Sei sulla pagina 1di 848

BX/680

.7.
v.

B&Z
1

Digitized by the Internet Archive


in

2014

https://archive.org/details/monumentamission01bras

MONUMENTA
MISSIONARIA AFRICANA

REPBLICA PORTUGUESA
MINISTRIO DO ULTRAMAR

MONUMENTA
MISSIONARIA AFRICANA
FRICA OCIDENTAL
(1342-1499)

COLIGIDA

ANOTADA PELO

PADRE ANTNIO BRSIO


C. S. Sp.

Segunda Srie

VOL.

AGNCIA GERAL DO ULTRAMAR


DIVISO DE PUBLICAES E BIBLIOTECA

LISBOA

MCMLVIII

Esta publicao

foi

autorizada por

despacho de Sua Ex. a o Ministro do

Ultramar de 26 de Dezembro de 195

ERRATA & CORRIGENDA DO VOLUME


Pgina

Linha

L -se

IO

28

qui

44

23

mncebo

ioi

5 (M)

ut

mancebo

c
0

266

2
C

377

IO

3^

12

c8c:-648

I,

p. j J
r

'

jtnmener

249

33 2

Leia -se

c;8;-648

p.

i_H .111

C:

11

acrescenta

[zio]

die vero

aie vero

\neriaioiia-

(22-10-1443)

(20-10-1443)

ucrsus

Vermelho

Vervelho

acrescenta [zio]

UC15U5

Illaili

1JLI

HUUl utlLlu

lem
386

/
!

393

ultra illam

[uersus] illam

ultra

ujda

ajda

que eu pudin

que eu podia

396

24

400

*5

de eus

de Deus

400

23

cimo

como

412

AT

4i7

ATTI
Al
BREVE A D. DIOGO
BISPO DE RUBICN

417
l

Al

Ad

444

457

(1-8- 1474)

(2 1-8- 1474)

ad natum

ad nutum

15

18006
j -/

1896

31

Caneria

Canarea

28

das tauoas

duas tauoas

dicto

direito

462

463

5 5

Suprimir 0

1485

2.

1484

579

26

s ella

720

24

(88)

(88

720

26

(88')

(88)

c5

ella
a
)

perodo.

INTRODUO

esquematizarmos

programa

desta

colectnea

do-

cumental, no primeiro volume da I Srie, escrevamos

jFa.

por ora, a documenta-

estas palavras: Interessa-nos,

o da histria da aco missionria portuguesa desde o Rio de

Santo Andr at ao Cabo de Boa Esperana. Lev-la-emos,

XVIII. S depois pensamos

at fins do sculo

volente Deo,

voltar-nos para a primitiva diocese de

mos tambm

at

mesma

data)),

medida que os volumes

1952, data

em

e os

Cabo Verde, que

levare-

XVI-XVII)

(p.

anos se foram somando, desde

que escrevamos estas palavras, verificmos que

os missionrios e os historiadores da aco missionria dos terri


trios

que medeiam entre o Rio Senegal

limites

extremos,

norte

Santiago de Cabo Verde


antes de

e o

Rio de Santo Andr

da diocese quinhentista de

sul,

teriam de esperar ainda alguns anos

verem ao seu alcance a documentao que tanto

e to

justificadamente lhes interessa.

Resolvemos,
inicial.

consequentemente,

Submetemos

esta

modificar

modificao

ao

juzo

nosso
e

plano

homolo-

gao de Sua Ex. a o Ministro do Ultram-ar, o qual, aps consulta dirigida ao Centro de

em

Estudos Histricos Ultramarinos

virtude do artigo 3, alnea j),

do decreto-lei 4.0.070

aprovou a nossa proposta, por despacho de 13-1-IQ56.


continuando a publicao

da I

Srie,

referente

assim,

primitiva

IX

diocese de S.

Tom

Esperana) vamos

(do Rio de Santo Andr ao Cabo de

iniciar desde j a II Srie.

cao traz certo atraso srie comeada

que todos apreciaro

em

IQ52, tem o mrito,

devida e justamente, de no retardar por

tempo a publicao da documentao

tanto

Boa

Se esta modifi-

referida.

OS NOSSOS DOCUMENTOS
Pode
quivos,

dizer-se

que muito rica a massa documental dos

principalmente

portugueses, espanhis e romanos

ar-

embora no tanto como para a I

Srie, facto perfeitamente

com-

nem

a actividade missionria

nem

preensvel.

Efectivamente,

Cabo Verde podem ombrear,


de longe que seja, com as da diocese primitiva de S. Tom.
Procuramos fazer a publicao em rigorosa ordem crono-

a extenso territorial da diocese de

lgica,

No

na medida

em

que o trabalho de pesquisa no-lo permitir.

tendo ns colaboradores nesta empresa,

nem

bolsas de es-

tudo para pagar o trabalho de cpia ou microfilmagem, temos

quase por certo que a cronologia, por mais desejada

que

seja,

nos

h-de

mente, como sucede

atraioar.

com

Organizaremos,

tentada

a I Srie, os suplementos que a do

cumentao tardiamente encontrada exigir

consequente-

e justificar.

Bastantes dos papis aqui publicados o foram j por outros


pesquisadores. Esse facto, porm, no dispensar nunca a nossa
reviso pessoal sobre os originais ou apgrafos mais autorizados

Os

erros de leitura, as charadas, as omisses, os saltos de texto,

o critrio de trasladao martirizam por vezes to cruelmente

o texto, que no raro tratar-se, agora, de edio que se pode

justamente classificar de nova.

No nos limitamos
ficamente missionria.

no tempo

lou-se

a colher os documentos de feio especi-

aco missionria portuguesa desenro-

no espao. Importa, portanto, no descurar

o clima, o ambiente politico, econmico e social

em

que, nos

vrios perodos da sua histria, se realizou. Deste clima est a


tal

ponto pendente o progresso lento ou rpido do Evangelho

at o verdadeiro porqu

vida conta falsearia,

menos

da sua

em

o juizo crtico do

publicados, portanto,

falncia,

ter

certos casos, toda a histria,

em

de-

ou pelo

Esses documentos sero

historiador.

como elementos

da aco missionria, o que lhes no


constituir,

que no o

subsidirios da histria

tira o

mrito de poderem

para outros estudos mais de harmonia com a sua

natureza intrnseca, documentos de primacial valor.

falta de

normas ou

directrizes cientficas

uniformes

por

todos aceites, quanto sistemtica de transcrio, seguimos a

maneira que melhor nos pareceu.

nosso mtodo est absoluta-

XI

mente subordinado a

dois princpios fundamentais:

estes

peito total pela integridade fsico -literria do

por torn-lo

inteligvel

ao

leitor.

res-

documento; esforo

E, como o fazemos para a

I Srie, no esquecemos entre os leitores os de lngua estrangeira,

que tanto comeam

histria portuguesa escrita

finalmente! a

interessar-se pela

com

verdade, e ainda

com

justia e

bem, porque nunca nos apavorou a verdade, nem sequer a das


nossas falncias e dos nossos erros.

Os desdobramentos introduzidos, principalmente em

certas

formas verbais ou nominais arcaicas, o acrescento de artigos

ott

outros elementos da nossa responsabilidade, vo grafados entre


colchetes quadrados. Desta sorte ser fcil ao leitor reconstituir
o

texto

original,

se

preferir o

traslado

material da redaco

primitiva.

Evidentemente que nem sempre poderemos haver mo os

documentos no seu

original.

Na medida

do possvel procurare-

mos, sistematicamente, sempre que no possamos encontr-los,


escolher o ap grafo que nos merea a maior confiana,

teados sempre pelo desejo de dar ao leitor


e tanto

nor-

texto integral

quanto possvel no viciado.

Expostos

estes princpios gerais,

pessoal sobre os documentos:

XII

um

vinquemos a nossa aco

Omitimos as consoantes duplicadas

No

sem

em

vidas,

11,

iniciais (ss,

Z? maisculo

no

11

e rr)

pois no faltam d-

certos casos, sobre a sua pronncia: l

2 O

por

hesitao que sacrificamos os

ou

lhe.

interior dos vocbulos transcrito

rr.

que hoje

til

se

nem sempre

(~),

o omitimos

em

vocbulos

em

no emprega, pois no faltam probabilidades de

uma pronncia geralmente em desuso, mas ainda


persistente em determinados pontos do Pas, como em fui, fi,
cruz, mo (mau), etc. No se trata de edio de textos filolque indica

gicos,

mas entendemos no devermos

desinteressar -nos

deste

aspecto do problema.

Conservamos

a cedilha

mesmo em vocbulos que

ho-

diernamente a proscrevem, mas nunca a omitimos quando a


ortografia
5

moderna a

exige.

Grafamos com maiscula todos os vocbulos que as

leis

ortogrficas actuais assim o prescrevem, e omitimo-la sempre

que a moderna ortografia o manda.


6

Tendo renunciado, para irmos na corrente, transcrio

material e

como que

fotogrfica dos documentos, no hesitamos

na pontuao indispensvel

garmos

necessria,

vezes so

como

e at

na acentuao quando a

seja nos grupos he e ha, que

copulativas ou artigos

(he =

a,

jul-

umas

ha = a), outras

re-

XIII

presentam formas verbais (he = , ha=h), outras ainda, contraco do artigo e preposio (ha a, ha

= ). Assim

nos apa-

recer he, ha, h, h ou h, segundo os casos.

Como

famos

a pontuao das espcies

o sinal

[./]

pouco uniforme, gra-

por virgula sempre que o sentido o permite,

o sinal [/]

[/-]

por ponto

vrgula e

[.//.]

por ponto

final.

As palavras

ilegveis

devido

cumentos, vo substitudas por

[...]

conservao dos do-

ou entre colchetes sempre

que o sentido facilmente as faz adivinhar, ou suas equivalentes.

Os vocbulos de

Quando

o (?).

leitura

duvidosa vo seguidos de interroga-

o sentido exige interrogao, no grafada pelo

escrivo, damo-la entre colchetes [?].

da

Os

frase.

tempos verbais so determinados pelo sentido geral

Assim passaro poder ou dever

ler-se

passaram,

vice-versa, segundo os casos.

10

As

pagues,

etc,

vo

geralmente

olhes,

pages ou

desdobradas entre

colchetes.

formas verbais arcaicas

des,

Sempre que no mesmo documento aparea por extenso


viado o

mesmo

e abre-

vocbulo, o desdobramento cinge-se grafia do

termo desdobrado pelo escrivo. Teremos, assim: m. t0 veo, des


,

etc,

desdobrados

ve(y)o, ve(j)o,

XIV

em

etc.

mu(i)to,

mu(y)to,

mu(j)to,

ve(i)o,

ii

mos

observao precedente significa que no adopta-

regra geral e uniforme para a massa documental,

pretendemos manter o carcter prprio de cada


as suas notas individuantes
tenticidade.

como marca

uma

mas que

das espcies,

indelvel da sua au-

Cada documento tem portanto de

ser considerado

dentro deste critrio, que nos parece o mais cientifico para a


ocorrncia, falta de outro que julguemos melhor.

Todavia, h abreviaturas que abrangem toda a documentao e que so de considerar, no como caracterstica prpria de

cada documento, mas comum,


p
p

de

haste

= para,

que desdobramos deste modo:

cortada = per;

pea (escravo), pessoa

quall; q, qto, qdo, qr, qlqr

quer; p, pq, Pio, pilo

pde, pante, etc,

com

= que,

= por,

(idem)

= pra = pra;
= qual,

e pesoa; ql, qll

quanto, quando, quer, qual

porque, pelo, polo, pello, pollo;

o p de haste cortada perde, perante,

etc; d de haste cortada = de; ds

= dos,

das, deus (Deus);

= Senhor; xp, Xp, xpo, xpa.


= Christo, christo, christa, christandade.

Sor, Snor, Snnor, Snnr

xpiano, xpandade

As abreviaturas paleogrficas
aver,

servio,

esprever,

especiais

scprever,

de

ser,

ver,

sprivo,

scpri-

vo, etc, so uniformemente desdobradas sem qualquer indi-

cao especial.

XV

12
Sempre que abrimos pargrafo no constante do texto,
marcamos a abertura com o sinal lie assinalamos a passagem
de flio pelo sinal / seguido, margem, da respectiva numerao.

Os

textos arcaicos, dos cronistas

ou outros, que julguemos

dever publicar, sero respeitados na ortografia


edio de que nos servimos,

pontuao da

muito raramente ousamos

acentuar, pontuar ou grafar de maneira diferente; neste caso


s o faremos

jj

em cumprimento da

Quanto

observao n.

pensveis

em

nosso entender.

reputados

tais,

costume

Em

esmagar

certos meios cientficos

obra no de investigao biogrfica


fcil ,

com infinAlm de que esta

a pretexto de

nem

crtica,

de crtica histrica,

descambar no

cismo ou na hipercrtica, o que, longe de ser

uma

ou

o texto e os leitores

dos pormenores sobre factos e personagens.

sabemos quo

5.

a notas de carcter histrico, apenas as indis-

uma

criti-

cincia ...

doena, e grave.
1

Dadas

estas regras

lumes desta

srie,

como

que desejamos estender a todos os voalis o

vimos fazendo desde o primeiro

volume da primeira, importa fazer breves referncias contextura do presente tomo.

XVI

A documentao,

do sculo

XV,

est j quase toda estam-

pada, espalhada embora por vrias publicaes de

difcil

aqui-

Apesar de no constiturem novidade, julgamos

sio e consulta.

aprecivel servio prestado aos historiadores reunir

em volume

as principais peas histricas ultramarinas deste sculo, que se

reportam ao ambiente geogrfico


confinamos,

como

isto ,

do

rio

em que

propositadamente nos

Senegal at ao

rio

de Santo Andr,

ficou dito.

Por outro lado, poucos documentos so de carcter


e

especfica

exclusivamente missionrio, importando mais histria dos

descobrimentos do que expanso da cristandade. Todavia, o


leitor atento

queimava

notar que na poca a que se referem, a febre que

homens do mar na paixo de buscar novas

os

novos cus

novas

estrelas,

desejo ardente de trazer ao curral da Santa

gentes novamente encontradas.

terras,

era praticamente inseparvel do

Madre Igreja

No vamos aqui

as

discutir razes

de predomnio ou de precedncia, entre o material e o espiritual, a

cristandade e o comrcio, j que se trata de assunto de

contornos to imprecisos e de dados to indecisos. Certo que

em

toda a documentao o esprito de fazer cristandade

absolutamente manifesto, e para ns o esprito que verdadei

ramente conta, como manifestao de

uma

directriz superior de

comando.
XVII

MONUMENTA,

2. a ,

A
ter

bula de Bento

XII do
,

sculo

XIV

se

bem que parea

sido esquecida no futuro, quer pela Santa S quer pelos

homens dos descobrimentos


origem
Cristo,

facto

que nos paece

quando Bento XII

sucessores

conhecido

em

se

dirigira a

XII

bula de Bento

que

se

primeiro

A Monumenta

tos respeitantes ao

cruzada.

documento

concede o direito de padroado espontneo

aos Reis de Portugal nos domnios da moirama,


Estreito.

a sua

ter

Ordem de
D. Afonso IV e seus

razo explicativa na interferncia inicial da

qum

alm

Henricina publicar outros documen-

problema, entre os quais a prpria bula da

importncia destes documentos para a histria das

origens e natureza jurdica do

de ser posta

em

Padroado portugus no carece

relevo, pois se

impe por

si

mesma.

Publicamos vrios captulos da Crnica dos Feitos de Gui


n de

Gomes Eanes

de Zurara, por ns revistos sobre fotocpia,

gentilmente cedida pelo R. P. Antnio J. Dias Dinis, O.F.M.,

do manuscrito da Biblioteca Nacional de Paris fFonds Portugais,


ms. n. 42, antigo 41). Guardmos rigorosamente a ortografia

do cdice parisino, notando no poucas incorreces na trans


crio do Visconde de Santarm, quer quanto trasladao dos

vocbulos,

como quanto integridade do

de Santarm,

XVIII

uma

texto.

As notas so

que outra corregida (como quando identifica

Antoniotto Usodimare

vo precedidas de

com Antnio

de Noli) e nossas as que

asterisco.

Biblioteca Nacional de Munique, sob a cota:

panus

[Lus.~\

mandado

com

102, e

D. n Henrrique de

dei Infante

Codex His-

o ttulo Conquista de Guinea por

cpia muito perfeita e muito

fiel,

de

um

Portugal)), possui

uma

manuscrito da livraria

de S. M. Cristianssima, antes propriedade do Marechal d'Estres.

Fizemos

dosos,

com

o cotejo do texto de Paris,

deste

ms.,

em

certos passos duvi-

verificmos a perfeita identidade

entre os dois (*). Aquele cpia deste.

Publicamos vrios captulos da sia de Joo de Barros, segundo a edio de Coimbra, de IQ32, reedio da princeps
de 1552. Tivemos em conta as correces feitas primeira edi-

com maiscula. EvidenteO dr. Maneste assunto, embora com


como que este autor parte

o e grafmos os nomes prprios

mente que no temos por


galhes Godinho

fiel

a cronologia de Barros.

de consultar

reserva e esprito crtico, sabido

de teses preconcebidas para a interpretao dos documentos, e

no dos documentos, prvia


formulao de

(!)

Cfr.

MCMXLIX,

para a

teses.

Antnio

Gomes Eanes

e criticamente analisados,

J.

Vida
Dias Dinis, O. F. M.,
Lisboa (Agncia Geral do

de Zurara,
p. 223-224.

obras de

Ultramar)

XIX

,,

texto de Valentim Fernandes, alis existente

no Hum.

n.

154 da

BNL,

foi revisto

em

cpia

fiel

por ns, pessoalmente,

sobre o original, na Biblioteca Nacional de Munique.

Nos passos

duvidosos verificmos a perfeita identidade da cpia de Lisboa

com

o original.

texto

da Academia da Histra, devido im-

perfeio das fotocpias, saiu bastante gralhado, apesar da indiscutvel proficincia paleogrfica do

de parecer que

em nova

sr.

Dr. Antnio Baio. Somos

edio que venha a fazer-se, se deveria

fazer o cotejo directo sobre os papis originais, ou ao

sobre o texto da

menos

BNL.

Afirma-se que o texto da Academia desprezou as notas marginais do cdice de

Munique, que seriam de Gaspar lvares de

Lousada, escrivo da Torre do Tombo. Pura fantasia.

texto do dr.

original,

Jernimo Mnzer

em Nuremberga, na

foi revisto

Biblioteca do

por ns sobre o

Museu Germnico

para onde tinha sido levado da Biblioteca de Munique, para

uma

exposio

em

honra de Martinho de Bomia

( i/f.-ijoj)

graas aos bons ofcios do Director da Biblioteca de Munique

do Dr. Stephan Waetzoldt, da Direco do Museu Nacional Ger-

mnico de Nuremberga. Ali tivemos ocasio de consultar a obra


de Goldschmidt (E. P.), Hieronymus
bliothek, Londres, IQ38.

XX

Mnzer und

seine

Bi-

Trabalho que supomos meritrio,

este,

pena

tanto se no faa para toda a obra de Mnzer.

que outro

texto do Dr.

F. Kunstmann, que tem servido de base a todos ou quase todos


os estudos feitos sobre a matria versada por Mnzer, revelou-se-nos muito incorrecto.

Servimo-nos da traduo do Dr. Basilio de Vasconcelos, da


edio de Coimbra. Conservmos as notas da

Devemos
nem com

a traduo

nem com

as notas, sobretudo

pouco agarrada ao latim, difusa


erros

mesma

edio.

confessar muito lealmente que no ficamos contentes

procurmos

com aquela

no poucas vezes errada. Os

mas outro tanto no foi possvel


Mas tem o leitor margem o texto latino
mesmo fazer o que ns praticamente no

corrigi-los,

fazer a outros defeitos.

poder por

pudemos

si

levar a efeito.

Para texto das Viagens de Cadamosto servimo-nos do que


foi

Viagens
Lisboa,

publicado pela Academia Portuguesa da Histria

de Lus de Cadamosto e de Pedro de Sintra

Permitimo-nos modific-lo

de acordo

ns estabelecidas nesta Introduo

i/\&.

as regras gerais por

no que respeita a pontuao

Quanto traduo, remetemos o

nomes

mesmo volume da Academia da

prprios.

com

lidade do trabalho do Dr. Joo Franco

Academia, cujo original (Ms.

ital.

leitor

para

na

fide-

Histria, confiados

cl.

Machado.

6, n. 4.54.)

texto

da

tivemos entre

XXI

um

mos,
de

pequeno cdice do sculo XV, cartonado,

210x160 mm.,

de

4.6

flios

em

em

4.

cursivo semigtico, j

estudado pelo Professor Roberto Almagi na Rivista Geogrfica


Italiana, IQ32, p. i-iy,

no seu trabalho Interno ad un ma-

noscritto dei viaggi di Alvise

No
Mas

est

seja

provado que

este

da Mosto.
manuscrito no seja

um

original

ou no, a preferncia que lhe deu a nossa Academia

da Histria est perfeitamente justificada.


muito incorrecto do ponto de vista

duvidamos

se

literrio e

texto

italiano

no poucas vezes

as fotocpias seriam

bastante perfeitas, pois a

Dr. a Tlia Gasparrini Le-

leitura nos parece algo duvidosa.

porace comunicou-nos a sua inteno de fazer

uma

edio crtica

454 da Biblioteca Marciana, de que ilustre


Directora, ao mesmo tempo que professa Paleografia na Unido manuscrito

n.

versidade de Pdua.

Damos no fim

o texto dos mais antigos Roteiros da Guin.

Academia Portuguesa da Histria publicou tambm, em IQ52,


os textos
e sob o ttulo
Os mais antigos Roteiros da Guin

de

Valentim Fernandes, Joo

de Lisboa

Duarte Pacheco

Pereira.

Livro de Rotear,

compilado pelo impressor alemo, o

Livro das Rotas, reproduzido por Joo de Lisboa

no seu Livro de Marinharia,

XXII

e o

em

1514,

Esmeraldo de Situ Orbis de

1505, vo publicados,
Histria, pela

em

como o

Academia da

fizera j a douta

ordem da sua presumvel

antiguidade)),

sem

ter

conta a data dos livros que os reproduzem, elemento real-

mente secundrio no aspecto cronolgico.


Esta

observao fazmo-la nossa

criteriosa

extensiva

ordenao que damos aos textos de Barros, Valentim Fernandes,

Mnzer

Cadamosto, na qual acima de quaisquer outras

consideraes prevaleceu a cronologia dos acontecimentos, ave-

riguada ou presumida.

texto de Valentim

o cdice de

Fernandes revimo-lo

Conrado Peutinger

texto do Livro

na cpia da

em Munique

sobre

BNL

154.)

(Hum.

das Rotas, outrora dos Duques de Palmela

hoje propriedade do Estado, conservado no Arquivo do Ministrio

das Finanas, at nova arrumao

foi

por ns corregido

sobre o original. Verificmos que a edio de Brito Rebelo, de


IQ03, incorrectssima. Estamos convencidos de que o texto

de Valentim Fernandes e de Joo de Lisboa so cpia de fonte

comum, desconhecida ou

desaparecida, sendo a primeira in-

comparavelmente mais perfeita que a segunda.

texto de

Duarte Pacheco Pereira o que

pela edio do Esmeraldo feita pela


Histria,
aceitvel.

em

IQ54..

falta de original,

foi estabelecido

Academia Portuguesa da
julgamos ser

este o

mais

Duarte Pacheco Pereira fez obra pessoal, quanto ao


XXIII

mas

Roteiro,

tambm dos velhos livros de marear,


mesmas fontes dos roteiristas precedentes.

serviu-se

possivelmente

das

Efectivamente causa impresso a identificao


gerais

sempre

nas suas linhas

por vezes at no pormenor, que

se verifica entre

o texto dos dois primeiros e o do ltimo.

No

fizemos aqui

desta obra

mas

valia a

no comporta

tal

trabalho a ndole

o confronto crtico e sistemtico dos trs Roteiros,

pena

faz-lo algum.

em

Descrio da Costa de frica, redigida

1507 por Va-

lentim Fernandes no seu livro de notas e apontamentos pessoais,


tirados

de

variadas fontes,

Alvise da Mosto,
fica, foi

nomeadamente de Azurara

sem ordenao

lgica, cronolgica

por ns bastante transformada,

numa

de

ou geogr-

tentativa, forosa-

mente imperfeita, de melhor organizao do

texto.

As notas

em grande parte, condensadas do excelente trabalho de Th.


Mono d, A. Teixeira da Mota e R. Mauny, Description de la
so,

Cte Occidentale d'Afrique, publicado pelo laborioso Centro de

Estudos da Guin Portuguesa, de Bissau,

em

iq$i.

Publicamos a preto o retrato do Infante D. Henrique, sendo


o Infante tirado da Crnica de Paris e a cercadura do

mesmo

da obra de Richard Henry Major, The Life of Prinoe Henry of


Portugal

sumamed

the Navigator, Londres, 1868, por o desenho

da Crnica de Paris no

XXIV

ter sido

convenientemente fotografado

Publicamos, talvez pela primeira vez, os brases do InfanU

D. Henrique, do Infante D. Pedro duque de Coimbra,

do

Infante D. Fernando, sobrinho, afilhado e herdeiro do Navegador.

nho

As armas de Ferno Gomes da Mina, de Antnio Godi-

e j conhecidas,

D. Afonso

D. Joo II das respectivas

Crnicas da autoria de Rui de Pina, o braso de


vrias fotografias do

da Ordem

em

Convento de

do Infante D. Henrique

ses do Livro

Bemoim

de Tomar, cabea

Portugal e Martinho de Bomia, completam a

iconografia do presente volume.


trato

Cristo,

Lamentamos que

tanto o re-

f Crnica de Paris) como os bra-

da Nobreza de Antnio Godinho no tenham po

dido ser reproduzidos nas suas cores originais.

1 1

com

o maior prazer e satisfao moral que desejamos pa-

tentear aqui a nossa gratido a quantos tornaram possvel a

publicao desta obra.

Naturalmente,
Ultramar, a

quem

vem em

primeiro lugar a Agncia Geral do

todos devemos j, no que respeita I Srie,

inequvocos testemunhos de simpatia e carinhosos desvelos por

uma

obra que a

mesma

Agncia, pela pena do seu ilustre Agente

Geral, considera a todos os ttulos notvel pela riqueza, orde-

XXV

nao

valor

Quanto em ns

documentos recolhidos.

dos

couber, tudo faremos por que

documental no

a presente srie

desmerea desta autorizada apreciaio

Em

qualquer caso, esta

obra no a consideramos pessoalmente nossa, mas do Pas.

Vm em
nistros,
tro

seguida Sua Ex. a o Presidente do Conselho de Mi-

Doutor Antnio de Oliveira Salazar

Sua Ex. a

o Minis-

do Ultramar, Doutor Raul Jorge Rodrigues Ventura, que

tornaram possvel dar-se corpo


a bem, da

Ao

Sr.

Nao

vida a esta nossa iniciativa,

da Igreja.

Dr. Leonel Pedro

Banha da

Silva,

Agente Geral do

Ultramar, os nossos agradecimentos pelo entusiasmo posto ao


servio desta obra, e ao Sr.

Joo Cruz, Chefe da Diviso de

Publicaes da Agncia Geral do Ultramar, sempre amvel

compreensivo

O
a este

trabalho que a fica,

bem como

pensamos oferecer aos

nosso labor pessoal.

das elas
Ultramar.

os

estudiosos,

volumes que a seguir

Mas h um

generosamente com

exclusivo do

fruto

As despesas de publicao

so arca

despesas e canseiras,

elas

bem

pesa-

do

Ministrio

trabalho prvio, que acarreta no poucas


e

que ningum paga: a investigao

andanas por arquivos nacionais


transcrio, os microfilmes, etc.

XXVI

os nossos agradecimentos.

as

estrangeiros, o trabalho de

Chegmos a

uma

nutrir a esperana de que

bolsa concedida

pelo Instituto de Alta Cultura nos pudesse facilitar o trabalho,

pela economia de tempo e multiplicao do seu rendimento

que no conseguimos.
Restava-nos a Junta de Investigaes Cientficas do Ultramar. S devido a pura benevolncia sua e rasgada viso do

Com. Sarmento Rodrigues,

foi possvel conseguir

um

Sr.

subsdio,

pois a investigao histrica eslava e est fora do seu programa.

Finalmente

foi criado o

marinos, o qual pelo artigo

Centro de Estudos Histricos Ultra0

3.

alnea g) do Decreto-Lei 4.0.070

de 24 de Fevereiro de 1055, parece

ter

por funo prpria,

tutria e legal, suprir esta deficincia grave.

Sem

esta-

subsdios desta

natureza, efectivamente, obras desta ndole, embora, rigorosa-

mente falando, possam singrar no que respeita a documentao


dos arquivos metropolitanos, no o podero fazer se quisermos,

como queremos todos certamente, que

se realize obra o

mais

possvel completa, rica, perfeita, definitiva.

Bem

quisramos

verdade

mas

no poderamos faz-lo sem

agradecer qualquer subsdio,

tura, privadas

faltar

a instituies de cul-

ou pblicas, mas s o podemos fazer Junta de

Investigaes Cientficas do

Ultramar por dois investimentos

modestos para dois meses de trabalho (Paris

Roma)

e outro

XXVII

da

mesma
para

rinos,

natureza ao Centro de Estudes Histricos Ultrama-

um

ms,

em Roma tambm.

Temos defendido a
depara,

tese,

sempre que a oportunidade

se

nos

de que importa sobremaneira ao Pas e ao Governo

arrancar ao p e vermicultura dos arquives os nossos documentos,

a razo da nossa razo, a veracidade da nossa verdade, a

justia do nosso direito, tanto mais

que

se

debatem

j apaixo-

nadamente, incendiriamente, os problemas novos do coloniada frica para os africanos, da sia para os asiticos

lismo,

e tantos outros slogans

que polticos que militam nos campos

mais antagnicos, criaram

e agitam.

Temos defendido, como diria S. Paulo, oportuna e imque se estampem os nossos papis em sries
documentais dirigidas com esprito cientfico, alheio a oportunismos polticos do momento que passa, mas com o sentido

portunamente,

da previso da sua oportunidade futura

estes

documentos no

se

mas tambm,

importncia, nos arquivos estrangeiros:

tem realizado boa

etc.

permanente.

encontram s nos arquivos por

tugueses da metrpole e do ultramar,

Madride, Londres,

A filmoteca

em

suma
Roma,

de

Ultramarina Portuguesa

como pode verificar-se atravs do


mas no obsta a que os investigadores

colheita,

seu excelente Boletim,

procedam por sua parte quela investigao que


XXVIII

Paris, Haia,

respeita s

obras que tm

em

curso.

Importa pois

subsidi-los, estimul-los,

dentro do mbito e do esprito cientfico que presidiu criao

do Centro de Estudos Histricos Ultramarinos.

Obras desta natureza ou no


da Cristandade

Lisboa, i de

se

fazem, ou se fazem a

bem

da Nao.

Dezembro de 1957.

PADRE ANTNIO BRSIO


C. S. Sp.

XXIX

ERRATA & CORRIGENDA

leitor

corriger as

faltas

de ortografia mais evidentes, devidas

boa parte ao facto de a composio

maior

44
9
(

225

Linha

L-se

Leia-se

23

mncebo

mancebo

14
)

p.

585-648

Sehmeller

I,

p.

585-648

Sehmeller

249

Vervelho

Vermelho

266

(20-10-1443)

(22-10-1443)

ie vero

die vero

377

10

412

AT

ATT

457

(1-8-1474)

(31-8-1474;

ad natum

ad nutum

462

em

mecnica. Anotamos algumas de

vulto.

Pgina

101

ser

463

15

18996

1896

515

31

Canerea

Canarea

(3-11-1489)

(3-11-1488)

550

555

18

ms

720

24

(")

(88 a)

720

26

(88 a)

(88)

XXXI

SIGLAS E ABREVIATURAS

MONUMENTA,

2. a ,

SIGLAS E ABREVIATURAS

AGS

Arquivo Geral de Simancas

Valladolid

(Es-

panha).

AHMF

Arquivo Histrico do Ministrio das Finanas

AHU

Arquivo Histrico Ultramarino

APF

Arquivo da Propaganda Fide

ARSI

Lisboa.

Roma.
Arquivo Romano da Companhia de
Arquivo da Torre do Tombo
Arquivo do Vaticano Roma.

Arquivo
da Ajuda
Marciana Veneza.
Nacional
Nacional Madride.
Vaticana Roma.
Londres.
Museu

Jesus.

ATT
AV
BADE
BAL

Lisboa.

Biblioteca e

Distrital

Biblioteca

BMV

vora.

Lisboa.

Biblioteca

BNL

Lisboa.

Biblioteca

BNM

Biblioteca

BV

Biblioteca

MB

Britnico

Arm
BCGP

Armrio.

Cap

Captulo.

Boletim Cultural da Guin Portuguesa.

CC

Corpo Cronolgico (ATT)

Cfr

Confere ou confira.

Cd

Cdice

CP
C. S.

Lisboa.

Coleco Pombalina (BNL)

Sp

[da]

Congregao do Esprito Santo

CSV

Coleco de

cx

caixa

doe, does

documento, documentos.

S.

Vicente

(ATT)

XXXV

DP

Descobrimentos Portugueses.

Espera Receber Merc

R.

F.

Fundo Geral (BNL)

0.

fls

flio,

Fr

Frei

Liv

Livro

Mons

Monsenhor.

Ms.,

Mss

Obr.

cit

O.

flios.

Manuscrito, Manuscritos.

Obra

citada

[da]

Ordem

dos Pregadores

pg., pgs

pgina, pginas

P. e

Padre

R. S

Real Senhoria

Reg. Vat

Re gesta Vaticana (AV).


sem data
[da] Companhia de Jesus

s/d
S. J

V.

Vossa Merc

V.

Vossa Paternidade

R
VV. RR

Vossa Reverncia

V. R. S

Vossa Real Senhoria

V. S

Vossa Senhoria

Vid

Vide ou Veja.

V.

Vossas Reverncias

Indica passagem de flio

//

Indica abertura de pargrafo

[]

Indica falta de texto ou texto presumido.

XXXVI

NDICE

N.o

Pg.

ATT Livro das


D. Afonso
Bula de Bento XII
Avinho, 30 de Abril de 1342
ZURARA: As cinco
do Infante D. Henrique para
Descobrimentos
ZURARA: Regresso de Lanarote
4 ZURARA:
das
em Lagos
ZURARA: Razes do Capito Lanarote
6 ZURARA: Palavras do Capito Gomes
ZURARA: Descobrimento do Senegal
ZURARA: Descobrimentos alm do Senegal
Dinis Dias
9 ZURARA: Viagem de Eanes Travaos
10 ZURARA: Viagem de Eanes Travaos
Dinis Dias
ZURARA: Viagem de Joo Gonalves Zarco
dos
negros
12 ZURARA: Descrio da
dos negros
dos negros
13 ZURARA: Aventuras de Joo Fernandes na
14 ZURARA: Descobrimentos alm do Bojador
1

IV.

Ilhas:

razes

Partilha

presas

Pires

34

44
49
53
58

60

Tristo

feitos

e seus

Feitos

27

terra

ZURARA: Dos
de lvaro Fernandes
ZURARA:
companheiros
de Gil Eanes de Lagos
18 ZURARA: Viagem de Valarte
Guin
1448
19 ZURARA: Das
20 BARROS: Descobrimento da
de
21 BARROS: Trabalhos de Anto Gonalves
Nuno
(1440-1441)
22 BARROS:
D. Henrique ao Papa
do
descobrimentos (1444)
23 BARROS: Reaco popular
17

23

39

terra

16

18
21

42

terra

Nuno

16

morte de

12

11

15 ZURARA: Da

os

65

69

74

presas feitas at

81

costa

Africa
e

Splica

Infante

aos

84

Tristo

...

92

98
104

XXXIX

Pg.

X.

24

BARROS:

Descobrimentos

Soeiro da Costa

BARROS:
26 BARROS:
27 BARROS:

Dinis

de

Eanes,

Lanarote

108

(1445)

Descoberta do Rio Senegal (1445;

25

118

Descobrimento do Cabo Verde (1445-1446)


Regresso

de Joo

...

128

(1446)

BARROS:
29 BARROS:

28

124

Fernandes do Rio do Ouro

Passagem do Cabo Verde (1446)

134

Projeco dos descobrimentos henriquinos (1447-

-1448)

BARROS: Das
do Infante D. Henrique
31 BARROS: Descobrimentos de D. Afonso V (1449-1466)
32 VALENTIM FERNANDES: De prima inuentione Gujnee...
33 VALENTIM FERNANDES: Relaes do descobrimento da
Guin de Diogo Gomes
34 MUNZER: Do descobrimento da Guin pelo Infante D.
30

feies

...

138
142
147

150
182

214

Henrique

35 DUARTE PACHECO

PEREIRA: Como Deus

revelou

ao

virtuoso Infante D. Henrique, que descobrisse as Etipias

Guin

de

36

ATT

254

Chancelaria de D. Afonso

V,

liv.

I:

Perfilhao do

Infante D. Fernando pelo Infante D. Henrique. Estremoz,

de Maro de

1436

ATT Livro dos Mestrados: Carta de D. Afonso V Ordem


Almada,
de Junho de 1439
de
Carta
ao
38 ATT Chancelaria de D. Afonso
de Junho de 1439
Infante D. Henrique. Almada,
39 _ A. CAETANO DE SOUSA: Bula de Eugnio IV
9 de Janeiro de 1443
Carta de
40 ATT Chancelaria de D. Afonso
22 de Outubro de 1443
D. Henrique.
Ordem
41 ATT Livro dos Mestrados: Carta de D. Afonso V
37

258

Cristo.

V,

liv.

19:

260

rgia

261

Etsi sus-

Florena,

cepti.

V,

iiv.

24:

Penela,

lgio a

...

268

de Cristo. Santarm, 27 de Fevereiro de 1449

AV Reg.
V. Roma,
43 ATT Ordem de
Vat.,

lau

ritual

44

ATT

vol.

431:

Bula

diversas

de Nico-

269

18 de Junho de 1452
Cristo, 235:

da Guin

Ordem

Doao da Administrao

espi-

de Cristo. Lisboa, 7 de Junho

Bulas, 7-29: Bula

274

Romanus Pontifex de Nicolau

Roma, 8 de Janeiro de 1455

XL

Dum

1454

de

266

42

263

privi-

V.

277

N.o

Pg.

BMV
46 ATT
47 ATT
45

Cd.

VI, 454: Viagens de

ir.

Cadamosto

e Pedro de

287

Sinrra
-

lau
-

Romanus Ponrifex de NicoV / Senrena executria. Roma, 22 de Abril de 1455


Bulas, 32-10: Bula Romanus Ponrifex de Nico-

lau

32-10:

Bulas,

Bula

/ Execuo na S de Lisboa. Lisboa, 5

de Ouru-

bro de 1455

378

MAGALHES GODINHO: Carra


mare. 12 de Dezembro de 1455
Bula Inrer
49 hXX-Gav.,
Roma, 13 de Maro de 1456
50 ATT Chancelaria de D. Afonso
48

7-13-7:

Anroniotro

de

III.

Doao

1:

rgia

Novembro de 1457

de Crisro.

[Vila

do Infanre], 26 de Dezem-

bro de 1457

52

ATT

391

Livro dos Mestrados: Carra rgia de confirmao da

vinrena

de Guin ao

D.

Infanre

Henrique.

Almeirim,

4 de Janeiro de 1458

53

ATT

394

Cd. 516: Carra resramentria de D. Henrique sobre

a espirirualidade da Guin.

[Vila do Infanre], 18 de Se-

rembro de 1460

54

ATT

Cd.

396

516: Disposcies restamentrias gerais do In-

fanre D. Henrique.

13 de Ourubro de

Vila do Infanre,

1460

ATT
56 ATT
57 ATT
55

Cd.

398
516:

Disposies

fanre D. Henrique. vora,


-

Msticos,

vora, 3 de
-

389

Livro dos Mestrados: Doao da vinrena dos escravos

Ordem

Calixro

384
liv.

ao Infanre D. Fernando. Sinrra, 10 de

ATT

Usodi-

381
de

cerera

V,

51

374

liv.

3:

Doao

resramenrrias

gerais

do

29 de Novembro de 1460
rgia ao Infanre

In...

407

D. Fernando.

Dezembro de 1460

409

Chancelaria de D. Afonso V,

liv.

Perfilhao do

Infanre D. Fernando / Confirmao rgia. Lisboa, 23 de

Novembro de 1461

ATT Chancelaria de D. Afonso


Carra
Conde de Viana. Sanrarm, 24 de Maro de 1462
Doao das
59 ATT Chancelaria de D. Afonso
58

V,

V,

liv.

liv.

1:

1:

411

rgia ao

413
Ilhas

de Cabo Verde ao Infanre D. Fernando. Tenrgal, 19 de

Serembro de

60

AV

1462

415

Reg. Vat., vol. 488: Breve a Frei Afonso de Bolano.

Perriolo, 7 de

Ourubro de 1462

417

XLI

N.o

Pg.

ATT
Carta de Doao ao Infante D.
nando.
29 de Outubro de 1462
Afonso de Bolano.
62 AV Reg.
508: Breve
Todi, 12 de Dezembro de 1462
Afonso de Bolano.
495: Breve
63 AV Reg.
Roma, 12 de Janeiro de 1464
Carta
habitantes de San64 ATT Livro das
12 de Junho de 1466
da Guin. (1469;
65 BARROS: Arrendamento do
66 ATT Chancelaria de D. Afonso
Carta de
61

Msticos,

Fer-

2:

liv.

Lisboa,

Vat.,

vol.

a Frei

Vat.,

vol.

tiago.

resgate

V,

D. Afonso

21:

liv.

sobre o trato da Guin.

Alenquer,

19 de

Ilhas:

Privilgios

moradores de San-

aos

446

tiago. Sintra, 8
-

Cortes,

liv.

das Cortes a D.

14:

Afon-

451

so

V,

Ferno Gomes. Lisboa,

70

ATT

Leis,

mao

1:

33: Carta rgia a

liv.

de Junho de 1473

Comrcio da Guin

455
do Mar

Ilhas

Oceano. Lisboa, 31 de Agosto de 1474

457

IV
Infanta
ATT Livro dos Mestrados: Breve de
D.
Roma, 19 de Junho de 1475
72 ARCHIVO DI STATO (Milo; Carta do Comissrio dos
71

436

444

67 ATT Livro
de Fevereiro de 1472
Reclamaes
68 ATT
V. (1472)
69 ATT Chancelaria de D. Afonso
das

431

el-Rei

Outubro de 1470
-

427

aos

Beja,

425

Frei

rgia

Ilhas:

423

Sixto

Beatriz.

460

Franciscanos. Modoetie,

Novembro

10 de

462

de 1477

BCGP: Viagem de Eustache de Fosse Costa Ocidental


de
(1479-1480)
Carta
74 ATT Chancelaria de D. Afonso
Viana, 6 de Abril de 1480
sobre
pazes com
de D. Afonso V. Vila
75 ATT Gav., 15-17-42: Carta de
73

la

frica.

V,

liv.

32:

Castela.

as

...

482

Viosa, 24 de Julho de 1480


-

480

lei

76 ATT

464

rgia

Chancelaria

de

D.

Afonso

V,

liv.

26:

Doao do

comrcio da Guin ao Prncipe D. Joo. Torres Novas,

4 de Maio de 1481
77

ATT -Gav.,

17-6-17:

485
Bula

Aeterni Rgis

de Sixto IV.

Roma, 21 de Junho de 1481

ATT
79 ATT
78

so.

XLII

489

Gav., 7-18-3: Traduo da Bula Aeterni Rgis

Livro das Ilhas: Carta de D. Manuel a Rodrigo Afon-

Alenquer, 14 de Janeiro de 1485

...

503

521

AV-Reg.
683: Carta de Inocncio VIII ao DuRoma, 12 de Setembro de 1485
que de
81 BARROS: Recepo do Prncipe Bemoim. Outubro de 1488
82 RUI DE PINA: Como Bemoim
de No80

Vat.,

vol.

Beja.

foi

feito cristo.

vembro de 1488

83 GARCIA DE
moim.

84

3 de

BARROS:

536

RESENDE:

Converso e Baptismo de Be-

Novembro de 1488

543

Baptismo do Prncipe Bemoim.

Novem-

de

bro de 1488

BARROS:
86 BARROS:

87ATT-Gav.,
-

Beja.

Carta de doao ao

Duque

Maio de 1489

570

Maio de 1490

7-18-1:

Gav.,

Ttulos

das

573
Ilhas

de

Cabo

Verde.

575

(3-3-1493)

91 ATT- CC,

1-2-21: Alvar rgio a Rui Gil. Torres Vedras,

13 de Junho de 1493

ATT Livro das


Carta de D. Manuel
D. Branca
de Aguiar. vora, 8 de Abril de 1497
873: Breve de Alexandre VI
D. Ma93 AV-Reg.
nuel
Roma,
de Junho de 1497
Carta de D. Manuel ao Hospital de
94 ATT Livro das
92

Ilhas:

579

I.

577

Vat., vol.

581

Ilhas:

Santiago de Cabo Verde. vora, 30 de Junho de 1497

ATT
de D. Manuel
Guin.
de Setembro de 1497
Breve de Alexandre VI
96 ATT
Roma, 23 de Agosto de 1499
97 VALENTIM FERNANDES:
95

568

de Beja.

Livro das Ilhas: Carta de D. Manuel a Rodrigo Afonvora, 31 de

so.

560

Doao das Ilhas de Cabo Verde ao


Beja, 30 de Maio de 1489

15-6-7:

Gav.,

Beja, 30 de
-

553

17-9-21:

Duque de

ATT
89 ATT
90 ATT
88

550

Morte do Prncipe Bemoim. (1489)


Relaes de D. Joo II com a Guin

85

525

529

Extras, liv.

Bulas, 16-15:

1:

Carta

...

584

sobre o trato da

587

vora, 13

a D.

Manuel

I.

588

Rottiro das partes da Guin.

(Sculo

XV)

589

JOO DE LISBOA: Roteiro


culo XV)
99 DUARTE PACHECO PEREIRA:
de Guin, da
gar
100 DUARTE PACHECO PEREIRA:
98

das

estas Etipias

do Cabo Branco

em

partes

da

Guin.

(S-

605

Como costumamos

nave-

cidade de Lisboa

Das

diante, pera o

620

rotas e conhecenas

Cabo Verde

625

XLIII

Pg.

N.o

101 DUARTE PACHECO

PEREIRA: Do

Arguim

deserto de

626

dos lugares qut esto alm dele

102

DUARTE
fazer de
at o

Arguim pera

Cabo Verde, per

DUARTE
anag
104 DUARTE
103

se

PACHECO PEREIRA: Do

caminho que

se

deve

diante at o Rio de anag e dali

629

dentro, pela enseada

PACHECO PEREIRA: Donde vem

Rio

de

que nele h, e das duas Etipias

e das cousas

PACHECO PEREIRA: Do

caminho

rota

...

632

que

deve tomar no Rio de anag pera o Cabo Verde, e

das Ilhas que esto

105 DUARTE PACHECO

em mar cem

lguas do dito

PEREIRA: Das

rotas

Cabo

...

636

conhecenas

da terra que vai do Rio dos Barbacins pera o Rio de

Gmbia
106

DUARTE

641

PACHECO PEREIRA: Do

nhecenas

do

Rio

de

Gmbia

caminho, rotas e

pera

Cabo

co-

Roxo

Rio Grande

645

107 DUARTE PACHECO PEREIRA: Do

Rio Grande e do que

647

nele h

108 DUARTE PACHECO


do Rio Grande

PEREIRA: Dios

alguns que so dentro dele, e

rotas e conhecenas at a Serra

109

DUARTE
sas

assi

das

649

Leoa

PACHECO PEREIRA: Da

que nela h,

que vo adiante

rios

Serra Leoa e das cou-

como o virtuoso Infante D. Anrique


Cabo de No atqui somente ...
PEREIRA: Princpio do Segundo Li-

descobriu esta terra do

110

DUARTE

PACHECO

vro do Esmeraldo
Serenssimo

de Situ Orbis.

Prncipe

el-Rei

D.

Do

que descobriu o

Afonso

Quinto

de

659

Portugal

111 DUARTE PACHECO PEREIRA:


das

[Do Cabo Ledo ao Rio


661

Palmas]

112 DUARTE PACHECO


113 DUARTE PACHECO

654

PEREIRA: Do Rio das Galinhas


PEREIRA: [Do Rio dos Cestos

...

664

ao

Cabo das Palmas]

667

VALENTIM FERNANDES: Descripo da Costa Ocidental


de frica do Senegal ao Cabo do Monte. (Sculo XV)
115 VALENTIM FERNANDES: De Cabo Verde

114

...

Ilhas

XLIV

672
740

NDICE DAS GRAVURAS

NDICE DAS GRAVURAS

PgB.
Infante

Painel

D. Henrique

88/89
104/105

do Infante

Convento de Cristo
Infante

24/25

em Tomar

D. Henrique

136/137

Rui de Pina apresenta a sua Crnica a D. Afonso

152/153

Martinho de Bomia e o seu Globo


Braso do Infante D. Pedro

Convento de Cristo

em Tomar

Porta

232/233
264/265
312/313
360/361
408/409
440/441

da charola

Braso do Infante D. Henrique


Braso do Infante D. Fernando
Braso de Ferno

Rui de Pina

Gomes da Mina

D. Joo

Braso do Prncipe

Convento

de

Cristo

Templrios

Convento de Cristo

em

504/505

II

Bemoim
em Tomar

Tomar Um

536/537

Interior

da

corredor

charola

dos

600/601
664/665

XLVII

MONUMENTA
MISSIONARIA AFRICANA
FRICA OCIDENTAL
SEGUNDA SRIE

(1342-1499)

BULA DE BENTO

XII

AFONSO

D.

IV

(30-4-1342)

Manda

Sumrio

que

faam

se

igrejas catedrais e

colegiais nos lu-

gares de alm que se tomassem aos mouros

com

o padroado das

mesmas, que

El-Rei

Benedictus episcopus, seruus seruorum Dei.


Christo

fillio

Salutem

et

Alfonso

Portugualie

Carssimo in

Alguarbij

regi

illustri.

apostolicam benedictionem. //

Laudemus

exultamus

et

mater ecclesia nobisque


tationis

et

ficaria

lhe conferido pelo Papa.

in

Domino. Gaudet

et ipsi ecclesie cedit

augmentum, quod Rex regum

et

et exultat

ad

sancta

magnum

exul-

dominus exercituum ad

uirtuosos actus et strenuos suaque grata obsequia

metem tuam

salubriter dirigens contra erucis hostes prfidos agarenos par-

tium Africe, qui ad exterminium Cristiano rum semper anellant,

non solum ad defenssionem catholice fidei, sed ectiam dillatationem ipsius ac exterminjum hostium eorundem, tuum animuir
preparauit tribus
Portugalie

eamdem
tibi que

de sua

tibi

Alguarbij,

et

multipliciter

uirtutum

subiciens

et

iter

dillatarunt,

tra

laudabilia

desuper contra

prompcius

quo pons

in

et

dillecti

fillij

incoate

ceptum con-

eius dexteram

/ /

frater noster Martinus episcopus elborensis

nobilles uiri

Lpus Fernandi dominus de Fer-

necnon Laurencius Guomecij de ureo

tores et ncij tuj pro infra scriptis,


destinati,

fidem
imitari

deuotum propositum

domino Deo fiduciam,

auxilliarem tibique propiciam jugiter experiris.

raria,

hostes

ipsos

et uirilius

hostes ipsos Dei neguocium tuque

Sanne venerabilis

qui

uestigia

properans, hostiumque dorssa ellidendo

proujncias

ujctorie subministrans, ut eo

prosequaris,

memorie Regum

solita gracia clare

primogenitorum tuorum,

ad nos

et

milles,

ambasia-

sedem apostolicam

nobis ex parte tua reuerenter exponere curauerunt,

quod
fidei

progenitores tuj

dicti

tquam

Alguarbij, et regni Portuguallie

plantatores

solliciti,

Regum tuum

impugnatores feraidi hostium predictorum,

et

magnam partem

copioso sub-

ditorum suo rum sanguine fuso, proprijsque perssonis

ad hoc expositis liberauerut, diurna

tibus infinitas
assistente,

e faculta-

dextera

eis

ac eripuerunt de manibus infidelium predictorum,

illaque reduxerunt
et

eiusdem

ueri Catholici et

ardore ac zello succensi dicteque fidei

ad cultum nominis

reuerenciam Ecclesie sancte Dei,

et loca ecclesiastica

ac obedienciam

Cristiani,

et in eis diuersas ecclesias

fundarunt, pariter et dotarunt, et defens-

ipsorum ac impugnatione hostium eorundem multa

sione

magna

fortalicia

Christi de

quodque

construxerunt

perfidi

ipsi

et

hostes

huiusmodi ereptione dolentes, non solum ad recupera-

tionem Alguarbij sed etiam jmpugnationem Portugalie regnorum


eisdem progenitoribus guerras

predictorum,

et

actus bellicos

quasi continue mouisse noscuntur, quibus progenitores ipsi non

solum

restiterunt,

dampna

eis

sed hostes ipsos multociens expugnarunt, et

plurima intullerunt,

sius rex Portugalie,

in

fuit

agendis

et

genitor tuus,

circunspectissimus

quod

clare

est in frontaria

eisdem

et

ipsi hostes

et

in artibus bellicosis maris expertos

cum galleis et allijs uasis nauallibus oppormelius quam allias impugnari, et dampna eis

ectiam grauiora, de remotis partibus

quendam

in

maritimis uellis expertum ad regna predicta uenire fecit

cum maximis
tituit

estipendiijs

et gentes

mari

et

eumque

admiratum suorum regnorum cons-

predictorum, qui gualeas et

cstruxit,

Alguar-

uicinum

per mare

tunis poterant
inferri

Regnum

dictorum hostium constitutum

quod per homines

dictorum

ac ferutissimus

hostium persecutor, considerans quod dictum


bij

memorie Dioni-

qui inter progenitores ipsos

allia

uassa nauallia opportuna

dictorum regnorum in actibus ad bellicos

apparatus marinos pertinentibus, per eorum exercicium

sic fecit

audaces et expertos, quoduis posset ad actus huiusmodi gens


aptior reperiri,

non solum ad defenssionem dictorum regnorum,


quem admiratum

sed impugnationem uirillem hostium eorudem,

cum
et

prefacto genitore tuo sublato de mdio tecum retinuisti,

ipsum amplius honorasti

regnorum

hostibus,

dictis

dampna quam plurima


fanus

et

(*)

tam per

grauia

eum et gentes tuorum


mare quam per terram,

ac per

intulisti,

quodque

pro-

licet ille

blasfemus rex agarenorum de Benamarim, inter reges

sarracenorum potentissimus,

blasfemos

territus

ex premissis

cum pridem ad persecutionem et exterminationes orthodoxorum fidelium citra mare ad partes Hispaniarum cum cateruis
bellatorum jnfidelium

jnnumerabilibus transfretauit,

tibi

per

suos ncios et licteras diuersa munera, promissiones, subsidia


et securitatis obsides obtullisset, si

nostrum Alfonsum regem Castelle

nepotem non juuares.

Tamen

tu premissa

Carissimum

in Christo filium

et Legionis illustrem,

//

omnjno respus

et

more dictorum pro-

genitorum tuorum ipsorum sequendo uestigia,


ac

Ecclesie,

tocius

tuum

populi

christiani,

eiusdem

sancte

matris

cupiens

fidei

jnjuriam tantam repellere, ac uellut christianissimus princeps,


et fidei

eiusdem athleta strenuus, obiare

tunc ex

dicti

uastitati christiane fidei,

blasfemj, et nefandi regis potencia in

illis

partibus

reprimendum hostium seuiciam predictorum, vna


rege Castelle exposuisti patenter perssonam et bona

iminenti, ad

cum

dicto

tua pariter et subiectos

2
(

).

//

1
O Papa faz aqui aluso a Manuel Pessanha ou Pessagno (Pes)

sanho), nomeado Almirante de Portugal :por el-Rei D. Dinis em i de


Fevereiro de 13 17 (ATT-Gav., 3-1-7 (original) e Chancelaria de D. Dinis, liv. III, fl. 108), com a obrigao expressa de manter 20 genoveses
ao servio de Portugal (Carta de 5-2-1317). Seguidamente Pessanha
nomeado Almirante do Mar com trs mil libras anuais (Carta de 7-3ATT -Chancelaria de D. Dinis, liv. III, fl. 109. D. Afonso IV
-1317)
ATT -Chancelaria de
confirmou o diploma de D. Dinis de 5-2-13 17.

D. Pedro

I, liv.

1,

fl.

7.

Cfr. L. T. Belgrano, Documenti e Genealogia dei Pessagno Genovesi Ammiragli dei Portogallo, em Atti delia Societ Ligure di Storia
Almeida
Patria, Gnova,
vol. XV, p. 241-316.
Enciclopdia ItaPessanha
Os Almirantes Pessanhas, Porto, 1923.

MDGCCLXXXI,

liana, v. Pessagno.
2
Referncia batalha do Salado. So numerosos os documentos
)
da chancelaria pontifcia sobre o assunto. Em 16-5-1341, Bento XII
(

Ita

quod tu

et dictus

rex Castelle, uobis Dei auxilio, cuius

agebatur neguocium sufraguante, de

mudo

to ti

notorium,

dictis hostibus qui

dictis

hostibus, sicut est

viriliter et feliciter trihfastis,

ad

infinitis

ex

exitiuim christianorum furentis et iniqui

propositi armauerant uoluntatem in Christo tripho in ore gladij

jnteremptis et multis ex eis captis et redactis in perpetuam


serujtutem. //

Quare

prefatti

ambaxiatores et nucij nobis ex parte tua

deuote ac humiliter supplicarunt, ut

cum

tu uellut feruens zello

orthodoxe, tam prospera et prognostica spei bone

fidei

inicia,

que de triumpho huiusmodi successerunt, aduersus hostes predictos nefandssimos,

exaltationem

fidei

et

ad diuini nominis laudem

et gloriam,

dillatationem eiusdem toto posse

sis

et

dis-

positus prosequi in futuram tuque in prosecutione huiusmodi

Dei

et

fidei

orthodoxe neguocij

cum

dicto rege Castelle

iam

facta multa subieris honera expenssaram, et maiora te subire

opporteat,

pro prosecutione

ipsius

imposterum facienda,

ad

quarum supportationem tui erarii non sufficit facultates, tibi


decimam omnjum prouentuum eoclesiasticoram, regnoram et
terraram tuoram

cum

predicatione cracis ac indulgencijs

solitis

concedi transfrettantibus in subsidium Terre Sancte concedere,

de benignitate apostlica dignaremur

Nos

igitur

tuum pium

).

et laudabile

//

propositum dilligencius

attendentes, huiusmodi supplicationibus eo libencius


fore prouidimus,

Dei

est

mere

et

quo huiusmodi neguocium quod

pro ipsius orthodoxe

fidei

promouere confidimus

iuuandum

te

annuendum
ad laudem

palmitibus dillatandis assu-

apostolici fauoris fulciendum et

presidijs utille et expediens

extimamus. Et propterea

agradecia a D. Afonso IV a parte nela tomada, como j o fizera em


27-12-1340. Cfr. AV-Reg. Vat., vol. 135, fls. 117-118 (alis 121-122)
e vol. 136, fls. 36V.-37 respectivamente.
3
Aqui finda o resumo da splica ou exposio feita pelos em(
)
baixadores. Infelizmente os livros das Splicas do pontificado de Bento XII desapareceram do Arquivo do Vaticano.

premissis

attentta

super hijs

cum

consideratione

nalibus prehabita diligenti,


exaudittionis

Romane

deliberatione

Ecclesie Cardi-

supplicationes tuas huiusmodi ad

duximus

graciam

ac

penssatis

fratribus nostris sancte

admittendas,

predicacionem

siquidem crucis in omnibus regnis, comitatibus atque


tuis

domnio

et dictioni subiectis,

terris,

per uenerabillem fratrem nos-

trum archiepiscopum bracharensem

et allias

perssonas ecclesias-

ticas seculares et regulares ad id idneas per

eu[n]dem

archie-

piscopum deputandas, tam comtra dictum regem de Benamarim, et quoscumque alios crucis hostes sequaces ipsius, quam
comtra regem Granate ceterosque blasfemos obsequentes eisdem,
siue ipsos reges blasfemos contra te et regna seu terras tua, siue

non solum regna et terras tua predicta defenddo, sed ectiam


regna et terras eorum jnuadendo seu impugnamdo, guerram mote

uere contigerit, contra eos


infra scripto, ita

quod

fieri

concedimus pro biennali tempore

in dictis regnis et terris et dominijs tuis

proponatur solemniter uerbum crucis et

inibi uenerabile

eius tuis et aliorum fidelium in regnis,

signum

comitatibus, terris et

dominijs predictis consistencum, illam deuote suscipere uolen-

cium humeris per eos qui ibidem preponent uerbum huiusmodi


assignatur, ut predictum

femos

et

neguocium contra

preffattos reges blas-

sequaces eorum uiuice crucis muniti signaculo,

dictum neguocium assumente feruenter assumant, teque


prossequente

prosequantur,

uiriliter

cum

Decimam

insuper

super predicatione

/ /

omnium reddituum

siasticcorum ab omnibus

et

prouentuum

perssoeis ecclesiasticis quibuscumque, exptis et


et dominij

non exemptis

tuorum, cuiusque

condicionds et status, religionis et ordinis, quibus et

guari,

eccle-

archiepiscopis et episcopis ceterisque

regnorum, comitatuum, terrarum

quo ad hoc nulla

illud

indulgencijs expressis

in allijs litteris nostris conffectis specialiter


et indulgencijs supradictis.

te

eorum

alicui

priuilegia uel indulgncias uillumus suffra-

preterquam ab eisdem fratribus

Ecclesie Cardinalibus,

uris

sancte

Romane

qui in appostolice solicitudinis partem

aspti nobiscum
ecclesie

emergecium undique neguociomm uniuersalis

humeris nostris incumbentia honera sorciuntur, quique

profundi et penitilis arduitate

bus publicis
tate

continua prouidere.

Sancti

consilij uigillantes assidue

pro

re-

et priuatis statui salutique fidelium student seduli-

Iohanis

Nec non

Iherosolimitani,

dilectis

miliciarum

et

filijs

Hospitalis

Ihesu Christi,

Sancti Iacobi, et de Auis hordinum, magistris et fratribus contra


dictos hostes fidei christiane exponentibus iugiter se et sua, quos

quidem Cardinales

et Hospitalarios

ac fratres militares predictos

ab huiusmodi prestatione decime exemptos

et liberos fore decer-

nimus, immunes, exigendam et colligendam per dictum archie-

piscopum, de cuius maturitate,

cutorem ad hoc per

Nec non

et

allias nostras litteras

ac circunspectionis

deputamus.

exe-

//

per sub collectores elencos dumtaxat super hijs

deputandos ab eo in regnis,

terris,

secumdum modum

predictis,

fidelitate,

Domino fiduciam specialem ipsum

industria gerentes, in

et

comitatibus et dominio ruis

morem, ac consuetudinem

in

exactione huiusmodi hactenus obseruatos, de ipsorum fratrum


consilio,

tenore presencium usque ad bienium a prximo

tibi

futuro festo natiuitatis beati Johannis Baptiste in antea com-

putdum duximus concedendam, expendendam, tamen per


eundem archiepiscopum iuxta ordinationem ruam, contra preffattos reges blasfemos uel alterum

regnorum
regnorum

et terra rum
et

tuorum

terrarum

huiusmodi regna

et

dictorum blasfemorum,

et terras tua,

alterum ipsorum, siue per


aut terras eorum,

eorumdem, pro defenssione

ectiam ac ectiam impugnatione

te

siue

aduersus

per eosdem Reges blasfemos uel

contra ipsos uel ipsorum alterum,

per mare uel per terram guerram moueri

ctinguat. //

Vt autem huiusmodi neguocium, siue circa defenssionem


regnorum et terrarum tuorum, siue circa impugnationem crucis
hostium predictorum, tam per mare,
et securius,

Deo

quod dictorum
8

tibi

quam

assistente propicio,

per terram,

prosperetur,

crucis hostium jnpugnationi,

felicius

uolumus

ad Dei laudem

et

gloriam,

ac exaltacionem fidei

intendas,

cum

in ipsorum

frantarijs constitutas,

non desinant impugnare,


subdendo,

dictioni

dilligter

inuigiles

et

solerter

fidem catholicam et terras fidelium potissime

ipsi

ac perssonas christianorum

christianos

tam

ipsosque

capiendo

ipsos

mares

quam

sueque

feminas,

et

eorum cogendo fidem catholicam abneguare, et non nulla allia nefanda in eosdem catholicos comittendo. In terris quoque castris et locis in dicto regno Granate et

paruulos

filios et fillias

allijs terris

per predictos agarenos detentis, tam per

acquisitis,

quam que

diuina

tibi

contigerit in fucturum, construi et edificari

seculares videlicet Cathedrales,

te forsitan

suffraguante uirtute acquiri

uollumus ecclesias

secumdum mandatum

et ordi-

nationem nostram uel sucessorum nostrorum uel alliorum quibus nos seu

dicti successores id

dum, considerata
locorum

in

duxerimus uel duxert comitten-

aptitudine, condictione, calitate et dignitate

quibus fuerint ecclesie huiusmodi hordinande. Jn

quibus ectiam de mandato nostro seu dictorum successorum

ponentur

quas in

et
eis

instituentur perssone

seculares,

ecclesiastice

per

diuina celebrentur officia, et ministrentur habita-

toribus ipsorum locorum cathoHcis ecclesiastica sacramta


Collegiate uero et allie inferiores ecclesie

4
(

).//

a cathedralibus

fundari possint de mandato prellatorum, et alliorum catholi-

corum quibus hoc de

jure competit uel compectet in fucturum,

ac similiter institutio seu ordinatio perssonarum ecclesiastica-

rum quas

ut predicitur seculares esse uollumus

5
(

),

in

eisdem

4
Parece-nos ser este o mais antigo documento em que aos Reis
( )
de Portugal se confere o privilgio de padroado espiritual em terras
africanas, pois era expressamente extensivo s terras conquistadas ou a
conquistar aos inimigos da f, no somente no reino de Granada (terras
da reconquista crist peninsular) como em quaisquer outras detidas
pelos agarenos (as da reconquista crist africana) Note-se, particularmente, que este privilgio s foi concedido ao Rei de Portugal e seus
sucessores. Ao Rei de Castela foram dados muitos louvores, mas nada
,

mais...

5
insistncia no clero secular parece-nos significar apenas
)
(
se queria instituir a Igreja na sua orgnica definitiva e cannica.

que

collegiatis et allijs inferioribus ecclesijs

ponendarum,

possit fieri

per eosciem quibus competit id de jure. Saluo jure patronatus

quo

rui,

ius intellegi uollumus illud esse

quod

tibi prestiterint

Jura oomunia Cannica, jn casu de quo agitur seu agetur.

Jn

locis

autem

totaliter

terum acquirendis,

si

per

te

//

de nouo acquisitis, uel impos-

seorsum uel per mixtim habitare conti-

gerit

aguarenos, circa sacerdotes ipsorum qui zabazara uulgua-

riter

ncuptur, nec non templa seu mesquitas ipsorum, ne

quod

absit,

per eorum funestos

ritus,

uerborum, ac publicas inuocationes


in cordibus fidelium

inuocationes et clamores

et peregrinationes

ipsorum

scdalum generetur, tu tamquam princeps

catholicus et zelator fidei christiane, iuxta constitucionem super

hoc editam in concilio Viennensi, cum eosdem aguarenos in


dictis

nouiter ut premititur acquisitis uel ectiam acqui-

locis

ad eorum templa seu mesquitas contigerit comuenire,

rendis,

ut ibidem adorent perfidum

Machometum, eiusdem Mahometi

nomen

extolli christianis audientibus, uel

alta

uoce inuocari aut

aliqua uerba in
blice, seu

illius

honorem

eos profiteri uel proclamare pu-

huiusmodi peregrinationes infidelium scandalum

non
omnjno auferas

fieri

permitas, sed tallem obseruationem funestam de dictis locis


et

a tuis subditis aufferri procures

districius,

inhibendo ne preffatta inuocatio siue professio nominis ipsius


perfidi

Mahometi publice aut peregrinado

in tuo existente
tolleretur,
allij

Et quia

perterriti,

a presumptione

spiritualia diu sine tporalibus

a quibus spiritualia

et rebus in dictis regno


detentis,

non

subsistunt,

ac

non debet si temporalia mettant


semjnantur, volumus quod pro bonis
esse

Granate ac

terris

per dictos aguarenos

per catlicos forsitan ut premittitur acquisitis uel in

posterum concedte Domino acquirendis, decimas


ecclesijs

IO

quod

simili areetur. //

est qui qui altario seruit uiuere debeat de altari, et iuxta

uerbum Apostoli mirum


hij

ab alliquo

eos qui secus prespserint taliter castiguando,

eorum exemplo

iustum

prellibata

domnio aceptetur de cetero, uel quomodolibet

et

perssonis

ecclesiasticis

instituendis

et

primcias

ibidem,

cum

super hoc fueris requisitus, facias

cundum quod
minus

libertas et

immunitas

terris et locis acquisitis,

predictis,

terris

cum

integritate perssolui, se-

jura ad id te astringere dignoscuntur. Et nichillo-

eisdem

et

ecclesiastica, jn ciuitatibus, castris,

que acquiri

ecclesijs

et

contigerit,

perssonis

in regno et

ecclesiasticis

et

plene et libere seruabitur iuxta cannicas sanciones. //


Solutiones siquidem huiusmodi decime primum terminum

allijs

primi annj fore statuimus festum

Omnium Sanctorum prximo

fucturum.

Secundum uero termjnum, festum

minj post

illud

similibus

prximo secuturum. In

termjnis

obseruandis.

allio

Ascenssionis Do-

anno

dicti bienii

Uollumus ectiam quod

infra

dictum bienium tu eiusdem decime concessione contentus a


predictis

per

te

ecclesiijs

et

perssonis ecclesiasticis

uel allium seu allios

ecclesie uel allique

cium faciedum pro

non petas

earundem ad alliquod certum


certis

subsidium

alliud

uel exigas,

nisi

dicte

reale serui-

rebus forsitan sint astricte. Et ob reue-

renciam appostolice sedis

et

ecclesiasticas supra dietas sic

nostram,

ecclesias

et

perssonas

benigno fauore prosequi studeas,

earum opportunitatibus habeas efficaciter


commendatas, quod Deum et nos et sedem eandem, tibi mrito
reddas propcios. Et erga opportunitates tuas quotiens expesieque

illas in singulis

promptiores. //
Datis Auinione, ij Kalendas maij. Pontificatus nostri

dierit,

Anno

Septimo.

AV-Reg.
5-2.
Livro das Ilhas, fls. 122V.-125
22V.-23 bis.
Na impossibilidade prtica de transcrevermos o original servimo-nos da leitura nova do Livro das Ilhas,
conferida e corrigida pelo texto dos Regesta Vaticana.
ATT-Bulas,

Vat.,

129,

fls.

II

AS CINCO RAZES DO INFANTE D. HENRIQUE


PARA OS DESCOBRIMENTOS
[Em

que]

se mostram cinquo razoes por que o senhor J ffante


mouido de mandar buscar as terras de Guynea.

Entom maginamos que sabemos


nhecemos o seu fazedor,

foe

algua cousa quando co-

a fim pera que

elle fez tal

obra.

pois que nos capitlios ante destes teemos posto o senhor Jffante

por principal obrador destas cousas, ddouos

conhecimeto que podemos,


tlio

bem

saibamos a fim por que as

h que
fez.

em

delle aquelle claro

este presente capi-

bem

us deuees

de notar

que a magnanydade deste prncipe, per hu natural costrangimento, o chamava sempre pera comear
fectos,

acabar

grandes

por cuia raz depois da tomada de Cepta, spre trouxe

continuadamente nauyos armados contra os


elle

muy

jnfiees.

por que

tynha votade de saber a terra que hya aallem das Jlhas

chama do Bojador, por que


tempo, nem per scriptura n per memorya de

de Canarya, e de huu cabo que se


ataa aquelle

nhus homees nunca foe sabudo determinadamte a callidade


da

terra

que hya aallem do dicto cabo. B h que algus de-

ziam, que passara per ally

sam Brandam

outros deziam

S. Brando de que trata o A. reputada facomo a ilha deste nome. Segundo esta tradio dizia-se
que S. Brando tinha aportado esm um navio no ano de 565 a uma
ilha perto da equinocial. Conservou-se esta entre os habitantes da
(!)

viagem de

bulosa, assim

Madeira e da Gomeira, os quais julgavam ver a dita ilha ao Oeste em


certo tempo do ano. Esta viso provinha todavia de certas circunstncias meteorolgicas.
Azurara conheceu pois esta tradio da idade mdia, por alguma
cpia do Mss. do xi,in sculo intitulado: Imago-Mundi de dispositione orbis, de Honrio d'Autun, e esta circunstncia tanto mais
curiosa que Azurara no podia ter tido conhecimento do famoso Mappa-mundi de Fra-Mauro que s foi feito entre os anos de 1457 e 1459;
e ainda menos do planisfrio de Martim de Bomia (1492) que se

12

que forom

duas gallees e que nunca mais tornarom. Mas esto

nom achamos
nauyos

algus

modo que

per nhu

h de presumyr que

podesse seer, por que

se as dietas gallees l forom,

nom

que outros

n antremeteram de saber a uyag que

se

fezerom. //
E por que o dicto senhor quis desto saber a uerdade pare-

cendolhe que se

elle

ou algu outro senhor

se

n trabalhasse de

nem mercadores nunca

o saber, nehus mareantes

se delle antre-

meteryam, por que claro st que nunca nhus daquestes

se

trabalham de navegar senom pera donde conhecidamente spe-

ram

proueito.

ueendo outrossy como nhuu outro prncipe

trabalhaua desto,

mdou

elle

uyos por auer de todo magnifesta certidom, mouedosse a


por seruio de Deus, e delRey

se

contra aquellas partes seus na-

dom Eduarte

mao, que aaquelle tempo regnaua.

ello

seu Senhor e Jr-

esta ataa

quy

foe a pri-

meira razom de seu mouimento.//

em

a segda foe por que consyrou que achandosse

terras alga

aquellas

povoraom de xpaos, ou algus taaes portos em


se poderyam pera estes

que se perigoo podessem nauegar, que

Regnos

trazer

muytas mercadaryas que se auery de bo mercom elles n tratau outras persoas

cado, segundo razom, pois


destas partes

nem

doutras nhas que sabidas fossem.

meesmo leuaryam pera

das que

em

estos

que esso

Regnos ouuesse,

cuio trafego trazerya grande proueyto aos naturaaes.//

terceyra

razom

mouros daquella

foe por que se dezia

terra

comumente pensava.
outra algua geeraom.

que o poderyo dos

mayor do que

dAfrica era muyto

E
E

que n auya antre

elles

xpaos

se

nem

por que todo sesudo per natural pru-

dncia h costrangido a querer saber o poder de seu jmygo,


conserva em Nuremberga, onde se v desenhada junto da equinocial
grande ilha com a seguinte legenda:

uma

Anno 505

S.

Brandam chegou com

clebre jesuita Henschenius, que

o seu navio a esta ilha.

comps

um exame

crtico

da

vida de S. Brando, diz: Cujus historia, ut fabulis referta omittitur.

13

trabalhousse o dicto senhor de o

mandar saber pera determina-

damente conhecer ataa onde chegaua o poder daquelles

jn-

fiees.//

quarta razom foe porque de xxxj. anos que auya que

Rey xpao nem Senhor de

guerreava os mouros, nuca achou

amor de nosso senhor Jh Xp o quyguerra ajudar. Querya saber se se achary em

fora desta terra que por


sesse aa dieta

aquellas partes algs prncipe xpaos,

em que

amor de Xp

quisesse ajudar contra

jmygos da

aquelles

fosse

tam esforada que o


f.//

quita raz foe o grande deseio que

sancta f de nosso senhor

que

se

a caridade e

Jh Xp

auya de acrecentar

e trazer a ella todallas almas

quisessem saluar conhecendo que todo o mesteryo da

encarnaom, morte,

obrado a esta fim

e
.s.

paixem de nosso senhor Jh Xp

quaaes o dicto senhor querya per seus trabalhos


trazer ao verdadeiro caminho,

Senhor fazer mayor

oferta.

conhecendo que
se

se

despesas

n podya ao

Deus prometeo cem bees por

hu, justo st que creamos que por tantos bes

almas quantas por aazo deste senhor som saluas,

Regno de Deus

foe

por saluaom das almas perdidas, as

.s.

por tantas
tenha no

elle

tantos centanaryos de galardoes per que a

sua alma depois desta vida possa seer gloreficada no

celestial

Regno. //

C eu que

esta estorya screuy, vi tantos

daquellas partes tornadas aa sancta

f,

homes

e molheres

que ajnda que

este prn-

cipe fora gentyo, as oraoes daquestes era abastantes pera o

E n tam soomte uy aquestes mas uy seus


tam verdadeiros xpaos como se a deuynal graa

trazer a salua.
filhos e netos

espiraua

em

elles

pera lhe dar claro conhecimento de sy mees-

mo.//

Mas

sobrestas cinquo razoes tenho eu a vj. a que parece que

h raiz dde todallas outras procedem.


rodas cellestriaaes.

em ha

epistolla

C como eu

jsto

h jnclinaom das

screuy a n h muytos dyas,

que enuyaua ao senhor Rey, que posto que

seja scripto

que o barom sabedor se assenhorara das

estrellas,

e que os cursos das planetas segundo boa estimaom dos santos

doutores nom podem empeecer ao bo homem, magnifesto h


porem que som corpos ordenados no mesteryo de nosso senhor
Deus e cor [r] em per certas medidas e desuairadas fys, reuelladas aos homes per sua graa, per cuias jnfluencias os corpos
mais baixos som jnclinados a certas paixoes. E se assy h
fallando como cathollicos, que as contrairs predestinaoes das
rodas do ceeo per natural juizo c alga deuynal graa se
pode estornar, muyto mais de raz est, que as que proueitosamente perdestinadas forem, per essa meesma graa n soomte seguirom seu curso, mas ajnda se acrecentar muyto

mais.//

Porem vos quero aquy


de natural jnfluencia,

estas cousas.

screuer

este

como ajnda per pungimento

honrado prncipe

h casa de Mars, e h eixaltaom do


xj

em

casa acpanhado do

sol.

fortes,

que

jnclinaua a

sol e seu

senhor est

em

por quanto o dicto Mars foe

Aquaryo, que h casa de Saturno, e

senificou

se

esto h porque o seu acendente foe Aryes, que

casa desperana,

este senhor se trabalhasse de conquistas altas e

especyalmente de buscar as cousas que eram cubertas

aos outros homes e secretas, segundo a callydade de Saturno,

em

cuia casa

e o sol seer

elle h.

em

por seer acpanhado do

conquistas seer lealmente

ZURARA

sol

como

disse

casa de Jpiter, senificou todos seus trautos e


feitas, e

(Gomes Eanes de)

a prazer de seu rey o senhor.

Crnica

dos Feitos de Guin, M's.

de Paris, cap. VII.

*5

REGRESSO DE LANAROTE
Como

chegarom a Lagos.

as carauellas

das razoes que

Lanarote disse ao Jffte.

Chegar as carauellas a Lagos dde ante


nobre tempo de uyag, c lhe

nom

partira,

foe a fortuna

menos

audo

graciosa

na bona do tempo, do que lhe ante fora no filhamento da

chegarom ao Jffante, que ante poucas

presa; onde as nouas

horas se acertara chegar ally doutras partes onde auya dyas que

E como

andaua.

veedes que as gtes

hus cometera de

se

som

deseiosas de saber,

metyam nos

chegar aa rybeira, outros se

batees que achau amarrados ao longo da praya e

ceber seus parentes e amigos, de guisa que

sabido seu boo aqueecimento,

eram

allegres.

com

em

hyam

re-

breue tempo foe

o qual geeralmte

todos

por aquelle dya abastou a esses principaes de

beijar a mao ao Jffante seu senhor contandolhe em breue a


soma de seus feitos. E desy repousaram, come homes que chegauam a sua terra e a suas casas, onde j sabees qual serya sua
f olga

tre suas molheres e filhos. /

no outro dya Lanarote, come home que do

principal carrego, disse ao Jffante: Senhor,

bem

feito

tynha

sabe a uossa

mercee como auees dauer o quinto destes mouros, e de todo o

que guaanhamos

em

vosso nos mandastes.

aquella terra, onde por seruio de Deus e

agora estes mouros, pollo grande tempo

que h que andamos no mar, assy polo noio que deuees consyrar que teer

em

natureza, e postos

seus coraoes, vedosse fora da terra de sua

em

catiueiro

sem auendo algu conhecimto

de qual ser sua fim, desy a husana que n

ham

de andar

em

nauyos; por todo esto ve assaz mal corregidos e doentes, pollo


qual

me

parece que ser b que de

manha

os mdees tirar

das carauellas e leuar aaquelle capo que est aallem da porta

da

villa,

e far delles cinquo partes segundo costume.

seja

uossa mercee chegardes hi e scolher ha das partes qual mais

vos prouuer.//

Jffante disse que lhe prazia.

mandou Larote

no outro dya muyto cedo

aos meestres das carauellas que os tirassem

fora e que os leuassem aaquelle capo, ode fezessem suas repartioes

segundo ante

dissera; pero

outra cousa fezesse leuar

em

primeiramte que se

aquello

oferta o milhor daquelles

mouros

aa Jgreia daquelle lugar, e outro pequeno que despois foe frade

sam Francisquo uyar a s Vicente do Cabo, onde sempre


como catholico xpao, sem auendo conhecimto n sentidoutra
ley senom daquella santa e verdadeira em que
mto
de

viueo

todollos

xpaos speramos nossa salua.//

[ margem]:

AZURARA

(*)

presa

No
foi,

for os

mouros desta presa ifxxxv.

(Gomes Eanes de)

Obr.

cit.,

(*)

cap. xxiiii.

XXV

cap.
diz-se que o quinto do Infante foram 46 almas.
portanto, de 230.

*7

MONUMENTA,

2. a

PARTILHA DAS PRESAS EM LAGOS


Como

o autor

aquy razoa hu pouco sobre a piedade que h


E como foe feita a partilha.

daquellas gentes.

Oo

tu cellestrial padre, que

com

tua poderosa mao, se

mo-

uimento de tua deuynal essncia gouernas toda a jnfyda cpa-

nhya da tua sancta cidade,

e que trazes apertados todollos eixos

em nove

mouendo
)
como te praz. Eu te rogo
dano da minha conciencia, c

dos orbes superiores destingidos

speras

os tempos das jdades breves e longas,

que as minhas lagrimas n sei

n por sua ley daquestes, mas a sua humanidade constrange a


minha que chore piedosamente o seu padecimento. E se as brutas animallyas, com seu bestyal sentyr per hu natural destinto
conhece os dpnos de suas semelhantes, que quers que faa

minha humanai natureza, vedo assy ante os meus olhos


nembrandome que som da geeraom dos filhos de Adam.//
esta

aquesta miserauel cpanha,

No

outro dya, que era

viij

dyas do mes dagosto, muito

cedo pella manha por rezom da calma, comearom os mareantes

de corre ger seus batees, e tirar aquelles catiuos pera os leua-

rem segundo

lhe fora

mandado. Os quaaes postos juntamete

naquelle capo, era ha marauilhosa cousa de veer.

auya alguus de razoada brancura,

elles

antre

fremosos e apostos;

menos brancos que queryam semelhar pardos; outros


tam negros come tiopios, t desafeioados assy nas caras como
nos corpos, que casy parecia aos homes que os esguardauam
outros

que vy as jmages do jmjsperyo

2
(

mais baixo; mas qual serya

o coraom por duro que seer podesse, que

nom

fosse

de piedoso sentimto, vedo assy aquella cpanha.


(*)
2
(

iS

Leia-se: spheras.
Leia-se: jmjspheryo.

pungido

C hus

tynham

com

as caras baixas e os rostros lauados

lagrimas olhan-

do hus contra os outros; outros estauam gemendo

muy

doora-

samente, esguardando a altura dos ceeos, firmando os olhos

em

braadando altamente como se pedissem acorro ao padre


da natureza. Outros feryam seu rostro c suas palmas, lanan-

elles

dosse tendidos

em

em meo

do chao. Outros fazia suas lamtaoes

maneira de canto, segundo o costume de sua

terra,

nas

quaes posto que as pallauras da linguajem aos nossos n podesse seer entendida,

bem cor[r]espondya

ao graao de sua

tris-

teza.//

les

Mas pera seu doo seer mais acrectado, sobreueherom aquelque tynham carrego da partilha e comearom de os aparta-

rem huus dos outros afim de poer seus quinhoes em jgualleza,


onde cuynha de necessydade de se apartarem os filhos dos
padres, e as molheres dos maridos, e os huus jrmaos dos outros; a amigos nem a parentes nom se guardaua nhua ley, soomente cada hu caya onde o a sorte leuaua./ /
Oo poderosa fortuna que andas e desandas com tuas rodas
cpassdo as cousas do mundo como te praz. E se quer po ate
os olhos daquesta gte miserauel algu conhecimento das cousas

postumeiras, por que possam receber algua consollaom

de sua grande
partilha,

tristeza.

esguardaae

meo

us outros que vos trabalhaaes desta

com piedade

como

se aperta

legar.

Qu poderya acabar

hus c os

sobre tanta misria, e veede

outros,

que apenas os podees des-

balho, c tto que os tynh postos

ha

muy

grande

tra-

parte, os filhos

que

aquella parti s

vy os padres na outra, alleutauanse rijamente e hyanse pera


elles; as madres apertava os outros filhos nos braos, e lauanse com elles debruos, recebendo feridas c pouca piedade
de suas carnes, por lhe n seer tirados!//

assy trabalhosamte os acabar de partyr, porque aal do

trabalho que tynh


gte,

assy do lugar

com

os catiuos, o capo era todo cheo de

como das aldes

e comarcas darredor, os

quaaes leixau aquelle dya folgar suas maos, que estaua


i9

a fora de seu griaanho, soomete por veer aquella nouidade.

c estas cousas que vy, hus chorado, outros departindo,

fazyam tamanho aluoroo que poinh

em

torua os gouerna-

dores daquella partilha.//

Jffante era ally encima de

nhado de suas

hu poderoso

cauallo, acpa-

come home que


pequeno thesouro. C de Rvj ( 3 ) almas

gentes, repartindo suas mercees

de sua parte querya fazer

que acontecerom no seu quinto,

muy

breue fez delles sua par-

C toda a sua principal riqueza staua em sua votade,


consyerdo com grande prazer na salua daquellas almas que
tilha.

ante era perdidas.

certamente que seu pensamento n era

como j dissemos, tto que estes auy conhecimto da


com pequeno mouimento se tornauam xpaos. / /
E eu que esta estorya ajuntey em este vellume, vy na villa
de Lagos, moos e moas, filhos e netos daquestes, nados em
esta terra, tam boos e tam verdadeiros xpaos, como se decenva, c

linguag,

der do comeo da ley de Xp, per geeraom daquelles que


meyro forom bautizados.

ZURARA

3
(

20

(Gomes Eanes de)

Leia-se: 46.

Obr.

cit.,

cap. xxv.

pri-

RAZES DO CAPITO LANAROTE


Das palJauras que

Gomez

disse

Seendo no outro dya juntos todos

dado do capitam, como

Pirez.

esses principaaes per

tedes ouuydo,

man-

ajnda todollos

outros que se ally quiserom chegar, disse Lanarote. Senhores


e amigos, porque foe mercee do Jffante nosso Senhor de

me

porem per vosso prazer e votade, e por


eu represento aquy sua pessoa, em seu nome vos

fazer vosso capitam,

causa dello

agradeo o grande trabalho e boas votades que


outros achey

em

este feito a

que

em

todos vs

vyndos por seu

fostes

seruio,

o qual lhe recontarey persoalmte quando quer que a Deus

praza que selamos

em

sua presena, de guisa que per o mereci-

mto de vossos trabalhos, possaaes cobrar aquelle gallardom


que tam justamte merecees. Hora vs sabees como partimos
de nossa

com

villa

principal fim de

Jlha e como nos Deus quis pra


lhe deuevos por ello dar

nom

filhssemos

como

muytas

vyrmos aa conquista desta

ello

encaminhar

e auyarnos,

graas, c pero tantos

j outras vezes fezemos

mouros

todauya nossa

vitorya foe assaz, pois na meetade do dya realmente lhe pose-

mos a praa

e fomos a elles

como

vistes.

E como

quer que ttos

fossem leixarom o cpo ao nosso vencimento e entramos per


sua terra e filhado suas cousas sem contradiom algua, de que
nos fica honra e louuor ante aquelles que dello verdadeiro co-

nhecimento ouuerem.
posito

quanto aa nossa vyda, segundo o pre-

que trouuemos, o fecto h acabado, no qual eu fao fim

de seer vosso capitam, porque segundo o regimto que trago

do Senhor Jffante, despois da tomada desta Jlha cada hu


pode fazer de sy o que lhe prouuer, jndo pera qualquer parte

em que

sentyr sua auantagem ou proueito.

porem a

my

parece que h

bem que

esses poucos

que

21

filhamos seiam partidos de guisa que cada

caminho que per bem

parte e siga o

teuer.

hu aja sua

de

my

direita

vos afirmo

que som desposto pera qualquer trabalho ou perigoo que


por seruio de Deus ou do Jffante

com

pequena presa

nom

dissera.

tylha pella qual cada

me

possa vyr, c

entendo tornar ante a sua presena.

Todollos outros disserom que era

que Lanarote

meu Senhor

muy bem

consyrado todo o

comear logo de jguallar sua par-

hu recebeo segundo sua

sorte.

despois dello fez Lanarote pregunta a todollos outros

capitaes que era o que

Vicente

Dyaz armador

queryam

fazer.

e Gil Eanes, e

Soeiro da Costa e

Martim Vicente

pilloto e

Joh Diaz outrossy armador, respderom que por quto suas


carauellas eram pequenas e o yuerno era muy acerca, que auy
por perygosa sua ficada quanto pera jrem mais adyante, po-

rem que se tdy de tornar caminho de Portugal. Mas de


como foe sua tornada fallaremos adyante cpridamente na
storya.

ZURARA

22

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap.

lviii.

PALAVRAS DO CAPITO GOMES PIRES


Das pallauras que

como

disse

Gomez

Pirez,

for terra de Guinee.

Gomez Pirez que era presente naquella carauella delRev


como principal capitam, assy como homem em que auya escomeou de

foro e autoridade,

f aliar

de sua tenom antre

todos per esta guisa:

Parece, disse

elle,

que a determina dos capitaes destas

pequenas carauellas h de se tornarem pera o Regno temendo


o perigoo que se lhes pode seguyr, achandoos o jnuerno mais
longe do que estamos.
res e

amigos sabees

por que vs outros, honrados Senho-

muy bem

a uotade do Senhor Jffante como

h grande de saber parte da terra dos negros, especialmente do

Ryo do

Nillo.

Pello qual eu tenho determinado fazer vyag

trabalhando quto poder por chegar a

contra aquella terra,


elle.

poder.

desy das outras cousas auer a mais certa sabedorya que

E em

esto

em

esta

guaanhar

ponho toda a esperana do que mais posso


vyagem, o qual nom ser pouco pera my,

pois conheo do Senhor Jffante, que

por

ello

me

far mercee e honra

de que posso cobrar mayor proveito.

tenho abastante, erraria se o contrayro fezesse.

algu de

vs outros

me

quiser fazer

a toda vossa ordena, com tanto que

pois

nauyo

E porem

se

cpanhya eu estarey

nom

seia fora

deste

propsito.

De uerdade vos
minha

digo,

respondeu Lanarote, que essa era

principal ten enteiramente ante que vs

em

ello

algua

cousa falassees e prazme seguir vosso propsito porque assy

me
de

mandado pello Jffante meu Senhor. Pois, disse Aluaro


Freitas, nem eu n som homem pera me afastar de tal cpafoe

23

nhya, mas vaamos hu quiserdes, siquer ataa o Paraso


real

ter-

).

estes

acordarom outros

tres,

.s.

os scudeiro do Regente, e Loureno

Rodriguenes de Traua-

Dy az

outrossy scudeiro do

dom Henrique, e Vicente Dyaz mercador. E assy firmados em este 'propsito, comearei logo de seguyr sua vyaJffante

gem.

despois delias partir outras duas carauellas,

de Tauilla e a outra de hu
Picano.

home

,s.

ha

de Lagos, que se chamaua o

Mas da vyag daquestas leixaremos o fallamento pera

outro lugar, porque

nom chegarom

aa terra dos negros.

x
Chamamos a ateno do leitor sobre esta passagem, alis muito
)
(
interessante, visto que o ddto de lvaro de Freitas indica indubitvelmente uma ideia geogrfica acerca da situao do Paraso Terrestre,
conforme os conhecimentos cosmogrficos da Idade Mdia, e da distncia em que eles se acharam daquelas deliciosas paragens.
Os martimos, que o Infante empregava nestas navegaes e descobrimentos, eram homens instruidos nas cincias nuticas: partiram de
Portugal munidos de cartas nuticas, nas quais os cosmgrafos de ento desenhavam no s a configurao hidrogrfica das costas dos
diversos pases ento conhecidos, mas, o que mais curioso, nas quais
representavam no interior dos continentes por uma multido de figuras
qs diversos soberanos, os animais, as aves, os arvoredos, e outras particularidades reais, outras fantsticas, e hipotticas, como o leitor
curioso poder ver no planisfrio de Andrea Bianco de 1436, publicado
na obra de Formaleone, intitulada Saggio sidla nutica antica de Veneziani, e no outro planisfrio do clebre Fra Mauro, publicado pelo
cardeal Zurla na sua obra Sulle Antiche Mappe lavorate in Venezia

(1818).

