lokasthnhamahatti | mah-bhtn pariamane svatantr |
dhynhr dhynata eva tpt |
janaloka-sthnhaprathama iti |bhtendriya-vaina iti | indriy
pariamane svtantrya prvpekayaimadhikam |dvigueti | dvigua
dvigua-rpamuttaramadhikamyurye te tath | brahma-pura-sthitnm yu
kalpa-sahasrt prvoktd dvigua, tad-uttarasya tad-dviguam, eva kramea
vddhirity artha |
tapo-loka-sthnhadvitya iti |te bhta- iti | bhtendriyayo
prakterahakrasypi vaina iti prvpekayaimdhikyam |
atrhakrenta-karaa-smnya-grahaam | etena svecchay'nyaparayornirme cittotpdandau samarthiti |dviguetiprvnusrea
vykhyeyam |rdhvaretasa iti | pryma-vadrdhvameva retsi skmi
bhtv gacchanti na skhalanti sabhogbhvd ye te tath | rdhva satyalokdau jnamapratihata akya ye te tath | adho-lokeu anvto jnaviayo ye te tathetyartha |
satya-loka-sthnhattya iti | dau catur sdhrani vieanyha
akteti | na kto bhavana-nyso gha-nirma yaiste tath | svasminnevtmani
ghe pratitihantti sva-pratih tma-vs | upary-upari-sthit iti |
acyutnm upari sthit uddha-nivs | eva-krameety artha | tath ca
satyaloke'pyvntara-loka-bhedsanttyytam | pradhna-vaina praktau
svatantrvar dviparrdhyua |
te catur saj-bhedamavntara-viea chatatrcyut iti | acyutasajak sa-vitarka-yogenaiva sukhina | uddha-nivsdayo'pyeva vykhyey
| te'pi catvro'pi trailokya-madhye caturdaa-bhuvana-madhya eva tihanti, na
brahmd bahir ity artha |
nanv evam aasya sarva-jva-sdhrayt katha brahmasajetykkymhata eta iti | ta ete sapta lok avntaracaturdaadh
bhinn | sarva evdi-purasya brahmao lok brahmao hirayagarbhasya
liga-dehena sarva-loka-vypant, pitputravadai-bhvena sarva-jvn
brahmbhedcceti bhva |
nanvasamprajta-sukhinau yau videha-prakti-layaubhava-pratyayo videhapraktilaynm[1.19] iti strokau tayorlokakatha nokta ? tatrhavideheti |
te mukta-pryatvd varakoitvc ca brahmasyntar-bahi svtantryea
vypravattay stre na te loka-madhye loka-vsi-jana-madhye git ity artha
|
tad eva sakepatobhuvana-abdrthe vykhyya stra-vkyrtham ha
etadyogineti | srye srya-dvre sayama ktv yoginaitad bhvana
sktkarayam | atra yoga-strntara-daranena dvra-abda prita
ityunnyate | srya-dvra ca brahmao loka-dvra-bhtasryntacitrasa
dityamrcchati | tasmai sa tatra vijihte, yath bhskarasya kha, tena sa
rdhvamkramata iti rutau, srya-dvrea te viraj praynti yatrmta sapuruo hyavyaytm itirutau ca tad-bhaya-kt tath vykhytatvt |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.27)
o)0(o
(3.28)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.29)
o)0(o
(3.30)
o)0(o
(3.31)
krma-ny sthairyam ||
kpd adha urasi krmkr n | tasykta-sayama sthira-pada
labhate | yath sarpo godh veti ||31||
tattva-vairad : 3.27 draavyam.
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.32)
o)0(o
(3.33)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.34)
o)0(o
(3.35)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tatraiva gaue bhoga skhye prokta cid-avasno bhoga [s.s. 1.104] iti | sa
ca puruasyaiva na buddhe | puruo'sti bhokt-bhvd [s.k. 17] iti skhyavkyt | anyas tu vipkntar-gato bhoga abddy-kra-vti ca buddher eva tv
etau bhogpavarge buddhv eva vartamnv iti bhyt | sa hi tat-phalasya
bhokteti | tatra tatra bhya-kt vipka-phalasya sukha-dukhder bhogntaravacanc ceti smartavyam |
nanu purua-jna bhavatty ukta | tat purua-jna ki buddhi-sattvasya
bhavati, ki v puruasya bhavati ? dye buddher api cetanatvpatti svoktapardyatvnupapatti ca, tath te ta na payanti sa payate tn ity-di-vkyaata-virodha ca, antye svasya sva-jeyatvena karma-kart-virodha sadaiva svajna-prasaga ca, puruasyparimi-cinmtratvd iti | tm imm ak
pariharatina ca puruasyeti | purukra-pratyayena buddhi-sattva-dharmea
puruo na dyate na bhsyate, tasya jaatvt | api tu purua eva ta pratyaya
sva-svarpkra payati, buddhy-rham tmna payatty artha | svasmin
pratibimbitam iti ea |
tath ca sva-pratibimbita-svkra-buddha-vtti-daranam eva puruasya puruajnam, yath sva-pratibimbita-ghakra-buddhi-daranam eva puruasya
ghaa-daranam iti | na ctra karma-kart-virodha | karma-kart-virodho hi
svasmin sva-sambandhnupapattir eva bja, praka-sambandhasyaiva
prakyat-rpatvt, anubhava-prptyor ekrthatvc ca | sa ca sambandha
ekasminn api bimba-pratibimbkhya-rpa-bhedenopapanna iti |
athaivam api para-samaveta-kriy-phala-bhgitva-rpa karma-lakaa purue
na ghaata iti cen, na, viiviia-rpea jt-jeyayor bheda-sattvt,
tmkra-vtty-avacchinnasya jttvt, kevalasya jeyatvt | na caivam ekavtty-avacchinna-buddher vtty-antarvacchinna-buddhi-grhyatva-sambhavt
purua-kalpan vyartheti vcyam, anavasthdi-doai strea nirasyatvd iti |
yat tudhunika-vednti-bruvnusresmadyo'pi kacid tmano
jeyatvbhvam eva vadati, tad yath-ruta-stra-bhya-virodhd upekayam
| sva-prakatva ctmana [svajeyatvam eva] cetantm sva-vedana ity-dismty-anusrt, abdasya yogrtha-paritygnaucityc ca, buddhy-di-jaavarga-vyvttes tenaiva sabhavc cety-dika brahma-mmsy
pratipditam asmbhi | tad api vtti-vypytvam tmano'bhyupetya phalavypyatva vednti-bruvair apalapyte, tad api mohd eva | phala-vypytvasya
smnyato vyavahra-hetuty kptatvena caitanykhya-phala-vypyt vin
caitanya-vyavahrnupapatte | anyath ghadi-vyavahrasypi vttivypyatvenaivopapattau viva-prakakatay caitanya-kalpan-vaiyarthyt, yato
vco nivartante aprpy manas saha [tai.u. 2.7] ity-di-vkyni ca laukika-manadi-vtty-agocaratvam eva pratipdayanti, manasaivnudraavyam [b..u.