A ideia pois que tinha lvaro de Freitas da longitude em que se


achava do Paraso Terrestre, pelo seu dito mostra que o considerava
na extremidade da terra; aquela ideia, dizemos, prova a influncia
que sobre os nossos martimos exercia a geografia da Idade Mdia.
Com efeito, aquela ideia da localidade do Paraso Terrestre data do
tempo da Topografia Crist de Cosmas Indicopleustes ( Christianorum
opinio de mundo, apmd Montfaucon, Coll. nov. Patr. et Script. Graec,
t. II), ideia que as viagens efectuadas por terra durante a Idade Mdia
fortificaram reduzindo-a a opinio sistemtica.
Na carta d'Andrea Bianco, o Paraso Terrestre acha-se marcado
11a parte mais oriental da sia.
Ou lvaro de Freitas aludia, como julgamos mais provvel, localidade em que se achava colocado o Paraso nas antigas cartas, ou
cosmologia do Dante, segundo o qual o Paraso estava colocado no
meio dos mares do hemisfrio austral. (Dante, Purgatrio, cant. xxvi,
v 100, e 127, Divina Comdia).

24

Infante D. Henrique
(Da Crnica de

Paris)

Partidas assy aquellas seis carauellas leuar seu caminho ao

longo da costa.

andar assy tanto que pssaro aa

terra de

Zaara dos mouros que som chamados azanegues, a qual terra


h assaz boa destreinar da outra por razom das muytas reas

que

hi h, e

desy verdura que

em

elia

n parece,

c esto h pollo

fallecimto das auguas que geera ella grande secura.

passam geeralmente

terra

aues que per certos tempos parece


nhas,

codornizes,

em

este rosso regno

roussinooes e

torcicollos,

rollas,

a esta

todallas andorinhas, e assy todallas

cego-

.s.

follosas

assy outras aues desuairadas e muytas hi h que por razom da


frira

do ynuerno

se

partem desta

por causa de sua quetura.

como

assy

terra e se

vao buscar aquella

outras se partem delia no yuerno,

falcoes e garas e pobos troeazes e tordos, e ass)'

outras aues que fazem naquella terra sua criaom.

despois

ve guarecer a esta e esto polias vyandas que aquy acham con-

formes aa sua natureza.

destas aues

outras na terra

pois j

achauam os das

em

carauellas

muytas no mar

suas criaoes.

comeo de

fallar

em

esta

materya n leixarey

de dizer algu pouco mais do desuairo dalgus outras aues e


peixes que achey que

h em aquella

meiramente has aues que se

terra,

chamam

das quaes

som

pri-

framengas, que som da

grandeza das garas, jguaaes na lgura dos pescoos, empero


de pouca pena, e as cabeas razoadas

mas

pos,

som

os bicos

nom pode bem

que o pescoo o

ajuda sempre o bico

demais do tempo

que

cirnes,

2
)

3
(

).

em comparaom

empero

curtos, e

dos cor-

tam pesados

soportar, de guisa que por sua

pegado aas pernas, ou aas penas o


h hi as outras aues que som mayores

te

chamam

crooes, de que j falamos

dos peixes h hi hus que

quatro palmos,

que se

E tambm

grossos,

).

//

te os bicos de trs

ou

hus pequemos e outros mayores, nos quaaes

Esta ave o Phcenicopterus.


Buceros africanas.

2$

bicos tee dtes de

ha

parte e da outra,

tam juntos que nom casom dosso fino

ber hu dedo antre hu e outro, e todos porem

pouco mais grandes que de

serra, e

mais afastados.

os peixes

som tamanhos e mayores que caoes, e as queixadas de fundo


nom som mayores que doutro peixe ( 4 ). E h hi outro pescado
que h pequeno assy como muges, os quaaes te nas cabeas
has coroas per que desfolleg, que som assy como guelras, e
poe virados co as coroas pera baixo

se os

em

algu bacio,

pegam tam ryjo que querdoos tirar leuantam o bacio consigo


assy como fazem as lampreas com as bocas quando som bem
viuas 5 ). E assy h hi outras muytas aues e allimaryas e pes(

em

cados

mente as

com

aquella terra de que


feioes,

screuer cprida-

nossa estorya.

ZURARA

(4)
5
(

20

nom curamos

porque serya aazo de nos afastarmos longe

(Gomes Eanes

o Pristis.
Parece ser a Rmora.

de), Obr.

cit.,

Cap.

lix.

DESCOBRIMENTO DO SENEGAL
Como

estas carauellas

E
Teendo

chegarom ao Ryo do

passada estas carauellas a terra de Zaara, como

h dicto, vira as duas palmeiras

Dyaz

(*),

Nillo.

dos Guinus que filharom.

pellas

com que

ante topara Dinis

quaaes conhecerom que ally

se

comeaua a

com cuja vista folgarom assaz. E porem quisefilhar terra, mas acharom o mar tam brauo na costa,
nhu modo poderom sayr fora. Diserom despois algus

terra dos negros,

r logo

que per

daquelles que ally

da

terra

eram que b mostraua o cheiro que vynha


fruito, c tam deleitoso era, que ally

a bondade do seu

onde chegaua estado

em

elles

no mar, lhes parecia que estauam

algu gracioso pomar, ordenado afim de sua deleita.

tynham boa votade de cobrar terra, nom mosseus moradores menos deseio de os receber ella;

se os nossos

trau os

mas do gasalhado nom curo de


mostrana

nom entendyam

dano de hua das

E
h

fallar,

(!)

sem muy grande

partes.

esta gente desta terra verde

chamada

c segdo sua primeira

leixar a ribeira

terra dos negros,

ou

2
(

),

h toda negra, e porem

terra de Guinee,

por cujo aazo

Estas palmeiras existem marcadas nas antigas cartas manus-

critas.

Barros (Dec. I, cap. .13), diz: Lancerote [...] veio ter s duas
palmeiras que Deniz Fernandez, quando alli foi, demarcou como cousa
notvel [...] onde os da terra dizem que se apartam os Azenegues
Mouros dos Negros idolatras, etc. E com efeito o curso deste rio
forma uma notvel separao entre os Mouros ou Berberes que habitam a margem setentrional, e os negros Jalofos que habitam a margem
meridional. (Vide Durand, tomo II, pag. 60, e Rennell, Appendix,
pag. 80).
2
Na carta manuscrita de Joo Freire, de 1546, v-se marcado,
)
(
entrada do rio Senegal, o arvoredo de que fala Azurara.

27

os homees e molheres delia


tanto dizer

como

negros.

som chamados

E quando

guinus, que quer

os das carauellas viram as

primeiras palmeiras e aruores altas segudo j teemos contado,

bem conhecerom que eram perto (*) do Ryo do Nillo, da parte


donde vem sayr ao mar do ponente, ao qual Ryo chamam de
anag, c o Jffante lhes

que despois da vista da-

dissera,

quellas arvores pouco mais de

xx

legoas, esguardassem pollo

Ryo, porque assy o aprdera

dicto

per alguus daquelles

elle

azanegues que tynha catiuos.

mar

jndo assy esguarddo pella riba do

viram ante

sy,

se

veryam o Ryo,
terra, ha

quanto poderia seer duas legoas de

na augua do mar, desuayrada da outra, a qual era assy

ollor

tenderom que pody seer algas baixias


porem sua altura por segurana de seus nauyos, onde
nom acharom deferena dos outros lugares em que semelhante
mouimento nom auya, de que foram espantados, principalmente pollo desuairo da collor. //
E acertousse que hu daquelles que lanauam a sonda, per

como

collor de barro;

e tentar

ventura

nom

de certa sciencia, foe c a

mao aa boca

sua doura. Outra marauilha teemos,

conheceo

disse eile contra os ou-

c esta augua h doce, pollo qual lanar logo seu balde

tros,

ao mar e prouaram a augua, de que todos beberam, como


eousa que nom auya mingua pra seer tam boa como comCertamente, disseram

pria.

elles,

ns somos acerca do

Nillo, c esta

augua bem parece que

fora corta o

mar

(*)

No

e entra

per

elle

delle

assy

Ryo do

h e por sua grande

3
(

).

texto original: preto.

mesma

confuso que os martimos portugueses fizeram


mais uma prova da influncia que sobre eles
exercia a geografia sistemtica dos antigos. Segundo Plnio, o Niger
era um brao do Nilo. O rio Senegal atravessa no seu curso perto de
350 lguas de terreno desde a sua origem, no pas de Futa, at ao
Atlntico. (Vide Durand, Voyage au Sngal, pg. 343, e Demanet,
Nouvelle Histoire d' Afrique, tomo
pg. 62 e seg.).
3

Esta

do Senegal com o Nilo

2S

entom fezerom sinal aas outras carauellas, e comearam


jr demandar o Ryo, do qual n muy longe dally acha-

todas de

seendo j jto com a boca delle, lanar suas ancoras, empero da parte de fora. E os da carauella de Vicente

rom a

foz.

Dyaz lanar o

batel

na augua, no qual sayr

atee viii 0 homees,

antre os quaes era aquelle scudeiro de Lagos, que se

chamaua

Steu Affomso, de que j teemos fallado, que ao despois morreo

em

Canarea, o qual armara parte daquella carauella.

jndo

hu delles esguardando> contra a foz


do Ryo, vyo a porta de ha choa, e disse contra os parceiros:
eu nom sey como as choas desta terra som fectas, mas segundo
assy no batel todos

viii

a feiom doutras que eu j vy, choa deuya seer aquello que

eu veio,

presumo que o

que vyram

seia dalgus pescadores

pescar a este Ryo, e se o teuessees por b pareceme que deuya-

mos

jr

sayr aallem daquela pta, de guisa que n descobris-

semos a porta da choa;

em

sayram algus

terra, e

vyram

per trs daquelles medoes, e se algus jouuerem na choa

poder seer que os filharam ante que se percebam.


Pareceo aos outros que aquelle dezia

rom de o poer em

obra.

Steu Affomso e cinquo

que o outro ante

dissera.

com

bem

tanto que aportara


elle,

porem comea-

em

terra,

e leuar aquella

sayu

ordenana

jndo assy scdidos atee cerca da

choa viram sayr delia hu moo negro todo nuu, c ha

azagaya na mao, o qual logo foe filhado.


achara ha
viij

chegado aa choa

serya de jdade de

anos.

Este

moa sua jrma daqueste que

moo

fez

o Jffante ao depois ensinar a

assy todallas cousas que compria saber xpao.

xpaos hi h que as

nom sabem tam

leer e screuer.

ada

perfectamente

muy tos

como

as

oraom do Pater Noster e a


Aue Maria, e os artygoos da f e preceptos da ley e obras de
misericordya. E assy outras muy tas cousas, como aaquelle a
elle

sabya.

lhe foe ensinado a

que algus dizia que o Jffante mdaua sinar pera sacerdote,

com entenom

de o euyar aquella terra e preegar a f de Jhu

[Christo].

homem

Mas

ereo que ao dyante morreo,

nom

sedo ajnda

perfecto.

Entrarom assy aquelles na choa, de acharom hua darga


mayor que as que se em esta terra
costumam, a qual tynha em meo ha copa elevada do coiro

preta toda redonda, pouco

meesmo

era dorelha dallyfante, segundo despois foe conhe-

cida per algus guinus que a vira, c disserom que todallas

dargas fazem do coiro daquella allimarya e que o

acham tam

gordo aallem do necessaryo, que lhe tyr mais da meetade,


adelgaando o com arteficio[s] que te fectos pera

rom ajnda mais

ello.

dysse-

aquelles que a grandeza dos ellifftes h

tal,

que a sua carne farta razoadamente dous mil e quinhentos homes.

que a acham antressy por

ossos se n aproueitam

em nha

muy

boa carne

que dos

cousa, ante os lanam a longe;

os quaaes eu aprendi que no leuante desta parte do

mar Medyo

Terrano, que vallem razoadamente mil dobras a ossada de huu


daquelles

4
(

).

Tomados assy
ao batel.

Bem

vaamos per

aquelles

ser, disse

esta terra

moos

e cousas,

foram logo levados

Steuam Affomso contra os

aquy

acerca, pera veer se

padre e madre daquestes moos, c

nom

pode

outros, que

acharemos o

seer,

segundo a

4
Esta passagem mostra que o A. s tinha conhecimento na)
(
quela poca do comrcio do marfim que se fazia pelos portos do levante
situados no Mediterrneo, e que no tinha notcia alguma que um tal
comrcio se fizesse mesmo pelos portos do imprio de Marrocos, situados na costa ocidental d'frica.
Eu aprendi, diz ele, circunstncia importante, pois mostra que um
homem, alis instrudo nas coisas do comrcio e da navegao, no
tinha notcia que o comrcio do marfim se fizesse pela costa ocidentad,
o que alm disso apresenta mais uma prova da prioridade do descobrimento da Guin pelos Portugueses.
O A. sabia portanto a verdade, pois at quela poca o comrcio do
marfim era feito pelos rabes por via do Egipto, os quais o iam buscar
costa de Zanguebar, donde vinha a melhor qualidade (vide Mossoudi,
Notices et Extraits des Mss. de la Bibliothque du Roi, t. I, p. 15;
Ibn-Ouardi, ibid., t. II, p. 40; Bakoui, ibid., p. 394 e 401). As caravanas rabes traziam-no tambm dos lugares vizinhos do Niger. Estas
caravanas seguiam os caminhos dos antigos itinerrios (vide Ouardi,
Not. et Extraits des Mss., t. II, p. 35, 36, e 37, passim Edrisi)

30

jdade e disposiom

delles,

que os aquy ouuessem de leixar por

se afastar longe; os outros disserom

que fosse com boa ven-

tura pra onde lhe prouuesse, c de o seguirem

nom tynham

pacho.

jndo assy hu pequeno spao, comeou Steuam Affomso

de sentyr golpes de machado, ou dalga outra ferramta,

em

que alguu carpenteiaua

pouco por

se afirmar seu ouuido,

meesmo cuidado. E

poendo os outros

e leixaae jr a

em

aquelle

assy todos juntamente conhecerom que

tynh acerca o que buscau. Hora, disse


trs,

com

algu paao e reteuesse assy hu

my

dyte,

elle,

vs vynde de

por que se todos formos de

cpanha, por muyto passo que vaamos h necessareo seermos


elle, que[m] quer
ponha em saluo. E se
eu for passo e agachado, podello ey filhar de sospeita sem auer
de my sentido; mas nom seiam porem vossos passos tam curtos,
per que me tarde vosso socorro onde per ventura me ser neces-

sentidos, de guisa

que h,

se

saryo, se

que ante que cheguemos a

h soo, necessareo h que

me

se

tal perigoo vyr.

Acordados assy
guyr seu caminho.

em

esto,

comeou Steuam Affomso de

se-

antre o boo esguardo que ps no asses-

sego de suas passadas e o tento que o guinu tynha

em

seu

trabalho nunca pode sentyr a uyda do outro senom quando

lanou de salto sobre

elle.

se

digo de salto porque o Steu

Affomso era de pequeno corpo e delgado, o que o guinu era

muyto pello
que quando

contrairo.
se

assy lhe trauou rijo pellos cabellos,

o guinu quis endereitar ficou Steuam Affomso

pendurado c os pees fora do chao.

guinu era vallente e

poderoso e pareceolhe que era escarnho seer assy sogeito de

tam pequena cousa; espantado porem sy meesmo que podya


mas pero muyto trabalhasse, nunca se delle pode
despachar, com tal fora andaua enfeltrado em seus cabellos,

seer aquello;

que

nom

parecia o trabalho daquestes dous seno atreuimento

de galgo ardido posto na orelha dalgu poderoso touro.


dizer verdade j o socorro dos outros

por

a Steuam Affomso pa3i

bem

recya tardinheiro; pollo qual creo que seu coraom era

arrependido do primeiro conselho.

se

em

tal

ponto coubera

contrauto, sey que cuuera por proueitoso leixar o guaanho por

a segura da perda.

estando assy ambos

em

sua perfya, sobre chegarom os

tomado pellos braos e pello


pensando Steuam Affomso que elle

outros, dos quaaes o guinu foe

pescoo pera o atarem.

maos dos

estaua j recadado nas

outros, soltouho dos cabellos.

o guinu, vedosse solto da cabea, sacudiu os outros dos

braos, laado os cada

hu a sua

cuja seguida aos outros ps

sua ligeyrice era

mes

e assy

muy

parte e

comeou de

fogir;

pouco aproueitou, por que a

elle

auanteiada ante o correr dos outros ho-

jndo se colheo a hu boosco acpanhado de

muy ta

spessura de mato, onde os outros cuidando que o tynham, tra-

em

balhandosse de o buscar, ele era j

sua choa c entenom

de segurar seus filhos e filhar sua arma que c

mas todo

seu prymeiro trabalho foe nada e

elles leixara;

comperaom do

grande nojo que lhe sobreueo c o fallicimento dos

nom

achou.

filhos

que

ficando lhe ajnda ha pequena de sperana, que

per ventura estaryam escondidos

em

alga parte, comeou de

esguardar pera todollos cabos pera veer se auerya delles alga


vista.

E em

esto pareceo Vicente

Dy az,

aquelle mercador, que era

principal capitam daquella carauella, cujo era o batel


os outros sairom

em

terra.

parece que

sahya a passear pella praya, como tynha


de Lagos,

nom

elle

em

em

que

pensando que

costume na

villa

curou doutras armas soomte de hu bicheiro.

Mas o guinu tanto que delle cobrou vista, tam aceso na sanha
como deuees pensar que estaua, foe a elle muy de votade.
E como quer que Vicente Dy az visse sua vyda tam jrosa e
conhecesse que pera sua defensom cprya seer milhor armado,

entendendo que a fogida lhe

muy tas

o guinu assy como vynha

32

nom

aproueitaua ate empecya per

maneiras, esperouho s lhe mostrar sinal de medo.


rijo lhe

deu logo c a azagaya ha

com

a qual lhe cortou acerca toda hua quei-

ferida

no

rostro,

xada;

em

cujo retorno o guinu recebeo outra ferida, ajnda que

tamanha nom
armas

nom

fosse

como

a outra que ante dera.

porque as

abastau pra tamanha pelleia forom leixadas por

vyre a braos; e assy andarom ha pequena pea, reuoluendosse

hu c o

E em

outro,

cada hu trabalhando por vitorya.

vyo Vicente Dyaz outro guinu que estremaua de moo pera home, que vynha em ajuda daquelle. E
esto assy

como quer que o primeiro


desposesse aa pelleia
se

com

fosse t foroso e
tal

tam

vallente e se

votade como j dissemos,

nom

poder por scusar de seer preso se o outro

nom

sobre che-

gara, por cujo temor lhe foe necessaryo desemparar o primeiro.

E em

esto sobre chegar os parceiros;

nu

liure

em

huso,

de sua mao.

assy

comearom os guinus de

pouco os imygos que

se

empero seendo

como homes que o


se poer

em

com

auyam

saluo temendo

tremetyam de os seguyr.

tornaronse os nossos pera suas carauellas

j o gui-

correr

finalmente

aquella pequena

presa que ate tynh seus batees.

ZURARA

(Gomes Eanes

de), Obr.

cit.,

Cap.

Ix.

33
MONUMENTA,

2. a

DESCOBRIMENTOS ALM DO SENEGAL


Como

as carauellas partirom do ryo e da vyage que fezer.

Todos

segredos e marauilhas trouue

estes

engenho do

nosso prncipe ante os olhos dos naturaaes do nosso Regno.

posto que todallas cousas de que falley das marauilhas do Nillo,

per seus olhos

nom

podess seer vistas, o que fora possiuel,

grande cousa foe chegarem ally os seus nauyos

x
(

onde nunca

h achado per scriptura que outro algu nauyo destas partes


chegasse; o que h

comeo

bem

dafirmar segundo as cousas que no

deste liuro tenho dietas acerca

do Boiador.

da passagem do cabo

ajnda pollo espanto que os naturaaes daquella

hyam

terra

ouuer quando viram os primeiros nauyos, que se

elles

pensado que era peixe ou outra alga semelhante cousa

natural do

mar

2
(

).

Tam

grande era a influncia da geografia sistemtica dos an(*)


tigos sobre a imaginao dos Portugueses do sculo xv, que chegando
ao iSenegal e vendo que a gua era doce junto da embocadura e mui
clara, do mesmo modo que a do Nilo (Nulli fluminum dulcior gustus
est, dizia Sneca)
vendo os mesmos fenmenos no duvidaram um
momento do descobrimento do Nilo dos Negros (do Nger)
,

uma vasta erudio do A., e


os conhecimentos histricos e cosmogrficos dos nossos primeiros descobridores. Chamaremos ainda a ateno do leitor
sobre uma particularidade mui importante, a saber, que ao mesmo tempo que Azurara se mostra imbebido da leitura dos AA. antigos sobre
estas matrias, do mesmo modo que os nossos martimos, estes contudo, estudando-se o esprito de suas palavras, provam que tinham
conhecimento do sistema dos gegrafos rabes a este respeito. Estes
aplicaram a mesma denominao aos dois rios, distinguindo-os em
Estes dois captulos mostram, pois,

ao

mesmo tempo

Nilo do Egipto, e em Nilo dos Negros. Esta opinio de que o Nger


era um brao do Nilo ainda foi sustentada em os nossos dias por
Jackson na sua obra intitulada: An account of the empire of Marocco
and the district of Suze.
Xo tomo XIV dos Annales des voyages, por Malte-Brun, 1811, e
no tomo XVIII da mesma obra, pg. 350, se encontra uma curiosa
anlise da dita obra de Jackson sobre a identidade dos dois rios.
2
Esta importante passagem mais uma prova da prioridade
)
(
dos nossos descobrimentos na costa ocidental d'frica.

34-

Hora tornado a nossa

estorya, despois daquelle fecto assy

acabado, votade era de todos aquelles capitaes de se traba-

lharem de fazer hua honrada presa, auturando seus corpos a


qualquer perigoo; mas parece que o vento saltou ao sul, por
cuja rezom lhe cueo de fazer vella.

elles

andado repairdo

pra veer o que o tempo querya fazer, tornoulhe ao norte,

com

o qual fezerom sua vyagem caminho do Cabo Verde, onde j


o outro ano fora Dinis Dy az. E andar tanto atees que chegarei

elle

todallas carauellas, afora a de Rodrigueanes de Tra-

uaos, que perdeo a eserua e fez depois a uyag que adyante


sera contado.

sedo as cinquo

em

dereito

do Cabo, viram hua

jlha,

na

qual sayrom por veer se era pouorada e achar que era erma

soomente acharom hi grande multidom de cabras, de que


marei algas pera seu refresco e disseram que

nom auya

defera das desta terra, soomte nas orelhas que te de

grandeza. Desy

tomarom augua

to-

ellas

moor

e seguir mais auante atee que

achar outra jlha, na qual vira pelles frescas de cabras e outras


cousas per que conhecer que j outras carauellas seguirom
auante.

por certifica sua acharom nas aruores talhadas

as armas do Jffante, e jsso

meesmo

letras

em

que estaua o

seu moto.

Por

certo

eu douido, diz o autor, se despois do grande po-

deryo de Alexdre e de Cesar, foe algu prncipe no


t longe de

mundo que

sua terra mdasse poer os malhoos de sua con-

quista.

per estes sinaaes que assy achar aquelles das cara-

uellas

em

aquellas aruores, conheceram que j alguas outras

seguyam auante. E porem acordarom de se tornarem. E segundo ao dyante souberom que a carauella de Joham Gonalluez Zarco, capitam da jlha da Madeira, fora aquella que
j seguya dyte.

em terra eram tantos daquelles guinus que per


nhuu modo nom pody sayr em terra de dya nem de noite,
quis

porque

Gomez

Pirez mostrar que querya sayr antre elles per b.

35

ps na terra hu bollo e hu spelho e ha folha de papel

no qual debuxou ha Cruz.

elles

quando vier

acharom

assy aquellas cousas, britarom o bollo e larno a longe e c


as azagayas tirauom ao espelho ataa que o britarom e muytas

peas e rompe rom o papel, mostrando que de neha destas


cousas n curau. Pois que assy h, disse

Gomez

Pirez contra

os beesteiros, tiraaelhe aas beestas, se quer que conhea que

somos gente que lhe poderemos fazer dano, quando per bem

com nosco nom quiserem

cuyr.

Mas

os guinus vedo a teom

dos outros comearom de lhe uyar o retorno, tirandolhe esso

meesmo

aas frechas e aas azagayas, das quaes trouuerom algas

a este Regno.

E som

as frechas assy feitas que

nom

te

penas

nem mossa

pera etrar a corda, soomente a moiz toda ha, e som curtas

ou de canios, e os ferros que te som longos, e

e de boinhos
delles

som

de paao encastoados nas astas, que querem semelhar

fusos de ferro

meesmo

esso

com que fyam

as molheres esta terra.

outros arpoes pequenos de ferro.

chas todas igualmente

som epeonhadas c

As quaaes

erua.

te
fre-

as aza-

gayas som de sete ou oyto garfos darpoos cada azagaya.

a sua erua h muyto peonhenta.

naquella jlha

em

que as armas do Jffante

3
(

estau ta-

lhadas acharom aruores muyto grossas destranha guisa, tre

auya ha que era no pee darredor cviij 0 palmos. E


aruor[e] nom tem o pee muyto alto sen como de nogueira

as quaaes
esta
e

da sua antrecasca fazem

muy

boo fyado pera cordoalha

meesmo como linho; o seu


peuides s assy como auellas,

h como cabaaas,

arde esso

fruito

cujas

o qual fruito

comem em

3
Esta ilha, bem como a outra de que acima se faz meno,
)
onde estes martimos encontraram as armas do Infante entalhadas nas
rvores, acham-se mui bem marcadas entre Cabo Verde e o Cabo dos
Mastos na curiosa carta d 'frica do Atlas indito de Vaz Dourado,
(

em 157 1.
Vid. Mmoire sur la navigation aux cotes occidentales d' Afrique
pelo almirante Roussin, p. 61.
Des les de la Madeleine.
feito

36

verde e as peuides secnas, de que te grande multidom; creo

que

gouernana despois que o verde

seia pera sua

Algus forom

fallece

qu disserom que viram pssaros que

ally

4
(

).

lhe pa-

recerom papagayos.
Ally acordarom todollos capitaes de fazer vella, c ent

de entrarem pello

Ryo do

Nillo,

mas n

o pode acertar

senom

Loureno Diaz, aquelle scudeiro do Jffante, o qual por que


era soo

nom ousou

dentrar

em

elle,

porem

com o

foe

batel

onde

filharom os guinus aa jda; tornouse porem sem fazer hi cousa

que de contar

seia.

dereitamente a Lagos.

porque

nom achou mais

E Gomez

a cserua veosse

Pirez per essa guisa perdeo a

cpanha das outras carauellas e seguindo sua vyag contra Pordespois que

tugal,

Ryo do Ouro

6
(

),

outro anno forom

tomou augua da
pello
elle e

ilha de

Ergy

qual sobyo atee o porto

),

veo ao

em

que no

Anta Gonaluez e Diegaffonso. Onde

Esta rvore o baob, rvore notvel pelas suas enormes


e que se encontra no Senegal, no Gmbia, e mesmo no
Congo, em cujo ponto o capito Tucklay a menciona entre as rvores
que se encontram nas margens do Zaire. Esta rvore tendo sido descrita
por Adanson (Histoire naturelle du Sngal, Paris, 1757, p. 54 e 104),
Bernardo Jussieu lhe deu o nome de Adansnia. O seu tronco tem algumas vezes mais de 90 ps de circunferncia (vid. a obra citada).
Os nossos martimos e Azurara a descreveram 310 anos antes do
naturalista francs, que lhe deu o nome botnico pelo qual ela hoje
)

dimenses,

conhecida.
5

Arguim.
Alguns AA. franceses que trataram ultimamente do clebre
Atlas catalo da Biblioteca R. de Paris, e ao qual assignam a data
de 1375, (pretendem que os Catales foram ao Rio do Ouro antes dos
Portugueses, em razo de se ver uma galeota com uma legenda relativa a Jaoques Ferrer, que se dirigia a um rio daquele nome. Sem discutirmos aqui este ponto, diremos todavia que o leitor dever consultar acerca desta viagem dos Catales, cuja chegada ao dito rio no
atestada por documento algum, a carta de M. Walckenaer publicada
no jornal cientfico Annalles des voyages, tomo 7, anno de 1809, p. 246,
na qual este sbio gegrafo diz com bons fundamentos que a dita
legenda, e projecto de viagem de Jackes Ferrer no provam de nenhum
modo que os conhecimentos geogrficos se estendessem em 1346 alm
do Cabo Bojador, nem mesmo alm do Cabo No (vid. igualmente a
(

nossa Memria sobre a prioridade dos nossos descobrimentos, e o Atlas


que acompanha a dita Memria)

37

logo chegarom os mouros, per segura dos quaaes ouue sabe-

dorya que

hu negro

nom estauam
em contya de

ally

mercadores. Venderonlhe porem

em

cinquo dobras

algas cousas que

lhe por ellas deu.

Ally lhe trouuer augua nos camellos e lhe derom carnes e


lhe fezerom assaz de

rom

boo gasalhado.

sobre todo lhe mostra-

sem nhu pacho entrauom

tanta fyana, que

sua carauella, de que a

elle j

nom

prazya,

nom

tantos

em

consentindo

que mais trassem. Empero aa fym, sem lhes fazer nhu desaguisado os

mandou poer em

que no outro
negros

afio

terra, ficando

no mes de Julho tornasse

em auondana

elles

ally,

ouro e mercadarias

em

acerto

onde acharya

em

que muyto

poderya aproueitar; trouxe ajnda Gomez Pirez daquella vya-

gem muytas

pelles de lobos

marinhos, de que perfez carrega

a seu nauyo e tornousse pera o Regno

ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

).

Cap. lxui.

7
Por esta passagem e pelas dos cap. x, xi e xvti, se prova que
)
(
as relaes comerciais dos Portugueses com a costa ocidental d'Africa
alm do Bojador se estabeleceram antes do meado do sculo xv, cujo
comrcio de importao consistia por ento em ouro em p, escravos,
e peles de foca.

3*

VIAGEM DE EANES TRAVAOS E DINIS DIAS


Das cousas que acontecer a Rodrigue Anes de Trauaos
Dyaz.

e a Dinis

I teemos fallado atrs

como Rodrigue Anes

e Dinis Diaz

fezerom sua conserua, mas o lugar prprio h aqueste, onde


de todo seu aqueecimento nos

cuem dar

certa declaraom.

foe assy que teedo elles fecta conserua pella guisa

que j

dissemos, a qual creemos que fosse despois do allagamto da

chegar ao Cabo Verde donde se forom aas Jlhas e

fusta,

maram

bem

augua, e

Desy comear de

os outros nauyos per ally dar.

em

os guinus,

to-

conhecer pello trilhamto delias que j


tentar

cuja busca ally vyerom, os quaes acharom assy

percebidos que pero muytas vezes prouassem de sayr terra,

sempre achauam tam vallente defesa que n ousarom chegar a


elles.

Pode seer, disse Dinis Dyaz, que estes homes nom seram
tam bos de noite como de dya; porem quero tentar seu ardimento queiando h, o qual ligeiramte posso saber em esta noite
seguite, como de fecto foe posto em obra. C tanto que o sol
de todo scondeo sua claridade sayu

dous homes,

sigo

lhe

pareceram tamanhas que

leixar,

nom que

elle

elle

em

terra leuando c-

duas pouoraoes, as quaes

e foe topar c

ouue por seu proueito de as

sua jda fosse afim de

elle

prouar nha cousa,

soomte pera auisar os outros parceiros do que ouuessem de


fazer.

Ent

se tornou ao

nauyo, e desy f aliou a. Rodrigue Anes

a cousa que achara.


Ns, disse elle, husaryamos de pouco siso se quisssemos
ttar semelhante pelleia, c eu achey ha alde repartida em

e aos outros toda

duas pouoraoes
terra

nom

h assy

muy

grandes, e j sabees que a gente desta

ligeira

de filhar

como ns deseiamos, c

39

homees

muy

em

fortes e auisados e percebidos

suas pelleias, e

o que pyor h que traz suas seetas peonhadas c erua


perygosa. Por a

my

muy

parece que nos deuemos tornar, c todo

nosso trabalho h causa de nossa morte, querendonos antre-

meter

com

Ao que

esta gente.

bem, c todos sabyam que

Desy corregerom suas

os outros disserom que era

muy

fallaua verdade.

elle

vellas e

cousa disse Dinis Dyaz que vira

comearom de

em

Ha

partyr.

aquella Jlha que lhe pa-

recya noua acerca do seu conhecimento, e esto h que tre as

vacas vira duas allimaryas


outro gaado.

muy

desafeioadas cparaom do

Empero porque andau assy de mestura, tenho

que per vetura podyam seer bufaros, que s allimaryas da


natureza dos bois.

tornando assy aquestes, Rodrigue Afies

que n partya contente daquella terra porque se


ra

em

em

lugar

nom

acha-

que po desse mostrar o boo deseio que tiinha

pera fazer por sua honra, disse contra Dinis Dyaz que lhe

parecya que serya

bem que lanassem

algua gente fora e que

poderya seer que algus Mouros vyryam a apanhar a madeyra

da fusta que ante leixarom allagada, e que se os achasse nom


podya seer que n filhasse alguus. Sedo Dinis Dyaz em este

mandarom xx

ho-

fora enganado

em

acordo, lanar fora seus batees, nos quaes

mees a

terra.

E bem

parece que Rodrigue Afies

seu pensamento, c os mouros


aquella madeira.

nom

andauam

na praya apanhado

ueendo como os batees hyam a terra

taronse i quanto da Ribeyra.

E como quem

busca som vydos, busquemos maneira per que


nos possamos saluar
aronse

em

mas ajnda

lhe

afas-

diz estes e nossa

nom

t soomte

possamos peecer; e lan-

duas celladas por afastarem os nossos da praya e

husarem de suas foras com toda segurana de seu perigoo. Os


xpaos forom em terra, ode se reteuer algu spao por se acor-

darem acerca de sua jda


tal rastro,

pello qual lhes

dally afastados.

40

Como

mouros achauam
parecia que nom deuy seer longe

e esto porque dos

quer que conhecia, segundo a grandeza

do rastro que eram muytos mais do que senty que suas foras

podyam soportar, o que fez a alguus


c nom era cousa pera cometer.

requerer que se tornassem,

Hora, disserom outros, aquy n aja mais; ns j fora somos,

vergonha serya tornarmos


se

atrs; os batees

seiam aquelles que

tornem e ns vaamos por dyante buscar nossos jmygos,

mao

de Deus seja todo nosso aqueecimento.

xx que eram tornar


0
e os xiiij

seis aos batees

na

dos primeiros

pera os leuar aos nauyos,

seguirom auante segundo achauam que o rastro hya

contra o sertao;

mas

nom

seu trabalho

foe longo

em

andar,

quando logo a primeira cellada se comeou de descobrir, na


qual seryam ataa quareta mouros, os quaaes sayr a elles

muy

auyuadamente, como aquelles que segundo sua auanta-

gem, senty que tynh a uitorya

em

suas maos, assy pello

numero daquelles primeiros que era mayor, como pellos outros


que jazyam na outra cellada em que tynh segurana que os

auyam de vyr ajudar.


Mas j seia que os mouros trouxessem
xpaos

nom

aquella fortalleza, os

lhe voltarom as costas, ante corregerom suas ar-

mas, e come homes fora de todo medo, sperarom a uinda de

comeou antre elles a pelleia muy


grande, e sabee que as lanas e seetas n estauam de folga,
n achauam arns nem cota em que podessem fazer detea. No
campo n auya pedras de que se os mouros muyto podessem
ajudar, e como er desarmados, e os xpaos poinham toda sua
fortelleza em os feryr e matar, comearonse os mouros a styr
magoados e [a] afastarse dos nossos o mais que podyam. E em
esta pelleia trabalhou muyto hu moo da camar do Jffante,
que se chamaua Martim Pereira, cujo scudo n andaua menos
seus contrairos.

Onde

se

acpanhado darmas dos jmygos que

se fosse

spinhao de porco

spim quando leuanta suas penas.

ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. lxxii.

4-1

10

VIAGEM DE EANES TRAVAOS E DINIS DIAS


Como

Nom
ficasse

da segunda

se descobrirom os

E como

cellada.

os mouros foram vencidos.

nom

fezerom os mouros tanto a fora que a pelleia

se

muy

grande antre

elles.

esto era principalmente por-

que os mouros sperauam socorro da segunda celada, como quer

que lhes

j parecesse

que tardaua mais do razoado. Empero

ouuerom de sayr xxv mouros que na dieta cellada jazyam. Cujas


grandes vozes auiuarom muyto os coraoes de seus parceiros;
e j deuees de sentyr qual serya o trabalho dos nossos xpaos,

seedo t poucos metidos antre ttos contrairos. Por certo sua


fortelleza se

mostrou

andassem e

lhes sobreuiesse tal refresco,

ally grande,

c posto que j trabalhados

n mudar suas

cte-

come ardidos

boos

nenas do que ante tynh firmado.

comearom de

hus contra os outros que

pelleiar,

fallandose

maldicto fosse aquelle que

os

em

mouros da primeira

semelhante

a qual era

scarmentauam

mando

receo,

muy

nom

se

esto andarom
vyram algus de

(*)

No

brauos a renouar a

elles;

chegando de boamte

mas

esto

assy

mas

os xpaos os

nom

original, e

os nossos mais

(*)

hyam

onde

fazya fora, c

j to-

se os nos-

nom

leixa-

os outros mortaaes feridas,

com

derradeiro termo.

ha pea de tempo ataa que os mou-

seus parceiros cayr e casy os mais delles

feridos. Pollo qual sentirom

com

muy

grande antre

uam porem de receber hus ou


que muy asinha acabau o seu
ros

feito voltasse atrs.

de tal guisa que os contrairos lhe

sos mais ajuntauam;

como quer que ante mos-

pelleia,

trassem sinal de veimento, tornar


pelleia,

assy

sem

que quanto mais steuessem mayor

sentido:

ajuntauam.

onde

se os contresse

[contrrios?]

perda receberyam. Porem comearom de fogyr.

rom nas

carauellas

os companheiros

como quer que

em

os que fica-

logo no primeiro topo

vyam

aquella pelleia, esforaronse elles que

n serya necessarya outra ajuda senom aquella que todos

lhes

nom podemos scusar, scilicet, de nosso senhor Deus,


dosse muyto com t marauilhoso esforo como em eles

allegran-

sentyam;

mas despois que viram como chegaua a segunda cellada temerom muyto que os n po desse soportar. Porem se trabalharam
muy trigosamente de lhes dar socorro: mas porque o espao era
grande n poder chegar tam asinha ao lugar da pelleia. E breuemente os mouros eram j todos fogidos, cujo calo n fora
seguido pollo grande trabalho que os nossos ouuer de que es-

tauam

E
se

muy

cansados.

assy voltar

com

os outros que os

vynh ajudar, pera

recolherem a seus nauyos, e pensar de suas chagas, de que

poucos scaparom, grandes ou pequenas, segundo a parte de sua


dieta.

os

mouros vedo como se os xpaos j tornauam fezer


pelleia c entenom de leuar hu daquelles

a uolta ao lugar da

mortos, o qual parece que era auido por fidalgo antre

uedo os nossos sua ten voltar sobre

elles

elles.

pera renouar outra

vez a pelleia; mas os jmygos scarmtados do primeiro dano


leixar o

morto que j leuau e fogir quanto poderom, de

guisa que aos nossos pareceo necessareo de se tornar pera seus

nauyos, por dar folga e cura aaquelles trabalhados e feridos.

ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap.

lxxiii.

4-3

11

VIAGEM DE JOO GONALVES ZARCO


TERRA DOS NEGROS
Como

a carauella de

Joham Gonalluez Zarco

chegou aa terra dos negros.

Ficame ajnda pera contar o aqueecimento da carauella de


Joh Gonalues Zarco, o qual se ouue em este fecto, a meu
cuidar, mais sem sperana de guaanho que nhu dos que l
mandarom. C todollos outros como j ouuistes, aallem do seruio do Jffante, leuauam o tento sobre seu proueito.

Mas

aqueste

Joh Gonalluez era nobre em todos seus feitos. E porem quis


que o mudo conhecesse, que ele soomte por seruyr seu senhor
se

despoynha de mandar fazer aquela vyagem, armando ha

muy

nobre carauella, da qual fez capitam hu seu sobrinho

que o Jffante criara sua camar, que


nandez, manddolhe que

nho senom veer


se

nom

nom

se

chamaua Aluaro Fer-

teuesse o respeito

e saber qualquer cousa

em

outro guaa-

noua que podesse

que

embargasse de fazer sadas na terra dos mouros, mas

vyagem da terra dos negros, e que


em sua vyagem todo que mais podesse, trabalhandosse de vyr ao Jffante seu Senhor com algua
nouidade com que tendesse que lhe prazerya.
que dereitamente

dhy per aute

se fosse

acrecentasse

carauella era

bem

abitalhada, acpanhada de gte des-

posta pera trabalhar e Aluaro Fernandez

homem mncebo

e ar-

Encaminhar sua vyag firmados de seguyr o propsito


daquelle que os mdaua. E assy forom nauegando per aquelle
grande mar occyano ataa que chegarom ao Ryo do Nillo ( l )

dido.

do qual seedo

em

conhecimento pellos sinaaes que j

disse,

filharom duas pipas daugua, das quaaes ha trouuer aa cidade

(*)

44

Senegal ou Nilo dos Negros.

de Lixboa, e

nom

do mundo, bebeo

hu dos monarcas

sey se Alexandre, que foe

em

seus dyas augua que de t longe lhe fosse

trazida.

Daquy forom auante


do qual viram ha Jlha

ataa que pssaro o Cabo Verde, aallem


2
(

onde sayrom pera veer

se

acharyam

algua gente, tedo por acerca de sy aquelle resguardo que sen-

E andando pela Jlha


nha
gente que as guardasse n
acharom cabras mansas sem
tirei

que compria

que morasse

em

semelhante lugar.

segundo j disemos que os outros acharom

quando aaquellas

os rastros,

E entam tomarom

alga parte daquella Jlha.

delias seu refresco,

Fernandez fora primeiro.

Ilhas chegarm, c este Aluaro

porque per outra guisa

ctar, falamos primeiro pella guisa

se

n pode

que ouuistes; e dally forom

auante ataa o lugar onde est a palmeira e aquella aruorfe]


grossa de que j nos outros capitlios leixamos

acharom

as

f aliado,

armas do Jffante com a sua deuisa

ouuerom seu acordo de

se jr lanar acerca

onde

se

moto. Ally

do cabo, porque

elles, com que


nom auya outro

poderya seer que algas almadyas vyram a

po-

dessem auer

tor-

falia siquer

per aceno, c hi

gim.

sedo t acerca do cabo

como podya

seer tero de legoa,

lanar ancora e repousar segdo trazyam ordenado;


esteuer assy muyto,

em

quando

mas n

logo de terra partir dous barcos

que vynh dez guinus, os quaaes logo comearam [a] fazer

direitamente sua vyag contra o nauyo,

de paz.

come homes que vynh

seendo acerca fezer sinal pedindo segurana, a qual

lhes foe dada, e logo s outra cautella trarom cinquo delles

carauella, onde lhe[s] Aluaro Fernandez

2
(

55" de

Deve
lat.

ser

a ilha de Gorea, a qual

na

fez fazer todo gasa-

fica

situada

em

14 o

39'

N.

Sobre esta ilha vide Demanet, Nouvelle histoire de V Afrique, tom.


Notices statistiques sur les colonies frande pg. 87 a 97, passim.
aises (troisime partie, de pg. 187 a 189), obra publicada pelo MiI,

nistrio

da Marinha em 1839.

45

lhado que pode,

m dando -lhe [s]

dar de comer e de beuer c

toda outra boa cpanhya que lhe[s] pode seer fecta.

desy partironse

com mostrana

de grande cttamto;

parece que as votades al leuariam concebido.

forom

em

terra fallarom

maneira que acharom,


os

poderyam

filhar.

com xxxv ou

com

mas

tanto que

os outros seus naturaaes toda a

pello qual lhes pareceo

E com

este propsito se

que ligeiramte

parrirom

seis

barcos

quareta delles aparelhados come homes que

query pelleiar. Por sedo acerca ouuerom temor de se chegarem aa carauella, estando assy arredados ha pea sem ousarem de fazer nhu cometimento. E uedo Aluaro Fernandez
como n ousauom de chegar a elle, fez lanar seu batel fora,
no qual mandou que se metessem oito homes, os mais prestes

que pra

da

ello

carauella,

sperando que

achou.

em

guisa que

tal

elles se

fez

que o batel esteuesse da outra parte

nom

fosse visto dos contrairos,

chegassem mais acerca do nauyo.

steuer os guinus assy afastados ataa que


filhou atreuimento de se chegar

mas

huu

tanto

daquelles barcos

aute, saindosse dantre os

outros contra a carauella, no qual eram cinquo guinus valltes


e fortes, c por taaes se stremar elles antre os outros da c-

panhya.

em

tanto que Alluaro Fernandez sentyo que o barco era j

lugar queo batel

ouuesse acorro,

mdou que

E segdo a
em muy breue

fosse a elle.

de remar,
veedosse

podya chegar a

elles

elle

ante que dos outros

saisse o batel trigosamente e

que

grande auantag que h na maneira


for os nossos

assy encalados,

nom

com

os contrairos.

Mas

tedo sperana de defesa,

lanaronse a augua e os outros barcos fogirom pera terra.

Mas

no filhamento daquelles que assy andauom nadando ouuerom


muy grande trabalho, porque n menos amergulha-

os nossos

uom que corvos marinhos,


em elles; empero filharom
mte;

mas

nom podyam teer posto


nom porem muy ligeira-

entanto que
logo hu,

a prisom do segundo lhe fez perder todollos outros,

c era tam vallente que dous homes, como quer que assaz de

46

fossem, nuca o poder meter dentro no batel, ataa que to-

rijos

marom hu

bicheiro

por cuja door


tro

no

elle

o aferrara per cima de hu olho,

cessou de sua brauura, leixdosse meter den-

E com

batel.

com que
estes

dous se tomaram ao nauyo.

nom

porque Aluara Fernandez sentyo que sua stada

apra-

ueitava aquelle lugar, polia sabedorya que j delle tynham,

podya

ante lhe

peecer, disse que querya jr mais auante, por

veer se acharya algua nouidade que trouuesse ao Jffante seu

Senhor.

partindo dally chegara a

tas palmeiras secas

Cabo dos

Ma [s] tos

sayr no batel sete

sem rama,
3
(

).

hu cabo onde auya muy-

poserom nome aaquelle cabo, o

hindo adyante, fez Aluaro Fernandez

homes, aos quaes mandou que fosse assy ao

longo da costa, pella qual hindo auante, viram star quatro gui-

nus assetados beira do mar.

que n era

porque os do batel sentira

delles vistos, saltaram seis delles fora,

hindo assy

o mais encubertos que podyam, ataa que foram perto


guinus, que

comearam de

correr pra os filhar.

(*)

dos

pareceme

que estes guinus eram archeiros e que andauam ao monte matado suas veaoes c herua, assy como

em

esta nossa

Espanha

faz os beesteiros.

avendo vista dos nossos leuantaronse muyto asinha e co-

mearam de fogyr, nom auendo vagar de armarem seus arcos;


mas os nossos pero muyto corressem, nunca os poderom filhar,
como quer que per vezes os encalassem, esto por que elles
anda nuus e nom te cabellos sen muy curtos, taaes em que
se nom pode fazer presa. E assy se foram spedindo dos nossos,

3
Este cabo v-se marcado com este nome em quase todas as
)
(
antigas cartas manuscritas do sculo xvi.
V-se pois que o nome deste cabo fora primeiramente dado quele

ponto por lvaro Fernandes.


Barros (Dc. I, liv. I), diz: e desta viagem, passou t onde ora
chamo o Cabo dos Mastos: nome que lhe elle ento pos por razo
de numas palmeiras seccas que vista representavo Mastos arvorados.
(*)

No

original:

preto.

47

tomandolhe porem os arcos

de porcos monteses que

e coldres e frechas e rrmyta carne

tynham morta

e assy outras veaoes

da qual algu tynham assada.

antre estas allimaryas que assy

acharom

recia cerua, a qual aquelles guinus trazy

boca por n comer

foe

ha que pa-

com hu

cofinho na

segudo os nossos poderom sentyr,

elles

trazy assy aquella allimarya por anegaa, por lhe aguardarem


as outras veaoes c a msidade daquela

mansa n a

assy

5
(

),

porque a vira

quiser matar, e tornaronse pera os nauyos

onde teuerom conselho de

se

vyr pera o Regno, vydosse

dereita-

mente aa Jlha da Madeira e desy aa cidade de Lixboa, na qual

acharom o

Jffante, de que assaz mercees receberom, das quaes

Joh Gonalluez nom ficou sem boa parte


c que se moueo a o servyr em aquelle fecto.
uella que

em

este

pella

boa votade

esta foe a cara-

ano foe mais aute que todallas outras que

aaquella terra pssaro.

ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. lxxv.

5
Esta descrio no deixa a menor dvida de que o animal
)
que os nossos martimos ali viram e de que trata o A., o Antlope,
e provvelmente as outras veaoes ero rebanhos da mesma espcie.
(

12

DESCRIO DA TERRA DOS NEGROS


Como

Bem

o autor comea de fallar na maneira daquella terra.

h que leixemos agora hu pouco estar estas cousas

de repouso e que trautemos da devisom daquellas terras per

onde as nossas gentes andarom naquelles trabalhos de que j


teemos falado, porque possaaes auer conhecimento do engano

em

que os dante ns sempre viuer, tomando receo de passar


cabo com temor daquellas cousas que dissemos no

aquelle

comeo deste

liuro.

porque veiamos ajnda suas duuydas ante

a presena n soomte dos que somos presentes

ham

que

todollos outros

ha das cousas que


sar

em

em

ellas

fazer

elles

porque

diziam que eram contrairs pera pas-

muy

aquellas terras assy era as correntes

grandes que

auya, polias quaaes era jmpossiuel poder nhu nauyo

vyagem per

aquelles mares.

mto de seu erro primeiro, pois


s perigoo

como em cada ha

Agora teedes

vistes jr e

claro conheci-

vyr os nauyos tam

parte dos outros mares.

sem alga pouoenganauom de


mas todauya nom em tamanho graao. E da pouoraom

Diziam ajnda que as


raom.
todo,

mas ajnda de

de vyr nas jdades vydoiras.

E bem

terras

eram areosas

h que quanto aas reas

nom

se

be vistes o contrairo, pois que os seus moradores veedes cada

dya ante vossos olhos, como quer que as suas pouoraoes a

mayor parte som aldes e villas muy poucas. C des o cabo do


Boiador ataa o Regno de Tunez nom seram per todas antre
villas e

lugares afortellezados pera defesa ataa cinquoenta.

Enganauanse ajnda na perfundeza do mar, c tynh em


suas cartas que eram prayas tam baixas que a ha legoa de
terra nom auya mais que ha braa daugua, o que se achou
per o ctrairo, c os nauyos teuer e te assaz daltura pera seu

49
MONUMENTA,

2. a

marear, tyrando certos baixos e assy se fez essacanas


hi

em

certas restygas,

marear que o Jffante mandou fazer

Na
a que

que

segundo agora acharees nas cartas do


2
(

).

n h outro lugar cercado senom aquelle


chamam Oadem ( 3 ), nem pouoraom senom alguas

terra dos negros


elles

que estam aa beira do mar de casas de palha, as quaes foram


despouoradas per os que

bem

forom

em

os nauyos desta terra;

h que toda a terra geeralmente h pouorada, mas sua

vida n h senom

em

tendas e alquitoes

4
(

),

como ns aquy

Esta palavra no se encontra nem no Elucidrio [de Viterbo]


nos Dicionrios portugueses; encontra-se, todavia, no heptagloto
de Castell, e em Glio, mas ali se indica que a significao desta palavra rabe a de lugar onde uma pessoa habita.
Posto que admitida esta para a explicao do texto, este fique
ainda obscuro, e se no possa bem acomodar com o que ali se diz,
contudo parece-nos que se pode entender que o A. quis dizer que
todas aquelas observaes se fizeram nas habitaes (essacanas) que
hi h em certas restingas, segundo, etc.
Foi nos mesmos lugares que os nossos martimos desenharam as
(*)

nem

cartas, e

marcaram

as costas, restingas, etc.

Por esta passagem se mostra de um modo indubitvel que as


primeiras cartas hidrogrficas da costa ocidental d'frica, alm do Bojador, foram feitas pelos Portugueses, por ordem do ilustre infante
D. Henrique, e que foram estas que foram adoptadas e copiadas pelos
cosmgrafos de toda a Europa. (Vide a nossa Memria sobre a prioridade dos descobrimentos dos Portuguezes na costa d' Africa occidental,
IX, X, e XI).
3
Julgamos ser o lugar a que Cadamosto chama Hoden (Guaden) e do qual diz: Na direita de Cabo Branco pela terra dentro h
uma povoao por nome Hoden que dista da costa obra de 6 jornadas
de camelo, mas diz o contrrio do que lemos no texto, pois acres2

centa:

A qual no morada, mas nela se recolhem os rabes, e serve


de escala para passarem as caravanas que vm de Tombuto e outros
lugares dos Negros, a esta nossa Barbaria de c'.
Este lugar com o mesmo nome dado por Cadamosto v-se marcado, de acordo com esta relao, na carta dos Itinerrios das caravanas que M. Wlackenaer juntou sua obra, Recherches gographiques
sur Vintrieur de V Afrique.
4
Alquites, palavra rabe que se no encontra em os nossos
(
)
dicionrios, nem no Elucidrio, mas sim no dicionrio heptagloto de
Castell na palavra Alquidene, carretas de transporte de mulheres e de
homens, e em Glio. No encontrmos tampouco esta palavra nos regimentos da guerra d'elRei D. Joo I nem no d'elRei D. Afonso V,
50

trazemos quando se acerta de os nossos prncipes andarem


hoste,

da qual cousa derom testemunho aquelles que

em

l filharo.

ajnda Joham Fernandez, de que j falamos, contou dello

gram

casy cada dya


segar

na guarda

parte; todo seu principal studo e trabalho st

de seus gaados,

em huu

.s.

vacas e carneiros e cabras e camelos.

mudam

seus arreeaaes, c o mais que pode asses-

lugar seram oito dyas.

algus daquelles prin-

cipaaes traz egoas mansas, de que h cauallos, empero

muyto

poucos. //

Sua vyanda

pella

mayor

parte h

leite e

algas vezes poucas

carnes e sementes deruas brauas que colhem per aquelles

paino desta

terra,

quando o pode
ns

em

anno

nem

mas n h
comemos

seus cauallos

cousa seno de beuer

come

al

hi delias

auer, diz que o

esta terra

elles

mon-

algus dos que l forom que parece estas heruas

tes; e disser

leite.

comem

confeitos

nem

muytas

).

Algu

trigo

per aquelle respeito que


6

5
(

).

E muytos

meses do

caes n se gouern doutra

os que viu beira do

mar nom

senom pescado, todos geeralmente sem pam nem outra

cousa saluo augua que beu, e as mais das vezes come este

pescado cruu

e seco.

As vestiduras que trazem som almexias de coiro e assy bragas dele, porem algus honrados te alquices. E algus speciaaes
que casy som sobre todollos outros traz vestidos boos, assy
come os outros mouros, e boos cauallos e boas sellas e boas estrebeiras,

os

mas

estes

muy

poucos.

/ /

As molheres vestem alquices, que s assy como mantos c


quaaes soomente cobrem os rostros, e per ally entende que

acaba de cobryr toda sua vergonha, c os corpos trazem todos

(Sousa, Prov. da hist. gen., III). Azurara empregou pois neste logar
palavra rabe j desusada na lngua portuguesa no sculo XV.
5
Vide a descrio que se encontra nas viagens de Claperton.
)
(
6
Vide Itinraire de Tripoli de Barbrie la ville de Tomboctu,
)
(
pelo Cheyk Hagg-Kassem, publicado por M. Walckenaer, Recherches
sur Vintrieur de l' Afrique, p. 425, cuja relao se conforma com o
texto do nosso A. Consulte-se igualmente Leo Africano.

uma

5*

nuus. Per certo, diz aquelle que ajuntou esta estorya que esta

h ha das cousas per que


7

vesty alidade

).

se alga

pode conhecer sua grande

pequena de raz antre

elles

ou-

seguyryam a natureza, cobrindo aquellas partes soomete

uesse

que

homem

ella

mostrou que deuyam seer cubertas. C veemos natural-

mente que

em

cada hu daquelles lugares vergonhosos ps

cerco de cabellos mostrando que os querya sconder.


tee algus naturaaes

que

ajnda

se leixarem assy aquelles cabellos

que

tanto crecer atee que scond to do lios lugares de uossa vergo-

nha.

as molheres daquelles honrados traze vincos e argollas

douro, e assy outras joyas.

ZURARA

7
(

cano.

52

Esta

(Gomes Eanes de), Obr.

mesma

cit.,

Cap. lxxvi.

descrio e expresso se encontra

em Leo

Afri-

13

AVENTURAS DE JOO FERNANDES


NA TERRA DOS NEGROS
Das cousas que actecer a Joh Fernandez.

em
em

Por darmos ajuda ao conhecimento destas cousas digamos


este lugar o aqueecimento de Joham Fernandez, qual foe
esta terra naquelles sete meses que

uio do Senhor Jffte

como

em

ella

andou por

ser-

j ouuistes, o qual ficando ally

em

poder dos parentes daquelle mouro que a esta terra trouue An-

tam Gonalluez,

foe per elles leuado c seus vestidos e bizcoito

e algu trigo que lhe ficara.

E tambm

suas roupas de vestyr,

as quaes cousas lhe forom todas tomadas contra sua votade


e soomente lhe foe

mouros

trazia.

dado alquice como cada hu dos outros


com que assy ficou eram ouelheiros

aquelles

e foronse pera a terra c suas ouelhas e elle


*

mente

disse

com

elles (*). //

que esta terra h toda areosa sem algua herua, soo-

pellas vages

ou baixios que

gaados h seu fraco gouerno;

te

te algua

herua de que os

por outeiros e serras todos

1
Esta relao de Joo Fernandes, sendo muito importante, at
)
i
por ser anterior de quase um sculo descrio do clebre Leo Africano, faita-nos contudo o mais importante dela, a saber, o itinerrio
que ele seguiu, e lugares que visitou durante os 7 meses que andou
com as caravanas; apesar da omisso destas particularidades, a sua
descrio conteda neste captulo, e a sua exactido se acha confirmada pelo que depois escreveu Leo Africano, Marmol e outros viajantes, aos quaes remetemos o leitor.

*
A margem; Desta terra falia Mousem no xv. oap. do xodo e
Josepho e meestre Pero que glosarom sobre elle. Onde escreu do trabalho em que foe o pouoo de Jsrael por mingua daugua. E como achar
huu poo daugua sollobra. Onde diz que lanou Mousem per mandado
de Deus o pedao do fuste e tornou doce. E esto foe ante que chegassem ao lugar onde lhe Deus envyou a magna.

53

darea.
e

vay

dura esta terra des Tagaoz

cerrar

com

mar medyo

Tunez, a Mdebarque.

que tenho

dicto,

des o

dally

mais

delia

ataa terra dos negros

no cabo do Regno de
vay toda terra tal como esta de
terreno

mar medyo

atees Alexandrya, a qual h toda


tores, delia

2
(

terreno atees os negros e

pouorada de gente de pas-

menos, segundo

o pasto pera os gaados,

n h em ella amores senom pequenas, assy como figueiras do


Jnferno ou espinheiros, e em algus lugares h hi palmeiras ( 3 ).
E todallas auguas som de poos ( 4 ) sem nhus ryos correntes
seno

em muy poucos lugares,


em longura mil, que

e a chura desta terra

legoas e

nom mete em

se

seram

iij

ella outros lu-

gares nobres sen Alexandrya e o Cairo. //

r>

com que se screuem ( ), nem a lyguagem com que


fall n h tal como a dos outros mouros, ante doutra guisa.
Empero todos som da seita de Maffamede. E som chamados
alarues e azanegues, e brbaros 6 ). E todos anda como j disse
letra

.s.

em

tedas c seus gaados per onde lhes praz, se alga regia

n Senho ryo,

nem

justia,

soomte cada hu anda como quer,

e faz o que lhe praz naquello que pode. Estes

guerream com

2
Esta terra a Tagaza de Cadamosto (cap. 12, p. 21), Ta)
(
gazza de Jackson, no caminho d'Akka a Tomboctu.
3
Vide Denham e Claperton.
)
(
4
Vide os Itinerrios j citados e publicados na obra de M.
)
(
Walcknaer. Recherches sur Vintrieur de V Afrique, e Descrio d' Africa por Leo Africano.
5
Esta particularidade mui curiosa, pois indica que no s)
(
culo xv, quandio Joo Fernandes viajou com as caravanas, ainda algumas destas tribos, que supomos Berberes, no tinham adoptado os
caracteres arbicos. para deplorar que o A. no fosse mais explcito
neste lugar, visto que os AA. rabes fazem meno de livros escritos

nesta lngua. Oudney fala em vrias inscries escritas em caracteres


desconhecidos que ele viu no pas dos Tuariks. Muito poucos desta
tribo falam o rabe, do que ele se admirou, em razo das frequentes
relaes que existem entre eles e as naes que falam s esta lngua.
(Vide Claperton' s traveis). Compare-se com Leo Africano, em Ramsio (dos pastores das ovelhas) etc.
6
Segundo Buchardt, Trav., p. 64, e 207, so os Berberes. O
(
)
nosso A. compreende aqui os Libianos (compare-se com Leo Africano, em Ramsio)
,

54

os negros, mais per furto que per fora, porque

nho poder como

elles

7
(

).

vdenlhe daquelles negros que assy


elles

nom

tee

tama-

ue a sua terra alguus mouros, e

ham

per furto, ou os leuam

a uender a Mondebarque que h aliem do

Regno de Tunez,

aos mercadores xpaos que ally vao, e dannos por troco de

pam

e doutras alguas cousas

como agora fazem no Ryo

do Ouro, segdo adyte ser contado.

bem que

saibaaes que

em

des o Egipto atees o poente, os

/ /

toda a terra d Africa que h

mouros n

te

mais Regno que

o Regno de Feez, no qual jaz o de Marrocos e de Tafellete e

o Regno de Tunez

em

que h o de Tremecem e de Bugya.

som
pastores de cauallo e de pee e que andam sobre os cpos como
j tenho dicto. E diz se que na terra dos negros h hu outro
Regno que se chama de Meelly; empero esto n h certo ( 9 ),
c elles trazem daquelle Regno os negros e os vende como os
toda a outra terra possuu estes alarues e azanegues, que

outros,

deryam

no que

se

mostra que

fossem mouros que os n ven-

assy. //

tornando ao acontecimento de Joham Fernandez, o qual

se foe assy

com

aquelles ouelheiros, c os quaaes

aquellas reas, disse que

se

acertousse que

muytas vezes nom era

hu dya passauam per

hi

andando per

farto de leite.

dous de cauallo que

7
Nesta passagem se mostra que se trata aqui dos Tuariks e
)
(
das suas contendas com os negros Fullos ou do Foullan.
8
Foi este comrcio de escravos negros, que os mercadores cristos
)
(
faziam com a frica setentrional, que produziu a singular pretenso
de Zuniga e de outros escritores espanhis, de que os Castelhanos e
especialmente os Andaluzes faziam comrcio dos Negros de Guin antes dos Portugueses, e por uma confuso, feita ou por ignorncia ou
de propsito, nos quiseram disputar a prioridade do nosso descobrimento
da Guin, e o nosso comrcio exclusivo com esta parte da costa de Africa por ns primeiramente descoberta. (Vide a nossa Memria j citada,

XVII)

9
Por esta passagem se mostra que Azurara no acreditava na
)
(
existncia do grande imprio de Melli, mui abundante em minas de
ouro, posto que no sculo precedente tivesse sido visitado pelo clebre
viajante rabe Ebn-Batuta.

55

hyam

Ahude Meymom de que j em


Joham Ferpera onde aquelle mouro andaua. Bem me

pera onde daua aquelle

cima teemos
nandez

se

praz disse

hom

f aliado,

querya

jr

os quaes requererom aaquelle

Joham Fernandez por que hey nouas que h nobre

e queroo jr veer pera o conhecer.

et o

poserom os

hu camello e comearom de andar contra onde


elles sentyam que o mouro andaua, e tanto andar que lhes
mingou a augua que leuauam, pollo qual forom tres dyas que
outros sobre

nuca beber.

que

diz

nom

sen leuando olho no ceeo


sos brancos, ally

),

onde ve andar coruos

entedem que a gente

em

h, c

aquelle
se

Joham Fernandez que

guyau sen

aquelles

mouros com que

pellos ventos segdo

e hus-

toda aquella

n h caminho certo senom os da beira mar.

terra

conhece a parte onde a gente anda,


10

disse

elle

fazem no mar

hya

(*), e

per aquellas aues que j dissemos. //


E tto andarom assy per aquella terra soportando sua sede,

onde daua aquelle Ahude

atee que chegar


filhos e c outros

CL

ataa

que com

meto de que

tempo que
e

muy bem mandandolhe

se elle

governaua

.s.

leite,

c seus

fez

sua mesura e

dar daquelle mty-

per

foe filhado das carauellas staua

de boa collor.

Meym

acpanhau, que sery per todos

homes, ao qual Joham Fernandez

o mouro o recebeo

sado

elle

tal

guisa que ao

cmunalmente pen-

/ /

Disse que as calmas daquella terra

o poo das reas e a gente de pee

som muy grandes

muy ta

e assy

e per conseguinte pou-

cos de cauallo, por que os de mais que n

som pera andar de

andam sobre camellos, dos quaes algus som brancos que


andam no dya cinquenta legoas ("). E destes camellos ha hi
pee,

10
Leo Africano diz que se encontram entre os rabes e outros
)
povos da frica, muitos que sem nunca terem aberto um s livro falam
(

sofrivelmente
(*)

em

astrologia.

Observao notvel a propsito da chamada cincia nutica

dos rabes.
11
Esta conta no parece exagerada. (Vide Rennel's, Memoir on
)
i
the rate of travelling as performed by camels, na coleco de Philoso-

56

grande abastana,
collor, e

tos

nom

specialmente dos brancos

seiam tam poucos como j dissemos.

negros.

mas de

toda

que assy h hi gaados muytos, como quer que os pas-

diz

que

te catiuos

os hrados abasto douro que traz daquella terra

donde os negros

viu.

que h naquella terra muytas emas e

antas e gazellas e muytas perdizes e muytas lebres.

que das

andorinhas que de c partem no verao que ally vao jnuernar


sobre aquellas reas, creo que seia por

assy vao l outros pssaros pequenos,

passam aa

terra dos negros,

ZURARA

razom da quetura.

mas que

as cegonhas

onde mte o jnverno.

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. lxxvii.

phical Transactions, vol. &i, pg. ,144). O A. refere-se a certos camelos


do deserto e do pas dos Tuariks, que pela sua extrema velocidade
correm em um s dia o espao que leva dez dias a um camelo ordinrio. Mas estes no marcham com as caravanas ordinrias e regulares, pelo contrrio servem unicamente para as excurses belicosas.

57

14

DESCOBRIMENTOS ALM DO BOJADOR


Das

legoas que estas carauellas

do Jffante foram

aall

do Cabo.

doutras cousas msticas.

Era opiny antre muytas gentes da Spanha,

ajnda dou-

chama emas n
chocau os ou os, mas que assy como poynham na area que
assy os leixau, o que foe achado muyto pello contrairo. C
ellas poo xx e xxx ouos e os chocam segundo as outras aues.

tras partes,

que aquellas grandes aues que

que as cousas de que

diz (*)

ueito os que viu de

em

aquella terra pode auer pro-

mercadarya trautando com

aquelles negros de que elles te

ham da

se

muytos que

elles,

furta.

que som
ouro que

daquelles e coirama e la e manteiga e assy

terra

E assy tmaras em grande abastana


E mbar e algallya e anime e azeite e pelles

queijos que hi h muytos.

que

ham

de fora.

Ryo do Ouro, segundo

dos lobos marinhos de que h muytos no


j ouuistes.

som muytas

podense hi auer das mercadaryas de Guinee que

muy

boas, segundo adyante ser scripto.


c

Rvj anos do nacimencinqucenta


em
aquellas
partes
e ha caraXp,
fora
Jh
aliaremos
filharom
f
em
uellas. Mas da soma dos mouros que
fim deste primeiro liuro. E forom estas carauellas aallem do
Cabo iiij c l legoas. E achasse que toda aquella costa vay ao sul
foe

achado que ataa esta era de

iiij

to de

com muytas

pontas, segundo que este nosso prncipe

acrecentar na carta de marear.

em

sabya

certo

mandou

h de saber que o que

da costa do mar grande, eram

vj

legoas

se
x

Joo Fernandez.
Julgamos que se deve ler 200, visto que devia ser escrito ij
e no vj c ., 600 lguas, o que nos parece um erro, pois a parte conhecida da costa ocidental de frica at ao Cabo Bojador oferece uma
distncia que se no conforma com as letras numerais do texto.
(*)

58

e s

acrecentadas sobre ellas estas

iiij

1.

o que se mostraua

mapa mundy quanto ao desta costa n era verdade, ca o


nom pintauam sen aauentura. Mas esto que agora h posto
no

nas cartas foe cousa vista por olho segundo j tedes ouuido

ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap.

2
(

Ixxviii.

2
Vide sobre esta importante passagem o que dizemos em a
)
(
nossa Memoria sobre a prioridade dos descobrimentos portugueses na
costa d' Africa, IX, X, e XVIII.

59

15

DA MORTE DE NUNO TRISTO


Ccmo

foe

morto Nuno Tristam em terra de Guinee


quaes morrer com

Oo

como acho

mento da morte de
Trist,

elle.

breues pallauras registado o recta-

nobre caualleiro como foe aqueste

cuja trigosa fim no presente capitlio

f aliar

Nuno

entendo.

qual por certo eu n poderya passar sem lagrimas sen conhe-

cesse caasy per deuinal

o seu

spritu.

consyraom a eternal folga que recebe

C me parece que

serya cotado por enuejoso antre

os verdadeiros cathollicos se chorasse a morte daquelle que a

Deus proue

fazer participado r da sua jnmortallidade.

certamente que assy

como

o primeiro caualleiro

elle foe

em

que per sy desse aquella honra a algu outro

com

cuja presa eu

fiz

comeo deste

aquella terra,

liuro, assy quis

que caasy

com sua morte dando aa sua alma deuinal a primeira seeda da celestrial glorya, assy como primcias de todollos
o acabasse

outros que por seruio de

Deus em aquella

sedo este nobre caualleiro

em

terra fallecessem.

perfeito

conhecimento do

prncipe, como
tam pequena jdade se criara em sua camar,
veedo como se trabalhaua de mandar seus nauyos aa terra dos
negros e ainda muyto mais auante se o fazer podesse, ouuyndo
como j alguas carauellas pssaro o Ryo do Nillo e as cousas

grande

desejo

votade

do nosso virtuoso

aquelle que de

que de

diziam, parecendolhe que se

elle

nom

fosse algu

daquelles speciaaes de que o Jffante seu Senhor fosse seruido

em

aquella terra de qualquer boa cousa que se

ou achasse, que

E porem

elle

fez logo

nom poderya

hua

carauella,

vyagem nom fazendo algua

receber

ella fizesse

nome de boo home.

a qual armada comeou sua

detea

em

algua parte senom se-

guyr todauya contra a terra dos negros.


6o

em

passando per o

Cabo Verde,

em

foe

mais auante Lx legoas, onde achou huu Ryo

que lhe pareceo que deuerya de auer algas pouoraoes.

mandou

qual

Pello

lanar

dous pequenos batees que

fora

leuaua, nos quaes entrarom xxij homes

E comeando

outro doze.

maree

crecia c

xij

barcos, nos quaaes

em

em terra, donde icomear


batees. E os outros que fioauam
leuaua

podyam por chegar


aquelle

nha sobre os corpos

terra,

sayrom da

porque a augua

hu barco de guinus

passousse aalem

despendyam

dez e no
auante, a

seryam ataa Lxx ou Lxxx

guinus todos negros e c arcos nas maas.


crecia

Ryo

dereita.

acertousse que ante que sassem

outra parte

em huu

a qual for assy entrando, seguindo contra

has casas que vy aa mao

.s.

assy de seguyr pello

pos os que

de asseetar aos que

hyam

nos

nos barcos trigauanse quanto

aos nossos, e tanto que se

vyam

acerca

mal auenturado almaz todo cheo de peo'dos

nossos naturaaes.

assy os forom seguindo ataa chegarem aa carauella que

estaua fora do Ryo, no

mar

largo.

Porem

todos asseetados

cLa-

quella peonha, de guisa que ante que entrassem ficarom quatro

mortos nos batees.

assy feridos

como hyam atarom

seus

pequenos batees ao bordo de seu nauyo comeado de o aparelhar pera fazerem

estauam;

vyagem, vedo o perygoso caso em que

mas nom poderom

tid das seetas de

alleuantar as ancoras polia mul-

que era cbatidos, pollo qual

lhe foe forado

de cortarem as amarras que lhe n ficou alga.

assy comear de fazer vella leixando por os batees por-

nom poderom guindar. E assy que dos xxij que sairom


nom scaparom mais que dous .s. hu Andr Dy az e outro

que os
fora

Aluaro da Costa ambos scudeiros do Jffante e naturaaes da


cidade dEuora, e os dez e noue morrerom poique aquella peo-

nha era assy

artefficiosamente cposta que

com pequena

ferida,

soomente que auentasse sangue trazya os homes ao seu derradeiro fim.

61

Ally foe morto aquelle nobre caualleiro

muy

nom

deseioso desta vida porque

sua morte como vallente home.

Trist

assy outro caualleiro que se

hu Duarte dOllanda. E Esteuam


Diego Machado, homees fidalgos e mancebos, que

chamaua Joham Correa


dAlmeida

Nuno

ouuera lugar de cprar

o Jffante criara sua camar.

de pee daquella

meesma

assy outros scudeiros e homees

criaom.

desy mareantes e outra

gente do nauyo. Abasta que foram per todos xxj, porque de


sete

que ficarom na carauella forom ajnda ferydos dous

em

querendo leutar suas ancoras.

Mas quem
vyag

querees que caminhasse este nauyo pera fazer

e se partyr dantre aquella maldicta gente; c os

scudeiros que

dissemos que ficauam

nom scaparom

dous

de todo

daquelle perigoo, sedo feridos chegar acerca da morte, da

qual jnfirmydade jouuerom

bem xx

dyas sem poder fazer nha

ajuda aos outros que trabalhau por caminhar a carauella,

hu grumete assaz pouco


moo da camar do Jffante
que se chamaua Airas Tinoco, que hya por scriuam e hu moo
guinu que fora filhado com os primeiros que filharom em
aquella terra e outros dous moos assaz pequenos que vevyam
com algus daquelles scudeiros que ally fallecerom.
os quaes n eram mais de cinquo

.s.

auisado na arte do marear e hu

Por certo serya dauer cpaix de seu grande trabalho

em

aquella hora. Elles chorosos e atribullados polia morte de tal

capitam
de

dos outros seus parceiros e amigos, desy temerosos

abominauees jmygos como senty acerca de

cujas mortaaes ferydas

homees forom mortos.

em tam
E sobre

sy,

de

breue spao tantos e taaes


todo acharem tam pequeno

remedyo pera buscarem sua saluaom, c o grumete em que


elles todos sua spera tynham, claramente confessou sua pouca
sabedorya dizendo como

nom sabya

rotear

nem

trabalhar acerca

1
este rio se ficou chamando Rio de Nuno, ou
)

to, como se v em quase todas as cartas antigas, em


catstrofe.

62

de

Nuno

Tris-

memria desta

dello era cousa

que aproueitasse, soornente que se per outrem

camynhado que farya quanto podesse naquello que lhe


mandassem.
Oo grande e supremo socorro de todollos desemparados e

fosse

nuca desemparas aaquelles que

atribulados, que

te

chamam em

sua mayor necessidade, que ouuiste os clamores daquestes que

gemyam

a ty firmando os olhos na alteza das nuues braadando

que lhes acorresses, onde

quando

em tam

bem

huu

que h ha

do sertao

cellestrial

ajuda dado

pequeno moo nado e criado

foro e genho a
villa

mostraste que ouuyas suas prezes

breue lhe vyaste tua

muy

es-

Oliuena,

afastada do mar, o qual auisado

per graa deuinal encaminhou o nauyo,

mandando ao grumete

que dereitamete seguisse o norte abaixandosse huu pouco aa

chama

parte do leute ao vento que se

etdya

elle

nordeste, por que ally

que jazia o Regno de Portugal, cuja viag

elles

seguyr

deseiauam.

E em

segujndo assy per sua vya despois que foe passada ha

parte do dya, forom veer

Nuno Tristam

e os outros feridos e

acharemos mortos, pollo que lhe foe necessaryo de os lanar


ao mar, e forom

nos batees

e os

em

aquelle

dya lanados xv,

dous lanar no outro dya; mas

e quatro ficar

nom screuo

quaes

seryam suas razoes qudo lanassem aquelles corpos sobre a

multidom das auguas, sepultando suas carnes nos ventres dos


Pero que mingua nos faz a sepoltura pera os corpos
na nossa prpria carne auernos de veer nosso Salvador, segundo determinaorn da sancta scriptura (*); pois tanto monta
que jaamos no mar como na terra, nem que nos comam peixes
quer aues; o nosso principal sentimto h nossas obras, pellas
peixes.

pois

quaes despois de nossa morte achamos


cousas que c veemos fegura.

mos que o Papa h nosso

>a

uerdade de

toadas estas

pois todos confessamos e cree-

vigairo geeral e

supremo

Pontifico, per

cujo poderyo poderemos receber absollu ou condana, segun-

(*)

Job,

XIX,

26: et in carne

mea videbo Deum meum.


63

do a autoridade do avangelho como verdadeiros catholicos deuemos creer, que aquelles que elle absoluer comprindo as condioes de sua

letra,

seram postos na companhya dos sanetos.

Pollo qual justamente poderemos dizer a estes: Beati mortui qui


in

Domino moriuntur. E por aueram gallardom de Deus

aquelles que esta estorva leerem se

memorya com

todos

da morte daquestes fezerem

suas oraoes, c pois

em

seruio de

Deus

e de

seu Senhor morrer, b auenturada h a sua morte.


Este
falley

moo que

em

disse

era aquelle Airas Tinoco de que j

cima, no qual Deus pos tta graa que per dous

meses continuados encaminhou a uyage daquelle nauyo; doui-

em

todos aquelles dous

terra;

na fim dos quaaes

dosos porem qual serya sua fim, c

meses nuca ouuer nha vista de

cobrar vista de ha fusta que era darmada, da qual se temer

muyto pensando que era de mouros; mas despois que souber


que era de hu cossairo galego que se chamaua Pero Falcom,
sobreueo em elles ha noua ledice e muyto mais quando lhe
foe dicto que eram na costa de Portugal, atraus de hu lugar
do meestrado de Sanctiago que se chama Sines.
E assy chegaram a Lagos donde se forom ao Jffante ctarlhe
o forte aquecimeto de sua vyagem, apresentandolhe a multi-

dom

das frechas

com que

seus parceiros morreram, de cuja

perda o Jffante ouue grande desprazer, porque caasy os criara


todos, c posto que be creesse a

pode scusar

saluaom de suas almas, n

humanidade que ante a sua precomo Senhor

tristeza daquella

sena per spao de ttos annos fora criada e assy

que sentya sua morte seer

em

seu seruio, teve despois special

cuidado das molheres e filhos daquelles.

ZURARA

64.

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. lxxxvi.

16

DOS FEITOS DE LVARO FERNANDES


Como

luaro Fernandez tornou outra vez aa terra dos negros,


e

Hu
h

das cousas que

l fez.

das cousas per que o nobre cora h conhecido, assy

quando

nom

se

contenta de pequenas cousas,

buscando

sempre melhorya per que sua honra seia acrecetada tre os


factos dos nobres, assy

na sua

terra

como

fora dela, o que justa-

mente podemos dizer daquelle Joham Gonaluez capitam da


qual n sedo contente da outra vyag que o seu nauyo

jlha, o

ano aa

fezera no outro

duyar
uella

all aquelle

terra dos negros,

caminhou outra vez

meesmo Aluaro Fernandez com sua

bem armada, encomendandolhe que todauya

cara-

seguisse mais

auante quanto po desse, e que se trabalhasse de fazer algu


presa,

cuja nouidade e grandeza podesse dar testemunho da

boa votade que

elle

auya de seruyr aquelle Senhor que o

criara.

Aluaro Fernandez tomou o fecto c bo carrego, como

menos

aquelle que n

deseio tynha de chegar

o seu tyo [o] carregaua.

nauyo

Cabo Verde, onde o

dereitamente ao

dous guinus de que j falamos

em

outro ano

outro lugar.

sarem ao cabo dos Ma[s]tos e fezerom

alga gente fora.

ao-

fecto

do que

abitalhado, fezerom vyag

ally

tomaram os

dally pas-

pouso por lare

soomte por veerem a terra juntarse

sete; os

rastro de

homees que hyam per

elles

chegar a hu poo

quaes postos na praya acharem


hu caminho. E seguindo em pos

onde achar cabras, as quaes parece que ally leixar os guinus, e esto segundo penso que serya por que sentira que

hyam

despos

elles;

ataa ally chegarem os xpaos por que n

teuer ousyo de seguyr mais avante.

sedo tornados a sua carauella acrectar mais

vyag, e laado seu batel fora, acharem

em

em

sua

terra esterco dalli-

65

MON U MENTA,

2. a

tamanha grossura segundo


seer hu home, e por

fante de

como podya

juizo daquelles que o viram,


lhe

n parecer lugar aazado

pra fazer preza, tornaronse outra vez a sua carauella.

hindo

assy per a costa do mar, n pssaro muytos dyas sairom outra

vez

na qual encontrarom ha alde, onde

terra,

sair os

mo-

radores delia, come homes que mostrau que query defender


suas casas, antre os quaes vinha

azagaya

hu b adargado com ha

sua mao, o qual vedo Aluaro Fernandez, parecen-

dolhe principal daquelles, foe rijamente a


laa

tam grande

ferida que

deu c

elle

elle e

morto

em

deulhe c sua
terra e

lhe a darga e a azagaya, a qual trouue ao Jffte

como ao dyante

cousas

tomou-

com

outras

ser contado; os guinus vedo aquelle

morto sobresseuerom de sua peleia n os nossos n viram tempo

nem

lugar pera os tirar daquelle temor, ante se

tomarom a

seu nauyo e no outro dya forom a terra algu tto dally mais
afastados, onde viram andar certas molheres daquelles guinees,

as quaaes parece que

marisco

com hu

andau acerca de hu

esteiro

apanhando

tomar ha delias que serya de jdade ataa xxx anos,


seu filho que serya de dous, e assy ha

na qual auya assaz boa apostura de nembros

moa de

(*) e

xiiij.

ajnda pre-

sena razoada segundo guinee.

Mas a
que

fora da molher era assaz pera marauilhar, c de tres

ajuntarom a *Ha n auya hi algu que n teuesse assaz

se

trabalho querendoa leuar ao batel, os quaes vedo a detea

que faziam, na qual poderya seer que sobre chegaryam algus


daquelles moradores da terra, ouue

tomar o
de se

jr

filho e

apos

elle

Dally seguir

hu Ryo
(*)

Leia-se:

leuallo

hu

delles

acordo de lhe

ao batel, cujo amor forou a madre

sem muyta prema dos dous que a leuauam.


mais auante algu spao, ataa que acharom

no qual fezer entrada com o batel e

em

has

membros.

Este rio acha-se marcado na carta de Juan de La Cosa (1500)


com o nome de Rio de Lagos, na de Joo Freire de 1546 e em outras
com o de Rio do Lago, e posto que Dourado marque ao sul do Cabo
dos Matos um rio, contudo no lhe deu nome algum.
(!)

66

casas que ally achar filharo ha molher e despois que a teuer

na carauella, tornar outra vez ao Ryo, com entenom de


sobirem mais auante pera trabalharem de fazer alga presa.

judo assy seguido sua viagem, vier sobre

elles

quatro ou

cinquo barcos de guinus, coiregidos come homes que query


defender sua terra, cuja pelleia os do batel n quiser sprimtar,

veendo a grande auantag que os ctrairos tynh, temendo

com que

sobre todo o grande perigoo que auya na peonha


tirauam.

E comearam

pera seu nauyo;

de se recolher o milhor que poderom

mas vedo como hu

adytaua muyto, voltara sobre

elle,

daquelles barcos se

o qual tornando pera os

outras, querendo os nossos chegar a elle ante que se recolhesse

por que parece que era j afastado boa parte da cpanhia, chegousse o batel tanto que

contra

elle e acertousse

hu

daquelles guinus fez

hu

tiro

de dar c a frecha a Aluara Fernandez

mas por que elle era j auisado de sua peonha


muyto asinha, e fez lauar a chaga c ourina
e azeite; desy huntouha muyto b com teriaga, e prauue a
Deus que lhe aproueitou como quer que sua sade passasse
per a perna;

tirou aquella frecha

per gram trabalho, c certos dyas esteue passo de morte.

Os
ferido

outros da carauella, ajnda que seu capit assy vissem


n leixaram porem de seguyr auante per aquella costa,

ataa que chegara a ha ponta darea que se fazia

em

ha grande enseada, onde poseram seu

fora e forom

batel

dereito de

dentro pera veer a terra que achary e sedo uista da praya,

viram vyr contra

elles

gayas, outros c arcos.

Cxx

guinus hus c dargas e aza-

tanto que fora acerca da augua

comear de tanger e bailar come homes afastados de toda


tristeza.

os do batel querendo scusar o cuite daquella festa

tomaronse pera seu nauyo.

era esto aliem do

h geeralmte ao

sul

Cabo Verde Cx

2
(

).

legoas.

toda sua rota

esta carauella foe mais longe este

2
A grande enseada a que chegaram, e que fica situada a no l)
(
guas ao sul de Cabo Verde, fica situada alm da Serra Leoa, e acha-se

67

ano que todallas outras,


dobras

.s.

pello qual lhe foe

cento que lhe

entom era Regente e outras cento


Henrique.

da qual

Porem

dado de grado duztas

dom Pedro que


que ouuerom do Jffante dom

mandou dar

o Jffante

ajnda se n fora a jnfyrmidade dAluaro Ferndez,

muy

foe

apressado, a carauella seguira mais auante.

foelhe necessaryo de se tornar daquelle postumeiro lugar

que j disse, vydosse dereitamente aa jlha dErgy ( 3 ) e dally


ao Cabo do Resgate onde acharam aquelle Ahude Meim de

que j falamos per vezes esta storya.


E como quer que n trouxessem turgimam, por assy per
seus acenos

ouuerom ha negra que

algus panos que trazy.

se t

lhe os

pouco

mouros derom por

nom

fora

muy to
E

poder auer segundo o deseio que os mouros mostrau.

mais
dally

fezer sua

vyagem pera o Regno, onde ouuerom

j disse e

mais outras mercees do Jffante seu Senhor que com

sua vyda foe

ZURARA

muy

allegre pella autag

(Gomes Eanes

de), Obr.

cit.,

as dobras que

que fezer

em

sua jda.

Cap. Ixxxvii.

marcada nas cartas de Juan de La Cosa de 1500, de Freire de 1546 e


na de Vaz Dourado, tendo ao sul o Cabo de Santa Ana.
Passaram pois estes martimos nesta viagem, a partir do Rio de
Lagos, pelos seguintes lugares marcados nas cartas antigas citadas:
R. Gmbia, R. de Santa Clara, R. das Ostras, R. de S. Pedro,
Casamansa, Cabo-Roxo, R. de S. Domingos, R. Grande, Biguba, Besegi, Amalo, R. de Nuno, Pulmar, Cabo da Verga, R. de Pichel (cartas de J. de La Cosa e de Dourado; R. de Praia na de Freire), R. de
Marvam (carta de Freire de 1346; R. do Ouro na de Dourado), R. do
Hospital na carta de Juan de La Cosa (1500); R. das Sofras da carta
de Freire de 1346, e que Vaz Dourado chama R. dos Ps (1571), R.
da Tmara (carta de J. de La Cosa); R. da Maia na de Freire, e de
Tornala na de Dourado R. de Caza (de Case em La Cosa e Freire) Serra Leoa.
3
(

68

Arguim.

17

FEITOS DE GIL EANES DE LAGOS


E SEUS COMPANHEIROS
Como

as noue carauellas partir de Lagos


e dos

Como

mouros que

filharo.

quer que as nouas da morte de

Nuno Tristam

poses-

sem grande receo a muytas gentes do nosso Regno de querer


prosseguyr a guerra que tynh comeada, c dezyam huis
contra os outros que era

muy

douidosa cousa cometer

pelleia

com homes que tam claramente trazy a morte consigo; por


n falleceo hi quem c boa votade filhasse a presa. C posto
que o perigoo fosse t manifesto, pera todo abastau os coraoes daquelles que deseiauam cobrar

mente

se

mouyam

nome de

boos, e special-

a ello pollo conhecimto que auy

da votade

do Jffante, vedo os grandes acrecentamtos que fazya aaquelles


que

se ello trabalhau,

mes

fortes

onde a

E porem

se

c segundo Vegecio, ally

fortelleza

mouerom em

noue carauellas pera jrem

som

este

em

afio

certos capitaas

com

aquella terra dos negros, dos

quaes o primeiro foe Gil Eanes caualleiro mor na


Lagos.

os ho-

h gallardoada.

villa

de

o segundo hu nobre scudeiro criado na camar do

moo pequeno, o qual era hiu mancebo muy ardido


menos acpanhado doutras muytas vertudes, cujos fectos
acharees mais cpridamente na Crnica do Regno, special-

Jffante de
e n

mente onde

se falia das grandes cousas

que se fezer Cepta.

auya nome Fern Vallarinho. O terceiro era aquelle


Steu Affomso de que j falamos em outros lugares desta

este

nossa estorya, o qual leuaua sob sua capitanya tres carauellas.


Ally era Louro Diaz de j falmas ante desto.
reo dEluas e

Joham

sua carauella.

Bernaldez

era ajnda

em

pilloto,

esta

assy Lou-

que leuau cada hu

cpanhya ha carauella do

Bispo do Algarue, de que era capit hu seu scudeiro.

69

As quaes per ordena do Jffante

se

deira pera recebere ally suas bitalhas.

forom aa jlha da Mada dieta Jlha partirom

c estas carauellas que de c forom dous nauyos


Tristarn,

meesrno leuaua capitanya, e outro

.s.

hu de

morauom de que elle


em que era Garcia Home,

hu daquelles capitaes que

ally

jenro de Joh Gonaluuez Zarco, que era o outro capit.

assy fazendo todos juntamente sua vyagem, chegar aa

da Gomeira onde poser os xix canareos que forom leua-

jlha

como j tedes ouuydo atrs. E tomar


meesmo certos homes que ally ficarom, assy da casa do
Jffante como da jlha da Madeira. Ns, disserom aquelles dos
dos sobre segurana,

esso

nauyos contra os canareos daquella


da Palma, pera veer

jlha

se

terra,

queryamos tentar a

poderyamos fazer alga presa

em

que fezessemos seruio ao Jffante nosso Senhor e queremos


saber se por nosso milhor auyamento vos prazer de nos dardes

algus de us que nos queiram ajudar.

J sabees, responderom os canareos per seus turgknaes,


que todo o que por seruio do Jffante for, que o faremos com
todo nosso poder.

mas sua jda n

b h que forom assy todos aa dieta jlha

prestou nada, por quanto os canareos era aui-

sados per vista que ouuerom da carauella de Louro Dyaz que

chegara ate alguus dyas.

ally

despois de seu grande trabalho que acerca dello ouuerom,

como nom podyam fazer presa tornarse as duas carauellas da jlha. E tambm Gil Eanes aquelle caualleiro de Lagos.
E os outros forom sua vyag atee chegarem aallem do Cabo
Verde Lx legoas onde acharom hu Ryo que era assaz de boa
largueza, no qual entrar c suas carauellas
mas nom foe
visto

aquella trada

muy

proueitosa pera a carauella do Bispo por

indubitavelmente o Rio Grande onde

eles

chegaram. Com-

pare-se esta passagem com a nota i de pg. 79 do tomo i. de Histoire


gnrale des voyages de M. Walckenaer, na qual emenda o erro de
Clarke na sua obra intitulada: The Progress of maritime discovery
(1803), pg. 221.

70

em hu banco de area de que abryo


a nora poderom dally mais tirar; pero scapar

quanto se acertou de topar


per

tal

guisa que

com

as gentes
tirar;

mas

todallas outras cousas

que lhes delia prouue

quanto se alguus esto ocupauam, Steuam Affomso

e seu jrmao forom

em

terra, cujos

moradores eram

em

outra

parte e c ent de os jr buscar, partiram dally, guyandosse

per algu sentido que

do

auyam do

rastro

que achauam acerca

lugar.

E seguindo assy per seu caminho alga pea, disseram que


achauam a terra c grandes sementeiras e muytas amores dalgodom e muytas herdades semtadas darroz e assy outras amoE diz que toda aquella terra lhe
pauues. E parece que se adyantara Die-

res de desvairadas maneiras.

parecia maneira de

gaffomso ante os outro>[s] e com

elle

xv daquelles que mais

traziam o deseio prestes de chegar a algu fecto, antre os quaes

hu moo da camar do

era

Villes

Jffante, que se

que antre aquelles hia por scriuam.

hu aruoredo de grande

spessura, sair a elles de reus os gui-

nus c suas azagayas e arcos chegandosse a

podyam.

chamaua Joham

entrando assy per

elles

quanto mais

assy quis a utura que de sete que forom feridos

os cinquo ficaram logo ally mortos, dos quaes os dous

eram

portugueeses e os tres strangeiros.

estado assy o fecto

com

os outros que

lugar

em

em

vynham

este

ponto chegou Steu Affomso

detrs, o qual

vedo o perygoso

que eram, recolheos todos o milhor que pode, no qual

recolhimento ouuer assaz trabalho, c os guinus eram muytos

armas tam peeciuees como veedes que eram aquellas que


tam breue matauam os homes c ellas, onde receberam
auantag de louuor quatro mancebos que foram criados na

e c

camar do

Jffte,

dos quaaes o principal era aquelle Diego

Gonaluez, nobre scudeiro de cuja vertude j

leixamos

f aliado;

em

outras partes

hu Henrique Loureno tambm


por sua honra; hu dos outros dous

era o outro

macebo deseioso de fazer


auya nome Affonseanes e outro Fernandeanes.

7i

em

tanto que for

suas carauellas teuerom seu conselho,

como j eram descubertos


e mais que tynh seus nauyos empachados c as guarnioes
que tirar da carauella do Bispo; mas que elles esto assv dissesno qual acordar de

sem, eu

me

se tornar, visto

tenho mais que a principal causa de sua partida

temor dos jmygos cuja perygosa

foe o

muyto de

homem

entendido, por que n se pode cha-

fortelleza

sem outra mayor necessidade que


quem sabyam que lhes

recear a qualquer

mar verdadeira

pelleia era

elles

tynh, quererem tomar ctenda c

tto

dano podya

fazer.

Ally fycarom os corpos daquelles mortos antre a espessura


daquellas amores e as almas foram veer as cousas do outro

mundo,

as

quaes a Deus praza que se ajnda

sancto regno que as leue pera sy.

nom som no

por piedade us outros

que a christa religiom manteedes dizee senhas oracoes, c


rogando por

elles

por vs meesmos requerees.

tornandose s carauellas como tynham acordado, che-

dErgim ( 2 ) por se proueer da augua que auy


mester. E dally ouuerom conselho de se jr ao Cabo do Resgate ( 3 ), onde forom em terra e achar rastro de mouros. E
como quer que por rezom da calma sua jda em terra fosse muy
perygosa, consyrdo como tornau sem presa pera o Regno,
forom costrgidos de se despoer ao perigo e desy comearem de

garom aa

jlha

seguyr aquelle rastro, entto que passadas duas legoas chegar


aos mouros onde

com

dally acordar de se

fecto fezerom,

tomarom delles Rviij. 0


vyr direitamente pera o Regno como de

seu pouco trabalho

que consigo leuaua.

em

terra

com

2
)

veo aa jlha da
parte daquelles

acertousse de topar logo c alguus carua-

reos dos quaes filharo duas molheres,

se

mayor

soomente Steu Affomso que

Palma, na qual saindo

Arguim.
Este cabo

o que

nom

ouuera de

fica nas antigas cartas situado ao sul de Arguim,


o mesmo nome na de Juan de La Cosa; na de Joo Freire
l-se Porto do Resgate.
(

e se

7^

com

passar

sem grande

danoso retorno dos contraras, c uoltarom

sobre os nossos que traziam a presa.

assy os cometiam de

rijo

que algus hi auya que de boamente leixar a parte daquelle

gaanho a qu os segurara da perda.

Mas

aquelle esforado e bo scudeiro Diego Gonalluez,

se esqueecendo

beesta das
e assy

de sua

maos

meesmo

fortelleza,

huu daquelles

em muy

nom

rijamente tomou hua

beesteiros

com o aknazem,

o coldre

nossos tirando aos canareos.


seus tiros que

muy

que [as] leuau

e meteosse antre os

assy se trabalhou de empregar

breue matou sete daquelles contrairos,

antre os quaes foe morto

hu Rey

delles,

o qual foe conhecido

por ha palma que trazia aa mao, c assy parece que h o

costume antre

elles

que o Rey aja aquella primincia antre

os outros.

E como

veedes que antre todollos homes h natural cousa

que quando o principal


aquestes

como seu

fallece, todollos outros se afasta,

vedo

capit era morto cessar de sua ctenda,

dado lugar aos nossos que

se recolhesse, e assy vier pera

Regno com sua presa como quer que hua daquellas oanareas
lhe morresse ate que sassem do

ZURARA

mar aa

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

villa

de Lagos.

Cap. lxxxviii.

73

18

VIAGEM DE VAL ARTE GUIN


Como
e

Vallarte foe a terra de Guinee

per que maneira foe sua ficada.

Spargendosse a fam adeste fecto pellas partes do mundo,

ouue de chegar aa

Rey

corte dei

E como

Noroega

de Dinamarca e de Sucia e

veedes que homes nobres se entremete de

quererem veer e saber semelhantes cousas. Acertousse que huu

home da

gentil

casa daquelle principe, cobyoso de veer mundo,

este Regno. E andado per tempo em


hu dya lhe veo a pedyr que fosse sua mercee
armar ha carauella e de o caminhar como fosse a terra

ouue sua licena e veo a


casa do Jffate

de lhe

dos negros.

como

Jffte

era ligeiro de

mouer a qualquer cousa em que

a algu bo podesse fazer honra ou acrectamto,

armar ha carauella o mais compridamente que

mandou

se

pode

logo

fazer,

dizendo que se fosse ao Cabo Verde e que visse se poderyam


auer segurana do

esso

Rey

daquella terra, por quanto lhe fora dicto

muy

grande Senhor, mandandolhe suas cartas e que

meesmo

lhe dissesse algas cousas de sua parte por seruio

que h

de Deus e da sua sancta


era xpao.
ley do

Xp

fee.

porque lhe afirmau que

esto

a conclusom de todo era que se asy fosse, que a

em ajuda da guerra
dom Affomso que ent
nome com os outros seus

tynha, que lhe prouuesse seer

dos mouros dAfrica, na qual elRey

regnaua

em

Portugal e

elle

em

seu

vassalos e naturaaes continuadamente trabalhauom.

Todo

foe prestes

muyto

asinha.

aquelle sendeiro que se

(!) Reinava ento nestes trs reinos o rei Cristvo, neto do imperador Roberto, e sobrinho de Eric XII, o qual abdicara em 144 1. O rei
de que fala o A. morreu em 6 de Janeiro de 1448, e as trs coroas
separaram-se.

74

chamaua

criado e feitura
carauella,

em

seu nauyo e c elle hu caualleiro


chamaua Fernandaffomso, que era
do Jffante, o qual elle mandaua em aquella

Vallart metido

da ordem de Xps que

se

por quanto Vallarte era strangeiro e n sabya t b

os costumes e maneira da gente, que encaminhasse os mareantes


e as outras cousas que perteeciam

aa gouernana do nauyo e

ajnda casy por embaixador se se acertasse de veerem aquelle

Rey, leudo pera

ello

dous naturaaes daquella terra por turgy-

maes. Empero a capitanya principal era de Vallart.

assy seguiram per sua

vyagem

despois de grandes traba-

ouuerom no mar, que passados seis meses do dya que


primeiro partira de Lixboa chegar aa jlha da Palma que h
na terra dos negros acerca do Cabo Verde. Onde tedo seu
conselho sobre a maneira que dally auante auyam de teer segundo os regimtos que leuauam do Jffante, fezerom despois
vella pera dyte por que ajnda aquelle nom era o porto onde
lhos que

elles

auyam de

teer assessego.

em hu lugar que
chamada a Abra, ally

sedo a fdo da ponta

turaaes daquella terra h

seu batel fora

em

terra,

antre os nafezer lanar

no qual sayu Vallart com algus

outros,

onde achar j muytos daquelles negros, dos quaes Vallart requereo que lhe dessem hu e que elle lhe darya outro, pera auer
antre elles segurana per que podessem auer suas falias; cuja

reposta foe, que tal cousa

n era em

elles

de fazer sem autori-

dade de hu caualleiro que ally estaua, caasy como gouernador


daquella terra, que auya

nome Guitenya

soube semelhante requerimto, veo

(sic),

ally,

o qual tanto que

e prouuelhe

muyto

de outorgar o que Vallart requerya.

tanto que

hu

daquelles negros foe

na

carauella,

Fer-

que sabya milhor nossa Hnguag portuguees,


comeou de f aliar com elle dizendolhe assy: o porque reque-

nandaffomso

remos tua vynda a

este

nauyo

foe por

que digas per nossa auto-

como ns somos de hu grande e podepassar muytas razoes, cuja conclusom foe que elle mandarya
rida[de] a teu Senhor

75

mdado aquy vymos pera fallar da sua parte ao grande e boo


Rey desta terra fazendolhe leer ha das cartas que leuau, a
qual lhe foe declarada per hu de seus entrepetadores, pera o
dizer assy aaquelle caualleiro que o ally uyara.

Quanto

disse

us querees principalmente veer Boor, que h o nosso

elle se

grande Rey, n podees pollo presente auer seu recado por

quanto h certo que h

muy

alongado daquy, onde anda guer-

reando a hu outro grande Senhor que lhe n quer obedecer;


e se aida fosse sua casa, disse Fernandaffomso, quantos dyas

podyam

meesmo tornar c
mayor tarda

a elle c nosso recado e esso

jr

a resposta [?]. De

seis

ataa sete dyas, serya a

respondeo o guinu.
Pois, disse Fernandaffomso, ser
leiro

com que

viues,

que mande

fazendolhe saber todo o que


fizer far

Hora
Ent

la

bem que digas a esse caualhu home com seu recado

te j disse.

se o teu

Senhor assv

grande seruio ao seu Rey e proueyto a sua

disse o guinu,

eu direy todo

lhe fezerom apresentar

muy

terra.

b a Guitanye

vyanda de que

elle

comeo

(sic)

e beueo;

desy deronlhe ha carta daquellas que trazy que mostrasse a


seu Senhor, na qual lhe dissesse que dizia aquello que lhe

disserom.

Mas

que esso meesmo a leuasse por

quando aquelle guinu

o caualleiro que o uyara,

nome Sat

e outor

foe leuado a terra

elles

damizade.

onde estaua

hi era outro semelhante

que auya

que se chamava Minef, que pouco auya que

ally chegara, cuja fealdade era extrema, c

aquelles que ally

sinal

eram n

se

segundo disserom

podya pintar cousa mais

fea n

seu corregimento n era grande testemunha de sua honra, c


assaz mal corregido pareceo ally; pero de

mayor poder

era

que algu dos outros.

entretto aquelle guinu fallaua c o caualleiro a baixada

que leuaua, o batel estaua a cerca da praya sperando reposta, a


qual era

muy

ttos sobre

trabalhosa de auer por causa dos guinus que era

quelle

que vynha da carauella, c entenom de

saber o que dizya, e esso

meesmo veer a

carta que trazya, que

eram postos

os caualleiros

grande trabalho por os afastar

dally.

malmente nuca

como quer que o


fallar

em

dya

aquelle

se

pode auer reposta;

na augua assaz pera


tanta era a multidom dos guinus que

caualleiro se metesse

c os do batel,

nunca o leixarom acabar, leixando todo pera outro dya, no


qual o batel muyto cedo foe
leiro

em ha almadya, na

quando vyu que hia o

ha cabra

com

pam

qual quisera

se

jr

aa carauella,

cabrito e cuzcuz e papas c manteiga e

hu dente

e leite e

mas

pom

dallyfante e semte de que

vinho de palmas.

aeonteceo de seer ally vydo

que

Por j hi era o caual-

terra.

batel tornousse a terra e fez lhe trazer

farinha e spigas e

fazia aquelle

leiro

hu

em

em

daquelle Guitanye, per cuja mercee

hu caualhu tyo

aquella noite

chamaua Amallam, que


elle

fora filho de

recebera aquella terra,

o qual parece que quisera fallar aos do batel,

mas o guinu

n lho quis consentyr, dizdo que n era reza teedo

elle

seme-

lhante cousa comeada; per cuja rezo auisou os nossos que se


tornasse e que trouxessem aquellas cousas pera seu refresco e

que despois de comer fezessem a uolta e que tretanto auery


elles

seu conselho.

muyto mais o

Mas

se ate era

deuiso por fecto da falia

fora sobre a tarde.

porque a ns euyrya fazer grande prolixidade

semos de contar

pello

meudo quantas maneiras

se

se ouues-

teuerom

antre hus e os uotros sobre esta falia, abaste que este caualleiro

Guytanye

foe per vezes aa carauella jndo

e leuando quatro consigo.

darya dizendo que


aquelle
fazer

elle

em ha almaadya

f aliou c os nossos sobre a merca-

abastaua pera todo trautar, por quanto

Rey Boor quando daua terra a algu caualleiro podya


ella como elle meesmo. E assy qualquer cousa que

em

fezesse elle a

auya por bem

feita.

Os nossos >disserom que nom trazyam mandado de fazer


nha cousa atee que primeiro f aliassem aaquelle Rey. E sobresto
pssaro muytas razoes, cuja conclusom foe que elle mandarya
77

todauya a casa delRey com seu recado.

entretanto sperau

pollo messegeiro que all era. Aquelle Guitanye hia seguramte

ao nauyo, leuando daquella milhor vyanda que tynha e detes


dallyf antes e assy outras algas cousas.

esso

ello

meesmo

recebendo cuites e pano c outras joyas que lhe os nossos dau,

mostrando seer muyto contte de sua cuersa.

E hu

dya

vierom a rogar que lhes ouuesse hu

lhe

morto pera lhe tomar a

pelle e os dentes e os ossos

ellifte

com

alga

ao que respondeo o guinu que sem grande

parte da carne,

trabalho se poderya auer. Pois, disse Vallart, se nos vs esto

caminhardes, per qualquer de ns ambos que c torne, auerees

ha tenda de pano de
xxv ataa xxx homes,

na qual

linho,
t

leue

possa

se

alloiar

de

que hu a possa leuar ao

pescoo.

Muytas vezes hyam os nossos a terra com elle e per seu


chamado, nom que esteuessem t acerca que os podessem filhar.

acertousse

com

em

elle for

disse

ha vez que sedo o

o golpe de

mar

muy

tocou

em

batel acerca

seco, de

da praya que

que aquelles que estau

tomados; a qual cousa sentida pello caualleiro,

que esteuessem seguros, por quto aquelles todos era

seus e que lhe n faryam

nhu

desprazer.

aquelle caualleiro guinu se mostraua

Mas a fortuna

alguas vezes ajudada pello

homes, ordenou o

feito

per

tal

auer fy de t blando comeo.

assy que

homem

em

todo

verdadeiro.

maao

conselho dos

guisa que n poder os nossos

foe assy que sedo aquelle

em busca do ellefante como tynha prometido, Vallart


come homem de pouca descriom, quis sayr hu dya em terra,
Guitanye

por quanto parece que auya pea que o chamauam.

E bem

que lhe foe dicto primeiramente que scusasse aquella jda e

todauya quis sayr fora como aquelle a quem a fortuna chamaua


pera veer a hora de seu grande trabalho.
terra pareceo hi

hu negro que

trazia

sedo acerca de

ha cabaaa com vinho

ou augua, fingdo que lha querya dar, e Vallart disse aos que
remau que se chagassem. E como quer que algus lhe disses78

sem que nom era

siso

semelhante chegada, todauya ouuesse (*)

mandaua, com grande dano de


chegado o batel de ceauoga, foram tanto acerca da
tomar a cabaaa ao negro que tocou o batel.
de fazer o que

E em

todos, c

elle

terra por

estando Vallarte oolhdo pera ha soma de gente

ha aruore, hu dos
chamaua Affonso, fez que querya

daquelles negros que jazy aa sobra de

torgimaaes que leuau que se

tomar a cabaaa e leixousse escorregar fora

e os outros

muy

botouho de todo fora, onde os negros

vedo

ha onda

aquesto, querendo tornar o batel atras, sobreueo

rijamte acodirom

todos de roldom sobre o batel remessando suas azagayas, assy

que de quantos sayrom da carauella daquella vyagem n

nou ao nauyo mais que hu que

se

lanou a nado;

n achamos que fim ouuerom, por quanto

outros

tor-

mas dos

aquelle que

veo nadando diz qe n vyu matar mais que hu.

que per

ou quatro vezes que oolhou pera detrs sempre viu Vallart


estar assetado sobre a popa do batel.
Empero ao tempo que screuyamos esta estorya vier ao
trs

poder do Jffante algus catiuos naturaaes daquella parte que

em hu castello muyto afastado pello sertao esteuerom quatro xpaos, dos quaes j hu era finado, mas que

disserom que

os tres ficau ajuda viuos: pello qual algus teuer segundo

os sinaaes que o negro daua, que sery aquelles.

Fernandaffomso t [des] afortunado aqueecimto

como n

nha

batel

dos

com que mais

outros,

Regno

leuantar

em

suas ancoras

consyrdo
ty-

terra pera saber parte

tornousse

pera

2
(

).

ZURARA
(*)

fez

podesse tornar

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. IRiv.

Entenda-se: houve-se.

Esta particularidade, que alis no encontrmos no cap. xv


da Dcada i. a de Barros, liv.
quando trata desta expedio,
da maior importncia, pois explica o acontecimento referido na carta
de Antoniotto Usus di Mare, datada de 12 de Dezembro de 1455, encon2

79

trada nos arquivos de Gnova em 1802 por Graberg (Annali di geografia


e di statistica, tomo II, pg. 285), na qual aquele viajante diz ter
encontrado naquelas paragens um homem de sua nao que ele julgou
ser um dos da expedio de Vivaldi, a qual tivera lugar 170 anos
antes, e da qual no houvera mais notcia depois da partida dela, se-

gundo

os

AA.

italianos.

pois admissvel que um descendente dos homens da expedio das galeras genovesas de Thedisio Doria e Vivaldi conservasse
a cr branca tendo o seu ascendente ficado entre os negros, nem pudesse saber a lngua, Antoniotto ou Antnio de Noli no podia pois
ter visto naquelas paragens outro homem branco seno um dos martimos da caravela portuguesa de Fernando Afonso e de Vallarte, de
que trata Azurara no texto, tanto mais que nem os diferentes capites
portugueses, nem Cadamosto no encontraram em parte alguma da
costa de Africa alm do Bojador vestgios nem tradies de terem ido
quelas paragens alguns outros Europeus., anteriormente ao descobrimento feito pelos Portugueses.
Da expedio de Vivaldi no houve mais notcia depois da sua
partida no XIII sculo. No tempo d'Antoniotto havia apenas tradies de que a dita expedio partira com destino de sair o estreito de
Gibraltar a fim de fazer uma viagem desusada para o Poente. Antoniotto era homem de boa educao e vemos que ele tinha conhecimento
dos A A. em que se tratava daquele facto mas embebido destas tradies e tendo notcia da existncia de um indivduo cristo que tinha
ficado naquelas paragens, julgou, sem maior discernimento e de certo
ignorando o facto referido por Azurara, acontecido alguns anos antes,
que o dito homem ali encontrado podia ser talvez um descendente dos
da expedio de Vivaldi. (Ex Mis galeis credo Vivaldce qui se amiserit
sunt anni 170).
Esta importante passagem da Crnica d 'Azurara, confrontada com
a carta de Antoniotto Usus di Mare, publicada por Graberg, e estas
com a relao da segunda viagem de Cadamosto, no deixam a menor
dvida de que o homem de que trata Antoniotto era um dos trs
pertencentes caravela de Fernando Afonso e de Vallarte, que ali
ficaram em 1447, isto havia 8 anos antes de ter abordado Antoniotto
s mesmas paragens, e no descendente dos das caravelas de Vivaldi,
cujo destino se ignorava havia ento perto de dois sculos. Esta passagem serve tambm para refutar as conjecturas do editor da dita
carta, e as indicaes de Baldelli no seu Millone, tomo I o pg. 153 e
seguintes, acerca do Portulano Mediceo e das duas cartas d'rica do
dito Portulano, as quais anahsmos em a nossa Memoria sobre a prioridade do descobrimento da costa ocidental d' Africa alm do Cabo Bojador pelos Portuguezes, qual remetemos o leitor, onde mostrmos que
as ditas cartas, longe de destrurem a nossa prioridade, antes a confirmam.

No sendo

80

19

DAS PRESAS FEITAS AT


Como

1448

o autor declara quantas almas for trazidas a este Regno


despois do comeo desta conquista.

Cynco razoes pus no comeo deste liuro per que o nosso


magnnimo prncipe foe mouido a mandar seus nauyos ttas
vezes sobre o trabalho desta cquista.

me

porque das quatro

parece que vos tenho dado abastoso conhecimeto nos capi-

da deuisam daquellas partes do oriente,


ficame pra dizer da quinta rezorn, poendo certo numero aas
onde

tlios

falley

almas dos jnfiees que daquellas terras vieram a esta per vertude
e

engenho do nosso gloryoso prncipe. As quaes per conto achey

que foram nouetas e vyte e


disse,

sete,

das quaes como primeiro

a mayor parte foram tornadas ao verdadeiro camjnho da

salva

Hora veede qual serya o numero da geeraom que se dapodya seguyr, ou qual filhamento de cidade ou villa
podya seer de mayor honra que aquesta de que ataa gora tenho
questes

scripto,

c leixdo estas e as que delias decenderom e ataa fim

do mundo pode decender, outras muytas mais vieram despois,


segundo no

liuro seguinte (*)

podees saber, c nos foe neces-

saryo fazer aquy fim nos feetos deste ano do nacimento de

Xp

de

iiij

c
.

Rviij.

0
,

porquanto a

este

tempo ouue elRey dom

Alguns AA. modernos, fundando-se nas relaes de Cadamosto,


que foram os Portugueses os primeiros que
entre as naes modernas introduziram o comrcio da escravatura desde
o princpio do descobrimento que fizeram da costa d' frica. No cabe
nos limites desta nota mostrar quanto so erradas tais asseres; diremos todavia que o clebre Las Casas, na sua Historia de las ndias
mss., diz, cap. 19, que Joo de Bethencourt trouxera das Canrias
muitos cativos que vendera em Espanha, em Portugal e em Frana.
(*) Livro considerado perdido.
(!)

ton pretendido sustentar

8l

MONUMENTA

2. a

Affomso de Portugal, quito quanto ao nome,

no numero
regnos,

do

senhoryo,

em

sedo j

muyto vertuosa

enteiramente

duodcimo

regimto

de

seus

com

idade de dezassete anos, casado

Reynha dona Jsabel,


que foe filha do Jffante dom Pedro Duque de Coimbra e Senhor de Monte moor, que nos anos passados gouernara o Regno
em nome delRey, segundo em algas partes desta estoyra leixamos f aliado, e como muyto mais perfeitamete acharees na Cre

jllustrissima princesa

nica Geeral do Regno.

Consyrdo que assy como todallas outras cousas caasy come-

auam

ent c a nouidade do Regedor. Assy nos pareceo rezom

que comeasse todollos

liuros de seus fectos e storyas.

desy

por nos parecer razoado vellume aqueste que j teemos scripto


fizemos aquy fim,

como

dicto h,

com

enten de fazermos

outro liuro que chegue ataa fim dos fectos do Jffte, ajnda que
as cousas seguintes
telleza

como

n for trautadas c tanto trabalho

e for-

as passadas, c despois deste ano auante, sempre

se os fectos daquellas partes trautar

de mercadarya que per fortelleza

mais per trautos

nem

aueeas

trabalho das armas

2
(

2
Barros no pde suprir a falta da continuao do texto de
Azurara (vide Dcad. I. a liv.
cap. i.). Este grande historiador confessa, que tudo quanto refere do prosseguimento destes descobrimentos
tirado de algumas lembranas que achara no Tombo, e em livros da
fazenda d'elRei D. Afonso V. Para mostrarmos quanto para deplorar que Azurara no levasse ao fim esta crnica, pelo menos at
poca da morte do Infante, e portanto dos descobrimentos efectuados
depois deste ano de 1448 at 1460, bastar dizer que desde o dito
ano em diante tudo confuso nas datas e nos acontecimentos relativos a este prosseguimento, tanto em Barros, como em Gis na Chronica do prncipe D. Joo, no cap. S, que consagrou a estes desco(

brimentos.
Barros limita-se a citar no ano de 1449 a licena que el-Rei dera
ao Infante D. Henrique para mandar povoar as 7 ilhas dos Aores.
Deste ano salta ao de 1457, em que apenas fala da doao que el-Rei
fizera ao infante D. Fernando, e s no ano de 11460 refere que nesta
poca Antonio de Noli, Genovs de nao e homem nobre, que por
alguns desgostos da ptria viera a este reino, em companhia de Bartolomeu de Xoli seu irmo, e Rafael de Noli, seu sobrinho, aos
quais o Infante deu licena para que fossem a descobrir as ilhas de

82

E
fez

acabousse esta obra na liurarya que este

em

Rey dom Affonso

Lixboa, dezooito dyas de feuereiro. Sedo scripta

em

velume per Joham Gonaluez scudeiro e scriuam


dos liuros do dicto Senhor Rey. Ao qual Senhor o muyto jnfyndo, benigno e misericordioso Deus sempre queira de boas
este primeiro

obras e vertudes
vida de

bem em

com que

lhe

em muyto

melhores os dyas e anos de sua

milhor acrescentar.

lhe dar fruito de

sempre d graas e louuores, porque

fazedor e Criador.

No anno

de Jhu

Xp

el

beom,
h seu

de mil e quatrocentos

e cinquoenta e tres anos. //

DEO GR ACI AS.


ZURARA

(Gomes Eanes de), Obr.

cit.,

Cap. lRvi.

Cabo Verde, indo ao mesmo tempo ipor mandado do mesmo Infante


ao dito descobrimento uns criados do Infante D. Fernando.
De maneira que nos deixa na ignorncia do progresso regular que
tiveram os nossos descobrimentos na costa d 'frica desde o ano de
T448, em que Azurara acabou esta crnica, at 1460, em que morreu
o Infante. Damio de Gis, que pretendeu recontar com mais exactido
e mais circunstanciadamente estes acontecimentos, deixou-nos na mesma confuso no cap. 8 da Chronica do prncipe D. Joo, onde trata dos
descobrimentos do infante D. Henrique, e alm disso cometendo grande
erro relativamente parte da costa que se achava descoberta at ao
ano de 1458 (vide cap. 16, pg. 39 e 40 da obra citada), erro que
fica refutado pelo que se diz nesta Crnica d' Azurara, cap. 78.

20

DESCOBRIMENTO DA COSTA DE FRICA


Sumrio

Das

causas que o Infante

Dom

Henrique teve para des-

cobrir a costa ocidental da terra de Africa

Gonalves
to,

rey

el

nome em

deste

um

por razo de

Depois que

como Joo

Tristo Vaz descobriram a ilha do Porto San-

temporal que

dom Ioam

os levou.

ali

de gloriosa memria o primeiro

Portugal, per fora darmas

tomou a cidade

Cepta aos mouros na passag q fez em Africa: ficou o Infante


d Anrique seu filho terceiro gnito, muyto mais desejoso de
fazer gurra aos infies.

Porque

se acresctou natural incli-

naam, que sempre teue de exercitar


exalamto da

este officio de milcia

nam somente a

f catholica,

gloriosa vitria

por

que

seu padre c tanto louuor de Deos, e glria da coroa deste reyno

alcanou na tomada desta cidade Cepta, de que

muy

parte

principal

(segundo escreuemos

em

elle

Infante foy

a outra nssa

parte intitulada Africa, de que neste precedente capitulo fiz-

mos menam:) mas ajnda

foy a cerca delle outra causa

muyto

q ra a obrigaam do crgo e administraam que


tinha de gouernador da rdem da cauallaria de nsso senhor

mais

efficaz,

Iesu Christo, que el

Rey Dom

Dinis seu trasauo pra esta guerra

dos infies ordenou e nouamte constituyo.

de Cepta, n pos
j

em

em

se ante

da tomda

obra este seu natural desejo, foy porque

seu tpo neste reyno

nam

auia mouros que conquistar:

porque os reys seus aus (segundo dissmos) a poder de frro


os tinha lanado alem
elle l jr

mr em

as partes de Africa.

pra os

buscar a comprir o q lhe ficra por avogo, e cuinha

per officio: ra nessario passar

tam podersamte como

fez

seu pdre na tomda de Cpta, pera que lhe conueo poer grade
parte de seu estdo, e ajnda
telas

84

como

nisso teue.

com

tanto segredo industria e cau-

Quanto mais que a mesma passgem que

seu pdre per muyto tpo trazia guardada no peito, lhe foy

mayr empedimto: ca nunca

quis que os

mouros fossem ence-

tdos c entradas e saltos q os spertassem, e

tam grande impresa como foy o cometimento

elle

perdesse nia

tomda daqlla

cidade Cpta. //
E posto q c a psse delia, parecia este negcio de cquistar
os mouros

muyto

por a entrada e prta q per aqui estua


aberta: o Infante d Anrique pera seu propsito achaua tudo ao
ctrairo.

lue,

Porque vendo

elle

como

os mouros do reyno de Fez

e Marrocos ficu per conquista metidos

na coroa destes reynos,

q seu pay tomou de senhor de Cpta, e q per


esta psse rel a impresa daquella guerra ra prpria dos reys
por o nuo

titulo

deste reyno, e elle

mas como

nam

podia entreuir nisso

capit emuiado,

em o

como

cquistador

processo da qual gurra

elle

auia de seguir a vtde delrey e a desposiam do reyno e n a


sua: assentou

em mudar

esta cquista pera outras partes mais

remotas de Espanha, do q eram os reynos de Fez e Marrocos.


C que a despesa deste caso fosse prpria delle e nam taxda
per outrem:

e os

mritos de seu trabalho ficassem metidos na

ordem da caualaria de Christo q


podia despender
lhe ficasse

nome

elle

E tambm

gouernua, de cujo tesouro

porque acerca

2
(

dos hmes

de primeiro cquistador e descobridor da gente

ydlatra: empresa que t o seu

tempo nenhu prncipe

ten-

tou. //

Com

o qual fundamento pera que este seu propsito ouusse

efcto: ra

muy

deligente e curioso

na inquisiam das

trras e

seus moradores, e de todalas cousas que pertenciam geo-

graphia dandose

como as

muyto

na tomda de Cpta,
passou, sempre jnqueria dos mouros

ella.

outras vezes que l

Donde

assi

as cousas de dentro do sertam da trra principalmente das partes

(*) Foi nomeado Administoaxior apostlico da Ordem de Cristo


por Carta de Martinho V, de 25-5-1420. Este importantssimo documento, que encontrmos no AV, ser publicado em Monumento, Henricina.
2
(

Entenda -se: entre os homens.

85

remotas aos reinos de Fez e Marrocos.

com

respondeo
por

elles

qual deligencia lhe

o prmio que elle desejaua, porque veo saber

nam somente

das trras dos Alarues que sarn vezinhos

aos desrtos de Africa a que

elles

chamam

ahr,

das q habitam os pouos Azengues que confinam


gros de Jalof: onde se

mas ainda
com os ne-

coma a regiam de Guin, a que

mesmos mouros chamam Guinauha,

os

dos quaes recebemos este

nome. Pois tendo o Infante esta informaam aprouda per

em ha mesma

muitos que ccorriam

em excuam
dous

esta bra

e tres nauios

comou a poer

cousa,

que tto desejaua: mandando cada anno

que lhe fossem descobrindo a costa alem do

cbo de Nam, que adiante do cbo da Guillo bra de doze


lgoas.

qual cbo de

Nam,

era o termo da trra descubrta

que os nauegantes de Espanha tinham posto nauegaam daquellas prtes.

/ /

dado que por causa das diligencias e mdos que


ante que armsse os primeiros nauios,

teue,

elle

estaua

nisto

bem

informdo das cousas de toda a csta da terra que os mouros


habituam,

como

per

meyo

delles:

algus

quissram afirmar,

ra principe cathlico e de vida

muy

esta impresa

mais lhe fora reuelda que per

que estando

em hua

villa

pura
elle

que

e religiosa,

mouida. Por-

que nuamente fundaua no reyno

do Algarue na angra de Sgres a que pos nome Ternabal, e


ra se

chama

a villa do Infante:

h dia em

se

leuantando sem

precederem mais sousas que as diligencias q fazia pera tr


trras: mdou com tanta diligencia armar dous

imformaam das

nauios que foram os primeiros,


dito

q sem mais

dsse descobrir.

mas ainda per

como

se naquella noite lhe fora

nem inquiri do que perguntua mE nam smte per conjctura desta pressa,
dila

outras q os seus notr: dizem ser elle ezortado

per orculo diuino q lgo fizesse. //


Mas os nauios q daquella vez e doutras foram e viram,

nam

descobrira mais que at o cbo Bojador: que ser aute de

cbo de Nam, bra


86

d'

sesenta lgoas e aly parau todos,

sem

algu ousar de cometer a passagem

delle.

cbo coma de jncuruar a trra de

muy

da costa que

atras

tinham descubrta, lana

Porque como

este

ao respecto

lge, e

e boja pera a loste

chamram
do rumo q

prto de quorta lgoas (dde deste muito bojar lhe

bojador)

ra parelles cousa

leuuam e seguir outro pera

muy nua
aloste

apartarse

de tantas lgoas. Princi-

paknte porque no rosto do cbo achu ha restinga que lan-

ua pera o imesmo rumo da

loste

bra de

seis lgoas:

onde

por razam das goas q aly correm naquelle espao, o baixo as


mue de maneira, que parecem saltar e feruer: a vista das

ques ra a todos tam temerosa q


e mais

qudo via o baixo.

n entenderem q afastandose

nam ousuam

de as cometer,

qual temor egua a todos, pera


do<

cbo o espao de

seis lgoas

que occupaua o baixo, podiam passar alem: porque como ram

costumdos s nauegaes q entam faziam de leuante a ponte,


leuando sempre a costa na mo por rumo dagulha: no sabiam
cortar

tam

lrgo que saluassem o espao

da

restinga,

somente

do feruer destas goas e baixo q achau, ccebiam


que o mr daly por dite ra todo aparcelldo, e que nam se
c a vista

podia nauegar: e que esta fora a causa porque os pouoadres


desta parte

da Europa, nam sestenderam a nauegar contra

aquellas regies. Algus que entendiam acerca das cousas natures,


tes

queriam dr causa porque o mr daquellas

nam

sol

ra

tam profundo como o das

queimaua tanto as

trras

trras quen-

trras frias: dizendo

que

que jaziam debaixo do seu curso,

que com justa causa estua assentdo per todolos filsophos


serem trras onde se n podia habitar por razam do ardor

delle

e que este ardor ra o q consumia as goas doces, que gralmete se produzem do coraam da terra, e as salgadas ram das

q o mr frio esprayua naquellas pryas quentes: de maneira


que a neuegaam das taes regies ram mais prayas cubrtas
de baixos que

mr

naueguel. //

Os capites que o Infante enuiua a este descobrimento,


qudo se tornuam pera este reino parecendolhe que o com87

praziam por saberem que sua natureza e inclinaam ra fazer


guerra aos mouros: vinham se pella costa da Berbria
estreito,

onde faziam algas entradas

saltos

c que se apresentau antelle alegres de suas vitorias.

delles,

Mas o

desejo do Infante

com

nas pouoaes

estas tes presas

n ficua

/ /

sa-

porq todo estua posto na esperana que lhe o esprito

tisfeito,

prometia se proseguisse naquella impresa: da qual algas vezes

porque os negcios do reino e as passages que

desistia

fez

empediam a n leuar o fio deste descobrimento tam ctinuado como elle desejaua. E vindo do grade
aos lugares de Africa, o

(como

cerco de Cepta

se

na parte de Africa conte), depois

que estes negcios alguu tanto lhe deram lugar, falaram lhe
dous caualeiros de sua casa que naquellas jdas da lem o tinham

muy

b seruido: pedindolhe muyto que pois sua merc armua

nuios pera descobrir a csta de Berbria e Guin, lhe aprouuesse jrem elles

tiam

em

si

que

jffante

em
nelle

algu nuio a este descobrimto, c sen-

o (poderiam bem

seruir.

vendo suas boas vontades,

serem hmes pera qualqur honrado

sem a

/ /

conhecendo

delles

feito pela expericia

tinha de seus seruios, mdoulhe armar

mu Brcha

hu

que

nauio, a que cha-

naquelle tempo: e deulhes regimto que corres-

csta de Berbria t passarem aquelle temeroso cbo

Bojador, e dhy fossem descobrindo o que mais achassem: a


qual trra segundo mostru as tuoas de Ptolomeu, e assi pela

ha a

informaam que tinha dos

alarues, sabia ser continua

outra, t se meter debaixo

da linha equinocial, per que

nauegaam da sua csta. / /


Nsso senhor como por sua misericrdia queria

nam

teusse noticia da

abrir as

portas de tanta infidelidade e idolatria pera saluaam de tantas

mil almas que o demnio no centro daquellas regies e pruin-

sem

noticia dos mritos

da nssa

red: partidos estes dous caualeiros era sua brcha,

comeou

cias brbaras tinha catiuas,

nesta viagem obrar seus mistrios,

demostrandonos e desco-

brindo a grandeza dos mundos e trras que pera ns tinha

88

Lisboa

Painel

do Infante
(Museu Nacional de Arte Antiga)

criado,

com

tantos tesouros e riquezas

como em

si

continham

As ques trras auia tantos mil annos que por nossos pecados
ou pelas jnrmes

e torpes jdolatrias de seus moradores,

ou per

outro qualquer juizo oculto, estauam cerrdas e de ns

bem

sem auer prncipe ou rey de quantos foram em


Espanha que este descobrimento cometesse, como lmos que
tomaram outras impresas que nam trouxram tto louuor

esquecidas:

jgreja de Deos,

mento como

Parece que

nam

nem

a suas coroas tanta glria e acrecenta-

lhe esta podia dar. //


assi

como em o vlho

consentio q Dauid sendo a

elle

testameto lmos que Deos

tam acepto,

lhe edificasse

templo por ser baram que trazia as mos tintas de sangue

humano das
lhe edificasse

gurras que teue, e quis que este templo material

Salamam seu

filho

por ser rey pacifico e limpo

deste sangue: asy permetio estar esta prte do

de

tenas

mundo

ttas cen-

Porque tam grande

annos encubrta e escondida.

cousa como ra a edificaam da sua jgreja nestas partes da


jdolatria,

conuinha q fosse per hu baram tam puro, tam

limpo, e de coraam

tam

virginal

como foy

este jnfante

Anrrique que abrio os alicoes delia, e per outro tam


nssimo e zelador da f e honrra de Deos

como foy

el

dom

cristia-

rey

dom

Manuel seu sobrinho e nto adoutiuo: que depois como adiante


veremos muyto trabalhou na edificaam desta jgreja
tendo grande parte do puo jdoltra
e

em

como hu nuo apstolo leuou o seu nome per


assy permitio q este descobrimento

oriental,

o curral do senhor

me
(

),

todalas gentes.

pela magestde delle,

tem as grandes cousas: as ques quando


se qurem mostrar a ns, tem hus princpios trabalhosos e
casos nam pensados e de tanto pirigo, como passram estes
passsse pela ley que

dous caualeiros que o jnfante

mandou

descobrir. //

Por que ante que chegassem csta de Africa, saltou com


elles tamanho temporal com fora de ventos contrairos sua

3
(

Igreja Catlica

89

vigem, que perderam a espera das vidas: por o nauio ser

tam pequeno

mr tam

e o

ruore seca vontade delle.

grosso que os comia, correndo a

E como

tempo nam ram costumados a


mr,

os marinheiros naquelle

emgolfr tto no pguo do

sua nauegam ra per singraduras sempre a vista

e toda

de trra,

se

segundo lhes parecia ram

muy

afastdos da csta

andauam

todos tam torudos e fra do seu juizo


tomado a mayor parte delle, que nam sabiam julgr em que paragem ram. Mas aprouue a piadade
de Deos, q o tempo cessou, e posto que os ventos lhe fizram
perder a vigem que leuuam segundo o regimento do jnfante,
deste reyno:

peio temor lhe ter

n os desuiou de sua boa fortuna: descobrindo a jlha a que


agora chamamos Porto sancto, o qual nome lhe

elles

entam

possram, porque os segurou do pirigo que nos dias da fortuna

passaram.

E bem

nam somente

lhe pareceo que trra

lha deparua

em

parte

nam

esperada,

Deos pera sua saluaam, mas ajnda

pera be e proueito destes reynos, vedo a desposiam e

mais

delia: e

nam

ser

pouoda de tam

fra gete

como

sitio

naquelle

Can reas de que j tinha noticia. / /


C a qual nua sem jr mais auante se tornram ao reyno,
de que o jnfante recebeo o mayr prazer que t quelle tepo
tempo ram

as jlhas

desta sua impresa tinha visto: parecdolhe que ra Deos ser-

uido delia pois j comeua ver o fructo de seus trabalhos. E


acrectaua mais a este seu prazer, dizer aquelles dous caualeiros,

cunha,

a
e

hu dos ques chamau Joam Galues Zrco dalao outro Tristam Vaz, q vinham tam contentes dos

ares sitio e fresquidam da trra, que se queriam l tornar a

pouolla: po rverem que ra

muy

grossa

e os outros

azda pera

ficar todalas semetes e plantas de proueito.

fructi-

n somente

elles

mas ainda muytos


tambm por comprazer ao jnfante

de sua cpanhia que a viram,

polo que delia ouuiam, e


se offereceram

elle

c este propsito de pouoar: tre os

ques foy ha pessoa notuel chamado Bertolameu Perestrello,

q ra fidalgo da casa do jnfante


o

dom Joam

seu jrmo.

Vedo

elle

dom

jnfante

despunham a

Anrique, o aluoroo

com que

este negcio, cuertiasse

graas pois lhe aprouura ser

elle

a este reino, principio de outros

se j os

hmes

a Deos: ddolhe muitas

o primeiro que descobrisse

em

que o corao da gente

Portugus se estendesse pra seu seruio. //


Pera a qual jda lgo c muita deligencia

mdou armar tres


hu dos ques deu a Bertolameu Perestrello, e os oudous a Joam Galuez e Trist Vaz primeiros descobri-

nauios,
tros

dores: jndo

muy

trra.

apercebidos de todalas sementes e plantas e

como quem esperua de pouoar

outras cousas

assentar

na

Antre as quaes ra ha coelha que Bertolameu Peres-

em ha

gayola q pelo mar acertou


de parir, de que todos ouuram rnuyto prazer: e teuram por

trello

leuua prenhe metida

b pronostico, pois

j pelo

caminho comeuam dar fructo as

semetes que leuuam, e aquella coelha lhe dua esperana da

grande multiplicaam que auiam de ter na

trra.

esta espera da multiplicaam da coelha os

mas foy com

miais pesar

nam

rto

que

enganou,

que prazer de todos: porque chegados

em brve tempo multinam semeuam ou plantuam


royda. O que foy em tanto creci-

a jlha e solta a coelha c seu fructo,


plicou

em

tanta maneira, que

cousa que lgo

nam

fosse

mento per espao de dous annos que aly estueram, q quasi


importunados daquella prga, comeou de auorrecer a todos o
trabalho e
trello

mdo de

vida q aly tinham: dde Bertolameu Peres-

determinou de se vir pera o reino, ou per qualqr outra

necessidde q pera isto teue.

BARROS
bra,

(Joam de)

1932, Dc.

I,

Liv.

1,

sia,
cap.

reedio da edio princeps, Coim-

II.

9*

21

TRABALHOS DE ANTO GONALVES E NUNO TRISTO


(1440-1441)

Sumrio

Como
nhos

Anto Gonalves
das sadas que

foi fazer

em

Tristo que depois se ajuntou

doze almas

matana de lobos mari-

si e com Nuno
em que tomaram
E do mais que passou Nuno Tristo.

fez

terra

com

por

ele,

nam achmos cousa notuel q


porq em este meyo tpo faleceo

At o armo de trinta e nue


se fizesse neste descobrimto,
el

rey d Duarte jrmo do jnfante d Anrique, e leixou o prn-

cipe d Afonso seu filho que reynou

em

jdade de

seis

annos: e

por causa das suas tutorias ouue ttas dissenses e differenas

no reyno, q cessr todalas cousas deste descobrimeto


de quorenta

em q

o jnfante

mdou

per tepos ctraircs e actecimetos n

o anno

duas caraulas, as ques

muyto prsperos

E no
em algu

se tor-

nara ao reyno sem cousa dina deste lugar.

seguinte anno

por as cousas do reyno andar j mais

assosego, e o

jnfante liure pera poder entender nesta sua imprsa:

mdou

armar h nauio pequeno em que foy por capitam Anta Gluez seu guarda roupa q ajnda ra hm mancebo. Afim q quao
n podsse auer algua lingua da trra: carregsse o nauio de

coirma das plles dos lbos marinhos no lugar q dissmos que


Afonso Gluez fez a matana delles. Per Anta Gluez

como
rma
fez

ra

hm

qu a hora mais obrigua q a cobia da coi-

e azeite de lbos,

sua matana

d do q

com que

se

em

brue tempo tto q chegou


bem carregdo:

podra tornar

chamou a h Afonso Gotrez mo da cmara do jnfante q


ya por escriu do nauio, e assy toda a mais cpanha delle que
seriam per todos vinte ha pesa e disse lhes. / /
Amigos ns tmos feito prte daquillo a que fomos enuiados,
que ra carregar este nauio: e ddo que os sruos muyto mere
2

em

acabar os mddos de que os enuia, mayr louuor ser se

fizrmos o q o jnfante mais deseja, q leuarlhe alga lingua


desta trra. Porq a sua tenaim neste descobrimto, n a fim

da mercadoria q leuamos, mas buscar gte desta terra tam remota da jgreja e a trazer ao baptismo: e depois tr c elles
comunicaam e comrcio pra honra e proueito do reyno. E
pois isto a todos

muy

notrio, justa cousa

lharmos por leuar alg dos moradores desta

me

parece traba-

trra:

porq a

meu

ver se Afonso Gonluez per esta comarca per onde este rio

vem achou

gente, buscado ns

bem

per fora deuemos achar

me parece, que seria b


em trra daquelles q
e espro em nosso senhor

alga pouoaatm. Acerca do qual cso

sairmos esta noite dez ou doze hmees

mais dispostos se achassem pera

jsso:

que com vssa ajuda ns jrmos deta trra mais hrados que
qutos

ra vieram a

ella. //

Afonso Gotrez e toda a cpanha do nauio louuou esta de-

nam aprouram sair elle


qu cuinha ficar em o nauio pera

terminaam de Anta Gonluez, mas

em

trra

por ser capitam a

o que socedesse: e depois que nisto altercram e dabatram hu

b pedao, por as muytas razes que

An tam Gonluez

pera

foy h dos nue q aquella noite entrram pela trra.


sendo j bem tres lgoas alongados do nauio: viram atra-

isso deu,

uessar

h homem nuu com dous drdos na mo tangendo h

camlo que leuua ante sy.

qual tanto que ouuio o estrupido

dos nossos e os vio correr ctra sy, assy ficou cortdo de

sem

se bulir,

mdo

que ante de tomar outro animo, ra j com

Afonso Gotrez por ser

hmem meebo

ligeiro e

bem

elle

despa-

chdo nestes negcios. Feita esta prsa que foy pera todos de
grande prazer, comearam caminhar contra o nauio: porque
entrelles

da

nam

trra e

auia qu o [en] tendesse pera

jrem mais auante.

achara a gte cujo rsto

tomrem jnformaam

tendo anddo h

elles trazia

seria

bom

pedo,

quorta pesas,

q
da cpanhia dos ques ra este captiuo, e assy ha moura q
tbem tomara a vista delles. Os ques tto que vira os nossos,
t

93

caminho pera h tso: e aly se apinhoaram todos


tamanha
nouidde. //
a oulhar
Os mais dos nossos desejosos de se reuoluer c elles fora
em conselho q os cometessem no outeiro onde estu: mas Anta
Gluez per q hm mcbo fsse cobioso de ganhar honra,
sair se do

e a isso ra aly vindo, obedeceo mais ao officio de capit q


aos desejos de sua idade. E disse q n lhe parecia b cometllos

por ser j o sol ps to, e

muy

gr pedo do nauio, e t

csdos e sequiosos de grde calma, q smte o caminho q


tinha por andar bastua por trabalho: q asaz os cometi pois

na face delles lhe tomra aquella molhr q podia ser dalg,


que seu vto ra fazer seu caminho pera o nauio. E q qudo
os mouros s viessem cometer,

cada h seu
dde,

officio

entam ahy

lhe

ficua fazer

de caualleiro: e o mais lhe parecia liui-

n cousa de hmees prudtes

a que os enuiua, cujo regimto tinh


parecia. Nesta detena q

obrigados a dar cta

em

Antam Gonluez

ctrario do

q lhes

fez de paluras, os

mouros per que brbaros ram per natureza, o tmor

os fez

prudtes pera entender que o a pinhoar dos nossos e deta

que

fizer

ou nam:
hora,

sem se mour, fra csulta a cerca de os cometrem


como gente q tinha mais conta c a vida q com a

virrlhe

tso pera

se

as costas escoandose

ctra a outra prte do

encobrir dos nossos. Aos ques Ant Gluez

nam

quis feguir: porque ouue q seruia mais o jnfante na prsa


dos captiuos q leuua, q auenturar a vida dalgs da companhia, por leuar mais h captiuo. //

Torndo ao nauio

estdo j pera se partir ao seguinte

em q vinha
chamado Nuno

dia, chegou outro nauio do reyno,

caualeiro da csa do jnfante


crira

na sua camar de mo pequeno:

tanto de sua pesa, q o

mandua

por capitam h
Trist que elle

e ra asy ardido e

o jnfante que lhe passsse a

ponta da pedra da Gal, e trabalhsse por lhe auer alga


linguoa da trra.

qual sabedo o feito de Ant Gonluez

mouido de ha virtuosa enuja, trabalhou tanto c


94

elle

q essa

noite fossem ambos em busca dos mouros q achr, q concdeo


Anta Gonluez em seu reqrimto. Partindo lgo tanto q anoi :
teceo em cuja companhia yam Diogo de Valladres q depois

foy alcaide

mor da

Gonlo de Sintra, cujo

Villa Franca, e

foro se ver nesta conquista.

foy

es-

sua boa ventura que

tal

fram dar com os mouros onde jaziam recolhidos: ra fossem


os que Anta Gonluez achou ou quaesqur outros: chegando

aos ques comeram


Santiago.

com grade

grita dizer, Portugal Portugal

/ /

Qudo aquella brbara gnte ouuio vozes nam costumdas.


como cousa tam nua e espantosa a elles, bem podram tomar
estas vzes 'por sonho: se

dade da noite

nam

sentira

juntamente c

que os nssos lhe

speramente pra os prender.

mdo

por algus

lhe quebrasse a ousadia, a dr do

naquella escuri-

ellas

punham

as

mos

ddo q o

delles,

mal q recebiam

lhe

fazia acodir, defendendose c sua coragem: a qual lhe minis-

trua as rmas de pao, pedra, dentes, e vnhas porq tudo aly

E como

seruia.

o negcio ra feito aquellas ras, nisto ram

conhecidos hus dos outros, andarem

por ser

nam

que a batlha

tidos: e

em

sinal de

tal tpo, e se

quem ram

nuus

elles

e os nssos ves-

fsse crua, toda via foy perigosa

os nssos

nam

falram

bradram

em

sempre hus dos outros receberam dano.

prouue a Deos que todo perigo cayo sbre os mouros: porque


ficram lgo aly estirdos tres e ca/ptiur dez.

delles

matou Nuno

vindo a braos:

tinha vantge na luyta por andar nuu, se

sempre Nuno Tristam padecera mal.

dos mortos

com grande perigo de sua pesa,


porq como o mouro ra neruudo e foroso e
Trist

tambm

nam foram

as rmas

ouue esforadamente neste negcio,


foy hu Gmez Vingre moo da camar da jnfante, em que
outro q

se

mostrou quem depois auia de

nram pera os nauios

x
(

ser:

com

a qual victoria se tor-

j algu tanto de dia.

ante que entrs-

Entenda-se: lha.

95

sem em

os nauics, pedira todos a

mria daquelle
uesse

dar

feito

nome

Anta Gonluez que em mehonra sua: lhe aprou-

se fizra c tta

lugar

quelle

com

se

armar aly

caualeiro.

Anta Gonluez per que n quissra aceptar a tal honra de


caualaria, negado ser merecedor delia: por comprazer a todos,
foy armdo caualeiro per

mo

lhe todos dizia ficou c o

de

Nuno

nome q

Tristo q o lugar segdo

tem q

oje

do caua-

Prto

leiro. //

Recolhidos os capites a seus nauios, acertou q entre ps


h da csta dos alrues q se entdeo c o mouro

captiuos vinha

Nuno

lingua q

Trist leuua: e pela pratica

pareceo b aos capites lar a

mouro lingua pera per meyo


daqlles captiuos.
dias que
e

Como

lanram

moura

q c

delles vire algs

teur,

c ella o

mouros resgatar

de feito acteceo por que

estes fra,

elle

trra e

dhy a dous

acodiram ao prto obra de cento

cinquoenta hmes antre de cauallo e camellos: os ques na

primeira vista

quissram vsar de ha sagazidde,

manddo

ou quatro diante q prouocssem os nossos a sair em trra,


os mais ficau detrs de hs mdos e cilada. Per vndo q

tres
e

os

nossos n sairam do batl t prestes

como

elles

cuidu

parecendolhe serem entendidos, comear a se descobrir, tra-

zendo consigo prso o mouro lingua: o qual lgo auisou os

em nenhua maneira saissem fra, porq aquella gente


muy jndinda contrelles como lgo comearam mostrar,

capites q

vinha

tirado s pedrdas aos bates depois

que fram desenganados

q os nossos n queria sair em


Os capites dissimulando

fria delles por comprir

trra.

/ /

com a

c o regimento do jnfante, tornarse aos nauios

sem

lhe fazer

dano: e auido cselho do q fari, assentr que Ant Galuez


se tornsse pera o reyno c os captiuos q lhe coubssem a sua
prte, e

Nuno

Trist porq o jnfante lhe

mdaua

jr

mais auante,

deu querna caraula e depois de espalmda, comeou fazer


seu caminho seguindo a csta, t chegar a

semelha

96

delle lhe

pos

nome

brco.

h cbo q per a

posto q aly achou rstro

de hmes c redes de pescr, e per muytas vezes fizsse entr-

sem pder auer a mo algua lngua delia, porque


rumo a maneira de emseada
pera onde as goas corriam, temendo que na vlta do cabo
por razam desta corrente gastsse todo o mantimento por j
estar desfalecido delle: sem jr majs auante nem fazer cousa
das

-na trra,

a csta comeaua aly tomar outro

algua dina deste lugar se tornou pera o reyno.

Antam Gonaluez, a qu o jnfante


como poios deste descobrimento, deu

Onde

achou

assy per outros seruios


a alcaidaria

mr de To-

mar, e ha comenda, e o fez esoriuam de sua puridade.

BARROS

(Joam de)

06.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap. VI.

97

MONUMENTA,

2. a

22

SPLICA DO INFANTE
Sumrio

Da suplicao que o
E da doao dos

D.

HENRIQUE AO PAPA

Infante fez ao

seu irmo, regente deste reino, deu

que Anto Gonalves

gem que cada um

Papa

lhe

concedeu

quintos que lhe o infante D. Pedro

fez

Nuno

em nome

del-rei

E do

em a viaem 14.4.3.

Tristo passaram

Regressam

Jnfante como seu principal jntento

ao reino

em

descobrir estas

trras ra atraher as brbaras naes ao jugo de Christo, e desy

a gloria e louuor destes reynos, c acresctameto do patrimnio

sabdo per os captiuos q

real,

Antam Gonluez

Nuno

trouxr as cousas dos moradores daqllas prtes: quis

nua ao ppa Martinho quinto

esta

jgrja,

como

em

feitas

primcias q a

elle

Trist

mdar

q entam prsedia na

r diuidas por serem obras

louuor de Deos e acrescetamento da f de Cristo.

Pedindolhe q por quto auia ttos annos q elle ctinuua este


descobrimeto em q tinha feito grades despsas de sua f azeda, e
assy os natures deste reyno q nelle andau: lh aprouusse
cceder, perptua doa coroa destes reynos de toda a trra

se descobrisse per este nsso

t as

Jndias jnclusiue.

mr occeano do cbo Bojador

pra aquelles q na

tal

cquista pere-

cessem jndulgecia plenria pera suas lmas: pois Deos o possra

na cadeira de sam Pedro, pera assy dos bes tpores q estu


poder de jnjustos possuidores como dos espiritues do te-

em

souro da jgreja, podsse repartir per seus

fis. / /

Porque a gente Portugus assy nos feytos desta prte da


Europa, como depois q entrara na de Africa em a tomda de
Cpta, e desy no descobrimeto e cquista da Ethipia: tinham
merecido o jornal diurno, q se d aquelles obreiros q

(*)

reiro

98

Governou a Igreja de 11 de Novembro de

de 143 1.

bem

tra-

14 17 a 20 de Feve-

blh nesta vinha militte do senhor.


ser de tta jmportancia

mdou h

o qual negcio por

nome Fernam Lopez Dazeuedo ( 2 ): do


hm de grande prudncia e autoridade, que
dador mr da dita rdem. //
per

nesta jda que fez,

que

elle

fundra

nam

em Cpta

depois foy comen-

bulia pera sacta Maria de Africa

3
(

cselho dei rey e

somente foy concedida ao jnfante

mas ajnda

esta sua petiam:

rdem de Christo

caualeiro da

),

asy outras muytas graaas e

q a rd t: tto estimou o ppa e o colgio dos Cardeaes a nua deste descobrimto. Depois o ppa Eugnio qrto ( 4 )
priuilegios

e o

ppa Nicolao quinto

5
(

), t

ppa Sixto

6
(

a suplica dei

concedera a elles e a
Joam seu
doaam perptua de tudo o que

rey d Afonso e dei rey d

filho:

seus sucessores per suas bulias,

descobrissem per este

mr

occeano, de marcando do cbo Bo-

jador t a oriental plaga da ndia inclusiue,

com

todolos rey-

nos, senhorios, trras, conquistas, portos, jlhas, trtos, resgtes

jnterdictos que outros algs reyes, prncipes, senhorios,

muniddes,

nam

entrem

grues excomunhes defesas e

pescarias sob jnnumerues e

nem possam

entrar

em

ou c-

as tes prtes

se mais largamente contem em suas


ppa Sixto quarto mais corroborou a doaam gral deste descobrimento, foy na fim das pazes q ouue

mares adjacetes: segundo

bulias.

onde

este

entre el rey d Ferndo de castlla e el rey d Afonso de Por-

en q foram apontdas

tugal:

7
(

por parte deste reyno o desco-

2
Buscmos, mas sem resultado, rastos desta misso, no Ar)
(
quivo e Biblioteca do Vaticano.
3
Bula Etsi .suscepti de 9-1 -1443. Cfr. Silva Marques, DP, I,
)
(
p. 412-413, e o nosso estudo Santa Maria de Africa, em Portugal em

Africa, Lisboa, 1944


4
)

5
)

(I), p.

151-161.

Governou de 3 de Maro de 1431 a 23 de Fevereiro de 1447Teve o pontificado desde 6 de Maro de 1447 at 24 de Maro

de 1455.
6
(

Governou a Igreja de 9 de Agosto de 1471 at

12 de

Agosto

de 1484.
7
Nas Pazes com Fernando
)
(
tado o descobrimento realizado.

e Isabel ficou efectivamente

apon-

99

Nam t a Jndia jncotem na chronica do mesmo rey d Afso,

brimeto q ra tmos, comeado do cbo de


clusiue etc.
e

Como

se

mais copiosamete na prpria cfirma,

retifica, e corrobo-

ra de pzes se pde vr, per a bulia do dito ppa Sixto dda

ad perpetua

memoria.

rei

Tbem em
Anrique tinha

//

q o jnfante d
neste descobrimto, o jnfante d Pedro seu

satisfaa dos trablhos e despesas


feito

jrmo que entam ra regnte destes rey nos por


seu sobrinho:

em

seu

nome

tencia a el rey desta cquista, e

pesa pudsse

el

rey d Afonso

doaam do quinto q permais lhe passou crta q nenhua

lhe fez

yr sem sua especial

licea.

as ques graas

e doaes q segurram ao jnfante no prmio de seus trablhos,


e

tbem vndo que

gdo

esta sua

do q

se

dua a

elle

jnfante no principio delia:

os nauios e despesas.

na opiniam da gte do reyno estua

jul-

jmpresa por cousa proueitsa, e de mayr louuor

comeou dobrar

porq Antam Gonluez lhe

disse q o mouro principal que


cpanhia dos outros, dizia q se o tornssem a sua
trra dria por sy seis ou ste escruos de Guin, e tam bem q

em

tomra

na cpanhia daquelles captivos estu dous moos

filhos

de

dous hmes principes daqlla trra q daria pola mesma maneira outro tal resgte: ordenou o jnfante de despachar lgo

em h

nauio.

Fazedo fundameto q qudo Antam Gonluez


ttos ngros a trco destes tres mouros, j de

n podsse auer

qutos qur q fossem ganhua almas, porq se cuerteri a


o q

elle

n podia acabar c os mouros:

tbem por

ser

f,

do

sert daqllas trras, dos ardores das ques a gte tanto fabu-

lua, podia per elles tr verdadeira informa. //

aconteceo q ao tpo q se fazia prstes este nauio

em q

Ant Galuez, estua em casa do jnfante h

gentil

auia de

s
(

IOO

jr

Bula Aeterni Rgis, de 21-6-1481, Documento

n. 77.

hm da casa do emperador Frederico terceiro ( 9 ), a q chamau Baltasar: o qual c desejo de ganhar hora vira dirigido
pelo mesmo emperador ao jnfante, pera o mandar a Cpta
fazer caualeiro,

como de

feito se fez pelos

porq este Baltasar ra

nuas

trras, e neste

hmem

mritos de sua pesa.

curioso, e

que desejua ver

tempo per toda a Europa

se faluo neste

descobrimto de Guin como na mais nua cousa q se podia


dizer, e os

jr elle

hmes q o seguia r estimdos em pro de caua-

de grade animo: pedio ao jnfante q ouusse por

leiros e

em

bem

cpanhia de Antam Gluez. Porq desejua de

se

ver

em ha

em

sua trra: ca segundo lhe diziam os mareantes desta car-

reira, as

grade tormenta de mr, pera depois pder contar

tormtas e mres daqllas prtes r

tes nossos.

qual desejo,

elle

muy

differtes des-

Baltasar cprio, porque partido

Anta Gluez teue no caminho h tporal

t grande,

que dizia

Baltasar que j vira o q desejua, mas nam sabia se o poderia


cotar: t jncrta tinha a esperana de sua vida, de maneira q
arribou Ant Gonluez a este reyno.

depois que se refez dos

mantimentos e cousas q alijou, feito bom tpo tornou a sua


vigem e Baltasar c elle: dizendo q pois j tinha visto as

mr tamb queria leuar noua da trra. //


Chegdo Antam Gluez onde os mouros aui de vir fazer
o resgte, porq assy lhe ra mddo pelo jnfante: lanou em
trra o prprio mouro q o aly fez vir, cuidando q pelo bom
tormtas do

tratamto que lhe o jnfante mdra fazer seria

promessas,

mas

elle

como

se vio liure lembrouse

fil

em

mal da

suas

que

leixaua empenhda. Smte parece q deu nua nas pouoaes

da chegda do nauio, e como

trazia os

moos pera

resgatar:

porq sendo j passdos oyto dias vir mais de cem pesas ao


resgte delles, por ser filhos dos mais nobres daquelles alrues.

9
D. Antnio Caetano de Sousa publicou a documentao sobre
)
(
o casamento de Frederico III da AJemanha com D. Leonor, irm de
Provas da Historia Genealgica da Caza Real PortuD. Afonso V.

gueza, Lisboa,

1739, p. 585-648.

IOI

troco dos ques dr dez ngros de trras differtes, e

ha

boa qutidde douro em po, q foy o primeiro q se nestas


partes resgatou: dde ficou a este lugar por nome rio do ouro:
sendo smte h esteiro dagoa salgda q entra pela trra bra
de seis lgoas. Ouuesse mais em este resgte ha adarga de

muytos uos de hrua: os ques torndo


Anta Gluez a este reyno sem fazer mais outra cousa, fram
apresentados mesa do jnfante tam frescos, que os estimou
danta cru,

coiro

por a milhr jguaria do mundo.

elle

tam Gonlves deu das cousas da

trra

pelas nuas q lhe Ansegundo o tinha sabido

dos alarues, e principalmete pela quantidade douro q ouue q


ra sinal de muyto q ao diante se podia descobrir: despachou
lgo a

Nuno Tristam que como

atras fica, foy o

q chegou ao

cbo branco. //

Nuno Trist desta viagem passou auante t ha


jlha, cujo nome per os da trra se chama Adeget q ha das
a q ns ra chamamos de Arguim. Sendo a vista da qual, vio
qual

muy

vezinha atrauess-

e sobre

cada ha delias y

q da trra firm parlla por lhe ser

uam
tres

bra de vinte cinco almadias,


e

quatro hmes nuus escanchdos: de maneira que as

prnas lhe ficuam

em

lugar de rmos, q pera os nossos foy

cousa de admira, e ante q ouussem conhecimento do q ra


pareceolhe srem aues marinhas. Per depois q vira o q era,

como leuu batel fra, saltr nelle ste hmes e despacharam se tam b q ouuram mo quatorze, com q encheram
o batl: e os outros posto q escapram no mr fram tomdos
no

jlho,

porq o batl leixdo

outros q se acolhr a

estes

no nauio foy buscar os

elle //.

Feita esta prsa c que o jlho ficou despejdo, passaram


se a outra jlha junto desta, a

as

muytas q

ellas, as

q posram nome das Garas, por


parecem c

aly achr: e assy outras ues que se

ques se ajuntuam aly por ser tempo da sua criaam,

como nam ram traquejdas de

gente s

mos tomaram tanta

quantidde delias que ficou por refresco ao nauio.

102

nos dias

q Nuno Tristam aly esteue fez alguas entrdas na trra firme,


mas n pde auer mais prsa que aquella primeira do mar: e
por a trra j andar

muy

aluorada, se tornou pera o reyno

o anno de quatro centos e quorenta e

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

trs.

j, Liv.

I,

cap. VII.

103

23

REACO POPULAR AOS DESCOBRIMENTOS


(1444)

Dos louvores

Sumrio

descobrimento

que o povo do reino dava ao Infante por este


E como por sua licena os moradores de

Lagos armaram

seis

caravelas e do que passaram nesta ida.

Chegado Nuno Trist c tam honrda prsa sem fazer a demora que os outros nauios fazia, e passar ( ) vinte e ttas lgoas
x

alem dde os outros chegar,

muy

differtes

comou

este descobrimento:

trocram as murmuraes

e juyzos

nam

diziam porelle que

descobrir trras ermas e desrtas

com perdiam dos

que lanram sobreste negcio.

mandra

achar jlhas e todalas cousas

da opiniam que a gente tinha quando o jnfante

natures do reyno,

mas louuau

seus feitos: dizedo q

elle

fra

o primeiro q abrira nuos caminhos aos Portugueses de ganhar

muyta honra e tesouros q nunca fr descubrtos depois da


cria do mundo, e q por isto merecia terenlhe as gntes mais
amor que a nenh dos prncipes passdos, pois c tta de sua
despesa s opressam dos natures lhe buscra nuo

mdo

de

vida.

Porq das gurras passdas entre

tella,

e assy jdas de Cpta, Tangere e outras despsas e lana-

mtos de

fintas: estua a gte

trablho

2
(

se

tam

este

reyno e o da Cas-

necessitda,

q com grande

podia mtr. Acresctua tbem neste louuor,

verem q aquelles q seguia

esta carreira se

tcia c os retornos e escruos

engrssauam

trazia daquellas

em

subs-

partes:

de

maneira q o gral do reyno estua mouido c nua cobia pera


seguir este

O
1

2
(

104.

caminho de Guin.

//

jnfante a este tepo estua no Algrue

Tendo

passado...

Entenda-se: q [s]

achado.

com grande

trablho.

em

a villa de Ter-

anabal q nouamte fdua

da assentou

;J

),

como

j dissmos: e esta viuen-

aly depois da vinda de Tangere, o qual cso foy azo

de algus dias

se apartar

guam em Lgos:

da corte e negcios

vinham de Guin por

todolos nauios que

os primeiros q

delia.

porque

esta causa descarre-

mouuram

partido ao jnfante

a sua prpria custa fram os moradores desta

pera

jr l

com

partido de

villa,

pagrem h tanto do que trouxssem a elle


infante segundo o tinha per doaam dei rey. O principal dos
ques que moueo esta jda, foy h escudeiro q se chamua
Larte, que fra mo da cmara do mesmo jnfante ao qual
elle

dra o almoxerifado de Lgos, e aly estua casdo: e s

ram Gileanes que foy o primeiro que pssou o cabo


Bojador, e hu Esteuam Afonso q depois morreo em as Can-

outros

reas na conquista delias, e Rodrigaluarez e

Joam

hmes honrados com que fizeram numero de


de que

elle

Diaz: todos

seis caraulas,

Lanarote per ordena do jnfante foy por capitam

mr. //

Lgos o anno de quatro ctos

frta partida de

quorenta e

quatro, chegou jlha das Garas bspora de corpo de

onde os capites fizeram gr matana, por


criaam

os

em

4
(

),

no tempo da

teuram conselho sobre o mdo de drem

delias: e assy

primeiro

ser

Deos

a jlha Nr, porq ra

muy

prto daly: c segdo

mouros que Nuno Tristam leuou, jnformram o

aueria nella mais de dozentas almas.

jnfante,

foy assentdo per o

capitam Lanarote, que por quanto podiam ser vistos destes

mouros jndo todolos nauios a vista da jlha, Martim Vicente e


Gil Vasquez que aly estau, por srem hmes que j fram
junto delias diuiam

em

jr

os bates, somente

remasse a espiar os mouros: e depois que

delles

com

trra firme,

3
(

5
(

gente que os

fossem enuissem

querendo os mouros passar a

ella

achs-

fundara.

E-nteaida-se:

Dia 17 de Junho.

Entenda-se: para que.

5
(

com

recdo e os outros se metssem entre a jlha e a

porque

4
(

festa caiu

em

18.

105

sem o caminho tomado, t elles chegrem c os nauios e drem juntamente nelles. //


Aproudo este conselho, partiram Martim Vicente e Gil Vasquez, aos quaes socedeo o negcio

dram, porque
que o

sol

nam podram

muy

diferente do que cui-

chegar a jlha senam a tempo

rompia: e parecdolhe que podiam ser vistos de hua

pouoa que estua junto da prya,

que o tempo

siam do lugar dua azo a fazerem h honrado

podiam perder tornando com recdo aos


bito sbre a pouoraam onde tomram

nauios,
ceto

e dispo-

feito,

o qual

dram de

s-

cinquoenta e

y outras pereceram em se defender. E como elles


ram somente trinta hmes de q os mais vinham pera remr,
e os catiuos ram tantos que os nam podiam todos recolher nos
bates: ficaram delles em trra com algus, e os outros leuaram aos nauios, onde fram recebidos com muyta fsta, posto
q antre todos auia hua tristeza por se nam acharem em aquelle
cinco almas,

feito. //,

capitam Lanarote com desejo dempregar sua pesoa

as tes jmpresas,

mandou

lgo a

gram pressa concertar

em

os ba-

porque soube daquelles captiuos q na outra jlha que hy


estua prto a que chamu Tidr podia fazer outra tal presa,
tes:

mas

nesta jda

nam

fez

cousa alga, por achar a jlha despejada.

porque h daquelles mouros segundo seu parecer o

maliciosamente o meteo a tormento,

o leuar a outra jlha onde emedasse o erro que

qudo

fizra:

chegaram ouue tanta detena por duuidas

gano ou verdade,

nam

se fiando

fez l jr

que lhe prometeo de

mas

se ra en-

do mouro, que teuram os da

tempo de se passrem a trra firme, e com tudo ajnda


preram algus. E em dous dias que per aly andram de jlha
em jlha, e assy em algu saltos que fizram na trra firme.,

jlha

tomram quorenta

cinco

almas com que

se

tornram aos

nauios que ficauam atras cinco lgoas. //


Parece q a ventura de Larte e dos outros esteue por
aquella vez no mr: porque

io

em muy tas

entrdas que depois

fizram na trra firme,

anduam

que somente ouuram

em nua

j os

mouros tam traquejdos,

alde hua

moa que

ficou dor-

mindo, e no cbo branco fazendo sua volta pera o reyno tom-

ram quinze pescadores. E porque os mantimtos com os muicaptiuos lhe comeram desfalecer, tornaranse pera o
reyno, onde o capitam Lanarote foy recebido com tanta honra
do jnfante que per sua pessoa o armou caualeiro com acrestos

centamento de mais nobreza, e assy gratificou os outros que


o

bem

tempo

podiam complazer
ser

Porque ha das cousas que o

serui naquella jornda.

jnfante naquelle

cousa

que

e seruir: ra

elle

em

trazia antre os lhos e

plantra

em
e

que o mais

aquelle descobrimento, por

crira

com

Dc.

Liv.

tanta

jndustria

e despesa.

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

I,

cap. VIII.

io 7

24

DESCOBRIMENTOS DE DINIS EANES, LANAROTE


E SOEIRO DA COSTA
(1445)

Sumrio

Da

viagem que fez Dinis Eanes com as caravelas que de


em sua companhia
E do que fez o capito
Lanarote com as 14 caravelas de Lagos de sua capitania

Lisboa foram

E
Auia

como

em Lixba

Soeiro da Costa nesta ida se fez cavaleiro.

ao tempo que estas cousas procediam

em

bem, h hmem honrado q fra crido do jnfante dom Anrique, j apousentdo com officio de tesoureiro mr da csa de
Cpta, a que

hmem

chamuam Gonalo Pacheco:

o qual

como

ra

de grssa fazenda, e que armua nauios pera algas

prtes, ouue licena do jnfante pera

descobrimento.

mandar h nauio a este


h Diniseanes da

capitania d qual deu a

Gra, escudeiro do jnfante

dom

Pedro, e sobrinho no primeiro

gro da molhr delle Gonlo Pacheco:

fram Aluoro

Gil

em companhia

do qual

ensayador da moda de Lixba, e Mafldo

em
yam demandar o

morador em Setuual, cada h

sua caraula.

quelle tepo todos

cbo brco, chegdos a

porque naelle,

notuel:

psto em h sinal
em que amoestua a todos que nam tomssem trablho

por

sair

em

elle

a tinha destroido pela maneira q atras

achara h escripto de

Com

trra

em

Antam Gonluez

busca da alde que aly estua, por quanto

o qual auiso,

fica. //

per conselho de h

Joam Gonluez

gallego piloto, se fram a jlha de Arguim, onde

tomaram

sete

almas: e per ardil de h daquelles mouros captiuos, deu o

capitam Mafldo

em ha

pendeo todo aquelle

alde na trra firme, de cujo conselho

feito,

em

que tomram quarenta e

s te

almas. Depois sayram algas vezes sem poder auer mais que

h mouro
108

vlho: o qual troxram mais por elle recebr salua-

am mediante o

baptismo, que esperrem de suas foras

algi

porque os mouros per suas atalyas anduam j


c o olho nelles, forse pela csta adiante bra de oitenta l-

seruio.

goas: e na jda e vinda t tornar a jlha das Gras fazer car-

ngem, per vezes que sairam na


almas, que custr

per desastre de

trra firme tomaria cinquota

hua batelda de

em

f icr

nesta jlha das Gras acharam

em

nauio, o qual vinha

sete

sco morrer s

homes dos nossos, q


mos dos mouros ( )
1

hu Loureno Diaz com hu

cpanhia doutros que ajnda n r

chegdos: a causa da vinda dos ques ra esta. //

Os moradores da

villa

de Lagos porque o jnfante fazia aly

todas suas armaes, e nisto e

em

outras cousas recebia delles

ouuer licena sua que armassem pra estas prtes de

seruio,

Guin: pera o qual negcio se fizeram prstes c quatorze cara-

em h

ulas

crpo.

capitania

mr

das ques deu o jnfante

hm muy

a Lanarote de que atras falmos, por ser

mentdo nesta vigem

bem

afortunado nella: per que

experi-

em

sua

yam hmes fidlgos por capites dos nauios, e algs


muy aproudos em feitos drmas. Assy como Soeiro Dasgro do mesmo Lanarote, o qual em sua mocidade fra

cpanhia
delles

costa

mo da cmara

dei rey

d Duarte,

4
(

onde

Luys de Proa

1
)

Cfr.

se fizram

5
(

em

honrdos

com

2
(

Fernando de Aragam contra os de Valena


Balanguer

jndo fra deste

e depois

reyno se achou na batlha de Monuiedro

)
3
(

feitos, e

el

dom

rey

no crco de

andou c

el

rey

toda a sua gurra, e assy se achou na

Cap. IX.

tratar-se da batalha de Murviedro, travada em 14 12,


entre os partidrios do Conde de Urgel, D. Jaime, e os do Infante
D. Fernando de Castela, pela posse da coroa do rei de Arago, D.
2

Deve

Martinho.
3
Quem nesta batalha alcanou a vitria a D. Fernando foram'
(
)
precisamente os valencianos.
4
Referncia ao crco de Balaguer, em 14 13, que findou pela
)
(
rendio de D. Jaime.
5
Lus de Provena ou Lus de Anjou.
)
(

700

batlha de Ajancurt

tomda de Sanses
Cpta:

em

mas.

que foy entre os reys de Fra e Jngla-

foy na batlha de Valamont, e na de

trra, e

),

Mont

no crco de Ras

8
(

),

seguro, e na
e ale

as ques cousas sempre se mostrou valete

ya em outro nauio Aluaro de

assy

de Aljazur

hm bem

9
)

e Bellamarim

10
(

fidalgo, e

Freitas

no de

hm

dar-

comendador

que nos mouros de Grda

tinha feito grandes prsas. //

Os outros capites ram Rodrigueanes Trauos crido do


jnfante d Pedro, e Palano q na gurra dos mouros tinham
empregdo o mais de sua vida, e Gomez Pirez patr dei rey:
e assy outras pesas

honrdas de Lgos.

Machico, e Aluaro Dornlas cada h


estes ante de

nam

alem destes qua-

fram da jlha da Madeira Tristam Vaz capitam de

torze nauios

em

fez Aluaro Fernandez c outra caraula de seu

Gonluez capit do Funchal na

mesma

mas

sua caraula:

chegar ao cbo branco se tornara c tempo.

jlha

tio

que

Joam

da Madeira: ante

como vermos foi auante de todos. E os outros


ram Dinis Ferndez o primeiro que passou a trra

nesta viagem
capites

em ha caraulla
mr dei rey dom Afonso, q
Joam de Castilha em outra
dos ngros

Tayde yo

dei rey,

de d Aluaro de Cstro camareiro


depois foy conde de Monsanto: e

caraula de Aluaro Gonluez de

q tambm foy conde da Touguia,

e outras

carulas que per todas fizram numero de vinte seis a fra a

em que ya

fusta

Palano, e cada ha parrio do prto onde

se

armou. As quatorze q ram de Lgos partiram jutas a dez de


Agosto de quatro centos quarenta e cinco annos: mas em saindo

h temporal q deu nellas as apartou. //


O capitam Lanarote como tinha prouido que acontecendo
cso todos fizssem sua via a jlha das Garas onde se auiam

da
tal

csta do Algrue

Azincourt, batalha travada em 14 15.


Referncia tomada de Soi/ssons.
8
O cerco de Arras, pelo duque de Guyena, ocorreu em 14 14.
)
(
9
Aljezur, forma actual e tambm empregada pelo cronista.
(
)
10
Referncia aos reinos de Granada e Belamarim (Beni-Merim)
)
(
Cfr. documento n. 1 deste volume.
6

IIO

de ajuntar, o primeiro que tomou esta jlha foy hu Loureno

Diaz de que atras fizmos menam, o qual aly estaua fazendo

aguda qudo Diniseanes da Gra chegou c as tres caraulas.


O qual Diniseanes sabendo per elle da gram frta q vinha atras

com team
matr os

de destroir aquellas jlhas de Arguim onde lhe a


ste

ulas pera vingar a mrte dos que perdera.

dhy a dous

elle

hmes: determinou esperar a vinda das cara-

quis sua dita que

dias chegou o capitam Lanarote, e

em

sua com-

panhia Soeiro Dacosta, Aluaro de Freitas, Rodrigueanes, Go-

mez

que fizeram numero de nue

Pirez, o Picano: e outros c

caraulas. //

Assentdo o que auiam de fazer lgo, ante que a trra


ouusse vista de tto nauio segudo a jnforma q Diniseanes

deu do estdo da

mouros

trra:

per

muyta

cautla que nisso teuram,

elles achram na
Arguim doze almas somente, quatro que tomaram e
oyto q morreram por se nam quererem render, do qual feito hu
dos nossos ficou tam mal ferido q a poucos dias morreo. E posto
que o feito nam foy jgual aos em que Soeiro Dacosta se tinha
achado como ra dissemos, achou elle em sua conscincia q

os

se passara todos

a trra firme e

jlha de

nam

em

merescia honra de caualaria

que no cerco de Cpta n

gurra ctra Christos, e

cousa per que lha dessem: e

fizra

que nesta prte, assy por ser com mouros como polo que aqui
fez,

principalmte

em

trra

tam estranha

ra

merecedor

que Aluaro de Freitas cmdador de Aljezur o arrnsse caualeiro

como armou, com grande prazer

e solennidade de todos,

vndo que engeitra aquella honra entre tam poderosos prncipes e aqui se auia por mais honrado delia. Em cpanhia do
qual foy tbem armado caualeiro Diniseanes de Gra: com que
ficou algu tanto satisfeito do desastre

que depois que este caso foy

feito,

da companhia de Lanarote, e

elle

ali

acontecera.

por-

chegara as outras caraulas


Diniseanes tinha j despeso

qusy todolos mantimentos: tornouse pera o reyno com as suas


tres caraulas

com que

partira. //

iii

com

Lanarote

os outros capites que ficaram

nhia pos igo

em

nou que

caraullas se

em h

tres

metessem

entrella e a trra firme,

andu tam escozidos das rmas dos nossos


passram todos a trra firme sem o elles sentirem:

elles

q de noyte se
de maneira que qudo veo pela menha, vedo

ram

sua cpa-

psso per que se os mouros baldeu de ha prte a

Mas

outra.

em

cselho tornar a entrar a jlha Tider: e orde-

elles

se torn-

como qu nam achra a pra que yam buscar


comeram na praya a vista delles dar ha grande grita

os nossos

jlha,

em mdo

de zombaria. //

Auia neste psso antre a jlha

nam

de pdra que se

e trra firme

pdia passar a vo:

bra de h

e outro tanto

que de baixa mr dua per o giolho, onde estu as

tiro

espo

tres cara-

mdou pera tolhr a passgem. Em ha


das ques estua h mo da camar do jnfante a que chemu Diogo Gonaluez, que com ha ardileza de espirito q
lhe moueo a jra contra os mouros, polas algazras e desprezos
ulas q Larte aly

que lhes faziam: disse a h Pero Alem natural de Lgos, que


se

queria saltar

os

com

em

elle

trra vingar aquellas jnjurias

q lhe

mouros estauam fazendo, ao que Pedro Alemam respdeo

q de

muy

boa vtde:

sem o mais

praticar c alga pesoa,

rmas q lhe ram necessrias pera offender, lanaramse a ndo. Os mouros qudo os viram vir, viram se a elles

tomando

as

com ha

grita

que

fez

espertar aos outros

da caraula que

ha virtuosa enuja comer

sabi nadar: porque mouidos de

de os seguir, os primeiros dos ques for Gil Gonluez escudeiro

do jnfante,

Lionel Gil filho do alferez da bandeira da

cruzada. Os ques juntos

em h

corpo

com

os primeiros, elles

por tomarem a trra e os mouros por lha defender (como qu


tinha consigo molhres e filhos)

uda

enterrdos,

quoenta

112

foy antre todos ha tam tra-

que no meyo daquella vsa, ficram doze mouros

peleja,
e

depois

e ste. //

em

trra

outros,

captiuos fram cin-

tudo

u)

este

do

trabalho

dia

ajnda algs

des-

com

outros que estu folgdos, aquella noite fram dr

em ha

alde que estua daly sete lgoas ao longo da csta:

tes

parecendolhe que se acolheri a

mos dos nadadores, segdo


Per

elles

yam

csta do mr,

os que escaparam das

ella

algus dos captiuos afirmuam.

de maneira que

nam somente

mas ajnda fram dar

afastram da

se

auiso aos outros que viuiam

na alde c que os nossos trabalhram de balde naquella jda:


psto que qudo tornaram ao outro dia, acharam hs cinquo

mouros que do dia passado quando


nhara.

E como

yam

fogindo se embre-

o negcio a que ram jdos quella jlha ra ja

acabado, ao seguinte dia ajuntou o capitam Lanarote todolos


capites e pesas principaes darmda, e prepos lhe estas palauras. //

Bem

sabeis senhores e amigos

q a principal team porque


em h corpo, e eu

aprouue ao senhor jnfante virmos todos

por capitam desta frota: foy pra q leumte podessmos destroir esta jlha

de Arguim de q os nossos qudo aqui vinh rece-

biam dano. Ora Deos

seja louudo vs o tendes feito

tam hon-

radamente e tanto a seu seruio e prazer do jnfante, que vos

em

elle porisso

obrigaam de honra e merc, o que todos

hu em seu

deueis esperar cada


seruios

gro: porque esta ley

tem os

acabados a vontade de quem os manda, principal-

mente quando o senhor grto e

liberal.

Estas cousas por prte

de vossos mritos est ganhdas, e por prte da real condiam

do jnfante concedidas: o que nos agra


comprir o que mais

manda em

negcio que tmos acabado cada


resgte e proueito

sem

onde

lhe

Deos

fica

por fazer,

seu regimento, que feito este

se

pde partir a fazer seu

ministrar.

Eu

aqlla superioridde que o senhor jnfante

dje auante fico

me

tinha ddo:

acerca da gouerna deste negcio a q principalmente vimos.


E de my lhe sey dizer, nam por prte da honra, porque a Deos

Entena-se: todo.

II 3

MONUMENTA,

2. a

mercs c vssa ajuda, eu a tenho ganhda nesta trra pera

pder

contente pera o reino,

jr

mas por

parte da pouca prsa

que leuamos segundo as caraulas sam muytas,


poucos,

minha tenam

nam

e os captiuos

tam boyante,

de c

jr

se

algum

quiser jr fazer seu proueito mais auante pela csta eu lhe

m-

terey cpanhia. //

Soeiro Dacosta sgro delle Lanarote, Vicente Diaz, Rodri-

gueanes, Martim Victe e o Picano por terem as caraulas

mais pequenas de toda a

esperar o jnurno que j l


os obrigua jr

em

respderam q elles nam podiam


comeua, e que quto o desejo

frta:

sua cpanhia, tanto a necessidde os cons-

trangia a se tornar ao reyno.

Gmez

dei rey, e Aluaro de Freitas,

Rodrigueanes Trauos, Loureno

Diaz mercador: fram todos

em h

Pirez capitam da caraula

propsito de seguir o ca-

pitam Lanarote, com desejo de passar a trra ahr dos


ver a de Guin dos negros, por lhe dizere ser

Azengues,

mais fresca

e grossa

em

todalas cousas.

/ /

Partidos per esta maneira hs pera o reyno

e outros

pera

Guin, de que ram estas duas cabeas Soeiro Dacosta, e La-

tomou cada h sua de rta. Soeiro Dacosta como ra


mr de Lgos a quem todos obedeciam na trra, por
mais delles ser daquella villa, assy no mr lhe quisram

rote:

alcayde
os

obedecer: c os obrigou a que passassem pelo cbo brco.


o qual entrado per

esteiro

em

Em

bates bra de quatro lgoas:

dram em ha alde de que somente ouuram nue mouros


se possram em saluo por lhe ser ddo auiso

porque os mais

primeiro que chegssem alde.

(per q fsse aconselhando

tisfez

aos outros capites que a

elle lhe

porque
12

esta prsa o

que o

nam

nam

sa-

fizesse) disse

conuinha muyto tornar jlha

de Tider: porque entre aquelles captiuos que leuua, ra hua

moura

hu moo

filho

de h

metia por sy grade resgte. //

12
(

114.

Leia-se: aconselhado.

hm

principal,

os ques pro-

com

Soeiro Dacosta espedido dos outros capites

chegou a

psito,

este pro-

onde lgo acodiram algs mouros a

jlha,

este

negcio do resgte: e por segura dambas as prtes os mouros

entregram por refes h hm dos prncipes

delles, e Soeiro

Dacosta entregou o mestre do seu nauio e hu judeu que do reyno


fra

em

sua cpanhia.

entre os seus,

sendo j o moo do resgte psto

vndo a moura zo pera

bem

isso,

confida mais

em

q na possibilidde dos seus


de quem esperua o grande resgte que prometia por sy, lan-

nadr que

ella

onuy

sabia,

em saluo. Os mouros como l


e o moo, nam quissr dar o mestre e
tinham em poder a trco do mouro honrdo,

mr
moura

ouse ao
a esta

e pos se

que j
com mais outros

tres.

teuram
o judeu
se

cousa, toda via o fez por saluar o mstre: e

sem mais ganhar

cousa que lhe fizesse perder o nojo deste aquecimento se

nou a

nam

Soeiro Dacosta psto que lhe foy grue

tor-

este reyno. //

vindo c propsito de caminho fazerem h salto nas

Canrias: topr c a caraula de Aluaro Gluez de Taide,

de q ra capitam Joam de Castilha. E qudo soubram delle


a via que leuua, dissram q lhe parecia sua jda de balde por
quanto o feito de Arguim ra acabado, e o jnuerno comeua
naquellas prtes

uam

com que

corria risco de se perder:

elles leua-

propsito de passar pelas jlhas Canreas, e fazer

salto

da Plma onde esperua fazer alga prsa de proueito,


que elle diuia tomar sua companhia pois vinha tam trde pera

na

jlha

jr

as prtes de Guin.

Joam de

Castilha forado das razes

destes capites das caraulas seguio seu cselho: e o primeiro

prto que tomr foy da jlha Gomeira,

onde logo os vir

recebr dous capites que gouernau a trra: fazendo offrtas

aos nossos do que ouuessem mister. Dizendo serem deuedres

ao jnfante
porque

dom Anrique

elles

esteuram

de tudo o q por seu seruio fizssem:


csa dei rey de Castella e dei rey

em

de Portugal, e de nenh delles recebram tanto fauor e merc

como

delle jnfante. //

Os

vndo que nestas

capites das caraulas

offrtas tinha

ajuda, por saber serem os desta jlha grandes jmigos dos da


jlha de

Palma q

yam

elles

buscar descobrirlhe seu propsito:

bem de jrem com


de quem o jnfante

pedindolhe que ouussem por


sbre

aquelles

jmigos

seus

escandalizado por ser

e reuel, e

jriam

elles

alga gnte
estua

em

muy

sua com-

panhia. Estes dous capites canrios cujos nomes ram Piste e

Brucho, por mostrar o desejo que tinham de

sem mais demora meterse em


gnte: e feita vla surgiram

Palma.
sairam

em rompendo

E per conselho delles,


em trra: e o primeiro

se ruir

ao jnfante,

com bom

os nauios

golpe de

o dia no prto da

s nossos ante de serem vistos

enctro que acharam, fr hs

poucos de pastores que traziam grande fto de oulhas. Os


ques tanto que ouuram vista dos nossos,

tumdo

este gdo,

que a h crto

comou todo corer pera h


de speros rochedos, como

vlle

se lhe

Os nossos qudo viram que

sinal

assy tinha cos-

de apupos que dram:

que estua antre duas srras

sam os jmigos.
comeauam trepar c

dissram aqui

os canreos

seus capites per aquellas rochas tras os pastores que fogyam,

nam ram costumdos

seguiram o seu mdo: mas como


saltos

h mancbo que qudo chegou a baixo da


veo

feito

em

pedaos.

como

canrios: porque

corriam mais sem

mdo

quelles

cairam algus per lugres de pirigo, entre os ques foy

teto.

mdo tam

per este

altura

donde cayo

be pereceram algus

r confiados no vso daquelles lugres

dos nossos o que milhr se auia neste

de prear acosso, foy Diogo Gonluez moo da cmara

do jnfante: aquelle q

se

lanou ao mar

em Arguim

contra os

mouros q estu fazdo algazras na praya. / /


Os canreos cujas rram as criaes, tanto q sentiram a
entrda de seus jmigos acodiram c muyta gente: per
sentir as
e

armas dos nossos n ousu de

embarrauanse

em

as penedias

se lhe os nossos tiru asy

ll

ram

como

os esperar de prto,

donde fazia seus aremesos,

lues

em

furtar o corpo, que de

maruilha

13
)

podiam

os

Com

offender.

tudo entre os tomdos

a cosso e outros q ouuram depois que se ajutou a gente, fora


dezasete almas: entre as ques vinha

nua molher de espantosa

grdeza, a qual quissra dizer ser raynha de ha parte daquella jlha. Torndos os nossos jlha Gomeira, leixram os

capites canrios

em

o lugar onde os tomara: e o que chamu

Piste faleceo depois neste reino

andando

em

negcios da jlha:

ao qual o jnfante sempre fez gasalhdo e merc.

Joam

de cas-

mam

vinha contente da pequena presa q lhe coube


reprtiam, e tambm por se refazer da perda que ouue
por que

tilha

em
em nam
fez

com

se

achar no

elles

feito

de Arguim donde estoutros vinham:

que na mesma Gomeira onde estu fizssem

alga presa. //
E psto que a todos pareceo maldade oaptiuar aquelles de

qu recebera amizade, pde mais

nelles a cobia

que esta lem-

brana: e como que per esta maneira ficu menos culpados,

mesma jlha onde prer vinte


ha almas, c que se fizr a vla caminho deste reino. O
qual engano sabido pello jnfante, ficou muy indindo contra

passrse deste porto a outro da


e

os capites: e vestidos a sua custa


adite ver tornar todolos captiuos

como o

mandou

depois como' se

onde os tomram: porque

jnfante por esta gente das canreas tinha feito grades

cousas, segundo veremos neste seguinte capitulo, sentia

muyto

qualqur offensa q lhe faziam.