4.4.19] ity-dir ukty-antart,
adhytma-yogdhigamena deva
matv dhro hara-okau jahti [ka.u. 1.2.12]
ity-di-ruty yogi-mano-viayatvvagamc ca, na tu phala-vypytva
nirkurvanti | mana-dn jaatvena phalndhratvt, phala vin strdn
brahmai pramatvdi-dosambhavd iti dik |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.36)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.37)
o)0(o
(3.38)
bandha-kraa-aithilyt pracra-savedanc ca
cittasya para-arrvea ||38||
Page 300 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.39)
udna-jayjjala-paka-kaakdivasaga utkrnti ca ||
39||
samastendriya-vtti prdi-lakajvanam | tasya kriy pacatay
pro mukha-nsik-gatir -hdaya-vtti | sama nayant samna cnbhi-vtti | apanayand apna pda-tala-vtti | unnayand udna iro-vtti | vyp vyna iti | te pradhna pra | udna-jayjjalapaka-kaakdivasaga | utkrnti ca praya-kle bhavati | t
vaitvena pratipadyate ||39||
tattva-vairad :udna-jayj jala-paka-kaakdiv asaga utkrnti ca
||samastendriya-vttirjvana prdi-laka, prdayo lakaa yasy s
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tathokt | dvayndriy vttirbhy''bhyantar ca | bhy rpdy-locanalaka, bhyantar tu jvanam | sa hi prayatna-bheda arropaghta-mrutakriy-bheda-hetu sarva-karaa-sdhraa | yathhusmnya-karaa-vtti
prdy vyava pacaiti |tair asya lakayatvt, tasya prayatnasyakriykrya
pacatay | pra nsikgrd ca hdaydavasthita | aita-pthra-pariatibheda rasa tatra tatra sthne samamanurpa nayan samna | hdayd ca
nbherasya sthnam | mtra-pura-garbhdnmapanayana-heturapna |
nbher ca pda-taldasya vtti | unnayandrdhva-nayand rasdnmudna
| nsikgrd ca iraso vttirasya | vyp vyna | emuktn pradhna
pra | tad-utkrame sarvotkrama-rutepramutkrmantamanu sarve pr
utkrmantiiti |
tad eva prdn kriy-sthna-bhedena bheda pratipdya
strrthamavatrayatiudna-jayditi | udne kta-sayamastajjayjjaldibhirna pratihanyate, utkrnticrcir-di-mrgea bhavati praya-kle |
tasmttamutkrnti vaitvena pratipadyate, pradi-sayamttad-vijaye
vibhtaya et kriy-sthna-vijaydi-bhedt pratipattavy|| 39||
yoga-vrtikam : yoga-strokta-sayama-vieeodna-jaytsiddhim ha
udna-jayj jala-paka-kaakdiv asaga utkrnti ca ||udna
vivecayitu pradn pacaivasvarpato'vntara-bhedata ca pratipdayati
samasteti | jvana-nmn sarvendriy vtti pranpnandi-rpety artha
| atrendriya-abdena sthla-skmobhaya-parat karaa-mtra-grahaam |
samasta-abdo'pi smnya-vacana, smnya-karaa-vtti prdy vyava
pacaitiskhye darant |
tena suuptau cakur-dy-uparame'pi pradi-vttayo jvana-yoni-yatna-vad
anta-karaasyaiva bhavanti nidr-vttivaditi | na caiva citta-mtrasyaiva
lghavtprdi-vttitvam astv iti vcyam, cakur-dy-upacaypacaybhy
prnm upacaypacaya-darant | atha v suupte'pndriy jna-karmalakaa-vttyor eva pratiedht prandi-vtti-sattve'py akati |
nanu bhy-vyubhiranta-prn samna-lakaatvd vyu-sasthna-vie
eva pr santu, kim-artha karanm apivyu-tulya kriydi kalpyata ? iti
cen, na, prcchraddhkha vyurity-di-rutiu vyo pra-kryatvaravat | na vyu-kriyepthag-upaded iti | brahma-stre vyu-tat-sacrbhy
atirekasya pre'vadhrac ca |
ruti-smty-anught yuktictrasti | yadi karaa-prau bhinnau syt, tad
karaa-viyoge'pi mta-dehavat kadcit pr api tiheyu | ki cnta-karaasya
okdin prasya kampdidyate | tatra lghavt smndhikarayenaiva
krya-kraa-bhvo yukto'nya-dharmenya-parime'tiprasagt, adakalpan''patte ca | api ca liga-arrasya deha-khalay bandha eva
karmdn hetutvakalpyate, na tu vyu-bandhane'pigauravt, udgrdivyn jva-deha-parityga-daranc ca,vyu-gata-vaijtydi-kalpany
ctigauravd iti |
liga-arrasyordhvdha-sacrdutpadyamnena vyun sahvivekkta
taptya-piavatpreu vyu-vyavahra | anenaiva vyavahrea skhye'pi
prdy vyava pacatyuktam | api ca ruti-smtyo karaa-prayo bhedavyavahro vtti-bhedd eva mantavya | urdhvdho-gati-laka karan
parima-bhed pr ity ucyante | tatra ca vyuradhihtr devat
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.40)
o)0(o
(3.41)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.42)
kykayo sabandha-sayaml
laghu-tla-sampattecka-gamanam ||42||
yatrakyas tatrka tasyvaka-dnt kyasya, tenasambandha
prpti | tatrakta-sayamo jitv tat-sambandha laghuu tldiv
paramubhya sampatti labdhvjita-sambandho laghu | laghutvc ca
jale pdbhy viharati | tatas tra-nbhi-tantu-mtre vihtya ramiu
viharati, tato yatheam ka-gatir asya bhavatti ||42||
tattva-vairad: kykayo sabandha-sayaml laghu-tlasampattecka-gamanam || kyka-sambandha-sayamd v laghuni v
tldau kta-sayamt sampatticetasastat-stha-tad-ajanat labdhveti | siddhikramam hajale iti ||42||
yoga-vrtikam : kykayo sabandha-sayaml laghu-tlasampatte cka-gamanam ||ca-kro'tra vikalprthaka | kda
sabandha ? ity kkaym hayatreti | yatrsandau arra tihati, tatra
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.43)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.44)
sthla-svarpa-skmnvayrthavattva-sayamdbhtajaya ||44||
tatra prthivdy abddayo vie sahkrdibhir dharmai sthlaabdena paribhit | etad bhtnprathamarpam |
dvityarpa sva-smnyam |mrtir bhmi, sneho jalam, vahnir uat,
vyu pram, sarvato-gatir ka ity etat-svarpa-abdenocyate | asya
smnyasya abddayo vie | tath coktameka-jti-samanvitnm
edharma-mtra-vyvtti iti |
smnya-viea-samudyotra dravyam | dviho hi samha |
pratyastamita-bhedvayavnugata | arra vko ytha vanam iti |
abdenoptta-bhedvayavnugata samha | ubhaye deva-manuy |
samhasya dev eko bhgo manuy dvityo bhgas tbhym
evbhidhyate samha | sa ca bhedbheda-vivakita | mr vana
brhmansagha, mra-vana brhman sagha iti |
sa punar dvividho yuta-siddhvayavo'yuta-siddhvayava ca | yutasiddhvayava samho vana sagha iti | ayutasiddhvayavasaghta,arra vka paramur iti | ayutasiddhvayava-bhednugata samho dravyam iti patajali | etat svarpam
ity uktam |
atha kim e skma-rpam ? tanmtrabhta-kraa, tasyaikovayava
paramu smnya-vietmyuta-siddhvyava-bhednugata
samudya iti | eva sarva-tanmtri etat ttyam |
atha bhtncaturtharpa khyti-kriy-sthiti-l gu kryasvabhvnuptinonvya-abdenokt |
athai pacamarpam arthavattva bhogpavargrthat guev
evnvayin,gus tanmtra-bhta-bhautikev iti sarvam arthavat | tev
idn-bhteu pacasu paca-rpeu sayamt tasya tasya rpasya
Page 308 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.45)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.46)