BARROS

13
(

com

(Joam de)

dificuldade.

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap. XI.

25

DESCOBERTA DO RIO SENEGAL


(M45)

Sumrio

Como o capito Lanarote depois que deixou estas caravelas


de sua conserva que se vieram para o reino,

que o seguiram descobriu o grande


Senegal

da foi ter a

uma

ilhota

rio

com

as outras

que ora chamamos

pegada com

o cabo Verde

capitam Lanarote depois q Soeiro Dacosta seu sogro se


comeou de seguir sua viag sempre ao logo da

espidio delle,
csta,

passar a trra a q os mouros

chamam ahr

e os

nossos corruptamte Zra q prte dos desrtos de Libya: e


tr s duas palmeiras q Dinis Ferndez qudo aly foy demarcou como cousa notauel, onde os da trra diz q se aparta
os Azengues mouros dos negros jdoltras, per q nestes nossos

veo

E seguindo
muy notauel a

tpos aqui j seja todos da secta de Mafamde.

mais aute bra de vinte lgoas, achr h

rio

q ns ao presente chammos ang: por raz q o principal


resgte pelo tpo em dite se aly comou fazer, foy c h
negro dos principes da trra chamdo per este

Porq o verdadeiro nome do

rio,

nome ang.

logo aly na entrda

Ouedech

(segdo a lingua dos negros q habita naquella sua foz:)

quto mais se pentra o sert per onde


lhe

elle

vem, tantos nomes

d os povos q bbem as suas guoas, dos ques nomes


E n smte pelo q os

curso, e nacimeto delle se ver adite.

nossos entam soubera delle, mas pela jnforma q os mouros


Azengues dr ao jnfante de como vinha das prtes oritaes

corrdo per grandes reynos e prouincias: ouur q ra hu bro

do

rio Nilo. /

capit Lanarote depois q entrou a brra deste rio, lan-

ndo h batl

fra,

trra e descobrir o

118

meteose nelle Esteu Afonso pera

que alcanasse

com

sair

em

a vista: e na primeira

que tomou onde se fazia hum mdo de ara, vio estar ha


cabana q lhe pareceo ser dalg pescador, na qual foram tomdos h moo e ha ma ambos jrmos, mais pera sua saluaam
que pera receber captiueiro. Porque vindos a

mdou o

jnfante criar e doctrinar

em

ltras

este

reyno o mo

pera poder receber

ord saserdotal, e torna a esta prte a pregar o baptismo e

de Christo, e ante de chegar a madura jdde falceo e a jrma


:

j poios mritos de seu

que captiua.

dous jrmos pera

estes

jrmo teue criaam e vida mais de

psto que aly


delles

nam

liure

ouusse lingua q entendesse

tomar alga jnformaam, na jdde

entendera q o pay ou me nam deuiarn ser muy longe:


comeando descobrir derredor da csa ctra onde se fazia
h aruordo ouuiram pancdas como q corttuam alga cousa,
delles

q o negro ficou cortdo c aqlle nuo tmor, leuou Esteuam


Afonso que o leixassem jr s pera mansamente espreitar quem

tom delias,
tam atento no cortar de
h po que o nam sentio senam quando lanou mo delle. O
qual atreuimento lhe ouura de custar a vida, porque como o
negro ra grande e foroso e andua nuu, e Esteu Afonso
home pequeno e roupdo do vestido, no primeiro bracejar, per
q o negro ficou cortdo c aqlle nuo tmor, leuou Esteuam
Afonso debaixo de sy: e ajnda que a peleja ra a punho e a
dentes, elle passra mal senam sobreuiram seus cpanheiros
ra o que dua aquellas pancdas: e jndo assy ao

foy dar

com

com hum

negro, o qual estua

a vista dos ques o negro escapulio e fogio pera dentro

do aruordo.

//

Esteuam Afonso qudo

se

desapressdo

vio

dos companheiros que corriam tras

elle

com

o fauor

contra a mta, comeou

de o seguir: dizendo q rodeassem o aruordo t q vissem algs


ces do nauio q o lanssem fra. Mas o negro como leuua o

cuiddo nos

filhos,

sayo pela outra, e

ajnda

nam

nam

entrou per ha prte quando

os achando na cabana, comeou a

seguir o rstro que os nssos leuau

com

elles

contra a prya:

onde Vicente Diaz mercador senhorio do nauio cujo ra aquelle


ii

andua passeando tam seguro como se esteura em Tadonde elle viuia, tndo somente por rma hum bi)
cheiro que tomou no batl por ajuda de bordam. //
O negro tanto que o vio, sem temor algum, com a
fria do amor que trazia dos filhos, lanouse a elle, debatl,

uilla

rompeo ha queixda com ha azagaya de


remesso: e porem primeiro que vissem a bros, tambm leuuou ha ba ferida com o bicheiro per cima da
cabea. E andando Vicente Diaz em este perigo per que trouque

pois

lhe

xesse seu jmigo debaixo, sbreueo outro negro filho deste j

hmem

valente: e assy se

mal tratado
nheiros o

se a

nam

posram

em

se

muy

salura, porque os negros tanto que os viram

correr contra sy

ajudaram ambos que o traziam

vinda de Esteuam Afonso e de seus compa-

como ram

saluo.

legeiros

desapressaram a

elle

Chegdos onde estua Vicente Diaz, como

na companhia auia dous injuriados do negro, ante

pesar de lhe assy escapulir das

mos

se

riso e

tornram caraula,

e assy elle como Esteuam Afonram


visitdos
da
gente
das
outras caraulas gracejando
so
todos como o ngro ra milhr luitador que quantos auia no

onde Vicente Diaz foy curdo:

batl. //

Passdo aquelle dia tndo o capitam Lanarote assentdo

com

os outros capites pera jrem per o rio acima descobrir, por

ser a cousa

que o jnfante mais desejaua: leuantouse

de maneira que os fez a todos sair donde estu,

tempo

se

Trauos

hum tempo
com o

qual

apartaram da companhia de Lanarote, Rodrigueanes


e Dinis

Diaz que se viram na vlta do reyno onde

chegaram a saluamento. Lanarote com cinquo caraulas correndo contra o cabo Verde foy surgir em ha jlheta pegda

com

a trra firme:

muy bom
que

2
)

1
f

2
(

120

em

que acharam muytas cbras que lhe foy

refresco, e assy

acharam

plles frescas doutras

como

auia poucos dias que se fizera aly alga matana delias.


Tavira, cidade do Algarve.
Entenda-se: como prova de que...

o que lhe certificou ser aquella bra dos nossos, foy achrem escripto em a csca de has grandes arures este mto da
diuisa do jnfante,

Talant de bien

Aluaro Fernandez sobrinho de

o qual sinal leixou

faire:

Joam Gonluez capitam da

prte do Funchal na jlha da Madeira, que veo aly tr e pelejou

com

seis

almadias de negros que o vieram comter, de que

somente tomou ha com dous

ram a nado. E

porque os mais

delles,

se salua-

desta vigem passou ajnda t onde ra

chamam

o cbo dos Mastos: nome q lhe elle entam pos por razam de
has palmeyras secas que vista representau mstos aruo-

rdos, e daqui se tornou pera o reyno.

em

capitam Lanarote

dous dias que esteue com as cinquo caraulas nesta jlha

onde Aluaro Fernandez pos o mto,

aguda

fez sua

matana

de cbras: e de sy passouse trra firme com a vista do qual

acodiram prya muytos negros. //


Gomez Pirez a quem o capitam Lanarote mandou

paz que lhe o jnfante muyto encomendua

em

em h

prouocua mais a

batl que fsse a elles parecendolhe que os

em

seu regimento:

h bolo, h espelho, e ha folha de papel


debuxda
ha cruz. Mas elles estauam tam afros
em que ya
da cobia daquellas cousas e tam escandalizados do que lhe
lanoulhe

trra

Aluaro Fernandez

fez,

que

nam

somente as

nam

quisram,

quebraram y rompera tudo, como se nellas fra


alga peonha ou pste que lhes podia empecer: e sbre isso

mas ajnda

as

comearam de

tirar

s frechdas ao batl.

que com

nam

auia algum

elles

besteiros que consigo tinha

zem, dandolhe esta espedida.

Os

lhe

modo

Vendo Gomez

de paz:

Pirez

mandou a hs

respondessem c o seu alma-

/ /

capites c esta mostra que os negros

deram de

sy, assen-

tram de ao outro dia darem neles da maneira q costumuam


dar nas aldas dos mouros: mas sbreueo tam subitamente h
temporal que os fez correr como cada
nauio.

hum

pde marear seu

Loureno Diaz escudeiro do jnfante foy

onde o negro luytou com Vicente Diaz:

tr

ao lugar

vendose mal aperce121

bido de mantimento, rmas e outras cousas que lhe conuinham


pera descobrimento do
vlta do reyno.

rio,

Gomez

nam

ousou de o cometr e veose na

Pirez patram que ra outro desta con-

serua de Lanarote veose per o rio do ouro: e aly tratou


os mouros, dos ques
Ihe

com

ouue per resgte h negro, prometendo-

que ao seguinte armo

se aly tornasse os acharia apercebidos

de ouro e escrauos com que podsse caregar o nauio. Porque


comeuam j de gostar do proueito que lhe os nossos duam
com as cousas que aui delles: de maneira que os dias que
Gomez Pirez aly esteue vinham ao nauio seguramente, e mais
por amizde que per resgte, elles lhe dram ha boa somma
de plles de lobos marinhos, com que se veo pera o reyno.
Lanarote, Aluaro de Freitas e Vicente Diaz, assy como todos
tres

naquella tormenta que lhe deu no cbo Verde mantiuram

consrua: assy foram todos

sem na
que

se

jlha Tider

em

conselho que de caminho ds-

onde tomram cinquoenta

nue lmas com

viram ao reyno c mais proueito que os outros.

Dinis Fernandez

capitam da carula de

dom

/ /

Aluaro de

como ambos mantiuram


companhia na jda das quatorze carulas que este anno partiram deste reyno, quando chegaram a Arguim, e acharam nua
em as outras caraulas que foram no feito da jlha Tider como
Cstro e Palaano capitam da fusta,

as jlhas ram j despejdas: determinaram de passar adiante


t o rio

ang,

e entrar dentro

na

fusta por Dinis

sabr j aquella csta quando aly veo

tr.

ponta chamda de Sanctana que aqu do

Fernandez

tendo passdo a
rio

ang bra

de cinquoenta lguoas, por leuarem calmarias quisram lanar

hum hmem

fra que descobrisse se auia alga

da prya. Mas como o mr com

pouoaam junto

a calmaria andua banzeiro,

ram tam grandes as vgas que nam ousua alg dos mareantes de se laar a ndo: com tudo mouidos dalguas palauras com
que Palaano quis enuergonhar doze hmes mancbos que
sabiam nadar, leuando somente rmas offensiuas pusram o
peito aguoa. //

122

Tomda a prya per caminho, comearam de a seguir t


jrem dar com doze mouros que caminhauam per ella: dos ques
tomram nue com que se tornram recolhr ao nauio. E parece que o

tempo os estua esperando que

se recolhessem, por-

que sbre aquelle grade prazer da prsa que trouxeram: sbreueo tanto tempo subitamente, que abrio a fusta de Paiaano,
e a

grande dita

Fernandez.
Verde, onde

se saluou

qual

nam

com

fez

toda a gente

em

o nauio de Dinis

a fria do temporal correo ao cbo

mais que auer vista dos negros que defen-

diam a prya com frechas drua:

com

outra

mudana que

fez o tempo tornou ao lugar onde perdeo a fusta: de que ajnda

achram o casco que

mouros nam quiseram desfazer com

os

propsito que seria anaga aos nossos quando aly tornssem.

Como ouura
detrs de
ros

em

nam

de ser se

nam

cilada: os ques

perecendo a mayr prte

auiam de

ter

Acabdo
na honra
e

sairam

com boa

vegia,

porque

hus mdos estuam landos obra de setenta moufizram mais que receberem dno

delles,

e os outros que se saluaram

com que

Dinis Fernandez e Paiaano

que curar. //
este

delle

feito

recobrram a perda da fusta que lhe aly ficou,

da pouca fazenda que tinham auido per toda aquella csta

fizram se a vlla: passando pela pta de Tyra onde somente

tomram dous mouros a

cosso, por

andarem

tam temerosos

do frro dos nossos que tomuam os ps por rmas de sua


saluaam.

daqui se fizram na volta deste reyno onde che-

gram a saluamento:

e nelles se

acabaram de recolhr todalas

caraulas que aquelle anno partiram deste reyno, de que so-

mente

se

perdeo a fusta de Paiaano como dissmos.

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

r,

Liv.

I,

cap. XIII.

I2 3

26

DESCOBRIMENTO DO CABO VERDE


(1445-1446)

Sumrio

Como

Gonalo de Sintra com outros

que ora se chama do seu nome


Gonalves fez ao Rio do Ouro

onde tomou

uma

aldeia de

mouros

nandes passou terra dos negros


que agora chamamos Verde

morto na angra
da ida que Anto

foi

Nuno

depois

Fer-

descobriu o cabo a

Mercs

do Infante.

Este anno de quatro centos quorenta e cinco,


jnfante rmar

Tristo,

como Dinis

mandou

h nauio, a capitania do qual deu a hu Galo

de Sintra escudeiro de sua csa, q segdo diziam j o seruira de


despras: mas por ser hmem pera muyto e caualeiro de

moo

sua pesa sempre o trouxe


de

com

Sintra

ram

desejo

em

de

crgos honrados. Este Galo

se

autajar

dos

outros

la

hu mouro Aze-

jdos: partido do reyno, per conselho de

ngue q leuaua consigo pera lhe seruir de lingua, se foy


jlha de Arguim q est aute do cbo branco bra de doze
lgoas prometdolhe o

socedeo

bem

gassem ao cbo branco


veremos)
vlho,

fogio-lhe

que

mouro grades prsas em

ao contrairo do q

se

em ha

esta

elle

trra.

angra a q

elle:

jsto

deu nome (como

elle

lingua e assy lhe fogiu

veo lar com

Mas

esperua, porq ante q che-

hu mouro

dizendo que pelos nauios

passdos fora aly catiuos crtos mouros seus partes, e por o

amor q lhe
sem elles na

tinha ante c elles queria morrer

liberdde de sua prpria trra.

em

catiueiro,

q ra grade

falsi-

dde, c sua team ra smte vir vr s cousas do nauio a

que ra enuiado: e com estas paluras segurou tto Gonlo de


Sintra q se tornou pera trra. //

E vndo elle que estes descuidos o culpauam, desejoso de


emendar c algu honrado feito: meteose aquella noyte em
hu batel c doze hmes pera passar a trra firme e dar em

os

124.

Mas quis sua m fortuna q se foy mter em hu


q quando a mar vazou ficou em sco: e vinda a menha em q o batel foy visto pelos mouros, acodir bra de
dozentos, onde Gonlo de Sintra por se defender, naquella
alga alde.

esteiro

vasa pereceo
ullos

com

estes sete

hmes: Lpo Caldeyra, Lpo Dal-

ambos moos da cmara do

Jorge mo des-

jnfante,

pras, e Aluaro Gonaluez piloto c tres marinheiros, e os mais

yam no

batl por

saberem nadar

se saluar.

E como

na cara-

ula n auia pesoa q gouernasse a outra gete, e todos ram


hmees do mr, tornarse pra o reyno c duas mouras q tinha

tomado naqlla

csta,

q custr a vida destes hmees, os

pri-

meiros q naquella trra morrera a frro, e dram nome ao lugar


de sua sepultura, c se chama ra a angra de Glo de Sintra,

do ouro quatorze lgoas. //


jnfante psto que jsto muyto sentio por ser a primeira

q sra ale do

rio

perda de hmees q naquellas prtes ouue, n leixou lgo no


seguinte anno de mdar tres caraulas, cujos capites ram

Antam Gonaluez

de q j falmos, e Diogo Afonso e Gmez


O qual mdua o jnfante d Pedro que

Pirez patram dei rey.

entam ra

regete destes reynos: leudo todos por regimto

entrssem no ryo douro

trabalhssem por cuerter a

Christo aquelia brbara gete, e qudo

nam

tismo asentassem c elles paz e trto,

q
de

recebessem o bap-

das ques cousas n

aceptaram alga. Vendo os capites que seu trablho neste


negcio ra perdido, ou porque lhe assy foy manddo, ou por

qualqur outra cousa se tornaram ao reyno: somente

com hu

ngro q aly ouuram per resgate, e h mouro vlho que por


sua prpria vontde quis vir vr o jnfante o qual depois o

mandou

tornar a sua trra. //


assy como este mouro desejou vir ao reyno por vr as

cousas delle: o

uam Joam

mesmo

desejo teue

h escudeiro a que cham-

Fernandez, pera particularmente vr as cousas da-

quelle sertam que

habitauam os Azengues

e delias dar razarn

ao jnfante, confido na lingua delles que sabia, o qual depois

125

tornou ao reyno como vermos.

Tristam outra vigem,

em ha

Tambm

mesmo tempo

fez

Nuno

alde que entrou alem deste

com que em breue tempo

ryo do ouro tomou vinte lmas,


tornou ao reyno.

neste

se

anno Dinis Fernandez morador em Lixba


dom Joam, mouido per os faures e mercs
jnfante fez, por ser hmem abastado e de hrados
neste

escudeiro dei rey

que

lhe o

armou hu nauio pera

feitos

jr

a este descobrimeto, propondo

de passar o trmo a onde os outros capittes tinham chegado

como de

q se ra chm Sang,
o qual divide a trra dos mouros Azangues dos primeiros
feito fez.

Porque passdo o

rio

ngros de Guin chamdos Jalfos: ouue vista de has alma-

em q andu

dias

a pescar hus ngros, das ques c o batel

q leuua per popa, alcou ha c quatro

q fora os
primeiros q a este reyno viera
E posto q Dinis Ferndez
achsse aly muytos sines de pouo, como seu propsito mais
delles,

ra descobrir trra por se ruir o jnfante q trazer catiuos pra seu

prprio proueito, no se quis aly deter

mas passou aute

em

saltos e

tomadias

chegar a huu notuel cbo q


trra lana contra o ponente, ao qual elle chamou cbo
descruos:

Verde por causa da mostra e parecer c q entam se mostrou.


O qual cbo e nome ao presente dos mais notues e celebrados que tmos neste grande occeano occidental: e de que

em

nossa geographia copisamete

tratamos.

grande cbo j fazia outros tpores na volta

empediram

a Dinis Ferndez

nam

E como
delle,

este

os quaes

proseguir mais adiante

como

em ha jlhta
que est pegda nelle, onde fizram gram matana em muytas
cbras que aly achram que lhe foy muy bom refresco, e sem
elle

desejua: contentouse por entam, de sayr

mais outra cousa


jnfante

se

tornou ao reyno, onde foy recebido peio

com muy ta honra

merc que lhe

fez.

dde da trra que descobrio, e a gente q trouxe

a
(

I2

Data

e facto notveis

na

histria

Porque a noui-

nam

da frica negra.

resgatada

das mos dos mouros como ram os outros ngros vindos ao


reino,

mas tomados em

suas prprias trras: assy contentr

ao jnfante, que sempre lhe parecia pouco o que fazia aquelles

que lhe vinham com estas mostras e sinaes doutra mayr esperana que

elle tinha.

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

r,

Liv.

I,

cap. IX.

I2J

27

REGRESSO DE JOO FERNANDES DO RIO DO OURO


(i 44 6)

Sumrio

Como

Anto Gonalves, por mandado do Infante, tornou

Joo Fernandes, que ficou por sua vontade entre


mouros
Primeiras noticias do serto
Do que passou
nesta viagem e assim os navios que com ele foram.

a buscar

os

este

tempo ram

j passdos ste

meses que Antam Gon-

aluez vira do rio do ouro onde leixara

Joam Ferndez: que

(como dissmos) per sua prpria vontde quis

mouros pra saber


que j

as cousas

teria sabido

do sertam.

muytas por que o

ficar entre os

parecendo ao jnfante

espirito o

nam

leixua

assossegar nestas que desejua saber daquellas prtes: tornou

mandar

mesmo Antam Gonaluez em busca

cpanhia foram Garcia Mdez


sua carauela. Dos ques

com h

em

sua

Diogo Afonso cada hu

em

delle, e

tporal que teuram, o pri-

meiro que chegou ao cbo branco que foy Diogo Afonso por
dr sinal aos cpanheiros,

mandou

aruorar hua grande cruz

de po que depois durou naquelle lugar muitos annos, e passou


a diante aos ylheos de Arguim.
fazer alg proueito todos os

Por que naquelle tpo pera

yam demandar:

e tinha

por crto

q auiam eles de jr dar com elle, por ser aquella csta e os


ylhos a mais pouoda prte de quantas t entam tinham descubrto.

a causa de ser mais pouoda, era por razam da pes-

caria de que aquela misera gente de


tinha,

porque

em

toda aquella csta

mouros Azengues

nam

se

ma-

auia lugar mais abri-

gado do jmpeto dos grades mres que quebram nas suas pryas
se

n na pargem daquellas jlhas de Arguim: onde o pescdo

tinha

alga

acolheita

posto que as ylhas

dados dos ventos


128

em

lbugem da pouoaam dos mouros,

sam mais que hus ylhos escalda goa das ondas do mr. Os ques

sy n

e rocio

ylhos seis ou sete q elles sam, cada hu per

si

nome

tinha o

prprio per nesta escriptura os nomeamos, posto q ao pre-

cham per nome comu os ylheos de Arguim:

sente todos se

por causa de hia fortaleza que

que

em

nam

delles

na

adiante

chamado Arguim.

quto os companheiros

fez algas entradas

branco,

dom Afonso (como

rey

em h

vermos) mandou fundar

Diogo Afonso

el

trra firme lgo

nam vinham,

/ /

posto

como dobrou o cbo

preou cousa alga: smte com a vinda

delles

na

ylha de Arguim por os mouros trem j sentido os nauios,

ouuram hu moo e hu

vlho, e per industria delle

em
alde. E

em

firme pera dr
se

deixava aly ficar

em

os meteria

outra

com tenam

porq sospeitar que o mouro

de os leuar a esta alda, onde

algua cylda: deteueranse tanto

em

detenninar,

ou nam, que quando j chegaram alde ra

se jriam

vndo

bates se passaram trra

que alde ra daly leutda,

lto dia

mouros postos em saluo. Com tudo ouuram mo hus


vinte cinco quasy tomdos a coso (*) dos que se escondera nas
e os

fraldas

da alde: porque anduam

armas dos nossos, que a sua gurra


porse

em

fogida

sem esperar dar

victria foy aos nossos

do caminho.

muy

tam escozidos das


o podiam fazer) ra

elles j

(se

mdo de

e tomar: o qual

trabalhoso por jrern j

muy

csdos

qu se milhr ouue nesta corrida e caso, foy

h Loureno Diaz mordor em Setuual: porque elle s tomou


ste mouros por ser muy ligeiro. No fim do qual trabalho por
a victria ser de rnayr prazer e festa, qudo tornaram acharam Joam Ferndez que elles vinham buscar: o qual auia dias
que acodia a prya per aquella csta que tinha
se via alg nauio

voluntrio

Em o

em

dito,

esperando

que o tomsse e trouxesse daquelle destrro

que se

qual destrro

elle pos. //
elle se

ouue

sesudamente com aquelles

brbaros que tratou, que quando se delles partio mostrr ter


sentimento de sua partida: e viram algus c

1
i

Entenda-se: corso, ou

como

s-e

elle

por o segurar

pratica na pirataria.

I2
MONUMENTA,

2. a

tambm a resgatar com os nauios. Dos quaes


Antam Gonaluez ouue nue ngros e assy h pouco douro

dos pescadores, e

em

po:

por causa deste resgte que se entam aly

aquelle lugar por nome, o cbo do resgte.

cousa que os aly trouxe ra virem buscar

E como

fez,

tem

a principal

Joam Fernandez que

nam estuam pouco contentes: por celebrar mais esta festa foy aly armdo caualeiro hu Fernam Tauares, home nbre e de jdade.
O qual se tinha visto em hrdos feitos de armas, e em nenha
prte quis aceptar esta honra se nam nesta trra nuamente
ja

tinham achdo com o mais que dissemos, de que

descubrta (tam gloriosa cousa ra poer os pes nella) o qual

em

acabou depois

religiam cathlicamte.

Antam Gonaluez,

tornandose pera este reyno veo pelo cbo branco: onde

entrada que fez

em

na alde

a fora outras que pereceram


presa

rta

batida

uamento. //
(Segundo

elle

se

fez

disse)

em

via

os

tomou cincoenta

em ha

e cinco almas,

seu defendimento:

com

a qual

do reino onde chegou a

mouros em cuja companhia

sal-

ficou,

Gonaluez trazia ra cousa de preo e muyto pera estimar:


tudo auia que ra pouco

em comparaam

de ver ante sy Joam

Fernandez so e saluo, e cheo de tanta nouidade

e estranheza

como ele contaua. Dalgas das ques cousas faremos


relaam por memria dos trabalhos de Jo Fernandez: porque

da

em

trra

a nssa geographia por ser mais prprio lugar tratamos

desta trra e dos seus mordores mais copiosamente do que

entam alcanou Joam Fernandez. //


(Segundo elle disse) os mouros em cuja companhia

ram pastores

e parentes do

Antam Gonaluez.

mouro que veo pera o

Estes depois que o leuram

ficou

reino

com

pella trra dentro

a primeira hra e gasalhdo que lhe fizram, foy esbulharn de

quanto leuua assy de vestido

roupa como de h pouco de

copto, trigo e legumes de seu comer: e

ram hu

em satisfaam

alquic roto pera cobrir suas carnes, que foy differte

entrda da que o jnfante fez ao seu parente qudo chegou ao

I 3

bis-

disto lhe d-

rei-

nam quis vir com Antam Gonaluez qudo


Joam Ferndez, porq em casa do jnfante se

no: e tal q ajnda se

tornou buscar

achua

livre e

na sua ptria captiuo destas misrias q ra

dire-

mos. Mas como Jo Ferndez ya offerecido a todlos trablhos


em quanto lhe nam tocuam na vida, per q per fora lhe apa-

nhram

tudo,

nam

que ficaua por

muyto em o defender nem menos


e dhy em dite ficou na-

resestio

escandalizdo

isso

quella triste vida que todos tem. //

Porq o seu comer ra ha pouca de semte que o campo


per sy d que se parece c paino de Espanha, e assy raizes
e

gomos dalguas poucas de heruas, e n ajnda

em

abasta:

e tda maneira de jmmdicia de lagartixas e gafanhotos tor-

rados quella feruura do sol que sempre reina naquelle

solsticio

do trpico de Cancro que pssa per cima daquella regiam.


os

mais meses do armo seu crto comer (porque estoutro s

com
ram que tambm lhe
vezes lhe falece

rele

os temporaes) leite do gdo que pasto-

srue de beber: por a trra ser

que n tem mais goas que

mos

solobros, dos ques

outro psto, o

ajnda

qudo

leite lhe fica

nam sam muyto

em

em

se

nam

se aprt

por leuar o gdo a

em

de

no gdo

nam

abastdos. Crne se algua

mtam

por fsta no mcho: e nuca no outro por lhe dar

que toda sua vida, e

leite

est-

lugar de goa, das ques cousas

gazelas e muitas veaes e ues que

tocam

tam

crtos lugres alguus poos

estes

sam

os de dentro do sertam,

porque os da csta do mr pescdo o seu geral comer seco

hmido e lhe
Ajnda que agra com a nssa fortaleza de
Argui m sam j mais mimosos por viuer delia e do trigo que
lhe mdamos: e em tudo todos quando per cso lhe vay ter a
mo hu pouco, assy o cm a mo como ns comemos os
sem

sal,

fazer

cfeitos.

e o fresco muitas vezes por ser mais

menos

sede,

//

trra

em

sy

meyo

areal, a

mais viosa como a mais

pbre e rsa charneca q c temos, onde h alguas plmeiras e


ruores que qurem parecer as figueiras que c chamamos do

131

jnferno: e destas ajnda

de

tm poucas segundo o grande espao

porque estm derramadas, que parecem postas

t ira,

nam fazem

pera dar sombra, o que ellas

tem (tam pobremente

cho e tam

mo

cria as ruores)

de conhecer por

nam

mo

por a pouca rama que


sitio

desta trra todo

ser notauel per

montes

aruordos e outras differas que a boa trra tem: q poucos


em caminho de muyto espo de trra, pdem atinar o lugar

onde vam. Smete por estas cousas

se

guiam no caminhar,

pelos ventos, per estrella, e pelas ues que

cipalmente cruos, abutres

do pouodo: porque

andam

trra tal

r, prin-

que segue as jmmdicias

e outras

estas demstr as

lhr dizer o lugar onde

andam no

pouoaes (ou por mi-

aquellas cabildas), por ser a

que como pstam h dia ha folha ao outro

se

mudam

a outra, e asaz de boa a trra q os detm oyto dias


pastar.

Suas casas sam tendilhes,

gdo que guardam,

e os

o trajo

com

mais honrdos alquices:

de todos, panos de milhr


ccrtos delles

srte,

tem a mesma vantge.

do

e os principes

assy nos cauallos

em

coiros

como

//

geral officio de todos pastorar o seu gado: porque nelle

da vida.

est toda sua fazenda e substancia

escriptura

nam

comum com

sua lingua e

os alrues da Barberia: e per

em

como ns tmos com os


( )
castelhanos. Antrelles nam h rey ou principe, tudo sam cabildas de parentllas, e assy andam apartados: e de mayr poder
o mayoral que os gourna: e muytas vezes entre sy estas
cabildas has com as outras tem gurra e contenda sobre o
tudo quaasy tem ha conueniencia

pastar desta

triste trra e

a causa, a natureza

beber dos poos.

humana d

qudo esta

nam

outras pera sempre contender

quando os n tem, toma assy mesma por


contenda. Esta vida e policia vio Joam Ferndez h pouco de
tempo entre aquelles pastores: e depois andando em h adur
de h principal mouro daquelles Azengues a que chamu

com

os vezinhos: e

2
(

I32

Semelhana, parecena.

Hude Meim. Hm que se tratua de sua pesa muy bem:


e que tratou a Joam Fernandez com tanta verdade que o leixou
vir buscar os nossos nauios mdando com elle algus hmes.

qual quando chegou a

elles

(como

j dissemos), per

que

vinha Azangue no trajo e no caram dos coiros: parece que a


natureza se contentou c comr e bebr

bem pensdo

BARROS

leite,

por que

elle

veo

e gordo.

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap. X.

I 33

28

PASSAGEM DO CABO VERDE


(1446)

Sumrio

Como

Nuno

Tristo e 18

homens foram mortos com erva

em uma peleja com os negros


em que entraram
E como passou

das frechadas que houveram

em um

rio

de Guin

E do
que tambm aconteceu a cinco caravelas que foram a este
descobrimento
O Infante e a paz com os indgenas.

lvaro Fernandes alm do cabo Verde cem lguas

anno de quatro centos e quorenta

Tristam

em ha

caraula per

e seys, tornou

manddo do

Nuno

jnfante a descobrir

mais costa alem do que Aluaro Fernandez leixua descubrto,

que foy

o cabo dos Mas tos.

E como

ra diligente nestas

cousas, passou alem do cabo Verde bra de sessenta e tantas

onde ra chamam o

lguoas, t chegar

nauio na boca

am, por

ter

com

meteose no batl

delle,

com tenam de

grande: e surto o

rio

vinta dous hmes,

entrar pelo rio acima descobrir algua pouoa-

ha grande entrda.

qual entrda fez a tempo

que a mar sobia tam tsa pera dentro que


os afastou

da brra h

treze almadias

lentes e

que

se

em

bom

pedo:

em

jrem dr

brue espo

em meyo

de

que aueria at oitenta negros, hmes va-

escolhram pera aquelle

feito,

como quem

tinha

primeiro visto o pouso do nosso nauio, e depois entrda do


batl pelo rio.

Nuno Tristam quando

com sua chegda

se

vio as almadias juntas e

apartrem has pera ha prte

pera outra: pareceolhe, que de gente brbara e

e outras

nam costumda

a vr aquella maneira de hmes fogiam pera trra, porque os


negros mostruam que se queriam acolhr a

viram o nosso batl

em meyo

delles,

ella.

Per como

de maneira que hus

fic-

uam abaixo e outros acima, remetram a fra de remo todos


com ha grande grita, e lanram sobrelle ha chuua de fre134-

chs: assy repartidos e adstrados pera este

mdo de

peleja,

que quando o nosso batel remua contra hus acodiam da

com elle da maneira que


drmas. E como as frechas ram

outra parte outros, andando s voltas

sem os genetes com a gente

hruadas e a fria da peleja lhe acendia mais o sangue, comea

ram algus dos nossos embarbascar e cair: que causou tornarse


Nuno Tristam ao nauio a tempo que decia a mar. //
Mas pouco lhe aproueitou esta ajuda delia: porque assy
tinha laurdo a hrua, que primeiro que chegassem ao nauio

yam

a mayr prte delles mortos, o que

Nuno Tristam

sentio

que entre dor e peonha tambm os acompanhou na

tanto,

Os ques mortos foram Joam Correa, Duarte Dolanda,


Estevam Dalmeyda, Diogo Machado: todos hmes de sangue
e que de moos se criram na cmera do jnfante, e assi outros
scudeiros e hmes de p de sua criam, que com os mareantes
podiam ser dezanoue pesas. E ajnda pera mayr desauentura,
de sete que ficuam, dous entrando em o nauio per cajam hia
anchora os fino de maneira que acompanharam na mrte aos
mrte.

outros. Algus

dizem que

este caso aconteceo

em

rio

a que ra

chammos de Nuno, que alem do rio Grade, vinte lguoas: e


que desta mrte de Nuno Tristam lhe ficou o nome que ra tem
de Nuno.

Eo

que neste caso

se

que cortdas as amarras por

ficando

em o

pde auer por mais marauilhso,


auer quem as leusse, nam
mo da cmara do jnfante

nam

nauio mais que h

chamado Aires Tinoco, natural de Oliuena, que vira por escriuam: com qutro moos per espo de dous meses assy os ajudou Deos em gouernar o nauio que o trouxeram a Lgos,
tendo nenh delles saber pera isso. / /,

nam

tempo estua naquella

vilia,

quan-

do soube prte de tam desauenturdo caso, ficou

muy

triste:

jnfante porque a este

porque a mayr prte dos mortos crira de pequenos, e ra

muy mauiso pera os


lhe nam podia aproueitar,

prncipe

cousa

em

Mas como em outra


mostrou o amor que lhe tinha
cridos.

o ampro dos filhos e molhres daquelles que as tinham.

/ /

quam

de

desestrdo aqucimeto foy este de

Nuno

Tristam,

tam prspero aconteceo a Aluaro Fernandez sobrinho de Joam


Gonluez capitam da jlha da Madeira: o qual neste mesmo

anno tornou outra vez a Guin, passando desta vigem mais


de cem lguoas ale do cabo Verde. E a primeira cousa que fez,
foy dar

em ha

alda, o senhor

prias mos: por elle

da qual matou per suas pr-

como hmem

animoso vir ante os seus

cometer os nossos, cuja mrte assy os espantou, que tomram


por saluaam os ps. Os ques como ram ligeiros e despejdos
de roupa,
alcanar,

nam ouue algum dos nossos que se atreusse aos


nem menos se quisram meter no mto onde se em-

brenhram, e tornandose ao nauio tomram duas negras que

anduam mariscando: Aluaro Fernandez como


tjar dos outros descobridores passou

boca de hu

do Nuno

rio

a que ra

rio

trinta e

chamm

se queria

mais auante

van-

chegar

Tabite, que ser alem do

duas lgoas onde o lgo cinquo almadias

viram recebr. //
E porq o cso de Nuno Tristam os fazia temer estas entradas dos

rios,

nam

se

pode

fiada

em

nam

se quis metr

liurar de perigo

qual

lugar estreito: e

sua ligereza tanto se chegou ao batl,

seu emprgo de stas

em

como

em

j de c

com tudo

porque ha das almadias cont

que fizeram

a prpria pesa de Aluro Fernandez.

ya prouido pera

esta hrua de que os

negros aly vsuam, a poder de triga e doutras mezinhas es-

capou da mrte:

vndo a

trra

como ra hmem de animo


ha ponta de area onde quisera sair

e assy maltratdo

passou mais auante

escampda

e descubrta pera isso,

mas bra

de

cento vinte negros que lhe sairam ao encontro lha defenderam

com muyta frechda toda com hrua. E porque o jnfante


encomendua muyto aos capites que nam rompessem gurra
com os moradores da trra que descobrissem se nam muy forcados, e isto depois de lhe fazer suas amoestaes e requeri-

mentos da

f,

paz, e amizade: vendo Aluro Fernandez que

a sua saida segundo se os ngros despunham e

i36

duam pouco

Infante D. Henrique

pelos sines de paz

nam

podia ser sem custar a vida dalgum

dos nossos, n os quis auenturar peonha de que

elle j

tinha

e contentouse c tr descubrto mais trra que

esperieneia,

quantos capites t entam tinham jdo aquellas prtes.

Com

a qual determinaam partio pera este reyno, onde foy recebido

do

jinfante

dom

dom Anrique com muyta

honra, e assy do jnfante

Pedro seu jrmo que entam ra regente: cada h dos

ques lhe fez merc de

BARROS

(Joam de)

cem

cruzados.

06.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap.

XIV.

I 37

29

PROJECO DOS DESCOBRIMENTOS HENRIQUINOS


(1447-1448)

Sumrio

Como

mandou Gomes Pires ao Rio do Ouro onde


E assim mandou a Diogo Gil assentar
traio em Mea e Anto Gonalves ao mesmo Rio do Ouro
E como veio a este reino um gentil homem da casa de
el-rei de Dinamarca, com desejo de ver as cousas de Guin,
e o Infante o mandou em um navio e l pereceu.
o Infante

cativou 80 almas

Como vimos
com

fazer

atras os

mouros q no

dos lbos marinhos

pelles

Gomez

do ouro dram as

rio

prometerlhe

Pires:

tempo desta promessa ra chegdo mandou-

jnfante porque o

armr dous nauios, com os ques chegando ao

Ihe

de

resgte de ouro e escruos se l tornasse.

elle

q a verdde dos mouros ra cforme a sua

secta:

rio,

achou

porque

em

armu muytas
emenda delles, per

lugar de paz e resgte q lhe tinha prometido,


trayes,
oitta

que causou tomar Gomez Pirez

lmas que captiuou, c que

mo anno de qutro cetos


E no seguinte, mdou o
b

sabr,

se

veo pera o reyno no mes-

e quorta e ste

jnfante a

fsse assentar tracto

em q

delia partio

h Diogo Gil hm de muy


c os mouros de Mea, q

doze lgoas ale do cbo de Gu, e seys aque do cbo de


t

Nam,

pouco tepo auia tam temeroso na opini dos mareantes:

isto

porq os mouros do
jnforma

por

comrcio.

que

rio

estes

do ouro ram aleutados,


de

e tinha

Mea desejau nssa paz

milhor fazer, dos mouros q ra vindos daouue algus da comrca de Mea q prometiam
por sy ha boa somma de ngros. Em cpanhia do qual foy Jo
pera se

isto

quellas prtes:

x
(

138

Zuraia pe estes factos

em

1446 (Cap. lxxxix).

Fernandez o q ficou entre os mouros na trra de Arguim: per


qual, tndo j Diogo Gil resgatdos cinquta negros

meyo do

per dezoito mouros q leuou, de sbito sbreueo tamanho vento

trauesam na csta, se fez a vla, ficado Jo Ferndez em


trra, e trouxera h Liam ao jnfante, o qual elle mandou a

fidlgo jngres grade seu seruidor,

Como a fama

destes nauios

q viuia

em

Galueu. //

q descobrira nuas regies e

puos, corria per toda a christdde, foy tr crte dei rey

em csa do qual andua h hm fidalgo per


muy curioso de cousas nuas: e desejado de se
em as deste descobrimto, audo licena dei rey de

de Dinamrca,

nome

Balrte,

experimtar

Dinamarca veo

tr

a este reyno encomddo ao jnfante d Anri-

que. A reqrimento do qual Balrte, o jnfante lhe mdou armar


h nauio, e polo mais honrar, mdou com elle h caualeiro da
rdem de Christo a q chamu Fernandafonso: o qual ya em
mdo de embaixador ao rey do cbo Verde, leudo dous negros

por lingua, per

meyo

mdua q trabapaga. Balrte como ra de-

dos ques o jnfante lhe

Ihsse por conuerter aquella gte

q os nossos tinham descubrta por ser


pouoda de mouros e ngros, pedio a Fernandafonso que fizessejoso de ver a csta

sem sua vigem ao longo

delia: e assy a esta

causa como por

tempos lhe serem contrairos, do dia que partiram


cbo Verde posram

Os ngros da

seis

trra

meses.

viram a

chegar ao

//<

por j serem costumdos ver os nossos

como quem

nauios, tinham olho no mr,


vista deste,

elle

em

tenam de fazer alg dano

se vigiua: e

aundo

com mo armda e
pudessem. Mas quando achram

suas almadias

se

as lnguas que lhe falram per as ques souberam o funda-

mento a que o jnfante mandua o nauio,

que vinha

nelle

embaixador e algas cousas pera o seu rey: ficaram com animo


menos jndindo respondendo a propsito, de maneira que
foram leur recdo ao regedor da
oito jorndas

em ha

trra,

por o rey ser dentro

gurra que tinha. Sabido este recdo o

gouernador da trra a que

elles

chamam

Farim, veo praya

i3

muy
paz

acpanhdo, onde Fernandafonso

dram

e se

refns,

da chegda dos nossos.


da

trra e

em
Da

quto

elle

Balrte assentram

enuiua recdo a

el

rey

sua prte se deu h dos honrados

da nssa hu dos Hnguas, com que entre todos comeou

auer commrcio:

e entre as

cousas que se ouuram dos ngros

ram hs dentes de elefante, que aluoraram tanto a Balrte,

que tratou

com

quando nam, que

os ngros se poderia vr
lhe trouxessem a plle

elefante viuo:

ou ossda dalg.

prometendo porisso grande prmio. Os ngros como lhe pro-

metram

pro: dissram que lgo lhe trariam

lugar onde o visse, e torndos

dhy a

tres dias,

elefante a

viram chamar

q lhe tinham prometido. //


Balrte entrdo no batl do nauio somente com os mari-

Balrte, dizendo trazerem o

nheiros que o

remuam chegou a

trra:

sobre tomr

ha

caba de vinho de palma que h ngro dua a h marinheiro,


debruouse tanto no brdo da batl q cayo o marinheiro ao
E na prssa de recolher o marinheiro, descuidaranse do

mr.

maneira que dram as ondas com elle em


mr andar h pouco empolldo. Os ngros vndo q

batl, de

trra por

os nossos

nam podiam
nam escapou

ser socorridos do nauio, dera sobrelles: dos ques

mais q h q sabia nadar, o qual deu razam deste

cso: e que vindo


lrte

em

nadando oulhra pera

a popa do batl pelejando

Per esta maneira acabou

este gentil

trs e vira estar

como hmem

hmem

Ba-

esforado.

c desejo de ganhar

honra fra de sua ptria: tam remtdo anda o desejo dos


hmees, q sendo este Balrte nascido
car per prpria vontde sua sepultura
contraria

Com

em

todalas cousas.

Guin, trra a

ella t

a mrte do qual (que todos muyto sentiram) assy por

Fernam Dafonso

se

no prprio estdo

140

Dinamrca, veo bus-

/ /

sua pesa que o merescia, como por

elles

em
em

podrem

ter

jr

acpanhda de

tantos,

tornou pera o reyno: ficando os ngros

em

que dante estuam, sem os nossos com

alga prtica, porque pela maldde que tinham

feito nunca mais vdram almdias ao nauio, nem os nossos


podram jr a trra por causa do batl que tinham perdido. //
E porque neste anno el rey dom Afonso sobrinho deste jnf ante, sayo da tutoria do jnfante d Pedro seu tio, e ouue inteiramente posse do gouerno de seus reynos em jdde de dezaste
annos ( 2 ), psto que o jnfante viueo at o anno de quatro ctos

sessenta e tres

3
(

),

sempre proseguindo neste descobrimento:

entraremos c o nuo rey

em

em

os feitos que

em

seu tempo pas-

nome o mesmo

negcio procedia. //
Per ante que sayamos destes fundamentos da nssa Asia,

sara, pois j

aos ques

seu

podmos chamar trabalhos

e jndustrias deste jnfante,

y psto q em
feitos: aqui como em lugar mais prprio trataremos

as chronicas do reyno se pde ver prte dos seus

mente

particular-

delle.

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap.

XV.

2
D. Afonso V foi aclamado Rei em Tomar, aos 10 de Setembro
)
(
de 1438, tendo ficado sob a tutela de seu tio D. Pedro. Em Janeiro de
1446 foi-lhe entregue o governo pelas Cortes... que s se tornou de todo
efectivo em princpios de 1448.
3
Data errada. O Infante faleceu em 13 de Novembro de 1460.
)
(

141

30

DAS FEIES DO INFANTE

Das

Sumrio

feies

D.

HENRIQUE

da pessoa do Infante D. Henrique

sos costumes que teve

em

dos

todo o decurso de sua vida.

Este excellente prncipe foy filho terceiro dei rey d Jo o


primeiro de gloriosa memria, e da rainha dna Felipa sua

molhr: filha do duque Jo Dal cstro, e jrma dei rey dom


Anrique o qurto de Inglaterra. E como da excellcia do san-

gue pola mayr prte procd todalas jnclinaes da pesa:

podmos

crr,

as outras

dlma q

Dizem q

que sobreste fundamento, Deos edificou

em

quto viueo mostrou

em

medida

a estatura de seu corpo ra de cpassda

e de lrgos e fortes mbros,

qual ra brca e corda,

nelle

suas bras. //

acpanhados de crne: a cr do

em q bem mostrua a boa

cpleiam

dos humores. Tinha os cabellos alg tto aleutdos, e o acatamto, a primeira vista (por a grauidde de sua pesa) h pouco

temeroso aqu delle n tinha conhecimto.

uocdo

mostrua ha vista esquiua, e

jra

qudo ra propoucas vezes:

isto

porq na mayr fra de qualquer desprazer q lhe fizessem,


estas ram as mais escandalosas palvras que dizia, douuos a
Deos, sejes de boa ventura.
assossegda, a palura

pre ram cstas

nam

guardou
trajos

mansa

honstas:

em

somente

de sua pesa,

continncia do seu vulto ra

e constante
e

as bras,

seruio

no que

esta religiam

mas ajnda nos

de csa.

Todas

procediam da limpeza de sua lma, porque


virgem

(*)

dizia, e

sem-

de honestidde,
vestidos,

estas

cr

se

cousas

que foy

).

//

Todos os cronistas

e escritores

dos sculos

XV

XVI

so un-

nimes nesta crena. S o sr. dr. Jos de Bragana,, na Introduo sua


edio da Crnica da Guin de Zurara, Porto, s. d. (1937), p. xxxi,
nos veio com a sua sensacional e mais que im provada revelao, de

142

Em
sy: e

seus trabalhos e paixes, ra

em ambas

muy

as fortunas humildso, e

sofrido e senhor de

tam benigno em

per-

doar erros que lhe foy tachdo. Teue grande memria e conse-

muyta authoridde pera os grues


Foy magnifico em despender e dificar, e
folgua de prour nuas experincias em proueito comum,
lho a cerca dos negcios: e

e de

muy to

peso.

que o Infante tivera uma filha, a quem quis dar, e deu talvez, uma
das comendas de Cristo. E estriba a sua fantasiosa afirmao, absolutamente indoeumentada, no pretenso facto de o R. P. Maurcio Gomes
dos Santos ter visto um verbete do cardeal Carampi (alis Mons. Garampi) referindo o pedido do Infante ao Papa a favor de tal filha
natural!
claro que a revelao interessou sobremaneira aos matriculados
na escola histrico-poltica ou poltico-histrica de Duarte Leite, lanados na inglria batalha de aniquilar o Infante D. Henrique. realmente impressionante que esta escola de hiperertica tenha to pouco
respeito pela Histria objectiva, feita base de documentao sria.
Com um hipottico verbete de Garampi, verbete que ns no vimos
nunca ningum viu
verbete que, a estar l, nos volumosos ndices
de Garampi, ningum iria nem poderia arrancar, verbete que indicaria
um documento que ns no lemos nunca ningum leu; pois com este
hipottico e fantasioso verbete arrasa-se o testemunho de toda a literatura histrica henriquina!
Vitorino de Magalhes Godinho um dos representantes e apstolos da lenda anti-henriquiina.
propsito de certo passo de Cadamosto, escreve: A ideia da virgindade de D. Henrique est ligada
de inspirao divina da sua obra, de revelao sobrenatural, pois a
sua pureza o tornaria eleito de Deus; assim, tais concepes
a lenda
integram-se na poltica ideolgica do imperialismo, ao
henriquina
lado do esprito de cruzada. E ainda esta frase:
... fortemente improvvel que o infante se conservasse virgem
toda a vida, e -o face do documento encontrado pelo P. e Domingos
Maurcio no Vaticano, volta do qual se fez silncio significativo e
Documentos sobre a Expanso
que parece j l no se encontrar.
Portuguesa, Lisboa, s. d. (1956), III, p. 110 e 366 respectivamente.
ideia primitiva do Autor, sobre o valor das virtudes henriquinas
quanto ao problema das origens dos descobrimentos, que a verdadeira: s muito secundariamente importa. Ob. cit., I, p. 11 1.

voltja do documento

encontrado (?!) no Vaticano se fez


porque no Vaticano no foi,
de espcie nenhuma. E quanto
((parece j l no se encontrar
frase insidiosa, capciosa e sofstica
s pode ter sido escrita por quem nunca viu o Garampi nem tem
verbete colado num grande ina mnima ideia do que isso seja!
-folio em branco, juntamente com milhares de outros, nem um documento, nem pode sumir-se sem deixar rasto!...
-Se

(?!)

silncio significativo, deve ter


at hoje, encontrado documento

sido

Um

143

ajnda que fsse com prpria despesa de sua fazenda. Foy

amador da criaam dos

fidalgos

por os doctrinar

muy

em

bos

costumes: e tanto zelou esta criaam, que se pde dizer sua

csa ha eschla de virtuosa nobreza, onde a

da fidalguia deste reino

mantinha

se criou,

aos ques

e satisfazia de seus seruios.

mayr

elle

prte

liberalmente

ra assi confiado da

criaam e pesoa de cada hum delles, que em seu testamento


encomendando elle a el rey dom Afonso e ao jnfante dom Fer-

nando que elle adoptou per filho, que lhes aprouuesse que seus
cridos ouuessem as tenas e cotias que tinham delle: disse que
que recebessem esu seruio como de cridos, porque

lhes pedia

a Deos louures tes

ram

gda toda a merc que

ddo que

em

elles,

que aueriam por

lhes fizessem.

bem empre-

/ /

a honestidde de seu trjo, paluras, jejs,

rezar de officio diuino e institutos de sua capella, toda a sua

vida pareceo ha perfecta

mtos de

ltas

conuem aos de
se

achou

em

nam

religi:

lhe faleceram pensa -

impresas e obras de generoso animo,


real sangue. Prte das

Africa, principalmente

ques

ques se viram quando

na tomda de Cpta, de

que j tratmos na prte de Africa: e

assi nesta

impresa tam

nua de descobrir o que t o seu tpo estaua encubrto. Em


que nam somente encomendou as cousas ao bom succdimento
delias,

mas ajnda

teue nelle

muyta

jndustria e prudecia pera

conseguirem prspero fim. Por pera este descobrimto, mdou


vir

da jlha de Malhrca h mstre Jacome

na

rte de

custou

2
(

),

hm muy

docto

nauegr que fazia crtas e instrumentos: o qual lh

muyto polo

trazer a este reino, pera ensinar sua scicia

aos officies portugueses daquelle mistr.

da Madeira mandou vir de

Sicilia

tambe pera a

canas daucar que

plantssem, e mstres deste lauor: mostrando

em

jlha

se nella

estas e outras

2
Sobre este cartgrafo cfr. Mestre Jcome de Mallorca, cart)
(
grafo do Infante. Contribuio para o estudo da origem da cartografia
portuguesa, em Biblos, Coimbra, 1930, estudo de Gonzalo de Reparaz
(Filho)

bem com,

cousas que cometeo de

bem

vontade de

fazer,

como

ter

no coraam plantda a

elle trazia

per mto de sua diuisa

nestas paluras francesas: Talant de bien

faire. //

nam tratando das sagradas que elle


veneraam muy to amua: a cerca das humanas

Pois acerca das letras,

per deuaam e
ra

muy

estudioso, principalmente

na

sciencia

da cosmo graphia,

de cujo fructo tem ora este regno o senhorio de Guin, c


todolos mais ttulos que depois se acrescentaram sua cora. //

E nam

somente aqui leixou este testemunho do amor e

inclinaam que tinha s

que vsou
parlles,

letras,

com os estudos de
com outras cousas

celebrada

em

mas ajnda na

liberalidade de

Lixboa: dando suas prprias csas


3
(

),

cuja

o principio de cada

memria sempre

hu anno, passadas

nelles

as vaca-

es delle. //

Leixou

em

em

sua vida descubrto, do cbo Bojador que est

da prte Nrte,

trinta e ste gros daltura

que est

em

ste e

dous

tros,

a srra Lioa

que fzem de csta trezentas e

setenta lgoas: da qual srra o derradeiro descobridor foy

Pedro de Sintra cualeiro de sua csa.

psto que nos princ-

pios deste descobrimento ouue grandes dfficulddes, e foy

murmurdo (como
f

atras dissmos

na esperana que lhe o seu

4
(

):

espirito fauorecido de

metia,

que nunca desestio deste descobrimento

pde)

per espo de quorenta annos. Comeando

quatro centos e vinte


fructo)

em

(nam contado

leceo,

Deos pro-

(em quanto

em

os atras que foram

que a jlha da Madeira foy descubrta:

nouembro de quatro centos

muy

teue tanta constncia e

sessenta e tres

5
(

sendo de sesenta e ste de sua jdde.

que

o de

sem

t treze

em

de

Sgres fa-

foy sepultdo

3
Aluso, de certo, carta testamentria, de 22 de Setembro de
)
(
ATT- Cd. 516, fl. s nv.-i2v.
1460: Carta da cadeira de thiolisia.
Infante dotara o Estudo de Lisboa de instalao prpria, em 143 1,
com novas ctedras.
(*) Cfr. cap. IV.
5
Alis 1460.
)
(

145

MONUMENTA,

2. a

IO

em

a villa de Lgos, e

dhy passdo ao mosteiro de

da Victoria, a que chamam a Batalha, na capella


pdre.

santa.

Maria

dei rey seu

qual jnfante e prncipe de grandes jmprsas: segundo

em

suas obras e vida, deuemos crer que est

o parayso entre

os elctos de Deos.

BARROS

14.6

(Joani de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

I,

cap.

XVI.

31

DESCOBRIMENTOS DE

D.

AFONSO V

(1449-1466)

Sumrio

Como

D. Afonso V tomou posse da governana do


D. Henrique neste descobrimento enquanto viveu
Das causas que houve porque
no escrevemos mais feitos do tempo deste rei.
el-rei

reino, prosseguindo o Infante

Como

el

rey

dom Afonso

em

sayo da tutoria

que estua

por sua tenra jdde, e comeou gouernr sendo de dezaste


annos: lgo

mandou

algs nauios a este descobrimento. Psto

que o jnfante per sua prte tambm

em

nelle proseguisse, e el rey

Santarm a dous de setembro de quatro centos quorenta

oito

lhe pasasse crta

cbo Bojador

em

que nenha pesa podsse descobrir do

diante: e assy ouusse

em

quto fosse sua

merc, o quinto e dizimo de tudo o q as prtes de l trouxes-

em

sem, da qual doaam o jnfante vsou

como

lgo no principio que el rey

e o jnfante

dom

Pedro seu

tio

quanto viueo. Mas

comeou gouernr,

antrelle

que fra regente destes rey nos,

ouue a differa que na prte de Europa relatamos, e assy jdas


de Africa e Castlla que qusi occupram a vida dei rey: causou

nam

leuar o fio deste descobrimento

tpo do infante
teue cuydado

hmem
ceo o

dom

tam crinudo como no

Anrique foy. De escreur os ques

Gomezeanes de Zurra chronista

bem

neste mistr da histria asz diligente, e que

nome do

officio

que teue. Porque

escripta das chronicas deste reyno

feitos

destes reynos:

se alga

mere-

cousa h

bem

da sua mo: assy dos tem-

em que elle concorreo como dalgus atrs, de cousas de que


nam auia escriptura. E estas que elle escrueo deste descobrimento >do tempo do jnfante dom Anrique (segundo elle diz)
pos

(!)

Cfr.

documento

11.

40 de 20-10-1443, notas

2
(

3
(

).

147

h Afonso Cerueira que foy o primeiro que

j as recebeo de

em

as pos

rdem: do qual Afonso Cerueira ns achmos algas

em Beny
dom Afonso.

cartas escriptas

prte dei rey

psto q tudo

seja tirdo

Cerueira:

2
)

estando

aly feitorizando por

elle

//

ou a mayr prte do que

da escriptura de Gomezeanes,

nam

foy pequeno o trablho que

qui escreumos

assy deste Afonso

Sumos em ajuntar

cousas derramdas, e per papes rtos e fra da rd que

Gomezeanes leuou no procsso

do tpo dei rey d Afonso, como


parece que teria a vontade e

elle

nam

elle

As cousas

deste descobrimento.

prometeo, n as achamos,

o tempo: ou se as escreueo

foram perdidas como outras escripturas q o tempo consumio.


Por tanto o que escreumos do tempo dei rey dom Afonso, nam

sam mais que algas lembras que achamos no tombo e nos


liuros da sua f azeda: sem aqlla rdem de annos que seguimos
smte hus fragmentos deste descobrimto.

atras,

Nas

ques

achamos

lembras,

/ /

anno

no

de

que que podsse mdar pouoar as


ques j naquelle
alg gdo per

ste

jnfante,

Velho comendador de Almourl junto da

no anno de qutro centos cinquoenta


ao jnfante

dom Fernando

brinho

e filho

de Tncos.

ciuel e

ao jnfante

merc
t

crime e c

no de qutro centos e sessenta,

fez o jn-

dom Fernando

seu so-

adoptiuo, destas duas jlhas: Jesu, e Graciosa, reser-

uando somente pera sy a

espiritualidde que ra

Christo que elle gouernua,

em Lixboa

per h Gonallo

villa

seu jrmo, de todalas jlhas que

dom Anrique doaam

fante

as

lando

nellas

e ste, fez el rey

entam ram descubrtas: com jurdiam de


crtas limitaes.

Anri-

jlhas dos Aores:

tempo ram descubrtas

manddo do mesmo

quatro

dom

ctos quorenta e nue, deu el rey licena ao jnfante

a qual

a dous de setembro do

da rdem de

doaam cfirmou

mesmo

anno.

E em

el

rey
se-

guinte de qutro centos sesenta e h, porque s jlhas de Ar-

2
(

148

Documentos desconhecidos.

guim concorria resgte de ouro e negros de Guin; mandou el


Arguim que oje est em p, per Soeiro
Mendez fidalgo de sua esa morador cm Eura, ao qual deu
rey fazer o castllo de

a alai daria mr pera sy e pera seus


Neste
as

lhas

filhos. //

mesmo tempo achmos tambm que se descobriram


a que ora chammos do cbo Verde, per h Antonio
naam

de Nlle, Genes de

hmem

nobre: que per algs

desgostos da ptria veo a este rey no c duas nos e

em

barinl,

cpanhia do qual vinha h Bartholomeu de Nlle seu jrmo

e Raphael de Nlle seu sobrinho.

Aos ques o jnfante deu

licena que fossem descobrir, e do dia que partiram da cidde

de Lxboa a dezaseys dias foram

posram

este

nome, porque a vira

ra de Santiago e

sam

jlha de Myo: qual

tr

em

tal dia.

no seguinte que

Philippe descobriram duas, que tem ra

o nome destes sanctos. No qual tempo ram tbem jdos ao


descobrimento delias hs cridos do jnfante

dom

Ferndo: os

ques descobriram as outras q per todas sam dez, chamdas


per comum nome jlhas do cbo Verde, por estrem ao ponte
delle per distancia de

cem

lgoas e per os antigos geographos

em

a nossa geographia falamos lrga-

as Fortundas, de que

mente. Das ques


seu jrmo,

em

el

rey fez

daam ao

jnfante

dom Fernando

dezanue de setembro do anno de mil e qutro

centos sessenta e dous: e a primeira que se pouoou, foy a cha-

mda

Santiago per o

mesmo

d Fernando, aqu

jnfante

el

rey deu as liberdades que ra tem per crta feita a doze de

junho de qutro centos sessenta

e seys

3
(

Mas depois porque

os

moradores vsuam destas primeiras liberddes a cerca de tratr

em

Guin,

com mais

licena do que a vontade

deil

rey queria:

per outra crta lhe deu a limitaam delias, conforme a tenam

que teue quando lhe fez a primeira merc.

BARROS
3
(

(Joam de)

Os documentos

critos neste

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

II,

cap.

I.

neste captulo referidos pelo Cronista vo trans-

volume.

149

32

DE PRIMA INUENTIONE GUJNEE


Qualiter fuit inuenta Ethiopia australis quae Libia inferior

nuncupatur vltra descriptionem Ptolomei quae Agizimba nomi-

nc

nabatur

nuncupata

vero

est

Guinea

ab

vsque hodiernum diem,

tulit

Dioguo Gomez almoxeriff

mia

incliti militi

Portugalensibus

quam inuentionem

palatij Sinterij,

re-

Martino de Bohe-

alemano.

Anno Domini
quidam

inuentoribus

millesimo quadringentesimo quindecimo vir

nobilis regni Portugaliae

Dominus Johannes de Crasto


Dominum Enricum in-

qui capitaneus erat armate facta per

fantem filium Johannis primi

regis Portugaliae et frater ducissse

Burgundiae mater Caroli. Qui infans semper curauit nutrire generosos et nobiles [uiros] et mittere expensis ipsius ad inquirendum

partes extraneas etc. Et supradictus Johannes de Castro nauigando per mare Atlanticum per vim accepit partem vnius insulae dictae

Gran Canariae quge pars

terrse uel jnsulae

dicebatur

lingua sua Telli, fructuosa. Et reuersus volens reuerti in mari


inuenit

mximas invndationes maris quas Portugalenses

vnam

curren-

nuncupant

inter

insulam

vltra caput de

Non

vbi Hercules possuit columnas. In quibus

tes

et

aliam quae insulae sunt

scriptum erat quis nauigat vltra caput de Non, reuertetur aut


non, quod sonat lingua portu[galense]

No[n], tornar

si

ou

n.

nauigationis finem timens


reuerti.

Et

sic

Eo quod
mximas

Quem

passa ho cabo de

[H]ercules

ibi fecisset suae

currentes maris se

supradictus capitaneus reuersus

labore Portugaliam nuncians

Domino

non posse

cum mximo

Infanti ea quae subscripta

sunt.

Anno vero

quemdam
750

sequenti

1416 misit Dominus infans Henricus

militem generosum nomine Gonzalo Velho vltra in-

causam tam
mare tran-

sulas Canrias per littora maris desiderans scire

magni maris

Qui vltra nauigauit

currentis.

quillum et quietum juxta

locum qui nunc

littus Affricae uel Libiae et excessit

dicitur Terra Alta.

In

littore terrae illius

erant nisi arenae nec arbores neque herbe


terra arenosa transit iuxta

et inuenit

ad

non

inueniebantur quae

ibi

Montes Claros vsque ad montem Sy-

vocatur mare arenosum et est in latitudine 37


dietarum diuidens homines albos et nigros ab inuieem. Quod

nay

et vltra, et

mare arenosum [vocauerunt] carthaginenses

cum

catur Tunisj,

carabanis

et

qui nunc vo-

camelis aliquando 700 pertransi-

uerunt vsque ad locum qui dictur Tambueatu et aliam terram

Cantor pro auro arbico quod

ibi

inuenitur in copia

mxima,

de quibus hominibus ac animalibus multoeiens vix decima pars

quod audiens Jnfans Dominus Henricus mouit eum


aquam maris ad habendum comertia
cum ipsis et ad nutriendum suos nobiles. Qui miles reuersus ad
Dominum Infantem nuncians ei inuenisse mare quietum et
semper ventum rigidum Aquilonis et maximam copiam piscium
reuersa est,

inquirere terras illas per

in littoribus

maris

illius.

Qui Jnfans tunc prsecepit corrigere nauem nomine Talbin


pro capitaneo
zalez Baldaya.

equis, qui

fuit

et

prouisorem domus suae nomine Affonso Gon-

Et cum eo misit duos nobiles juuenes cum duobus

cum

vltra

Terram Altam peruenirent

missi sunt in

terram in loco qui nunc dicitur Angla de Cauallos. Et equitauerunt vnus quisque portando secum victualia pro certis diebus. Et nauis

eundo per

littora

maris

exspectans

illius

loco certo. Qui equites equitauerunt per

nouem

illos in

dies [et] inuene-

runt 22 homines sarracenos rubei coloris portantes azagaias, da-

gas et gomias, qui praeliauerunt


cupientes captiuare

ex

istis

(!)

vnum

cum

istis

vt discerent

nobilibus [qui] vocabatur Ector

Sic.

se

duobus. Equites vero


illo

vnde

Homem,

mar que os
chama mar de Tunes.

sentido parece ser:

ram] arenoso, e agora

ab

essent,

vnus

alter vero

Lopo

cartagineses

[chama-

de Alme[i]da. Et vnus ex sarracenis vulnerauit dictum Lopo de

Alme[i]da
Et

illa

in

fria occidit.

dia fuit primo sanguis effusus Christianorum in terra Gui-

Et erant ambo

nee.

Homem cum

pede uno, quem Ector


aetatis 20

annorum vnus

obscuritatem noctis dimiserunt proelium.

quisque. Et propter

/ /

Altera vero die nullus sarracenus apparuit. Qui milites se-

quentis rastros

pedum ipsorum

in arena peruenerunt

ad

littus

maris qui nuncupatur Rio de Ouro, vbi inuenerunt plura rethia

de corticibus lignorum factas,

illo est mxima


nauem suam vsque ad

quia in loco

captura piscium. Qui generosi quarentes

12 leucas ipsos inuenerunt quse nauis volens recedere Portuga-

liam credentes ipsos fore iam mortuos. Qui


semiuiuos, ascende runt

minum Infantem

nauem

qui gauisus est vltra

uisset terram esse habitatam,

secum apportabant

facta[s]

dimiserunt equos

ibi

venerunt Portugaliam ad Do-

et

modum, quod iam cogno-

mirabatur de retibus quas

ab hominibus

la
(

Etiam

patriae illius.

quod cum barca intrauerunt fluuium qui vocatur


et in mdio istius fluuii inuenerunt insulam arencsam, vbi inuenerunt multitudinem luporum marinorum. Et posuerunt insulae nomen Ylha de Lobos et de istis lupis
marinis quam plures secum detulerunt Portugaliam ad Dominarrauerunt

illi

nunc Ryo dOuro,

nu Infantem, qui valde mirabatur.


Postmodum Dominus Infans fuit occupatus per annos aliquos, in quibus non curauit de Guinea, quia rex Eduardus rex
Portugaliae frater ejus

cum magno

exercitu et armatura misit

Affricam ad Tingitanam ciuitatem fortissimam,


militise

gesserunt

2
(

et

post non mdico tempore

culam ad fluuium

sic

reuersus

Dominus Infans

auri vulgariter

possent habere linguam ab

istis

quidem

misit

vnam

Et

nauisi

enegis qui inuenti fuerunt et


ibi in

Insula luporum

la
Rete-is, n., ou retis-is, m., pedem outra concordncia. Deixa)
intacto o originai.
2
Por cima de gesserunt: fecerunt.
)
(

I52

et nihil

Portugaliam.

Ryo dOuro, ad videndum

praecepit nautori seu capitaneo naui vt

mos

est

ATT

Rui

de Pina apresenta a sua Crnica a D. Afonso

remaneret. Et

remanserunt

sic

illic

mensibus tribus

et interfe-

cerunt innumerabiles lupos marinos quos secum opportauerunt.

Et in

ista

Hectoris

nauicola

aliquos dies juxta

pro capitaneo Garcia

iuit

Homem. Et

exiuit

littus

ad mare amplum

Homem

frater dicti

cursum per
inuenit locum

et fecit

maris versus Guineam, et

qui nunc vocatur Petra de Galea, et exiuit multociens in terram

nullumque hominem inueniens

nisi

rastrum

pedum hominum,

qui gentes fugiebant a littore maris, quia gentes


auisati.

illi

iam fuerant

Et videntes quod ml profecissent reuersi sunt ad Por-

tugaliam, et dederunt noua de omnibus

Domino

Infanti.

De

quo Dominus Infans gauisus [est] quod inuenissent rastra hominum,


Et inmediate Dominus Infans fecit armatam duarum carauelarum et misit per capitaneum principalem quendam

tem senem qui vocabatur Nunio

pro capitaneo Antonius Gonzalui juuenis militum

cum

habuit castrum in Tomar,

mini Infantis

(sic)

qui postea

juuenibus de camera Do-

quod irent ad fluuium auri et si


pacem cum eis. Et sic euntes ad Rio

et de nocte fuerunt

diluculo viderunt

dum aquam,

aliis

praecepit,

et

inuenirent gentes, inissent

dOuro

mili-

Tristan, et in alia carauella iuit

cum

batellis

ad

littus

maris, et in

homines venientes ad puteum ad haurieun-

qui gauisi prosilientes in terram

cum

suis armis

ceperunt tredecim homines et mulieres, ceteri vero fugierunt.


Inter quos acceperunt

mine Adaiui

3
(

quendam senem

et aliqui

ex

illis

et

reuerendum viram no-

erant rabie aliqui nigri; et sic

cum gudio capitaneus maior fecit militem minorem et iuuenem nomine Anton Gonzalez et erat consanguineus capitani de
Insula Madeyra. Et reuersi sunt in Portugaliam ad Dominum
Infantem, qui gauisus est vna cum illis multum. / /
Et ab
lata, et

comedunt

3
(

his habuit initium noticia patriae qualiter erat

dicebant quod omnes habitantes circa


pisces quasi crados.

littus

Et qui habitant

popu-

maris solum

in terra

habent

Parece ser esta a leitura exacta do original.

153

tendas, et

illi

vocabantur enegii seu rabes,

et

uiuunt vita

bestiali, et comedunt carnes quasi crudas ac lac, quia in illa


terra nulla arbor est neque herba, et comedunt carnes solummodo quando ipsas possunt habere clidas a sole. Hic habentur

multe structiones et gazellas

(sic),

de algalia, cujus

riter dictae gattae

quae

3a
(

testiculi et

sunt bestiae vulga-

vulue sunt

maxime

odoris sicut musci. Et Dominus Infans ab istis cognouit iter ad


eundum ad Tambucutu, et dixerunt ei plura mendatia. Et dixerunt quod Arabi eundo de Aden ad Tambucutu vadunt 400 et
500 cameli inuicem et inuenerunt in via montem magnum qui

vocatur Montanha de Abofur, et dixerunt quod

populata de gente mirabili


et

magnam caudam

magni sensus etc,

et

et

ita vt

illa

serra esset

masculi habent vultum canis

[sunt] pilosi, et mulieres puleherrimae,

multa

videbantur mendatia. Et

alia quae

dixerunt quod multociens 300 cameli de


onerati auro. Et ista fuit prima

Tambucutu

noua quae de auro

redierunt

se faciebat

et vbi reperiretur istius patriae.

Postea Dominus Infans misit carauelas. In vna illarum fuit


quidam familiaris ipsius nomine Gonalo de Sintria et in alia
quidam Dinis Dias, et quod iuissent vltra locum qui vocabatur
Petra Galeae longius ad videndum, si possent habere vel inuenire plures lnguas. Et vltra nauigantes reperierunt locum qui
nunc vocatur Cabo Branco, et inuenerunt gentes intra locum
illum qui nunc vocatur Furna, et ceperunt gentes. Et iuerunt

ad locum qui nunc vocatur Arguin. Arguin

vltra

prope terram
de cauarelis

ex

ptiui

aqua

et

multum populata de

illis,

eis et

sic vt plures

mortuis. Insula

dulcis in arena.

praecepit ibi

3a )

f acere

de
illa

est

insula

Cenegiis, qui erant auisati


fugierunt, multi vero ca-

illis

habet multa loca vbi nascitur

Et propter hoc Dominus Infans postea

quodam castram

4
(

).

Et posuit

ibi

gentem

Subentenda-se: structiones.
Castelo de Argukn foi levantado por mandado de D. Afonso V, por Soeiro Mendes, fidalgo da sua Casa, natural de Lagos, em
1461, segundo Barros (Liv. II, cap. I), fazendo-lhe doao da alcaidaria(

154

suam

christianam

sacerdotem nomine Polono de

et

villa

Lagos,

primus qui diuinum officium celebrauit

in Guinea. Et
ad istum castrum veniebant Arabi de terra portantes aurum
purum in puluere, et accipiebant in cambio triticum et man-

et hic fuit

tones albas et berneses et alias mercadantias quas illuc misit

Infans in vna hulica magna, quae

fuit de Robert Kerey. Et sic


nunc
tractantur
mercimonia,
de terra Tambucutu
semper vsque
portant nigri illuc aurum. Hoc castrum fuit factum anno 1445.

Et

sic supradicti

venerunt ad Infantem.

Item Dominus Infans

fecit

armatam quatuor carauelaram.

Capitanei Gylianes de Villa Lobos miles, Lanarote tribunus


regis de

Lagos

vltra,

Tristan et Gonalus Alfonsus de Sintria

homines. Qui fuerunt ad Arguin

et transierunt

ceperunt insulam quae vocatur Tesslin,

et

magnam

Nuno

et

et multi generosi

et

insulam

quae vocatur Tyder, et aliam insulam Onar. Et inue-

nerunt insulam Tyder plenam

hominum

ac mulierum. Et ego

Diogo Gomez tribunus de Sintria accepi solus 22 personas, qui


jacebant absconditi et pepuli eas ante

mediam leucam vsque ad


et

cepimus

isto die

et circa 50, et

de

cum

Algaruiae vbi erat

me

solus sicut pecora per

naues. Et similiter fecit vnus quisque,

istis

enegiis homines rubei coloris 600

sumus Portugaliam ad Lagos


Dominus Infans, et gauisus est multum noistis

reuersi

biscum. //

Postmodum

misit

Dominus Infans iteram Gonal[a]onso

de Sintria, et fuerunt altera vice ad praedictas insulas et prae-

mesma fortaleza depois da morte do Infante D. Henrique,


ATT -Chancelaria
oor carta dada em vora a 26 de Julho de 1464.
de D. Afonso V, liv. 8 fls. 88.
15 10 (9 de Novembro) Francisco de Almada e Gonalo de
Vilalobos, respectivamente capito e feitor do castelo, pediam aos feitores da Casa da Guin que lhes mandassem o provimento de que necessitavam para o resgate dos Negros.
ATT- Gav 20-2-66.
1549
(10 de Abril) Cristvo de Rosales relata a el-rei o estado de runa da
fortaleza e que os castelhanos por l andavam rdea solta, em barcos
velozes, sem que ele pudesse opor- lhes resistncia.
ATT -Corpo Cro-mor da

Em

Em

nolgico, I-82-86.

155

liauerunt

cum

Sarracenis Cenegiis,

et

mulieres fugiebant, et

Gonaluus de Sintria inuestigabat ipsas per aquam,

et mulieres

receperunt lutum maris proiicientes in vultus ipsius, et obce-

cauerant eum,

postmodum coecus

qui

Et masculi

remansit.

superuenientes interficiebant eum. Et reuersi sunt ceteri in cara-

uelam euntes ad Portugaliam, portantes noua Domino Infanti,


et tulerunt secum plus de 6o Cene[g]iis secum tam msculos

quam

feminas.

Et Dominus Infans habebat semper de omnibus captiuis qui

vnam quintam

aportabantur

omnia

quse indigebant, et

partem, et oportuit ipsum dare

omnia facere

in suis expensis.

Postea Dominus Infans expediuit alias carauelas, et iuerunt vltra insulas

locum qui

dicitur

illas

vsque ad flumen Sancti Johannis

Cabo de

et

ad

Toffia, et nil fecerunt, sic reuersi

sunt.

Deinde Dominus Infans suo


facerent litem

cum

gente

illa

Consilio dicebat,

in partibus

quod

cum

feudus et trattassent mercimonia et facere

quia intentio sua erat ipsos facere christianos.


carauelis,

quod

irent de

Et euntes transierunt
terram despopulatam

vltra

non

sed ut inirent

illis,

ipsis

pacem,

Et praecepit

pace et de guerra.
vltra de

[et]

Cabo de

arenosam

Tofia, et inuenerunt

sicut praedictam, sine her-

bis et arboribus.

Et euntes

vltra viderunt terram arboribus

et exierunt in terram.

Et gens

faciebant signa pacis,

et

illi

illa

non

et palmis,

erat tota nigra, et christiani

intellexerunt. Miserunt chris-

mercancias quas secum attulerant in

tiani

plenam

terra, et

ea rece-

illi

perunt nolentes loqui. Et christiani bene potuissent accipere


aliquos, et

non audebant quia Dominus Infans

ne aliquid nociue

illis

156

enega,

4a )

No

praeceperat,

agerent, et sic nihil eis fecerunt

Et, transeuntes vltra inuenerunt flumen

catur

illis

multum populatum,

original: facerunt.

et

4a
(

).

magnum quod

locuti

vo-

sunt Christiani

cum

ipsis

pacem

per homines quos secum portabant et fecerunt

et traetabant

cum

mercimonia sua

illis

muitos nigros captiuos. Et

sic

ex

illo

et inde

terra vocatur Geloffa.

illa

Et haec, quae scribuntur

eis

portabant

tempore vsquc nunc,

quolibet die magis portant innumerabiles nigros de

Et

cum

illo

loco.

ponuntur salua gratia

illus-

/ /

hic,

trissimi Ptolomei, qui multa bona scripsit de diuisione mundi,

qui in hac parte deficit. Scribit enim et diuidit


tres partes,

vnam populatam quae

mundum

septentrionalem scripsit esse non populatam propter


frigus.

Et partem aequinoctialem meridiei etiam

propter

tata

in

mundi. Et

erat in medietate

nimium

scripsit inhabi-

nimium calorem. Et haec omnia inuenimus

in

contrarium, quia polum articum vidimus habitatum vsque vltra

perpendiculum

poli,

et

lineam aequinoctionalem etiam habi-

taram de

nigris, vbi est tanta

sibile est

credendum. Et

rum

et

illa

multitudo gentium, quod impospars meridionalis est plena arbo-

fructuum, sed altera natura fructus,

tanta grossicie et in tanta altitudine,

Et certe dico, quod vidi


similem

istius.

Ibi

et

quod non

sunt arbores in
sit

magnam partem mundi,

non sunt aues

credendum.

sed

nunquam

sicut nostrae nisi

minhotae

etc.

Et posuit dominus Rex duas domus


giis

et

in illa ptria de

ad tractandam suas mercimonias de auro,

.s.

in

Cene-

Arguyn

aliam in fluuio S. Johannis que est circa Tofia et Anteroti.

Dominus Henricus habuit quendam consobrinum qui


Dominus Fernandus, qui erat fillius regis Ar5
turi ( ), fratris Domini Henrici Infantis. Qui Infans Dominus
Henricus accepit Ferdinandum Infantem in filium adoptiuum et
heredem, quia filium non habebat, et sic hereditauit de illo
multa castra et oppida, insulas Aores et de Madeyra et omnia
quae ei pertinebant quanrum ad secularia, quia in spirituali
Infans

dicebatur Infans

5
(

Sic.

D. Duarte.

157

dimisit ordini Christi, qui ordo antea fuerunt Templarii, aucto-

summi

ritate

Et

isto

qui ordinem fecit dominationem.

Pontificis,

tempo re Dominus Infans Henrricus accepit graciam,

summo

priuilegium et litteras a
5a

nius

quod nullus princeps,

ad partes Guineae sine

ire

Pontifice qui tune erat Enge-

nec dominus aliquis auderet

rex,

eius et regis Portugaliae

licentia

sob poena excommunicationis.


Post

modicum temporis Dominus

Infans praecepit vt cara-

uelae vlterius progrederent, euntes vero de pace et guerra, et

inuenerunt caput pulcherrimum ingredientem in mare,

nominauerunt Cabo Verde. Et


noctialis,

quia dies et noctes

semper sunt aequales

ibi

Et gentes

similiter in aestate.

quem

in isto loco incipit linea aequi-

illae

sunt

maxime

in

hieme

nigri.

Et carauelae euntes de Cabo Verde vltra seu contra polum


antarcticum inuenerunt terram non populatam. Et vltra progredientes inuenerunt

cum

suis nauiculis.

magnam

playam,

gentes nigrae. Et dominus gentis


lus et prcditor, et

pessimus

Et

erat.

et accesserunt

Et statim exierunt de arboribus

omnes
iecit

illius

nomine Besegichi

vicini eius odio ipsi

ad eam
infinitae

vir

ma-

habebant, quia

christianos sagictas de veneno,

in

et

vulnerati sunt aliqui christiani qui statim mortui sunt de ve-

neno. Et sic decepit christianos dissimulans maliciam demons-

trando faciem

bonam

appropinquates

ad

tianos sagittarent.

non

et letam, vt

Et

appropinquarent terram,

praecepit

littus

suis

vt

sagittis

in

et

chris-

mortui sunt multi ex christianis. Et

sic

Cenega vbi inueomnes reuersi sunt Portugaquolibet mense ibant carauellas cum

intrantes terram reuersi sunt ad fluuium

nerunt alias suas carauelas,


liam. Et in isto

tempo re

et sic

mercimoniis tractandas.

Postquam Dominus Infans

vnam carauelam armatam

sciuit

tam nephanda noua,

capitaneo Nunio Tristan praedictus, qui fuit in

i58

5a )

No

original espao

misit

de pace et guerra, in qua fuit pro

em

branco. Eugnio IV.

terris

enega-

rum cum

ceteris nobilibus qui

ad Caput Verde,

hominum

cum

recte

vnam

ad

nauigauerunt

terram maio rum

qui vocantur Serreos. Et inuenerunt ex

in littore maris

runt

a Portuglia

et vltra procederunt

cum

suis

arcubus et

illis

muitos

sagittis venenosis, et noluc-

christianis loqui.

Procedentes vltra nauigauerunt per terras de Barbacins


inuenerunt fluuium paruum, qui nune vocatur ryo

Et euntes vltra viderunt muitos nigros de

tan.

cum

almadiis intra fluuium et extra in mari


et interfecerunt

et traxerunt

omnes

eam

Gomes habui

istos christianos.

post

ptria in

sagittis venenosis,

Et ceperunt carauellam

eam. Et ego Dioguo


longum spacium temporis vnam ancoram a

Et ego,

fui

pacem firmaui. Et vocatur


dominus multarum almadiarum.

rex

rege nigrorum, qui mihi fecit gratiam de

Nomemains

illa

et

Tris-

intus fluuium et frege runt

primus christianus qui


iste

Nuno

et est

cum

(sic).

illo

illis

Audiens Dominus Infans noua mala de morte suorum christianorum contristatus

dam

Et deambulans

nobilis de regno Suetiae, qui venit

ciendum militem
lhart.

est.

vltra

mare

in

paliado ipsius qui-

Portugaliam ad

in Affrica, cuius

nomen

erat

se fa-

Abe-

Cupiens videre terras extraneas et principaliter Guinee,

rogabat

Dominum

antem vt eum

li

mitterit

ad partes

illas.

Et

Dominus Infans consensit rogationi illius, dedit ei carauelam


armatam cum aliquibus nobilibus curiae ipsius. Ipsi vero nauigantes vltra locum supradictum, vbi oocisi fuerant christiani.

Et inuenerunt nigros

cum

cum

quam trecentos,
cum christianis, et

almadiis armatis plus

suis sagittis venenosis, et praeliabant

mortui sunt multi et fere omnes vulnerati praeter

Superueniensque ventus intrauerunt mare


cordis de eis quasi nutu Dei.
grauiter vulneraras et

trs juuenes.

fractis ancoris et scissis

Et senex quidam

magnus marinarius

in carauela erat

sciens se

moriturum

postquam mortuus fuero, ite ad aquilonem cum


vestra carauella et inuenietis regnum christianorum. //

dixit pueris:

Multi enim ex christianis qui vulnerati erant veneno, mortui


sunt, et miraculo Dei

isti

tres pueri

corpora eorum proficiebant

159

in

mare

sine timore, aspi cientes

in profundum,

et

sic

quomodo descendebant corpora

fecerunt similiter seni marinarii.

magnum, cum

vero intrauerunt mare occeanum

Cum

doctrina senis

sine visione terrae siue insularam venerant instinctu Dei Por-

tugaliam. Videntesque terram occuritque eis cursarius

cum quampluribus nauibus nomine Machin


parua ex

suis

nauibus videns carauellam pueroram peruenit ad

et intrauerunt

illos,

quidam

de Trapana. Et una

carauelam

et

inuenerant

tres pueros,

illos

admirati sunt vale, et hoc erat juxta Cabo de Pichel 7


(
leucis ab Vlixbone. Cursarius populauit caravelam et dixerit

qui

eam Ulixbonam vna cum juuenibus.


Post non multum tempus Dominus Infans armauit quandam carauelam de Lagos, quae vocabatur Piconso, et fecit idem
Dioguo Gomez capitaneus illius. Et armauit etiam alias duas
carauelas, vt irent vltra. Et fecit vt Dioguo Gomez esset capitaneus major istarum carauelaram. Et in vna illarum carauela-

ram

capitaneus Johannes Gonzalui Ribero, familiaris In-

fuit

Nunio Fernandez de Baya,

fantis.

Et

fantis.

Et praecepit

sic

in alia

eis,

vt irent vltra

transiuimus flumen Sancti Dominici

gnum

qui vocatur Fancaso, vltra

magnas

mare

habuimus

illic

magnum

im-

est

ancora quae

capitanei et homines ipsorum mul-

alii

vltra

et

fecit ibi

pe rum, qui vocatur macareo, quia tunc non

tum timebant putantes

Et

poterant.

et alium fluuium ma-

Ryo Grande,

currentes maris. Et crescente

posset tenere. Quapropter

scutifer ipsius In-

quantum

totum mare

sic esse, et

me

require-

bant vt reuerterem. Et in media marea mansit mare vai de

quidum. Et venerant Mauri de

li-

terra in suis almadiis (*), et por-

tauerant nobis de suis mercimoniis

.s.

pannos bombicinos seu

cotonis, dentes elephantum. Et vnam quintam mensuram de


malagueta in grano et in corticibus suis sicut crescit, cum quo

multum
6
(

(*)

gauisus

Isto

fui. //;

os corsrios.

Nota do Autor, ao fundo do

flio

texto: almadia vocatur barca seu nauis

IO

275 v., sem

chamada ao

parua ex uno ligno facta.

Et stetimus

nec transiuimus vltra propter currentes ma-

ibi,

Et quando venit crescens mare,

ris.

et sic

contigit nobis sicut prius,

nos oportuit reuerti vnde exiuimus. Et accepimus terram,

vbi circa

sunt palmae multae, quae habebant ramos fruc-

littus

magnae

tos et erant

tros seu vergas

putabamus eas

altitudinis sic vt

nigrorum a longe,

et

fuimus

terram spatiosam foeno plenam. Et in

illo

illic,

et

mas-

esse

inuenimus

campo vidimus

plus

quam quinque
sunt bestiae
runt.

Et

milia myongas iuxta vulgare nigrorum, quae


parum majores ceruis, quae nos videntes nil timue-

vidimus exire de ilumine paruo tecto arboribus

illuc

quinque elephantes,

tres

magni cum duobus inuenibus,

de animalibus supradictis. Et inuenimus in

fugientes

maris

littore

illius

multas foueas de cocodrillis, et reuertebamur ad naues. Et

cepimus viam de Cabo Verde,

die

vnius

fluuii,

quod habet

tres

vidimus ostium

et

alio

magnum

qui ingressi

leucas latitudinis,

sumus. Et secundum magnitudinem inmediate putabamus illum


esse

flumen Gambia, quod

cum

Et intrauimus

lam paruam quae


nocte

sic erat. //

vento prospero et mareo vsque ad insu-

situatur in

mdio fluminis,

Mane vero intrauimus

illa.

et

quieuimus

almadias hominum, qui nos videntes fugierunt, quia


qui occiderant supradictos christianos
die vltra caput fluminis
et

ibi

remotius, et vidimus multas

cum

illi

vidimus gentes in dextra parte

accessimus ad eos, et iniuimus pacem

erant

capitaneo. Alia vero

cum

ipsis.

ipsius,

Cuius do-

minus vocabatur Frangazick, nepos Farisangul magni principis


nigrorum. Et
nostrorun

accepi ab eis 180 pondera auri in cambio

ibi

mercimarum

runt, quare nigri

.s.

ex parte

panni, monilia etc. Et


sinistra nobis

illic

nobis dixe-

noluerunt loqui et quod

interficerant christianos. //

Dominus vero

illius

terrae

habebat nigrum

quemdam

no-

mine Bucker, qui sciebat totam terram nigrorum et inueni


quod in omnibus dicebat vertatem. Rogauique eum vt iret

mecum ad
et

omnia

Cantor, et ego vellem

ei

dare

necessria, et sic etiam promisi

mantum

domino

et camisias

suo, et sic feci.

161

MONUMENTA,

2. a ,

II

Et ascendimus flumen

et misi

uela in porta quod

nomine Vlimaiis,

capitaneum

vnum cum

que

magna

habitatio

est

circa

flumen

et inueni

illud.

spissuram arborum, quae ex vna parte et altera


7

vltra

non potuerunt

tractanda mercimonia. Et

illuc

in multitudine

fluuii

sunt,

illius,

quomodo

venerunt nigri

sic

mxima.

cum

Pace vero facta

ipsis, facta est

ram, quod christiani essent in Cantor,


partibus illuc

Can-

Et propter

Et ego misi foras nigrum, quem no-

ire.

biscum tulimus vt patefaceret hominibus terrae

adueneram

sua cara-

mansit in Ani-

et alius

Et ego ascendi fluuium quantum potui,

maiis.
tor,

ibi

.s.

et

fama per totam

fer-

occurrerunt de omnibus

de aquilone Tambuchutu, et homines morantes

versus meridiem contra Serram Geley. Veneruntque gentes de

Quioquum quae

est ciuitas

Et percepi ab

ribus cocti in fornace.


esset

habundantia

lorum

et

auri.

Et quod

illis

9
)

quod

illuc transirent

muro de

late-

in ciuitate illa

carabanae came-

dromedarii portantes mercimonia de Cartagine seu


de Cayro et omni terra sarracenorum detulentes

Tunisi, Fez,

aurum, quia
tis

magna circumdata

ibi est

copia auri, quod deportatur de minis mon-

Gelu. Et alia pars istius montis in opposito vocatur serra

Et retulerunt mihi, quod

Serra Lyoa.

ab Albafur

et transeunt

omnes

placuit, quia

montes inciperent

currendo meridiem, quod mihi bene

magni

fluuii

siue parui descendunt

ab

istis

currunt ad partes occidentales. Et dixerunt mihi,

montibus

et

quod

flumina de

alia

isti

illa

Et quod erant

iluc

istis

magna

montibus currerent versus orientem.

flumina. Et quod circa ciuitatem illam

quidam magnum flumen nomine Emiu. Et dixerunt, quod


mare magnum non multum amplum et quod essent ibi
magnae almadiae sicut naues. Et proeliabant inuicem vni ex
vna parte maris cum aliis ex altera parte. Et quod qui ex altera

erat

erat ibi

parte maris erant versus orientem erant albi.

7
(

8
)

9
(

I2

No
No
No

original:

vrla.

original: facto.

original: circundato.

/ /

Et interrogaui, qui domini regnarent

in partibus

Et

illis.

responderunt, quod in parte nigrorum habitantium erat quidam

dominus nomine Sambegenii,

et

ex parte orientali erat dominus

qui vocabatur Samanogu, et quod semper habebant guerram.

Et quod mdico tempore elapso quod habebant


lium et

vicit

Semanagu. Et

dixit

cenus de Termezen qui per terram


lauerat totam terram illam,

magnum

proe-

mihi Admedi quidam sarra-

perambu-

fuit illuc, et qui

quod met

fuit in proelio

maris

et

Et postquam reuersus sum ad Dominum Infantem retulendo haec omnia, dixit mihi, quod quidam mercator in Oran
ei scripserat iam duo menses elapsi de guerra seu proelio qui
terrae.

Semanagu

fuit inter

Haec

sunt,

et Sambegenii.

quae mihi retulerunt

ad Cantor. Interrogaui eos de


habetur aurum,

et qui erant

quod rex Bormelli,


fluuii erat

in

et

quod

sub suo domnio

ciuitate

Quioquia.

Et

nigri,

via, per

domini

sic

qui

quam

illius

tota terra

credebat omnia.

mecum

itur

patriae.

ad

fuerunt

terras vbi

Et dixerunt,

nigrorum a parte recta

et sibi subjecti.

Et dixerunt, quod

Es quod
ipse

ipse habitat

esset

dominus

omnium minaram. Et quod ipse habebat ante portam atrie sue


quendam lapidem auri sic vt nasci tur in terra, siue quod ad
ignem adhuc non

magnitudine sic quod xx homines vix


quod ad illum rex ille ligaret semper
suum aequum. Et quod haberent istum lapidem auri non propter
valorem sed propter nobilitatem et magnitudinem sic inuentum.
Et quod nobiles suae curiae in naribus et auriculis deferant
plenas auro. Et dixerunt, quod illa pars orientalis erat tota
plena de minaram auri. Et quod homines, qui ingrediebantur
in foueas ad trahendum arenas aureatas, deferebant illas foras
et dabant mulieribus ad lauandum et ad trahendum aurum de
arena. Et quod illi homines non possunt multum viuere propter
aerem illum, qui exit de foueis auri.
Et interrogaui, qua via esset eundum de Cantor ad Quioquia,
et dixerunt, quod ad Morbomelli de Cantor est via ad Somanda
versus orientem. Et de Somanda ad Conmuberta et ad Cereculle

eum mouere

fuit, in

possent, et

rj

et

ad

alia loca,

natis est

quae obliuioni

magna

tradidi.

Et

in his locis

praenomi-

copia auri, sicut bene credo, quia modernos

nigros persequentes vias

illas

Et

vidi venire oneratos de auro.

dixemnt, quod Forisangul esset subjectus Mormelli, qui

est do-

minus ex parte recta fluminis Gambiae. Et sic pace facta


cum istis de Cantor homines mei fatigabantur cum calore, et
reuertebamur ad quaerendum

alias

8
(

sic

duas carauellas. Et inueni in

carauela, quae remansit in Ollimansa, mortuos ix homines, et

capitaneus Gonalaifonso valde infirmus, et ceteri sui homines


infirmi,

tantum

et

inferius contra

tres sani.

occeanum 50

Et inueni aliam carauelam plus

leucis, in

qua erant mortui quinque

homines. Et statim recessimus, et iuimus contra mare, et veni

ad locum vbi receperam nigrum illum viatorem, et dedi illi


quae sibi promiseram. Et tunc notificauerunt mihi, quod ex
parte altera .s. sinistra fluminis erat quidam magnus dominus

ad austrum, qui vocabatur Batimansa, et cupiebam facere pacem cum illo, et misi sibi nigrum illum, qui fuerat mecum ad
Cantor.

/ /

Dominus vero illius terrae desiderans loqui mecum in littore


fluuii in vna magna silua arborum portans secun gentem infinitam armatam sagittis venenosis et azagayas et gladiis et darEt ego accessi ad

gas.

biscotum

mis

et

eum

portans

ei

de muneribus meis et

vinum nostrum, quia vinum non habent

dattilorum arborum. Et ipse dedit mihi

.s.

gaudens

plus non faceret guerram contra christianos.

Quod

illi

l0

I4

10
(

quod habuissemus linguam,

vt iret ad locum, qui vocatur Alcuzet,

Et quod securi

per terram suam tractantes sua mercimonia. //


ego volui experimentare mittens Jacobum quendam

ire

Indium, quem Dominus Infans nobiscum misit

Indiam

de pal-

et unum masculum. Et laetatus fuit et gratia plenus


mecum juransque mihi per Deum viuum et solum, quod

feminas

possent

nisi

tres nigros, duas

Note-se este importantssimo passo.

vt,

si

intrassemus

in terram et praecepi

cum domino

illius

pa-

quondam

vbi

triae,

miles secum fuerat alia vice per terram de

Geloffa ad inueniendum serram de Gelu et Tambucutu. Qui

Jacobus Indius mihi

quod Alcuzet

retulit,

viciosa habens fluuium

dulcem

et

apportabat mihi. Et dominus terrae

vnum

phantum,

valde

magnum,

suam, vbi erant

multum

terra

illius

mihi misit dentes

ele-

quatuor nigros, que dentem

et

cum pace vsque ad naues


securas ab eis. Et postmodum fui ad domum
habitationes multoram nigrorum. Et domus

portabant ad nauem. Et
nostras, et sic fui

est

muitos limones, quos secum

sic

venerunt

suas sunt factae de arundinibus marinis coopertas de stramine,


et

cum

mansi

eo per

tres dies.

Hic sunt multi papagay

et

/ /

multae onzas,

sex pelles de onzis. Et praecepit interfioere


et iussit

et ipse dedit

vnum

carnes suas portare ad carauelas. Et

tatem, quod totum

damnum

factum

mihi

elephantem,

ibi intellexi veri-

christianis fecerat

quidam

rex qui vocatur Nomiimans, qui possidet terram quae iacet in

promontrio
misi

ei

isto.

Cum

quo multum laboraui

multa munera per suos homines

ibant pro sale ad patriam suam, quia sal


rabei coloris. Et

quem
tra

illis

multum timebat

f acere

pacem,

et almadiis suis,
illic

[est]

copiosa et

christianos propter

fecerat et carauelis praedictis.

Et

iui

et

qui

damnum

per fluuium con-

occeanum vsque ad portum, qui est circa ostium fluminis. Et


ad me multociens viros et feminas ad probandum

ipse misit

me, ne

forte

trarium

feci,

illis

facerem taedium aliquod. Quod ego in con-

recipiendo ipsos

cum

affabili vultu.

Postquam rex

cum magna potestate, sedensque in littore praecepit vt eum accederem, quod et feci
cum ceremoniis meis, vt meliori modo potui. Eratque ibi quidam episcopus ecclesiae suae naturalis Meli, me interrogans de
talia

audiuit,

venit ad littus fluuii

Deo christanoram. Dedique ei responsum iuxta intellectum


quem Deus mihi dederat. Et vitimo ipsum interrogam de Maffometo, in quem ipsi credunt. Quae verba placuerant domino regi
ita

quod praecepit episcopo, quod

regno ipsius. Et surgens stans

dixit,

in tribus diebus exiret de


quod sub pena mortis nullus

165

plus esset ausus nominare Maffometum, quia solum credebat in

Deum vnum

Et quod non credebat alium

et solum.

Deum

esse

quem Infans Henricus, frater ejus, dicebat se credere,


nominans dominum Infantem fratrem, cupiens vt eum baptizarem, quod et omnes domini domus suae et similiter mulieres
ipsius dixerunt. Et ipse rex dioebat se alium nomen non habere
nisi illum,

Henricus. Domini vero ipsius accipiebant nomina nostra

nisi

Nunus

sicut Jacobus,

Et mansi nocte

etc.

nomina christianorum.
terra

illa in

cum

/ /

rege et baronibus suis, et

non audebam ipsos baptizare, quia laycus eram. Altera vero die
rogaui regem cum suis duodecim senioribus et octo mulieribus,
vt iuissent

mecum ad carauelam comede re,


Et dedi

armis.

sine

vsum nostrum,

et de

omnes

qui

vino albo et rubeo quantum

quod

voluerunt. Dicebantque inter inuicem,

Pontfice

Sed

ei,

Domino
aor
dixi,

eum

esset

baptiza-

Summo

ego dicerem Domino Infanti, qui

si vellet,

immediate

et

Infanti, vt sibi miteret sacerdotem et

eum

non

quod non haberem potestatem a

sacerdotem mitteret, qui eos baptizaret. Qui

rosum, qui

iuxta
bibere

ipsi

alia natio

melior christianis. Postea vero in terra voluit, vt

rem. Respondique

fecerunt

gallinas et carnes praeparatae

eis

informarent de

fide.

Et quod

sibi

scripsit

quemdam

gene-

mitteret

vnum

ei

auem ad venandum, quia miratus [est] vai de quando e


quod ehristiani portabant auem in manu, qui capiebat
:

Et vt

ce ters aues.

msculos

plus mitteret duos aretes et oues et anseres

et femellas et

homines qui
tapia.

ei

porcum. Et vltra quod

scirent facere

Quod ego omnia

adimpleret. Et in recessu

propter amiciam

Et factum

domos

promisi quod

meo

maximam

est,

ei

mitteret duos

suam ex
Dominus Infans omnia

et circuere

plorabat ipse

factam inter

me

ciuitatem

cum omnibus

quod per duos annos nullus reuersus

Guineam, quia Rex Alfonsus

fuit

Era uma maneira hbil de

cum 352

suis

et illum.

fuit

velis vltra in Afri-

se escusar, pois na realidade podManeira hbil e inteligente, pois previamente o deveria


instruir devidamente e assegurar-lhe os meios de perseverana na f.
-lo-ia baptizar.

I6

cam

cepit potentissimam ciuitatem Alccer Dalquiui,

et

qua-

Dominus Infans cum sua occupatione non intendebat


Guinea.
Quod ego postea commemorans Dominum Infantern
de
de illis quibus scripserat rex ille, qui et omnia misit, vt ego propropter

miseram.

Postquam

discessi a rege isto

ad Portugaliam,

et

de

Gambia

vnam carauelam quae

secutus

sum viam

habebat gentes plus

sanas, direxi directe ad Portugaliam, alia vero remansit

cum, quia gentes habeba[t] infirmas. Et


taneo quod
galiam, et

si

si

haberet ventum prosperam, quod transisset Portn-

non, quod

Ego vero cum

me

exspectaret in Arguin. Et sic recessit.

alia carauella

fuimus vsque ad Cabo Verde

vento prospero. Et euntes iuxta

nauigauimus ad

Et lngua

eos, et in qualibet

almadia erant 38 homines.

sumus. Et

locuti

me

dominus

esset Besaghichi

maris vidimus duas alma-

littus

inter ipsos (sic) et terram,

ad

accessit

cum

Et misimus nos

dias euntes in mari.


et

me-

dixi supradicto capi-

dixitque mihi in auriculam,


terrae illius et malignus, de

quod

ibi

quo supra

eos intrare in carauelam, et dedi eis co-

feci

munera duplata. Et dixi illis, quasi nescirem


quod dominus esset, ad probandum illum. Est ne ista terra
Beseghiohi. Dixit ipse sic. Respondi ei. Quare est tam malus erga
christianos, melius sibi esset facere pacem cum ipsis, vt ambo
medere

et bibere et

tractarent

mercimonia inuicem,

Burbrack

et

Budumel

quod ego vos cepi


beros

ire in

Et
ghichi,

multum

etc.

vt facit
dicite ei

et

Et vos amore

vero fac

(lia)

li-

Qui

ingressit sunt.

lla

te non cognouisse. Certe in mea potestate


quod volebam. Et postquam tecum bene
simile cum nostris christianis; et sic unus quis-

tecum facere

iuit

ipsius dimitto

[sunt] gauisi. //

stantes in suis almadiis dixi domino, Beseghichi, Bese-

non putes

feci, tu

que

in isto mari.

terram. Qui

haberet equos

domini nigroram. Et

dixi eis, vt ingrederent suas almadias.

Qui omnes

eras

et ceteri

id

viam suam. Post pau cos vero

n0

dies

inuenimus Caput de

original: putas.

IJ

Tofia

Anterot

et

intrauimus in Arguin. Et inuenimus non

et

quam

longe de terra insulam, quae vocatur Ylha de Garas,

inuenimus non populatam

parua

et

in rotunditate vnius leucae.

inuenimus innumerabilem multitudinem auium de omni

Illic

genere auium.

quam

Ac inuenimus

in terra nidos pellicanum et

ibi

non sunt sicut pictores ipsos pingunt,


se d habet rostrum amplum et stomachum magnum, quod bene
possunt mittere medida tritici, quae vocatur vulgariter alqueyro.
Et

plures mortuos. Et

erat ibi tanta multitudo

potuimus portare

modum

auium, quod interfecimus quantum

in nostra barca, et intrauimus

Arguim,

quanda[m] nomine Lagos vbi tunc temporis

in villam

minus Infans, qui grauisus

fuit

memoriam Domino

Nomimans, quod

et Infans fecit

ei

Do-

cum

rege Al-

Infanti ea quae mihi dixerat

omnia quae

mitteret

omnia, et direxit

erat

valde de nostro aduentu.

Post aduentum vero Domini Infantis de armata


fonso, duxi ad

rex

et post

transiuimus versus Portugaliam, et venimus in Algarbia

illuc

ei

comiserat.

Quod

saoerdotem quendam, con-

sanguineum Cardinalis, abbatem de Soto de Cassa, vt maneret

cum

rege

illo,

et

ipsum

instrueret in fide.

Et plus misit secura

juuenem suae camerae nomine Joham Delgado,


anno 1458.

et

hoc

fuit

Anno Domini 1460 Dominus Infans Henricus infirmatur in


quadam sua, quae est in Cabo Sancti Vincenti, de qua ( 12 )

vila

mortuus

est

xiii die nouembris anno praedicto

feria.

Et nocte

siam

S.

illa,

qua mortuus

est,

portauerunt

Mariae in Lagos, vbi sepultus

in

vna quinta

eum ad

est honorifice.

eccle-

Et rex

Alfonsus tunc temporis erat in ciuitate Euora. Qui valde contristabatur vna

cum populo

suo de morte tanti Domini, quia omnes

prouentus, quos habebat et ex Guinea, omnia expendebat in


bello

et

continua armata in mari contra sarracenos pro fide

Christiana. In fine anni rex Alfonsus

tinue fui ex

12
(

I8

mandato

regis in

me

jussit vocari, qui

con-

Lagos iuxta corpus Infantis dando

Subentendta-se: infiraiiitate.

quae necessria erant sacerdotibus, qui vacabant continuis


et

giliis

officio

vi-

diuino, et iussit vt viderem et respicerem,

corpus Infantis esset putrefactum, quia ossa

illius vellet

si

trans-

ad monasterium, quod vocatur Sancta Maria de Batalha


valde pulcherrimum, quod pater suus ( 13 ) rex Johannes primus
latare

aedificaverat,

cum

fratribus ordinis praedicatorum.

veniens ad corpus defuncti discooperui

siccum
cilicio

et

illud,

et

Ego vero

inueni illud

integram praeter aciem nasi. Et inueni illum indutum

spero de

pilis

equorum. Et bene cantat

eclesia:

Non

da-

sanctum tuum videre corruptionem. Qui Dominus Infans


vsque ad mortem virgo permansit, et fecit multa bona in vita
bis

quae essent prolixa enarrare.

sua,

/ /

Tunc rex jussit ire fratrem suum Infantem Dominum Ferdinandum Ducem de Begia, et episcopos et comits, vt corpus
portarent vsque ad monasterium de Batalha supradictum, vbi

rex corpus defuncti exspectabat. Et positum est corpus Infantis


in

capellam pulcherrimam

et

magnam, quam

fecit

pater ipsius

rex Johannes, vbi idem rex jacet et vxor ejus domina Philippa,

mater ejus

et

quinque fratres

memoria est vsque


pace. Amen.

in

ipsius,

quorum omnium

laudabilis

sempiternum. Et requiescant in sancta

Post duos vero annos Dominus rex Alfonsus armauit quan-

dam

carauelam magnam, in qua me misit pro capitaneo et pordecem equos mecum et iui ad terram Barbacins, quae est
inter Serreos et regem Nominans. Et isti Barbacins sunt duo
taui

reges scilicet Barbacin

dun

et

Barbacin negor. Deditque mihi

rex potestatem supra littora maris

illius,

vt quascunque cara-

uelas inuenirem in terra Guineae, essent sub

domnio, quia ipse sciebat. quod

illic

meo mandato

enses Mauris et arma, praecipiens mihi vt eos captiuos

13
(

Pai do Infante

seu

erant carauelae portantes

ducem

D. Henrique, av de D. Afonso V.

Portugaliam. Et Deo adiuuante in

sibi in

vsque Barbacins,

qua

Porto,

xii

diebus perue ni

duas carauelas

illic

ibat Gonal[o] Ferreyra amiliaris

ciuis in

Et

inueni

et

Domini

vnam,

.s.

Portugaliae ciuitate, qui portabat equos

in alia carauela erat capitaneus et

in

Infantis, vicinus
illuc.

mercator etiam portans

equos, Antonius de Noli Januensis. Et hoc erat in portu Zaza.

Etiam

inueni Borgebil qui fuit rex de Geloffa,

ibi

fugerat propter

metum

Qui supradicti mercatores

ram.

cauerunt valde resgate


xii

Burbuck, qui

regis de

nigros pro

illud,

vno equo,

illis

cum

suis

ei

qui illuc

acceperat

ter-

damnifi-

carauelis

quia vnde solebant Mauri dare

non dabant plus quam

sex. //

Tunc ego conuocaui capitaneos, et ex parte regis dedi eis


nigros pro vno equo et dedi quodlibet equum pro xiiii et
xv nigris. Et nos stantes sic veni quaedam carauela de Gambia
dans nobis noua quod quidam, qui uocabatur de Prado, cum
vna carauela veniebat ditissima, qui inmediate armaui carauevii

lam de Gonalo Ferreyra,


Verde,

et

illic

et praecepi ei

exspectaret

illam

regi

cum

omnia

regi.

Ego

duos dies

et

et
illo

vnam noctem

alia, accessi

albam,

ancoram

ego prius ad
et

de aliquo

ibi

In

piscium.

Xo

14
(

15
(

170

Cabo

in

fecit,

vnam

mea

haec

scripsi

Zaza iuimus

erat plus leuior a vela

quam

illarum insularam, vbi vidi are-

Dixique

et sic feci.

homine; quam

nunc

terra

sic

vero

et

versus Portugaliam [et] vidimus in-

et similiter Antonius.

tiago [et] vsque

sic

videbatur mihi bnus portus et mittens

primus qui intraret terram,

buimus

14
(

aurum. Et ego misi capita-

Gonalo Ferreyra,

sulas in mari. Et quia carauela

nam

Et

Antonius de Noli de portu

praedicto
et

vt iret

carauelam.

ipsam cepit vbi inuenimus multum

neum

ex parte regis sub pena

omnium suorum bonorum,

vitae et perditione

illis,

quod vellem

1S
(

esse

Et nullam notitiam ha-

insulam nominauimus San-

vocatur. Et erat

illic

magna

piscatura

inuenimus multas aues extraneas et

original: iret=irent.
sentido exige: misi.

ilumina aquae dulcis. Et aues nos expeetabant, donec ipsas

cum

interficiebamus

quoque

ibi

lignis.

Erantque

ibi

multi anseres.

Erat

copia ficorum, sed non sunt in arboribus sicut in

partibus nostris; quia nostri sunt circa folias, et

isti

sunt per

totum lignum a pede arboris vsque sursum per corticem


multitudo

et est ibi

magna

illarum arborum. Et

illic

erat

ligni;

foenum

mui t um.
Et ego habebam quadrantem, quando

ad partes

iui

meliorem inueni

quam

detur via marinandi,

cartam. Certum
sed semel errata

istas,

ipsum

et scripsi in tabula quadrantis altitudinem poli artici, et

quod

in carta vi-

nunquam

redeunt ad

est,

primum propositum.
Et postmodum vidimus insulam Canariae, quae vocatur Palma; et postmodum fuimus ad insulam Madeyra. Et volens ire
Portugaliam cum vento contrario fui ad insulas de Aores, et
Antonius de Noli remansit in insulam de Madeyra;

tempore venit Portugaliam ante me,


de insula Sancti Jacobi,

quam

illam et retinuit ipsam vsque

mximo

et petiit regi

ego inueneram;

cum

meliori

capitaniam

et rex dedit ei

ad mortem suam. Et ego cum

labore perueni vsque Portugaliam ad Vlixbonam. Et

rex per aliquod tempus venit ad Porto Prtugaliae, vbi jacebat


ille

de Prado in

reyra, qui

illic

quem captiuum duxerat Gonal[o]

armata portauerat Mauris;

martirizarent in

eum

ferris,

vno

et rex praecepit vt

Fer-

eum

carro, et misit facere fornacem ignis, vt

proiicerent et enses ipsius et

aurum.

DE INSULIS PRIMO INUENTTS IN MARI OCCEANO


OCCIDENTIS. ET PRIMO DE INSULIS FORTUNATIS,

QUAE NUNC DE CANRIA VOCANTUR


Audiui ego Dioguo

Gomez

de Sintria, quod

uela de armata regis Johannis Prtugaliae, qui


tra sarracenos

l6
(

ad Affricam

cum

quaedam
16

cara-

iuerani con-

vento contrario, qui tormento

Referncia aos marinheiros das caravelas, e no a estas.

171

non potuerant
las; qui gauisi

frigerium de

resiste re,

cucurrerunt et viderunt quasdam insu-

sunt de terra, et putabant

illo

illic

inuenire aliquod re-

vnam quae nunc


eam non populatam. Et puta-

tormento, iuerunt ad insulam

vocatur Lanarote,

et

inuenerunt

bant omnes alias insulas esse non populatas. Cessante vero tormenta venerunt Portugaliam narrantes haec regi, et sic fama
magna exiuit per totam Hyspaniam de insulis inuentis in mari
occeano occidentis vltra Gades insulam, quae est in mare
Athlantico.

Nobilis

quidam ex regno Franciae magnae prognie no-

mine Misser Joham de Betingkor leprosus et propter verecundiam suorum nobilium vendidit omnia bona sua. Accipiensque

vxorem et familiam suam venit ad regnum Castellae ad ciuitatem Hispalim seu Seuilla, qui remansit ibi per aliquod tempus.
Et audiens famam istarum insularam, quod essent dispopulatae,
dicebat inter se, quod in nulla parte mundi posset melius et
magis sine verecundia viuere quam in insulis illis quae non essent
populatae. Et accipiens naues que fecit implere omnibus necessariis et suppellectilibus

et mulieres,

ac frumento

cum

famlia sua, homines

quos de sua ptria secum portauerat. Et adhuc ho-

dierna die mulieres, quae habitant in insula, quae nunc vocatur

Forteventura, in lingua et vestimentis assimilantur fracigenis.

Qui

nobilis etiam populauit

nunc vocatur Lanarote. Et


et ibi

mortuus

insulam aliam prope illam, quae


ibi

remansit ipse

Post mortem

istius nobilis

mansit

filias,

vnam ex

illis

dedit in

nobili

quodam nomine
de Bettencor ex

rogo Domini Infantis ex insula Lanarote duxit

sua familia,
lauit

172

quam
filio

domino

Qui Miziot habuit

Dona Maria

vxorem

Cabreyra. Et aliam filiam nomine

Portugaliam,

famlia sua,

ipsius pro

filius

istarum insularam nomine Misser Miziot.

duas

cum

est.

eam

pater ad

Infans dedit in vxorem cuidam nobili ex

Johannis Gonzalui, qui

insulam de Madeyra. Et

ille

fuit

primus qui popu-

supradictus Cabreyra habuit

quam

filiam,

vxorem

qui dedit in

qui vocatur Ferreyra

tellae,

cum

insularam

parte de

17
(

Gram

Dominus Infans armauit alia


capitaneo quendam Aluaram

),

cuidam de regno Cas-

militi

qui est nunc dominus illarum

Canria, quaae obediunt

Dornellas,

est

tione Guineae.

Qui Aluaras Dornellas accepit

tatem

istius insulae,

quam

guerra,

Et

qui in partibus Gui-

neae mortuus

in Alcuzet

sibi.

vice suas carauelas, et misit pro

praedixi in prima inuen-

,sicut

et

habuit medie-

quae vocatur Gomera, quam obtinuit per

habuit

cum

Canariis.

Haec sunt nomina insularam Canariaram


Sancta Clara

...

Allegranza

Iste

non sunt populatae.

Iste

omnes sunt populatae.

Graciosa

Lanarote

...

Forte Ventura

Gomera
>

Teneriffe

Ferro

Palma

Gram Canria

In

Gomera iam

et

insularam habitatores sunt Christiani.


neriffe et
rae, qui

Palma,

sui

17a
(

circa medietas

Duo

habitatores sunt populus

illarum
.s.

Te-

illius

ter-

aliae insulae

vocantur Canarii, qui est maximus populus. Qui solem

adorant pro Deo.

Homines naturales de Gram Canria ex


mines magni corporis et

aliqui inter illos

non comedunt carnes de

capris,

bent,

et

17
(

17a )

ficus,

Ferreira

No

quas

ibi in

qui in loco suo crescunt,

ydolatris sunt ho-

vocantur milites, qui

mxima

quod

copia ha-

Telle vocatur.

ou Herrera.

original: sue.

173

Et comedunt avenam. Et nullus bnus vir

quem

odio

habent faciunt carnificem.

venerit ad aliquem

ea,

si

eo.

Et

si

hospes

aliquis

ad hospitandum, hospes domus

vxorem ad dormiendum cum

cum

ibi fit carnifex, nisi

Et

dat

sibi

hospes non vult dormire

putat ipsum esse inimicum mortalem. Et

aliquis

si

nubendum, dat ei multas capras secum


pro muneribus et dote. Et quando mulierem vult dimittere per
aliquod tempus, et quando vult ad eam iteram redire, oportet ei
dare decem capras etc.
illorum filium dat ad

INSULA TENERIFFE
Ista insula est acuta sicut

quod

pertransit

pannis zucari,

primam regionem

aris.

Et

lapide pumis. In pede istius montis est valde


tilis.

Et gentes Canarii

ces ad proeliandum.

istius insulae

Et habent

et est
ille

tam

mons

bona

alta,

est

de

terra et fer-

sunt parai corpo ris et fero-

inter se tres reges,

et

dicunt

quod erant ibi 23.000 hominum. Et habent vnam consuetudinem


inter se, quod quando vnus rex moritur, extrahunt ei viscera,
et mittunt ipsas in vnam capsulam factam ex foliis palmaram.
Et est ibi quidam locus periculosus in monte illo, qui vadit
supra mare et strictus. Et accipiunt quendam hominem suae
generationis prpria sua voluntate portans secum viscera regis,
et vadit ad locum illum strictum quam longe potest ambulare.
Et proiicit se in mari, vbi vltra non potest exire. De altitudine
in fundo sunt bene 500 cubitus.

dicentes aliqui illorum:

mendo

te

patri,

allii

Hic sunt

incommendo

filio,

ali

ceteri aspicientes et

te regi. Alii dicunt,

incom-

suo amico mortuo. Et dic

quia capre suae sunt multum pingues vel macrae, vel

si

mortui aut non. Et omnia noua, quae sciunt de regibus

sibi

sunt

et pa-

rentibus suis, mittunt per illum, qui se proiicit in mari, regibus


et parentibus suis mortuis.

et

Et postea accipiunt corpus

eum

regis, et

vno spetum vt gallinam,


et mittunt
ponunt seu mittunt illud in spelucam, et ante eam ponunt ad

implent illud butero,

-774

in

custodiam

vnum hominem probum,

per spatium vnius anni. Et

magno

si

congregantur omnes et faciunt


illi

decidunt

peccatore. Si vero non, habent

maximum honorem. Et

locum perieulosum, vbi

et

renent illum pro

conuiuium,

in insulis

viro.

Et

exhibent

et

post conuiuium portant illum ad

alter se proiecit in mari,

ad concomitandum regem
Hamos, cum quibus isti eapiunt

rum

capilli,

debet

pellis corporis

ipsum pro bono

magnum

sic faciat

caprarum. Et sunt

sua bonitate

qui

non pereant neque

facere, ne capelli capitis eius

illis

mundo

in alio

vt similiter
etc.

pisoes, faciunt de cornibus

multi arbores multaram specie-

ilumina et aues.

INSULA DE PALMA
Sunt homines
siluestres, ac

et mulieres

magni

sunt feroces, et habent

corporis, et sunt rustici.

numeram

possunt sustentare in tota insula. Et nolunt


consentire viuere vltra
filii

quam

inter se

filios

quantum

suos prprios

numeram illum. Et si nascuntur plures


suum numeram, tunc pater et mater

pertinent ad

accipiunt filium, et ponunt caput eius super lapidem, et acci-

piunt alium lapidem, et dant in caput pueri et frangunt

ei

caput,

quod
quando ali-

et sic interficiunt eos dispersis oculis et crebro in terram,

magna

cradelitas

parentum

est.

Similiter faciunt,

quis Christianus in insulam illam transit,

eorum

illa

hora;

si

non, mittunt

eum

si

excedit

numeras

viuere.

DE INSULA SELVAGEM
Die quadam veniens ego Dioguo Gomez vitima vice de Guinea in mdio inter insulas de Canrias
vidi insulam, et fui in ea,

et

insulam de Madeyra

quae vocatur ylha Saluagem. Et

est sterilis, et nullus habitat in ea,

nec habet arbores nec

ilu-

mina. Istam insulam inuenerant carauelae Domini Infantis. Et


venientes

in

terram inuenerant multam vrsellam,

quod

est

175

quaedam
ibi in

herba, quae tingit

Infantem, vt
uelis,

rubeum colorem seu pannum,

habundantia magna. Et aliqui postea rogauerant


eis

Dominus Infans

driam, vbi valet multum. Et

tiam vt

Angliam

illam vrsellam deferri possent ad

et

ei

darent quintam partem de lucro,

Dominus Infans
creuerunt

cum

daret licentiam vt irent illuc

misit

magnam

Dominum
suis cara-

Flan-

et

dedit eis licen-

quem

msculos

capras,

ibi

et erat

et

facerent.

femellas,

Et
qui

multitudinem.

INSULA DE PORTO SANCTO


JUXTA INSULAM DE MADEYRA
Tempore

Infantis

Domini Henrici quaedam carauela cum

tormento vidit insulam paruam, quae

est justa

insulam de Ma-

deyra quae vocatur nunc Porto Sancto, non populatam. Et


in ista insula de Porto Sancto sunt multi arbores, qui

cantur dragoeyros, qui emittit


coloris,

17c
)

17b
(

vo-

resinam pulcherrimam rubei

quae vocatur sanguis draconis. Et reuersa

est illa cara-

uela nuntians Infanti terram inuentam, de qua secum portaue-

runt sanguinem draconis et ramos aliaram arboram, de quo

Dominus Infans multum gauisus

est.

DE INSULA DE MADEYRA
Post

modicum tempus

lam ad visitandum

et

misit

Dominus Infans vnam caraue-

respiciendum insulam inuentam de Porto

Sancto, in qua iuit pro piloto Alfonso Fernandez de Vlixbona,


et

intrauerunt in illam. Et vltra transiuerant recte ad insulam,

quae nunc vocatur de Madeyyra. Et


quae nunc vocatur Deserta;

et inter

ibi erat alia insula

vnam

et

prope

aliam inuenerant

locum, qui dicitur Funtschal, pars insulae de Madera, vbi nunc


(17b) Arbor-oris do gnero feminino. Mantemos, apesar disso a
concordncia do Autor.
17c
Deveria estar no plural: emittunt.
)
(

i7 6

mxima

populatio

hominum

Et quaesiuerunt insulam

parte

nascuntur multae aquae.

occidentis et inuennerunt,

pulcherrima ad habitandum, quae nunc

plura ilumina

et loca

vocantur,

Funtschal,

.s.

est, et ibi

in

Camera de Lobos, Ribera Braua,

sic

Ri-

bera de Akurudus et Saneia Cruz, Matschico, Caniso, omnia

pulcherrima loca ad habitandum; tamen


videre terram, quae

talis erat,

dris et aliis arboribus, qui reuersi

tiantes

illi

noua qui gauisus

ipsi

non potuerunt

quia plena erat arboribus de ce-

est

ad Dominum Infantem nun-

multum.

QUANDO FUIT HABITATA


multum tempus miles quidam familiaris et nutritus
nomine Joham Gonaluez Zarco, non multum
diues, petiit capitaniam illius insulae a Domino Infante, qui
dicebat se illuc ire una cum vxore et famlia ipsius, et ipsam
populare; et placuit Domino Infanti, qui parauit carauellas
Post non

Domini

Infantis,

mittens in eas vaccas, porcos, oues, et caetera animalia domestica. Et euntes accesserunt ad
chal. Ibi intrauit

terram

tauerat, facientesque
tota

illa

locum praedictum de Funts-

cum omnibus

suis et

quae secum por-

domos de ramis arborum

et foeno,

quia

insula erat plena foeno et arboribus et foliarum arbo-

rum quae

de arboribus cadebant. Carauelae vero reuersae

Portugaliam, remanentibus

illis

in insula,

ad portandum

18
(

illis

victualia et alia necessria remanentibus. Miles vero volens seu

cupiens

an

quae terra esset sub foeno foliorum arborum,

scire,

foenum et folia, quae


est tam magnus vt do-

fructifera vel sterilis, incenderunt igni

iacebant in terra. Creuit ignis et factus

omnia quae habebant combusta sunt. Et homines et munon habebant aliud remedium, nisi quod se miserunt in
aqua vsque ad collum, et adhuc putabant comburi. Et dederunt flumini illo, vbi sic steterunt, nomen Rybeyra dos

mus

et

lieres

18
(

Caraueli e reuersi, no texto.

177

MONUMENTA,

2. a

12

uccurendus. Et

Dominus Infans

remanserunt

sic

sine victualibus,

illic

mxima habebant.

auibus, quae ibi in copia

vsque

comedebant nterim de

eis misit necessria, et

piscibus maris, quos accipiebant, qui etiam in

de

Similiter et

mxima

copia

habebantur. //

ibi

Et

est

venim, quod auium multitudo erat

vir vel mulier portabat

baculum

in humeris,

ibi tanta,

columbi

quod

si

et toraces

sedebant super eum, vt manibus ipsos capere potuerunt. Et

quod per

dicunt,

annos insula

ix

semper ardebat, quia

illa

ignis erat inextinguibilis propter

multidinem foliarum, quae

erant tanto lempore congregatae

19

mez

illic

fui

prima

dictum mihi

Et

).

quod iam plus quam xxx anni sunt,


quod adhuc in aliquibus locis ignis sub

vice,

fuit,

ibi

terra ardebat.

ibi

Et quando ego Dioguo Go-

sic

transeuntes per totam terram quarentes et

videntes terram, quae vel qualis esset melior ad inhabitandum,


et

non inuenerunt meliorem quam locum Funtschal. Et inuene-

runt

ibi

ligna,

grossitudine

de

quibus faciunt arcus, vulgariter tesch, in

vna pipa

et altae nimis.

Et

fuit ibi

mxima

dicuntur barbusanum, et lignum ponderosum sicut

quod neque aqua neque


aliquod

isto rum

terra

plumbum,

ipsum potest corrumpere. Et

lignorum ponatur in

mane[t] incorruptum

copia

supradictum lignum. Ac arbores, qui

ligni cedri et grossi sicut

aliquo

si

per-

aedificio,

in aeternum.

Est etiam aliud lignum, quod dicitur barrabulanum, quod


valde lbum, quia barbusanum est

est

grum. Et lignum
ribus.
ei,

tyll et caeteri

Et naues reuersae

20
(

quoniam combusta erant


naues pluras

direxit

mulieres ad

19
)

No
No

cum

ni-

arbores diuersas a nostris arbo-

ad Dominum Infantem narrantes

in insula; qui Infans inmediate illuc

victualibus et animalibus,

populandum terram,

original:

rubeum tendens ad

viros et

qui inceperunt seminare

tri-

congregati.

O Autor faz a concordncia com os navegantes (nautae, substantivo masculino) e no com naves, substantivo feminino.
20

i 78

original: reuersi.

ticum et auenam. Et terra erat


debat 50 et plus, et

Et habebant

anno

22
),

tantum

aliis

sic fertilis,

quod vna mensura

fructibus terrae, que seminabant.

quod naues Portugaliae omni

triticum,

modicum tempus

Dominum

dera

de

venerunt, et quasi pro nihilo habuerunt.

illuc

Post
tiit

ibi

sic

miles

Infantem, vt

ei

quidam

2l

nomine Tristan peMaptima ad populandum, quod


(

daret aliam partem insulae de

quae etiam erat terra

et Dominus Infans dedit illi, et sic diquod partem occidentalem Funtschal obtinuit

nunc vocatur Matschico;


uisa est insula

sic,

Johannes Gonalez, quae


uccari,

ad partes orientales

fertur

est fertilis

multum, vbi

vinum Maluasia optimum et vinum de


sic quod faciunt uccarum in tanta

in copia,

[est] triticum

Terrasco, cannas
copia,

quod de-

et occidentales.

Partem vero orientalem Matschico obtinuit Tristan


omnia supradicta; tamen pars

xeira], vbi etiam crescunt

[Teiocci-

dentalis est melior.

Infans Dominus Henricus dimisit hanc insulam OrdiniChristi,


sic

quod habitatores

deciman Deo

istius insulae

non dant alium tributum

tructionem Ordinis Templariorum,


et in

ordo factus

et Ordini Christi; qui

medietate crucis

et

fuit

nisi

post des-

portant crucem rubeam

vnam paruam crucem

albam,

et

habent

dominia illorum Templariorum.

Mortuo capitaneo Joham Gonaluez, dimisit duos filios migenerosus. Et major, qui vocatur Joha Gonaluez de

lites et

Camera, mansit capitaneus loco patris


Gonaluez de Camera factus

ricus

Sancti Micaelis, quae est

vna ex

23
(

ejus. Alius vero

fuit

Rodo-

capitaneus in Insula

principalibus insularum de

Aores. Mortuo vero capitaneo de Matschico Tristan, remanserunt

ei

21
)

22
(

quatuor

No
No

filii,

original:

original:

et

major, qui dicitur Tristan Teschera,

quidem.
Madere.

Em

23
seguida cortou ex,
O autor escreveu ex e et.
)
(
deveria ter riscado et, como o exige o sentido.

quando

mansit capitaneus loco patris

sui et ceteri fratres

remanserunt

secum.

DE INUENTIONE INSULARTJM DE AORES


Tempore quodam Infans Dominus Henricus, cupiens
partes extraneas occeani occidentis,

si

scire

inuenirent insulas an ter-

ram firmam vltra descriptionem Tolomei, misitque carauelas


ad quarendum terras, qui fuerunt, et viderant terram in occidente vltra Caput Finis Terrae per 300 leucas, videntesque qucd
essent insulae

et

intrauerant in primam,

inhabitatam, et ambulantes per

inuenerunt

et

eam inuenerunt muitos

eam

astures

seu aores et multas aues; fueruntque ad secundam, quae nunc

vocatur insula Sancti Michaelis, quae similiter erat inhabitata,

habens etiam multas aues


aquas clidas naturales

.s.

et

aores,

ex sulfure.

vbi

inuenerunt plures

Illic

viderunt aliam in-

sulam, quae nunc vocatur Ylha Terceyra, quae


Sancti Michaelis, plena arboribus et

inuenerunt

ibi

auium

sic erat, vt insula

et multi aores.

Et

prope aliam insulam, quae nunc vocatur Ylha de

Fayal. Et inmediate aliam insulam

duarum leucarum de

insula

Fayal, quae nunc vocatur Ylha do Pico, quae insula est quidam

mons septem leucarum (sic) altitudinis, sic quod inhabitante;


modo multociens accendunt lumina putantes esse noctem, et
vident solem in vrtice montis. Quae naues reuersae

20
(

Portugaliam nuntiantes domino noua. Qui valde gauisus

sunt

est.

DA PRIMEYRA YLHA DOS AORES SANCTA MARIA


Infans

Dominus Henricus

misit

quemdam

Gonalo Velho, quem supra nominauimus

militem nomine

[in]

de inuentione

Guineae, pro capitaneo illarum carauelarum, quas portabant ple-

nas animaliam domestica [m]


et uenientes

lho,

180

quae mittebant

in singulas insulas;

ad primam, quae vocabatur insula de Gonalo Ve-

quae nunc Sancta Maria vocatur, miserunt

illic

de anima-

libus

ma

.5.

porcos, vaccas, oues, etc, de quibus

nunc

multitudo. In ista insula habitauit miles

ille

ibi est

mxi-

per tempus

aliquod.

DE INSULA SANCTI MICHAELIS


Fuerunt

ad insulam Sancti Michaelis, miserunt

vltra

similiter porcos, vacas, oues, etc. de

quae

tudo, vt et ad Portugaliam deducunt

de

tritico est ibi

ibi est

mxima

omni anno.

ibi

multi-

Similiter et

tanta copia, vt omnibus annis naues illuc tran-

seunt et triticum in Portugaliam ducunt. In ista est nunc capi-

taneus Rodoricus Gonaluez, frater Johannis Gonaluez capi-

Madera. Post non multum tempus Infans Do-

tanei de insula de

minus Petrus,

frater Infantis

insulam istam, quae


libus,

quae

quilibet

sic

Domini Henrici,

data

fuit in

petiit

a suo

fratre

temporalibus et spiritua-

remansit et ceterae insulae Ordini Christi, dans

de omnibus

Eugenius

sibi

unam decimam, quod summus

papa

[IV]

confirmauit,

quod omnes insulae inuentae

et

vbi

pontifex

fecit

mentio-

mare oceano essent


Domini Infantis et Ordini Christi. Qui Infans Dominus Petrus
illo tempo re erat regens regni Portugaliae, qui misit homines
nem,

illuc

populare insulam istam, et misit

de Alemania, vbi
illic

modo

in

ibi

muitos tro tones, equos

sunt in copia magna. Et inuenerunt

muitos porcos, qui generati fuerant ab inuentione prima


est mons magnus plenus igne, qui in
tamquam carbo viuus, et in hieme vifumus magnus. Ibi etiam in vna planitie mxima est

vsque tunc temporis. Ibi


aestate ignis apparet

detur

terra quasi cinis

semper

bulliens, et quicquid in istam

terram

proiiciunt consumitur inmediate etc.

O MANUSCRITO ((VALENTIM FERNANDES. Academia


tuguesa da Histria, Lisboa, 1940,
o cdice Hispanicus [Lusit.]
Cfr. BNL, Hum. n. 154. A parte
sobre o original. Desdobrmos as
,

I,

Por187-207.
n. 27 da Biblioteca de Munique.
aqui transcrita foi revista por ns
abreviaturas e os ditongos nasais
pg.

l8l

33

RELAES DO DESCOBRIMENTO DA GUIN


DE DIOGO GOMES
Do modo que

foi

achada a Etipia austral a qual

se

chama

alm da que Ptolomeu descreveu, a qual

Lbia inferior,

chamava Agizimba,

agora, porm,

chamada Guin

se

pelos desco-

bridores portugueses at ao dia de hoje, a qual descoberta referiu

Diogo Gomes, almoxarife do pao de Sintra, a Martinho de

Bomia,

nclito cavaleiro

No ano do Senhor
tugal,

alemo.

de 1415

um

certo nobre do reino de Por-

D. Joo de Crasto [Castro], era capito da armada

por D. Henrique, infante, filho de Joo

me

irmo da duqueza de Borgonha

O
e

I,

rei

feita

de Portugal, e

de Carlos.

qual Infante sempre cuidou de agasalhar [homens] ilustres

nobres, e de

[os]

mandar sua

custa a descobrir regies

ignotas, etc.

E
tico

fora parte de

uma

ilha

qual parte da terra ou da ilha se


naturais Teli, que quer dizer

mar Atlnchamada Gr-Canria, a


chamava na lngua dos seus

o sobredito Joo de Crasto, navegando pelo

tomou

frtil.

querendo voltar encontrou no mar grandes inundaes do

mar, a que os portugueses

chamam

correntes,

entre

uma

outra ilha, as quais ilhas esto alm do cabo de No, onde

Hrcules ps colunas nas quais estava escrito: Qui navigat ultra

Non

na lngua portuguesa: ((Quem passa o cabo de No, tornar sim ou no. Por
isso que Hrcules a fizera o termo da sua navegao, temendo
caput de

revertetur aut non, o que soa

que por causa das grandes correntes do mar no pudesse voltar.


(!) D. Isabel ca.sou em 10-1-1430 com Filipe o Bom, duque de
Borgonha, e faleceu em 17-12-1471.

182

assim o sobredito capito voltando a Portugal

com grande

trabalho anunciou ao senhor Infante o que ficou escrito supra.

Porm no ano
D. Henrique

alm das

um

seguinte,

1416,

cavaleiro nobre, de

ilhas Canrias,

mandou o senhor infante


nome Gonalo Velho, para

ao longo da beira-mar, desejando sa-

ber a causa de to grande corrente.

qual navegou alm e achou

da costa de frica ou da Lbia,

mar
e

tranquilo e sereno junto

chegou a

um

lugar que se

chama agora Terra Alta. Na praia daquela terra havia apenas


areia, no se achavam a rvores nem ervas; a qual terra arenosa
passa ao p dos Montes Claros e vai at ao monte Sinai, e ainda

chama Mar Arenoso, e tem de largura 37 jornadas,


dividindo os homens brancos e pretos uns dos outros.
Este mar arenoso, os cartagineses, agora chamados tunsios,
alm, e se

em

caravanas, levando s vezes at 700 camelos, atravessa-

ram at ao lugar chamado Tambucutu, e a outro pas, Cantor,


em demanda do oiro arbico que a se encontra em grande cpia,
dos quais homens e animais muitas vezes apenas voltou a dcima parte.

que ouvido pelo infante D. Henrique o incitou a inquirir

aquelas terras pela gua do mar, para ter comrcio


e

com

elas

para sustentar os seus nobres.


Este cavaleiro, chegando presena do Senhor Infante, lhe

anunciou que achra o mar sereno,


norte, e grande cpia de pescaria

Infante ento

mandou

em

sempre vento fresco do

toda aquela costa.

preparar

um

navio chamado Tal-

bin e dele fez capito o vedor de sua casa chamado Afonso

Gonalves Baldaia.

com

E com

ele mandou dois mancebos nobres


como chegassem alm da Terra Alta,
no lugar agora chamado Angra dos

dois cavalos, os quais,

foram enviados a

terra,

Cavalos.

cavalgaram levando cada

alguns dias.

esperava

em

um

consigo mantimentos para

o navio, continuando a seguir aquela costa, os

lugar marcado.

183

Os quais cavaleiros marcharam por nove dias, acharam vinte


dois homens sarracenos, de cor avermelhada, usando azagaias

e gomias,

Os

que pelejaram com estes

cavaleiros, porm,

soubessem o

Um

em que

stio

destes nobres

dois.

desejavam apanhar

um

para que dele

estavam.

chamava-se Heitor

Homem,

e o outro,

Lopo de Almeida.

E um

dos sarracenos feriu o dito Lopo de Almeida

Homem,

p, e Heitor

Naquele

furioso,

matou o

dia, pela primeira vez,

em um

sarraceno.

correu o sangue dos

cris-

tos na terra de Guin.

Estes dois cavaleiros eram de vinte anos de idade.

por causa do escurecer da noite deixaram de

No

outro dia, porm,

Os quais

nenhum

lutar.

sarraceno apareceu.

cavaleiros, seguindo os vestgios das suas pgadas

na areia, voltaram para a costa chamada Rio de Ouro, onde


acharam muitas redes feitas de cascas de rvores, porque naquele lugar h grande pescaria.

Estes nobres, procurando o seu navio,

caminharam por 12

lguas at encontr-lo; os do navio j queriam voltar a Portugal, julgando

que

eles tivessem morrido.

A deixaram os cavalos, que estavam quase mortos, subi-

ram para o
ficou

em

navio, e vieram a Portugal, ao senhor Infante, que

extremo

alegre,

porque agora j sabia que a terra

era habitada.

Ele admirava as redes que trouxeram, feitas pelos homens

daquele pas.

ram no

rio,

deste rio

Tambm

eles

contaram de como na barca entra-

agora chamado Rio Douro (do ouro), e no meio

acharam uma

lobos marinhos.

ilha de areia,

onde estava multido de

ilha tinham chamado Ilha de Lobos; e

destes lobos marinhos

trouxeram muitos a Portugal ao senhor

Infante, que muito se admirava.

Depois disto o senhor Infante


gcios,

184

foi

ocupado por outros ne-

durante alguns anos, nos quais no tratou de Guin,

porque o

com grande

de Portugal, D. Duarte seu irmo,

rei

armada passou a frica, a Tingitana (Tnger) cidade fortssima; e nada na verdade fizeram de importncia
exrcito e

militar, e

assim voltou para Portugal.

depois de no pouco tempo o senhor Infante

navio pequeno ao

rio

um

ver se poderiam apanhar

nham

mandou

encontrado, e

permanecesse

mandou um

do Ouro, vulgarmente Rio douro, para


lngua deste Cengios que

ti-

ao piloto ou capito do navio que

na Ilha dos Lobos.

assim ficaram

por

meses e mataram muitos lobos

trs

marinhos que trouxeram consigo.


Neste pequeno navio

do

Homem,

dito Heitor

foi

por capito Garcia

mar

e foi pelo

guns dias seguindo a costa para Guin,

chamado Pedra de

homem

topou

Homem,

irmo

largo e singrou por ale

achou o lugar agora

Galeia, e saltou muitas vezes

em

no

terra e

algum, s pegadas, porque o gentio fugia da

costa, estando j de sobre-aviso.

Vendo que nada aproveitavam, voltaram

a Portugal e de

tudo deram nova ao senhor infante, que ficou contente porque

tinham achado rasto de homens.

logo o senhor Infante fez

por capito-mr
to,

um

armar duas caravelas

certo cavaleiro j idoso,

na outra caravela

foi

mandou

chamado Nuno

por capito Antnio Gonalves,

muito moo, que depois teve castelo

em Tomar, com

outros

se

encontrassem gente

assim foram ao rio do Ouro; de noite foram

at perto

vinham a

um

poo para

homens

em

tirar

terra

batis

gua.

com

as suas armas, e

e mulheres; os outros

Entre eles tomaram


Adaivi; e alguns

em

rio

da praia, e pela manhzinha viram uns homens que

Alegres entraram
treze

mo-

mandou que fossem ao


fizessem paz com ela.

os da cmara do senhor Infante, e

do Ouro e

Tris-

um homem

tomaram

porm fugiram.

velho e respeitvel chamado

eram avermelhados

e outros pretos.

assim contente o capito-mr armou cavaleiro o menor,

185

com

50, e

voltmos a Portugal, a Lagos do Algarve, onde

estes

estava o senhor Infante, que muito se alegrou connosco.

Depois

mandou o senhor

Infante, outra vez, Gonalo Afon-

so de Sintra, e foram ainda s ilhas sobreditas e batalharam

com

os sarracenos Cengios, e as mulheres fugiam, e Gonalo

de Sintra perseguia-as pela gua, e as mulheres

do mar

lanaram-lho cara, e o cegaram, de

ficou completamente cego, e sobrevindo os

tomaram lodo

modo que

tal

homens o mataram.

voltaram os outros para a caravela, vindo para Portugal a

trazer as novas ao senhor Infante, e

6o Cengios de

um

trouxeram consigo mais de

e outro sexo.

o senhor Infante tinha sempre de todos os cativos que

traziam

uma

quinta parte, e costumava dar-lhes tudo o que

careciam, e tudo fazia sua custa.

Depois o senhor Infante expediu outras caravelas, e foram

alm daquelas

mado Cabo

ilhas at

ao

rio

de S. Joo e ao lugar que cha-

de Tofia, e nada mais fizeram, e assim tornaram.

Depois disto no seu conselho o senhor Infante dizia que para


o futuro no brigassem

com aquela

que travassem alianas,

gente naquelas regies,

mas

com

eles

e tratassem de comrcio,

assentassem pazes, porque a sua inteno era faz-los cristos.

E mandou caravelas preparadas para paz e guerra.


E foram passando alm do Cabo de Tofia, e acharam uma
terra despovoada,

arenosa,

como

a anterior,

sem ervas nem

rvores.

navegando ainda mais viram uma

e palmeiras, e saltaram na

terra cheia de rvores

terra firme.

toda aquela gente era preta, e os cristos faziam sinais de

paz, e eles no entenderam.

Mandaram

os cristos mercadorias que consigo

haviam

tra-

zido para a terra firme, e eles receberam-nas e no quiseram


falar.

188

Os

cristos

bem poderiam tomar

alguns, e no ousavam,

porque o senhor Infante assim lhes ordenara,

nem que

lhes

fi-

zessem qualquer coisa nociva, e assim nada lhes fizeram.

um

passando alm acharam

grande que chamado

rio

Senega[l], muito povoado, e falaram os cristos

homens que consigo levavam,

pelos

com essa gente


com eles, e

e trataram paz

fizeram comrcio, e de a traziam muitos pretos por compra,

assim desde ento at agora, e cada dia mais, trazem pretos

sem nmero daquele

lugar.

Aquela

terra se

estas cousas, que aqui escrevemos, se

cama

Gelofa.

afirmam salvando o

que diz o ilustrssimo Ptolomeu, que muitas boas cousas escre-

veu sobre a diviso do mundo, que porm falhou nesta parte.


Pois escreve e divide o

mundo em

trs partes,

uma povoada

que era no meio do mundo, e a setentrional diz que no era


povoada por causa do excessivo frio, e da parte equinoxial do
meio dia tambm escreve no ser habitada por motivo do extremo calor.

tudo

isto

vimos habitado

rtico

equinoxial

achmos no

at

tambm habitada por

tido de povos que custa

est cheia de rvores de frutos,

do,

crer.

eu digo

mas nunca

porque o polo

onde tanta a mul-

pretos,

a acreditar.

as rvores so to grossas e de

pode

contrrio,

alm do prumo do polo, e a linha

mas

aquela terra meridional

outra espcie de frutos, e

tamanha

com verdade que

altura que s

vendo

se'

grande parte do mun-

vi

vi coisa parecida.

A as aves no so como as nossas, a no ser as minhotas, etc.

o senhor Infante estabeleceu duas casas naquele pas dos

Cengios para tratar negcios do ouro, a saber:

em Arguim

outra no rio de S. Joo, que est perto a Tofia e Antero ti.

infante D. Henrique teve

D. Fernando, que era

filho

do

um

rei

sobrinho chamado infante

Artur

2
(

),

irmo de D. Hen-

rique infante, o qual infante D. Henrique recebeu o infante

2
(

D. Duarte.

18?

D. Fernando como

filho.

dos Aores

da Madeira

porque no

secular,

adoptivo e herdeiro, porque no tinha

filho

assim herdou dele muitos castelos e cidades, as ilhas

tudo que lhe pertencia quanto ao

espiritual tudo

cedeu ordem de Cristo,

a qual ordem antes fora de Templrios, com autoridade do


Sumo Pontfice, que condenou esta ordem.
Neste tempo o infante D. Henrique recebeu graa, privi-

do

lgio e cartas

Sumo

que nenhum prncipe,

Pontfice, que ento era

nem

rei,

da Guin sem licena

pases

Eugnio [IV],

senhor algum ousasse

dele

do

ir

aos

de Portugal, sob

rei

pena de excomunho.

Pouco tempo depois o senhor Infante mandou que as caravelas

caminhassem mais alm, indo porm preparadas para paz

e guerra.

descobriram

um

promontrio formosssimo, entran-

do ao mar, a que chamaram Cabo Verde.

a linha equinoxial, porque dias

no inverno como no vero,

comea

neste lugar

e noites a

sempre so iguais

e aquelas gentes so

na maior parte

negros.

as caravelas indo

alm de Cabo Verde,

polo antrtico, descobriram terra deserta.

uma

alm acharam
batis.
e

isto

para o

navegando ainda

grande praia, e chegaram a ela

com

os seus

logo saram dos arvoredos inumerveis gentes pretas:

o senhor daquele gentio, por nome Besegichi,

traioeiro; e todos os seus vizinhos o

homem mau

odiavam, porque era ps-

simo.

arremessou aos cristos setas envenenadas,

ridos alguns cristos que logo

enganou os

cristos,

ficaram

morreram do veneno.

fe-

assim

dissimulando a malcia, mostrando o rosto

aproxi-

mando-se da praia mandou aos seus para que atirassem

as setas

no en-

bom

e risonho,

aos cristos.

para que se aproximassem da

terra.

assim morreram muitos dos cristos.

trando na terra voltaram ao

rio

Senega[l], onde acharam outras

caravelas suas, e assim todos voltaram a Portugal.

io

neste

tempo em qualquer ms iam caravelas tratando com mercadorias.

Depois que o senhor infante soube nova to nefanda, mandou uma caravela armada de paz e guerra, na qual foi por
capito Nuno Tristo, j nomeado, que foi ao pas dos Cengios

com

outros nobres. Os quais de Portugal directamente navegaram a Cabo Verde, e o passaram chegando a uma terra de
homens maus chamados Serreos. E acharam muitos deles na

com

praia

com

seus arcos e setas venenosas, e no quiseram falar

os cristos.

Navegando alm ainda foram terra de Barbacins e acharam um rio pequeno que agora chamam Rio Nuno Tristo. E

em

indo alm viram muitos negros daquela terra

no

tro

rio e fora

E tomaram

estes cristos.

do

do mar, com setas venenosas,


a caravela e

almadias den-

mataram todos
levar am-na para dentro
e

rio e destruiram-na.

E
que

eu Diogo Gomes

me deu

cristo

que

tive

de presente o

fiz

pazes

com

muito tempo depois


rei

dos pretos.

eles, e este rei se

uma

eu

ancora

fui o

3
(

primeiro

chama Nomemans

e senhor de muitas almadias.

Ouvindo o senhor
tos ficou

um

mui

triste.

infante a

nova da morte dos seus

da Sucia, que veio a Portugal para

no ultramar

em

frica, cujo

nome

era Abe-

Desejando ver terras estranhas, e principalmente a Guin,

lhart.

pediu ao senhor infante que o mandasse quelas regies.


senhor infante cedeu ao pedido dele, deu-lhe

mada com

uma

caravela ar-

alguns nobres da sua corte.

Estes navegaram ainda alm do lugar j dito, onde os

tinham sido mortos.

tos

cris-

estava ento de visita no seu palcio

certo nobre do reino

se fazer cavaleiro

cris-

acharam os pretos com almadias

armadas, mais de trezentas, com as suas setas venenosas, e


pelejaram

3
(

com

os cristos e ficaram muitos mortos e quase

Entenda-se: da caravela destruda.

II

todos feridos, excepto trs rapazes.

sobrevindo vento forte

foram levadas para o mar, quebradas as ancoras e rotos os cabos, quase por milagre de Deus.

um

na caravela estava

certo ancio gravemente ferido,

grande marinheiro. Conhecendo que

morrer disse aos me-

ia

ninos: depois que eu morrer ide para o norte

com a

vossa cara-

vela e encontrareis o reino dos cristos.

Muitos dos cristos que estavam feridos com veneno morreram, e por milagre de Deus estes trs rapazes lanaram ao

mar

sem temor de que modo os

os cadveres deles, vendo

cor-

tambm ao velho
marinheiro. Quando eles, porm, entraram no grande mar oceano, seguindo o ensinamento do ancio, sem vista da terra nem
pos desciam profundeza, e assim fizeram

das

ilhas,

corsrio

um

vieram por instinto de Deus

quando avistaram

com muitos

ter

a Portugal.

terra saiu-lhes ao encontro

um

certo

chamado Machin de Trapana,

navios,

dos seus navios menores chegou caravela dos meninos, e

entraram nela, e acharam aqueles


admirados.
Lisboa.

isto

era ao p do

trs

meninos e ficaram muito

Cabo

Espichel, a 7 lguas de

corsrio tripulou a caravela e dirigiu-se para Lisboa

com os meninos.
Algum tempo depois o senhor Infante armou uma caravela
de Lagos, chamada Piconso, e fez Diogo Gomes capito dela.
E armou tambm outras duas caravelas, para que fossem
lem. E mandou que Diogo Gomes fosse capito-mr destas
caravelas.

Numa

das caravelas

capito Joo Gonalves Ribeiro,

foi

creado do Infante, e na outra


cudeiro do

mesmo

Infante.

Nuno Fernandes da

Baa, es-

ordenou-lhes que fossem vante

quanto pudessem.

assim passmos o

de S. Domingos e outro rio grande

rio

que se chama Fancaso, para


grandes correntes do mar,

I2

do Rio Grande, e tivemos

ali

na enchente faz grande impeto, o

chamam macaru, porque

que

ento no h ancora que possa

aguentar.

Por

este

motivo outros capites

julgando que era assim todo o

to,

voltasse.

ram

a meio da mar ficou

homens

temiam mui-

os Mouros de terra nas suas almadias, e nos trouxeram

suas mercadorias, a saber, panos de seda

uma

elefante, e

quinta de malagueta

nem passmos alm por causa


veio a

em

com o que muito me

qual cresce,

tal

deles

mar alm, e me rogavam que


o mar bastante manso, e vieou algodo, dentes de
gro e nas suas cascas

alegrei.

parmos

das correntes do mar.

mar cheia aconteceu-nos

a ns

como

a,

quando

antes e assim nos

voltmos a donde nos samos.

E tommos
ras,

terra,

onde prximo da praia h muitas palmei-

que tinham os ramos quebrados e eram de grande altura,

de sorte que ao longe julgvamos que eram mastros ou varas

dos negros, e fomos

tagem.

ali,

achmos uma

naquele campo vimos mais de 5.000 miongas, como

em

os pretos dizem

sua lngua, que so animais pouco maiores

que veados, que vendo-nos nada temeram.

um

rio

des,

dali

vimos

pequeno, coberto de arvoredo, cinco elefantes,

com

terra cheia de pas-

sair

de

trs gran-

dois novos, fugindo dos sobreditos animais.

achmos na praia muitas tocas de crocodilos

voltmos

aos navios.

No

tommos o caminho de Cabo Verde. E vimos


rio, que tem trs lguas de largura, onde

outro dia

um

a grande foz de

entrmos, e pela grandeza logo pensmos que aquele

Gmbia, e assim

E
quena

era o

era.

entrmos com vento prspero e boa mar at


ilha

rio

que est situada no meio do

rio, e ali

uma

pe-

ficmos aquela

noite.

Porm

pela

manh entrmos mais

longe e vimos muitas

almadias tripuladas, que assim que nos viram fugiram, porque

eram os que assassinaram os supraditos cristos com o seu capito. Porm no outro dia, alm da cabea do rio, vimos gentes
IQ3

MONUMENTA,

2. a

13

parte direita e chegmos at prximo, e fizemos pazes

o senhor deles

gul,

grande prncipe dos pretos.

de ouro

em

nilhas, etc.

do do

rio

se

a recebi deles

180 arrteis

troca das nossas mercadorias, a saber, pano,

ali

com

chama Frangazique, sobrinho de Farisan-

eles;

ma-

nos disseram porque os pretos do lado esquer-

nos no quiseram falar e porque mataram os

Porm o senhor daquela

terra

tinha

um

preto

cristos.

chamado

Buquer, que conhecia toda a terra dos negros, e eu achei que

em

tudo dizia verdade, e roguei-lhe que fosse comigo a Cantor,

e eu lhe quis dar mantu, camisas e todo o preciso, e assim

tambm prometi ao

seu senhor, e assim

fiz.

subimos o rio e mandei um capito com a sua caravela


um certo porto chamado Ulimais, e outro ficou em Animais. E eu subi o rio quanto pude, e achei Cantor, que uma

para

grande habitao junto daquele

e outra parte do rio as velas

rio.

por causa da espessura dos arvoredos que esto de

eu mandei

manifestasse aos

no puderam

uma

seguir.

o preto, que levmos connosco, para que

sair

homens daquela

terra o

modo

e fim porque

viera para tratar comrcio.

ali

assim

em

Feita a paz

estavam os

grande multido os pretos

com

cristos

eles,

em

logo soou a

aproximaram.
pas que

Cantor, e correram de toda a parte para

Tambucutu, e moradores, do lado do

a saber, do norte de

ali,

sul,

se

fama por todo o

para a Serra Galei, e vieram gentes de Quioquum, que

uma grande cidade cercada de muralha feita de tijolos cozidos


em fornos. E soube por eles que naquela cidade havia abundncia de oiro; e que

ali

passavam as caravanas de camelos

dromedrios levando mercadorias de Cartago ou Tunes, de Fez,

do Cairo, e de toda a terra dos sarracenos levando ouro, por-

que a h abundncia de ouro, que levado das minas do


monte Gelu. E outra parte deste monte para o lado oposto
se

chama

a Serra Leoa.

contaram que

estes

montes comeavam prximo de Al-

bafur e seguem para o

para o ocidente.

montes para

que havia

um

grande

disseram que havia

que estavam

rio

um mar

uma

parte do

e que os que

moravam da

eram brancos.

ali

rios

grandes

correm destes

rios,

e que perto

chamado Emin.
grande, no muito amplo

almadias grandes como navios, e s vezes

pelejavam uns de

ses.

parece bem, porque todos

disseram-me que outros

oriente, e

daquela cidade havia

me

o que

sul,

grandes ou pequenos descem destes montes e correm

os rios

mar com

outros da outra parte,

outra parte do

mar para

o oriente

perguntei que senhores reinavam naqueles pa-

responderam que da parte dos habitantes pretos era

senhor chamado Sambegeni, e da parte


chama Semanagu, e que sempre tinham

um

oriental o senhor se

guerra, e que havia

ainda pouco tempo que tinham travado grande combate, e venceu Semanagu.

disse-me Admedi, sarraceno de Termezen, que por terra

foi ali, e

em mar

que andara por toda aquela terra e estivera na batalha


e terra.

depois que voltei ao senhor Infante contando

disse-me que

um

certo

mercador de Ora

j dois meses, a respeito desta guerra

nagu e Sambegeni.

em

tudo,

que houve entre Sema-

assim a tudo dava crdito.

Estas so as notcias que

comigo

isto

lhe escrevera, havia

me deram

os pretos que estiveram

Cantor.

Interroguei-os acerca do

caminho pelo qual

se vai s terras

onde h o oiro e quem eram os senhores daquele

ram que era o

pas.

disse-

Bormeli, e que toda a terra dos pretos da

rei

parte direita do rio era sob o seu domnio, e todos seus vassae que ele habita

los,

na cidade Quiquia.

disseram que ele era senhor de todas as minas, e que

tinha ante a porta do ptio de sua casa

qual nasce na terra,

nho

tal

isto ,

uma

que ainda no

foi

pedra de

oiro, tal

ao lume, de tama-

que 20 homens a custo a poderiam fazer mexer,

a essa pedra o

rei

que

prendia sempre o seu cavalo, e que tinham

195

esta pedra

deza de

de ouro no pelo seu valor, mas pela nobreza e granachado, e que os nobres da sua corte trazem os

tal

narizes e olhos cheios de oiro.

disseram que aquela parte oriental era toda cheia de mi-

nas de ouro, e que os homens que entravam nas covas para


trazer as areias aurferas, as traziam para fora e

da

lheres para lavar e para extrair o ouro

homens no vivem muito, por causa do

areia.

davam

mu-

que aqueles

ar que sai das covas

do ouro.

E
quia.

perguntei que caminho se seguia de Cantor para Qui-

e para

disseram que de Cantor o caminho para Morbomeli

Somanda para

oriente, e de

Somanda para Comuberta


nomes

e para Cerecule e outros lugares, cujos

lugares ditos

h muito ouro, e assim bem o

esqueci.

nos

porque vi

creio,

chegar os pretos de agora seguindo aqueles caminhos carregados


de ouro.

disseram que Forisangul era sujeito a Mormeli, que

senhor da parte direita do

E
se

assim feita a paz

fatigavam

com o

rio

com

Gmbia.

estes de

calor, e assim

Cantor os meus homens

voltmos para procurar as

outras duas caravelas.

E
tos, e

achei

na caravela que

ficou

em

Olimansa 9 homens mor-

o capito Gonalo Afonso bastante enfermo, e outros seus

homens tambm enfermos,

e to somente trs sos.

achei

outra caravela mais abaixo contra o oceano 50 lguas, na qual

estavam mortos cinco homens.

logo voltmos, e viemos para o mar, e

vim ao lugar onde

encontrara aquele viajante negro e dei-lhe o que lhe prometera.

E
do

ento

me

disseram que da outra parte,

era

um

certo grande senhor, ao sul, que era

rio,

Batimansa,
le

eu desejava fazer paz com

preto que estivera comigo

em

ele, e

isto ,

esquerda

chamado

mandei-lhe aque-

Cantor.

Porm o senhor daquela terra, desejando falar comigo na


margem do rio, em uma grande selva de rvores, trazia consigo
i

gente infinita armada

com

setas venenosas, e azagaias e espadas

e adagas.

eu caminhei para

levando-lhe eu minhas ofertas e

ele

no tm vinho seno de

biscoito e vinho nosso, porque

meira,

E
E

ele

pal-

das rvores das tmaras.

isto ,

deu-me

trs negros,

duas mulheres e

um homem.

ficou muito contente e muito agradecido, folgando

comigo

Deus vivo e uno, que mais no faria guerra


e que seguros podiam ir pela sua terra tratando da

e jurando-me por

aos cristos,

sua mercadoria.

que eu quis experimentar mandando

um certo

Jacob, ndio,

que o senhor Infante connosco mandou, para que, se chegsse-

mos

em

ndia, nos servisse de lngua,

fosse ao lugar

um

onde de outra vez estivera com

cavaleiro,

Gelofa, para encontrar a terra de Gelu e

qual Jacob ndio

viosa, tendo
trazia.

um

mandei-lhe que

terra, e

que se chama Alcuzet, com o senhor daquele pas,

um

rio de

me

pela terra de

Tambucutu.

contou que Alcuzet terra muito

gua doce

o senhor daquele pas

muitos limes, que

me mandou

ele

me

dentes de elefantes,

deveras grande, e quatro pretos, que levavam o dito dente

ao navio, e assim vieram


fiquei assegurado

por

em

eles.

paz at aos nossos barcos, e assim


depois disto fui sua residncia,

onde estavam habitaes de muitos pretos. As suas casas so

com

ele

por

papagaios e muitas onas, e

ele

mesmo me deu

feitas

de colmo, e fiquei

onas, e

mandou matar um

trs dias.

Aqui h muitos
seis peles

de

elefante e levar a carne s cara-

velas.

E
o

fizera

soube eu a verdade, que todo o dano

um

certo rei,

feito

chamado Nomimans, que

que jaz neste promontrio.

Com

aos cristos

possui a terra

o qual muito trabalhei

em

homens em
o sal abunda ali

fazer paz, e mandei-lhe muitos presentes pelos seus

almadias suas, que iam buscar


e de cor

sal

ao seu pas;

vermelha.

muito receava dos cristos por causa do dano que lhes

ir

fizera e s caravelas j

nomeadas.

pelo rio contra o oceano

foi

at ao porto que est cerca da foz do

grande nmero de homens

rio.

mulheres para

me

por acaso eu lhes faria algum mal; o que eu


recebendo-os

com

Depois que o
poder, e

o que eu

pude. Estava

pelo contrrio,

afabilidade.

rei

com
a

experimentar se

fiz

ouviu

isto veio

margem do

assentando-se na praia mandou que


fiz

mandou-me

ele

as

rio

me

com grande

aproximasse,

minhas cerimnias, do melhor modo que

um certo

bispo da sua igreja, que

me

interrogou

Deus dos cristos. E eu respondi-lhe conforme a


inteligncia que Deus me deu. E por ltimo eu mesmo o interroguei a respeito de Mafomete, no qual eles acreditam. As quais
a respeito do

palavras agradaram quele senhor

ao bispo que

em

trs dias sasse

erguendo-se

em

disse,

rei,

de

do seu

tal sorte

que mandou

reino.

que sob pena de morte ningum

mais ousasse nomear Mafomete, porque s

cria

no Deus vivo e

uno, e que no acreditava que outro Deus existisse seno aquele

em

que o Infante Henrique, seu irmo, dizia que acreditava,

chamando ao senhor Infante seu irmo, desejando que eu o


baptizasse, o que todos os senhores da sua casa e semelhante-

mente as mulheres dele disseram tambm.

o prprio

dizia

rei

que

ele

no tinha outro nome seno

Henrique.

os senhores dele recebiam os nossos nomes,

Nuno,

e outros

nomes dos

fiquei aquela noite

em

terra

com

no ousava baptiz-los porque era


para que o

rei

com

como Diogo,

cristos.

leigo.

rei e

seus cortezos, e

No

outro dia roguei

os seus doze cortezos mais velhos, e oito

mulheres que fossem comigo caravela comer, o que todos


fizeram

sem armas.

dei-lhes galinhas e carnes preparadas ao nosso uso e

branco

e tinto

quanto quiseram beber, e

eles

que nenhuma outra gente era melhor que a dos


Depois, porm,

iS

em

terra quis

vinho

diziam e repetiam
cristos.

que eu o baptizasse. Respondi-

que no tinha poderes para

-lhe

isso

concedidos pelo

sumo

pontifice.

Mas
que

lhe

se ele assim

mandasse

o desejava eu o

um

escreveu ao senhor Infante,

um

certo

mandasse

quando

fidalgo

um

lhe

disse

que
ave

aor,

diria ao

senhor Infante para

sacerdote que os baptizasse.

na

instruissem

de caa,

porque

qual logo

um

sacerdote e

f,

que lhe enviou

se

que

lhe

admirou muito

mo uma ave

que os cristos traziam na

que apanhava as outras aves e que lhe mandasse mais dois


carneiros e ovelhas e patos,

machos e fmeas,

um

porco; e

ainda alm disto que lhe mandasse dois homens que soubessem

0 que tudo lhe proE quando parti ele

fazer casas, e cercar a sua cidade de taipa.

meti que o senhor Infante tudo satisfaria.

chorava

com

todos os seus, por causa da muita amizade que

mim

se firmara entre

e ele.

aconteceu que nos dois anos prximos ningum

Guin, porque o

rei

Afonso,

com 352

velas, passou

tomou a poderosssima cidade de Alccer Quibir


por este motivo o senhor Infante, entretido

com

foi

frica e

(dalquivi)

este negcio,

no

atendeu Guin. Eu, depois, relembrei ao senhor Infante das


coisas

que aquele

rei lhe

escrevera, e tudo

mandou

tal

qual eu

o prometera.

Depois que deixei o


tugal,

rei

de Gmbia, segui o caminho de Por-

e enviei directamente

para Portugal

uma

caravela que

tinha mais sdia a gente da tripulao, a outra caravela ficou

comigo porque tinha a companha mais adoentada.

ao

disse

capito da primeira caravela que se apanhasse vento prspero

que seguisse a Portugal, e seno que

assim partiu. Eu, porm,

Cabo Verde com vento

com

me

esperasse

em

Arguim.

a outra caravela fui at ao

prspero.

Indo ns prximo da margem avistmos duas almadias que

iam no mar.
para

eles, e

em

pusemo-nos entre
cada

uma

eles e

a terra, e navegmos

das almadias estavam 38 homens.

o intrprete chegou-se-me e segredou-me que

ali

estava Bese-

homem

guichi, senhor daquela terra e

falmos.

fiz

com que

maligno, de que j acima

entrassem na caravela, e dei-lhes

eles

de comer e beber e presentes, e disse-lhes,


besse que o senhor deles estava
terra Beseguichi?

ele

ali,

mesmo

melhor para

a paz

ele fazer

com

assim

disse:

eu disse-lhe: Porque ele to

como

se

no sou-

para o experimentar: esta

mau

para os cristos? Era

os cristos, e que uns e outros

trocassem as suas mercadorias, e teria cavalos, etc,

como

faz

Burbruque e Budumel e outros senhores dos negros. E digam-lhe


l que eu vos tomei neste mar, e que por amor dele vos deixo
ir livres

para

terra.

Ficaram muito contentes e


almadias.

entraram.

dias disse ento ao senhor:

gues que

te

disse-lhes

que entrassem nas suas

depois de todos estarem nas suas alma((Beseguichi, Beseguichi,

no

jul-

no conheci; certamente eu poderia fazer de

que quisesse.

visto

que

te fiz

ti

bem, tu agora faze o mesmo aos

nossos cristos)).

assim cada

um

de ns seguiu o seu caminho.

Poucos dias depois passmos o cabo Tofia


trmos

em

Arguim. No longe da

mada

ilha de Garas,

lgua

em

redor. Ali

tm o bico
medida de

ilha cha-

que est despovoada e pequena, de

uma

tambm ninhos de

pelicanos e alguns

no so assim como os pintores os pintam, mas

largo, e
trigo

Anterot e en-

uma

achmos multido inumervel de aves de

todas as qualidades, e
destes mortos.

achmos

terra

papo grande, onde podem bem meter

uma

que vulgarmente se chama alqueire. Havia

ali

matmos quantas pudemos levar para o barco,


entrmos em Arguim, e depois navegmos para Portugal, e

tantas aves, que


e

chegmos ao Algarve, cidade de Lagos, onde estava ento o


senhor Infante, que ficou muito alegre

com a

nossa chegada.

Depois da chegada do senhor Infante, na armada com o


Afonso, recordei ao senhor Infante o que

me

Nomi-

que o

mans, que lhe mandasse tudo o que lhe eu prometera.


Infante tudo fez, e

200

mandou para

ali

um

rei

dissera o rei

certo sacerdote pa-

rente consanguneo do Cardeal, abade de Soto de Cassa, para

que

ficasse

com

aquele

rei,

e o instrusse

na

f.

moco da sua cmara chamado Joo Delgado,

E com

um

ele foi

e isto foi

no ano

de 1458.

No ano do Senhor de 1460 o senhor infante Henrique adoenuma sua certa vila que est no cabo de S. Vicente, da qual
doena morreu em 13 de Novembro do mesmo ano, numa quinta
ceu

-feira.

na

Santa Maria

noite

em

em

que morreu, o levaram para a igreja de

Lagos, onde

foi

sepultado honradamente.

Afonso estava ento na cidade de vora.


triste, ele

Eo

rei

qual ficou muito

e o seu povo, pela morte de to grande senhor; porque

todos os rendimentos que tinha, e tudo o que provinha de Guin,

tudo gastava na guerra e


sarracenos, pela f crist.

em constante armada
No fim do ano o rei

dou chamar, porque por mandado do

no mar contra os

me manem Lagos

Afonso

eu ficara

rei

junto do corpo do Infante, provendo do necessrio os sacerdotes

empregavam em contnuas viglias e no ofcio divino,


mandou que visse se o corpo do Infante estava em podrido,

que
e

se

porque queria trasladar os ossos para o formosssimo mosteiro

chamado Santa Maria da Batalha, que seu pai ( 4 )


Joo I edificra com os frades da ordem dos pregadores.

rei

Eu, chegando ao corpo do defunto o descobri, e encontrei-o


seco e intacto, excepto a ponta do nariz.

spero de sedas de cavalo.

cilcio

mitirs

que o teu santo

videre corruptionem)

virgem, e fez

se

Bem

achei-o cingido por

canta a igreja: no per-

corrompa (non dabis sanctum tuum

qual senhor Infante at sua morte

muitos benefcios na sua vida, que

seria

foi

sem fim

contar.

Ento o

rei

mandou

seu irmo o infante D. Fernando, duque

de Beja, e bispos e condes, para que levassem o corpo at ao


referido mosteiro

da Batalha, onde o

rei

esperava o corpo do

falecido.

4
(

Pai do Infante D. Henrique, av de el-Rei.

201

numa grande

ficou sepultado o corpo do Infante

mosssima capela, que seu pai o


prprio

rei jaz, e

rei

Joo

fez construir,

me do

sua mulher D. Filipa,

e for-

onde o

infante e cinco

irmos dele, de todos os quais a memria ser louvada eterna-

mente.

em

repousem

Dois anos depois

5
(

santa paz.

por capito; levei dez cavalos co-

migo

e fui terra dos Barbacins,

Nomimans.

rei

bacin negor.

que est entre [os] Serreos e

dun e Bardeu-me poder sobre as margens daquele

Barbacins so dois

estes

armou uma grande

o senhor rei Afonso

me mandou

caravela, onde

Amen.

rei

reis,

a saber: Barbacin

mar, para que quaisquer caravelas que encontrasse

em

terra de

Guin fossem sob minha autoridade ou domnio, porque


sabia que

estavam caravelas que levavam espadas

ali

armas aos mouros, ordenando-me que lhos

ele

e outras

trouxesse presos

a Portugal.

E com
achei

ali

a ajuda de Deus,

reira, familiar

em

em

doze dias cheguei a Barbacins, e

duas caravelas, a saber: uma, na qual

ia

Gonalo Fer-

do senhor Infante, vizinho da cidade do Porto,

Portugal, que levava cavalos para

era capito e mercador, levando

ali.

tambm

na outra caravela

cavalos, Antnio de

Noli, genovs.

E
que

isto foi

foi rei

buque que

no porto de Zaza.

de Gelofa, que para


lhe

tomara a

Estes mercadores

um

fugira

costumavam

cavalo, a eles no

5
(

6
(

202

por

um

rei

Bur-

as suas caravelas fizeram muito dano


os

mouros dar doze ne-

davam mais

Ento eu convoquei os capites,


sete negros

a encontrei Borgebil.

com medo do

terra.

com

quele resgate, porque onde


gros por

Tambm
ali

cavalo, e dei depois

de

seis.

da parte do

um

rei lhes dei

cavalo por quatorze

Depois da morte do Infante: 1462.


Aos indivduos que andavam embarcados.

e quinze negros.

uma

estando ns assim veio

caravela de

Gmbia com a nova de que um fuo, chamado de Prado, vinha


com uma caravela cheia de riqueza.
Armei logo a caravela de Gonalo Ferreira

mandei-lhe da

parte de el-Rei, sob pea de perda de vida e de todos os seus


bens, para que fosse a
vela.

eu puz

um

tudo ao

isto

Cabo Verde e

ali

esperasse aquela cara-

a tomou, e nela encontrmos muito oiro. E


capito do rei com o dito Gonalo Ferreira, e escrevi

assim

fez, e

rei.

Eu e Antnio de Noli, do porto de Zaza, fomos dois dias e


uma noite a caminho de Portugal, e vimos ilhas no mar. E porque a minha caravela era mais veleira que a outra, cheguei eu

uma daquelas ilhas, onde vi


bom o porto, lancei a ncora e

primeiro a

cendo-me

disse-lhes

fiz,

areia branca, e, pare-

mesmo

que queria ser o primeiro a pr p

em

nenhum indcio de homem vimos a.


Chammos Santiago ilha. At agora assim

fez

Antnio

terra, e

assim

Havia

ali

grande pescaria.

tas aves estranhas e rios de

sem

fugir e assim as

tos.

Tambm

Em

terra,

se

chama.

porm, achmos mui-

gua doce. As aves esperavam-nos

matvamos com paus. Havia a muitos pamas no esto dis-

era grande a fartura de figos,

postos nas rvores do

mesmo modo que

nas nossas terras;

porque os nossos esto perto da folha e estes por todo o tronco,


desde o p da rvore e da para cima por toda a casca dos ra-

mos. Destas rvores h grande nmero.

ali

tambm vimos

farta pastagem.

E
crevi
a

eu tinha

um

quadrante, quando fui a estes pases, e es-

na tbua do quadrante a altura do polo rtico, e o achei


certo que, na carta aparece o

melhor do que na carta.

caminho de navegar, mas muitos erros juntos nunca levam ao


propsito principal.

E
em

depois vimos a ilha da Canria que se

seguida fomos ilha Madeira.

com o vento

chama Palma,

querendo

ir

a Portugal

contrrio fui s ilhas dos Aores, e Antnio de

203

com melhor tempo chegou a

Noli ficou na ilha da Madeira;

Portugal antes de

at morrer.

boa.

pediu ao

que eu descobrira; e o

S. Tiago,

onde

mim,

rei

jazia

eu

com muito

rei

a capitania da

ilha de

a conservou

rei deu-lha, e ele

trabalho cheguei a Portugal, a Lis-

depois de algum tempo veio ao Porto, de Portugal,

em

ferros aquele

do Prado, que fora preso por Gon-

alo Ferreira, que levara armas aos mouros.

em um
lanassem e com

mandou

o martirizassem

carro, e

onde o

ele as suas

rei

fazer

mandou que

uma

fogueira,

espadas e o seu oiro.

DAS ILHAS DO MAR OCEANO DO OCIDENTE


Das

ilhas

primeiramente descobertas no mar oceano do ocidente.

primeiramente das ilhas Afortunadas, agora chamadas Canrias.

Ouvi eu, Diogo Gomes de

armada do

Sintra,

que algumas caravelas da

Joo de Portugal que foram frica contra os


apanhando vento contrrio, no puderam resistir
tormenta, correram e viram certas ilhas. Contentes de ver terra, e julgando encontrar ali algum refrigrio daquela tormenta,
rei

Sarracenos,

foram a

uma

despovoada.

ilha,

agora chamada Lanarote, e acharam-na

julgavam que todas as outras fossem

Passado o temporal voltaram a Portugal, narrando


e assim se espalhou

desertas.

isto

ao

rei,

grande fama por toda a Espanha de ilhas

achadas no mar oceano ocidental, alm da ilha de Gades, que

no mar Atlntico.

est

Um

certo fidalgo do reino de Frana,

chamado Misser Joham de


-se

por

isto

dos seus conhecidos, vendeu todos os seus bens.

Levando consigo sua mulher

sua famlia, chegou ao reino

de Castela, cidade de Hispalis ou

gum

tempo.

Sevilla, e a residiu

ouvindo a notcia destas

voadas, dizia consigo que


deria viver melhor e mais

ilhas, e

por

al-

que eram despo-

em nenhuma parte do mundo posem vergonha do que naquelas ilhas,

porque no eram povoadas.


204

de grande famlia,

Betincor, leproso, envergonhando-

adquirindo navios os fez encher de todas as cousas neces-

srias e de instrumentos

homens

famlia,

at hoje

ou ferramentas, e de

trigo, e

da sua

e mulheres, que da sua ptria consigo trouxera.

em

dia as mulheres que habitam na ilha, que

chamada agora Forteventura, na linguagem e no trajar se assemelham s francesas.


Este fidalgo tambm povoou a outra ilha prxima daquela,
ora denominada Lanarote. E a permaneceu ele mesmo com
sua famlia, e

morreu.

Aps a morte
ilhas,

por

nome

deste fidalgo ficou seu filho por senhor destas

Misser Miziot. Este Miziot teve duas filhas; deu

em casamento uma

delas a

um

certo fidalgo por

chamada Dona Maria de

e a outra filha,

nome

Cabreira;

Bettencor, a rogo do

senhor Infante, o pai a levou da ilha de Lanarote a Portugal,


e

o Infante a deu

casa, filho de
ilha

casamento a

um

foi

certo fidalgo de sua

o primeiro que povoou a

da Madeira.

o sobredito Cabreira teve

mento a
reira,
ria,

em

Joo Gonalves, que

um

uma

filha,

em

que deu

casa-

chamado Fercom parte da Gr Can-

certo cavaleiro do reino de Castela,

que agora senhor daquelas

ilhas

que lhe obedecem.

armou outra vez as suas caravelas e


mandou por capito um chamado lvaro Dornelas, o qual morreu nas partes de Guin, em Alcuzet, como j disse, na primeira
o senhor Infante

descoberta de Guin.

Este lvaro Dornelas

tomou

mada Gomera, que ganhou na

e teve metade desta ilha, chaguerra, que teve

com

os habi-

tantes das Canrias.

So

estes os

nomes das

ilhas Canrias:

Santa Clara, Alegranza, Graciosa. Estas no so povoadas.


Lanarote, Forteventura, Gomera, Tenerife, o Ferro, Pal-

ma. Todas estas so habitadas.

Na Gr Canria
so cristos.

e Gomera, cerca de metade dos habitantes

Das duas outras

ilhas, isto , Tenerife e

Palma, os
205

habitantes so gente daquela terra,

um

grande povo.

chamados Canrios, que

Como Deus adoram o

Os homens naturais da Gr Canria,


de corpo e entre eles alguns se

idlatras, so de gran-

chamam

no comem carne de cabra, que

cavaleiros.

tm em grande abun-

dncia, e os figos, que crescem naquele lugar,

comem

Nenhum homem

aveia.

carniceiro; s aquele a

bem

de

quem tm

sol.

chamado

Tele.

exerce a profisso de

dio fazem carniceiro.

se

algum viajante vier pedir hospedagem a algum, o dono da


casa lhe d a mulher para dormir com ele; se o hspede no quer

com

dormir

d o seu
dote; e

ela, fica

filho

julgado inimigo mortal.

se

algum

deles

para casar, d-lhe muitas cabras por presente

quando quer deixar a mulher por algum tempo,

quando

de novo para ela quer voltar, tem de lhe dar dez cabras,

etc.

ILHA DE TENERIFE
Esta ilha

aguda como po de acar,

passa alm da primeira regio do

pomes.

No

ar, e

que

e to alta

aquele monte de pedra

p deste monte a terra muito boa e

frtil.

os

Canrios desta ilha so de pequeno corpo e ferozes na paleja.

tm entre

tm

um

si

trs reis, e

costume entre

as vsceras, e as

um

si,

dizem que havia


que quando

metem numa

um

rei

23.000 homens.

caixa feita de folhas de palmeira.

certo lugar perigoso naquele monte, que entra

sobre o mar, e estreito, e

tomam um

certo

homem

da sua gera-

o, de sua prpria vontade, que leva consigo as vsceras


rei,

e vai

morre lhe extraem

quele lugar estreito, o mais longe que pode

ir,

do
e

lana-se ao mar, de onde jmais pode voltar; daquela altura ao

fundo so

bem 500

cvados. Os outros esto a ver, e alguns

dizem: encomendo-te ao

rei,

e outros dizem:

encomendo-te

ao pai, outros ao filho, outros ao seu amigo morto, e dize-lhe

que as suas cabras esto muito gordas, ou magras, ou

mortos ou no.
206

se

todas as notcias que sabem dos reis e dos seus parentes

mandam
mortos.
teiga e

pelo que se lana ao mar, aos reis e aos seus parentes

depois

pem-no

tomam o

num

corpo do

como

espeto

rei

enchem-no de man-

galinha, e

metem-no numa

caverna, e entrada dela para sua guarda colocam

um homem

honrado que pela sua bondade deve fazer que os cabelos da


cabea do defunto no caiam,
de

um ano. E

se os cabelos

nem

a pele do corpo, por espao

caem tm-no por grande pecador;

porm, no cairem o consideram por


todos, e

nagem.

fazem grande banquete,

homem bom. E

e prestam-lhe a

rei

maior home-

depois do banquete levam-no ao lugar perigoso onde

o outro se lanou ao mar, para que faa o

do o

se,

juntam-se

mesmo acompanhan-

no outro mundo.

Fazem

os anzis

com que apanham

os peixes,

com

os chifres

das cabras; h naqelas ilhas muitas rvores de muitas qualidades, e rios e rvores.

ILHA DE PALMA

Homens
e ferozes; e

em

toda a

e mulheres so de grande corpo, rsticos, silvestres

podem

sustentar

no consentem que os seus prprios

filhos ex-

tm nmero certo de quantos

ilha; e

cedam aquele nmero.

se

nascerem mais

tence ao seu nmero, ento o pai e a


-lhe

a cabea sobre

uma

se

filhos

me tomam o

do que perfilho,

pedra, agarram noutra pedra

peme

do

na cabea do menino, quebram-lha e assim os matam, olhos e


crebro espalhados no cho, o que crueldade enorme dos pais.

Fazem o mesmo quando algum

cristo

chega

ilha, se

excede

o nmero marcado naquela hora; se no deixam-no viver.

DA ILHA SELVAGEM

Em

certo dia, vindo eu,

Diogo Gomes, pela ltima vez de

Guin a meio das ilhas Canrias


e estive nela,

chamada

ilha

e a

Selvagem.

da Madeira,

estril,

vi

uma

ilha

ningum a ha207

nem tem

bita,

nem

rvores

rios.

fante descobriram esta ilha.

As caravelas do senhor Inem terra acharam muita

descendo

uma erva que tinge os panos


em grande abundncia. Depois

que

urzela,

acharam-na

de cor vermelha, e
alguns pediram ao

senhor Infante que lhes desse licena para irem


caravelas, e
dres,

onde tem grande

com

a condio de lhe

sem.

valor.

se

Eo

com

Flan-

parte do lucro que fizes-

mandou para

multiplicaram

as suas
e

senhor Infante deu-lhes licena,

darem a quinta

o senhor Infante

fmeas, que

ali

pudessem transportar a urzela a Inglaterra

em

cabras,

ali

machos

grande multido.

ILHA DE PORTO SANTO, PERTO DA ILHA DA MADEIRA

No tempo
com
ilha

do infante D. Henrique,

tormenta, viu

uma

da Madeira, que

se

ilha

uma

caravela, correndo

pequena, a qual est prxima da

chama agora Porto

Santo, no povoada.

nesta ilha de Porto Santo h muitas rvores

goeiros,

que deitam

chama sangue de

uma

drago.

chamadas dra-

linda resina de cor vermelha, que se

voltou a caravela anunciando ao In-

fante a terra descoberta, trazendo o sangue de drago e

ramos

de outras rvores, do que o senhor infante ficou muito contente.

DA ILHA DA MADEIRA
Pouco tempo depois mandou o senhor Infante

uma

caravela

para visitar e examinar a ilha descoberta de Porto Santo, onde

por piloto Afonso Fernandes, de Lisboa, e entraram nela.

foi

chamada da Machamada Deserta; e entre


chamado Funchal, parte da ilha

passaram alm direitamente

deira.

uma

outra acharam o lugar

ilha agora

perto da outra ilha, agora

da Madeira, onde agora h grande povoao; e


guas.

rios e lindos lugares

chal,

208

nascem muitas

percorreram a ilha no ocidente e encontraram muitos

para habitao, que se

chamam

agora Fun-

Cmara de Lobos, Ribeira Brava, Ribeira de Acurados e

Santa Cruz, Machico, Canio; todos estes so belssimos

lu-

gares para habitar.

Todavia no puderam ver que

tal

era a terra porque estava

toda cheia de rvores, cedros e outras espcies, os quais volta-

ram ao senhor Infante dando-lhe

nova que muito o alegrou.

esta

DE QUE MODO FOI POVOADA


No muito tempo

depois

um

certo cavaleiro, familiar e criado

do senhor Infante, de nome Joo Gonalves Zarco, no muito


abastado, pediu a capitania daquela ilha ao senhor Infante,

dizendo que
ria.

Agradou

mandando
ticos.

para

iria

isto

ali

com sua mulher

e famlia, e a

povoa-

ao senhor Infante, que preparou caravelas,

nelas vacas, porcos, ovelhas e outros animais doms-

foram desembarcar ao sobredito lugar de Funchal.

Entrou

com todos os seus,


com ramos das

zendo logo casas

com tudo

o que levara, fa-

rvores e colmo, porque toda

a ilha estava cheia de feno e rvores, e de folhas que caam das


rvores.

As caravelas porm voltaram a Portugal, ficando

na

eles

ilha,

para lhes levar virtualhas e outras coisas necessrias aos que

cavam. Porm

que estava sob o feno e as folhas das rvores, se era


estril,

fi-

desejando o cavaleiro saber a qualidade da terra

ou

frtil

incendiaram o feno e as folhas que estavam pelo cho.