rpa-lvaya-bala-vajra-sahananatvni kya-sapat ||
46||
daranya, kntimn, atiaya-balo vajra-sahanana ceti ||46||
tattva-vairad : kya-sampadam harpa-lvaya-bala-vajrasahananatvni kya-sapat|| vajrasyeva sahananam avayava-vyho dho
nivio yasya, sa tathokta | [tasya bhvas tattvam iti] ||46||
yoga-vrtikam : prasiddhatvt siddhi-dvaya-vivecananapekay keval kyasampada strakra vivotirpa-lvaya-bala-vajra-sahananatvni
kya-sapat || vajrasyeva sahanana prahro yasyeti vajravannivio dha
saghto yasyeti v vajra-sahanana | bhya sugamam||46||
o)0(o
(3.47)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.48)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sydetat, indriya-jaydindriyi sa-viayi vayni bhavantu, pradhndn tatkran kimytam ? ityata haet caiti |karanmindriy pacarpigrahadni, te jayt | etadukta bhavatinendriya-mtra-jayasyait
siddhayo'pi tu paca-rpasya, tad-antar-gata ca pradhndti ||48||
yoga-vrtikam : indriya-jaytsiddhrhatato manojavitva vikaraabhva pradhna-jayaca ||
vycaekyasyeti |anuttamo manovac chghratara karmendriya-vttivijyd bhavati | vikaraa-bhvasya svarpam havidehnm iti | sthla-dehasaparka-rahitnm ity artha | indriym iti karaa-smnyopalakaam |
vikaraa-bhva-abdasya yogrtham haabhipreteti |abhipreta-kla-deaviaypekastad-aparityg yatraiva dediu vtti-lbha iyate, tatraiva
bhavatty artha |
tath ca vikaraa-bhvo vikrat-svabhvo vypiteti yvad, ya eva-vidhakaraa-bhvopapann yoginasta eva sthne sthne videh ity ukt |sarveti|
sarvs vyakti-bhedennantn bhtendriya-praktn sattvdi-gun
tad-vikr ca sarve svecchay'nuvidhnapradhna-jaya ity artha |
nanu bhta-prakti-jayo bhta-jayo v katham indriya-jayt ? iti cen na, bhtajaya-rpa-prva-bhmikym evatayorjitatvenottara-bhmikym ekktya sarvajaya-kathand iti | eta eva ca pradhna-jayina prva sthne sthne prakti-lay
ity ukt | prakty sahaikat gat iti prakti-lay prakti-vaina |
etstisra iti | atra siddhi-viem evamadhu-pratka-saj'vagamdyogabhmi-catuayasya pthageva pacdvakyamatvc ca | yoga-bhmermadhupratka-sajeti | kasyacidvykhynamabodha-mlatvdupekayam | tata iti
sautra pada vycaeetceti |
nanvindriya-jaye katha prakti-mahad-ahakr jaya iti cenna, indriyarpevantima-rpa-trayatvttem iti ||48||
o)0(o
(3.49)
sattva-purunyat-khyti-mtrasya
sarva-bhvdhihttva sarva-jttva ca ||49||
nirdhta-rajas-tamo-malasya buddhi-sattvasya pare vairadye parasy
vakra-sajy vartamnasya sattva-purunyat-khyti-mtra-rpapratihasya sarva-bhvdhihttvam |sarvtmno gu vyavasyavyavaseytmak svmina ketraja pratyaeadytmatvenopatihanta ity artha | sarva-jttva sarvtman
gun ntoditvyapadeya-dharmatvena vyavasthitnm
akramoprha vivekaja jnam ity artha | ity e viok nma siddhir
y prpya yog sarva-ja ka-klea-bandhano va viharati ||49||
tattva-vairad : ta ete jna-kriy-rpaivarya-hetava sayam
sktpramparyea ca sva-siddhy-upasahra-sampdita-raddh-dvrea yad-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.50)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.51)
sthny-upanimantrae saga-smaykaraa
punar ania-prasagt ||51||
catvra khalv am yogina | prathama-kalpiko madhu-bhmika prajjyotir atikrnta-bhvanya ceti | tatrbhys pravtta-mtra-jyoti
prathama | tambhara-prajo dvitya | bhtendriya-jay ttya,sarveu
bhviteu bhvanyeu kta-rak-bandha kta-kartavya-sdhandimn
| caturtho yas tv atikrnta-bhvanyas tasya citta-pratisarga ekortha |
sapta-vidhsya prnta-bhmi-praj |
tatra madhumat bhmiskt-kurvato brhmaasya sthnino dev
sattva-uddhim anupayanta sthnair upanimantrayante bho !
ihsyatm iha ramyat, kamanyoya bhoga | kamanyeya kany |
rasyanam ida jar-mty bdhate | vaihyasam ida ynam | am kalpadrum, puy mandkin, siddh maharaya, uttam anukl apsaraso,
divye rotra-caku, vajropama kya | sva-guai sarvam idam
uprjitam yumat | pratipadyatm idam akayam ajara-sthna devn
priyam iti |
evam abhidhyamna saga-don bhvayet ghoreu | sasrgreu
pacyamnena may janana-marandhakre viparivartamnena kathacid
sdita klea-timira-vino yoga-pradpa | tasya caite t-yonayo
viaya-vyava pratipak | sa khalv aha labdhloka katham anay
viaya-mgaty vacita ? tasyaiva puna pradptasya sasrgner
tmnam indhankurym iti | svasti va svapnopamebhya kpaa-janaprrthanyebhyo viayebhya ity eva nicita-mati samdhi bhvayet
|
sagam aktv smayam api na kuryd evam aha devnm api
prrthanya iti | smayd aya susthita-manyatay mtyun keeu
ghtam ivtmna na bhvayiyati | tath csya cchidrntara-prek
nitya yatnopacarya pramdo labdha-vivara klen uttambhayiyati |
tata punar ania-prasaga, evam asya saga-smayv akurvato
Page 322 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.52)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
anubhavati | tat-kaoprh khalv am dharm | tayo kaa-tatkramayo sayamt tayo skt-karaam | tata ca vivekaja jna
prdurbhavati ||52||
tattva-vairad : ukt kvacit kvacit sayamt sarvajat | s ca na nieajat,
api tu prakra-mtra-vivakay, yath sarvair vyajanair bhuktam iti | atra hi
yvanto vyajana-prakrs tair bhuktam iti gamyate, na tu nieair iti | asti ca
niea-vacana sarva-abda, yathupantam anna sarvam amita
prakeneti, tatra hi nieam iti gamyate | tad iha nieajt-lakaasya
vivekaja-jnasya sdhana sayamam hakaa-tat-kramayo sayamd
vivekaja jnam||
kaa-padrtha nidarana-prvakam hayath iti | lohasya hi
pravibhajyamnasya yasminnavayave'lpatva-tratamya vyavatihate,
sopakara-paryanta paramur yath tath'pakara-paryanta kla kaa,
prvpara-bhga-vikala-kla-kaleti yvat, tam eva kaa prakrntarea
darayatiyvat v iti | paramu-mtra deamatikrmedity artha | kramapadrtham hatat-pravhaiti | tat-padena kaa parmyate |
na ceda kramo vstava, kintu klpanika | tasya samhra-rpasyyugapadupasthiteu vstavatvena vicrsahatvd ity hakaa-tat-kramayo iti |
ayugapad-bhvi-kaa-dharmatvtkramasya kaa-samhrasyvstavatvt
kaa-tat-kramayorapy avstavatva samhrasya | naisargika-vaitaikabuddhy-atiaya-rahit laukik, pratikaam eva vyutthita-daran bhrnt ye
klamda vstavamabhimanyanata iti |
tat ki kao'pyavstava? netyhakaastuvastu-patitavstava ity artha |
kramasyvalambanam avalamba so'systti, kramevalambyate
vaikalpikenetyartha | kramasya kavalambanatve hetumhakrama caiti |
kramasyvstavatve hetum hana caiti |co hetv-arthe | yas tu vaiytyt sahabhvam upeyttapratyhakrama ca na dvayor iti | kasmd asambhava ?