Cresceu o fogo, e de

tal

sorte se fez grande,

com tudo o que tinham arderam.

os

homens

que as casas
mulheres no

em gua at ao pescoo,
queimados. E deram quele rio

tinham outro remdio seno meter-se


e ainda assim

julgavam morrer

onde assim estiveram o nome de Ribeira dos Socorrendos.


assim ficaram

mandou
ali

ali

sem

os precisos, e entrementes

enorme quantidade,

comiam

aves, de que

tinham

e do mesmo modo peixes do mar que

pescavam, de que tambm

alimentos, at que o senhor Infante lhes

ali

tinham grande abundncia.

verdade que a multido das aves era tamanha

a,

que

20
MONUMENTA,

2. a

14

se

algum

homem ou mulher

levava

um

cajado ao ombro, pom-

bos e corvos pousavam nele, e podiam ser apanhados mo.

dizem que durante nove anos a

ilha

ardeu sempre, porque o

fogo era inextinguvel por causa da grande massa de folhas, que

por tanto tempo

se tinha

acumulado.

quando eu Diogo Gomes

j mais de

me

trinta anos,

gares havia fogo sob a terra.


terra,

pela primeira vez, que h

em

alguns lu-

assim passando por toda aquela

examinando o solo, a ver qual a melhor


no acharam outra melhor que o stio do Fun-

procurando

para habitar, e

ali fui

disseram que ainda

chal.

encontraram

em

madeira de que fazem arcos,

vulgar tesch, de grossura

como uma

lngua

pipa, e muitssimo alta.

acharam tambm abundantssima madeira de cedro, grossa como


a madeira sobredita, e rvores, que

chamam

barbasano, e outra

madeira pesada como chumbo, que nem a gua

pode corromper.

alguma destas madeiras

se

qualquer edifcio permanece s para sempre.


madeira,

chamada barrabalano,

quanto que o barbasano


ainda a madeira

til

que

nem

a terra a

for posta

muito

em

ainda outra
branca,

en-

vermelho, tendendo para preto.

e outras rvores diversas das nossas.

voltaram os navios ao senhor Infante, contando-lhe que

tudo se queimara na

mandou

navios

com

ilha.

Infante imediatamente para

vitualhas e animais,

homens

ali

mulheres,

para a povoarem.
Esses comearam a semear trigo e aveia, e era to
solo que

uma medida dava

frtil

50 e mais, e assim dos outros frutos

da terra que semeavam.

tinham

todos os anos

ali

ali

tanto trigo que os navios de Portugal, que por

vieram, quase por nada o haviam.

Pouco tempo depois

um

certo cavaleiro de

nome

Tristo pe-

diu ao senhor Infante que lhe desse outra parte da ilha da Madeira,

chico.

210

tambm ptima

terra para povoar, agora

chamada Ma-

o senhor Infante lha deu, ficando a ilha repartida as-

sim: a parte ocidental,

Funchal, ficou a Joo Gonalves, a

qual muito frtil, onde h trigo com fartura, ptimo vinho de Malvasia e vinho de Terrasco, canas de acar, de
que fabricam acar em tal quantidade, que exportado para
as regies orientais e ocidentais.

Porm a

parte oriental da ilha,

Machico, ficou pertencendo a Tristo [Teixeira], onde tambm


cresce tudo o que se disse; todavia a parte ocidental melhor.

D.

infante

Cristo, e assim os

Henrique entregou esta

ilha

ordem de

povoadores no pagam outro tributo seno a

dzima a Deus e ordem de Cristo, a qual ordem

foi instituda

aps a supresso da ordem dos Templrios, e usam cruz verme-

meio da cruz

lha, e a

uma pequena

cruz branca, e possuem os

domnios dos Templrios.

Tendo morrido o capito Joo Gonalves, ficaram seus dois


E o mais velho, chamado Joo Gon
alves da Cmara, ficou capito em lugar de seu pai, porm o
outro Rodrigo Gonalves da Cmara, foi feito capito na ilha
filhos cavaleiros e fidalgos.

de So Miguel, que

uma

das principais das ilhas dos Aores.

quando faleceu o capito de Machico, lhe ficaram quatro


filhos. E o mais velho, chamado Tristo Teixeira, ficou capito

em

lugar de seu pai, e os outros irmos ficaram

com

ele.

DO DESCOBRIMENTO DAS ILHAS DOS AORES

Em

certo

tempo o

infante D. Henrique, desejando conhecer

as regies afastadas do oceano ocidental, se acaso haveria ilhas

ou

terra firme

a procurar

Cabo de
ilhas;

alm da descrio de Ptolomeu, enviou caravelas

terras.

Finisterra

Foram
umas

viram

terra a ocidente,

alm do

trezentas lguas, e viram que

entraram na primeira, acharam-na deshabitada,

correndo-a,

acharam muitos aores

e muitas aves; e

e,

eram
per-

foram

segunda, que ora chamada ilha de S. Miguel, igualmente des-

povoada, tendo tambm muitas aves e aores, onde encontraram


muitas guas quentes naturais,

isto , sulfricas.

211

viram outra

Ali

ilha,

assim como a ilha de S.


aores.

do Faial.

descobriram

agora chamada Ilha Terceira, que era

Miguel cheia de arvoredos, aves e muitos


ali

perto outra ilha, agora

chamada

Ilha

imediatamente outra ilha a duas lguas da ilha do

Faial, agora

chamada

um

Ilha do Pico, a qual ilha

sete lguas de altura, tanto

monte de

que muitas vezes os habitantes acen-

dez luzes julgando ser noite, e ainda

vem o

no cume do

sol

monte. Os navios voltaram a Portugal anunciando esta notcia

ao senhor [D. Henrique], o qual se alegrou muito.

DA PRIMEIRA ILHA DOS AORES, SANTA MARIA

infante D. Henrique

mandou um

certo cavaleiro por

nome

que nomemos acima no descobrimento

Gonalo Velho,

da

Guin, por capito das caravelas, que levavam cheias de ani-

uma

mais domsticos, que enviavam para cada

chegando primeira, que

Velho, que agora


isto ,

se

chamava

chamada Santa Maria, lanaram

porcos, vacas, ovelhas, etc., de que

quantidade.

das

Nesta ilha habitou

aquele

ilhas.

ilha de

ali

ali

Gonalo
animais

agora grande

cavaleiro

por algum

tempo.

DA ILHA DE
Foram

S.

MIGUEL

depois ilha de S. Miguel, lanaram

igualmente

porcos, vacas, ovelhas, etc, de que h a grande abundncia,

de

modo que

todos os anos da trazem gado para Portugal.

Igualmente h
ali

vo navios

tanta quantidade de trigo, que todos os anos

trazem trigo para Portugal.

Nesta agora capito Rodrigo Gonalves, irmo de Joo


Gonalves, capito da ilha da Madeira.

No muito tempo

depois o infante D. Pedro, irmo do in-

fante D. Henrique, pediu a seu irmo sta ilha, que lhe foi

no temporal,
ilhas

212

no

espiritual,

dada

que assim ficou como as outras

da Ordem de Cristo, dando de todas a dzima, que o sumo

pontfice

Eugnio [IV] papa confirmou, e onde

todas as ilhas descobertas


fante e da

Ordem

fez

meno que

no mar oceano seriam do senhor In-

de Cristo.

qual infante D. Pedro, naquele tempo era regente do reino

mandou homens para

de Portugal,

enviou para
isto se

ali

a povoar

esta ilha, e

muitos trotones, cavalos da Alemanha, onde por

encontram agora

em

grande quantidade.

acharam

ali

muitos porcos que foram gerados desde o primeiro descobri-

mento

at ao

fogo, que

tempo de ento. A h

um

no vero aparece como carvo

mostra grande fumaceira. A tambm,

h terra que parece cinza, sempre


lanam a esta

terra se

em

grande monte cheio de

em

braza, e no inverno

numa

grande plancie,

fervura, e tudo o que

consome imediatamente.

O MANUSCRITO VALENTIM FERNANDES

Traduo

de

Gabriel Pereira, in Boletim da Sociedade de Geografia de Lisboa, 17. a


Srie
N. 5, p. 270-293, por ns correcta em nume1898-1899

rosos passos.

21

34

DO DESCOBRIMENTO DA GUIN
PELO INFANTE D. HENRIQUE

DE JNVENTIONE AFRICAE
MARITIMAE ET OCCIDENTALIS VIDELICET GENEE PER

INFANTEM HEINRICHUM
PORTUGALLIE

ordinis

D. Joo I, que de religioso


da ordem da cruz verde ( x )

ad regnum vo-

subiu ao trono de Portugal,

Iohannes primus rex Portugallie

ex

religioso

viridis crucis

catus reliquit filium Edroar-

dum, regem
Heinricum,

et

qui

Edroardus

Qui

DESCOBRIMENTO DA FRICA
MARTIMA E OCIDENTAL,
ISTO , DA GUIN, PELO
INFANTE D. HENRIQUE DE
PORTUGAL

fratrem

non

Don

nupsit.

ultra

genuit

deixou

dois

Duarte,

seu

Henrique,

(!)

Fernandum.

Alfonsus

2
(

que

ficou

D.

):

sucessor,

celiba-

trio.

Alfonsum primogenitum, Petrum,

filhos

D. Duarte teve
D.

Afonso,

que

tres filhos:
foi

mais

Gro-Mestre da Ordem Militar de .S. Bento de Avis. O seu


Ordem de Avis foi seu filho D. Fernando, o

sucessor no Mestrado da
Infante Santo.

2
Os filhos de D. Joo I no foram apenas dois. Do seu casa)
mento com D. Filipa de Lencastre teve D. Joo I oito filhos, dois dos
quais pouco tempo viveram. Antes de casado teve de D. Ins Pires
(

dois filhos naturais:


D. Beatriz, pelo seu primeiro casamento, condessa de Arundel, e, pelo segundo, baronesa de Yrchenfield, e D. Afonso, conde de Barcelos e primeiro duque de Bragana, que foi casado
com D. Brites, filha de D. Nuno lvares Pereira, o grande condestvel.
Com uma neta de D. Nuno veio a casar um dos filhos legtimos de
D. Joo I
o infante D. Joo, que foi gro-mestre da Ordem de
S. Tiago e que sucedeu ao av de sua mulher no cargo de condestvel.
No tempo de D. Joo I ainda, em Portugal, os filhos dos reis,
incluindo o herdeiro do trono, tinham o ttulo de infantes. Segundo diz
Rui de Pina, o >primeiro infante portugus herdeiro do trono, que se
chamou prncipe, foi D. Afonso, filho do rei D. Duarte. (Chronica
d'El-rei D. Duarte, edio da Biblioteca de Clssicos Portugueses,
cap. V, pg. 32).

214.

rex

creatur.

Edroardi

Idem

Henricus frater

virgo

Heinricus

permansit.

considerans

non

paternos

census,

expensis

sufficere,

applicuit

terras

regem de Tunis,

multum

thagine

ad Tunis

factus,
nis
in

Aethiopiam
et

o su-

Hen-

viveu

sempre

e.

auri

em

absoluta

continncia.

autem

Este D. Henrique, irmo de

Car-

D. Duarte, vendo que os ren-

quo-

dimentos paternos no chega-

rex de Tu-

mercs per atlntica iuga

miserit,

foi

cessor de D. Duarte; D.

animum

misit. Certiorque

quomodo

e D. Fer-

irmo de D. Duarte,

tannis habere, suos exploratores

rique,

incgnitas

i.

3
(

nando. D. Afonso

tantis

Considerans

aperire.

velho, D. Pedro

meridianam

aurum sclauosque

vam

para to grandes despe-

sas,

dedicou-se

ao

mento de novas
bendo que o
isto

os

anos

Sa-

terras.

rei

de Tnis,

de Cartago,

todos

descobri-

obtinha

muito

ouro,

attulerit,

idem hoc ipsum per


f acere, quod
temptauit
mare

mandou

rex de Tunis per terram mul-

enviava mercadorias Eti-

tis

annis potuit efficere. //

espies a Tnis,

e,

tendo averiguado que sse

rei

pia do sul atravs dos


tes

Atlnticos

Mon-

recebendo

em

troca escravos e ouro, tentou


fazer por

mar

o que o rei de

Tnis fazia havia muitos anos


por terra

4
(

).

D. Pedro no era filho, mas irmo de D. Duarte.


Sobre os motivos que levaram o Infante D. Henrique a consagrar a sua vida aos descobrimentos ver sobretudo: Chronica do Descobrimento e Conquista da Guin, de Gomes Eanes de Azurara,
cap. VII; Da sia, de Joo de Barros, Dcada I, liv. t., cap. II;
Chronica do Prncipe D. Joo, e Damio de Gis, cap. VII; Vasco
da Gama, de J. M. Latino Coelho, vol. I, cap. IV; La poca de los
grandes descobrimientos espanoles y portugueses, de Gonzalo de Reparaz, pg. 89 e seguintes; O Infante de Sagres, do sr. Dr. Fortunato
de Almeida, pg. 3, 14 e 15; Vida do Infante D. Henrique de Portugal, de Richard Henry Major (traduo de J. A. Ferreira Brando
Lisboa, 1S76), cap. IV; Historia de Portugal, editada pela Portuca3

215

Em

Anno igitur Domini 1415


Ioahannes primus Septam in
stricto
tulit.

nobiles

maris

Eo

Saracenis

Joo
treito

Ulisibonam militaturi

ocasio

exeuntes, tempestatibus maris

ir

occiduas versus meridiem

in

de

Nessa

Gibraltar.

alguns

nobres,

que

embarcaram em Lisboa para

Septam portum Lisibone

in

conquistou aos mou-

ros a cidade de Ceuta, no es-

abs-

quidam

tempore

141 5 da era crist D.


I

levados

partes jnsulas Canrias casu

em

Ceuta, foram

pelas

tempestades

combater

para regies ocidentais do

sul,

descobrindo por acaso as Ca-

inuenerun.

lense Editora, L. a

cie Barcelos, e ainda ena publicao., fascculo 34


359 e seguintes; e Lacunes et surprises de VHistoire
des dcouvertes maritimes, Origines du Plan des Indes e As origens
do plano das ndias (resposta a um artigo do Dr. Duarte Leite) obras
do sr. Joaquim Bensade.
Que o descobrimento de um caminho martimo para a ndia entrou nos planos do Infante coisa de que, a meu ver, se no pode

do

vol. III, pg.

<;mas quando que surgiu essa ideia no seu esprito? <jTer


sido no incio dos descobrimentos ou numa certa altura deles? Embora, primeira vista, parea mais natural a segunda hiptese, a
verdade que a primeira tambm muito possvel. Damio de Gis
diz que o Infante D. Henrique ((determinou de mandar Navios aho
longuo da costa Dafriqua, com tenam de chegar aho fim de seus pensamentos, que era descobrir destas partes occidentaes ha navegao
pra ha ndia oriental)) (Chronica do Principe D. Joam, cap. VII)
Acrescenta que ele no desconhecia as tradies da antiguidade neste
ponto e menciona essas tradies.

duvidar;

que moveram o
pg. 46) tambm um motivo de
ordem puramente cientfica:
O Infante desejava av er de tudo manifesta certidom. Faz lembrar as palavras que o grande Cames pe

Alm de motivos

religiosos,

Infante, aponta Azurara

na boca do

Gama

(loc.

polticos e comerciais

cit.,

dirigindo-se ao

Samorim:

c.Sabe que h muitos anos que os antigos


Reis nossos firmemente propuseram
De vencer cs trabalhos e perigos
Que sempre s grandes cousas se opuseram;
E, descobrindo os mares inimigos
Do quieto descanso, pretenderam
De saber que fim tinham e onde estavam
As derradeiras praias que lavavam.

{Lusadas, canto VIII, est. 70).

2I

Tranquilo igitur mari pri-

mam

insulam

menque
roti,

et

sibi

no-

dededunt Lance-

nec populum inuenerunt

abierunt.

Francos

et

Postea fama ad

Flandrenses

quidam

niens,

dia (sic)
or,

ingressi,

homo

ex

ve-

Bicar-

Iohannes de Betennobilis, sed leprosus

nrias.

Passado o temporal,

abordaram a primeira dessas


ilhas e deram lhe o nome de
Lanarote; no vendo

a nin-

gum, retiraram-se. Os franceses e os habitantes

da Flan-

dres tiveram notcia dsse des-

cobrimento

ento

Joo de Bettencourt

um
5
(

),

tal

da

mandou espies a Tnis. Joo de Barros


diz que o Infante, quando em frica, ((sempre
inquiria dos mouros as cousas de dentro do serto da terra, principalmente das partes remotas aos reinos de Fez e Marrocos.
Diz Mnzer que o Infante

(loc.

cit.)

tambm

natural que ele procurasse por todos os meios obter informaes


sbre essas regies misteriosas, cujos segredos procurava desvendar.
mesmo fez D. Joo I com relao a Ceuta, quando pensou em conquist-la. Foi essa uma das razes por que os estrangeiros encontraram no Infante o melhor acolhimento. ((Sua casa, diz Azurara {loc. cit.,
cap. IV, pg. ao), foe huu geral acolhimento de todollos bos do regno,
e muyto mais dos estrangeiros...
casa do Infante, diz Oliveira
Martins, patente a quantos havia bons e valiosos no reino, era, porm, sobretudo o asilo dos estrangeiros que cooperaram com ele na
sua empresa absorvente (Os Filhos de D. Joo I, 2. a ed., vol. I,
pg. 83). Das crnicas e documentos, diz o sr. Dr. Jaime Corteso
(Histria de Portugal, j citada, pg. 356), sabemos que teve a seu
servio, alm de muitos judeus, numerosos genoveses, venesianos, flamengos, alemes, castelhanos, ingleses, franceses, um dinamarqus,
moiros, canrios, abissnios e ndios.
5
vez de Bettencourt Mnzer emprega as formas Bentecor e
)
(
Bentacor. Encontramos em escritores portugueses as formas Betancor
e Betencor; encontramos a primeira, por exemplo, em Joo de Barros
(Da sia, dcada I, liv. i., cap. XII), e a segunda na Histria Insulana, do P. e A. Cordeiro, cujo ttulo II do livro
se intitula: Dos
Cmeras e Betencores.
Relativamente ao descobrimento das Canrias a narrao de Mnzer , com algumas modificaes, um extracto da narrao de Diogo
Gomes; num e noutro h confuses e inexactides e nenhum se refere
ao que se passou com essas ilhas no tempo de D. Afonso IV. Tambm
Gomes Eanes de Azurara e Joo de Barros se no referem a isso e no
entanto hoje fora de dvida que, mais de 70 anos antes da viagem de
Bettencourt, j os portugueses tinham ido quelas ilhas, como tambm
averiguado hoje parece que, antes de Colombo, j os portugueses tinham
descoberto o continente americano. (Ver Histria da Colonizao Portuguesa no Brasil, vol. I, e tambm A Expedio de Pedro lvares Cabral e o Descobrimento do Brasil, do sr. Dr. Jaime Corteso, no captulo

Em

2IJ

suis

accepto

spretus,

Picardia,

the-

desprezado

fidalgo

sauro Sibiliamcumduabusna-

pelos seus por ser leproso, pe-

gou nas suas riquezas

uibus venit, exploraturas loca


extera, ut solus

cum uxore

e veio

para Sevilha com navios para

et
j

liberis

habitaret.

factus

de

omnibus
lectili

illis

Jnsulis

cum

necessariis et suppe-

et sementis, ut futuras

colonus, ad

explorar as regies exteriores

Certiorque

Jnsulam unam de

com

a-fim-de l viver

mulher e os seus
da

existncia

partiu

como

filhos.

dessas

colono,

a sua

Certo
ilhas,

com

to-

intitulado: Duarte Pacheco e as anteriores viagens ao continente americano; ver alm disso o estudo do mesmo autor: Do sigilo nacional
sobre os descobrimentos {Lusitnia., vol. I, pg. 45 a 81). Ver tambm o Boletim Geral das Colnias, n. t8, Dezembro de 1926, artigo
do sr. Jos Emlio dos Santos e Silva, e a proposta apresentada pelo
st. Dr. Veiga Simes ao Congresso das Cincias Histricas de Budapest e publicada no referido Boletim, ano VII, Agosto- Setembro de
1931, pg. 203 a 207.
Mesmo que no houvesse argumentos bastantes, e alguns h e suficientemente fortes, para nos convencerem de que os portugueses navegaram para os lados da Amrica e a atingiram mesmo antes de Colombo, era perfeitamente legtimo pens-lo, pois seria quase absurda a
suposio de que eles, principiada a colonizao dos Aores e da Madeira, e sabendo j muito bem navegar no alto mar, no haviam de
esforar-se por explorar o mais cedo possvel o Oceano Atlntico a
ocidente dessas ilhas, d Pois no lhes havia de passar pelo esprito que
para esses lados se encontrassem mais terras? Trs motivos poderosssimos os solicitavam nessa direco: a curiosidade, a cubia e o amor
da glria, e, para nada faltar, o prprio mar arrojava de quando em
quando, s praias dalgumas dessas ilhas, troncos de rvores desconhecidas, bambus gigantescos e at madeiros trabalhados por mo humana
e trazidos dos lados do ocidente pelas guas. (Histria da Colonizao
Portuguesa do Brasil, vol. I, Introd., pg. Cl). Tambm na carta de
Mnzer a D. Joo II, trazida por Martim Behaim, se faz referncia s
canas que a tormenta la da prava do oriente s prayas das ilhas
dos aores (a traduo portuguesa desta carta foi incorporada no
Tratado da Esphera e vem transcrita na Hist. da Col. Port. do Brasil,
vol. I, Introd., pg. CVII a CIX) e no seu Itinerrio diz Mnzer que viu
em Lisboa canas que o mar traz para as ilhas da Madeira e do Faial.
Xo crvel tambm que o Infante D. Henrique e seu irmo
;

D. Pedro,

com

espritos

muito

cultos,

vidos de saber e

em

convivncia

no tivessem conhecimento do livro das


viagens de Mandeville nem do livro Imago Mundi do Cardial d'Ailly,
livros bem conhecidos nessa poca e onde se sugere a ideia de atingir
a ndia pelo Ocidente. Pedro Alaco (Pedro d'Ailly), Cardial e Bispo
de Cambrai, citado por Azurara.

218

estrangeiros

instrudos,

Canariis

venit,

cui

dedit Forte Ventura,

hodie

inquilini

guam

nomen
in

partim

cousas

lin-

para

gallicam seruant. Erat

uma

necessrias,
e

sementes,

delas, a

que ps o

nome de Forte Ventura,


lando ainda hoje

uma

fa-

parte

dos seus habitantes a lngua

//

Postea

exiuit

Lanceroti,

semper

as

trem de lavoira

autem populus multum bestialis.

das

qua

ad

et

ad Jnsulam

pro necessariis
Sibiliam

misit.

francesa.

Os indgenas eram

muito selvagens. Partiu mais


tarde para a ilha de Lana-

Bettencourt saiu de La Roahell no diia i de Maio die 1402, veio


navegando sempre junto da costa at Cdiz, perdendo, por dissenses e
outras causas, muitos marinheiros nessa viagem, e foi com auxlio de
navios e marinheiros da Pennsula que ele foi ter s Canrias; da Pennsula eram mesmo alguns dos prprios comandantes dos navios. Levou at intrpretes (um tal Afonso e sua mulher, chamada Isabel) segundo se l na prpria relao dos capeles de Bettencourt; a se fala
tambm de um outro intrprete, um tal Angeron, que era de Gomera,
e foi dado a Bettencourt pelo Rei D. Henrique de Castela. (Ver Opsculos e Esparsos do Visconde de Santarm, pgs. 109 a 425, e 435 e
seguintes)
V-se que nessa data era j do conhecimento de muita gente o
caminho dessas ilhas; mas ns sabemos hoje que em 1345 j os portugueses l tinham ido, tendo sido eles bem decerto quem as descobriu.
Efectivamente, tendo em 1340 o Papa Clemente VI feito concesso da
soberania delas a Lus de La Cerda, D. Afonso IV protestou contra
carta de D. Afonisso, reclamando-as como propriedade de Portugal.
so IV, que foi descoberta nos Arquivos do Vaticano, datada de 12
de Fevereiro de 1345 e foi transcrita por Joaquim Jos da Costa de
Macedo numa Memoria publicada no tomo VI (1819) das Memorias da
Academia Real de Sciencias de Lisboa. A Memria de Costa Macedo
foi lida na sesso pblica de 14 de Junho de 1816.
Aquela carta foi tambm transcrita na ntegra na Histria da
Colonizao Portuguesa no Brasil, vol. I, pg.
a LXVII, e na
Historia da Descoberta das Ilhas, do Marqus de Jcome Correia,
pg. 144 a 147.
Na sua carta, referindo-se quela que o Papa lhe escrevera a notificar-lhe a concesso feita a D. Lus de La Cerda, diz D. Afonso IV:
((Respondendo, pois, dita carta o que nos ocorreu, diremos reverentemente, por sua ordem, que os nossos naturais foram os primeiros que
acharam as mencionadas Ilhas. E ns, atendendo a que as referidas
Ilhas estavam mais perto de ns do que de qualquer outro prncipe e a
que por ns podiam mais comodamente subjugar-se, dirigimos para ali
os olhos do nosso entendimento e, desejando pr em execuo o nosso
intento, mandmos l as nossas gentes e algumas naus para explorar a
qualidade daquela terra, as quais, abordando s ditas Ilhas, se apodera,

LXV

2I

Mortuus autem

nomine
duas

reliquit filium

Misscoti,

filias,

vire (sic),

rote e

mandou sempre

ir

de

qui reliquit

cuius
nomine

primse
Caprira,

Sevilha

aquilo

de

que

pre-

cisava.

Seu

filho,

chamado

Mis-

ram por fora, de homens, animais e outras cousas e as trouxeram com


grande prazer aos nossos reinos. Porm quando cuidvamos em mandar uma armada para conquistar as referidas Ilhas, com grande nmero
de cavaleiros e pees, impediu o nosso propsito a guerra que se ateou
primeiro entre ns e El-Rei de Castela e depois entre ns e os reis
Sarracenos.

Tudo isto por ser notrio, estamos certos de que no se escondia


a V. Santidade....
V-se daqui que antes de 1336 j os portugueses tinham ido s
Canrias, porque a guerra com o rei de Castela comeou em 1336.
muito possvel que, antes dessa expedio de que fala D. Afonso IV, j outros navios portugueses tivessem ido s Canrias. (Ver
Inditos do Visconde de Santarm, pg. 327 e seguintes; Opsculos e
Esparsos, do mesmo autor, vol. II, pg. 421, e tambm J. J. da Costa
de Macedo, nas Memrias da Real Academia das Cincias, de Lisboa,
tom. VI, pg. 16); indubitvel tambm que em 1341 houve nova
expedio portuguesa, em que tomaram parte trs navios. Desta viagem foi encontrada pelo professor de Florena Sebastio Ciampi, entre
os papis de Boccaccio, que estavam na biblioteca Magliobecchiana,
uma relao bastante circunstanciada, extractada duma carta de dois
mercadores de Gnova estabelecidos em Sevilha.
Pode bem ser que tambm nessa ocasio tenham os portugueses
descoberto o arquiplago da Madeira. (Ver Inditos, do Visconde de
Santarm, pg. 331 e seguintes, e o Arquivo Histrico da Madeira,
vol. I, pg. 125-128). H vrias cartas anteriores a 1400, mas todas
elas posteriores a D. Afonso IV, em que se encontram j as Canrias e
as ilhas da Madeira e Porto Santo; em contraposio, no clebre portulano genovs de Visconte, datado de 13 18, e portanto anterior s
expedies desse rei, ainda essas ilhas no figuram, como tambm no

figuram no Mappamundi do Chronicon ad annum MCCCXX nem no


de Marino Sanuto. (Ver Inditos, pg. 328, e Opsculos e Esparsos,
vol. II, pg. 422 a 424). Numa daquelas cartas h mostras evidentes
de o seu autor ter conhecido aquela relao da expedio de D.
Afonso IV. (Ver Inditos, pg. 332 e segs.).
Houve, certo, quem aventasse a hiptese de interpolao a aditamentos nos documentos cartogrficos medievais, especialmente nos
do sculo xi v; mas homens competentes, como, por exemplo, o Visconde de Santarm, Nordenskjld e Beazley, que examinaram esses
portulanos e mapas, aceitam absoluta e integralmente a sua autenticidade. (Ver a este respeito uma nota do Dr. M. Oliveira Ramos Histria da poca dos Descobrimentos, do Dr. Sophus Ruge, pg. 487-489)
Parece que no tempo de D. Joo II estavam esquecidas aquelas
,

viagens feitas pelos portugueses s Canrias.

220

i.

e.

de famlia Caprarum,

cunda autem
ria

filia,

se-

nomine Ma-

de Bentekor nuptui datur

cot

),

que lhe sobreviveu,

uma decom um homem

deixou duas
casou

las

filhas:

uentam Jnsulam de Madera,

chamado Cabreira, isto , da


famlia Caprarum ( 7 ), e a segunda chamada Maria de

jn ea capitaneus creatus est.

Bettencourt, foi dada

Sed tandem dissensione orta

mento a Joo Gonalves da


Cmara, que, depois do des-

Gontzaluus

Iohanrii

mera. Et

primus post

Heinrcum

inter

sem

ille

et

quisque
voluit,

Ka-

de

regem

in-

Portugalen-

Castelle,

quia

dominus feudi

esse

tandem rex

Castelle

declaratus est feudarius. Et ex

post

successu

temporis

alias

insulas reperit, vt insulam Teneriff,

Grand

Canria,

Ge-

mera, Jnsula de Palma, quae

cobrimento

em

casa-

da ilha da Ma-

deira, foi o seu primeiro

Ca-

pito.

Sobre
ilhas
tre

domnio

dessas

houve uma questo en-

D. Henrique de Portugal

e o rei

de Castela

8
(

),

ques-

to decidida por fim a favor

H quem julgue provvel que na mesma poca tenham tambm os


portugueses descoberto o arquiplago dos Aores. (Dr. Jaime Corteso,
Histria de Portugal, j citada, vol. III, pg. 349).
6
Mateus, mais conhecido pelo nome de Maciot. Joo de Barros
)
(
(Dcada I, liv.
cap. XII) diz que Maciot teve s uma filha. Miinzer concorda neste ponto com Valentim Fernandes.
7
Da familia Caprarum quer dizer, literalmente, da famlia das
)
(
Cabras. Os Cabreiras tinham por armas, em campo de oiro, duas cabras
negras, e os Cabrais, duas cabras passantes, armadas de prpura e preto.
8
Da parte do Infante D. Henrique houve vrias tentativas,
)
(
quer diplomticas, quer mo armada, para se apoderar das Canrias.
Data de 1424 a primeira tentativa de conquista dessas ilhas por parte
do Infante D. Henrique. Para conquistar a Gr Canria mandou ele
nesse ano uma armada, comandada por D. Fernando de Castro, na
qual foram 2:500 homens de p e 120 de cavalo. Ainda no tempo de
D. Joo II Portugal tentou entrar na posse dessas ilhas.
H quem suponha que os indgenas das Canrias, os guanchos,
eram de origem germnica (ver Dr. Sophus Ruge, ob. cit., pg. 81).
Dessa opinio , por exemplo, Verneau que publicou vrios trabalhos
sobre o assunto. Sergi, pelo contrrio, sustenta que a populao que
ocupou as Canrias veio da frica ocidental. Sobre as diferentes hipteses da origem da populao das Canrias ver Giuseppe Sergi
Africa
Antropologia delia Stirpe camitica (Specie Eurafricana) cap. XVIII:
/ Canarii, pg. 359 a 378.

221

plena

[erat]

dactilis

pal-

et

do segundo, que descobriu

mis. Jnsula de Ferro. Et ele-

mais tarde outras

ilhas,

9
(

como

uat eis polus a 23 in 25 gra-

a de Tenerife, a Gran-Can-

dus. Et in scenit capitis ha-

ria,

bent Pleyades, quando sun in

de tmaras e de palmeiras, e

mdio

a illha

celi,

qui sunt in trpico

a Gomera, a Palma, cheia

do Ferro. Ficam na

Cancri, jn 22 gradus thauri.

latitude de 23 o a 25 o e

Sunt autem omnes ydolatre

seu znite as Pliades, quan-

modo mansueti

do estas esto no Trpico de

sed

inuenti,
facti

et Cristiani,

tamen

satis

tm no

Cncer a 22 o do Touro. Os
indgenas eram todos pagos,

bestiales.

mas tornaram-se
embora

tos,

um

dceis e cris-

tanto selva-

gens.

Repertir igitur Canarijs

ali-

quot annis post, Heinricus Inans ut anno 1450, natura


beralis

et

in

li-

generosis factis

sua expendens, vltra Canrias


misit

quendam nobilem

mili-

Em

10
1450 ( ), alguns anos
depois do descobrimento das

Canrias, o Infante D. Henrique, liberal e


tar

os

seus

amigo de gas-

rendimentos

generosas empresas

xl
(

),

em
en-

9
No verdade, pois essas ilhas j estavam descobertas. Na
)
(
prpria relao dos capeles de Bettencourt se fala, como j dissemos,
de um intrprete, que o rei de Castela lhe deu, e que era de Gomera.
10
evidente que esta data est errada. Diogo Gomes diz que
)
(
foi em 1416, o que deve estar mais prximo da verdade.
u
E mau grado as suas avisadas traas de lavrador, mercante
)
(
e industrial, mau grado as imensas riquezas herdadas ou adquiridas, e
os monoplios, doaes e opulentos subsdios brindados pela coroa,
debateu-se toda a vida, arrastado pela paixo descobridora, com angstias de dinheiro e morreu cheio de dvidas (Dr. Jaime Corteso,
Histria de Portugal, j citada, vol. III, pg. 355). Todos os seus
rendimentos como Infante de Portugal, diz o sr. Dr. rmando Corteso,
as receitas do Mestrado de Cristo em que avultava o quinto dos acares da Madeira e o ouro e importantes lucros que comeavam a vir
do comrcio criado com os novos descobrimentos, foram absorvidos
pelas despesas formidveis da Tera Naval, alm de outros auxlios que
prestou ao ensino nacional, despesas tais que data da sua morte as
suas dvidas ascendiam a mais de 35.000 dobras de ouro (oerc'a de

222

tem, nomine Gonsaluus Velio

Iohannes senex, expe-

e.

i.

viam

riri
lis.

occidenta-

Africe

Primo occurrebant curren-

guerreiro nobre,

Gonalo Velho (Joo Velho),


de passar alm das Canrias
e

//

um

carregou

descobrir

frica

caminho

da

Acharam

ocidental.

aque

primeiro correntes e agitao

(que in mdio Africe et Ca-

da gua (entre a frica e as

nariarum aliquando sunt ex

Canrias,

obiectu insularum, sieut in Si-

gumas vezes interposio


das ilhas, como acontece na

fluctuationes

et

tes

cum

cilia

Caribdi

ab aquilone
impetuosae,
nullus,

in

quod ante ipsum

nec Hercules tempta-

Nam

nauigare.

uerit

et Scilla fit)

austrum adeo

columna posita

illo

littore,

in euius

loco

in

erat

mdio

in

scrip-

Siclia

com

tuosas

do norte para o sul

mesmo
gar

nessas

paragens.

uma

inscrio:

e.

nem

dele,

Hrcules, ousou nave-

Non, tornar,

i.

al-

Cila e Caribdes);

que ningum antes

na praia

aut non

devido

essas correntes so to impe-

tum: Qui passar o capo de


si

isso

coluna

((Quem

Havia

com

esta

passar

ou

qui illud caput et promonto-

cabo

rium

no, porque o caso era du-

ille

temptauerit

redibit

Quia dubiosum erat


locus

nauigare,

non

aut

redibit.

et etiam

No,

ou

voltar

vidoso e a prpria regio es


tril.

sterilis.

autem Iohannes Vetus

Joo Velho navegou cora-

animose hunc tractum perna-

josamente atravs dessas pa-

uigans

ragens e encontrou, ao cabo

Ille

per

25

tranquillum

leucas,

re

post

reperit,

de 25 lguas,

um mar

tran-

130:000 libras), soma enorme para aqueles tempos. Boletim da Agncia


Geral das Colnias, n. 76, Outubro de 1931, pg. 6).
pocas de Portugal EconVer tambm J. Lcio de Azevedo
mico, pg. 82, onde se mostra que a empresa das conquistas e descobrimentos no logrou jmais pagar os gastos e que o prprio D. Joo II,
tido por severo ecnomo, no conseguiu nunca igualar despesas e re-

ceitas.

223

quem iocum Terram Aitam


Nec aliud, quam

baptizauit.

reperit, sed

est,

mare

deserta

mar

piscosum. //

xe

Hec enim

mundi

linea

potius cingulum mundi,

zona,

trrida
est

Cancri,

tropcus

Ethiopes

Nec

nobis.

i.

cuius

in

e.

isto ,

occidente in

et

cer,

longitudo ab

180 gra-

oriens

separa de ns os Etopes

no

se

pode comunicar por

dum

lado para o outro

seno pelo caminho de Cartago de que j

falei,

Reuersus

a sua latitude de 37 e a sua


de ocidente para

igitur

ad Portuga-

D. Henrique

a Portugal,

victoria currentis et fluctuan-

gozijou-se muito

maris.

Heinricus

nauigium

sue, et

Misit

igitur

Nunonem
sic

2.

Taluin

appellatum, cui

Alfonsum Gonsaluum
prouisorem

cum

domus

eo duos juuenes

Quando Joo Velho voltou

liam gauisus est Heinricus de

prefecit

porque

oriente de 180 o

Valdayo

cujo

Cn-

longitude

dus. //

tis

em

in ter-

quia latitudo eius est

pei-

mundo,

do

cintura

a zona trrida,

znite est o trpico de

per 37 dietas

em

diuidit

supra

mas o

).

melhor,

terra

scripsi,

arenosa

a Arbia,

abundante

era

ra inuicem accedunt, nisi per


ut

regio

como

12

viam

Carthaginis,

a essas costas

Esta linha do mundo, ou

vel

zenit

um

Era

terram arenosam, ut Arbia


deserta

Chamou

quilo.

Terra Alta.

com

re-

esta vi-

tria sobre as correntes mar-

timas e por isso enviou, para

uma nova expedio, o


Nuno Talvim 13 ), sob
(

mando do

navio
o co-

seu copeiro Afonso

Gonalves Baldaia; nesse na-

12
Junto da Terra Alta se deteve Vasco da Gama a pescar
(
)
durante duas horas. Mais para o sul (na costa ao sul do Rio do Ouro)
havia a chamada Terra Baixa.
Nem Mnzer nem Diogo Gomes falam da passagem do cabo Bojador por Gil Eanes, omitindo tambm algumas outras viagens.
13
Diogo Gomes chama-lhe simplesmente Talbin. Supe-se que
(
)
talbin seja palavra de origem italiana, designando uma espcie de barco

224.

cum

nobiles

equis ultra Ter-

ram Altam. Qui tandem


uento portu egressi

cum

in-

equis

signauerunt locum Angra de


Cavallis

Qui

i.

huc

sumpto

maris

littore

mare

portum equorum.

e.

viatico

omnes

super

et

nauis

ad

meridiem

videndo,

illuc

eundum inuenerunt
rubeo,

nes colore

hasagayes

jnter

contraram

bres, levando consigo

more

preliantes

autem

vulneratus
i.

e.

Ja-

cobus Lpus de Almada, so-

Om

Sicque

ethio-

primus

sanguis in Genea effusus

est.

Diremit autem nox hoc prelium.

Mane

apparuit

num

sed

nullus

niger

vestigia

homi-

juuenes

quaerentes

ad

locum maris venerunt, quem


Rio de oro,

Riuum auri
ubi primum

e.

i.

baptizauerunt,

navio continuou a sua

portantes

unus juuenis Diogo,

occidit.

viagem, e os dois jovens no-

algumas

provises, cavalgaram para o

cius suus Hector

com

nome de Angra dos Cava-

los.

erant

pem

porto, os dois

os cavalos; deu-se a este lugar

sul

inuicem,

um

desembarcaram

nobres

eorum, ubi acumina veneno


circumlita,

dois

22 homi-

spicula

e.

i.

in

tambm

seguiam

vio

mancebos nobres, e cavalos.


Tinham ordem de passar alm
da Terra Alta. Logo que en-

14
(

),

explorando direita

esquerda, e a meio cami-

nho encontraram 22 homens

duma

cr avermelhada,

ar-

mados de

azagaias, isto , de

chuos

moda

cujas

deles,

pontas estavam envenenadas.

Houve

luta, e

um

deles, Dio-

go Lopo de Almada,
rido;

Heitor

foi

Homem,

fe-

seu

companheiro, matou o etope,


e

assim se derramou o pri-

meiro

sangue

noite ps

De manh

na Guin.

termo ao combate.
j se

no viam ne-

pequeno. Azurara emprega a palavra barinel. (Ver Azurara, ob. t.,


nota a esse passo de Azurara, na mesma pgina, cita-se
pg- 59)
Francisco Manuel de Melo, que nas Epanforas, pg. 317, diz que barinel ou varinel era uma embarcao de remo que ento se usava,
cujo nome ainda retemos nas Varinas sutis de que hoje nos servimos.
14
Segundo Sehmeller, Diogo Gomes diz: Et equitaverunt unus
(
)
quisque portando secum victualia pro certis diebus, et navis eundo per
littora maris illius expectabat illos in loco certo.

Em

22 5

MONUMENTA

2. a

15

in arena auri

paululum inue-

nerunt. Similiter retia de

dactylorum

maris,

Tandem

facta.

eomm

uenta naue

reuersi

in

sunt

liam, equis semiuiuis


tibus

in

igitur

Infans,

ibi

Portuga-

manen-

Le tatus

terra.

quia

Cosmographos,

tra

zona

est

homines
qui

gros; viam-se apenas

Consub

negant habita-

tionem hominum.

pgadas

humanas.

Os dois jovens exploradochegaram a um lugar da

in-

littore

habitari expertus est.

trrida

foliis

res

puseram o nome

costa a que

15

de Rio do Ouro

contraram na
meira

pouco

tambm

de

tas

areia, pela pri-

um

vez,

ouro

onde en-

),

redes

de

folhas

de
fei-

palmeira.

Avistando por fim o seu navio

ter

abando-

costa,

os cavalos semi-mortos

regressaram

Ficou

Portugal.

satisfeito o Infante

por

constatado que havia ho-

mens
a

da

perto

naram

nessa

opinio

regio,

dos

contra

cosmgrafos,

que negam haver habitantes

na zona
Misit Heinricus tertio Gars[i]e
toris

Homo,

Home

i.

e.

ultra

uma

Rio

viando

ingressus terram noctu dieque


nil

nisi

hominum

arena vidit.

Organizou

fratrem Hecauri, qui

vestigia in

trrida.

mo

terceira

D.

Henrique

expedio,

Garcia

de Heitor

en-

Homem, irHomem, para

passar alm do Rio do Ouro.

Desembarcou, mas nem de dia

nem

de

noite

encontrou

al-

15
Conta Diogo Gomes que no meio desse rio encontraram os
)
(
portugueses uma ilha de areia, onde havia muitos lobos marinhos, tendo-lhe por isso posto o nome de Ilha de Lobos. Desses lobos marinhos,
acrescenta Diogo Gomes, trouxeram muitos ao Infante, que muito se
admirava. (Diogo Gomes, As relaes do descobrimento da Guin e das
ilhas dos Aores, Madeira e Cabo Verde, verso do latim por Gabriel
Pereira. Boletim da Sociedade de Geografia de Lisboa, 17. a srie,
1898-1899, n. 5, pg. 272).

22

ReueTsus

igitur

quarto

ricus

dictum

Tristan

Herbas

cum

Et

naui.

Nunnum

de

dieta,

(sic)

Hein-

ille,

misit

eo

gum; no viu seno pegadas


humanas na areia ( 16 ).

Aps o

ciuitate

una

Henrique enviou

in

alia

expedio,

charabela Anthonium Gunsal-

Nuno

uum

Elvas, e

Castellanum de Thomar.

Qui euntes noctu in terram sub

puteum

diluculo prope

cum

nerunt homines

inue-

utribus,

captisque 13 animabus reuersi

suntinnauem. Jnter quos qui-

dam

Adamum

nobilis

nomi-

Reuersi

Ethiops.

natus,

Portugaliam

tur

regresso

in

cum

igi-

gau-

dio. //

uma

Tristo,

com

D.

deles

uma

quarta

com

nau

da cidade de

numa

ele,

ca-

Anto Gonalves, alcaide do castelo de Tomar ( 17 ). Desembarcaram de


ravela,

noite, e

ao romper do dia en-

dum

contraram, junto

poo,

homens com odres. Aprisionaram 13 e reembarcaram.


Havia entre eles um nobre,
chamado Adamum ( 18 ). Regressaram a Portugal cheios

Jnformatus
nigros

fecit

Portugalie.

matus ab
nec aliud

igitur

Rex hos

discere

linguam

Et tandem

eis,

mandou

rei

esses

negros

lngua portuguesa e mais tar-

quod nec panis

de eles informaram-no de que

nisi

piscibus

sole

nec do-

na sua
ao

utebantur. Et vocabatur terra

casas,

Ceniga

terra

viuunt vita bestiali

terra

no comiam po,

alimentando-se de peixe seco

mibus, sed tentoriis pro casis

et

alegria.

infor-

vescebantur,

assatis

de

ensinar

sol,

e de que,

tinham

em

vez de

tendas.

chama va-se Ceniga

Essa
19
(

16
Refere Diogo Gomes que eles permaneceram na Ilha dos Lo)
(
bos durante trs meses, conforme a ordem que levavam do Infante, a
ver se podiam apanhar algum indgena.
17
S mais tarde que chegou a ser alcaide de Tomar.
)
(
18
Adamum, em Minzer; Adaivi, em Diogo Gomes, \zurara
(
)
chama-lhe Adahu (loc. cit., cap. XIII, pg. 82). Corresponder esse
<;

nome a Ado?
19
Os habitantes
(

diz

dessa terra chamavam-se Cengios ou rabes,

Diogo Gomes.

22/

levam vida selvagem como

ut arabi. Habent etiam lac et

carnes de camelis et

cs

rabes.

te

allis.

Tm tambm

carne

camelo

de

lei-

de

outros animais.

Habundat hec

terra

struc-

tionibus et gasellis de musco.

Accepit igitur Heinricus viam

Cambakatu

in

Habuit etiam

quomodo

eis,

glia

ab

da

de Tunis

tu

doctrinam

ad eos venerit, vbi

eis

20
(

).

muitos

terra

de

gatos

Assim

al-

conhe-

ceu D. Henrique o caminho

prouinciam.

rex

nessa

avestruzes

provncia
21
(

).

de

Cambaca-

Soube tambm deles

que a gente do Rei de Tunis

polus

chegava

eleuatur 13 gradus. Et longi-

at sua terra,

que

33 gradus sub meridiano de Tunis.

est situada a 13 o de latitude,

prima

certificatio

de Tnis. Foi esta a primeira

dum

informao a respeito do ouro

ab

tude-

Et hec

occidente

est

de auro, quo rex Tunis

passando por

que o

muitos camelos m-

mitteret

nima pars propter tempestatem arenarum rediit.

rei

o meridiano

de Tnis recebe des-

sas regies do sul enviando l

muitos camelos, a maior parte


dos quais

morrem devido

tempestades de areia

Quinto

igitur

Gonsaluum de

20

misit

22
(

).

Enviou o Rei uma quin-

rex

Cintria et Dio-

ta

expedio comandada per

Mnzer chama-lhes

gazelas do almscar. So os chamados gaou almiscaseiros. Alli teem, diz Diogo Gomes (loc. cit.,
pg. 273), muitos abestruzes e gazellas, que so animaes vulgarmente
chamados gattos de Algalia....
Shakspeare fala do almscar em vrias das suas obras; parece que
no tempo dele se usava bastante esse perfume na Inglaterra. (Lear,
(

tos de alglia

Em

IV-; As you iike it, III-2; etc).


As you like it, (loc. cit.), diz-se
que as mos dos cortesos cheiram a almscar.
21
Diogo Gomes diz Tambucutu (hoje Tombuctu)
(
)
22
Sobre o oiro que as caravanas traziam atravs do deserto do
)
(
Sara, diz o Visconde de Santarm em nota a Azurara (ver Azurara,
ob. cit., pg. 97): O A. parece ignorar que o oiro era alli trazido do
interior pelas caravanas que desde a antiguidade fazio este commercio

228

nysius Dies, qui ultra euntes

Gonalo

ad Caput lbum venerunt,

Dias, que

ibi-

que multis nigris inuentis in


loco qui

cum

nune Furna,

i.

e.

Blon-

appellatur, quia ad simi-

litudinem

fornacis.

Et ultra

nauigantes ad locum Arguim,


vbi rex hodie castram

fecit,

habundans dentibus elephantis

et aliis.

sula,

jn

Jnuenta parua

qua edificatum

de

Denis

avanaram

at ao

Sintra

Cabo Branco, encontrando

num

muitos negros

mado

hoje

Furna,

Bloncum, porque
lha a
a

um

forno.

viagem,

guim

23

),

in-

construir

est

castelo

se

isto

asseme-

Continuando

chegaram a Aronde o

rei

mandou

recentemente
24

lugar cha-

);

um

um

lugar rico

a travez do grande deserto, principalmente depois da invaso dos rabes... A denominao de Tiber derivada da palavra rabe Thibr,

que significa oiro.


((A maior parte do oiro que em Portugal corria durante qusi tda
a Idade-Mdia vinha dos reinos ou principados muulmanos do norte
de frica. (Ver Histria de Portugal j citada, vol. III, pg. 350).
23
A-pesar-de Diogo Gomes dizer o mesmo, parece haver aqui
(
)
engano, porque nas cartas a Furna indicada para alm de Arguim, de
modo que, ou as cartas esto erradas, ou a Furna de que se fala aqui
outra, ou ento; o que me parece mais provvel, os portugueses, talvez
para surpreenderem mais fcilmente os indgenas, afastaram-se um
pouco da costa na sua viagem para o sul, indo dar tal Furna e
descobrindo Arguim no regresso.
24
onde o Rei mandou construir recentemente
Com esta frase
)
(
um castelo
parece Mnzer dar a entender que foi D. Joo II quem
o mandou construir, ao passo que Diogo Gomes diz que ele foi construdo em 1445 por ordem do Infante. Kunstmann refere-se a um
documento de D. Afonso V, de 26 de Julho de 1464, do qual consta
que o castelo foi mandado construir >por este Rei, o que no impede
qualquer ajuda ou interveno da parte do Infante. Pode ser tambm
que no tempo de D. Joo II tenham sido reparadas ou reforadas essas
fortificaes, ou que tenha havido confuso de Miinzer com o castelo
de S. Jorge da Mina.
Pinheiro Chagas diz que at 14.48, termo da crnica de Azurara,
ainda o Infante D. Henrique no mandara construir fortaleza em Arguim. {Histria de Portugal, nota pgina 304 do vol. II). O sr.
Dr. Jaime Corteso, no seu estudo publicado no III volume da Histria de Portugal j citada, pg. 375, diz: A breve trecho, em ano
pouco posterior a 144.8, ainda que impossvel de fixar com segurana, o
Infante mandou construir uma feitoria-castelo em Arguim, ilha muito
prxima da costa.

22

castmm,
suas

et

hodie faciunt hic

mercancias,

triticum

pannum

pro schla-

pro auro,

uis et alia etc. sicut hodie

Hec

facta

sunt

anno

fit.

salutis

em

dentes de elefante

outras
a

uma pequena

que

foi

fecit

ciassem

Hein-

ilha e nela

construdo o castelo.

hoje a duas espcies de

pano por escravos

coisas

em

25
(

Encontraram

cousas.

trfico: troca-se trigo

1445-

Sexto

mais.

Isto

por ouro
e

outras

passou-se

1445 da era de Cristo

Organizou

em

26
(

seguida

D.

25
Aqui deve haver confuso. No provvel que os indgenas
(
)
pudessem trazer para a muitos dentes de elefante. Cadamosto, por
exemplo, na relao das suas viagens, falando do comrcio da ilha de
Arguim, no se refere a dentes de elefante, e Diogo Gomes tambm
no. Arguyn uma ilha prximo de terra, diz Diogo Gomes, e muito
povoada de Cengios... Aquela ilha tem muitos lugares onde nasce
gua doce na areia. E por isso o senhor infante depois mandou cons-

um castelo, e ps a gente sua crist e um sacerdote chamado


Polono, da vila de Lagos, e esite foi o primeiro que celebrou o ofcio
divino na Guin. E a este castelo vinham os rabes da terra trazendo
ouro em p, e recebiam em troca trigo e mantas brancas (mantones) e
berneses e outras mercadorias que para ali mandou o infante em uma
hulica grande, que foi de Robert Kerey (ou Ererey)
E assim sempre at agora se faz o comrcio, trazendo os mouros o
ouro da terra de Tambucutu.
Este castelo foi construdo no ano de 1445. (Boletim da Sociedade de Geografia, j citado, pg. 273 e 274).
Cadamosto cita o trfico do oiro, que era o principal, havendo
tambm o de escravos e de cavalos da Berbria.
ilha de Arguim chamavam os da terra Gete (Azurara) ou Adeget
truir a

(Barros)
26
Relativamente aos descobrimentos feitos no tempo do Infante
)
(
D. Henrique h grande confuso de datas nos diferentes autores que
se ocupam do assunto. O sr. Dr. Armando Corteso, num artigo que
publicou em Outubro ltimo no Boletim da Agncia Geral das Colnias
e que se intitula Subsdios para a histria do descobrimento da Guin
e de Cabo Verde procura, entre outras cousas, esclarecer este assunto.
A viagem de Denis Dias, por exemplo, d-a como tendo-se realizado
em 1414.4. Kunstmann diz que deve ter sido em [4.42 ou 1443. Se porventura fosse verdadeira a afirmao de Diogo Gomes de que o castelo
de Arguim foi construdo em 1445, ou se s tivesse sido comeado nesse
ano, este facto forneceria mais uma prova de que a viagem de Denis
Dias foi anterior a 1445 e de que, portanto, Mnzer se enganou

230

ricus, cui praefecit Gili

nes de Lopes

tribunum

et

regis,

Iohan-

Henrique, para a sexta expe-

Lancerotum
et

dio,

Nunnum

eram

tes

Gonsaluum de Cinallj. Qui ultra Arguim

uma

frota cujos capi-

Gil Eanes,

Tristan et

rote,

almoxarife

tria et

Nuno

Tristo,

Lana-

do

Rei,

Gonalo

de

nauigantes Jnsulam Teslay et

Sintra e outros, os quais, pas-

Tidor et Onar populatas

sando alm de Arguim, des-

cum

Adductique

uenerunt.

in-

cobriram as ilhas de Teslai,


Tidor e Onar

653 schlaui, quos


Portugalie
partim vendidesunt

eis

partim

runt,

Pape

et

27

), que eram
Trouxeram de l
653 escravos, vendendo em
(

habitadas.

alljs
I

dono dederunt.

Portugal

uma

parte deles, e

fazendo presente das restanao Papa e a outras pes-

tes
i

soas.

Gonalo

Septimo rediens in Ethio-

piam Gonsaluus de

cum

reuersi

Cintria et

schlavis, rex ser-

uabit quartam partem

Sintra
e

com

28

escravos

parte

sibi.

de

novo Etipia
(

),

a quarta

dos quais o Rei

reservou para

de

foi

voltou de l

si; foi

29
(

esta a s-

tima expedio.

Numa

Octauo misit usque ad Ri-

uum

et f lmen S.

Caput Toffia
uersi

et

Iohannis
inglorij

et
re-

oitava expedio na-

vegaram os portugueses
ao

rio

at

de S. Joo e ao cabo

Tofia e voltaram de l sem

sunt.

27
Diogo Gomes diz: Tesslin, Tyder e Onar. A ilha de Teslai
(
)
deve ser a ilha das Garas. Falando desta expedio, diz Diogo Gomes (loc. cit., pg. 274): <(E eu Diogo Gomes, almoxarife de Sintria,
sozinho, apoderei^me de 22 pessoas, que estavam escondidas e as trouxe
ante mim, sozinho, como se fossem rezes, por meia lgua, at aos

navios.
28
Gonalo de Sintra no voltou, porque foi morto pelos ind(
)
genas junto das referidas ilhas. Os seus companheiros que voltaram
com 60 escravos de um e de outro sexo, segundo refere Diogo Gomes.
Azurara e Barros dizem que Gonalo de Sintra foi morto com sete
companheiros.
29
(

Infante, segundo Diogo

Gomes.

23I

Consilio igitur inito Jnfans

Heinricus abscidit bellum et

cum

spolium

donis

et

cum

eis et

eos

et

pace

mercantiis

nido

Exiuerunt

vencendo

pilhagens,

30

mercadorias

).

nova expedio desco-

sterilem inuenientes ultra per-

briram os portugueses

agrantes ad certas dietas in-

gio estril,

terram

uenerunt

plenam palmis
a

nihil

nigris

aps

e,

populatam

terra

hominibus

muitas palmeiras

dantes

sed

nigris,

et

eis

dona,

acceperunt:

etiam non verbum dixerunt.

pela

por meio de presentes

Em

terram

igitur et

reu-

Henrique

D.

conselho,

resolveu pr de lado guerras

paz

vicit. //

Tendo

algum.

proveito

povoada,

portugueses
sentes,

uma reuma

ela,

onde

havia

e negros; os

deram-lhes

mas

nada em troca
conservaram-se

pre-

receberam

no

os

pretos

sempre

no

maior mutismo.

Tandem
ad Riuum

ultra

Continuando a navegar, os

transeuntes

magnum

iuerunt.

Super cuius ripas intra

ter-

portugueses descobriram o Rio

Grande, nas margens do qual,

uma

ram 120 leucis locus Cantor


maxime populatus. Et
est

guas,

Portugalenses per suos nigros

centro

30
(

Era esta a melhor

por D. Joo
31
(

poltica,

distncia
est

muito

que depois

foi

de

situada

120

l-

Cantor,

populoso

31
(

).

hbilmente seguida

II.

Diogo Gomes

fala

do descobrimento do Senegal

do Gmbia

e da viagem que fez por este ltimo rio at Cantor. D informaes


curiosas dessas regies, que visitou comandando uma expedio de trs
caravelas. neste ponto da narrao de Diogo Gomes que se encontra
um passo interessante. Depois de dizer que o rei Batimansa lhe tinha
jurado que no mais faria guerra aos cristos e que seguros podiam ir
pela sua terra tratando da sua mercadoria, acrescenta: O que eu quis
experimentar mandando Jacob, ndio que o senhor Infante comnosco
mandou, para que chegssemos ndia, nos servisse de lngua, em
terra)).

Os portugueses continuaram depois essas comunicaes e relaes


comerciais com o interior. D. Joo II mandou de Cantor uma embaixada ao chefe dos Mandingas, o Mandimansa.
Duarte Pacheco Pereira se encontra tambm uma descrio de Cantor. Diz ele que Can-

Em

2J2

Martinho de Bomia

o seu

Globo

(Theresienplatz

Nuremberga)

interpretes,

linguam

cum

Os

portugueses

pacem

paz

com

Et

reuersi

vindo-se dos intrpretes, que

cum

denti-

eram os primeiros negros que


tinham trazido e a quem ti-

quos primo captos

docuerunt,
fecerunt.

eis

sunt Portugaliam

bus elephantis

et nigris,

quos

alii

nigri eis dederunt. Bellan-

nham

tes

enim

dunt

se.

Galloff,

nigri

inter

se

ven-

Et hec terra vocatur


de qua socer domini

os

assentaram

indgenas,

ensinado a sua lngua,

voltaram a Portugal

dentes

ser-

de

elefante

com

negros

que os outros pretos lhes de-

tor uma comarca de terra a 150 lguas da foz do Gmbia e tem


quatro povoaes: Sutucoo, Jalancoo, Dobancoo e Jamnamsura. A primeira era a mais importante: tinha 4.000 habitantes e fazia-se l uma
grande feira (Esmeraldo de Situ Orbis, edio crtica anotada por Epi-

fnio Dias, pg. 87)

Quando Andr lvares de Almada l chegou, em 1578, havia j


oito anos que tinha acabado o comrcio com Portugal, devido ao facto
de os navios portugueses j no visitarem aquela comarca.
Andr lvares de Almada fala de
outro ponto das margens do
Gmbia, que era outro grande mercado do ouro dos mandingas. Diz
ele: Neste rio (Gmbia) indo por elle acima 120 legoas da barra, da

um

banda do Norte, n'hum porto que se chama Jagranura, na aldeia chamada Satuco, ha trato d'ouro que trazem alli mercadores Mandingas...
(Tratado breve dos rios da Guin e de Cabo Verde, pg. 30).
Devemos notar que, em vrios pontos da Guin, encontraram os
portugueses muitos barcos indgenas, que navegavam principalmente
nos rios, e at mesmo algumas vezes foram atacados por eles. Ao chegarem Guin, diz o sr. Dr. Jaime Coiteso, encontraram os cristos uma
navegao indgena costeira bastante importante; e os ataques habituais que sofriam, quando pretendiam entrar na foz dsses rios, parecem denunciar uma defesa organizada dos esturios. Por outro lado
convm assinalar que, alm de escravos, ouro, malagueta, dentes de
elefante, almscar, papagaios, etc, os portugueses foram a encontrar,
como produtos de troca do comrcio local, panos de seda e algodo,
estes ltimos de indstria indgena.

Convm

recordar que, ao entrar no Gmbia, os navios portugueses

tomaram contacto com povos islamizados e pertencentes ao poderoso


imprio mandinga de Mali, em comunicao com todos os reinos do
habituados a muitos dos benefcios da civirios da Guin,
refere-se aos mercadores mouros, que vieram em almadias sua caravela, oferecer vrios artigos, entre os quais panos de seda e algodo, e
reproduz igualmente certos informes que ouviu em Cantor da bca de
um sarraceno que fra ali por terra. (Histria de Portugal j citada,
vol. III, pg. 376 e 379).

Norte de frica
lizao

e o

Egito

muulmana. Diogo Gomes, estando num dos

233

Bohemi habet unam


pulchram schlauam, quam
Martini

sunt

guerreiam uns

vendem

ego vidi.

Homines

ram, pois esses povos, quando

autem

feroces,

illi

utentes

cum acuminibus

nigri

hastis

de dentibus

sogro

elephantis. Et est aquosa mul-

haim

uma
do
32
(

os outros,

os prisioneiros. Essa

chama-se

terra

veio

com

),

linda
sr.

Galloff;

escrava

Martim

escrava que eu

da

do

Bevi.

32
Na revista Seres, vol. IV, pg. 195 a 203, vem um artigo de
)
(
Antnio Ferreira de Serpa sobre Martim Behaim.
Martim Behaim era de boa famlia e muito instrudo; foi discpulo
Iohannes de Monte-Rgio ou Joo Muller
do clebre Regiomontanus
(Monte-Rgio a traduo de Koenigsberg) Era de Nuremberga; mas
esteve em Anturpia, onde muito natural que se tenha relacionado

com

portugueses.
[484 visita Portugal. ((Aqui, diz Antnio F. de Serpa, encontra nuremburgueses e outros alemes, apresentado a D. Joo II,
e vai, com Diogo Co, na segunda viagem deste, em prosseguimento da
descoberta da costa ocidental da frica, percorrendo 1.200 lguas e
gastando na ida e volta dezanove meses.
Estava achado o rio Congo, e o Rei, que em 1484, armara cavaleiro a Diogo Co, confere, em 18 de Fevereiro de 1486, igual merc
a Martim Behaim.
A cerimnia teve lugar na Igreja de S. Salvador das Alcovas, em
presena de toda a Crte, sendo um dos padrinhos o prprio Rei, que
lhe cingiu a espada. ((Em 1488, provvelmente, continua A. F. de Serpa
(loc. cit., pg. 1197), casa com D. Joana de Macedo, filha de Josse de
Hurtere, senhor de Moekerke e de Haegenbroux, bailio de Wynendael,
primeiro capito donatrio das ilhas do Faial e Pico, e de D. Brites de
Macedo, ex-dama de honor da Rainha velha.
como lhe chamavam os portuJosse de Hurtere
Joz de Utra
gueses, que viajava constantemente entre a sua donatria e Lisboa,
morava prximo do mosteiro de S. Domingos, numa grande casa do
Rei, sobre um grande largo....

Em

Em I-194 Martim Behaim foi enviado por D. Joo II Flandres


misso secreta.
Em 29 de Julho de 1507 faleceu em Lisboa ((muito pobre, num
hospital, sendo sepultado na igreja de S. Domingos.
No faltou quem atribusse cincia de Martim Behaim e de Regiomontanus um papel importantssimo nos descobrimentos, afirmando
que pelo primeiro tinha sido inventado o astrolbio de que se serviam
os marinheiros portugueses, introduzindo tambm entre eles o uso da
balestilha e das tbuas de Regiomontanus e ensinando-os a calcular
por elas. Assim o afirmou, por exemplo, Humboldt, sustentando que
o desenvolvimento da astronomia nutica, nos fins do sculo xv, fora
devido cincia alem.

em

234.

tum,

plena

mis

et

et

maxi-

Esses

pretos

populata

usam

lanas

arboribus

maxime

nudi ambuiant, habent ca-

marfim.

so

ferozes

com pontas de

regio muito h-

mida, cheia de rvores enor-

pras, vacas, buffel. //

mes

muito povoada; os

dgenas

andam nus

in-

possuem

cabras, vacas e bfalos.


Vltra

ues

cum

misit

dam regem
continuo

Heinricus

de Budomel, qui

bellum habet

rege de Galoff.

Para alm dessa

na-

equis malis ad quen-

cum

Et semper de

um

via

que estava sempre

com

terra ha-

certo Rei de

Budomel

em

quem

D. Henrique mandou cavalos

uno antiquo equo habebat 25

que pouco prestavam;

schlauos usque in 30. Et

ca

sic

guerra

o rei de Galloff e a

dum

em

tro-

cavalo velho recebia

Na inaugurao da esttua de Behaim, em Nuremberga, em 17 de


Setembro de 1890, o professor Dr. Gnther, de Munich, num discurso
que ento proferiu, disse que, devido a Behaim, os marinheiros do seu
tempo puderam aventurar-se ao alto mar, merc dos sbios mtodos
astronmicos de observao.
Hoje, sobretudo depois dos notabilssimos trabalhos do sr. Joaquim
Bensade e de ele ter descoberto, em Munich, o Regimento do Astrolbio, cujas tbuas nuticas so as mais antigas conhecidas na Europa,
tudo isso est por terra. Os marinheiros portugueses, os sbios marinheiros portugueses, como lhes chamava Munzer numa sua carta de
1493, esto vingados (ver os trabalhos do sr. Joaquim Bensade: Les
Lgendes allemandes sur Vhistoire des dcouvertes maritimes portugaises; Histoire de la sience nautique portugaise; e L' astronomie nautique au Portugal V poque des grandes dcouvertes. Ver tambm
Luciano Pereira da Silva, A astronomia dos Lusadas e A arte de navegar dos portugueses desde o Infante a D. Joo de Castro, e Antnio
Barbosa. A defesa das glrias nacionais no estrangeiro. (Tanto J. Bensade como Luciano e A. Barbosa citam os interessantes trabalhos de
Ravenstein)
Na sua Defenso da carta de marear diz Pedro Nunes que estes
descobrimentos de costas, ilhas e terras firmes no se fizeram indo a
acertar, mas partiam os nossos navegadores mais ensinados e providos
de instrumentos e regras de astrologia e geometria, que so as cousas
de que os cosmgrafos ho-de andar apercebidos (citado por Latino
Coelho, Vasco da Gama, vol. I, pg. 53-54).
Depois de terem atravessado o equador, viram-se os marinheiros

235

Portugalensibus

incepte

sempre 25 a 30 escravos. Assim comeou e tem continua-

sunt mercancie usque hodie.

do at hoje o comrcio dos


portugueses

runt

ad

Caput

viride,

ubi
|

polus eleuat 9 gradus. Et vocatur Risadium promontorium,

com

Continuando

Iteram egressi ultra vene-

essas terras.

navegar

para alm, chegaram ao Cabo


Verde, que se encontra a 9 0
de latitude e se chama pro-

em

insule

montrio Risadro;

Mayo

a 80 lguas para ocidente, en-

per spatium 80 leucarum ver-

contram-se as ilhas Afortuna-

vbi

in

opposito

sunt

Fortunate, S. Iacobi, de

sus occidentem.

das,

frente,

de S. Tiago e de Maio.

portugueses em dificuldades, porque j no avistavam a estrela polar,


tratando ento de estudar as estrelas mais prximas do polo sul; descobriram o Cruzeiro do Sul e elaboraram o respectivo Regimento, encontrando tambm o mtodo para calcular as latitudes, pelo sol, nos
dois hemisfrios. Esse conhecimento era precioso sobretudo para a
navegao ao sul do equador e foi ele que muito os ajudou a conservarem por bastante tempo o monoplio de facto da navegao nos

mares austrais.
Las Casas, amigo e contemporneo de Colombo, diz que no h
dvida que foram os portugueses os primeiros que descobriram a maneira de navegar pela altura do sol e que fizeram uso dela e que foi
deles que os espanhis a aprenderam, pelo que, acrescenta ele, longe
de tentarem roubar-lhes esse mrito, devem pelo contrrio, testemunhar-lhes o seu reconhecimento. (Fr. Bartolomeu de las Casas, Historia de las ndias, Madrid, 1875, pg. 213).
Regiomontanus no entrou para nada nas navegaes dos portugueses, pois no era das suas Efemrides que eles se serviam para os
seus clculos, como est hoje bem provado, e nem mesmo elas poderiam servir-lhes para as suas navegaes, porque no tm tbua de
declinao, como o Sr. J. Bensade verificou, tanto na edio princeps
(1474) como nas oito seguintes, no permitindo portanto determinar
as latitudes; tambm no explicam o mtodo do clculo das longitudes.
A cincia nutica portuguesa e a astronomia peninsular no precisavam
das lies de Regiomontanus.
Tambm no foi este o inventor da balestilha, mas Levi ben Gerson (1288-1344); deste, pelo menos, a primeira descrio conhecida
da balestilha.
A cincia nutica portuguesa, que muito especialmente D. Henrique e D. Joo II trataram de desenvolver o mais possvel, brilha em

236

Caput

lis,

ad leucas 50

viride

ingreditur

mare plenum

dacti-

ibique sunt noctes diesque

50 lguas do Cabo Verde


no mar cheio de pal-

entra-se

meiras;

ali

as noites e os dias

so iguais, os indgenas so

equales et sunt nigerrimi.

pretssimos.

Euntes

per

igitur ultra

ter-

ram iterum sterilem, tandem


in populosam terram venerunt,
erat

quibus

malus

venenosis

et

rex

Bisegichi

pessimus,
plures

telis

qui

chris-

tianos interfecit. //

Euntes

viride venerunt

Caput

ad Riuum

S.

Dominici, ubi inuenerunt Me-

cotonem

ligetam,

phantis et

et

omnem

terra en-

regio estril e depois


tra

uma
uma ou-

muito povoada, cujo Rei,

Bisegichi,

matou
setas

ultra

igitur

Para alm dessa

contraram os portugueses

era

muitos

muito

feroz:

com

cristos

envenenadas.

Em

seguida

portugueses ao

mingos,

onde

chegaram os
rio

de S. Do-

encontraram
33

dentes ele-

malagueta,

meligetam

dentes de elefante; e toda a

algodo

todo esse perodo de glrias e atinge a sua maior altura com D. Joo
de Castro e Pedro Nunes.
Foi Pedro Nunes, e no Mercator, o primeiro que descobriu a
curva loxodrmica. Num globo geogrfico de Mercator, descoberto em
Gand e datado de 1541, encontra-se traada essa curva, mas no seu
livro Tratado em defensam da carta de marear, publicado em 1537, j
Pedro Nunes estuda a loxodromia e faz a primeira representao grfica da curva loxodrmica, tendo j estabelecido as bases da sua descoberta no seu Tratado de certas dvidas, escrito em 1534. (Ver J.
Bensade, Les Legendes allemandes, pgs. 19 a 44; Gomes Teixeira,
Tratado de las curbas especiales notables, 1905 e Obras de Matemtica
vol. V, 1909, pg. 356; Latino Coelho, ob. cit., i. vol., pg. 22,1; Rodolfo Guimares, Les mathmatiques en Portugal, 1909, pg. 409-410).
V-se que as bases cientficas da reforma cartogrfica foram estabelecidas pela cincia nutica portuguesa.
Na Revista Portuguesa Colonial e Martima, n. os 26 a 29 inclusive
(ano 3. 0 vol. V), vem publicado um estudo de E. G. Ravenstein
sobre Martim da Bomia. Ravenstein publicou mais tarde (em 1908)
o livro: Martin Behaim
His life and his globe.
(33) No tmo VI
(nova srie) das Memrias da Academia das
Cincias de Lisboa vem publicada uma interessante memria do Conde
de Ficalho sobre a malagueta.
,

237

aginis

in

autem

tempestates,

malagueta

Jnuenerunt

suis.

correntes martimas e tempes-

elephantis.

et

Eduardi
dictum

Como

crocodilos.

o Infante D. Henrise casou, escolheu

para herdeiro a D. Fernando,

heredem, fecitque

in

tambm

que nunca

fratris

Fernandum

filium

regio cheia

de rvores enormes e de ele-

Simili-

Heinricus autem quia innucepit

um mar

seguida

uma

tranquilo e

fantes,

mansit,

em

tades, e

ter crocodilos.

bilis

cascas.

quas praetereun-

terram maximis arboribus

plenam

suas

Encontraram, porm, de novo

currentes

mare iteram tranquillum

tes

et

nas

et

iteram

filho

eum

de seu irmo D. Duarte,

dominum totius illius


partis, quam ultra Caput vi-

e tornou-o senhor de toda esta

nde

Cabo Verde, daquela que

esset,

et

cum

insuiis

omnibus

viesse

ainda

Oceani occidientalibus. //
Epectantia autem ad spiri-

tambm

tualia ut decimas, dedit ordini

aquilo

suo

cum

in

paraa

mas tudo
como os
Ordem,

espiritual,

isto ,

Ordem dos Templ-

que, depois da extino

rios,

destes, fora convertida

est.

dem

//

Madera, Caput
pro

viride,

suis

qui

filius

est, et

Et

pr?edicti

quem

est frater

in

dant

zinha branca.

Regine

Madeira

dictus..

Fernandi

Eb[o]ra

vidi.

com

na Or-

a cruz ver-

uma

por

isso

cru-

que

hoje as ilhas dos Aores e da

redditibus

Duci de Besa Emanuel

de Cristo

melha a enquadrar

Et ideo hodie Jnsule Azores


et

de todas as ilhas oci-

rum destractionem conuersus

decimas

se

dzimos, deu-o sua

Templario-

post

descobrir

que dizia respeito ao

domnio

ordinem Christi

crace rabea inclusa cruce

alba

dentais do Oceano;

Templario-

ordini

e.

i.

rum, qui

descoberta alm de

parte j

inuenturus

inuenit

a
i

dimentos ao Duque de Beja,

D. Manuel,

et frater

Cabo Verde do

dcima parte dos seus ren-

filho

do referido

eius

alius

rege,

dominus Iacobus

ob causas
238

interfectus

alias,

est

dictus,

quia rex Io-

D. Fernando, ao qual eu vi

em

vora.

irmo da Rai-

nha; seu irmo D. Diogo

foi

hannes

hodie

sibi abstulit et

vivens

multa

Iacobus indig-

natus dixit, se debere priuar


vita,
set.

cum

rebus priuatus

es-

Timens autem rex malum

morte

illius

preuenit curam.

Como

morto pelo Rei.

sas,

D.

disse

que deviam

Diogo,

indignado,
tirar-lhe

resto.

Receando o
mal,

fizesse

rei

1464

que

ele

preveniu

remdio matando-o

34
(

).

1464

Jnfans

armo

13

de

Novembro

de

que

35
1464 ( ) morreu o Infante
D. Henrique em Vila Nova,

Capite S. Vincentii, jn

que est situada no Cabo de

1464 die 13 Novembris mortuus est in Villa Noua,


est in

vida, visto terem-lhe tirado o

lhe

Heinricus

este

lhe tinha tirado muitas cou-

Algarbia.

De quo

turbati sunt

S.

Vicente

36
(

),

no Algarve.

34
D. Diogo conspirava contra o Rei. Ele e os outros conjurados
)
(
tinham resolvido mat-lo, mas o Rei antecipou-se-lhes.
35
No foi em 1464, mas em 1460, que morreu o Infante
)
(

D. Henrique.
36
Tem-se discutido se a Vila do Infante ficava no Cabo de
)
(
Vicente, se no promontrio de Sagres.
No volume III da Histria de Portugal j citada, pg. 372, diz o
sr. Dr. Jaime Corteso: Animado por stes primeiros resultados, o Infante D. Henrique obteve em Outubro de 1443, de seu irmo, o regente
D. Pedro, o monoplio do comrcio das regies descobertas e licena
para construir uma vila no outro cabo que antes do Cabo de Sagres
est aos que vm do ponente para levante, isto , no Cabo de S. Vicente. Tem-se dito erradamente que o Infante D. Henrique, logo aps
a tomada de Seuta, mandara construir a Vila do Infante, no Cabo de
Sagres, onde se refugiara, criando a escola nutica de Sagres. No s
a Vila do Infante ergueu seus muros no Cabo de S. Vicente e no no
de Sagres (Brito Rebelo), como s em 1443 D. Henrique projectou a
sua construo, que s foi iniciada volvidos alguns anos.
grande base naval do Infante foi Lagos, posto que tivesse igualmente navios em Lisboa e Porto e por esta poca comeasse tambm a
utilizar a Madeira com o mesmo fim. Antes da construo da sua vila,
refugiava-se de preferncia, ao que parece, na Raposeira, muito perto
de Sagres.
S.

239

valde,

nobiles

omnia

in

quia

vita

in

salutem procerum

sua morte

foi

tida pelos nobres,

muito senporque

em

contra Moros et Saracenos

et

vida tudo arriscou por eles e


j

Fes expo-

contra os mouros e sarracenos

Sepultus [est] autem in

do reino de Fez. Foi enterra-

in Africa de regno
suit.

monasterio Batalia dicto, ubi

do, vestido de cilcio,

sunt sepulchra regia, indutus

ja

cilicio

de

Alphonsus autem rex postea

Diogum

misit

Gaspar Frutuoso,
cap.

I,

pg. 8 e 9,

Gomum

em

da Batalha, onde

tram os tmulos

setis equinis.

na

se

igre-

encon-

reais.

Rei Afonso enviou de-

pois o j citado Diogo

Gomes

As

tambm

Saudades da Terra, edio de 1873,


fala no Cabo de S. Vicente. Diz assim: E
vista e curso das estrelas e orbes celestes,

para poder melhor gosar da


escolhe para sua habitao huma montanha no Cabo de S. Vicente,
porque alli chove poucas vezes, e por maravilha se turba a serenidade

do cu.
Oliveira Martins,

em Os

vol. I, pg. 84, diz, falando

Filhos de D. Joo I, edio de 1901,


do Infante: Foi pousar no Promontrio

Sacro.

A pg. 94 pergunta: Mas que era a Tera-naval ou nabal, como


escrevem os cronistas coevos? Que era essa instalao depois chamada
Vila do Infante, e sua tebida volta da aventura desgraada de Tnger? Que eram, quando em p, as runas a que agora chamamos Sagres?.... Mas quase logo a seguir acrescenta: A princpio, o estabelecimento do Cabo de S. Vicente no passava de um pequeno porto de
abrigo para as barcas e varinis, que a medo largavam a reconhecer a
costa de frica fronteira.
No seu ldvro j citado O Infante de Sagres, pg. 52, diz o sr. Dr.
Fortunato de Almeida: A Villa do Infante no estava situada no primitivo Promontrio Sacrum ou cabo de S. Vicente, mas na ponta de
Sagres, como diz o prprio infante: no outro cabo que ante o dito
cabo de Sagres est aos que vm do ponente para levante que se
chamava Tera-Nabal, ao qual puz nome Villa do Infante.
Estas palavras do Infante, citadas pelo sr. Dr. Fortunato de Almeida para sustentar a opinio de que a Vila do Infante ficava na
ponta de Sagres, so invocadas tambm, como se viu acima, para
provar que ficava no Cabo de S. Vicente. Na Histria de Portugal de
Henrique Schaefer (trad. de Assis Lopes, Prto, 1893), pg. 272, diz-se
que D. Henrique, depois de regressar de Ceuta, estabeleceu a sua
residncia no Algarve, no Cabo de S. Vicente (Promontorium Sacrum
dos antigos) onde fez construir na baa de Lagos uma vila, Tera
Nabal ou Tercena-naval, mais tarde denominada geralmente apenas
Villa do Infante.
,

2/j.O

cum

praedietum

car[a]ueia et

10 equis et venit ex Lisbona

Caput vinde

in

in 12 diebus,

et

sunt 500 ieuce. Et ab orien-

te

ex Ethiopia

inagnum

per

effluit

com uma

los.

Cabo Verde

ele percorreu

flumen

Do

oriente

quod

um

grande

Cantor,

Cantor e

Viride in mdio relinquit. Et

deixa

populatus

plenus

locus

Vltra

Caput Viride proce-

ditur per

multa loca habitabi-

Minam

et peruenitur a d

que

);

500 lguas,

em

12 dias.

da Etipia corre
que passa por

rio

que,

dividindo-se,

Cabo Verde

o
37

meio
do,

psittacis viridibus. //

lia,

de

que

descendens scinditur et Caput

est

caravela e 10 cava-

distncia de Lisboa a

um

no

lugar povoa-

cheio de papagaios ver-

de. //

alm de Cabo Ver-

Para

de passa-se por muitos lugares

habitados at que se chega

Capite Viridi et est promon-

Mina do Ouro, que dista 700


lguas de Cabo Verde, e h

auri

torium

700

distat

sic

dictum, ubi

Et

castellum.

cauit

leucis

edifi-

descen-

promontrio do mes-

mo

nome, onde

commutatio-

um

castelo.

dentes nigri ex Ethiopia


ciunt mercs et

um

fa-

do

nes. //

Vm

se construiu

negros

a os

trocar

interior

suas

as

mercadorias. //

Tandem

peruenerunt ad Caput formo-

sum plenum
inuenerunt.
ultra

aquis, vbi piper

Et

querunt

continuo

sic

et

iam

declinat in orientem.

littus

Et spe-

Taprobanam

inuenire

rant

Continuando a navegar, os

nauigantes

ultra

portugueses

chegaram

Cabo

Formoso,

guas,

onde

de

cheio

encontraram

pimenta. Continuam sempre;


a

costa

inclina-se

oriente e eles

para

esperam chegar

Tapobrana, onde

aromatibus plenam.

ao

abundam

as especiarias.

37
V-se que Diogo Gomes imaginava que o Senegal
)
eram braos do mesmo rio.
(

e o

Gmbia

24/

MONUMENTA,

2. a ,

TRANQUILIDADE DO MAR
E DO AR

DE TRAXQUILLITATE
MARIS ET ARIS

Cancri,

Navegando de Lisboa para


Guin, eles passam em
pouco tempo alm do trpico

tunc habent semper in mari

de Cncer, encontrando sem-

autem

Exeuntes

ex

Lis-

bona jn Geneam quantocius


circulum

superant

paululum

pre da

em

in 12 diebus ut pluri-

quilo e

pouco vento;

tranquillitatem

Et

venti.

mum

et

veniunt ad Caput vinde

mar

diante

Cabo Verde, que

fica

circa eleuationem arctici poh'

milhas de Lisboa

ad 10

et

6 gradus, tunc mar

paulatim

et

fluit

mar

ad meridiem uno die maius

por

faciunt

10 diebus.

quam redeundo in
Que causa sit, me

Jdeo redeuntes et sero


non habentes ventum, oportet
latet.

a 16 o de

continua-se

sensivelmente
isso

a 500

Para alm

).

corre

meridiem. Et ideo nauigantes

iter

38

latitude norte

in

12

quando muito chegam a

dias,

500 milliaribus a Lisbona. Et

continuo

tran-

em

para

que

in-

sul

avanam
quando naveeles

mais

num

gam

para o

dias

quando voltam; a razo

disso,

dia
sul

do que

desconheo-a.

em

10

por

nauim cum

stabilire

anchoris.

isso

que de

noite, nas viagens

Alioquin in una nocte retro-

de retorno, preciso ancorar

ad 15 aut 20 mil-

quando no h vento, pois

cedi t nauis

quod

liaria,

sepius

experti

doutra forma o navio recua


15 a 20 milhas durante a noi-

sunt.

te,

tas

Redeuntes
sub

ridie

enim

et ultra

ex

me-

equinoxium.

ad nos, de die solum

cum m-

Noctu
autem ventum nullum habent.
vento

dico

38
(

norte;

242

nauigant.

como

os portugueses

mui-

constataram.

Nas

vezes

regies situadas

na linha equi-

ou alm

dela, os por-

nocial,

tugueses, nas viagens de retorno,

navegam de

pouco vento

Aqui diz Mnzer que Cabo Verde


)
mais acima diz que ficava a g.

fica

dia

com

de noite sem
16 o

de

latitude

Et ideo

nem

cum

nisi

anchoris na-

tunc

stabilirent,

nauis

nenhum,

facto de a

por

isso,

devido ao

gua do mar correr

propter mare fluens ad mcri-

para o

diem per vnam noctem bene

navio por meio das ncoras,

ad 10 vel 12 leucas retroce-

ele recuaria

derei:.

doze lguas pelo menos.

Item

nam

habent,

no

malum

aliud

naues

per

ligni

quoddam genus vermium

ita

eorroduntur, ut pauce ad tres


vel

quatuor

peregrinationes

quin

sufficiant,

perrodantur.

numa

noite dez a

Os navegantes tm de con-

naute

mari meridia-

in

nostri

no fixassem o

sul, se

com

tar ainda

mar do

com

trudos
ras so

outro mal: no

os

sul

navios cons-

as nossas madei-

atacados de

uma

neira por

tal

ma-

espcie de ver-

que poucos resistem a

mes,

Nec hodie huic maio remedium inuentum est. Ostende-

trs

runt mihi in portu Lisbonensi

controu remdio. Mostraram -me no porto de Lisboa na-

huiusmodi carabelas, quas hoc

vermium

genere

perforatas

ou quatro viagens,

da para esse mal

se

e ain-

no en-

vios desses, que eu vi rodos

pelos tais vermes.

vidi.

Item

H tambm

sole existente in signis

nessas regies,

aquilonaribus tot habent ful-

quando o

mina

setentrionais, muitas e formi-

et tonitrua mirabilia

nihil supra.

ut

Durat aliquando

mugitus tonitrui ad mediam

horam

et

cum

illa

hora

pluit,

tunc pluuia clida est et


tens

et

quasi

urit

omnia vestimenta de

eos,
tela

fe-

sol est

trovoadas.

dveis

e,

quando chove nessa


a chuva quente e

chega quase a queim-

ftida,

et

-los e estraga

cum
dam

descendit qui-

Quando

fumus quasi

espcie de

sulphureus,

oimenta

qui

prestat.

multis

no-

Et homines

todas as roupas

de linho ou de

que as lavem.

corruptus

trovo

ocasio,

hora,

nisi denuo ex
aqua marina lauentur. Item

tonitruat,

chega a durar s vezes meia

et

lana putrefacit,

nos signos

l,

a no ser

troveja, desce

uma

vapor malso como

do enxofre,

muita gente

qual

nocivo.

para

Os ho24.3

aquilonares ut Al [a] mani male

habent

in

regionibus et ut

illis

plurimum moriuntur.
in

iam

Nisi

vnum

todos,

motus

mes que o Rei manda Etipia. Aps muitas instncias,

preces

qui

S.

ingressi

sunt

Thomae, que

est

infiniti

homines

Lisbona, qui sem-

et nautae in

per ad Ethiopiam nauigant


tot

schlavi

nigri

por

isso so

um

de

poucos os

que

consentiu

alemes,

dois

Norlingen,

ale-

outro

de

Estrasburgo, partissem para a


ilha de S.

//

Sunt autem

et

morrem quase

ad

sub equinoxio. Vtinam salui

sunt

regies:
e

ex Norlingen alium ex

veniant.

por

mittit.

Argentina,

Jnsulam

como,

norte,

Ethiopiam

duos Al[a]manos,

admisit

mens do

exemplo, os alemes, no su-

portam bem o clima dessas

//

Et ideo rex paucos Al[a]-

manos

Tom, que

fica

sob

Equador. Oxal que de

voltem sos e salvos.

H em

Lisboa muitssimos homens e


marinheiros que se

empregam

et

nesta navegao para a Eti-

ut mi-

pia e verdadeiramente ex-

Et qui sunt propin-

traordinria a quantidade de

qui tropicis Cancri et Capri-

escravos negros e acobreados

corni, sunt subnigri declinan

que

in Lisbona,

sub rubri

ram

tes

sit.

ad

rubedinem.

equinoxio

sunt

Et

sub

excellentes

nessa

existem.

Aqueles que so das cercanias


dos trpicos de Cncer
pricrnio

nigri.

cidade

so

aqueles que

Ca-

acobreados,
so

das regies

equatoriais so negros retintos.

Rex
cias,

sibi

seruat has mercan-

quas

nulli nisi ipsi licet

inuehere

in

Ethiopiam:

Rei reserva para

Etipia,

equos, tapites, telam, pannos

seguintes:

ex

tela

Ibernia

et

Anglia,

tela,

stannum pro moneta eorum,


39
Aqui a palavra
(
)
matria prima o linho.

244

tela

si

noplio da exportao,

39
(

),

das

mopara

mercadorias

cavalos,

tapetes,

panos da Irlanda e

da Inglaterra, armas brancas,

deve significar panos que tinham como

vasa cuprea,

Jtem

stannea.

quasdam

testas

Canariis,

quas ethiopes con-

ostrearum ex

estanho, certas conchas de ostras das Canrias,

tra fulmina in collo portant.

tannis

Pater noster ex Nuremberga,

amuleto contra os

crocea viridea. Jtem monilia

tas

relas,

aurichaleo.

redeundo

Et

seruat

solum aurum, schlauos,


mellegetam,

sibi

piper,

elephan-

dentes

que os

pes trazem ao pescoo


plus

quadraginta miraios, con-

ama-

Nuremberga,

de

eto-

como

verdes e manilhas

que so

lato; das mercadorias

trazidas

da Etipia

serva para

de

ele

no

re-

seno o ouro, os

si

escravos, a pimenta, a mala-

torum.

gueta e os dentes de elefante.

autem

Alli

naute

frumentum,

tant

vuas

vestes,

poma, cum

jmporantiquas
nuces,

siccas,

muscum,
musci, myrrham et
citra

ut columbe,

roupas
nozes,

e trazem de l almscar, gatos

pro

alia

gri-

rubra magnos

qui

trigo,

uvas passas,

gazellas

equinoxium, et

cum cauda

seos

usadas,

mas e muitas outras cousas

fumigiis, psittacos vindes, qui

sunt

outros navegantes levam

Et

et infinita alia.

reportant

Os

para a Etipia

sunt

ultra

de alglia, mirra
sas

para

que so

gaios verdes,

nrios

e outras

fumigaes,

das

regies

cou-

papaorigi-

situadas

aqum do Equador,

papa-

equinoxium. Jtem gattas ma-

gaios cinzentos, de cauda ver-

simeas, pannos ex su-

melha, do tamanho de pom-

rinas,
bere

dactylorum, corbes, cot-

tum,

et inifinita alia

coloquin-

bas,

que so originrios das

regies

situadas

Equador,

tidam.

rinhos, macacos, tecidos de

fi-

bras de palmeira, cestos,

al-

godo, coloquntida
outras cousas

40
(

obra de

do

alm

ainda lobos ma-

muitas

40
(

).

Sobre o trfico da Guin ver a notabilssima e eruditssima


Barros, Histria da Administrao pblica em Portugal

Gama

H5

A um

Admisit item cuidam Fio-

certo florentino

mui-

domino Bar-

rentino ditissimo

tholomaeo, etiam dentes, schla-

uos

aurum,

et alia preter

cum

certo pacto

omnes nigros

et Hispaniae

plus

tannis

cepto ouro.

oram

vendit,

quomi-

quadraginta

ducatorum habere.

libus

dentes de elefante,

manu
omnem Itasua

dicunt regem ex eo

et

bm com
escravos

in

Bartolomeu,

sr.

permitiu o Rei negociar tam-

rege habito,

habet, et eos per


liae

qui,

rico,

to

contrato

outras cousas, ex-

Em

41
(

virtude de

feito

passam pelas suas

um

com o Rei,
mos todos

os negros, que ele vende

em

toda a costa da Espanha e da


Itlia; diz-se

todos

dele

que o Rei recebe

os

anos mais de

40.000 ducados.
item rex jam misit

Solers

ad

Kayrum

Al

exploratum..

quo pacto piper rugosum


orientale

nascatur,

quia

ethiopes hucusque piper

maturum

nec

suo

et

non

tempore

coctum apportarunt. Jtem

ta-

petes quos facit apportari ex

Tunis

et

matus
fieri
lie,
rit.

in

Fes etiam iam

mxima

infor-

copia facit

vno oppido Portugacuius nomen non occurin

//

Est

maxime

solicitus

pro

espertalho

do

Rei

mandou algum ao Cairo para


averiguar como se obtm a pimenta rugosa

trazido pimenta

preparada

porque

oriental,

os etopes ainda

no tinham

madura nem

em tempo

prprio.