ity ata haprvasmd iti | upasaharatitasmd iti | tat kim idn
aaviyamn eva prvottara-ka ? netyhaye tu iti |
anvitsmnyena [smyena] samanvgat ity artha | upasaharatitena iti |
vartamnasyaivrtha-kriysu svocitsu smarthyd iti ||52||
yoga-vrtikam : sarva-jatve'pi vairgyn moka ity uktam | yadi ca
rgastihati, tad tad-rga-nivttaye prvavat sarvajat-sdhaka
sayamntaram hakaa-tat-kramayo sayamdvivekaja jnam |
vivektprva-stroktt sattva-purunyatkhyj jyamna vivekaja jnam,
itara-vyvttatay sarva-vastnmaea-vieai skt-karaam iti yvat | tat
kaa-tat-kramayo sayamd api bhavatty artha | pratikaa sarva vastu
pariamate | ata kaeu tat-krameu ca sayamena skt-kre sati sarvavastn sarva-parima-tat-kramayor api jnt sarvasya vastunovivekena jna
bhavatti bhva | yadyapyapi-abda stre nsti,tathpi tata ca vivekaja
jnam ity gmi-bhya-gamya |
kaa-abdrtha dntena pratipdayatiyatheti | yath
lorderbhidyamnasya yasminnavayave parimpakara-kh
so'pakarvadhi sattvdi-gua-viea paramu, eva-klasypakarvadhibhto'vayava-viea prvpara-nya kaa ity artha | kaasya
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.53)
tasya viaya-viea upakipyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
1pratyaknumngama-nipuasyety artha |
Page 328 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.54)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(3.55)
prpta-vivekaja-jnasyprpta-vivekaja-jnasya v
PTAJALA-YOGA-DARANAM
nanu yady anapekit vibhtaya kaivalye, vyarthas tarhi tsm upadea ? ity
ata hasattva-uddhi-dvrea iti | ittham-bhta-lakae tty, ntyantam
ahetava kaivalye vibhtaya, kintu na skd ity artha | jna vivekajam
upakrnta | yac ca pramparyea kraa tad aupacrika, na mukhyam |
paramrthatas tu khytir eva mukhyety artha | jnd iti prasakhynd ity
artha ||55||
atrntaragy agni parim prapacit|
sayamd bhti-sayogas tsu jna vivekajam ||
iti pdrtha-sagraha loka |
iti rmad-vcaspati-mira-viracity ptajala-bhya-vykhyy
tattva-vairady vibhti-pdasttya sampt||3||
yoga-vrtikam : tad eva sayamn siddhi-rp vibhtayo'ttngatajndy vivekaja-jnntt jna-kriyaivarya-rp vistareokt | tatrya
saayakim ets vibhtn anantaram eva moko bhavati, ho svid etad
vyatirekepti ? tatra niryakatayottara-stram avatrayatiprpta-vivekajaiti | strea sahnvaya | vivekaja-jnkhyottama-siddhy-apekayaiva sutarm
itara-siddhy-anapek kaivalya iti bhyaya |
sattva-puruayo uddhi-smye kaivalyam || buddhi-sattvasya puruea
saha samn yad uddhir vakyama-rp viveka-sktkrd bhavati, tadaiva
moko na tatra siddhy-apek ity artha | kvacid iti-abda strnte tihati, sa
ca hnopya-vyha-sampti-scanrtha |
uddhi-smya hetuta svarpata ca vycaeyad iti | nirdhto rajastamo-dravya-rpo malo yasya tat tath | ata eva viveka-khyti-mtre'dhikra
kartavyat yasya, na tu siddhy-dau tat tath | tata ca dagdhny angataklea-rpi vipkkhya-sasra-bjni yatra tat tath | eva yad buddhisattva bhavati, tad uddhy puruasya svarpam iva tad bhavati | anena
uddhi-smye hetur ukta | buddher dukhdy-tmakatvn ntyanta uddhismya kad'pty etat-prtipdanya iva-abda-prayoga |
yasminn ae smya tad hapuruasyeti | buddhi-dharmatvt purua
upacarita-mtrasya pratyaya-viekhya-bhogasybhva puruasya uddhi
| buddher api jvanmukta-day vivekitvena tdo bhgo nstti uddhismyam ity artha | atra skit-mtra-rpa-bhoga-vyvavartanyopacaritety
uktam | puruasya pratyayviea-rpa eva hi bhoga upacarita,
avivekasyopdhi-dharmatvt | cid-avasnat-rpas tu skhya-strokto bhoga
svata iti | tath ca sk nirabhimna | eva ca cittasya nirabhimnatvam eva
moka-hetur naivarydikam iti paryavasito'rtha | etasym iti | etasy uddhismyvasthy jty prrabdha-pratibandha-nivtty-anantara kaivalya
bhavati, varasynvardi-sdhrayeety artha | svatantra-jna-kriyaktimn vara |
jne punar iti | jnntare kpy apek nstty artha |
nanu viveka-sktkra-hetau tat-sayame saty avayam eva srvajydika
bhaviyati, tat katham varasya vety ucyate ? iti cet, kaivalye siddhy-apek
nsti, tarhi kim-artha mokkhya-hnasyopya-madhye siddhn kathanam ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
caturtha kaivalya-pda |
(4.1)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
mantra-siddhim hamantrair iti | tapa-siddhim hatapaseti | sakalpasiddhim hakma-rpiti |yad eva kmayate'imdi tad eka-pade'sya
bhavatti | yatra kmayate rotu v mantu v tatratad eva oti manute veti |
di-abdd darandaya saght iti | siddhntij | samdhij siddhayo
vykhy adhastane pde ||1||
yoga-vrtikam : hnopynta vyha-trayam ativistarata pda-dvayena
vykhyya hna tu svarpata eva tatra sakepd ukta, na tu tasyeaviea-rpo vyha ity ato hna-vistarrthacaturtha-pdrambha | tatrdau
kaivalya-yogya citta nirdhrayitu paca-prakr siddhim ha | anenaiva
prasagena janmdi-siddhy-apekay yathoktatamsiddher utkaro'pi setsyati
janmauadhi-mantra-tapa-samdhij siddhaya ||
kramea siddhr vycaedehntarit iti | aihikena karma devdi-dehntare
janma-mtreabhavant aimdi-siddhir janmajety artha | auadhi-siddhim ha
auadhibhi iti | asura-bhavaneurasyanamyad auadhi-dravya tadudbhavety evam -di-siddhr auadhibhir ity artha | asura-bhavanev iti
pryikbhipryeokta, atrpy auadhibhi suvardi-siddhnbhvt | ea
sugamam ||1||
o)0(o
(4.2)
tatra kyendriym anya-jtya-pariatn
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.3)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.4)
yad tu yog bahn kyn nirmimte, tad kim eka-manasks te bhavanty
athneka-manask iti ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.5)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.6)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.7)
yata
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.8)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.9)
jti-dea-kla-vyavahitnm apynantarya,
smti-saskrayor eka-rpatvt ||9||
va-daa-vipkodaya sva-vyajakjanbhivyakta | sa yadi jti-atena
v dra-deatay v kalpa-atena v vyavahita puna ca svavyajakjana evodiyt drg ity eva prvaubhta-va-daavipkbhisaskt vsan updya vyajyeta | kasmt ? yato vyavahitnm
apy s sadakarmbhivyajaka nimittbhtam ity nantaryam eva |
kuta ca ? smti-saskrayor eka-rpatvt | yathnubhavs tath
saskr | te ca karma-vsannurp | yath ca vsans tathsmtir iti
jti-dea-kla-vyavahitebhya saskrebhya smti | smte ca puna
saskr ity evam ete smti-saskr karmaya-vtti-lbha-vad
vyajyante | ata ca vyavahitnm api nimitta-naimittika-bhvnucchedd
nantaryam eva siddham iti ||9||
tattva-vairad : syd etat | manuyasya pryanantaram adhigata-mrjrabhvasynantaratay manuya-vsay evbhivyakty bhavitavyam | na khalv