Quanto aos tapetes que

manda
j se

vir de

Tnis

ele

de Fez,

informou tambm a esse

respeito

manda-os fabricar

numa
cidade de Portugal, cujo nome
no me ocorre. de uma so-

em

grande quantidade

nos sculos XII a XV, tomo II, pg. 293 a 296 e tomo IV, pg. 381
a 387. Ver tambm Lcio de Azevedo, ob. cit.; Francisco Antnio Correia, Histria Econmica de Portugal, vol. I, cap. IV; Adriano Antero,
Histria Econmica, vol. IV.
41
Aqui se encontra confirmada a suposio do sr. Dr. Jaime
(
)
Corteso de que existia qualquer contracto entre o Rei e o riqussimo
florentino. (Ver Jaime Corteso, Expedio de Pedro Alvares Cabral e
o descobrimento do Brasil, 1922, pg. 133).

246

Tamen

Republica Portugalie.

mortem Alphonsi filii sui


se macerauit, quod timen-

licitude

extrema

em

tudo o

post

que respeita ao governo de

jta

Portugal;

dum

est

Nam

ad ydropisim videtur

de morte eius breui.


es-

se dispositus.

te

mas

depois da mor-

de seu filho Afonso

enfraquecido de
receia

se

tal

tem

forma que

sua morte

pr-

xima: parece que est ataca-

do de hidropisia.

autem

Ethiopia
et

longissima

in

carta Ptolomei,

latssima

ut videtur

est,

quia gra-

dibus sub equinoxio


in

latum

et

et

circa

longum multum

Etipia muito larga e

muito comprida, como

se

na carta de Ptolomeu, porque


nas regies equatoriais

suas

vizinhanas os graus relativos

ao seu com-

correspondet, ut sciunt astro-

sua largura

nomi, et maxime paludosa. Et

primento equivalem-se, como

mximas

nutrit

quo non

est

arbores,

de

os astrnomos sabem; muito

pantanosa, e tem rvores

dicendum.

tssimas,

Habet item rex jn cria sua


muitos

et

dominorum ex
Quos informat ritus

filios

Ethiopia.

legem nostram.

de que no falarei.

Rei tem na corte muitos


dos senhores da Eti-

filhos

pia,

al-

que

so

educados

nos

nossos costumes e na nossa religio.

mu-

Envia frequentes presentes

nera,

quibus placat eos. Jta

para obter a sua amizade, de

quod

sui

iam plures

terras

in

Ethiopie

modo que os portugueses j


podem percorrer com toda a

peragrare possunt, et singula

segurana muitas regies da

Et

mittit eis continuo

inquirere.

securi

continenti

Nam olim solum cir-

ca maritimam Ethiopiam negotiatus fuit.

Nec

sui

presumebant ad multa

terram
millia-

ria ingredi.

Habet item rex nigros vani

Etipia

continental

infor-

mar-se de tudo, pois no co-

mo negociava-se somente
no litoral e os portugueses no
ousavam aventurar-se muitas
milhas para o interior.

Rei

24.7

nigros et sub-

rufos,

coloris:

nigros, de vario ydiomate, qui

linguam portugalensem sciunt,


quia

Et

habent.

lnguas

varias

usus

jnterpretibus

his

quasi totam Ethiopiam super-

Et maiores reges

ambulant.

possui negros de vrias cres,

acobreados, pretos
dos,

anegra-

de lnguas diferentes,

conhecendo, porm, todos a


lngua
-se

portuguesa;

servindo-

dos seus intrpretes, per-

corre quase toda a Etipia e

obtm

continuo

muneribus

Non enim

possibile est

ipsum

seus presentes a proteco dos

Etiam

domi-

reis

param com-

no

eis dominari.

nium
modi

haberet,
sibi

placat.

si

continuamente

mais

importantes,

os

pouco proveito

Continuo belligerant
et alter alteri

inter

suas gentes

capit et quasi pro nihilo ven-

Os

em

etopes

guerra uns

in

neiros e

acumine quodam veneno

li-

bagatela.

niunt,

cum

et

vulneratur,

quantocius corpus inflatur


moritur.

Rex
niosus

et

andam sempre
com os outros.

Fazem-se mutuamente

Item missilia eorum

dit.

submetesse,

tiraria disso.

GUERRAS DOS ETOPES

DE BELLIS ETHIOPUM

se,

pois

possvel submet-los, e,

mesmo que

inde esset.

pelos

tas

Envenenam

uma

as pon-

das suas setas, de

modo

que os feridos comeam den-

em pouco a
rem. O esperto
tro

/ /

prisio-

vendem-nos por

inchar e mor-

do nosso Rei

inge-

compra os escravos ao Rei

iam schlavos a rege

vencedor, e por meio dos seus

autem

victore emit,
terpretes

noster

et

per suos in-

adiutorio

maris

in

ajudado

pelo

intrpretes

mar,

reconduzir sua

f-los

suam patriam
cis eorum pro

reducit et ami-

ptria e vende-os aos amigos

auro, dentibus

deles por ouro, dentes de ele-

elephantorum

et

24.8

aliis

vendit.

fante e outras cousas.

DE RELIGIONE EORUM
Variam habent religionem.
Aquilonares enim,

bus rex de Tunis,


orientalis

cum
et

qui-

etiam

Soldanus per me-

diam Maris Rubri commercium


habet, sunt ut plurimum circumeisi et ad

viam Machometi

DA RELIGIO DELES
Tm
Os do

diferentes
norte,

com

religies.

os quais ne-

goceia o Rei de Tnis, e at

mesmo

com

o Soldo oriental

auxlio do

Mar Vervelho,

geralmente circuncisos e

so

incli-

nam-se para o maometismo.

declinant.

Jtem plures

inter eos sunt

Judei, quos sua lingua Garcl

vocant, et

valde habent

illos

Jtem plures reges fingunt sibi deos et numina in


cordibus eorum et per illos
iurant et res eorum confirmant. Similiter subditi omnia

odio.

per

Deum

eorum

regis

mant. Jtem

confir-

maiori parte

in

H tambm
tos

judeus

entre eles mui-

42

que

),

chamam Garol e a
quem detestam muito. Muitos
reis

em

inventam

ritos e

juram por

Lisbona

toto

regno

et

por

dades, e os seus sbditos ju-

ram tambm

pelo deus do seu

es e feitiarias.

in

eles e

tudo o que dessas divin-

nibus et fascinationibus.

pueros

proveito

prprio muitos deuses e esp-

rei.

plures

na

sua lngua

omnes sunt ydolatre, et multum laborant in superstitio-

Rex autem

eles

tras,

maior parte so

H em
todo

idla-

e dados a mil supersti-

Lisboa,

reino,

como em

muitos negri-

42
existncia de judeus nessas regies confirmada por escri)
(
tores antigos e modernos. Valentim Fernandes, por exemplo, diz que se

em Walet, muito oprimidos, mas ricos; eram negociantes,


ourives e joalheiros.
No seu Tratado breve dos rios da Guin e de Cabo Verde, pg. 22,
diz Andr lvares de Almada: H em toda esta terra dos Jalofos,
Barbacins, e Mandingas, huma nao de negros tida e havida entre
elles por Judeus. No sei donde procedero. He gente formosa, principalmente as mulheres. Os homens so abastados de narizes....
Dos autores modernos temos, por exemplo, Richardson, que ouviu
falar de judeus pretos no Sudo, e Mungo Park, em Tombuctu (auto-

encontravam

res citados

por Kunstmann)

249

facit

discere

bere,

legere,

latinum,

nhos a quem o Rei manda

scri-

legem

et

aprender a

chris-

tianam exercere. Et proponit

dominatur

quibus

insulas

plures

alios

tenciona

reducere.

senhor

mnios dos
vrios reis

Deum

R-

colum trahere

nere,

et

da Etipia cujas

com

obteve

ele

presentes e outras cousas, que

facit

dizem que no adoram seno

opera

o Deus do Rei de Portugal.

puelias

Similiter

reis negros.

boas graas

gis Portugalie se venerari di-

cunt.

religio

muitos outros do-

Sunt iam plures reges Ethio-

solum

converter

nossa religio as ilhas de que

pte, quios placauit muneribus


et aliis, qui

a escrever

praticar

crist;

et

regam

districtus

fidem nostram

ad

latim

ler

mulierum exercere.

tambm

Este obriga

negras

rigas

as rapafiar

tecer,

a fazer os trabalhos prprios

das mulheres.

mihi

Dixit

multa

omnia

hec

in presentia Rgis

Tudo

et

cousas

Ca-

iam

qui

libram

composuit
et

praeclaram

rico carmine de

illis

muitas outras

do

diante

disse

Rei, Cataldo Sculo, seu ora-

taldus Siculus, regius orator,

magnum

isto

me

dor,

he-

este

que
e

grande

et aliis.

comps,

outros
e

sobre

assuntos,

um

em

ver-

famoso

livro

so herico. (*)

DE FRUCTIBUS ET ETHIO.
PICIS

Dactilos

DOS FRUTOS E ANIMAIS

DA ETIPIA

ANIMALIBUS
habent,

mellege-

tam, risum, piper, leons, camelos,

structiones,

(*)

Referncia,

elephan-

malagueta,
:

em

mense

ebruarij. die vicesimo primo.

25 0

lees,

Etipia

tmaras,

arroz,

pimenta,

camelos,

avestruzes,

sem dvida, s Epistole & Orationes, obra ima partu virginis millesimo quingentesimo.

pressa

Lisboa

na

anriu

vaccas,

capras,

tos,

bfalos,

marinas, gasellas

ficus, gattas

de musco, coloquintides, co-

cassiam

turn,
est

fistulam,

que

non multum bona: quod-

dam

genus

simile

gariofilo,

bonum, aurum
citra dracones mximos et arbores multplices mximas,
sed non adeo

et precipue

arborem ferentem

cabras,

elefantes,
falos,

figos,

gatos

de

b-

vacas,

lobos marinhos,

coloqun-

alglia,

que

tida, algodo, canafstula,

no

muito boa; h tam-

bm uma

cousa que se asse-

melha ao cravo da ndia

43
(

),

mas que no to boa, ouro


qum da terra dos enormes
dragoeiros e de muitas outras

sanguinem draconis; de quo

rvores

in rebus ciuitatis Ulixboneu-

a rvore que produz o sangue

altssimas,

sobretudo

sis scripsi,

psittacos et multa-

de drago

ram auium

genera, pellicanos.

a propsito do que vi

boa.

de que eu j

H tambm

em

falei

Lis-

papagaios e

muitas outras aves, como pelicanos.

DO OURO

DE AURO
Aurum
riuis

sed

et

maiorem

Ethiopia

in

Quanto ao ouro, acha-se e

inueniunt,

obtm-se por meio de lava-

multis

in

abluunt

locis

ex

gens

em

ferant.

mas

a maior parte

copiam

o ri entali

muitos

stios

nos

rios,

vem da

qui

Etipia oriental. At hoje no

vere dicere posset, se in vera

houve ainda ningum que pudesse dizer com verdade que

Nec adhuc
minera

auri

aliquis

fuisse,

fuit,

sed

de

Ethiopia orientali in occiden-

esteve

43
No texto latino est gariofilo.
)
(
Caryophillon (em latim
Caryophillum)

na verdadeira regio

Deve

ser

garyophillon ou

251

talem

maritimam apporta-

et

muitos

per

tur

succedentes,

regione
aliam,
fit

aurfera.

ouro trazido da

sibi

Etipia oriental at s costas

quorum unus de

da Etipia ocidental por mui-

nigros

fert

et

alius

sicut

in

terris

ad

illa

nostris

de pellibus nobilibus, quas

zobelinos vocant. //

que

tos negros

44

aos outros

se
):

sucedem uns

um

negro da

regio aurfera tr-lo at


certo lugar

em que

um

o entrega

a outro, este leva-o at outro

ponto entregando-o a
ceiro,

como

assim

se faz entre

clebres peles

um

por

ter-

diante,

ns

com

chamadas

as

zibe-

linas.

enim

Multa

dominia

me-

diant ab ora occidentali usque

que hucusque

orientalem,

in

Desde

costa

ocidental

at costa oriental

h muitos

domnios que no foram de-

propter barbariem eorum non

vassados por causa da bar-

fuerunt peruia.

brie

dos indgenas.

tanto

vo-se

Humaniores tamen

die

in

Et breui sperant

efficiuntur.

ad veram mineram

se

per-

Portant autem

44

No

modo que

en-

mais

os por-

tugueses esperam chegar bre-

vemente

verdadeira

mina

de ouro. Os indgenas trazem

uenturos. //

rissimum

tratveis, de

No

tornando

optime

aurum pua

minera

o ouro muito puro, muito

bem

limpo; algumas vezes o pr-

30, diz Andr lvares de Alcanos de pennas grossas de aves, e em


ossos de gatos, escondido tudo em atilhos metidos pelos vestidos.
Trazem-o desta maneira, porque passo por muitos reinos, e so roubados muitas vezes, sem embargo de trazerem as cfilas capites e
gente da guarda; e h cfila que traz mais de 11.000 frecheiros.
Na poca do Infante D. Henrique o Sudo e o Saar eram o centro dum intenso trfico do ouro, que as caravanas de muulmanos
transportavam aos portos mais importantes do norte de frica, desde
Seuta a Alexandria. (Histria de Portugal j citada, vol. III, pg. 357
e 358).
(

seu livro j citado, pg.

mada: Trazem

252

este ouro

em

&

segregatum

et

neram, que

est terra

aliquando mi-

maior pars aurum.

mbea

et

prio minrio,

vada,

sendo

uma
a

terra arrui-

maior parte

ouro.

ITINERARIUM do Dr. Jernimo Mnzer, ms. da Biblioteca de


Munique, Cd. Lat. 431, fls. 280-288.

NOTA O
NERARIUM de

Dr. Friedrich Kunstmann publicou esta parte do ITIMnzer em Abhandlungen der Historichen Classe der
Koeniglich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Mnchen, 1853-1855, Tom. VII, pg. 34 8-359, com o ttulo: Hieronimus Mnzer'
Bericht iiber die Entdeckung der Guinea.

Publicamos a traduo e notas do Dr. Baslio de Vasconcelos, da


edio da Imprensa da Universidade de Coimbra feita em 1932.
texto latino foi revisto por nos sobre o original de Mnzer. A
traduo, infelizmente pouco agarrada ao original, foi modificada aqui
ou acol. Conservamos as notas integralmente, embora notemos que,
num ou noutro ponto, a investigao e os estudos histricos tenham
chegado hoje a concluses algo diferentes, particularmente no que se
refere s Canrias.

Haec verba notaui


Eb[o]ra. 23. Nouembris. An/no Salutis 1494. /

texto de Mnzer termina por estas palavras:

jn Ciuitate Regia /
Laus Deo./.H S./I.

253

35

COMO DEUS REVELOU AO VIRTUOSO INFANTE


D. HENRIQUE, QUE DESCOBRISSE AS ETIPIAS
DE GUIN POR SEU SERVIO, E DAQUI POR
DIANTE COMEA O SEU DESCOBRIMENTO
A

razo no sofre que ns calemos aquelas cousas as quais,

por serem verdade, o corao deseja dizer, como o virtuoso


Infante D. Anrique (*). Foi o terceiro filho de

da

gloriosa

el-rei D. Joo
memria, o primeiro deste nome que reinou em

Portugal, e da Rainha D. Filipa, sua mulher, filha do excelente prncipe o

duque de Lencastro de

de sua mocidade, sendo

el

com

Inglaterra.

no tempo

na tomada

el-Rei, seu padre,

da grande cidade de Cepta que, por bravo combate contra


Mouros, pela porta de Almina
ali

foi

to esforadamente a fortaleza de seu corao,

algum

os

entrada, o Infante exercitou

que outro

cavaleiro, neste feito de armas, a ele foi igual, segundo

temos sabido por aquelas pessoas que na tomada desta cidade


foram, que verdadeiro testemunho disto deram.

No

qual lugar

mereceu o excelente grau do estado militar que lhe ento


dado, que, por

gao

tais feitos,

aos esforados bares

2
(

),

foi

por obri-

devido.

E, passados alguns anos depois de Cepta ser tomada e

el-rei

seu padre finado, ele fez no cabo de S. Vicente que, por outrj

nome, antigamente Sacro Promontrio

se

chamava, a sua

vila

de Tera Naval, situada sobre a angra de Sagres, que hoje

em

dia ah est fundada;

fadigas e maldades deste

onde

se apartou,

mundo.

com sua

casa, das

viveu sempre to virtuosa

(*) Epifnio da Silva Dias fez seguir Anrique da conjuno que


para ligar a orao gramatical com a seguinte, desfazendo o novo
perodo. No parece introduzir melhoria. A redaco de Pacheco Pereira peca assim vrias outras vezes.
2
(

2 51

No

texto: barres.

nem bebeu vinho

castamente que nunca conheceu mulher

nem

foi

achado

em

continuadamente

outro vicio que de repreender fosse, trazendo

cilcio

a redor de suas carnes; e com outras

virtuosas obras, sendo ento governador


destes reinos, sua vida

ali

passou

que sem engano podemos crer

em

ele ser

do Mestrado de

tal

Cristo

extremo de bondade,

merecedor daquela glria

que todos desejam e poucos alcanam.

/ /

Outras muitas cousas se podiam dizer deste prncipe e de sua

grande bondade e liberalidade e saber, dinas de grande louvor,

mas por serem

da matria, parecem escusadas; somente

fora

que [o] moveu a descobrir estas Etipias

para escrever a causa

E como

de Guin, de que principalmente tratamos.


2

os virtuosos bares

quer que

amigos de Deus e de limpo corao,

inimigos da cobia, nunca so desemparados da graa do Esprito

veio

Santo,

em

jazendo o Infante a noite

revelao

como

fazia

descobrir as ditas Etipias;

em

sua cama, lhe

muito servio a Nosso Senhor

na qual

regio se acharia tanta

multido de novos povos e hornens negros, quanta do tempo


deste

atgora temos sabido e praticado,

descobrimento

color e feio e

modo

cuja

de viver .algum poderia crer, se no os

houvesse visto; e que destas gentes muita parte delas haviam

de ser salvas pelo sacramento do santo Baptismo; sendo-lhe,


mais, dito que nestas terras se acharia tanto ouro
to ricas mercadorias,

com que bem

com

outras

e abastadamente se

man-

teriam os reis e povos destes reinos de Portugal, e se poderia


fazer guerra aos infiis inimigos

qual revelao do

da nossa santa

f catlica. //

descobrimento de tantas e to grandes

provncias novamente sabidas

da Cristandade bem parece

modo

per novo mistrio de Deus e no per outro

vir

temporal;

porque de necessidade se h-de comprir o que disse o Profeta

Davi no salmo dezoito que comea Caeli enarrant gloriam


Dei, onde adiante vai
exivit sonus

eorum

um

verso que diz in

et in fines orbis terrae

omnem

terram

verba eorum; e

porque a doutrina de Nosso Senhor, que pelos Apstolos

foi

255

pregada pera salvao universal do mundo, tambm nestas

Sua mfinita misericrdia e bonns sucedemos a Sua lei e f divinal) que

Etipias se perdeu, Ele, por

dade quer que (pois

por ns se torne agora a ressuscitar. //


Pelo qual j na cidade de S. Jorze da Mina, no reino do

Manicongo,

nascido novo frui to espritual de muitos destes

etipios, os quais,

Vossa Alteza

no tempo

del-rei

D. Joo, que Deus tem,

Santo Evangelho que vai soando per toda a

dito

salmo

se

so feitos cristos ouvindo a palavra do

reina,

vai comprindo. E, portanto,

terra,

pelo qual

devemos

dizer:

bem- aventurado o Infante D. Anrique que o glorioso Deus,


pera

se isto

comprir, escolheu;

e,

assi,

so bem-aventurados os

Reis de Portugal que suas vezes sobcederam, e

em

tanto logra-

ram a glria, riquezas e honra destas conquistas e comrcio,


com paz e acrecentamento, enquanto, com caridad[e] e sem aspereza, servindo Nosso Senhor, delas

bem usaram.

/ /

qual navegao comeou o Infante, por servio de Deus,

do cabo de No pera diante.


trazidos os

tanto que a estes reinos foram

primeiros negros e por ele sabida a verdade da

Santa Revelao, logo o Infante escreveu a tdolos

reis cristos

que o ajudassem a

por servio

este descobrimento e conquista

de Nosso Senhor, e todo o proveito igualmente lograssem, o

que

eles

no quiseram

lhe renunciaram seu

fazer;

direito.

mas, havendo

isto

por vaidade,

Pelo qual o Infante

mandou ao

Santo Padre, o Papa Eugnio quarto, Ferno Lopes de Azevedo, fidalgo de sua casa e do conselho de
Quinto, comendador-mor da

tando ao

Sumo

dos ditos

reis,

como por Deus

Pontfice a

Ordem

embaixada do Infante

lhe foi outorgado (*) tudo o


foi

el-rei

D. Afonso o

de Cristo; o qual apresene renunciao

que pediu.

assi

revelado e mostrado ao virtuoso Infante este

maravilhoso mistrio escondido a tdalas outras geraes da


Cristandade, assi quis que por

(*)

256

No

texto: outrogaclo.

mo do

seu vigrio, pastor e

padre da Igreja, o dito Papa Eugnio, e

com

dres Santos,

assi pelos outros

Pa-

suas benes e ltaras, a conquista e comrcio

destas regies, at fim de toda a ndia,

fossem dadas e outorgadas (*)

como

atrs dito , lhe

E com este fundamento deu

prin-

cpio obra, leixando este virtuoso prncipe, pera sempre, a

dzima de tdolos fruitos e novidades que

em

cada

um

ano

rendessem, as ilhas da Madeira e dos Aores e de Santiago, e

a vintena de tudo o que se

em Guin

mento de alguas rendas que do


ele

resgatasse e a estes Reinos

ao dito Mestrado de Cristo,

trouvesse,

dito

em

satisfao e paga-

mestrado houvessem, sendo

governador, que no descobrimento destas terras e ilhas des-

pendeu.

qual vintena no podemos furtar, arredar, sobnegar,

ou por outro algum

modo

esconder,

E
dias

sem grande pecado mortal

de restetuio.

e rasgo de conscincia e (**)

este virtuoso prncipe faleceu

da vida

deste

mundo

a treze

do ms de Novembro do ano de Nosso Senhor Jesus Cristo

de mil

CCCCLX

anos e jaz sepultado no Mosteiro de Santa

Maria da Vitria da Batalha, na capela

del-rei

D. Joo, seu

padre.

pois j isto temos dito, agora tornaremos a proceder do

dito cabo de

No em

diante; o qual lugar, por se dele nova-

mente comear a fazer

este

descobrimento, nos pareceu dino

honrarmos com nova gerao de

como de

propsito

porque dos

trs
tais

vem

ltaras;

donde seguiremos nosso

ordenado.

prncipes razo fiquem

em memria

suas cousas, portanto pusemos aqui pintada sua divisa e o seu

moto

assi

como

o de ele trazia

em

lngua francesa.

DUARTE PACHECO PEREIRA Esmeraldo de Situ Orbis, Edio da Academia Portuguesa da Histria, Lisboa MCMLIV, Liv.
cap. 22.. As notas so da edio da Academia, excepto as que vo
assinaladas por asteriscos.
(**)

Subentenda-se aqui: dever, obrigao.

257

MONUMENTA,

2. a

17

36

PERFILHAO DO INFANTE D. FERNANDO


PELO INFANTE D. HENRIQUE
(7-3-1436)

Sumrio

Infante D. Henrique, no tendo filhos

rana de os vir a

com

ter,

todos os direitos de filho ldimo

mesma data

D. Duarte confirma na

eu o jfante

dom

nem

perfilha seu sobrinho


e

tendo espe-

D. Fernando,

prprio

El-Rei

o documento.

gouernador da hordem de

Anrrique,

nosso Senhor Jhesu Christo, duque de Visseu, Senhor de Coujlha, fao saber a

damdo como o

quamtos

meu

este

desejo de todolos

aluar virem que esguar-

homeens h de sua vida

seer

per longos dias e porque a hordenana que Deus deu aa jeraom

humanall o n consente, amte


o

homem

mundo

a vida deste

em

poucos e brebes dias acaba

por remediar esto os homens

desejam auer jeeraom per que o seu nome fique na

terra, pois

per vyda a n pode pesuyr e pera soprirem os seus encarregos

quamdo se deste mundo partem, asi em gassalhar seus criados


como em proueer ao bem de sua alma; e por quamto eu nom
tijnha filho nhu nem esperaua dauer, por resorgir mjnha
jeeraom tomo por

meu

meu

filho e herdeiro o

sobrinho e afilhado e peo a

el

dom Fernando
meu Senhor que lhe

Jfamte

Rej

confirme esta mjnha perfilhaom e que a acepte por

ell,

pois h

meor de hidade; e praz me que esto lhe seja firme


em todos meus beens raizes e mouees, reguardamdo o tero da
mjnha alma; e peo por meree a el Rej meu Senhor que elle
seu filho e

aja por firme esta

doaom em

do regnno asy como

se

fosse

por certidom desto lhe dej

mjnha mo.
258

//

as terras que tenho da coroa

meu

este

filho

lidimo prop[r]io; e

aluar fecto e asi j nado per

Fecto Estremoz

dias

bij

de

maro na era de

mjll

iiifxxxbj annos. //

Ns el Rej de nosso conprido poder confirmamos, outorgamos e aprouamos este aluar e todailas coussas em elle conthiudas per o

Jfamte

amado Jrmao

meu

das, asi perfectmente


fazer,

em

cuja

dom

Anrrique

meu mujto prezado e


dom Fernando outorga-

filho

o Jfamte

como

se per djreito

firmeza

mjlhor pode e deue

rene[m]brana

de

mjnha mao

fezemos e asynamos este escprito fecto e asjnado per ns no


dicto lugar, dia e

ATT
fl.

mes

Chancelaria

e era.

de D.

Afonso V,

liv.

i,

fl.

118 v.;

liv.

12,

12.

259

37

CAUTA DE

D.

AFONSO V ORDEM DE CRISTO


(1-6-1439)

D.

Sumrio

Afonso V confirma todos os


liberdades feitas

Ordem

privilgios, graas,

mercs

de Cristo por seus anteces-

sores.

Dom

Afomso,

etc.

quamtos

esta

carta ujrem fazemos

saber que ns, querendo fazer graa e meree aa

hordem de

nosso Senhor Ihesu Christo, de que h Regedor e Gouernador

dom

o jfamte

meu mujto
mamos lhe

Anrrique, duque de Ujseu e Senhor de Coujlha,

prezado e amado

tio.

Teemos por bem

todallas cousas e priujlegios,

e comfir-

graas e mercees e

liberdades que lhe forom dadas e outorgadas por cartas dos


Reys que ante ns forom, de que esteuer em posse e husarom
atee [] morte do muj virtuoso da gloriosa memoria elRey meu
Senhor e Padre: Cuja alma Deus aja. //
E porem mandamos a quaaesquer nossos officiaaes e pessoas [a] que o conhecimento desto perteenoer, que assy lho compram e guardem e faam comprir e guardar. E al non faades. //

Dada em Almada, primeiro dia de junho, ElRey o mdou


com autoridade (
da Senhora Raynha sua madre, como sua
tetor e curador que h, e com acordo do jfte dom Pedro seu
1

tio,

defensor por

Ruy Royz

ell

nacemento de mjll

ATT

2O

Livro

No

dos dictos Regnos

Senhorio. //

a fez screuer e sobscreueo per sua mo.

texto

e quatrocentos e trinta e noue anos.

dos Mestrados,

l-se:

fl.

outoridade.

15;^

v.

Ano do

38

CARTA RGIA AO INFANTE

HENRIQUE

D.

(1-6- 1439)

El-Rei

Sumrio

confirma ao Infante D.

uma

Henrique

carta

de

seu pai el-Rei D. Duarte, pela qual lhe quitava o quinto

das mercadorias trazidas nos navios por

Dom

Affomso

etc.

trada

hu nossa carta

armados.

qutos esta carta virem fazemos saber

dom Anrryque meu

que da parte do Jfante

ele

tyo nos foy mos-

seellada c o nosso seello pendente asy-

nada per o doutor Joham Dossem do nosso consselho


aller

moor, da quall o theor

Dom

Eduarte,

etc.

e chan-

h. //

tall

qutos esta carta virem fazemos saber

que ns querendo fazer graa e meree ao Jfante

meu Jrmo, teemos por bem

dom Anryque

e quitamoslhe o quinto que a ns

perteene dauer de todallas coussas que filharem e partirem

quaaes quer nauyos e fustas que


aa sua custa daquy ao dyante,
tes.

armar

e trouuer

darmada

que andarem seus Capy-

/,

E porem mdamos
quinto pera ns

chem

ell

em

a todollos nossos ofiiaaes que o dicto

ajam de requerer

e reeber que se

n empa-

dello e lho leixem todo liuremente aver ao dicto Jfante

meu Jrmo

a que dello fazemos meree, como dicto h, [&] al


n faades. //
Dada em Syntra xxb dias de setembro Gomez Martjnz de

Moscoso a

em

fez,

era de mill e

quto nossa mer

Do

iiii

esto lhe

fazemos

dom Anrique meu

tyo nos

xxxiij anos.

for. //

quall registo o dicto Jfante

pedio por meree que lhe mdassemos dar o trallado, por quto
o prprio oreginall se lhe danyficara

em

tall

guissa que se leer

261

n podia.

em

lho dar

mdamos

ns vendo o que nos asy dizia e pedia


esta nossa carta. //

Dada em a idade de Lixboa, xx


per o doutor Joham Dossem do seu

em

moor. Lujs Fernandez

EIRey o mdou

de mayo,

conselho e seu chanaller

Afomso a

logar de Filipe

fez, era

naimento de nosso Senhor Jhesu Christo de mil

iiii

do

xxxix

anos. //

emviou nos pedir de meree o

theudo, da qual coussa a ns praz.

Jfante

que lhe

em

h con-

dicto

confirmssemos a dieta carta pella guissa que

ella

/ /

porem mdamos a quaaes quer nossos

offiiaaes e pes-

soas [a] que esta pertencer per qualquer guissa que seja, que lhe

guardem

conpram

segundo

em

faam conprir e guardar a dieta carta


meom, sem outro nh embargo que

ella faz

lhe sobrello seja posto,

Dada em Almada,
c autoridade

x
(

&

al

nom

faa des.

/ /

primeiro dia de Junho, EIRey o

curador que h e c acordo do Jfante

tetor e

tyo, defenssor por

mdou

da Senhora Raynha sua madre, como sua

ell

dom

Pero seu

dos dictos Regnos e Senhorio. Pay Roz

a fez sepreuer e sob sepreueo per sua m, ano do naimento

de nosso Senhor Jhesu Christo de mil

ATT

22

Chancelaria

No

texto

l-se:

de D. Afonso V,

outoridade.

iiii

liv.

xxxix anos.

19,

fl.

19.

39

BULA DE EUGNIO

IV ETSI SUSCEPTI

(9-1-1443)

Confirmao

Sumrio

so

das doaes feitas por D. Duarte

ao Infante D. Henrique

Ordem de

D. Afonquanto

Cristo,

jurisdio sobre as conquistas feitas ou a realizar


Infante D. Henrique,
nistrar os
terras

mesmo que

bens prprios

professasse, poderia admi-

Faculdade

de enviar bispos s

da Ordem de Cristo, com todos os poderes de

juris-

dio.

Ad perpetuam

Eugenius Episcopus, servus servo rum Dei.


rei

memoriam.
Etsi suscepti cura regiminis personas ac loca singula Reli-

gionis

ut eorum status prosperetur feliciter,


debeamus affectibus, militiam tamen Jesu
necnon ejus fratres et personas singularibus favorum

insignita

titulis,

paternis confovere
Christi,

attolere praesidiis intendentes,

mus, per quse votivis

petitionibus libenter

ipsi possint in

Domino

annui-

illis

proficere jugiter

inerementis.

Hinc
Visensis,

est

quod nos

dilecti

filii,

nobilis viri Henrici,

qui Magistratus militise Jesu

sedem apostolicam

Christi

ducis

deputatus per

in spiritualibus ac temporalibus administra-

tor existit (*), et sicut ejus parte nobis fuit expositum, singularis,

quam ad eandem

militiam

gerit,

devotionis zelo regularem per

fratres emitti solitam professionem emittere proponit; in

illius

hac parte supplicationibus

inclinati sibi,

quod etiam postquam

hujusmodi professionem emiserit, ducatum Visensem


alia temporalia

dominia atque nunc,

professionem non emitteret, ad


vixerit

1
i

retinere,

nec non

eum

et

etiam in antea

et quavis
si

legitime pertinentia,

eis praeesse ac

illa

in

dictam

quoad

temporalibus

Por carta pontifcia de 25 de Maio de 1420.

263

regere gubernareque valeat et quae post ejus


vel

perveniant cui seu quibus,

illos

fieret, et pertinere

si

obitum ad illum

professio

hujusmodi non

deberent, et administratori praedicto, necnon

pro tempore existentibus Magistro ac fratribus ejusdem

quod

quaecumque

in regnis ac dominiis

existentis, et quibuslibet
litiae

vel in

aliquae,

jus patronatus

quoad temporalia,
illa

illis

ei

Christi fideles donaverint

necnon sub modis,

quarum

ac in mare Oceano

dictae militiae pertinent,

et

quas in

Christi fidelium largitionibus vel alias juste con-

nondum

quisierit insulas, licet

privilegiis

justis

quibus ecclesiam de Casevel, Ulixbonensis

etiam retinere,

tenet,

posterum

aliis

eidem

militiae

ex eisque propriis

hominum memoria
aliis

eam

similibus quibus

bona nunc habet et possidet immunitatibus,


modis atque formis retinere, ac etiam

transtulerint, acclesias recipere,

privilegiis,

dioecesis

cum

privilegiis,

quarum

ipsum

cum

et in

consistentiaque praefatae mi-

acceptare et

contingerit,

alia in ipsis regnis

libertatibus,

et

Rgis Portugaliae pro tempore

aliis locis

per quosvis Christi fideles donari vel alias per

modis acquiri

singulas,

militiae,

possessiones et alia mobilia et immobilia bona

terras,

sit

populatae fuerint,

etiam

actis et

ad

quibusvis

praeteritis,

de quibus

temporibus, episcopos non habuerint, ab

Catholicis episcopis gratiam et

sedis habentibus,

cum

competentibus similiter recipere

id per

communionem

apostolicae

ipsum Magistrum eligendis pro tem-

pore, spiritualia exercere possint, auctoritate Apostlica, tenore

praesentium indulgemus.

Necnon ecclesiam

sive capellam gloriosissimae Mariae Virginis

de Africa nuncupatam, et in civitate Ceptensi, postquam

Sarracenorum faucibus recuperata


litiae

illa

edificatam, ipsi mi-

pleno jure concedimus, ac de Valdangere, Tetuam, et Al-

caaguer loca ab

ab

fuerit,

ipsis Sarracenis

adhuc detenta,

si

et

eis erepta fuerint, ecclesiae sive capellae praefatae

postquam
pro paro-

chia constituimus pariter et assignamus.

Non
licis,

24

ac

obstantibus constitutionibus et ordinationibus Apostomilitiae praedictae,

juramento, confirmatione Apostlica

Braso do Infante D. Pedro


(ATT

Livro

da Nobreza, de Antnio Godinho)

vel quavis alia firmitate, roboratis statutis et consuetudinibus,


caeterisque contrariis

Nulli ergo

quibuscumque.

omnino hominum

liceat

hanc paginam

concessionis et assignationis infringere, vel


contraire.

Siquis

nostrae

ausu temerrio

autem hoc attentare praesumpserit, indigna-

tionem Omnipotentis Dei, et Beatorum Petri

lorum

ei

et Pauli,

Aposto-

ejus, se noverit incursurum.

Datum

Florentiae,

anno Incarnationis Dominicse milsimo

quadringentesimo quadragsimo secundo, quinto idus Januarii,


Pontificatus nostri

anno duodcimo.

ANTNIO CAETANO DE SOUSA,

Provas da Historia GenealCom a data


I, p. 442.

gica da Casa Real Portugueza. Lisboa, 1739,


errada.

265

40

CARTA DE PRIVILGIO A

D.

HENRIQUE

(20-10-1443)

Ningum

Sumrio

poderia passar o Bojador sem seu

licena,

sob pena da perda dos navios

Infante

Dom

Afonso,

etc.

dom

Jfante

mandado ou

suas cargas

seus mandatrios seriam isentos

do quinto

como o

do pagamento

dzima de todas as mercadorias trazidas.

quantos esta carta uir fazemos saber

Anrrique

meu muyto

prezado

amado

tyo,

etenddo que fazia seruio a Noso Senhor Deus e a Ns,

meteo a mdar seus naujos a saber parte da terra que era

se

ale

do cabo de Bojador, por que atee ent n auja njng[u] na


christendade que dello soubese parte, nem sabia se avia l
pobora ou n, n djreitamente nas cartas de marear n ma-

pamdo n

estau debuxadas sen a prazer dos homes que as

fazia, ds o dicto

duujdosa

dela

se

n atreuer de

jr,

mdou

bem

uezes atees que soube parte da dieta terra e lhe trou-

xiiij j ( sic )

uer dela

cabo de Bojador por dhiante; e por ser cousa

home[n]s

e os

per duas vezes hs xxxbiij mouros presos e

fazer

2
(

mdou

carta de marear; e nos dise que sua vontade

era de

mdar

terra e

que nos pedia por meree que lhe desemos nossa carta

seus naujos majs adhiante saber parte da dieta

que nehu n fose quelas terras s seu mandado

Entenda -se: da

Na

e liena,

asy

terra que era alm do cabo do Bojador.


reformao deste diploma, por D. Afonso V, em 2 de
Setembro de 1448, igual a este com insignificantes divergncias ortogrficas, notam-se, todavia, duas divergncias notveis. Neste ponto
o texto de 1448 traz:

e os homes se nam atreuerem de hir


muytas vezes at que soube parte da dita terra e lhe
trouueram delia per uezes mais de mil corpos demfies presos e mandou dello fazer, etc.
ATT
Msticos, liv. 2, fl. 26.
e

por seer cousa duuydosa

mandou

all

26

pera g[u]er[r]aa
elle

como pera mercadarias. E que daqueles a que

asy mdase ou dese liena lhes desemos o djreito do quinto

ou dizima do que dela

(*)

trouuesem, segundo a Ns perle n-

ese. //

por quanto ns soimos erto do suso eseprito e da grande

despesa que fecta te e entde de fazer, defendemos que ujda

do dicto

meu

tyo ng[u] n pas

Bojador s seu mdado e

ale

(sic)

lia; e os

do dicto cabo do

que pasar nos praz que

percam pera o dicto Jfante meu tyo o naujo ou naujos em que


asy l fbr e todo o que dela ( 2 ) trouuer; e mdamos ao Noso
Corregedor da corte e a todalas nosas justias que asy o compra s algua duujda n bargo que a

elle

contrairo seja ertos que tornaremos a ello

conprem noso mdado.

ponha e fazdo o
como aos que nom

//

por lhe darmos ajuda ao que

asi t

conpeado e por lhe

quere[r]mos fazer graa e meree, teemos por b e lhe damos


daqui dhiante, quanto nosa meree

do que asy dela

(*)

ou per sua liena

for,

o quinto e dizima

trouxer os dictos naujos que


for.

por

mdamos

ell l

mdar

aos almoxarifes das

Nossas alfandegas que 'Conpram e guard esta Nosa carta

gundo

ela per

Ns h mdado

qu o dicto Jfante

djreitos a

se-

e leix auer e recadar os dictos

Anrrique mdar; e

ali

nom

faades. //

Dada

a uila de Penela, xxij dias doutubro, per autorjdade

do senhor Jfante

dom

ano do Senhor de mjll

ATT

Pedro, Regente,
iiij

Riij.

ta

etc.

fl.

fez,

).

Chancelaria de D. Afonso V,

Msticos, liv. 3,

Afonso Anes a

liv.

24,

fl.

61-61 v.

278 v.

3
Diploma de 1448: Damte em a nossa muy nobre e muy leal
(
)
idade de Lixboa e dous dias de setembro. Ell Rey o mandou, Martim
0
Gill a fiz, anno de nosso Senhor Jhesuu Christo de mjl iiij c e Rviij.
annos.
Ib., fl. 26 v.

27

41

CARTA DE

AFONSO V ORDEM DE CRISTO

D.

(27-2-1449)

Confirmao

Sumrio

Ordem

de Cristo de todas as honras, privi-

lgios e liberdades concedidas pelos reis seus antecessores.

Dom

Affomso

etc.

quamtos

que ns querendo fazer graa

esta carta ujre

Senhor Ihesu Christo, de que h regedor

dom

gouernador o jffamte

Henrrique duque de Ujseu e Senhor de Coujlha,

mujto preado e amado


e

fazemos saber

meree aa hordem de nosso

tio.

Teemos por bem

comfirmamoslhe todallas homrras,

meu

outorgamo[s]lhe

priujllegios,

liberdades,

graas e mercees que lhe forom outorgadas, dadas e comfirma-

das per cartas dos Rex que amte ns forom, de que hussarom e

esteuerom

em

alma Deus

muj alto e muj excellente


memoria EIRey meu Senhor e Padre, cuia

posse ataa morte do

piincipe de gloriosa
aja. //

E porem mandamos

a quaesquer nossos officiaaes e pessoas

a que o conhecimento desto perteencer per quallquer gujsa que


seja,

que assy o compram e guardem

dar sem outro nehu embargo que a

munho

dello lhe

mandamos dar

EIRey

268

e guar-

E em

teste-

synada per ns

a nossa ujlla de Santarm xxvij dias de feuereiro.

mdou. Martim

Christo de mjll e

ATT

ponham.

esta nossa carta

e asseellada do nosso seello do chumbo.

Dada em

faam comprir

ello

Livro

iiij

Gill a fez

anno de nosso Senhor Ihesu

e Rix.

dos Mestrados,

fls.

153 v-<i54.

42

BULA

DE NICOLAU V

<(DUM DIVERSAS
(18-6-1452)

Sumrio

Concede

a D. Afonso

conquistar

a seus sucessores a faculdade de

subjugar os reinos

povos

terras de

Nicolaus Episcopus, servus servorum Dei.

infiis.

Ad perpetuam

rei

memoriam.
Charissimo in Christo

nim Regi

Dum

filio

Alfonso, Portugalliae et Algarbio-

illustri,

Salutem

et

diversas,

nobis

licet

Apostolicam Benedictionem.
immeritis

commissi Apostolicae servitutis

superna providentia
quibus quotidie

curas,

officii,

Nos urgentibus angimur, sedula quoque hortatione pulsamur,


in mente revolvimus, illam nobis potissime gerimus in praecordiis sollicitudinem,

ut Christi nominis inimicorum rabies Christi

fidelibus in orthodoxae vilipendium fidei

semper
ad

Christianaeque Religioni valeat subjugari,

infesta reprimi,
id

quoque cum

rerum expostulat opportunitas, nostrum liberam studium im-

pendimus operose, necnon singulos


charissimos in Christo
fessos,

filios

Reges

Christi

f ideies,

illustres, Christi

praecipue

fidem pro-

qui pro iEterni Rgis gloria fidem ipsam defendere ac

illius

inimicos potenti student brachio expugnare, paterno pro-

sequi

teneamur

affectu, singnla

quoque quae ad hujusmodi

salu-

tiferam opus dictae videlicet defensionem, augmentationemque


Religionis cooperari conspicimus, a nostra

pro visione procedere, Christi

f ideies

non immerito debent

quoque singulos ut vires

suas in adjutorium fidei exagitent, spiritualibus muneribus, et


gratiis

invitamus.

Sane sicut ex

pio,

christianoque

desiderio

tuo

procedere

conspicimus, tu Christi inimicos, Sarracenos videlicet, subjugare,


ac ad Christi fidem potenti
tibi

manu

redigere intendis,

Apostolicae Sedis suffragetur auctoritas.

Nos

si

ad id

igitur conside-

269

rantes,

quod contra Catholicam fidem insurgentibus,

namque Religionem
consaritia

Christia-

extinguere molientibus, ea virtute, et alia

a Christi fidelibus est resistendum,

ut fideles ipsi

fidei

ardore succensi, virtutibusque pro posse succinti detestan-

dum

illorum propositum,

impediant,

Deo

et

cui

non solum bice

intentionis contraire

ex oppositione roboris iniquos conatus prohibeant,

si

militant,

molimenta, nosque divino amore


charitate invitati,

perfidorum substernant

assistente

ipsis

:
(

communiti, Christianorum

pastoralis astricti debito,

officiique

ea quse

pro qua Christus Deus noster sanguinem effudit, integri-

fidei,

augmentumque respiciunt, probis fidelium animis vigo


rem, tuamque Regiam Majestatem in hujusmodi sanctissimo
tatem,

propsito confovere mrito cupientes,

ganos,

aliosque infi deles,

et

Christi

tibi

Sarracenos, et Pa-

inimicos quoscunque,

et

ubicunque constitutos Regna, Ducatus, Comitatus, Principatus,


aliaque Dominia, Terras, Loca, Villas,

Castra, et quaecunque

bona mobilia, et immobilia in quibuscumque


rebus consistentia, et quocunque nomine censeantur, per eosdem
alia possessiones,

Sarracenos, Paganos, infideles, et Christi inimicos detenta, et


possessa,

etiam

Principis,

aut

Regum,

vel

tatus, Principatus, aliaque

possessiones, et
di,

expugnandi

quorumcunque Rgis, seu


Principum Regna, Ducatus, Comi-

cujuscunque,

seu

Dominia, Terras, Loca,

bona hujusmodi
et

Villae,

fuerint, invadendi,

Castra

conqueren-

subjugandi, illorumque personas in perpetuam

servitutem redigendi, regna quoque, Ducatus, Comitatus, Principatus, aliaque

Dominia, possessiones,

et successoribus ruis

et appropriandi, ac in tuos, et
utilitates

bona hujusmodi,

et

tibi

Regibus Portugalliae, perpetuo applicandi,

eorundem successorum

usus, et

convertendi plenam, et liberam, auctoritate Apostlica,

tenore praesentium concedimus facultatem,

Majestatem tuam rogamus, requirimus,

et

eandemque Regiam
hortamur

attente,

Devido transcrio parcial feita por Odorico Rainaldo nos


)

seus Annales Ecclesiastici, Romae, ad. a. 1452 n. 11, tern-se considerado, erroneamente, como existente a bula Divino amore, por a referida
transcrio comear por estas palavras.
1

270

quatenus

virtutis gladio praecinctus,

ac

forti

animo praemunitus,

pro divini nominis augmento, fideique exaltatione, ac animae


tuae saiu te conquirenda,
negotio,

Deum

prae oculis habens, in

hujusmod:

potentiam virtutis tuae extendas, ut fides Catholica,

per tuam Regiam Majestatem contra inimicos Christi triumphum

coronam

se reportasse censeat, tuque

militandum

est in terris,

nostramque, et

se,

quamque

dictae Sedis

aeternae gloriae,

pro qua

promisit Deus diligentibus

benedictionem, et gratiam exinde

valeas uberius promereri.

Nos enim, ut

tu,

ac

dilecti

filii

nobiles viri Duces, Prncipes,

Barones, Milites, aliquique Christi fideles tuam Regiam serenitatem, in hac fidei

pugna concomitantes, seu

imitantes, ac de

bonis suis contribuentes, eo animosius, ferventiorique zelo opus

hoc aggrediaris, ac

illi

aggrediantur, seu de bonis suis contri-

buant, aut mittant, ut praefertur, quo ex hoc tu, ac

illis

animaram salutem consequi posse

speraverint,

speraveris, ac

illi

suaram

de omnipotentis Dei misericrdia, ac Beato rum Petri et Pauli,

Apostoloram

ejus, auctoritate confisi, tibi,

singulis utriusque sexus Christi fidelibus

hoc

fidei negotio

liter

concomitantibus, necnon

necnon omnibus,

et

tuam Majestatem

in

qui te persona-

illis,

comitari non voluerint, sed in subsidium juxta suaram

facultatum, vel devotionis exigentiam miserint,


eis

neus,

Deo

collatis rationabiliter contribuerint,

quem

eligendum,

tu

ad hoc,

plenariam

et

eoram

seu de bonis

ut confessor ido-

quilibet duxeris, seu duxerint

remissionem

omnium,

et

singuloram

peccatoram, criminum, delictorum, et excessuum, de quibus


et

illi

corde contriti, et ore confessi

fueritis,

tibi,

concomitantibus, quoties bellum aliquod contra praefatos


deles te, et illos inire contigerit,

mittentibus,
fidei,

et

amtribuentibus,

unitate Sanctae

Romanae

tione nostra, et successorum

tu,

ac eisdem
infi-

non concomitantibus vero, sed


ut

praefertur,

in

sinceritate

Eoclesiae, ac obedientia, et devo-

nostroram

Romanorum

Pontificum

canonice intrantium, persistentibus semel dumtaxat in mortis


articulo concedere valeat, devotionis tuae

eadem

auctoritate in-

271

dulgemus. Sic tamen quod idem confessor de

impendenda eam

alteri satisfactio

tibi,

de quibus

his,

concomitantibus, mitten-

tibus, et contribuentibus, per te ac illos, si supervixeris, et

supervixerint, aut tuos, vel illoram haeredes,


ieris,

seu

transierint,

illi

si

faciendam injungat,

ill

forte tunc trans-

quam

tu, et

illi,

ac haeredes prasfati facere teneamini, ut prgefertur.

Et nihilominus

seu aliquos ex concomitantibus prsefatis

si te,

contra Sarracenos, et alios infideles hujusmodi, eundo, stando,

ab hoc

vel redeundo,

eosdem

saeculo migrare contigerit, te, ac

concomitantes in sinceritate, et unitate praedictis persistentes,


purae

innocentiae,

qua,

extiterint, restituimus

ipsi

baptismate suscepto,

extitisti,

et

illi

per praesentes.

Volumus autem quod omnia, et singula, quae Christi fideles


te non concomitantes in subsidium tuum pro hujusmodi
peragendo contribuerint, per Praelatos singulorum

fidei negotio

locorum in quibus contributiones hujusmodi pro tempore consleventur, et simul reponantur, tibique per securos

tituas fuerint,

nuntios, seu litteras cambiorum, sine

quacumque diminutione,

expensis, et salariis, rationabilibus in his laborantibus dumtaxat


reservatis, et
si

Praelati

sub authentico computo transmittantur, quodque


seu quicumque

ipsi,

hujusmodi mittendis,

alii

quidquam

de summis in subsidium

praeter

expensas,

et

salaria

hujusmodi subtraxerint, alienaverint, seu in suos usus usurpaverint, seu fraudulenter, vel dolose subtrahi, alienari, seu usur-

pari permiserint,

praeterquam per

vel consenserint,

Romanum

constituti, absolvi

Caet rum

cum

excommunicationis, a qua

Pontificem, seu in mortis articulo

nequeant, sententiam incurrant eo ipso.


difficile

foret praesentes litteras

ad

singula,

in quibus de eis fides forsan f adenda fuerit, loca deferre, vo-

lumus, et dieta auctoritate deoernimus, quod illarum transumptus,

manu

copalis,

publici Notarii subscriptas, et sigillo alicujus Epis-

aut Superioris Curiae munitis, perinde plenria fides

adhibeatur, ac
vel ostensae.

272

si

originales litterae

hujusmodi exhibitae

forent,

omnino hominum

Nulli ergo

liceat

hanc paginam

nostrae

concessionis, restitationis, voluntatis, indulti, et decreti infringere, vel ei

ausu temerrio contraire. Siquis autem hoc atten-

tare praesumpserit,

torum Petri

et Pauli

indignationem Omnipotentis Dei, ac Bea-

Apostolorum

se noverit

incursurum.

Datum Romse apud Sancrum Petrum, anno

Incarnationis

Dominicae millesimo quadringentesimo quinquagesimo secundo,

quartodecimo kalendas

AV Reg.

Julii, Pontificarus nostri

Vat., vol. 431,

BULLARUM COLLECTIO,

fls.

anno

sexto.

194V-196.

Olisipone, 1707, p. 10.

273

MON UMENTA

2. a

l8

43

DOAO DA ADMINISTRAO ESPIRITUAL


DA GUIN ORDEM DE CRISTO
(7-6-1454)

Sumrio

D.
das

Afonso
terras

V doa

ilhas conquistadas

exercia j a

Dom
garue

Ordem

de Cristo a jurisdio espiritual

da Guin, Nbia

mesma Ordem na

Affonso pella graa de Deos

senhor de Ceita.

Etipia,

praias,

ou a conquistar, nos termos


jurisdio de

Rey

costas

em que

Tomar.

de Portugal e do Al-

quantos esta carta virem, fazemos

saber que a ordem da Cauallaria de nosso Senhor Jesu Christo

em

nossos Regnos fundada per diuinal ordenana, assi virtuosa-

mente foy em nossos dias


que meu muito prezado

do diuino

pello
e

muy

amado

ilustre Jffante

tio

dom

Anrri-

administrada, que alem

culto e spiritual acrecentamento

em

que certamente

recebeo manifesta melhoria, ainda as cousas temporaes, sem


as quaes a spiritualidade

nem

a militar disciplina,

per ha

deuota e religiosa vontade recebida, sosteuda ser n pode, foy


to muito acrecentada, que saindo longe dos seus antigos ter-

mos, cobrasse muitas ilhas grandes e proueitosas, per ha

sin-

gular prudncia e marauilhosa industria do dito Jffante noua-

mente pouoradas.

//

por que a graa daquelle Senhor que todallas cousas pode,

todalas cousas ordena a louuor do seu sancto nome,


ser ouciosa, cujos juizos

profundos

de pequenos comeos, per desuairados

muy

alongados das humanaaes

tosos fins.

om

dito Jffante, de

illustrado e

nom pode

e escondidos aos mortaaes,

meyos

e prose guimentos

conjeituras trazer soe prouei-

muitas virtudes e singular deua-

da graa obrador diuinal tangido, per autori-

dade nossa conquistou as prayas de Guinea, de Nbia e Ethiopia,

querendo trazer aa igreja de Deos sancta

aa nossa obe-

diencia aquelles brbaros poboos, a que nunca per

nom

[foy]

lhosa

em

mar nem

sem

especial ajudoiro do

nossos olhos.

Senhor Deus e h maraui-

/ /

Porem consirando ns, como


ordem da caualaria de Jesu

dieta

com

algas

despesas

ella

da

Christo, e por contempla

sua, a dita conquista foy proseguida e comeada,

pareceo a

per

alguns chegar ousarom, a qual cousa certamente,

terra, christos

razom nos

pertencer a spiritualidade das terras conquis-

tadas. //

por tanto querendo ns satisffazer ao que deuemos ao todo

poderoso Deos das hostes, Senhor dos vencimentos, de cuja

mo recebemos

o principado e esta noua vitoria, queremos e

outorgamos, quanto

com

direito

podemos, que a

Jesu Christo, per o dito Jffante

dita

ordem de

administradores que

e pollos

depois delle veerem pera todo sempre, aja daquellas prayas,


costas, ilhas, terras conquistadas e por conquistar e de Gazulla,

Guinea, Nbia, Ethiopia, e per quaesquer outros nomes que

sejam chamadas, toda espiritual administraom e jurisdiom,


assi

como

[a]

em Thomar,

qual as ditas terras,

assi

que h cabea da dita ordem, aa

como membros

dos e ajuntados, deuem seer anexas.

de nouo encorpora-

/ /

faa prouer aqueles poboos que conquistados forem, de

pregadores e reitores, que lhe[s] ministrem os ecclesiasticos sa-

cramentos

2
(

demouido a
nesta e

).

por que o padre sancto seja mais ligeiramente

esto outorgar,

tam piedosa

seja,

trada, pois justamente se

como quer que

em

si

tam ho-

pode outorgar, e sem alheo perjoizo.

ns praz porem de noteficar ao dito santo padre este nosso

aprazimento

consentimento, e de suplicar

mente a sua sanctidade, que ho queira

x
(

2
(

tos

a cousa

que sem longas prezes deuia ser impe-

da

No

Os

muy

humildosa-

assi outorgar. //

original: nembros.
ecclesiasticos sacramentos do texto so os sete sacramenIgreja Catlica, instituidos, todos eles, pelo seu divino Fundador.

275

por guarda do

direito

dito Jffante esta nossa carta

da dita ordem, mandamos dar ao


de nossa determinaom, consenti-

mento, vontade e decreto, per ns asinada e sellada do nosso


sello

do chumbo, pera

Dada em
Anes a

fez.

de mil, cccc

ATT
dem de

276

ficar

em

perdurauel memoria.

a cidade de Lixboa,

vij dias

Anno do naimento de
liiij

Ordem

Cristo),

fls.

/ /

de Junho. Guonalo

nosso senhor Jesu Christo,

de Cristo, Cd. 235 (Livro das Escrituras da Or12-12 v.


BNL-Ms. 737 (F. G.), fl. 20.

44

BULA ROMANUS PONTIFEX DE NICOLAU V


(8-1-1455)

Sumrio

Concede

a D. Afonso

seus sucessores, perptuamente,

ao Infante D. Henrique, a conquista, ocupao e apropriao de todas as terras, portos, ilhas e mares dos cabos
e

Bojador

ou

butos

No

at Guin inclusivamente,

conquistar
e

poderiam

Ali

legislar

penas, edificar mosteiros e igrejas

conquistados

impor

com

tri-

privilgio

de padroado, reduzir os infiis a perptua escravido, invadir, conquistar e ocupar as terras de

mouros

pagos, etc.

Nicola vs Episcopus Seruus Seruorum Dei ad perpetuam

rei

memoriam.

Romanus

Pontifex Regini celestis clauigeri sucoessor et Vi-

carius Jhesu Christi cuncta


in

mundi

climata

omniumque nationum

degentium qualitates paterna conside ratio ne discutiens

illis

ac saiu tem querens et appetens sinigulorurn

illa

propensa

deli-

beratione salubriter ordinat et disponit que grata diuine maiestati fore conspicit et per que oues sibi diuinitus creditas ad
vnicum ouile dominicum reducat et acquirat eis felicitatis eterne
premium, ac ueniam impetret animabus que eo certius auctore

Domino
gratijs

ueluti

prouenire credimus,

eos

si

condignis fauoribus et spetialibus

Catholicos prosequamur Reges et Principes quos

nonmodo

christiane fidei athletas et intrpidos pugiles

Sar[r]acenoruim

ceterorumque

Jnfidelium

christiani

inimicoirum fertatem reprmere sed etiam ipsos

nominis

eorumque Regna

ac loca etiam in longissimis nobisque incognitis partibus consistentia,

pro defensione et augmento

suoque teanporali dominio subdere


et expensis, facti euidentia
ip6 sublatis

laudabile

fidei

nullis

huiusmodi debellare,
parcendo laboribus

cognoscimus vt Reges

quibusuis dispendijs

et Principes

ad tam saluberrknum tanque

prosequendum opus peramplius animentur.

//

277

Ad nostrum
mentis

letitia

siquidem nuper non sine ingenti gudio

peruenit auditum quod dilectus

Hemricus Jnfans Portugalie, Carissimi

in

Christo

Regnorum Rgis

Alfonsi Portugalie et Algarbij

Rgis eius genitoris, ac zelo salutis animarum et


succeinsus,

tanquam

catholicus et uerus

toris Christi Miles ipsiusque fidei

nostri

filij

Illustris

inherens uestigijs clare memorie Johannis dictorum

plurimum

et nostre

Nobilis vir

filius

Patruus.

Regnoram

fidei

ardore

omnium

crea-

acerrimus ac fortissimus de-

fensor et intrepidus pugil, eiusdem creatoris glorisissimum no-

men

per uniuersum terrarum orbem etiam in remotissimis et

incognitis [locis djuulgari

extolli et uenerari

necnon

illius

ac mirifice qua redempti sumus Crucis inimicos prfidos Sarracenos uidelicet ac quoscumque alios Jnfideles ad ipsius fidei

gremium reduci ab eius ineunte etate totis aspirans uiribus post


Ceptensem Ciuitatem in Affrica consistentem, per dictum Johannem Regen eius subactam domnio et post multa per ipsum
Jnfantem nomine tamen dicti Rgis contra hostes et Jnfideles
predictos quandoque etiam in prpria persona non absque
maximis laboribus et expensis ac rerum et personarum periculis
et iactura

ex

plurimorumque naturalium suo rum cede gesta

tot tantisque laboribus periculis et

territus

damnis non

sed ad huiusmodi laudabilis et

pij

bella,

fractus nec

propositi sui pro-

secutionem in des magis atque magis exardescens in occeano

mari quasdam

solitrias

Jnsulas fidelibus populauit, ac fundari

et construi inibi fecit ecclesias et alia loca pia in

quibus diuina

celebrantur officia, ex dicti quoque Jnfantis laudabili opera et


industria quamplures diuersarum in dicto mari existentium Jn-

sularum jncole seu habitatores ad ueri Dei cognitionem uenientes

sacrum Baptisma susceperunt, ad

ipsius Dei

laudem

ac plurimorum animarum salutem orthodoxe quoque

pagationem

et diuini cultus

et gloriam
fidei pro-

augmentum.

1
As letras locis di so ilegveis, por estar macerado o perga)
i
minho numa dobra. Restitumo-las pelo texto da bula Inter cetera,

inserto nas sentenas executrias de 1456.

278

Preterea

cum

olim ad ipsius Jnfantis peruenisset notitiam

memoria hominum non consueuisper huiusmodi occeanum mar uersus meridionales et orien-

quod nunquaim
sent

uel saltem a

tales plagas nauigari illudque nobis occiduis

tum

haberemus credens
si

adeo

foret incogni-

ut nullam de partium illarum gentibus certam notitiam


se

maximum

in hoc Deo prestare obsequium


mare ipsum usque ad Jndos, qui

eius opera et industria

Christi

nomen

colere dicuntur nauigabile fieret, sicque

cum

eis

participare et illos in ohristianorum auxilium aduersus Sarra-

cenos et alios huiusmodi fidei

hostes

commouere

posset

ac

nonnullos Gentiles seu Paganos nefandisstimi Maehometi seeta


2

minime

infectos

populos

inibi

mdio existentes continuo

debellare eisque incognitum sanctissimum Christi

ac

dicare

f acere

predicari,

nomen

pre-

Regia tamen semper auctoritate

munitus, a vigintiquinque annis citra exerci rum ex dictorum

Regnorum gentibus maximis cum

laboribus, periculis et expensi-

in uelocisismis nauibus carauelis nuncupatis, ad

perquirendum

mare et Prouincias martimas uersus meridionales partes et


polum Antarticum annis singulis fere mittere non oessauit
sicque factum est ut

cum naues huiusmodi quamplures

Jnsulas et maria perlustrassent et occupassent, ad

portus,

Guineam pro-

uinciam tandem peruenirent, occupatisque nonnullis Jnsulis, portibus ac

mari eidem Prouincie adiacentibus

ad hostium

(sic)

ulterius nauigantes

cuiusdam magni fluminis

Nili

communiter

reputati peruenirent et contra illarum partium populos

nomine

ipsorum Alfonsi Rgis et Jnfantis per aiiquos annos guerra habita extitit, et in illa

quamplures

inibi uicine

ac pacifice possesse fuerunt, prout adhuc

Jnsule debellate

cum

possidentur, exinde quoque multi Guinei, et

alij

adiacenti mari

Nigri ui capti

quidam etiam non prohibitarum rerum permutatione, seu alio


legitimo contractu emptionis ad dieta sunt Regna transmissi

quorum

2
(

inibi in copioso

esta a leitura

numero ad catholicam fidem conuersi

do

original e aquela

que o sentido postula.

279

extiterant, speraturque diuina fauente clementia,

modi cum

eis

quod

huius-

si

continuetur progressus, uel populi ipsi ad fidem

coime rtentur, uel saltem mui to rum ex

eis

anime Christo

lucri-

fient. //

Cum
cum

autem

accepimus

sicut

ditione tot naturalium

plures

perierunt

Prouincias

illas

Jnfans prefati qui

necnon per-

ipsorum naturalium

duntaxat

nauigarent

perlustrari fecerunt ac portus, Jnsulas et


et

quam-

auxilio,

maria

possederunt ut prefertur, ut illorum

et operis

huiusmodi perfectionem fructum

et

illas

laudem

usurpare uel saltem impedire cupientes propterea seu lucri

sibi

commodo

aut maltia ferram, arma, lignamina

bona ad Jnfideles

3
(

eis hostes fortiores

modum

ac duriores fierent

edocerent propter
et

huiusmodi pro-

sscutio uel impediretur uel fors.n penitus cessaret

magna

aliasque res

deferri prohibita portarent uel transmitte-

aut ipsos Jnfideles nauigandi

rent,

Dei

inibi

freti

domini timentes ne aliqui cupiditate ducti, ad partes

ueri

que

et

Regnoram huiusmodi, quorum

huiusmodi acquisiuerunt

et

Rex

licet

perioulis laboribus et expensis

tot tantisque

non absque

offensa et ingenti totius christianitatis obprobrio, ad

obuiandum

premissis ac pro

suoram

iuris et possessionis

con-

seraatione sub certis tunc expressis grauissimis penis prohibuerint et generaliter statuerint

quod nullus

nisi

cum

suis nautis

ac nauibus et certi tributi solutione obtentaque prius desuper

eodem Rege uel Jnfante licentia, ad dietas Prouinnauigare aut in earum portibus contractare seu in mari

expressa ab
cias

piscari presumeret,

aliorum

tamen successu temporis euenire posset quod

Regnoram seu nationum

persone, inuidia, malitia aut

cupiditate ducti contra prohibitionem predictam absque licentia


et tributi solutione

huiusmodi, ad dietas Prouincias accedere

et

in sic acquisitis Prouincijs, portibus, Jnsulis ac mari nauigare,

contractare

Regem
3
(

280

et

piscari

presumerent

et

exinde inter Alfonsum

ac Jnfantem qui nullatenus se in hijs sic deludi pate-

No

original:

ligarnina.

rentur

presumentes

et

predictos

quamplura

maximam

dissensiones, guerre et scandala in

animaram periculum
querentur.

uerisimiliter

odia,

rancores,

Dei offensam

et

subsequi possent et subse-

/ /

Nos premissa omnia et singula debita meditatione pensantes


et attendentes quod cum olim prefato Alfonso Regi quoscunque
Sarracenos et Paganos aliosque Chxisti inimicos ubicunque consRegna, Ducatus, Principatus, dominia, possessiones

titutos ac
et

moblia ac immobilia bona quecunque per eos detenta ac


inuadendi,

possessa

expugnandi,

conquirendi,

debelandi

et

subiugandi illorumque personas in perpetuam seruitutem redigendi ac Regna, Ducatus, Comitatus, Principatus, dominia, pos-

bona

sessiones et

sibi et successoribus suis applicandi,

appro-

suoram usus et utilitateim


plenam et liberam inter cetera

priandi ac in suos successorumjque

conuertendi,

alijs nostris litteris

conoesseriimus facultatem dicte facultatis obtentu

Rex

seu eius

auctoritate

Jnfans

predictus

idem Alfonsus

iuste

et

legitime

Jnsulas, terras, portus et maria huiusmodi acquisiuit ac possedit


et possidet illaque

ad eundeni Alfonsum Regem

et ipsius suoces-

sores de iure spectant et pertinent nec quis uis alius etiam christifidelis

absque ipsoram Alfonsi Rgis et successoram suorum

licentia speciali de

illis

quoquomodo

potest

se

hactenus intromittere

vt ipse Alfonsus

Rex

licite

potuit nec

eiusque successores et
et omni
animaram

Jnfans eo feraentius huic tam pijssimo ac preclaro

euo

4
)

memorara, dignssimo operi

salus fidei

augmentum

et illius

in

quo

cum

in illo

hostium depressio procurentur

Dei ipsiusque fidei ac reipublice vniuersalis Ecclesie

rem

agi

conspicimus insistere ualeant et insistant, quo sublatis quibusuis


dispendijs amplioribus se per nos et sedem apostolicam fauo-

omnibus
non ad ipsoram

ribus ac gratijs munitos fore conspexerint, de premissis


et singulis plenissime informati,

mo tu

prprio,

Alfonsi Rgis et Jnfantis uel alterius pro eis nobis super hoc

4
(

No

texto: eus.

28l

oblate

instantiam maturaque prius desuper delibe-

petitionis

ratione prehabita, auctoritate apostlica et ex certa scientia, de


apostolice potestatis plenitudine, litteras faculta tis prefatas qua-

rum

tenores de uerbo ad

uerbum presentibus haberi uolumus

cum omnibus

et singulis in eis contentis clausulis

pro insertis

ad Ceptensem

et

predictam ac quecunque

alia

etiam ante datam

dictarum facultatis litterarum acquisita et ad ea que imposterum

nomine dictorum Alfonsi Rgis suorumque successorum


fantis in ipsis ac

illis

et In-

circumuicinis et ulterioribus ac remotioribus

partibus de Jnfidelium seu

Paganorum manibus

acquiri poterunt

Prouincias, Jnsulas, portus et maria quecunque extendi et

sub eisdem
et

facultatis litteris

presentium litterarum uigore iam acquisita

acquiri contigerit,

illa

comprehendi, ipsarumque facultatis

postquam acquisita

et

que in futurum

fuerint ad prefatos

Re-

gem et successores suos ac Infantem ipsamque Conquestam


quam a Capitibus de Boiador et de Nam usque per totam
Guineam et ultra uersus illam meridionalem plagam extendi,
harum serie declaramus etiam ad ipsos Alfonsum Regem et
non ad aliquos

successores suos ac Jnfantem et


et pertinuisse

necnon Alfonsum Regem


dictos in

illis

et circa ea

data etiam penalia

ac de

ipsis ut

et

et successores

licite,

suos ac Jnfantem pre-

quecunque prohibitiones, statuta

cum

cuiusuis tributi impositione

de rebus proprijs et

alijs

ponere et ordinare potuisse, ac nunc


ac

alios spectasse

ac imperpetuum spectare et pertinere de iure,

et

man

f acere,

ipsorum dominijs

et in

futurum posse

dis-

libere

tenore presentium decernimus et declaramus, ac pro

potioris iuris et cautele suffragio

iam

acquisita et que impos-

terum acquiri contigerit Prouincias, Jnsulas, portus, loca


maria quecunque quotcunque

et

Conquestam a Capitibus de Boiador


Regi

et successoribus suis

fanti prefatis perpetuo

et

qualiacunque fuerint, ipsamque


et

de

Nom

predictis Alfonso

Regibus dictorum Regnorum ac Jnet appropriamus

donamus, concedimus

per presentes. //
Preterea cum id ad perficiendum opus huiusmodi multi-

282

pliciter

Jnfans

sit

oportnnum quod Alfonsus Rex

suocessores ac

et

necnon persone quibus hoc duxerint, seu

predicti,

aliqui*,

eorum duxerit committendum [tenore] illius dicto Johanni Regi


per felicis recordationis Martinum v et alterius indultorum
etiam jnclite memorie Eduardo eorundem Regnorum Regi eius-

dem

Alfonsi Rgis genitori per pie

manos

predecessores

Pontfices

dietas partes

cum

cunque rebus

memorie Eugenium

bonis ac uictualibus, emptiones et uenditiones,

et

necnon quoscunque contractus

fa cere,

transigere, pacisci, mercari ac negotiari et

ad ipsorum Sarracenorum
3

menta, lignamina

quoque

ea

),

Prouincijs,

jam

exercere

ipsique

oportuna uei
Alfonsus

Rex

eum

aequirendis

ecclesias,

moinasteria

acquisitis et per

quascunque

Jnsulis ac locis,

et alia pia loca

que

uei

ferra-

uendere, omnia

in premdssis et circa ea

gerere

succesores et Jnfans in

dumodo

armaturarum genera non

dictis Sarracenis et Jnfidelibus

facere,

inire

mercs quascunque

et Jnfidelium loca,

funes, naues, seu

alia et singula

necessria

uersus

quibusuis Sarracenis et Jnfidelibus de quibus-

prout congruerit

sint deferre et

Ro-

iiij

concessorum,

nostros

fundare ac fundari et construi, necnon quascun-

uoluntarias

personas

ecclesiasticas

seculares

quorumvis

etiam mendicantium ordinum regulares, de superiorum tamen

suorum

licentia,

quoad uixerint

ad illa transmittere ipseque persone inibi etiarn


commorari ac quonimcunque in dictis partibus

existentium uei accedentium confessiones audire illisque auditis


in

omnibus preterquam sedi predicte

absolutionem

impendere

ac

reseruatis casibus

penitentiam

salutarem

necnon ecclesiastica sacramenta ministrare ualeant


licite

debitam

iniungere
libere

ac

decernimus, ipsisque Alfonso et successoribus suis Regibu

Portugalie qui erunt imposterum et Jnfanti prefato concedmus


et

indulgemus. //
Ac vnduersos et simgulos christif ideies, ecclesiasticos seculares

et

ordinum quoruncunque regulares

titutos

cuiuscunque

status,

gradus,

ubilibet per
ordinis,

orbem cons-

conditionis

vel

preeminentie fuerint, etiamsi Archiepiscopali, Episcopali, Jmpe-

283

quacunque maiori

Regali, Reginali, Ducali, seu alia

riali,

mundana

siastica uel

mino

et

dignitate prefulgeant,

eccle-

obseeramus in Do-

per aspersionem sanguinis domini nostri Jhesu Christi

cuius ut premittitur res agitur exhortamur eisque in remissio-

nem suorum peccaminum

necnon hoc perpetuo

niiungimus,

prohibitionis edicto distrietius inhibemus, ne ad acquisita seu

possessa nomine Alfonsi Rgis aut in Conquesta huiusmodi consistentia Prouincias, Jnsulas, portus,

maria

quecunque

et loca

seu alias ipsis Sarracennis, Jnfidelibus uel Paganis arma, fer-

ram, lignamina

quoquomodo

3
(

aliaque a iure Sarracenis deferri prohibita

uel etiam absque spetiali ipsius Alfonsi Rgis et

successorum suorum

et Jnfantis lioentia

mercs et

alia

iure

permissa deferre aut per maria huiusmodi nauigare seu deferri


uel nauigari

f acere,

aut in

illis

piscari, seu de Prouincijs, Jnsulis,

eorum aut de Conquesta


Rex et
successores sui et Jnfans predicti, quominus acquisita et possessa
pacifice possideant, ac Conquestam huiusmodi prosequantur et
partibus, maribus et locis seu aliquibus

huiusmodi

se intromittere uel aliquid

per quod Alfonsus

faciant per se uel alium seu alios directe uel indirecte, opere uel

quoquomodo presumant; qui uero


penas contra deferentes arma et alia

Consilio f acere aut impedire

contrarium fecerint ultra

prohibita Sarracenis quibuscunque a jure promulgatas, quas


incurrere

uolumus ipso facto

si

municationis sententiam incurrant,


sitas,

Ciuitatis,

Castri,

Ville

illos

persone fuerint singulares excomsi

Communitas

uel Vniuer-

seu loci ipsa Ciuitas,

Castram,

Villa seu locus interdicto subiaceant eo ipso, nec contrafacientes


ipsi uel aliqui

eorum ab excommunicationis

sententia absoluan-

nec interdicti huiusmodi relaxationem apostolicam uel

tur,

quauis auctoritate obtinere possint,

nisi ipsis

alia

Alfonso et succes-

soribus suis ac Jnfanti prius pro premissis congrue satisfecerint,

aut desuper amicabiliter concordauerint

Mandantes per apostlica

scripta

cum

eisdem.

Venerabilibus

/ /

fratribus

nostris Archiepiscopo Vlixbonensi et Siluensi ac Ceptensi Epis-

copis quatinus ipsi uel

284.

duo aut vnus eorum per

se uel

alium

seu alios, quotiens pro parte Alfonsi Rgis et

requisiti uel aliquis

ipsorum

successorum

ilius

ac Jnfantis predietoram uel alicuius eorum

desuper fuerint

fuerit requisitus illos

quos excom-

munieationis et interdicti sententias huiusmodi incurrisse constiterit

inibi

tandiu dominicis alijsque festiuis diebus in eoclesijs

dum

maior populi multitudo coinuenerit ad diuina, excommuni-

catos et interdictos alijsque penis predictis innodatos fuisse et

necnon ab

esse auctoritate apostlica deelarent et denuntient,


alijs

nuntiari et

ab omnibus arctius

euitari faciant

donec pro

premissis satdsfecerint seu coneordauerint, ut prefertur, contra.dictores

per censuram ecclesiasticam,

compescendo.

Non

apostoliois ceterisque cointrarijs

Ceterum ne presentes
scientia et

appellatione

postposita

obtantibus Coustitutionibus et ordinationibus

quibuscunque. //
que a nobis de certa nostra

littere

matura desuper deliberatione prehabita emanarunt

ut prefertur, de surreptionis uel obreptionis aut nullitatis uitio a

quoquam imposterum
tate, scientia

ualeant impugnari, volumus, et auctori-

ac potestate praedictis

riter et decliaramus,

quod

harum

serie

decernimus pa-

dicte littere et in eis contenta de sur-

reptionis, obreptionis uel nullitatis,

etiam ex ordinarie uel alterius

cuiuscunque potestatis aut quouis

alio

defectu impugnari

illa-

rumque effectus retardari uel impediri nullatenus possint, se d


imperpetuum ualeant ac plenam obtineant roboris firmitatem,
jrritum quoque

sit et

inane

si

secus super hijs a

quoquam quauis

auctoritate scienter uel ignoranter contigerit attentari.

quia

difficile foret

deferre,

uolumus

et dieta auctoritate

harum

quod earum transumpto manu publica


uel alicuius superioris ecclesiastice

adhibeatur, et periride stetur ac


exhibite uel ostense.
illis

Et insuper

presentes nostras litteras ad quecunque loca

si

et

serie
sigillo

decernimus,
Episcopalis

Curie munito, plena fides


dicte originalis littere forent

Et excommunicationis alieque sententie in

contente infra duos menses computandos a die qua ipse

presentes littere seu charte uel

membrane earum tenorem

in se

continentes ualuis ecclesie Vlixbouensis affixe fuerint, perinde

285

omnes

et singulos contrafacientes

presentes

supradictos ligent ac

si

ipse

personaliter et legitime intimate ac presen-

littere eis

tate fuissent. //

Nulli

ergo

declarationis,

omnino hominum
constitutionis,

priationis, decreti

mandati

4
(

),

hanc paginam nostre

liceat

donationis,

concessionis,

appro-

obsecrationis, exhortationis, iniunctionis,

et uoluntatis infringere, uel ei

ausu temerrio contraire.

autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se
Siquis

ncuerit incursurum. //

Datum Rome apud Sanctum Petrum, Anno


dominice

Millesimo

quadringentesimo

Sexto Jdus Januarii. Pontificatus nostri

Jncarnationis

quinquagesimo quarto,

Anno

Octavo:.

Gav. 7-3-7.
Bulas, 7-29.
ATT
Bulas, 32-10 e 33-14. Livro
dos Mestrados, fls. 159 e 165.
Cd. 235 da Ordem de Cristo, fl. 13.
AV-Reg. Yat., vol. 402, fls. 410-413V. e vol. 405, fls. 71-75.

4
(

286

No

texto:

decreto.

45

VIAGENS DE CADAMOSTO E PEDRO DE SINTRA


PRIMEIRA VIAGEM DE CADAMOSTO
(22-3-1455)

Esendo

io

Cha da Mosto

Aluise da

primo che dela

stato el

el mar
mezo d.

nostra nobil Citade de Venexia sia demosso a nauigar

occeano

di fori dei streto

de Zibelter verso

Mai piu ne per memoria ne per

scripture nauigato nele terre de

negri dela basa Ethyopia, doue in questo


uisto molte cosse

noue

parte di

le

mio

itinerrio

hauendo

degne de qualche nota azo che

quelli

de mi harano a discendro possano intender qual sia stato lani-

mo

mio

in

hauerme meso a zerchar uarie

luogi che veramente e

il

viuer e

comparatione dele cosse per


se poteria

chiamar

di

me

cosse in diuersi e noui

costumi e

uedute e

luogi nostri in

intesse,

altro

modo

qua e adoncha processo de bonmerito o

determinato de farne qualche nota: che come


seruira cosi con la

pena transcorero

le

la

memoria me

cose predite

le

quale se

per mi non serano cossi ordinatamente mese come la matria


rechiede

almeno non mancharono de integra verita

in

ogni

parte. //

Abreviaturas empregadas nas anotaes:


Mi.: Marciana (Biblioteca) de Veneza, Cd. it. VI, n. 454.
M2.: Ibidem, Cd. it. VI, n. 208.
C: Caddeo (Rinaldo), texto de Cadamosto em Le Navigazioni
Attlantiche di Alvise da C da Mosto, Milo, 1929.
T.: Trigoso (Sebastio Francisco Mendo), traduo de Cadamosto
em Colleco de Noticias para a Historia e Geographia das Naes
Ultramarinas, Lisboa, 1&12, tom. II.
R.: Rossi (Prof. Giuseppe Carlo), traduo de Cadamosto em
Descobrimentos Portugueses pelo Dr. Joo Martins da Silva Marques,
Lisboa, 1944. Suplemento ao vol.
V. F.: Valentim Fernandes (O Manuscrito) Lisboa, 1940.
Esm.: Esmeraldo de Situ Orbis de Duarte Pacheco Pereira.
,

287

il

Et questo senza dbio piu presto de meno dicendo che


uero algune cosse narando. Adoncha e da saper che

che e stato

primo inuentore de

il

mare occeano verso


Ethyopia

bassa

di dele terre dei negri dela

Adamo

in

qua non

troua che fo nauigata mai saluo al presente. //


stato lo Ilustro signor Infante dom Henrich de Portagalo

ne

se sa

E
fiolo

mezo

dil

colui

far nauigar questa parte dei

qual dal primo nostro padre

la

oltra

si

che fo

Serenssimo

dil

Re don Zuane Re

de Portagallo

il

qual signor Infante don Henrich benche dele sue virtu molte

Tuto

cosse notande se poderia dire.

che esso fo

dado tuto ala

in guerizar

a barbarj

me

passo sollo a dechiarare

militia dei nostro signor Iesu Xristo

combater per

prender dona soto grande castita

la fede.
e

Non

uolse

mai

oseruandose nela soa

zouentu molte cosse dignissime in bitalia

di

mori e per sua

prpria persona e per sua industria e seno fece cose digne e

de grande memoria.

Diche

morte

2
(

//

Re don Zuane suo padre vegnudo a

prefato

il

chiamo

recomendandoli

il

dito Signor Infante

la vniversita

3
(

don Henrich suo

di caualeri portagalesi

doli et exortandolo a conseguir el

suo sancto vero e laudabil

preposito in proseguir con ogni suo poder


di Christo.

Doarte suo

li

inimici dela fede

El qual signor breue mente parlando

di farlo e fece

dapo

fratel

la

morte dei padre con

mazor che sucesse

fiolo

pregan-

el

el

4
(

si

aforzo

fauor dei re

dom

regno de Portagalo moita

guera in Africha a quelli dei regno de Gessa. Di che essendo

regnado molti annj procurando


possibil

de danificar

voler far che

Em

le

el

dito

il

dito signor per ogni uia e

regno de Gessa, simmagin di

sue caravelle armate scorressero la costa di

(!)
C: n volle mai prender donna, sotto grande castit conservandosi nella sua giovent, isto , nunca quis tomar mulher, sob
grande castidade se conservando na sua juventude.
2
C: venuto a morte dei 14.33. R. omite o ano. T. segue um
)
(
texto que indica o de 1432.
3
O conjunto, o total. T.: escola.
)
(
4
poucas palavras, em suma, com referncia a quem escreve,
)
(
no ao Infante. R.: com poucas palavras.

Em

288

Azafi e Messa che sono pur dei predetto regno di Fessa molti

qual regno beue sopra

logi dei

fora dei streto de Zebelter.


le

dite sue carauele e

Im modo

a morj.

Non. El qual cauo


di.

cossi

mar occeano dala parte de


mando el dito Signor Infante

de anno in anno faceano de molti danj

che solicitando

ogni anno piu auanti

questo

el

il

piefato Signor de farli andar

andar fina

fece

li

cauo dito cauo de

al

uegnia chiamado e chiamasse

cossi

questo cauo era

termeno doue non

el

se

che algum piu oltra fosse passado che mai tornasse.


Intanto che se disea

Cauo de Non

chil

non. Siche fin a questo cauo andarano

non ossauano passar piu

oltra.

Im modo

le

e aiuto de

mezior
in

el dito

Dio e che essendo

nauilij

atrouaua

//

passa o ritornara o
dite carauele e deli

-che

desiderando

signor de sauer piu doltra, termino de far che

che lano sequente passasseno

fin a

cauo de

le dite

carauelle

Non con

el

carauelle de Portagalo

le

dito

il

che vadano sul mare de uele essendo quelle

fauor
s
i

bem

ponto in ogni cossa oportuna. Estimmo esser possibile poder

nauigar per tuto e desideroso de uoler intender cosse noue pur

afim de sauer la generatione de

li

habitanti in quelli paessi per

uoler offender a mori. Fece meter in ponto tre dele sue carauele
dele cosse necessarie

cosse.

rano

il

messeno

si

de arme monition come de vituarie altre

de ualenti

huomini

qualli

andarano e passa-

dio Cauo. //

Nauigaron per

la costa

de zorno e de noto sorzevano de che

essendo andati per la dta costa cercha milia 100 e piu


el dito

cauo de Nom.

oiltra

non trouando ne habitation ne zente

alguna saluo tuta terra arenosa e secha tornarono in dredo.


uisto el prefato signor quelo

nessuna cossa, lanno sequente torno a rimandar

soi nauilij e

zente con ordene che passasseno piu oltra doue erano stato

primi soi de milia 100 e piu se piu


richi e cossi

andano e compino

Em

Mi:

MONUMENTA,

2. a ,

5
(

anno non hauer possudo intender

lo

li

paresse che tuti

comandamento

li

faria

dei suo signor.

in.

28
I

II

qual non atrouando pur altro cha terre arenose e seche senza

alguna habitation

se

ne torna indredo

non obstante aquesto

el

prefato signor crescendoli ognj zorno phi la uoluntade de uole*-

mandar

sauer de quelle parte e luogi algune cosse ne torna a


el terzo

anno

e dir

breue

tanti annj per fina che

li

torna a

mandar per

tante uolte per

uenereno a trouar algune parte esser

habitade da arbi che viueno in quelli deserti e dapoi piu oltra


generation de zente che chiamano azanegi che sono homeni
beretinj deli quali piu auanti se ne fara larga mention, e deter-

minatamente peruene a descoprir


dapoi de tempo in tempo de

altre

le

terre

de primi negri.

generation pur de

diti

negri

de diuerse cosse lingue e costumj e fede come nel sucesso de


questo mio libreto piu largamente poriti intender. //
Atrcuandome adoncha io Aluise da Cha da Mosto in la nostra
citade de

Venexia anno domiinj 1454 essendo de etade cercha

annj hauendo nauigato in algune parte de questi nostri

xxij

mari mediteranj per auanti mi hauea determinato de uoler


tornar in Fiandra doue
afine di

tempo era

esso

vna

altra uolta giera stato.

gadagnar alguna cosa per che tuto


trauagiare

di

questo

penser mio in

il

mj per ogni via

possibille

per

aquistar alguna facultade etiam de venir ad alguna perfecione

de honore et hauendo deliberato de andarmene


missi in ponto

con

quelli

trouaua e montai sopra

le

galie

da Venexia con

le

dito

mi

nostre de Fiandra capitanee

miser Marchozen e caualier e cossi con

viij

com ho

pochi denari che aquel tempo mi

il

nome

di

Dio partimo

predite galie dil sopra nominato mileximo di

de auosto e nauigauemo per nostre zornate fazendo nostre

scale ni logi consueti fina che capitassemo in

Spagna

e ritrouan-

dosi per tempi contrarij mij star con le dite galie al cauo de

San Vizenzo che


multo lutano

cossi vien

deli esserui alozato el prefato signor

Henrich in una Villa


II

galie

2O

chiamato ha cadete trouandose non


Infante don

cunvicina cossi chiamata Reposar. //


qual Signor hauendo noticia de mij manda ale nostre

vn suo

li

secretario che

auea nome Antonio Conzales e con

compagnia

lui in

mar

vm

Patrizio di Conti che cosi se facea chia-

qual se dicea esser venitiano e consulo dela nostra nation

el

nel dito regno de Portogallo

anchora

ueneno

come mostra

nostra signoria con

littera dela
lui

sizilo

giera prouisionado

vna sua

csser per

pendente

dal prefato

el

qual Patrcio

signor Infante e

ale predite nostre gallie per consilio dei dito signor

con

algune mostre de zuchari delisola de Medera e de sangue de

drago

altre

bone cosse pur

trate di luogi e

de

le

Isole dei

preff ato signor e mostrade le dite mostre a piu persone et essendro


io [...]

presente et essendo dimandato da nostri de

de

le gallie

como questo signor hauea fato haqual mai per auanti ierano sta habitade

diuerse cosse e digando lor

nouamente

bitar Isole
le

qual produsea

le

zuchari e sangue de drago e altre bone

diti

non

cosse utile e che questo

ad altre mazor
como da vm certo
nauigar mari doue mai per altri furono
giera niento a rispeto

cosse chel dito signor fasea de chiarandome

tempo

in

qua hauea

fato

nauigati e discouerto terre de diuerse generatione stranie fra

le

qualle se atrouaua cosse mirande e de quelli cherano stati in

quele parte hauea fato fra quelle noue zente de grosi guadagni

per che de vno soldo ne fasea sete e dexe. //


E cercha questo disseno tante e tante cosse che mi fece a mi
fra

li

amarauegiar

altri

me andar

dimandai

sei

che ne uolese nauigar

il

ancho mi fece crescer

il

desiderio de

pref ato signor ne lasaria andar cada uno

qual rispose che

cosse luna che chi ne uolea andar e

si

armar

facendone dele doe


la carauella

a sue

spese e meterli la mercandantia e tuto che de ritorno seria obli-

gato a pagar per dirito costume


ogni cossa che quel
fosse sue,

tal

ho che uera mente

uella a chi ne uolesse


la

al

portasse de
il

prefato signor el quarto de

diti

luogi e terre e le tre parte

dito signor armaria lui la cara-

andar a tute soe spese solo che

merchadantia e che dapoi

al ritorno partisseno

tuto quello se trazesse de diti luogi e che in chaso

alguna cossa che

la

spesa fosse fata a suo dano.

li

metesse

per mitade

non

trazesse

questo dechiari

perche non se podea tornar saluo con gran guadagno e che se

2I

alguno de ncstra nation ne uolea andar che


laueria gratssimo e fariane ogni fauor perche

nele dite parte se descopriria specie e altre

predito signo

il

prosumaua che

il

bone cosse de che

venitianj erano piu cognoscitori cha alguna altra nation; //

che udito per mi questo terminai de andar con

II

a pailar

al

me

prefato signor e cossi feci e breuemente

prediti

confer-

mai tuto quello hauea dito i sopraditi esser uero e molto piu
prometandomi de far me honor e utile se ne uolesse andar jo
ueramente inteso tuto uedendomi zouene e ben disposto a sostegnir ogni faticha desideroso de ueder dei

mai algun

non hauea

dela nostra nation

mondo

e cossa

uis[ta]

spe[r]ando

etiam per la mia andata douerne conseguir honor e

douer andar

berai al tuto

me

che

utile deli-

informarne dele merchadantie e

[co]sse

mera

le cosse

mie hauea per ponente a uno mio parente comprai sopra

necesarie

dite galie quello

me

ne veni ala galia

parse esserme necessrio per

viazo e cossi dismontai. //


Essendo io rimaso al cauo san Vizenzo nel
il

dito signor

con segnai tute

el

modo

mio nouo
sopradito

mostra hauer grande apiacer dei mio romagnir e

fece festa asai. E dapoi molti e molti zornj me fece armar


vna carauella de portada zercha bote 90 noua dei qual giera
patron vno Vinzente Dies natural de Lagus che [] un logo

mi

appresso cauo san Vizenzo a milia 16


necessarie al uiazo nostro con

el

nome

fornita de tute cosse

de Dio e in bona ventura

partissemo dal sopradito cauo san Vizenzo a di 22 marzo 1455


con uento a grico e tramontana in pope drizando il nostro Ca-

mino verso

de Medera andando ala quarta de garbin

lisola

verso ponente a uia drita a di 25 dei dito mese zonzemo alixola

de Porto Sancto cercha a mezo zorno che son dal dito cauo san

Vizenzo milia 600 uel circha.


Questa

Porto Sancto e molto picola cossa uolta cercha

isola dei

milia 25 e fo atrouada de 27 annj


)

Em

Trad.

6
(

7
(

22

Mi:

6
(

in

qua

7
(

dale carauele

M2: trouata da uintesepte. Em C: id.


achada desde vinte e sete anos at aqui

17.

lit.:

(hoje),.

dei sopradito signor infante e lui la fata habitar di portogallesi

che mai per auanti fo habitada

Bertholamio Pola Strelo

homo

gouernador de

et e

dito

dei

signor;

vm

quelli

questa ixola

arcogie formenti e biaue per [su]o vso e habondante de carne

de manzi e de porzi saluazi e de

infiniti coneli e in quella se

troua anchora sangue de drago

qual nasce de algunj arbori

che son in quella

qual sangue

el

a certo tempo delano.


botte de
le

manara

al

il

el

dito

tirasse in questo

esser

a similitudine de cirexe

cosseno e purgala e fasse

maduro

ma

bonssimo da manzar et e

e zalo.

Ma

nota che atorno la dita

grande pescharia de dentali e orade uechie e

boni pesi; questa ixola non ha porto

daltri

couerto da tuti

modo: dano algune

arboro produsse vn certo fruto che in nel

mese de marzo vien


isola se atroua

che buta quelli arbori

pe de larboro e lano sequente a certo tempo

tagiadure butano la qual

dite

sangue.

goma

sie

li

ma

ha bon

statio

uenti saluo che da leuante e sirocho e da ostro

a sirocho che con

non

tal uenti

se staria

ben seguri

ma

che

el

ha bon tegnidor.

se sia

Questa ixola a nome Porto Sancto perche fu trouata da'


Portugallesi

il

giorno

mezior miei che credo

d'Ognissanti
sia nel

mondo

):

e cere

fa

questa ixola

ma

non per grande

el

suma.