asti sambhavo yad anantara-divasnubhta na smaryate vyavahitadivasnubhta ca smaryata ity ata hajti-dea-kla-vyavahitnm apy
nantarya, smti-saskrayor eka-rpatvt ||
bhavatu va-daa-vsany jty-di-vyavdha, tathpitasyphalata
nantaryam | va-daa-vipkena karm tasy eva sva-vipknuguy
abhivyaktau tat-smaraa-samutpd ity hava-daa-vipkodaya iti |
udety asmd ity udaya karmaya | puna ca sva-vyajakjana evodiyt,
abhivyajyeta vipkrambhbhimukha kriyetety artha | abhisaskra-kriy
updya ghtv vyajyeta | yadi vyajyeta sva-vipknugu eva vsan ghtv
vyajyetety artha |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.10)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
mtrasya jantor ananubhta-maraa-dharmakasya dveo dukhnusmtinimitto maraa-trsa katha bhavet ? na ca svbhvika vastu nimittam
updatte | tasmd andi-vsannuviddham ida citta nimitta-vat kacid
eva vsan pratilabhya puruasya bhogyopavartata iti | ghaa-prsdapradpa-kalpa sakoca-viki citta arra-parimkra-mtram ity apare
pratipann | tath cntarbhva sasra ca yukta iti | vttir evsya
vibhuna cittasya sakoca-vikinty crya | tac ca dharmdinimittpekam | nimitta ca dvividhabhyam dhytmika ca | arrdisdhanpeka bhya stuti-dnbhivdandi | citta-mtrdhna
raddhdy dhytmikam |tath coktaye caite maitry-dayo dhyyin
vihrs te bhya-sdhana-niranugrahtma praka dharmam
abhinivartayanti | tayor mnasa balya | katham ? jna-vairgye
kentiayyete ? daakraya ca citta-bala-vyatirekea ka
arreakarma nya kartum utsaheta, samudram agastyavad v
pibet ? ||10||
tattva-vairad : syd etat |vyajyeran prva-prvatara-janmbhisaskt
vsan yadi prva-prvatara-janma-sad-bhve prama syt | tad eva tu nsti |
na ca jta-mtrasya jantor hara-oka-darana-mtra prama bhavitum
arhati,padmdi-sakoca-viksa-vat svbhvikatvena tad-upapatter ity ata ha
tsm anditva cio nityatvt || ts vsannm anditva ca, na
kevalam nantaryam iti crthaio nityatvt | tmio vsannm anditve
nityatvvyabhicrd iti |
nanu svbhvikatvenpu upapatter asiddham io nityatvam ity ata haeyam
iti | nstika pcchatikasmt ? uttarajta-mtrasya jantor iti | ata evaitasmin
janmany anubhta-maraa-dharmakasya maraam eva dharma, so'nanubhto
yena sa yathoktas tasya mtarakt praskhalata kampamnasya mgalyacakrdi-lchita tad-ura-stram atigha-pi-grham avalambyamnasya
blakasya kampa-bhednumit dvenuakte dukhe y smtis tan-nimitto
maraa-trsa katha bhaved iti ?
nankta-svabhvd ity ata hana ca svbhvika vastu nimittam updatte
ghti svotpattau | etad ukta bhavatibalakasyedo dyamna kampo
bhaya-nibandhana da-kampatvd asmad-di-kampavat | blakasya bhaya
dvea-dukha-smti-nimitta bhayatv asmad-di-bhayavat | gmipratyavyotprek-lakaa ca bhaya na dukha-smti-mtrd bhavati, api tu
yato bibheti, tasya pratyavya-hetu-bhvam anumyasampraty api pratyavya
bhya ca vidadhyd iti | tasmd yaj jtyd anubhta-card dvenuakta
sarvam upapdita tasya smarat taj-jtyasynubhyamnasya tad-dukhahetutvam anumya, tato bibheti | na ca blakensmin janmani skhalanasynyatra
dukha-hetutvam avagatam | na ca tdadukham upalabdhamtasmt prgbhavyo'nubhava pariiyate | tac caitad eva payogam rohatijta-mtrasya
blasya smti prvnubhava-nibandhansmtitvd asmad-di-smtivad iti | na
ca padma-sakoca-viksv api svbhvikau | na hi svbhvikakrantaram
apekate, vahner auya praty api krantarpekprasagt | tasmd
gantukam aruara-samparka-mtram eva kamalin-viksa-kraam | sakocakraa ca saskra sthiti-sthpaka iti | eva smitdy-anumita-hardayo'pi
prci bhave hetavo veditavy | tad st tvat |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.11)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.12)
nsty asata sambhavo na csti sato vina iti dravyatvena sambhavatya
katha nivartiyante vsan ? iti
PTAJALA-YOGA-DARANAM
bhaviyad-vyaktikam angatam | anubhta-vyaktikam attam | svavyproprha vartamnam | traya caitad vastu jnasya jeyam | yadi
caitat svarpato nbhaviyan neda nirviaya jnam udapatsyata |
tasmd attngata svarpatostti | ki ca, bhoga-bhgyasya
vpavarga-bhgyasya v karmaa phalam utpitsu yadi nirupkhyam iti
tad-uddeena tena nimittena kualnuhna na yujyeta | sata ca
phalasya nimitta vartamnkarae samartha, nprvopajanane | siddha
nimitta naimittikasya vienugrahaa kurute, nprvam utpdayati |
dharm cneka-dharma-svabhva | tasya cdhva-bhedena dharm
pratyavasthit | na ca yath vartamna vyakti-viepanna
dravatyosty evam attam angata v | katha tarhi ? svenaiva vyagyena
svarpengatam asti | svena cnubhta-vyaktitvena svarpettam iti |
vartamnasya ivdhvana svarpa-vyaktir iti |na s bhavaty
attngatayor adhvano | ekasya cdhvana samaye dvv adhvnau
dharmi-samanvgatau bhavata eveti, nbhtv bhvas traym
adhvanm iti ||12||
tattva-vairad : uttara stram avatrayitu akatenstti | asata iti tu
samptyta nidaranya v | attngata svarpatosty adhva-bhedd
dharmm || nsatm utpdo na sat vina | ki tu satm eva dharmm
adhva-bheda-parima evodayavyayv iti strrtha |
anubht prpt yena vyaktis tat tath, samprati vyaktir nstti yvat | ita ca
traiklye'pi dharma sann ity hayadi ceti | na hy asaj jna-viaya
sambhavatti nirpkhyatvt | viayvabhsa hi vijna nsati viaye bhavati |
traiklya-viaya ca vijna yoginm asmad-dn ca vjnam asati viaye
notpanna syt | utpadyate ca | tasmd attngate snya-rpea samanugate
sta iti | evam anubhavato jna viaya-sattve hetur uktam | uddeyatvd apy
angatasya viayatvena sattvam evety haki ca bhoga-bhgyasyeti | kualo
nipua | anuheye'pi ca yad yan nimitta tat sarva naimittike saty eva
vieam dhatte | yath aveddhyydaya | na khalv ete kalvdayo'santam
utpdayanti | sata eva tu tat-prpti-vikro kurvanti | eva kulldayo'pi sata eva
ghaasya vartamn-bhva-hetava ity hasata ceti |
yadi tu vartamnatvbhvd attngatayor asattva hanta bho vartamnasypy
abhvo'ttngatatvbhvt, adhva-dharmya-viiatay tu sattva traym
apy aviiam ity abhipryehadharm ceti | pratyekam avasthna
pratyavasthitir iti | dravyata iti dravye dharmii | srva-vibhaktikas tasi | yady
attngatvattngatatvena stas tarhi vartamna-samaye tattvbhvn na
sytm ity ata haekasya ceti | praktam upasaharatiiti nbhtv bhva iti ||
12||
yoga-vrtikam : sat-krybhyupagamd vsannm atyantocchedo na
sambhavati akayottara-stram avatrayatinstti | dravyatvena
sambhavantya vastutvena tihantyaattngata svarpatosty adhvabhedd dharmm ||
bhaved apy aya doo yadi svarppyo vsannm asmbhir ucyate, [na tv etad
asti,] kintv atyantttat-mtra yato'ttngata vastu svarpato'sti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.13)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
1Not found in our edition.
Page 354 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
(4.14)
yad tu sarve gu, katham eka abda ekam indriyam iti ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.15)
kuta caitad anyyyam ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
? vastu-smye citta-bhedt | dharmpeka cittasya vastu-smyepi sukhajnabhavati | adharmpeka tata evadukha-jna, avidypeka tata
evam ha-jnam | samyag-daranpeka mdhyasthya-jnam iti |
kasya tac-cittena parikalpitam ? na cnya-citta-parikalpitenrthennyasya
cittopargo yukta | tasmd vastu-jnayor grhya-grahaa-bhedabhinnayor vibhakta panth | nnayo sakara-gandhopy astti |
skhya-pake punar vastu tri-guam | cala ca gua-vttam iti dharmdinimittpeka cittair abhisambadhyate, nimittnurpasya ca
pratyayasyotpadyamnasya tena tentmanhetur bhavati ||15||
tattva-vairad : tad evam utstra bhyakd vijntirikta-sthpane yuktim
uktv sautr yuktim avatrayatikuta caitad iti | vastu-smye citta-bhedt
tayor vibhakta panth ||
yan nntve yasya ikatva tat tato'tyanta bhidyate | yath caitrasya jnam eka
bhinnebhyo devadatta-viumitra-pratyayebhyo bhidyate | jna-nntve'pi crtho
na bhidyata iti bhavati vijnebhyo'nya | abheda crthasya jna-bhede'pi
pramt paraspara-pratisandhnd avasyate | asti hi rakta-dvia-vimhamadhyasthnm ekasy yoiti pratyamny pratisandhna y tvay
dyate saiva maypti | tasmd vastu-smye citta-bhedj jna-bhedt tayor
artha-jnayor vibhakta panth svarpa-bhedopya | sukha-jna knty
kntasya , sapatnn dukha-jna, caitrasya tu tm aindato mha-jnam
vida |
syd etat, ya ekasya cittena parikalpita kmin-lakao'rthas tenaivnyem api
cittam uparajyata iti sdhraam upapadyata ity ata hana cnyeti | tath saty
ekasmin nla-jnavati sarva eva nla-jnavanta syur iti |
nanv artha-vdinm apy eko'rtha katha sukhdi-bheda-bhinna-vijna-hetu, na
hy avilakat krat krya-bhedo yukta ity ata haskhya-paka iti |
ekasyaiva bhy asya vastunas traiguya-parimasya traiguyam upapannam |
evam api sarvem avieea sukha-dukha-mohtmaka vijna syd ity ata
hadharmdi-nimittpekam iti | raja-sahita sattva dharmpeka sukhajna janayati | sattvam ea tu vigalita-rajaska vidypeka mdhyasthya-jnam
iti | te ca dhrmdayo na sarve sarvatra purue santi, ki tu kacit kicit
atyupapann vyavastheti ||15||
yoga-vrtikam : vijna-vde danantara-paratayottara-stram avatrayati
kuta ceti | ca-abdo hetv-antare, kuto'pty artha | vastu-smye citta-bhedt
tayor vibhakta panth ||
ekasminn eva viaye cittntara-viyoge cittntarlambana-darant tayo
cittrthayor vibhakta pthag eva pantha svarpa-bhedonnayana-vartma,
viruddha-dharma-dvaya-rpam eknekatva-rpam ity artha | kaika-vijnam
eva pare cittam ity ata cittd bhedenaiva vijna-bhedo'rtheu siddha iti
bhva |
tatrdau bhyakaro'nubhava-bald hetu sdhayatibahu-cittlambinbhtam eka vastu sdhraam iti | pratyabhij-siddham iti ea |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
sautre'numne tarkam dau darayati tat khalu ity din pratihitam ity
antena | naiketi | naika-mtrya-purua-citttmaka tath nneka-puruyacitttmaka, api tu sva-pratiha citttirekeaiva svtantryeaiva sthitam ity
artha |
siddha-hetu yojayitu pcchatikatham iti | uttaravastu- iti | dv ekapuruya-citta-kalpitatvnupapattim ukta-hetun pratipdayatidharmpekam
iti | purua-bhedenaikasminn eva yoid-vastuni dharma-nimittt sukha-jna
dukhavat stry-kra-vttir ity evam di-rpai citta-bhedo'sti | ata kasya
puruasya cittena tat kalpita syt ? na kasypty artha |
nanv eva bhavatv aneka-purua-citta-parikalpitam iti dvitya-paka ? tatrha
na cnyeti | npy anya-purua-citttmakena vastunnyasya citta uparga
sambhavati, para-svapnasya parejnd ity artha | tarka pradarya strrtha
vycaetasmd iti | grhya-grahaayor bhedena vaidharmyea bhinnayor ity
artha |
nanu citttiriktrtha-vdinm arthasya sthiratvn nirantaram eva katha jna na
bhavati, katha v eka evrtha svapndi-bheda-bhinnsu vttiu hetu syt ? na
hy avilakat krya-bhedo ghaata ity akym haskhya-pake iti |
skhynusri-mate sukha-dukha-mohtmaka bhavati vastu citta calasvabhvam ato dharmdi-nimitta-vat sukhdy-artham eva cittair vastu
sambadhyata iti na sarvad jnam | tath dharmdi-nimittnurpa sukhdytmaka-pratyaya prati sukhdy-tmakatvenaiva vastu-hetur bhavatti
kraatvacchedaka-bhedn na dvityo'pi doa ity artha ||15||
o)0(o
(4.16)
kecid hujna-sahabhr evrtho bhogyatvt sukhdivad iti | ta etay
dvr sdhraatva bdhamn prvottareu kaeu vastu-svarpam
evpahnuvate
1ekasmin tantre
Page 361 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
etad ustra tvad dayati bhya-krata etay dvr iti | vastu khalu
sarva-citta-sdhraam aneka-kaa-paramparohyamna parimtmakam
anubhyate laukika-parkakai | tac ced vijnena saha bhaven nnam
evavidham eva ced idam aasyopari ko'yam anurodho yena so'pi
npahnyetety artha |
m v bhd idam aasypahnavo jna-sahabhr evstv artha ? tatrpy ha
na, caika-citta-tantra vastu1 tad apramaka tad ki syt ? ||
yad dhi ghaa-grhi citta tad yad paa-dravya-vyagratay na ghae vartate,
yad v, viveka-viayam st tadaiva ca nirodha sampadyate, tad ghaajnasya viveka-jnasya vbhvd viveko v ghao v jna-bheda-mtra-jvanas
tan-nn naa eva syd ity haeka-citta- iti |
ki tat syn na syd ity artha | sambadhyamna ca cittena kut utpadyeta ?
ye csynupasthit bhgs te csya na syu, eva nsti pham ity udaram api
na ghyeta | tasmt svatantrortha sarva-purua-sdhraa | svatantri ca
cittni prati-purua pravartante | tayo sambandhd upalabdhi puruasya
bhoga iti ||16||
yoga-vrtikam : bauddha-vdntara-nirsaka-strntaram avatrayitu tanmatam upanyasya tikecid hu iti | kecid huastu jnd bhinno'rtha,
tathpi jna-sama-klna eva so'stu, anyath pramnbhvt | prayoga cya
jna-sahabhr evrthobhogyatvt sukhdivad iti | asukha-dntas tanmatenaiveti, asman-mate sukhasypi viaye sthiratvt | rga-dvedi cobhayasiddho dnta iti | arthasya jna-saha-bhvitvena yat sidhyati, tad hata
etay iti | ta etennumnena viayasya puruntara-sdhraya bdhamn
jna-prvottara-kaeu viayam apalapantty artha | tata
cnanubhyamnatay na moka-siddhir iti bhva | tatra pratyuttara stram
idamna caika-citta-tantra vastu tad apramaka tad ki syt ||
na caika-citta-tantravastu tat-pramaka tad ki syt ? vtty-khyajntirikta te citta nstti jnam evtra citta, tat tantra tan niyatam |
tath ca npi vastu eka-jna-niyatam iti pratij | tatra hetutad ity-di | tad
tarhi tac-citta-pramaka vastu ki syt, cittpye kutra vilyeta ? na kutrpty
ato vastu sthiram iti ea | aya bhvayadi cittasya krae vilyata ity
ucyate, tad ghadi-rprthn lghavc cittbhedpatty vijnavdi-mata
eva pravea, tac ca ditam | yadi ca md-dicyeta, tad vinakrakky pariphasya mudgara-ptder ea na-kraatvena cittana-sama-kla ghadi-vastu-nnupapattir iti |
hetu-padasyemam ev#a bhya-kra haeketi | eka-citta-niyata ced vastu
syt, tad tac-citte viayntara-sacrii niruddhe v sati asvarpam eva tad
vastu, atas tadn tat ki syt ? eam asvarpatve hetu | tat-pramakam ity
asya vivaraakenacid aghta-svabhvakam iti | svayam adhika prayati
sambadhyamna ca iti | cittena sama-kla-bhvitvt kuta utpadyeta ? na
kuto'pty artha |
prvavad aya bhvayadi cittasya krad evotpattir ucyate, tad cittbheda
eva syt | yadi ca bhya-krat, bhedc citta-vyabhicry api syt, svatantra-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.17)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.18)
yasya tu tad eva citta viayas tasya
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.19)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
skd eva sva-pratibimbdir iyate, tad da-virodha iti bhva | agne svaprakatva tu prakntara-nairapekyea svata eva prakatvam, ghadayas
tu praka-sambandhd eva prakante, agni-dntena cedam eva
svaprakatva puruasya strecyate cittd vivekya | cittasya hi praka
puruopdhika evyaso dagdhtvavad iti | yat tu avedyatve saty aparokavyahra-yogyatva sva-prakatvam ity dhunika-vednti-bruv pralapana
tat-prg eva nirkta, vistaratas tu brahma-mmsym apti dik |
nanv evam aprakyatva-rpam eva svbhsatva cittasysmbhir abhyupeyam,
tath cgni-dnta upapanna syt ? tatrhaki ceti | abdrtha svbhsaabdrtha | sambhavatti ea | eva ca satda daam ity hasvabuddhi-pracra- ity din | buddhe pracro vtti, tasy savedant
krodhdy-anubhavt tad-dhndy-artha sattvn prin pravttir dyate |
tac ca sva-buddhy-agrahae yukta na bhavatti buddher grhyatvam avaya
vaktavyam ity artha |
nanv aha kruddha ity di-pratyaye puruasypi grahat svbhsatva na syd
iti cet ? satyam | pragrhyatva-rpasya svbhsatvasya purue'py anagkrd iti
| yadyapy dau krodhdn svarpato nirvikalpa eva bodha paureyo bhavati,
kruddho'ham ity-des tv ahakrasyaiva vyakti | puruasybhrntatvt |
ktsthatay buddhi-vtty-krtiriktkrsambhavc ca | tathpi paurueyea
krodha-nirvikalpena janit kruddho'ham iti yntakaraasya viia-vttis tatskiko bodha ca tad-grhyatvenaivtra cittasygrhyatva pratiidhyate |
krodhdn paurueya-nirvikalpakasya abdgocaratvenopanyasitum
aakyatvt | purua-sdhaka tu citta-grahaa vtti-gocara-nirvikalpakam
anumna-gamyam eva, tasya hi citta-dharmatva sambhavati, niyamena sarvavtti-gocary janya-nirvikalpaka-dhry svkre'navasthpatte | ajta-vttisvkre ca kruddho'ha na vety di-saaydy-patte krodhdi-gocara-nityanirvikalpakaika-jna-svkre ca viia-pratyaka-smagry balavatty
pratibandht saaydy-abhva, samprajta-yoge'pi vtti svarpato bhsata
evety abhyupeyam iti ||19||
o)0(o
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.21)
syn matisva-rasa-niruddha citta cittntarea samanantarea
ghyata iti |
PTAJALA-YOGA-DARANAM
hy aghta-dao dainam avagantum arhati | tasmd anavastheti | vijnavedansaj-rpa-saskr skandh | skhya-yogdaya pravd |
skhy ca yog ca ta evdayo ye vaieikdi-pravdn te skhyayogdaya pravd | sugamam anyat ||21||
yoga-vrtikam : uttara-stram avatrayatisyn mati iti | matir
abhyupagama | nanu svbhsa-abdena sva-santna-bhsyatva vaktavyam,
tath ca sva-rasena vina-svabhvena niruddha naam api cittam
uttarottaram utpannena cittntarea grhyam ity abhyupagama syd iti karmakart-virodhdi-doa ity artha | tatra siddhnta-stramcittntara-dye
buddhi-buddher atiprasaga smti-sakara ca ||
vtti-rpa-cittntarea vtti-rpa-citte dye'bhyupagamyamne tu buddhibuddher vtti-vtter atiprasago'navasth |
etad vycaeatha iti | buddhi-buddhi citta-gocara cittam, pare vttyatirikta-cittbhvena vtti-cittayo paryyatvt |
nanu neyam anavasth, sarvam eva citta grahtavyam iti niyambhvd iti cet ?
vtter ajta-sattgkre jnmi na vety di-saaypatte, yogynupalabdhy
yndy-abhva-pratyaknupapatte ca | ki ca, m bhavatv anavasth, vttigocarnanta-vtti-kalpan-gaurava tv aparihryam eva, asmbhir lghavena
sakala-vtti-gocaraika-vibhu-jna-kalpand iti | etena cittanityatvbhyupagaminm api nyya-vaieikm uttarottara-jnena prva-prvajna-grahaa-kalpan parst, anavasth-gauravbhym iti mantavyam |
atiprasaga vykhyya smti-sakara vycaesmti-sakara ca iti |
buddhi-buddher iti ea | sakara-abdrtham hayvanta iti | viaynubhavakle jna-dhr jteti viaya-smti-kle'py anantn taj-jnn smtir
ekadaiva bhaviyati, ghao may pur jto ghaa-jna taj-jna cety evam
anantkra, so'ya smti-sakara prpta ity artha | asman-mate ca paurueyabodhasya nityatay nirvikalpa-mtratay ca na smti-hetuatvam iti |
nanv etda-sakare ko doa iti ? tatrhatat-sakarc ca iti |
sakarbhyupagame ca ghao may jta ity eka-mtrkra-smty-anubhavo na
syd ity artha |
anyny api dani strayan nstika-mata tiraskarotieva buddhi- iti |
sarva bandha-moka-dharmdharmdi-vyavasthdikam | tad eva cittd vivicya
moko vyavasthpita, cittasya ca svbhsatva nirktam |
idn parem iokttma-tattvvadhraasya svbhyupagama-virodhenpy
anyyyatm hate tu iti | na nyyena sagacchante nyya-viruddh ity
artha |
te vijna-vda nya-vda ceti mukhya mata-dvayam | tatrdau vijnavdin kaikatkhya-svbhyupagama-virodhn nyya-viruddhd bhaya
darayatikecit iti | sattva-mtram kaika-vijna-rpa citta-mtra
parikalpya svktya tasyaiva moka vadanti | asti sa sattva-vieo ya etn
ssrikn paca skandhn hitv any ca paca-skandhn yukto'nubhavatti |
tata ca tata eva svbhyupagamt punas trasya nti citta-sthair ypattyety artha |
ato nyya-viruddhs ta iti | paca-skandh ca vijna-vedansaj-rpa-
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.22)
katham ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.23)
ata caitad abhyupagamyate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
viaytmakam apy aviaytmakam ivcetana cetanam iva sphaikamai-kalpa sarvrtham ity ucyate |
tad anena citta-srpyea bhrnt kecit tad eva cetanam ity hu | apare
citta-mtram eveda sarva nsti khalv aya gavdir ghadi ca sakrao loka iti | anukampanys te | kasmt ? asti hi te bhrnti-bja
sarva-rpkra-nirbhsa cittam iti |
samdhi-prajy prajeyortha pratibimb-bhtas tasylambanbhtatvd anya | sa ced artha citta-mtra syt, katha prajayaiva
praj-rpam avadhryeta ? tasmt pratibimb-bhtortha prajy
yenvadhryate, sa purua iti |
eva graht-grahaa-grhya-svarpa-citta-bhedt trayam apy etaj-jtita
pravibhajante te samyag-darina, tair adhigata purua iti ||23||
tattva-vairad : tad eva dyatvena cittasya pariminas tad-atirikta
pumn apariati-dharmopapdita | samprati loka-pratyayakam apy atra
pramayatiata caitad iti | avaya caitad ity artha | dradyoparakta citta sarvrtham || yath hi nldy-anurakta citta nldyartha pratyakeaivvasthpayaty eva dra-cchypatty tad anurakta
citta draram api pratyakevasthpayati | asti hi dvy-kra jna nlam
aha savedmti | tasmj jeyavat taj-jtpi pratyaksiddho'pi na
vivicyvasthpito yath jale candramaso bimbam | na tv etvat tad apratyakam
| na csya jala-gatatve tad apramam iti candra-rpe'py aprama bhavitum
arhati | tasmc citta-pratibimbatay caitanya-gocarpi citta-vttir na caitanyagocareti | tad ida sarvrthatva cittasyeti |
tad etad hamano hi iti | na kevala tad-krpatty
mantavyenrthenoparaktam mano'pi tu svaya ceti | ca-kro bhinna-krama
purueety asynantara draavya | tac-chypatti puruasya vtti |
iya ca caitanya-cchypatti cittasya vainikair abhyupetavy | katham anyath
citte caitanyam eta roraymbabhvur ity hatad anena iti | kecid vainik
bhyrtha-vdina, apare vijna-mtra-vdina |
nanu yadi cittam eva drar-kra dykra cnubhyate, hant cittd
abhinnv evst dra-dyau | yathhu
abhinno'pi hi buddhytm viparysita-daranai |
grhya-grhaka-savitti-bhedavn iva lakyate || [?] iti |
tat katham ete'nukampany ity ata hasamdhi-prajym iti | te
khalktbhir upapattibhi citttirikta puruam abhyupagamypy agayogopadeena samdhi-prajym tma-gocarym avatrya bodhayitavy | tad
yathsamdhi-prajyprajeyortha tm pratibimb-bhto'nya |
kasmt ? tasya tmana lamban-bhtatvt |
atha cittd abhinnam eva kasmn nlambana bhavatti yadi yukti-bodhito'pi
vaijtyd vadet, tatra hetum hasa ced tma-rpo'rtha citta-mtra syt,
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tad eva brahmatva viddhi neda yad idam upsate | [kena.u. 1.5]
athta deo neti neti na hy etasmd iti nety anyat param asti [b..u. 2.3.6] itydi | smti ca
avyaktdye'viente vikre'sma ca vartite |
cetancetannyatva-jnena jnam ucyate || [v.pu. 85.54] ity di |
tmaiveda sarva [ch.u. 7.15.2], brahmaiveda sarva [mu.u. 2.2.11],
vsudeva sarvam iti [gt 7.19] ity di-ruti-smtayas tu akti-aktimad-dyabhedenaivopsanrtha pravartanta iti na tad-virodha | etena jvtmaprakaraev tmaikya-rutnm avaidharmya-lakabhedena viveka eva
ttparyam iti draavyam, viveka-jnasyaiva samyag-jnatay moka-hetutvavacant | paramtma-prakaraasya tu jvd api vivekena paramtmana ekasya
ivtmatve ttparyam iti mantavyam |
dvitya-pde viveka-khytir aviplav hnopya[2.16]ity evokta, atra tu
viveka-jnasyaiva samya-jnatvopapdanena moka-hetutva prabhita
viveka-svarpa ca parkyata iti viveka ||23||
o)0(o
(4.24)
kuta caitat ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.25)
Page 378 of 392
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.26)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.27)
o)0(o
(4.28)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.29)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
bhvdhihttvdi prrthayate | pratyuta tatrpi klinti, parimitva-doadaranena virakta sarvath viveka-khytir eva bhavati |
etad eva vivotitatrpti | yad vyutthna-pratyay bhaveyus tad nya
brhmaa sarvath viveka-khyti | yatas tasya na pratyayntari bhavanti,
tata sarvath viveka-khytir iti | tadsya dharma-megha samdhir bhavati |
etad ukta bhavatiprasakhyne viraktas tan-nirodham icchand dharmamegha samdhim upsta | tad-upsane ca sarvath viveka-khytir bhavati |
tath ca ta niroddhu prayatti ||29||
yoga-vrtikam : uktasya saskra-hnasya prakram ha stra-dvayena
prasakhynepy akusdasya sarvath viveka-khyter dharma-megha
samdhi || prasakhyna viveka-sktkra | tatrpi yo'kusda kbbalavat
sarva-bhvdhihttvdi-rp siddhi na prrthayate tasya yoga-vighnbhvena sarvath nirantara viveka-khyty-udayd dharma-megha-nmn
samprajta-yogasya parkh bhavatty artha |
tad etad vycaeyad iti | tatrpi tat-kle'pi | sarvath-abdrtham ha
saskreti | saskra-rpasya bjasya kramea kayd dhd dhyamd dheto
pratyayntari avidyntari yad na jyante, tad dharma-megha-samdhir ity
artha | klea-karmdn nieeonmlaka dharma mehati varatti
dharma-megha ||29||
o)0(o
(4.30)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.31)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
tad tasy jvanmuktvasthy klea-karmaor jnvaraka-malayor apagamahetun jnasya sattva-prakasynantyd iti vibhutvt jeya prakyam alpa
tad-apekay bhavatty artha | yadi hi pacaviati-tattvtiriktam anyad api
vastu tihet, tad tad api prakyeta, jeyasyaiva svalpataynyan na prakyet,
na tu sattvasylpatayeti bhva |
tad etad vycaesarvair iti | ananta svabhvato vypaka, jna sattvam iti
bhta-sattva-vyvartanyokta pravartitam iti | asya vivaraaudghitam iti |
ea bhya sugamam |
atra tamo'bhibhavannantaram eva vtty-utpatti-vacand vttes tamonakatvam dhunika-vedntinm apasiddhnta iti smartavyam | etda sarvajatva loke'tvcaryam andha-mai-vedhdivad iti bauddhopahsa-mukhena
darayatiyatredam iti | yatra kudrm api jvn yoga-bald etdasrvajye bauddhair ida dnta-jtam asambhava-daranyoktam
upahasadbhir ity artha | ki tat ? tad haandha ity di | avidhyat sa-cchidram
akarot, ta maim aguli-hna vayad grathitavn | ta mai grva-nya
pratyamucat kahbharaam akarot | tat kahbharaam jihv-nya
stutavn ity artha |
dnta-catuayasyyam ayaandy-avidy-mha-cittai skhydyabhimata-skmrthnm avadhraa-rpa vedhanam evdv aakya tata ca
tasya skmrthasyvirala-vtti-satt ca, strea granthanam apy aakya,
tato'pi sarvath viveka-khytir atvaky, tata ca tda-cittasya pariprajnatvena stutir apy aakyeti | stikais tu ruti-smti-prmyenaitat sarva
raddheyam iti bhva ||31||
o)0(o
(4.32)
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.33)
atha koya kramo nmeti ?
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
(4.34)
gudikra-krama-samptau kaivalyam uktam | tat-svarpam avadhryate
PTAJALA-YOGA-DARANAM
PTAJALA-YOGA-DARANAM
o)0(o
samptam ida tattva-vairad-yoga-vrtika-vibhita-vysa-bhyasameta ptajala-yoga-stram ||