Da

poi di 27 (*)

marzo partissimo dala

Sancto.

vno

porti dei ixola de

di

in quel

medemo

dita ixola de Porto

zorno zonzessemo a Montecino che

Medera

la

qual ixola e distante da

quella de Porto Sancto milia 40 e uedesse con

tempo chiaro

isto , vinte e sete anos para trs, a contar do presente. Cp. a expresso quatrocentista haver ora tantos anos. T. interpreta haver vinte
e sete anos', traduo que no adoptamos, para que o leitor no suponha (dado que na actualidade ((haver, se emprega, em clculos, dubitativamente) que o A. tem alguma dvida no cmputo, alis errado,
que apresenta.
Quanto a trovata que T. e R. traduzem por descoberta, vid.
nota 27.
8
(

(*)

itlico falta

C:

em Ml.

28.

2Q3

luna dal

Questa ixola de Medera ha fato habitar

altra.

prefato

el

signor Infante da propri portagalesi pur da 24 annj in qua la

qual per auanti mai non fo habitada et ha fato gouernadori de


quella duj soi caualeri di quelli luno a

nome

costui tien la mitade de lixola dela parte de

nome Zuan

Conzales.

Tristan Tesera e

Moncicho

e laltro a

questo altro tien laltra mitade dei ixola

dala parte dei Fonzal e chi amasse questa ixola lixola de Medera

che uol diro lixola de legnami perche quando prima


uato questa ixola per quelli dei dito signore

palmo de

dinissimi e

desseno

il

si

el fo atro-

non

vm

giera

fosse piena de arbori gran-

fo necessrio ali primi che uolse habitar che ige

fuocho. //

qual fuocho ando ardando per lixola

II

primo fuocho che

grando

il

se atroua

li

si

non

terra in essa che tuto

el

il

sopradito

fo necessrio luj e tuti

fuzir dala fria e redurse al

aqua

li

nel

vm

bon tempo

e fo

Zuan Conzales che

altri

sua muier e

mar doue stauano

li

fioli

tuti in

essa aqua fina ala golla per zercha duj zornj e doe nocte senza
manzar ne beuere ch altramente seriano morti tuti cossi spa-

zano gran parte de

diid

legnamj fazendo terra da lauorar.

Questa ixola e habitata

chiama Monzicho
la

la

in

//

quatro parte, la prima parte se

seconda Sancta Croxe,

la terza el Fonzial,

quarta e ultima Camera de Loui e benche labie altre habita-

homini

tione queste son pero le principale, e pora far cercha

800 dafati per tuto fra


uolze milia 140
stazij et

li

quelli

non ha porto alguno serado

ha paessi fructuossisimi

montuosa come

ne serano 100 da caualo lixola

la Ceclia

et

ma

ha banissimj

habondanti e posto cheia

sia

nientodimeno e fertilissima arcogie

ogni armo da stara 30000 uenetianj de formenti quan piu quan

meno.

I terenj soi

soleua render nel principio 60 70 per vno e

al presente e reduti a

30 40 per che

terenj se

uano frustando

ala zornata. //

El paexe suo

sie

fructuossimo e copiosssimo

fontane zentilissime e fra


9
(

C:

le

altre a 6

ha circa otto fiumicelli.

daque

ouer 8 fumexele

9
(

de

non

10

multo

grandi che trauersa la dita ixola

fato algune sege

suli quali

fiumj sono

daqua che contuniamente lauora legnamj

tauole de molte sorte de che se ne fomisso tuto Portagallo e

altr?

luogi dele qual tauole de doe sorte ne fazo conto: luna sorto

sono de cedro che ha grande odor

et e smile alo acipresso e

facessene bellissime tauole large e longe e casse e

altri lauori.

Laltra sorte sie de nasso che ancho sono bellissime et e color

de rosa; questa ixola per esser bagnada da multe aque

el

sopra-

suma de canemelle

le

qualle

dito segnor a fato meter in quella

sono uenute e vien in perfecion bone e fasse zuchari per suma


de kantera 400 de cota e de mesture e per quello posso intendere
se

summa

ne farano con piu tempo bona

conueniente a simil cossa

non

si

per laero caldo e temperado mai

como

fa fredo de conto

li

per esser paesse molto

e in Ciperi e in Cicilia.

Vene

etiam per esser molto aquosa e fasege de molte confection

bianche de zucharo che sono in tuta perfeetion e piu in quella


se

fano cere e melle

segondo

sdgnor

fece

li

leuante et

non

moita quantita

habitation noua boni fini e

la

basti e cargassene
il

ma

el

enchora per

pochi che non


li

qual vini

meter maluasie de Candia chel manda a tore in

paexe de questa ixola

do palmi

bella cossa dei

si

fori dela ixola fra

vigne produse piu vua squasi cha


dinissimj

non

e fa vini asai

e ardisco

e tanto grasso e
folie e

anchora de

mondo da ueder

li

bom

chele

graspi sono gran-

4 palmi che la piu


sono etiam vue negre de
dir

prgola senza ciolo e in tuta perfetion e fassene in la dita


ixola

u
)

archi de naso

12
(

bellissimj e boni e nauigassene in

ponent. Anchora ne sono bellissimj fusti da balestro e fusti da


tenzer. //

Atrouasi in quella pauoni saluazi fra

li

qual sono de bianchi,

non hano saluo che quagie e copia


montagne. E nota hauer habuto da homini

pernise ne altre saluadesine

de porzi saluazi ale


10
)

12
(

C:
No

molto.

texto, erradamente: villa.


Ib.: noso.

295

de quella ixola degni de fede che nel principio trouauano in


essa ixola grandinissima capia de columbi e anchora gene

andauano a caza de

quali

de vna mazeta metea

quelli e

con vno lazeto fato

al dito lazo al colo dei

de larbaro senza hauer alguna paura dei

colombo

homo

homo ne non

che non conescia che cossa fosse

e tiraualo

ad
noua mente

giera vsadi

habondante

el simile et e

segondo

el

paese perche

le

tuta

vm

zardim

la

homini

dita ixola de tute carne e sono in quella de molti richi

archolieno in la dita ixola

cauo

queste auenia

esser stramazadi e poise creder perche in altre ixole

atrouade oudito dire esser sta fato

al

e tuto quello

che

sie oro. //

In questa ixola ne sono monesteri de

frati

de san Francesco

e de oseruantia e sono homini de sanctissima uita.

nota hauer

audito diro da homini degni de fede hauer misto in quella ixola

madura nela setemana


como mai habia visto.

per la peifecion dei paixe agreste e vua


sancta che cossi bella cossa

Partissimo dala sopradita ixola de Medera seguendo nostro

camino tuta mia per ostro peruegnessemo

al ixole

che sono distante da lixola de Medera

al

13
)

de Canria

piu presto milia 320

queste ixole de Canria sono dexe, zoe sette habitade tre dessabitade

le

seconda

habitade sono queste.


sie

Forteuentura.

La

La prima a nome Lanzarote,


terza gran Canria,

la

quarta

la

Gomera, la sesta la Palma, la septima el


Notando che queste sette ixole le 4 sono habitade da

Teneriffe, la quinta

Ferro.

christianj zoe Lanziloto, Forte


le altre tre

sono de

idolatri.

bitade da christianj sia

Ventura e

la

Gomera,

el

Ferro;

El signor de tute queste ixole ha-

nome Ferera zentilhomo e caualier dela


Re de Spagna el viuer de questi chris-

cita Sibilia et e sozeto al


tianj zoe per quello

che hano in quelle ixole

sie

e carne e late asai e principalmente de caure ne

13
(

2Q

No

texto: ixola

pam

hano

de orzo
asai vinj

ne formento non hano se de altre parte non ne vien portado.


Pochi

hano squasi alguna

frueti

altra cossa

hano bona.

//

Trouase in questa ixola copia de asenj saluadegi especial

mente nel ixola de Ferro che sono queste

ixole lontane luna

dal altra de 40 50 milia e tute stano ala fila luna

guardasse

rio

prima con lultima quasi

de questa ixola

se traze
orizella

la

suma de vna herba che

con se tenze con essa panj

de Sibilia e

deli se

dapo

laltra e

in leuante e ponente.
se

Item

chiama

qual capita in Cades nel

la

nauicata per leuante e per ponente. Tra-

suma de cordoanj che sono grossi e in tuta perfecion


suma de sceuo e ancho de bonj formazi questi habitanti de

zesse etiam
e

queste 4 ixole de Cristiani sono pur canarij e sono queste ixole

puocho

deferente de lenguazo e

reduti nele

montagne per

e passi forti che tuto el

se intende

murado

qual ixole non e alguno loco

luno con laltro

saluo che uilazi

le

ma hano

esser quelle grandinissime e altissime

mondo non

li

pigiaria saluo per

fame

e questo basta quanto ale 4 ixole habitade da cristianj cada

una

dele dite ixole sono grande la

meno de
grande

milia 90

le altre

menor de

esse

non uolta

3 ixole habitade da idolatri sono piu

molto habitade especial mente

le

doe zoe Gran Ca-

mazor
Palma fa

nria che fa piu de 7 in 8 milia anime e Teneriffe che la

de tute

tre se dice

hauer da 14 in 15 milia anime

pochissima zente et e belssima ixola

Nota che queste

tre ixole

moita zente da deffessa


colosi e forti

E
e

non

se

al

per eser

la

ueder. //

bem

habitade in hauer

per esser ixole altissime e luogi peri-

hano mai poduto subgiugar da

christianj.

de Teneriffe che la piu habitada e da far mention perche la

vna

mondo e uedesse con el tempo


mar un grandssimo cammino. E da marinari degni
ho inteso, quella hauer uista in mar a suo arbtrio da

dele piu alte ixole dei

chiaro in
di fede

60 in 70 lige de Spagna che sono piu de 250 milia perche la


vna ponta nel mezo dei ixola a modo de diamante che altssima e
contunia (*) mente arde.
(*)

per quello se po intender da chris-

Continua. Possvel erro de leitura.

297

che sono sta prexi in quella ixola afermeno

tianj

ponta

esser alta dal pie fina ala

sono milia 60 de nostri

cima

predita

la

15 de Portogalo che

lige

talianj. //

In questa ixola fra loro hano noui segnori chiamati duci,

non sono segnori per natura che sucieda

ma

dapo

el

padre

ale uolte

guera

fiolo

il

hano

chi puol piu e signore questi fra loro

como
piere
maze dele qual maze ne fano a forma de dardi e algune ge
meteno vno corno aguto in luogo de fero (le altre che non hanno
corno sono abbruciate nella punta, e fassi quel legno duro come
ferro) e con quello offendeno perche non hano fero ne arme e
uano sempro nudi saluo che alguni pur se meteno algune pelle
bestie perche

e amazasse

non hano

arme saluo

altre

de caura luna da vanti

laltra

de drieto e onzese

la

carno de

seuo de bechi composto con sugo de algune loro herbe che


quelle ingrossa la pelle e deffendesse dal fredo

bench pocho

non hano
monde caure hano

fredo regna in quelle parte per esser uerso lostro

muro n de

casse ne de

palia stano in grote o cauerne de

tagne viueno de orzo e carne de caure e late

habondantia
el

14
(

de algunj fructi especial mente de

paesse molto caldo arcolieno

le

figi

per esser

sue biaue nel meso de marzo

e de aprile. //

Xon hano
e

la

altri

Idolatrie, le
licito

se

fede ne conosceno Idio

luna e chi

altri

ma

pianeti e

femene sue non sono comune

trouarne quanto

el

ne uole

ma non

prima non dcrmisseno vna noto con

hano

lor per

grande honor.

questo e se aresponde che


christianj

ixole

2S

li

se

el

ma ha
toria

el sole

fantasie de

chadauno

li

femene verzene

suo signor e questo

tu domandassi doue sa tu

habitanti dele 4 ixole sopra dite de

hano per costume con algune

lor fuste venir a queste

de note ad asaltar questj canarij Idolatri e aleuolte ne

prendono

si

adoreno alguni

hano nuoue

14
)

e de

Em

maschi

Mi,

de femine e

falta late.

si li

mandano

poi in

Spagna

a uender per schiaui. Et e intrauenuto anchora a

fiade essei

le

rimassi prexi algunj de quelli dele dite fuste. //


E quali diti canari non fano moriro, ma dali per offitio de

amazar caure

e scortichar e farne

carne e questo hano lor per

vilissimo officio a esser becchari e per despresiarli lo fano far


si possi scoder per qualche modo et hano
vna altra costuma che quando algum de loro
signor entrano nouamente ala soa segnoria algunj se offerisse

per fina a tanto che


questi canarij

de uoler morir per honorar

profonda e

una

certa uale

ceremonie e dite algune

sue

amor

parole quel tal che uol morir per


in quella uale e fadesi pezi.

vien tuti a

la festa e

dapoi fate algune

modo

a quel

buta zosso

dei signoro se

dicono chel a hono-

roman

rato la festa dei signoro e dapoi

il

honore e beneficio

morto questa pssima costuma

par

se la

questi

15
)

tal

ai parenti dei

signor

obligato a far

bruta e bestiale pur la se aferma esser cossi.

christianj

quando sono

de preson dicono

scosi

queste cosse. //

Questa condetion de questi homini


eoradori

grandinissimi

suti

in quelle brichi de quelle ixole


sasi

como

montagnose

sono gradinissimj tiradori de prede

vm

fano

obrigaua a

modo
non
da
e

ferir

lo tocharia

non

Medera che

chadaun de

luj

anchora

sano dar doue

se obligaua a

loro

a pochi colpi

vm

canrio

pegno a dar

uolea prender altre 12

con

le

soe 12 naranze in

con algune dele sue saluo nele mane per uolerse


che non se aprosumasse

se atroua chi uolesse star

cognescea

15

che nesuno non landaria a fallo e che mai algun de loro

quelli riparar e

che

fato brazo che

homini 12 naranzi a chadauno e

tri

si

vsadi

e saltano de sasi in

scudo in molti pezi. Auisandoui che jo vidi

cristian nela Ixola de

si

honnini

sono

che

non sono da creder

caprioli e fano salti che

uoleno come etiam che ano

sono

canarij

saltadori

lo faria

Em

al

aluj a 8

ouer x passi

pegno per che cadauno

melio de quello chel dissea.

//

M2: mi par.

Se conclude che
se

atrouar

posseno

sono
al

piu destri e piu lezeri homini che

mondo sono

le

de

progienie

costoro

auctori. //

Vxeno

mascholi como femine depenzerse

si

carne de sugi

le

derbe verde rosse zalle e de simil colori hano che quella

vna

bella diuisa

fazandone opiniom como

Nele qual ixole de Canria

sie

se fa fra nuj de ueste.

sopradito Aluise fui in doe de

io

Gomera e nel Fero che sono de crisdela Palma ma non che in questa dis-

quelle zoe in la ixola de


tianj e

ancho ala ixola

montasse.

//

per seguir nostro uiazo pertissimo da queste ixole naui-

gando

tuta uia per ostro

pochi zorni

al

verso

cauo che se disse

le

il

Ethiopia per vegnimo in

cauo Biancho che distante da

queste ixole de Canria da milia 770.

da notar che partan-

dose dala dita ixola per uenir verso

el

dito

cauo

el

vien

se

scorendo verso la costa dei Africa che andando per ostro vien
a romagnir a

ha

man

sinistra

benche

lo

homo

uista de terra per che le dite ixole de

mar

dita costa in

scora largo e

non

Canria son fora dela

verso el ponente vna via fora dei altra cosi

ua lomo scorendo largo da terra fin che la passado almeno


do terzi dei camino che dale dite ixole al dito cauo. E poi

se strenze a

man

per non scorer


che oltra

zancha con
dito

el

el dito

cauo non

camin piu auanti per che


e fase

vno

coifo che se

la costa fina

hauer uista da terra

cauo Biancho senza recognoscerlo per

uede terra alguna fina avn gran

se
se

mete

chiama

la

la costa

dentro

Forna de Argim

al dito
el

qual

cauo

nome

de Argim deriua da vna ixoleta che messa nel dito coifo

la

qual vien chiamata Argim per quelli dei paesse e intr nel
dito coifo dentro piu de 50 milia e sono iui
le

tre ixolete

quale per portagalesi sono sta mesi questi nomi zoe a vna

lisola

se

anchora

Biancha per esser arenosa

chiama dale Garze per che

furono pur
oseli

300

li

diti

laltra lisola dale

quelli che

Garze

prima

la

e questa

troue che

portagalesi vi trouo in essa tanti oui de questi

marinj che ne cargano doe barche dele carauelle

la terza

isola se dise lixola

de Cuori

non habitade

e arenose e

qual tute tre ixole sono pizole

le

dArgim

e in quella

se troua dei

aqua

dolze aasai e nele altre non. //


E nota che partandosi lomo fuori dei streto de Zibelter

man

vegnando a

per

sinistra

la dita costa

che vien verso questa Ethiopia


barbari saluo per fin

tramontana con

le

barbarj

diti

confina

ha

dela costa

tuti quelli luogi

chiamano Sarra

le

nosa

mar occeano dala


biancha

secha

fina al dito

Biancho perche

meno

17
(

el

homo

mon-

caualchante

e tuta are-

si

bassa tuta egual e non mostra

biancha e secha in vno logo che

cauo Biancho

el

portagalesi che

et e bellissimo

faza soi

qual

ven a bonir questo diserto

in

vno

qual cauo vien chiamado

prima

esser arenoso e biancho senza signal de

alguno

le

e dala parte de ostro

dita costa la qual costa

et e terra

esser piu alta arenosa e


altro

le

negri dela Ethyopia bassa et e grandinissimo diserto

in algunj luogi piu e

in sul

diti

dei deserto che confina dala parto de

che dura da trauersa da 50 in 60 zornade de


et

da

dal dito cauo pur

montagne che sera questa nostra Barbaria

de qua da Tunis e de
tagne

che e dela Barbaria

se troua habitado

cauo Biancho predito comenza

el

16

che son

ncn

cauo de Cantim.

al

per la dita costa verso


terre arenose

el

el

troua uete quello

herba ne de arbaro

cauo per esser in triangulo zoe che nela

fa tre ponte large luna dal altra zercha

vn

milio.

/ /

In tuta questa costa se atroua grandinissima pescharia che


senza fin de diuersi e bonissimj pesi e grandi simili a queli che

habiamo de qua

ancho de

altre

forme. Nei dito coifo de

Argim

per tuto e pocha aqua e sono algune seche de arena e altre de


piera.
se

dei
le

qui sono mari e gran corentia daqua per

nauiga saluo de zorno con

aqua per che


predite seche.

() Mi:
17
(

el

scandagio in

n quello coifo se

man

el

rompeno za duj

Notando chel cauo de Catim

qual non

e con lordeno

si

nauilij in

guarda con

e.

Assim em

M2

e C.

Em

M2:

la staria.

301

cauo Biancho ostro

tramontana

dei dito cauo Biancho fra terra

da sapere che in dreto

vno luogo chiamato per nome

Oden che dentro zercha 6 zornate de camello el qual luccho


non ne murado ma e reduto de arabij et e scala doue capita le
18

carauane che vien de Tombutto

deli altre logi

uoleno uenir a queste nostre Barbrie de qua.

Et

/ /

uiuer de quelli habitanti de questo logo

el

di qual

hano copia

luogi e

non

de negri che

si

e de datali

de orzi che pur ne nasceno in alguni soi

abastanza e beueno late de gambello et altn

in

animali per che non hano uino hano etiam vache e capre

non molte perche

la terra e secha.

quel paese pizole a rispetto

sono

ma

bouj e vache de

de qua. //

nostri

Costoro sono machometanj e inimicissimj de christianj oltra

modo

non stano maj fermj

deserto e sono homini che

uengono

sempre uano uagando per quel

uano

ale

ration et

hano gran copia de gameli

ramj de

la

Barbaria
sopra

altre terre di

conduseno
cappete

diti

qua

de

20

e arzenti

19

de negri et etiam

sono in bona gene-

con

conduceno

li

a Tambucto

homini bruni e uesteno

sono

vno fazolo

21
(

chiamano

femene senza camisa ne

testa

quelli

e altre cosse

suia carne che sono cappete

le lor

homini in

negri e dela trazeno oro e melegeta che

tresa nej caui rosa la qual loro la

uesteno

terre

a queste nostre Barbrie de qua.

bianche chon vna

alchiziel

altro in testa

ala morecha.

algune

22
(

e cossi

portano

li

vano deschalzi sem-

pro in questi luogi arenosi se atroua copia de leonj e de leopardi e de struzi de

li

oui

li

qualli ouj

son bonissimj. //
Anchora e da saper chel

18

Em

Rami

Mi.:

il

ho manzato ala uolte

signor Infante

de Portagallo

trabuto.
argenti em lugar de ramerie e argentsrie. Lit.: os
cobres e pratas das Berbrias. T.: cobre, prata e outras cousas da Barbaria; R.: o cobre e a prata da Barbria. Cf. V. F. pg. 42, nota 1.
20
Mi: carpette, saiotes.
)
(
21
Mi: carpete.
)
(
22
Falta em C.
)
(
(

19

Em
Em

302

dArgim vna

predito ha fato de questa ixola

modo

in questo

chantar con
apalto

23

tengono

hano

saluo

che hano

quelli

fato habitation nela dita ixola

dito

el

dArgim

questa ixola e fatori che comprano vendono tratano con

vengono

sopraditi arabi che

24

e altre cosse e

sempro afamadi
i

dano

al

sopra

telle

e arzenti alchizeli tapedi

formenti perche sono

el tuto

incontro schiaui negri che portano

didti arabi dele terre di negri e

Immodo

li

marine fazendo mercadantia

ale

de diuerse cosse come sono pani e


carpete

e questi tal dei apalto continuamente zente in

arabi

sopraditi

quali

palta per x annj

che nesun possi intrar in questo coifo per mer-

dano oro

tiber

25
(

).

//

che questo signor Infante fa lauorar vn castello in

questa ixola per conseruar e multiplicar questo trafego in per-

petuo.

per questa

tal

cason vano e vien tuto lano carauelle de

Portagallo ala dita ixola dArgim.

hano de moltj cauali barbareschi

Anchora

di quali loro

questi

tali

arabi

ne fano mercha-

dantia e condusseno quelli nele terre de negri vedando quelli


cauali al signoro

xij e

conduseno
se

qual dano alo incontro

teste.

li

quelli caualli

diti cauali.

de oro
se

li

hano per conta copia de queste

le

parteno ch parto ne va

ai

luogo

Oden

monti de Barcha e de

capitano in Cicilia vna altra parte capita

questo

teste

altre belle

et etiam suma

qual teste capitano ala dita scala e logo de

e per tuta la costa

Anchora

de negri lauori de seda morescha che

ale dite terre

fano in Granata e a Tunis de Barbaria e arzenti e

cosse.

de

il

15 teste luno segondo che sono

il

dito luogo de

e
la

Tunis

de Barbaria e vna altra parte condusseno a

de Argim e

vendoli

questi

portagallesi

dal

apalto. //

In

modo ch

ogni anni se traze dArgim per Portagallo da

800 in mille schiauj

23

24
(

)
)

C: da

25
(

26
(

Mi.: uengono.
Em M2.: chapette.
Mi.: cibar.

26
(

dechiarando che questo traffego de

Em

settecento in ottocento.

303

Argim

ordenado da pocho tempo i[n] qua perche auanti

carauelle de Portagallo soleano venir a questo coifo de

arma de 4
uano 27 )
terra in

quando piu saltauano

vilazi che

li

modo

in terra de note et asi

le

Argim
toma-

sono de peschadori e ancho scorea fra

li

che prendeano de questi arabi

mascholi come

si

femine e conduseuali a Portagallo a vender e cossi fasea per


tuta laltra costa e piu auanti dal dito cauo

de Senega
se

el

quale e

um

grande fiume

quali azanegi sono

habitano in alguni luogi

dela dita costa che dela dal cauo Biancho e


deserto molti

Odem

de

de loro

fra terra

de late de gambeili,

confinano

pur anchora

questi viueno

ma

al rio

e parte generation che

chiama azanegi dal primo regno de negrj

piu presto homini bruni che beretinj.

Biancho fina

lor

andano per

lo

sopraditi arabi

de datali e de orzo

per esser lor piu vicini ale prime terre

de negri pratichano fra loro e trazeno dele dite terre de negri de


megli e

altri

legumi con questo se sostengono. Sono hcmini

de pochc cibo e molto

ala prouission chi con

fati

vna scudela

de sugoli de farina dorzo se mantien tuto vn zorno e non sono

homini de prouision de pocho cibo saluo per


che nano de vituaria de questi

Anchora prendono

asai

el

manchamento

tal. //

portalesi

diti

si

mascholi

como

femine e menauali uia a uender a Portagallo como e ho predito.

molti ne sono sta venduti e sono questo e megior schiauo chal

Ma

negro.

che se sia da

vm

tempo

paexe e a trato de merchadantia.


Infante che

sia fato piu

li

che lezer mente

Anchora che

quanto giano

2r

304-

reduto a

dito signor

el dito

signor

conuersando con

siano pur in

nome macometanj

se poria redur ala fede catholica per che

sono molto amaistradi in

christinj e

sie
il

homini noui che mai non tractoreno ne uedeno mai

christianj.

altri

qua tuto

a nesun dano perche

prosume che tratando costoro con


lor per esser

in

non consente

al dito

la sopradita fede

dire. //

Mi: tomanauano.

macometana

non

saluo

da notar che questi

tali

azanegi hano vna strania costuma

che continuamente portano vn fazolo torno ala testa con vn


si copreno la bocha e la parto
vna bruta cossa che continua
mente rende algune ventositade e mal fetor che per tanto se uol
tenir couerta e non la uoleno mostrar quasi la uoleno con reue-

cauo che

li

vien atrauerso

dei naso e diseno che la

il

viso e

bocha

rentia parlando, recuparar al culo.

mai

coprir et e vero che lor

molti saluo

quando

se la

magnano

per quete due parte se uol

discopreno perche ne ho visto

non

piu. Costoro sono

homini

che ira lor non hano signorj saluo quelli che sono piu richi e
quelli

sono reueridi e obedidi alquanto

poura zente e sopra tuto bosari e

mondo

ma

deli

altri.

ladri piu

Sono pero

cha homini dei

e son gran traditori e sono homini de rasoneuel statura

magri e portano cauegiada de

quassi al

capelli rizzi zoso

mode de alemanj, ma sono

por

le

spale

caueli negri e onzese

ogno

zorno de grasso de pesso e poizeno molto e quello hano lor per

moita zentileza anchora ano per costuma che

le

sue done siano

habiano gran tete e quando le sono de


rompeno le tete per mezo per forza con
vna corda im modo che le gie ven apichar zoso e como parturisseno vna volta se fano longissime e desutole da veder. //
E da saper che costoro non hanno mai habuto noticia ne
cognoscimento de altri christianj saluo da portagalexi li quali
li fexe guera per annj 13 in 14 prendando molti de loro como
ho predito com molti arsalti e vendendoli per schiaui. Certificandouj quando costoro hebeno la prima vista de velle ne de
nauili sopra el mare mai per auanti ne per loro ne per soi antecessori hauea piu visto credeteno che quelli fosseno vxelli con
grasse e che sopra tuto

le

desesete ouer 18 annj ge

ale
li

bianche che uolasseno che de algun stranio luogo fosseno

capitati e dapoi che la

costa douer meter

dendo saluo

cadea

le velle

ale volte ali diti nauilij ala dita

abasso e forzer

le

anchore non ve-

corpi di nauilij, algun j de loro credeano fosse

li

pessi vedendoli cossi

da

trumento de nauilio.

lonzi perche

mai non haueano

vltimate ne sucesso

visto ins-

tempi vedendosse

305
MONUMENTA,

2. a

20

de note esser asaltati e presi e menati via non sapiando da chi.

Algunj de loro diceano che

li

erano fantasme che andauano de

note e haueano grandinissima paura questo perche la sera ale

gierano assaltati in vn luocho e in quella

fiate
al

alba la deuegneua esser fato quell

medemo

medema

note

100 milia piu oltra

per la costa o ale fiate piu in dredo secondo che ordenauano

secondo

quelli dele carauelle de far

diceano fra lor se queste fosse creature


poria andar tanto camino in

nuj in

tri

di

non intendo

lo

respondeano

li

una note

li

humane come
chel

venti e

como
non andaria vn de
nuj

dei nauilio. Si chel tuto

artificio

teniano che fosse fantasme. //


Questo se puol certificar perche per molti de

diti

azanegi

che sono schiauj in Portagallo e per molti portagallesi che a


quel tempo vxauano in quelle parte da
information.

predita

Siche

podeti

ho habuta

qualli

la

quanto costoro

considerar

gierano noui ale cosse nostre quando giuaeno de simil oppinion

che
de

nauili de el

Odem

mar

fosseno pessi o vxellj. Sopra la dita scalla

piu fra terra

Tagaza e tanto vuol

dir

zornade

6, si e

vm

luogo che se chi ama

Tagaza quanto caricatojo

caua vna grandisima quantita de

sal

28
(

doue

se

de piera e quella se carga

ogni anno con gran carauele de gambili di sopraditi arabi e azanegi partidi in piu parte e queli passano per Tanbactu e

Meli imprio de negri

dicono che sbito zonto

dito imprio che in otto zornj e tuta


gali

200

con

el

fin

300

la

uano

el dito sal

nel

spazada a presio de miti-

carga secondo la quantita che ne ua. Poi

suo oro torneno ale sua casse. Auisandoui chel paesso

de questo imprio de Meli

si

e tanto caldo e

da

cibi

si

a bestie quadrpede che la mazor parto dele bestie che

con quelle carauelle anzi dicono che de

contrarij
la

vano

100 non ne torna 25

paexe non nano bestie quadrpede che tute


moro non hano bestie da caualchar ne da somezar perche non
pono viuer. E anchora molti di sopraditi arabi e azanegi se
in dredo e nel dito

28
(

306

Em

Mr: cader.

amalano

nel

dito luogo

moreno

altri

questo per la gran

calura. //

dicono che da Tagaza e Tanbuctu sono cercha 40 zornade

caualchante e da Tanbuctu a Meli da 28 in 30.

a costoro quello che fano

Rispondeno che vna

E domandando

merchandanti de Meli de questo

pizol quantitate de quelle se

sal.

consuma

in

loro imprio de negri conzosia che per esser lor soto el meri-

dional e nel oquinoeial doue contuniamente e tanto


e la note uel circha.

Nei qual luogi sono

li

per questo extremo caldo a certo tempo dei ano


el
i

sangue per modo che

morerano.

sei

non

di

il

come

extremi calori e che


el se

ge putrefa

remdio de qusto

fosse el

sal

//

La medexina che

se

fano

sie

questa prendeno vn pocheto de

questo sal e quello destempera in vna scudela con vno pocho

daqua e quella beueno ogni zorno con quello dicono


chel resto dela dita quantita de sal

grandi quanto abelmente

cossi

sopra la testa con vn certo suo


sauer che quando

el dito sal

la

conduseno

vm homo
inzegno vm

la

saluarsi e

in pezi rota

possi portar in

longo camino e da

vien conduto a Meli con

prediti

camili vien in do pezi grandi che pareno duj couerti da sepul29

tura

e quello

fano per far la carga

al

camelo piu abella

al

portar portandone ogni camello do pezi da quella e dapoi a

Meli questi negri la


testa. Si

che ogni

rompeno

homo

in piu pezi

per portaria in sula

ne porta vn pezo e cossi fano vn grando

exercito de homini a pe che conduse la dita carauana a pe dei


sal

vn gran camin.
Notando che

per

man

//

quelli

che

la

portano

si

hano do forchade vna

quando sono strachi i fichano le dite forcade


su qualle se apozono il suo sal e trasse de soto e

e in

sal in forza dele

aqua

29
(

la

Falta

lassi el

doe forchade e ripossandosse alquanto se torna

soto la soa carga e a questo

certa

in terra

modo

la

condusseno fina sopra a

qual non mi hano saputo

em C:

dir sele dolze ne salada

che pareno duj couerti da sepultura.

307

fumo ouer

per poder intender sele


tien pur chel

a questo

sia

modo

mar.

lago ouer

mar perche

el se

coniuen questi negri condur questo sal

perche como ho predito non hano cameli ne

animali de carga per non

li

poder viuer.

pensiti quanti

altri

homini

voleno esser questo che la portano a pie e quanti diceno esser


li

altri

che la consumano ogni anno.

zonta la dita sal sopra la dita aqua

ne fano monti ala

quelli de chi e el sal

dei suo segno per cognoscerlo.

tien questo

poi fati

fila
i

tuti

cadaun segnando
monti

soi

dela carauana se parteno e tornano in driedo

modo

meza

tuti questi

zornata.

dapoi vengono vn altra generation di negri che non se uol lassar

veder ne parlar e vengono con algune soe barche grande che


par che esseno de algune soe ixole e viene e dismontano e visto
el sal

meteno vna quantita doro

sono

el

vien

el

e lassano el sale sei

el sal.

non ge piase

indreto e dapoi vien

li

lassano

sei

el dito

negri di

altri

trauano senza oro queli e lieua e

torna a meter piu oro

monto de

negri dal sal e se la quantita de loro piase

monti che

sal

partidi che

sal e tornasse

loro e quelli

monti dal

altri

li

prendono loro
oro con

alo incontro de ogni

tornano indredo lassando lor

sal e poi se

li

altri

ge par o ueramente

leua loro e lassa el sale. //

modo

a questo

laltro e parlarsi

fano la merchadantia senza vederse lun

per vna longa e antica consuetudine.

benche

questo para vna dura cossa a douer creder pur ue certifico

hauer habudo questa imformation da molti mercadanti siue


arabi

como azanegi che v[a]no con

sue carauelle a

e a Meli imprio de negri ante diti e

mercadanti de negri che uxano

ancho

al dito

io

luogo de Meli da per-

sone da chi lomo puol prestar fede. Auisandoue che

buto a dire a

diti

mercadanti como podea esser che

rador de Meli chera

si

Tambuctu

ho habuto da
io

lo

ho ha-

Impe

gran signor de negri como lor disseano

non hauesse uoludo tenir tal modo chel podesse intender per
amor o per inzegno che zente giera questa che non se uoleano
lassar veder ne parlar et el me fo dato resposta chel non giera
308

anchora molti annj passadi che vno Imperador de Meli termino


de uoler hauer in

al tuto

veder

e parlar.

si

le

mane

algunj de costoro per poderli

ordeno habuto consilio sopra

di

questo chel

douesse partir algunj suoi homini puochi zorni auanti chel parla dita

tisse

algune fos
che

sua carauela dal sale

apresso dei sale che

li

monti dei dito

sale,

asaltasseno e prendesseno duj ouer

lor

tri

de

douesse menar a Meli. //


breuemente parlando cossi fo fato che essendo vegnudi

loro e che soto

E
diti

qual douesse andar a far

quando coloro vegniano a meter

se ascondesseno e

luogo doue soliano meter

al

bona guarda

li

negri per meter loro e prender

ne fo preso 4 e

el sale

fuzino e ancho de questi quatro ne lassono

tegnandone vno podesse

non indignar piu


presto

li

satisfar ala

negri loro

diti

tri

li

altri

parendoge che

volunta dei suo signor per


li

lassono.

Al qual negro

fo parlato de diuersi linguazi de negri e lui

mai

rispose

ne parla ne maj non volse manzar viuete 4 zorni e poi morite


perche

le

de oppinion de questi negri de Meli che per la expe-

rientia che

muti

mana

che

che

uedeno

non voler parlar che i siano


pur che hauendo forma huche per prprio desdegno non

in costui de

non parlano.

Altri tien

debiano parlar

ma

uolesse parlaro visto far in luj quello che

non giera

sta fato la qual

Meli perche

morte dolse a

mai

uedeno che per quella volta

in

li

soi passadi

prediti negri de

il

suo signor non

al

suo Imperadoro

tuti

podea hauer sua intentione.

dapoi tornadi ale case loro contareno

tuto quello che

haueano

fato

il

qual signor hebe despiacer asai

non hauer poduto veder ne parlar


statura de
giera

homo

li

dimando che

o che presentia fosse la sua. Resposseno che

homini negrissimj e ben formadi de corpo e grandi

palmo viu de

vm

al dito negri

loro, et

somesso largo

30
(

hano

el

che vien fin sopra

el

peto grosso e rosso.

Mostrando dala parto dentro butar como sangue e

(30)

Em

m 2>

vm

laura de soto dela bocha piu de

lo

lauoro de

longo.

309

soura hauea pizolo


trano

zenbiue e

le

como

per

soi

li

qual forma di lourj mos-

la

denti dissea esser mazori deli soi et hauer

li

dai ladi doi denti grandi et aueano do iochi grosi e negri e che

gierano

como

teribili

de aspecto

lauro e tuto

el

che

zenziue butaua sangue cossi

le

contaua per ordene e che quello negro

li

che cossi haueano retenuto lor gie haueano parlato de molti

non hauea uoluto responder ne manzar per


cauo de 4 di che poi el mori. E dapoi non e stato algun

lenguazi che mai


fina in

de nostri signori che se hauia uoluto piu de simil cossa impazaro.

Conzosia cossa che per

che

diti soi lapri

li

la

presura e morte de costui

annj chel non uolse mai tornar con loro e

stete 3

Im modo

moro.

bon tempo

tata la soa mortalitade

che hauendo supornon possandola piu sopor-

taro tornarono ala soa usata consuetudine.


si

e la nostra oppinion che

el sale e si

zudigemo

signor nostro che


vtilitade de loro

come

se

suo mal per

el

la

el

lo

nostro.

habia cossi senza parlar

Questo e quello che ho intesso de questa


il

quelli chel crede

mondo

/ /

non possano viuero senza


tanto da

fazenda e poi che tanti

cossa dei

uogia lassar parlar come no pur che

el

che laspeta da loro

faria parlandoli.

vno de

el

zudigemo

e faza per esser in paesse piu caldo de nuj

se ge putrefaza e marzise e

Questa

si

disse nuj el

perche

io

ho

podemo

creder e

io

son

uisto e intesso qualche

uogio creder questa e dele altre cosse esser

possibille. //

questo oro che capita a Melli per questo

poi in tre parte la prima parte

camin de Meli a vn loco che


che se driza verso

la Soria (*)

va con

se
.

la

modo

carauana che tien

chiama Chochia che

La segonda

se parte

el

el

camin

e terza parte vien

con

vna carauana de Meli a Tanbuctu e li parteno e vna parte ne


va a Toce e da quel logo se estende verso Tunis de Barbaria
per tuta la costa de soura (**) e laltra parte vien a

(*)

(**)

310

C: acrescenta:
C: sopra.

e'l

Cairo.

Odem

loco

sopranominato e

li

se

spande verso

Oram

One

luogi de Barbaria

dentro dei seragio de Zibelter e a Fez e a Morocos e Arzilla e a


Zaff e a Messa luogi de Barbaria fuori dei streto e da questi
luogi lo

compriamo nuj
demo.
li

da mori per

christianj

chadantie che

questa che la mezior cossa che se

li

diuerse mer-

mio primo propsito


traza da sopradita terra a

per tornar

al

paexe de azanegi ouer beretinj per che quella parte de oro

Odem chomo ho

che ogni anno capita a

predito ne porta alguna


31

quantitade ale riuere e quella vendono a Spagnoli che

tinuamente stano nel ixola predita de Argim per

el

con-

trafego

dela merchandantia a barato de altre cosse in questa terra de


beretinj

non

tumano ne de

monada ma

bato

se
li

moneda alguna ne mai

per auanti nesun

tuto el suo facto

e doe cosse per

vna

32
(

deli altri
si

uxa ne la cosluogi non se atroua


la

e abaratar cossa per cossa

cosse e per el simile

modo

viueno. Et e uero

chio intesso che fra terra questi azanegi beretinj e ancho arabi
in alguni soi luogi

vxeno ispender porzelete bianche de queste


a Uenexia capitamo de leuante.

numeri a sua modo segondo che sono

le

pizole che credo che de nuj

dano de questi

hano a comprar. Dechiarando che

cosse che
el

certi

dano a peso de mitigai segondo

Barbrie

el

qual mitigai

si

se

e valuta de

loro che

costuma
j

33
(

etiam nele

ducato uel circha.

Questi che habitano in questo deserto non hano


ele

vm

altro e quelli che

che a

vm

sono piu

richi

pouro e

hano qualche seguito de zente non pero che

31
)

32
)

33
)

34
(

35
(

che,

em

el

C. Mi.:

35
(

sia segnori.

Le femine de questo paese sono piu beretine como


mini e usano a portar

34
(

hano piu seguito

e in ogni luogo chel richo uai e puol piu chal

questi tal

Re

uero che cognosceno e fano reuerentia piu a

nesun natural

como

uendano

forzo de algune gotonine che

li

ho-

uengono

e.

M2. C.i fatto. Mi: deest jacto.


Mt: soe costuma; M2.: se usa. Seguimos C: si costuma.
C: non hanno fede, n signor alcun naturale.
Mi: in. Conforme M2.
3 II

dele terre de negri e anche qualche

soprascrite per

nome

arme

dition de le lor

e questa

3S
(

hano arme de

uestirse per diffessa

targa che he

39

36

quelle cappete
37

camisa

).

La

con-

per intender che loro non

non hano

altra diffessa chala


40

de vn chuoro che chiama anta

una de

alchizel senza portare

che durs-

simo da passar da ponta nessuna per offender portano vna


lanza o sia zaneta longa

do ouer
pizoli

ala

e sotille de asta molto liziera

man

azachagie in

tre

che sono

modo

al

con

nostro dardi

de vn altra forma chali nostri. Caualchano cauali pur

morescha

sterile

41
(

non

ma

non ne ano molti perche per esser el paexe


e ancho per lo grande caldo non

pono mantegnir

li

pono viuer molto.

La
per
e

el

parte de questo deserto e molto clido e da poche aque

qual caldo e

sterile

manchamento de aque

non pioue

in

el dito

questa parte saluo

tre

paexe e secho
mesi de lano

Auosto Setembro Otoro.

Anchora ho visto in questo paexe che in algunj annj ha


bonda vna grande quantita de loguste la logusta sie vno animal
longo vn dido che uola et a modo de queste caualete che nasceno e saltano per

appareno

in

lo

li

pradi e queste loguste sono rosse

aere in tanta quantitade

couerze laiere e quasi poria dir

veder dei

homo da

stupenda

Em

Xo

36
(

37
(

38
(

seu cap.
39
)

laire

como

doue

le se

cala

40

Mi: carpete,
texto de

certi

sole che a

et

tempi chele

quanto dura

el

12 in 16 megia atorno se uede couerto de

si

queste loguste

el

42
(

la terra a

ueder questo e vna cossa

non roman sopra

la terra niente

che

saiote.

C,

interpolao.
Transposto este pargrafo, no texto de

C,

para o comeo do

XX.

Em Mi: sono.
Em Mi e M2 diz-se,
Mi.

respectivamente, vita e Auea, o que se


nos afigura erro proveniente de m interpretao paleogrfica da palavra anta. Cf. o que diz V. F., 57: Da pelfe dta faz as melhores
adargas do mudo que nehu lana n passa.
41
Nos textos correntes no h referncia a esta lana ou pique.
)
(
42
C: ma queste sono maggiori, e rosse e gialle.
)
(
(

312

Convento de Cristo cm Tomar

Porta

da charola

roman manzato

tuto

pestilentia

e destruto da esse e questa e

che reputano

vna grande

hauere e se ogni anno

loro

tra

le

ma non

vegnesse non poria durar

vien saluo a tempo de 3 annj


ouer 4 e vna uolta che passaua ( 43 ) per quel paexe le ( 44 ) vidi
ala

marina e

sie

vn numero

era

Dapoi che passiamo

dito

el

nauigamo per nostre zornade


Senega che

el

primo fiume de

costa el qual fiume parte

e quantitade extrema.

Cauo Biancho a uista de esso


uegnemo al fiume dito rio de

terre

de negri intrando per quella

negri dali beretinj diti azanegi e

li

parte etiam la terra secha e rida che e el deserto predito dela

paexe

terra fertile che el

di negri

vm

45
)

46

el

qual fiume e largo

vn altra
bocha nel dito fiume vn pocho piu auanti fazendosse vna ixola
in mezo e vien a meter cauo im mar per doe boche e dal dito
fiume sopra cadauna dele doe boche fai banchi e schagni che
grando

in

bocha piu de

milio

e fa anchora

sono ala bocha dei dito fiume largi dale doe boche in

vn

forsi

cresse

Notando che

milio.

mar

nel dito luogo laqua cresse e des-

cada ogni 6 ore zoe fa marea de montante e desmontante

e intra la montante dentro super el fiume piu de milia 60 per


la

information chio ho habuta

gallesi

48
)

che sono

stati

dele

da marinari

dentro in questo fiume

intrar in questo fiume conuien

per rispecto

47
(

Cristiani porto49
(

).

chi uol

andar con lordine de questa aqua

banche e scanni che sono ala bocha dei

fiume. //

43
(

una

C: ma non vengono

volta, e al
44
(

45

Em M
Em C.

tempo che
r

falta

se

non dappoi tre ovvero quattro unni


o que muito diferente.

passai...,

le.

vem

interpolado, entre este e o perodo que se segue,


um outro, onde se d o descobrimento do rio como realizado cinco
anos antes de Cadamosto empreender esta viagem. Esta interpolao
no se verifica em M2. Esse perodo encontra-se a pg. 134.
46
C. e M2 segue-se: e ha fondo assai.
)
(
47
que se segue at banche e scanni che sono ala bocha dei
)
(
informao deste passo, que provm
fiume no se encontra em Mi.
de M2, encontra-se tambm em C.
48
C: da Portogallesi.
)
(
49
C: ...stati con caravelle dentro molte miglia.
)
(
(

Em

Em
Em

313

da notar che dal cauo Biancho

milia 380

e la costa sie tuta

questo fiume sono

fin a

arena fin apreso

la

bocha

dei fiume

cercha milia 20 e chiamasse la costa de Antterotte la qual e pur

de azanegi zoe de beretinj.


50

qua

merauegiosa cossa mi par che

dal fiume tuti sono negrissimj.

grandi e grossi e ben formadi de corpo


53

prediti azanegi sono berretinj

de qua dal dito fiume tuto

el

de la

51

e suti e

paexe

e de la

tuti negri
52
(

di

sono
tuti

de picola statura e

e rido e

secho e de la tuto

copioso de arbori grandissimj e de diuerse sorte fruti e nouj a

nuj

altri

e molto

per non esser


fertile

tal fruti nele terre nostre.

Questo fiume

se troua per quelli che

el

vm

4 fiumj che esse dei para55


che vegnando bagna
)
(

di

chiama Gion

tuta la Ethiopia e ultimate

teranj

questo paexe

).

se disse esser

diso tereste el qual se

Nilo passa per

54

da essa nassce

ano cerchado

el Nillo

e uisto dei

segondo che

mondo

el

qual

Cairo e mete cauo in questi nostri mari medi-

fa el predito

fiume molti

altri

fiumj oltra questo de

Senega e de gran fiumj per questa costa de Ethyopia


piu auanti se ne dira alguna cossa

di

qual

56
(

).

50
C. e M2.: di la. Como uma questo, apenas, de ponto de
)
(
referncia, no alteramos o texto de Ms..
51

C. e M2.: di qua.
texto, h uma transposio de linhas que corrigimos.
que, na fotocpia, se l :
merauegiosa cossa mi par che di qua dal
fiume tuti sono negrissimj. E de la tuti i prediti azanegi sono negri e
suti e de picola statura e de la tuti negri sono grandi e grossi e ben
formadi de corpo, o que no forma sentido.
3
No texto de Mi, por lapso, negri.
)
(
54
M2 e C. este pargrafo tem redaco diferente.
)
(
t\j
(55)
0 ms. h um espao em branco onde est Gion, palavra que
fomos buscar a C.
M2 omite-se o passo.
56
C, a informao deste pargrafo um pouco diferente:
(
)
)

52

No

Em

Em

Em

este rio,

um ramo do rio Gion que


chamado pelos antigos Naproximando-se do mar Oceano

segundo dizem os homens sbios,

vem do Paraso Terrestre; e


ger, e vem banhando toda a

este

ramo

foi

Etipia; e
contra poente onde desagua forma muito outros ramos e rios alm
deste de Senega: e um outro ramo do dito rio Gion o Nilo, que passa
pelo Egipto, e vai dar ao nosso mar Mediterrneo.
E esta a opinio dos que tm corrido mundo.

3H

El paexe de questi negri primj dei regno de Senega

primo regno de negri dela bassa Ethyopia

la

sie el

prouintia zoe

li

habitanti cercha a questo fiume de Senega se chiama Ziloffi e

questa

tuta
terra

costa

bassa fina

paexe

questo

per

dechiarado

adrito

fiurne

tuta

sie

ancho da questo fiume

et

per auanti per gran spatio e pur anchora bassa. Saluo chel cauo

Verde dei qual piu auanti

Questo cauo Verde

se parlara.

sie

piu alta terra che sia in tuta questa costa zoe a milia 400 oltra
el

predito cauo Verde a piu de milia 900 e de

Verde

e tuta e costa spiaza bassa

57

).

qua dal

cauo

dito

Re de

Sapiati chel

questo

mio tempo hauea nome Zucholino ed era


homo zouene de annj 22 uel circha questo Reame non se da

regno de Senega

per reditade.

hano

Ma

al

in questo

acordano 2 ouer 3

veramente chel
generation de

secondo

el

Re dura quanto

portamento che
el

Re

loro basta chel stado suo

fano vn

se fa

non

receuano
si

Re

de christianitade

murada

si

a suo

piaxe

e Stabile e

sempro

modo

non ha

ali diti

segnori

le

si

sue

signori

da

luj

sta

con suspecto

//

Re non e miga
perche el Re e signor de

douiti sauer che questo

pouerissime e

Re

diti

quaii

possente chel se deffende da

con dbio de esser morto e cazato.

che pono piu se

pro de parentado nobile segondo

El qual

perche molte uolte

laltro e quelli

di lor segnori e

sia

la.

paexe ne sono diuersi signo ri

lum de

zelosia di stadi loro

nel paexe citade

simile ali nostri

zente saluaze e

nessuna ne terra

saluo tuti uilazi e casse de pagia cheli

non sano

far

muro perche non hano calzina e hano gran manchamento de prede. Et e questo Regno pochissimo paexe perche

chasse de

per costa non e oltra milia 200 ale marine e fra terra puol esser

Em

57
M2, porm: Questi popoli se chiamano Zilofi e anche per
)
(
auanti per gran spacio he tutta terra bassa driedo achiarida e ultra el
fiume (saluo cauo uerde che la piu alta terra che sia in tutta questa
costa) ameglia quatrocento ultra el cauo uerde e de qua dal cauo
uerde de mille quatrocento miglia tutta la costa he spiaza bassa.

3*5

per la information ho habuta altra tanto de largura. Ei viuer

Re

de questo

ma

sie in

quella che

ben con

luj

da

li

modo

non ha intrada certa non


segnori de quel paexe ogno anno per star

questo

luj

qual presenti sono de cauali che la sono molto

apresiadi per esserne

manchamento

da caualo

e fornimenti

qualche bestiano zoe uache o caure e algunj cameli de queste


cosse smile. Questo se mantien con altre robarie chel fa et

sempro molti schiauj negri chel fa piar


paexi vexinj a

neli altri

modi

in molti

luj e

de questi

e principalmente lo

tal schiauj el se

fa lauor

ha

como

nel suo paexe

si

ne serue

a seminar certe

terre

e possessione deputade a luj e ancho molti de loro ne vende

azanegi merchadanti che capitano de


e

ancho ne vende a

merchandar nele parte de

Christian j

A
a

Re

questo

tuti

li

quante

e licito tenir

signori e

el

con cauali e

li

christianj dapoi che

altre cosse

hano comenzado

diti

negri.

quante muier

el

uole e cossi etiam

homini de quel paexe cadauno ne pol tenir

uol o quante

el

puol far

Re

spexe e cossi questo

le

ne ha sempro da 330 in suso e fa pero piu stima de vna cha de

vn

altra

segondo

le

persone de chi

deza de segnori de chi

maniera dei viuer con


ne

e luogi suoi

tante in

vno

le
le

quelli in

son

fiole.

tien questo

algum luogo

el

femene zouene che


i

le

si

Re

ne tien 8 o 10 e

in chassa e

seru et etiam

altri

chadauna

hano cadauna

hanno

tanti schiauj

qualli lauorano certe possessione e terenj chel

da per cadauna de queste soe muier azo che dele

intrade de queste terre se possano mantegnir e

hano anchora

chadauna de

esse certa quantita de bestiamj zoe caure e

per so vso

qualle etiam

le

schiauj e cossi

el

questa

la certi vilazi

altro luogo e cossi de luogo in luogo e

per chadauna
dito signor

son dessesse e dela gran-

predite soe muiere.

de queste soe mugiere sta da per


esse tante

le

somenano

uache

ano da esser gouernade per questi


e arcolieno e uiueno.

tal

//'

E quando la cade chel dito Re va ad alguno di prediti


non porta drieto ne vituria ne altra cossa perche doue

vilazi
el

ua

quelle soe muiere che la se atrouano sono obligate a farli le

316

spexe a

modo

luj e

a tuti

che

soi

li

58

mena

con

questo

luj e tien

che ogni zorno da matina a bonora chadauna de queste

soe muiere al leuar dei sole

aparechiado 3 ouer 4 imbandison

li

per cadauna de diuerse cosse chi de carne chi de pesse e daltri

manzari moreschi segondo

modo

che in vna ora

quando

el

mandali per

soi

li

troua in ponto 40 50 imbandison e

el se

vien lora chel signor uol manzar

hauer algun pensier e

manzar a queste zente


per questo

modo

el

fioli

troua questo senza

Ma mai

in

va de luogo

laltra dele dite soe

el

muiere

medemo modo

el

in logo e viue senza pensier de

va a dormir con vna

e cresce in

perche como vna dele esse e grauida

piu e per questo

paro de

non da da
abastanza che sempro hano fame e

hauer alguna cura dei suo manzar

quando con

el

cossi el tuol per luj quello a luj

quelle robe el resto fa dar ale soe zente.

de

lor costumj.

apresentar ala caxa dela dispensa dei dito signor in

schiauj

el

de sopra uiueno

molto numero

non
li

tocha

la

altrj

signorj

de quel paexe.

La

fede de questi primj negri sie

como

pero ben fermi nela fede

mente

la zente

menude.

Ma

li

macometana

ma non

sono

questi mori bianchi especial

segnori tien pur quella oppinion

perche hano continuamente con loro alguni di preti azanegi

ouer algun arabo che pur


qualche

amaistramento

macometana digandoli

ai

el

ne capita algun e costoro dano


signori

prediti

esser segnori e viuer senza alguna leze de


quelli soi populi e zente

questo

modo

con

prediti azanegi o

li

segnori

ala

dela

predita

fede

chel seria soa grandinissima vergogna a

menuda

Dio e far come fano

che viuen senza leze e per

per non hauer mai habuto altra conuersation saluo

fede

dalguno arabo

de Macometo.

Ma

si

sono induti

prediti

dapoi che giano habuto

conuersation e familiarita con christiani credeno anchora

perche piasendoli

costumi nostri

meno

molto e ancho vedendo

le

richeze nostre e lo nostro inzegno in tute cosse a rispeto a loro

(58)

mena, em M2.

Em

Mr,

deest.

317

dicono che qual Dio che ne ha dato tante bone cosse mostra

Onde non po

de grande amore con nuj.

signali

ne habia dado bone

Ma

leze.

esser saluo che

che niento dimeno anchora

sua e leze de Dio e che in quella se pono saluar

come

si

la

nela

nostra nuj e &.

El vestir de queste zente squasi

tuti

vano nudi continua-

mente saluo che portano vno coro de caura messo in forma de

vna braga con che se copreno le lor vergogne ma li segnori e


quelli che pono alguna cossa vesteno camise de gottonjne perche
paexe ge nasse gotton e de questo

in quel

filan le

vm

perduxeno pani de gottoni de largura de


sano far piu largi per non sauer far

petinj

femine sue e

palmo che non

da

teserli e cossi

cosseno quatro ouer cinque de quelli panj de gotton insieme

quando uoleno

algun lauor largo.

fare

camise son longe in fina a meza cossa


large curte fina a

mezo

pede

ho

visto che in

quando

le

59

cossa dei

me nano

coda.

sue

manege

modo

perche

tal

de esse

in 35 e tal de esse

40

trauerso e faldade per la sua grande

al

largeza e longeza vien a far

dele
le

trauerso e sono longe fina sul

bocha volze palmi 30

che azonze fina in terra


fata

al

sono molto large oltra

sono zente

hano

brazo. Anchora vxeno algune brage pur

de quelle gottonine che zenzeno


col dei

La forma

e large e

mondo

vn sacho dauanti

quasi

perche vano con

E domandauano

e laltro

mena coda ed
lor

a mj

se

le

de diiedo

e la piu contra-

gonne

60
(

mai hauea

large

uisto el

piu bello habito ne la piu bella foza de quella e tiense lor per
certo che la sia

si

vna

bella cossa.

/ /

Le sue femene vano tute descoperte dala zentura in suso


maridade como donzele e dala zentura in zoso portano vn

linzoleto de quelli panj

choli
soi

59
)

60
(

318

de gotton zento atrauerso cheli zonze

meza gamba e tuti costoro vano descalzi semper si mascomo femene. In testa non portano mai niente e deli capili
se fano algune treze pollide e ligade a diuersi modi e cossi le

fina a

Em

Mi: conjata.
Mi: gambe.

portano
li

homini como

li

capili ultra

sapiati

femenili

como

palmo

che

li

61

homini

62
(

).

drapi e altre cosse e

In questo paexe e sempro mui caldo grando


la uerso ostro e

non

//

quel paexe fano molti seruisi

in

63
(

naturalmente non hano

femine

le

e de lauorar

Ma

femine.

le

vm

filar gottonj.

quanto e piu in

molto mazor caldo e per comparation de zenar

fa tanto fredo in questa region che piu

in queste nostre parte.

non ne faza

in april

Le femene de questo paexe sono molto

nete dei suo corpo. In pro che se lauano tuta la persona 4 e 5


uolte al zorno e cossi etiamdio

homini pero nel suo manzar

li

sono sporchi e senza algum costume


plice e grosse in quele cosse che

molto

ma

in quelle che praticano

continuamente sono

mente sono

tuti

sono persone molto sim-

sano tanto quanto cada un de

Sono homini de molte parole

nuj.

non hano pratichade che sono

mai non compieno de

-e

dir.

extremj bosari e inganadori e altra-

chariteueli perche

dano da manzar

da beuer a

zaschaduno forester viandante che capiteno a chassa soa per

vm

pasto ouer per vna note senza algun premio.

Questi segnori negri guereza molte uolte lun con laltro e

guere sono a pie


non ge puol viuer per el
gran caldo como ho dito di sopra. Arme per el suo vestir non
portano perche non ne hano et ancho per el gran caldo non
le poriano portar. Solo hano targe redonde e large e per offen-

ancho molte fiade con

li

soi vexinj e le sue

perche hano pochissimj cauali che

der portano copia de azagagie e chi alguni lor dardi uelocissimj


e

de questi sono gran maistri de butarli

vm

palmo de

ferro lauorado

hano

con barboli menudi messe

molto sutilmente e a diuersi modi e doue intrano


se

squarzano ogni cossa con quelle barbole in

molto

61
(

62
(

63
(

catiui per offender.

Em
Em

C: sommesso.
C: deest.

C:

lavar.

Mi:

questi dardi
64
(

al tirar fora

modo

che sono

Anchora portano algune gomie mo-

deest.

319

modo de vna meza spada

resche a
e

vn archo

Gambra

de

tute queste

ma

di negri

che piu oltra hano fero de che produseno

ma non hano

arme

nasce doue e

sei

el

non

fero

lo

azalo

como ho dito oueramente


e non hano inzegno

cognosceno

de produrlo. //
Anchora portano vna arma inastada quasi im
giauarina a nostro

modo

altre

arme non hano

sono mortalissime perche sono dessarmati

uano

in falo e

como

tarchescha zoe torta

sono fate de fero senza azallo perche dei regno

amazase como

modo

de vna

e le guere sue

colpi

soi

li

non

bestie e sono molto ardidi. Intanto

che se puol dir bestialitade cha ardir per che piu presto se
lassano amazar che fuzir lor non se spauentano quando uedeno

morto

el

compagno auanti de

como

si

faria

vn de nuj

altri.

questo procede che hano per costuma de andar in batalia

dessarmati e per questo

morir

li

soi

son

si

campagnj dauanti

costumati che

ali

ochi soi

non

bem

che

uedano

ne fano molto

se

conto e in questo mostrano prosontion bestiala a non temer la


morte.

Costoro non hano nauilij ne non

do

mondo

li

uede mai dapoi chel mon-

che se sapia, saluo dapoi che hano habuto cognos-

cimento da portagalesi

le

vero che quelli che habitano sopra

questo fiume algunj de quelle che stano sule marine hano algunj
zopoli zoe almadie a suo

modo

peschar e passano

el

vn legno

tute de

4 homenj nela mazor desse

3 fin

le

qualle

fiume con esse e vano de logo a luogo con

esse per el fiume e douiti saper che questi negri sono

nodadori che homeni che

nel

sia

mondo

per

la

sauer

la

ponente con
65

320

/ /

intender questo regno de Senega de negri confina primo

la parte

mazor

information de quelli che leze segondo che ho posudo

fra terra dala parte de leuante

da

experientia

chio uidi far algunj de loro in quelle parte nodando.

Per

vano

con queste uano ale uolte a

Em

de
el

mezo di con
mar occeano

Mi: mar.

el

con

el

paexe dicto Thucaror

regno de

Gambra

da tramontana con

de negri e da
el

fiume

65
(

predito che parte

beretinj

v annj auanti chio

circha

da questi

negri. Sapiate che

li

era

fosse a questo vi azo questo fiume fo

trouato da tre carauelle dei signor Infante predito

le

modo

introno dentro e pacifichasse con questi negri per

qualle

che

comenzono a tratar con lor merchandantia e cossi de anno in


anno non giera stato nauilij fina al tempo che io ne andai ( 66 ) .//
Passai

predito fiume de Senega con la

il

nauigando perveni

al

paixe de

Budumel
67

dal dito fiume circha milia 8o

el

mia carauella

qual luogo e distante

per costa la qual costa dal

Budumel e tuta terra bassa


senza monte. Questo pronome Bududmel sie nome de signor e
non e nome prprio e chiamasse terra de Budumel como e a
fiume fina

dito

dir

paexe de

al

dito luogo de

signoro ouer conte a questo luogo

tal

me

afermai

mia carauella per hauer lengua da questo signor conzosia


cossa chio hauea habuto information da altri portagalesi che
con luj hauea habuto a far che li era persona da bene e signor
con

la

de chi se podea fidar

pagaua realmente quello cheio

tolea.

perche hauea portato con mj algunj cauali de Spagna e altre

cosse necessarie per esser queli in

negri

non obstante che molte

bona

rechiesta nel paexe de

con esso mj como

altre cosse auesse

e panj de lana e lauoreri de seda moresehi e altre

mina] con questo signor de prouar

il

fatto

68
(

meter anchora a vn luogo pur in

cossi fissi

merze deter-

mio.

/ /

la costa dei

Palme de Bodumel che statio e


Budumel
per vm mio truciman negro como giera li venuto con cauali e
altre robe per seruirlo sei ne hauea bixogno e breue mente el
predito signor intesse la cossa caualcha e uene ala marina con
cauali circha 15 ( 69 ) e 150 ( 70 ) pedonj e mandome a dir chel
suo paexe lo qual se chiama

non porto e da poi zonto

( 6 )

67
(

Em
C:

C. no cap.

Em

Mi:

( 9 )
70

M2:
M2:

15.

a sauer al dito signor

XV.

circa miglia ottocento.

(")
(

le

fisi

M2:

circa meglia cinquanta.

fato.

Mi:

13.

160.

52 1

MONUMENTA,

2. a

21

me
me

piasese de voler dismontar in terra e andarlo a ueder chel

honor

faria

sauendo dela sua bona fama

e prexio de chi

da poi molte parole

ge andai e feceme gran festa e


li

mei cauali

gome che

e tuto quello chel uolse e

si

mi

io

li

fide de lui.

io

diede

pre-

uolesse andar fra terra a chasa soa chel giera lontan

dala marina circha e milia 25 e che la


quello chel

me

71

giera debito ro

me

el

contentaria de

veramente che aspetasse

si

algunj zornj perche per quello che lo hauea receuunto da mi

de caualli

robe

73

mei

di deli

cauali con

me hauea promesso

el

da andar con

Ma
de

annj

quella

12

non

terra

schiaui. Io

li

vltra ducati

300 vnde determinai

/ /

in

tclsi

me

che

me

el

quella
fra

luj

auanti

72
(

fornimenti e altre cosse che tute

li

non me costaua de cauedal

cento

13

partisse

negra

me dona vna garzona


bella.
E disseme che

il

molto

dona per seruisio dela mia


mandai al mio nauilio e certo

meno per ueder

fo

nuoua cha per reschatar

intender

chamara
el

alguna cossa

mio pagamento. Adoncha

el

la

mio andar

io

me

ne

74

Bodumel fra terra e deteme cauali e quel che me


(
fe de bixogno e quando fossemo apreso el suo reduto forsi
quatro milia piu in qua el me consegna a suo neuodo che hauea
nome Bisboror che iera signor de vna vileta la doue gieremo
andai a

zonti.

El qual Bisboror

honor

bona compagnia

messe de nouembro
dito signor
in questo

li

tolse in

chassa e fesseme sempro

stete zircha zorni

e quel suo

28 che giera nel

piu uolte a trouar

il

neuodo giera sempro con mj

neli qualli zornj

Budumel

tempo

me

28

uidi algune cosse nel

fui

modo

de quel paexe de

che qui de soto se ne far mention e tanto piu hebi cason de

veder quanto piu

71
)

72
)

73
)

74
(

322

el

me

fo necessrio tornar indredo per terra

fiume de Senega perche

al dito

el se

messe tanto catiuo tempo

C: mi pagheria cortesemente. M2:


C: certi. M2: cento.
C: sette cavalli. M2: i mei.
C: con.

id.

imbarchar che

in quella costa chel fo necessrio se uolsi

venir

mio

il

Ausandoui che
fo

mj andar per

nauilio al dito fiume e

terra.

fesse

/ /

fra le altre cosse che io ilidi in quelo luogo

cha vogiando mi mandar vna letera a

per darli noticia che vegnisse a leuar

quelli dei

al dito

mio

nauilio

me

fiume che

ne

andaua per terra. Domandai a quelli negri sei giera algun che
sapesse ben nodar e che li bastasse lanimo de portar quella
lettera al nauilio chel giera cercha milia 3. Sbito molti disse

de

perche

si

non me parea

el

mar

principalmente

sie

ne son scagnj

75

mar a

fori in

fra questi

giera groso e vento asai digo tanto chel

homo nesun

posibile che

che apreso terra

far. II

tirar

perche

darcho

el

zoe banche de arena e cossi etiamdio piu

mar che

menado

via.

altri

banchi e de qui

homo nodando

podesse sostegnir

sopra queste banche rompea tanto

impossibil parea a poderia pasar e chel se sia duj

negri se offerse a passar e

domando che

domandando
76

li

desse do mauille

cossa che vallo

vn grosson luna

si

cadaun toleano a meter


la dificultade

con tanto mar

vn bon

vn

banchi tanta correntia che va ora insuso ora inzoso

che non sia

laqua

podesse
a

duj tirar de balestro ne sono

che dificilissima cossa a nesun

el

el

sie

io

zo che

li

uolea dar

de stagno per vno che vna

che per 16 marcheti

la lettera in la carauella e

77
(

per

metesse a

che hebeno a douer pssaro quelli banchi

non

lo

spatio dora che

poria contar. Et ale uolte stauano per

non

li

uedea

uolte che fosseno anegati.

Concludo che per questo

quelli

in

modo

che zudigai piu

vn de lor non pote sostegnir tante bote de mar quanto li rompeua adosso e torno
indredo. E laltro stete forto e combate su quelle banche vn
spatio de vna grossa ora nela fine passa e porta la letera al
nauilio e torna con la resposta Che me parse vna cossa mirabile.
vltimate

negri de quella marina sono

grandinissimj nodadori deli mazori che sia

75
)

(76)
77
(

Em

M2. Mi, porm, zoe scanj


M2: doe maiolle de stagno.
Mi: mancheti.

al

mondo

quello

banche de arena.

323

che jo puti ueder de quello signor e de soi costura j e de cassa


soa

questo.

sie

Prima ue dechiaro che benche questi


de signori non creda algun che habiano
per auanti o tochado. Lo

Re

habiano nome

simili

casteli

como

ne citade

de questo Regno non

le

ne non

sono in quelli paesi saluo che uilazi de case de pagia.

gie

questo

Budumel

giera signor de

vna parte de

regno che giera pocha cossa.

vm

paese de quel

certamente questi

non

tali

sono signori perche siano richi de thesoro o de dinarj perche

non ne hano ne

li

se

spende

mo neta

alguna.

Ma

de ceremonie

pono chiamar segnori ueramente. Come


signor paro che sono sempro acompagnadi da molti e

e de squito de zente se
altro

reueridi e temudj molto piu dai soi subditi de quello che sono

qua

nostri de

dali lor subditi.

perche intendiati tuta

muro ouer
Re zoe hano

de questo signor non e vna chassa de


el

siegue la forma dei viuer dei signor

deputade ala habitation dei signore dele sue moier


familia soa e perche

suo vilazo

la

doue

non stano mai fermi

in

la

palazo.

algune
e

li

chasa

Ma
ville

de tuta la

vno luogo a questo

che se chiama chassa sua podeno esser

io fui

chercha 45 in 50 casse de pagia tute apresso luna alaltra in vno


tondo e circondade atorno atorno de sieue e de seragie de
arbori grossi lassando solo
e hogni

sieue.

vna de queste
cossi se

vna bocha o doe doue


vn

casse son serada de

ua de cortiuo

se entra dentro

cortiuo pur de

in cortiuo e de chassa in chassa

in questo luogo. //

Budumel hauea noue muiere e altre molte muiere el tien


como ho dito in piu luogi. E chada una de

che sono repartide

queste soe muiere ha 5 ouer 6 garzone negre che


licito al

con

le

signor de dormir cossi

muiere medesseme. Ne

com

le dite

soe muiere

inzuria per esser cossi la costuma per questo

muda
riosi

fosse

324.

ogni noto pasto.

le

el

Et e

serue.

serue dela muier

le

como

non hano per

predito

Budumel

sono questi negri e negre molto luxu-

perche vna dele cosse principal

domandar questo Budumel a mi

che con instantia


si

fo che

me

hauea inteso

che nuj christianj saueuemo far molte cosse e se per ventura

modo

sauea darli

chel podesse molto luxuriaro per poder con-

me

tentar molte femine chel

intender quanto che

daria ogni gran cossa. Si che poditi

se sforzeno

de luxuriar fazandone che

segnori sono molto zilosi dele sue femine e

lori

saluo luj

medemo

de

medemj non

soi fioli

Questo Budumel ha sempro 200 negri


che continuamente

in

dorme

chassa per

Budumel prima

chel se

mezo de cadaun de

seno sempro redur a lombra.

grado in grado segondo

le

cha a

e zente

menuda

sono zoe

78

piu oltra

al terzo cortiuo altri e cossi

Budumel segondo che

Macometo

li

li

lassano andaro liberamente

quando

azanegi che sono quelli che mostra la

a queste do generation e

dado piu

libertade

soi natural negri e sia chi esser se vogia.

Mostraua ancho questo Budumel stado

non

pos-

pochisimj homeni ardisseno de andar fina ala soa porta

ge troua algunj e

el se

tali cortiui se

in questi cortiui ge stano de

piu degni e piu dentro

saluo chali christianj che

leze de

el sta

vn grande

questi cortiui sie

de grado in grado fina ala porta de


sono.

doue

la

persone e de che condition

primo cortiuo stano famezi


altri

meno

alo intrar dela

vegna

arboro per che quelli che aspetano in questi

stano

el

ge sono sete cortiui seradi grandi che vano de luno

el

in laltro e in

nel

se fida.

uano con luj ben e vero che


questi mai non manchaua zente asai

che uegneuano a trouarlo de diuersi luogi.

sue femine

le

seguita e

el

lun va e laltro vien e oltra

chassa de questo

non consente

si

che nessuno vadi dentro dale chasse doue stano

se lassaua

la sera

vno

in questo

modo

chel

veder saluo cha vna ora la matina e cossi verso

altro

pocho stagando

in questo

tempo

nel

primo

suo cortiuo apreso la soa porta dela chassa doue non intraua

como ho

dito

saluo

non

ma homeni

da conto

maxime

li

folesterj.

Anchora uxano grande ceremonje quando dano

78
(

C:

sta la famiglia minuta.

questi simili

M2: sta fameglia menuda.

325

ad alguno perche quando

signori audientia

a questo

Budumel algun per

butauano

la testa

uegnia dauanti

homo

chel se

molto suo parente alo intrar dela porta dei cortiuo

fosse e per
se

el

parlarge per grande

con tute doe

le

ganbe.

bassa in fina in terra e tute do

le

mane butandose

in zenochionj

tegnando
la

arena dredo dale spale e sula testa essendo tuto nudo. In questo

modo

saluda

a parlare chel

luj

suo signor che nesun

el

non

li

stano

bon

el se

butandosse

la

E quando

gambe.

le

afferma parlando

arena adosso con

le

mudande

per questo

la testa

il

bassa
il

dapoi

strassinandosi

apreso al signor

le

digando

segno de grandssima humilitade. Et

in

ma

non leuandosse suso

luj

zenochi per terra e

a doe passi

lor vergogne.

le

spatio butandosse quella terra adosso.

aproxima piu a

se

onsaria venir auanti

nudo saluo

se despoliase

de coro che portano per coprir

modo

homo

fato suo

sempre

como ho

predito

signor mostra de

uederlo scarsamente e non resta de parlar con questo e con

puo quando

quello altro e da

arogante zelio

li

fa

vna

suo vassalo ha ben dito con

el

risposta de due parole.

tanto mos-

trano in questo de stado e de continentia anchora che Dio fosse


in terra

non intendo che piu honor ne reuerentia

far de quello che fano questi negri a soi segnorj.

me

par che proceda per

gran tema

la

muiier e

li

cosse par che

abano

dei signor e chel

squito de zente e in lassarse veder

molto reueridi dai


El

me

acade che per

la

326

79
(

mostrano stado zoe


poche uolte

me

C: abbiano forma
)

Em

in

et esser

el

Mc: vender.

io

presi

lassaua intrar nel luogo doue

vegnia verso

quelli soi azanegi ouer arabi chel tien

79
(

fa prender

grande desmestegeza che

el

landaua a far oration quando

(*)

li

soi subditi.

con questo signor Bodumel

maua

tuto questo

vender per schiauj siche in queste doe

fioli e fali
i

se podesse

paura che hano de

loro perche ogni picolo falo che fano el signor


la

li

di signore.

la sera.

chia-

continuamente in

como dissamo

chassa quasi
che

mostra

li

la leze e

perche sono quelli

nostri preti

li

intraua in vno cortiuo grando con

si

algunj negri di principali e

si

ora

el dito

Bodumel

in pie zoe

fasea do passi auanti e disea algune parole pian e guardaua

verso

el cielo

poi se butaua longo e desteso in terra e basaua la

terra e cossi fasea tuti


cossi per spatio de

altri

li

x ouer

quarto de hora in oraro.

con

poi se leuaua e fassea

luj

xij uolte

tempo de vm
hauea compito me

espendea

po quando

lo

il

domandaua zo che mene parea perche lauea grande a


de aldir recitar dele cosse dela nostra fede
dissese dela

mia

Im modo
quelli

qua

el

me

piaser

dissea che

li

fede alguna cossa. //

che

li

disseua che la sua fede giera falsa.

che

che mostraua simil cossa giera ignoranti dela verita.

presenti quelli soi mori reprouaua la leze de

Macometo

catiua e falsa per molte rason e la nostra esser vera e sancta.

Intanto che fasea corezar quelli soi mori maistri dela soa leze
et el signor se
la fosse

ne ridea e dise che

bona perche

el

la nostra fede el tegnia

non poria esser altramente. Perche Idio

ne hauea dado tante bone e riche cosse

e tanto

che anchora ne de hauer dado bona leze.

anchora

lor

hauea bona

leze e che

reson lor negri se podesse megio

Ma

modo

el

li

el

el

paradiso a noj

bon intendimento de homo


si

e molto

son certo che lezerissima-

posuto conuertir ala fede Christiana se la paura

stado non ge fosse stada perche suo neuodo in

grandssimo apiaser che

(*)

deli christianj e

fati

se haueria

de perder

hauea dado

doueria hauer de la e in queste simil cosse

mostraua de bone rason


piaseua

(*)

de diuerse cosse e a lor negri quassi niente a rispeto

de qua e che loro

mente

bona

saluar che nuj christianj perche

nostro e che per tanto Dio ne hauea dado

li

inzegno e sauer

che niento dimeno

tegnia lor che de

Idio era iusto signor e che a nuj in questo


tanti benj

che

li

contasse dela nostra leze e

si

me

C: mondo.
327

grandssimo apiaser che


dissea che

Del

li

modo

era

li

manda

manzar

gouerna nel

el se

Re de Senega che

suo

tute le soe

tien tuti
li

fano

li

modo
muier

segnori negri homini da conto che

manzano

spese e

le

saluo quelli mori egri che


deli principali.

Tute

le

li

mostra

altre zente

insieme e meteno vna coffa

zano molto puocho per uolta

80
(

le

in terra bestialmente e

senza algun costume e con questi segnori negri non

xij

me

ogni zorno da manzar tante imbandison per vna.

stilo

sue femine

el

si

a douer aldir la parola de Dio.

dei viuer zoe nel

che dito duanti che fa

Ouesto

contasse dela nostra leze e

li

bona cossa

la leze e

manzano

vno ouer duj negri

menuda manzano

a x ouer

de viuanda in mezo e man-

ma manzano

speso zoe 4 over 5

uolte al zorno. (*)

so
(

{*)

M2: una concha.


Caddeo neste passo

traz a nota seguinte:

Inserisco qui una scena pittoresca che non si trova nei


stampa, togliendola dal manoscritto Morelli delia Marciana.

testi

Essendo un giorno in festa con lui [col prencipe negro] lo pregai


che volesse far un pasto con me, come si fa alia nostra Cit di Venezia.
Lui accett 1'invito volontieri per veder il modo che fra Cristiani nel
viver nostro. Mandai alia nave per il mio scalco che era una cima
d'uomo e lo pregai che non sparagnasse a roba che fosse in nave.
Prima lui apparecchi la tovola con trespedi, tovaglie bianchissime,
vasi d'argento, e di peltre, cio di stagno, e fece far vivande di carne
,

allessa e arrostita, tartare, pesei inbroiti, fritti e allessi con alcuni


saporiti di mandorle con zucchero e spezie delicati. Vero che di vino
non era troppo ben fornito,
non curai per ch loro bevono acqua;
pur ne fu portato dei megliore che era.
Ora apparecchiate tutte le cose necessarie, feci sedere il signore
in capo alia mensa e portar le vivande ordinatamente dai miei marinai,
con gran reverenza, secondo si fa ai signori nostri. II signore con tutti
quei suoi baroni stavano stupefatti e non mangiavano per stupore ve-

ma

dendo portar tante vivande con ordine

e reverenza. Io pregava il
signore che mangiasse coi suoi baroni, e gustando quelel vivande delicate dicevano tutti che in paradiso non si mangiano cosi buoni cibi.
Finito il pasto feci sbito riportare tutte le cose alia nave acci
anche i marinai anche loro avessero da godere. Poi continuamente
parlammo delie gentilezze deli' Itlia e di Cristiani, ma non poteva
darsi pace dei nostro sedere alia mensa, perch lcro mangiano per
terra come le bestie.
p. 227.

32S

In questo Regno de Senega de negri ne da

nesuna terra ne paixe de negri


ne orzo ne spelta ne vim.

ne non

questo perche

el

noue mesi de lano zoe

gie pioue. I

li

auanti in

formento ne segala

gie nasce

paixe e tanto caldo

*hel

mese de octubro

per fina tuto zugno non pioue e per questo calor nol ge puol
nascer formento perche lano prouato a seminare de quello che

hano habuto da nuj


perada

e uol speso la pioaza.

Ma

pero non gie nasce.

menudo

sorte zoe

formento uol

christianj el

questo non e in quelli paexi e

viuanda soa de melio de diuerse

la

grosso e de faua e de fasoli che nasce in quelle

parte piu grossi e piu belli che sia nel


cossi grosso

tem-

la terra

como vna de queste

mondo. El

fasolo sie

nostre nosele longe tuto intaua-

rado zoe pontizado a ponti de diuersi colori che pareno depenti


e sono bellissimj da veder la faua sie larga e bassa e grande e

rosa de vno viuo color et anchori ne sono de bianche molto

sie

belle.

somena

costoro

el

lujo e areogie el setembro.

da

questo tempo chel pioue lauorano

le terre

lieno tuto in tempo de tre mesi


homeni che non se uol fadigar

semenar saluo tanto quanto

scarsamente

el

modo

lo

fano

81
)

al

modo

chadaun

al contrario

nostri tirano la terra

con

el bailo

e sono catiuissimj lauoradori e


in

/ /

vno suo inzegno


(

e arco-

dei suo lauorar sie questo. El lauorara in

campo quatro ouer cinque de


e vano

semenano

posa manzar tuto lano e pocho se curano de

hauer da vender.

lor e

hano cada un de

de questi

dessi

man
modo

lor in

baili pizoli al nostro

leuando la terra dauanti da

de quello che fa
loro con la

nostri,

li

zapa e loro

vno

essi.

quando zapano
la

butano auanti

per forma che non uolzeno la terra quatro dedi

soto questo sie el suo arar e per esser a terra virtuosa produsse

tuto quello che

semena. El beuer suo

de palma. Questo vim de palma

sie

arbaro de la forma de larbaro che fa

81
(

sie

vn
i

aqua

e late o ver

liquor che buta

datali

ma non

vim
vno

e quello

Mi: dano.

329

medemo
lano

albari

questi
82

mignol

dano questo liquor che

In questo

).

de questi albari nonne hano molti.

modo

lor

quassi tu to

chiamano

li

che ferisseno larbaro nel pie 2

ouer 3 luogi e quello buta vna aqua beretina dei color dei squaron dei late e meteno soto le zuche e archogie questo liquor

ma non
zorno

Ed

ne rende moita quantitade che vno arbaro in tuto vn

vna note non ne redera

vm

pera con laqua e

como

el

perdando
terzo e

primo zorno chel

lo

vim

piu dolze

mondo

dei

quarto di chal primo perche

el

si

me

io

le

dolze e ponzo

sauea melior cha

el

nostro vim.

in

maxime

ali

principali et e

ma

comun

de questo liquor perche costoro non ten

li

ne hano raxoneuola ogni vno


arbori

ma

chadauno de douerne tore

hano

quello che

ma

de diuerse sorte a similitudine di nostri

de foresta zoe saluazi e non de orto

como

man como

li

frutari

e tuto
fruti

sono

nostri.
li

de

hano

non che siano

sono bonj e lor ne manzano

se quelli arbori fosse tegnudi a

albori

li

como

foresta e in libertade de

nostri proprij e

in quelli

/ /

de orto ne come vigna

tuto

vm pocho.

steti

tanta quantitade che ogni

vno ne possa hauer grande habondantia


e

tem-

de zorno in zorno va

piu uolte nel tempo che io

Questo mignol nonne hano

mente

lo

se archolie e tanto dolze

dolze e deuenta garbo ed e megior da beuere el

el

Et o ne beueto
paese e

oltra 2 zuche- de questo mignol.

bonssimo liquor e imbriaga como vim chi non

di

tuti fruti

Tengo che
de qua e

nostri

lauoradi e bruschadi fariano fruti in perfetion bonj perche la


qualitade dei paexe e

bona

el

paexe suo e tuto campagna e de

pascholi con moltitudine de albori e in algune parte albori belissimj e grandi

ma non

per nuj cognosudi e sono nel paexe molti

de aque dolze non molto grande

lagi

aqua nela qual stano

ma

molto profondi de

pesi defferentiadi dai nostri e molto cal-

chatrice che sono serpenti de aque.

in questo

Em

C:

Mi:

deest.

82
(

83
(

330

paexe
miguol.

se

manza de vna

sorto

83
(

de olio in

le

sue viuande

qual

el

ha

si

el

do

el

et e

traze

86

la

81
)

vna

In sauor

traze

el

como el nostro olio de


viuanda come e el magior zafran
)

molto piu bello color che non

fra costoro

85

nostro pero che lonze

color

zoe odor e sauor e color

tre virtude

de odor e smile ale nostre violezote

como

oliua. In

dei

mon-

e quello dei zafran.

Et e

spetia de arbaro che fa fasoli rosi con lochio

negro in gran quantita

ma

sono pizoli

che naseno

fasoli questi

in albaro. //

Atrouasse in queste parte de diuerse generation de animali.

prima

el se

atroua copia de bisse de molte sorte grande e

pizole e algune son venenose e algune

de questi che

ha

passa e piu longe


bisse che

ha

ma

ale e piedi

si

no

ben

ma
bisse

non

gie serpenti

grande de doa

qual sono molte grosse chel se atrouato

le

vna caura

ingiotito

intriega senza squarzarla.

disseno che queste bisse grande se reduseno in algune parte


dei

paexe

tita

de formige bianche

in frota in luogo

ale predite bisse

con

doue che regna grandssima quan-

qual de soa natura fano algune casse

le

E quando

che portano in bocha.

la terra

modo

sono fate pareno forni da coser pan a nostro

e de queste

como le belle ville de case zoe 100 e 150 per luogo e


sono questi negri grandissimj incantatori de tute cosse special

se fano

vn zenoese digno
de fede che hauendosi atrouado lano auanti de mj nel paexe
de questo signor Budamel e dormando vna note in chassa de
questo suo neuodo per nome Bisboror doue che io era alozato
che senti in sula meza note atorno dela chassa molti subi de
che el se suegio et el predito Bisboror sbito leuo suso e chiama
duj di soi negri e monta a caualo dun camelo e andossene. / /

mente de queste

bisse.

E doman[dan]do
hora

respose luj

li

uolta e stando

84
(

85
(

M2:

Falta

C:

S6
(

vm

el

si

el

oldito contar a

zenoese doue

andaua
pezo

ho

in

vn

el

uolea andar a

si

fata

seruisio che sbito el daria

ritorno a chassa.

da nouo

el

de

doman-

viola zotta.
em C. e M2.
tinge; M2.: tze.

33*

da

il

doue

dito zenoese

non

giera stato e luj rispose

el

aldistu

sibilar za fa pezo algunj subij intorno la cassa el zenoese rispose

de

si

che fu quello

qualle se io

non

qua vxamo con

qual disse Bisboror quelle erano bisse

al

fosse

anda a

qual

lio fate

el

farli

vm

molto

merauegiaua de

se

tal

non

se

el

Et

mazor cossa de questa che quando el uolea


auenenar
le sue arme el fasea vn grande
per
paexe

dei
le

el

fasea venir in quel cerchio tute


e poi quella

mane amazaua

sue

le

Bisboro

dito

el

merauegiase impero che suo barba

fasea

incanto

haue-

zenoese rispose che

cossa perche questo paria forte

cossa che algun Christian nol crederia.


disse chel

me

tornar tute indredo ele

questa noto morto molti mei animali

ria

le

certo incanto che nuj

li

Budumel

far dei tossego


circhio e

con

bisse circostante

che gie parea piu venenosa quella con

andar e prendea dei

e le altre lassaua

sangue de questa vipera

tmperauela con vna certa somenza

de vn albaro dela quella io ho vista e hone habuto e fane vna

arme

con quello auenena

le

soe

ensa pur vn pocho de sangue.

benche

mestura

in

vn quarto de hora

sbito el

more

doue

le ferisse

el ferido.

dissimi

chel dito Bisboror ge ne volse far veder la proua

cura de intender piu oltra

si

che

la ferida fosse picolina

che concludo che

tuti

il

ma
i

zenoese

che non

negri sono

grandi incantadori e po molto ben esser questo incanto dele


bisse perche o intenso che in queste nostre parte se troua de
quelli che

sano incantar.

In questo Regno
animali da mestier
gie nasce e

pegora

sie

de Senega de negri non se troua

87
(

saluo cha

buo uache

non poderia viuer per

animal che

ama

la terra

el

altri

caure pegore non

grande caldo perche

de agiero temperado.

la

piu

presto viuo nela terra freda cha nela terra calda pero Idio nostro

Signor ha prouisto in questo


bisognj pero che a nuj che

(*)
87
(

332

acrescenta: [zio]
C: domestichi.

mondo a chadaun segondo

viuemo

nel fredo senza

le

lor

lane per

non podiamo star. E lor negri che nasceno nel


non hano de bixogno de vestir Idio non li ha dato

nostro viuer

caldo e che
pegore. //

Le uache

ancho [de] tuto quel paexe

e buoi de quel paese e

de negri sono molto piu pizole dele nostre che credo che etiam-

vna

dio questo procieda per el caldo e de ventura se atroua

vacha de

pello rosso tute sono e negre o bianche

de biancho e negro. Animali


lionze

88

prioli

como

de desmestegar

de rapina gie sono

siluestri

mondo segondo ho

intesso.

non

se

li

on-

fano in aft[r]e parte dei

questi alefanti

como sono

algunj animali qua da nuj


statura loro

lionj

pardi e in grandssima quantitade luoui Ca-

ge sono anchora alefanti saluazi perche non

89

sano

lion

ouer tachade

vano

in frota

como

porzi neli boschi dela

ne scriue altro perche credo che zaschadun

se

debia intendro chele vn animal grandissimo de gran corpo e

el

90

de corte

gambe

e la sua

grandeza

se

comprende per

li

denti

de auolio che vien a queste nostre parte di qual denti non ne

hano saluo cha duj per chadum zoe vn per lado come ha

li

non ge sono
porzi guardano

porzi zengiari messi pur nela massela dessoto e


altra deferentia saluo

insuso

questi

deli

che

dechiarando etiam che


dasse nel andar

le

ponte

li

como ogni

deli denti

li

guardano inzoso verso

alefanti
diti

la

terra

hano zenoohi e desno-

alefanti

altro animal. //

Dico questo perche hauea intesso dir auanti che fosse in


queste parte che

mia

como ogni

leuasse
li

li

alefanti

non

altro

homo non

lhomo

sie

89
(

90
(

Em

C:

91
(

li

offender a

luj

che azonzando lhomo

88
(

e che dor-

mai non
animal che non of fende alomo

animal e

butano saluo per morte. Et e

sei

podea inzenochiar

se

che vna gran bosia perche se butano in terra e

in pie

Mi:
Mi:

C. mais:
usano.

denti soi grandi

li

lonfessa deli alefanti verso

e
li

91
(

da de quella tromba

e lepri.

certe.
si;

C:

li

la.

333

longa cheia nel muso vna

si

gran bota de soto in suso chel buta

vn trar de balestro e si non e homo alguno che


vn homo
ala campagna non lazonza andagado solo de ueloce passo per
molto corer che fazi lomo perche [per] la sua grandeza el fa
in aere

vn passo grandenissimo.
li

fioli

asai piu

cha

sono molto pericolosi quando hano

in altro

tempo

non fano piu de 3 ouer

e si

4 fioli ala volta a manzano fogie de albaro e de fruti li qualli


li alefanti li rompeno zosso con le rame grande e uolze quella
tromba nel muso quando el uol la qual tromba lor la nela
masela de soto e non quella de soura como ha el porcho e si
la fa e disfa picola e granda com el uol aricogiando la viuanda
in quella perche le tuta de vn callo grossissimo e durssimo. E
la

stanza soa

et e simile ala

quasi continuamente neli boschi nel fango

sie

natura dei porcho de

altri

animali non ho habuta

information saluo quello sopradito dicisse esserui ancho ziraffro


e

animali saluazi.

altri

Oxelli in queste parte ne sono de diuerse sorte e fra


92

papagali in granda quantitade

uolenoge

li

perche manzeno neli campi

li

tuto quel paexe.

molte mainere (*)


quelli che vien de

ma

io

quelli

la testa e

legumj e

soi meli e

verdo

gene de

se

non che a me pareno

con

el

vm

pocho

colo beretin

piedi e lo corpo zalo e tuto lo resto

ne hebi de questi do sorte molti espezialmente di

io

nido de

pizoli de

si

ne vidi de doe sorto. Luna sorto como

Alexandria

becho

altri

negri grando male a questi oxeli

piu pizoli laltra sorto sono molto piu grandi e hano

con

li

vano uolando per

quali molti

me

ne mori

li

altri

portai in

Spagna che fono de 150 insuso vendendoli da cercha vn


93

ducato

luno

far el suo nido e fano

sono questi papagali molto industriosi

da uento. In questo modo vano

92
)

(*)
93
(

334-

Em Mi: in.
Aqui parece haver erro da
C: mezzo.

in su le

leitura.

C:

como

in

vna

baila

palmere ouer

altro

vn nido de zonchi tondo

maniere.

albaro che habiano

le

rame tanto

subtile e debile

quanto dir

se possa e in cauo dela rama ligano vn zoncho che picha zoso

duj palmi e in cauo dei zoncho fano lo nido texudo meriueliosa

mente per forma quando lano compido


apichada a quel zoncho

in

el

riman vna baila

cauo dela rama lassando nela dita

vna bocha per onde li entra e questo fano per le


manzano i fioli le qualle non pono andar su quella
rama perche le debile e non consente el pesso. Im modo che i
baila sollo

bisse che

li

vien a romagnir seguri. El ge sono etiamdio in questo

diti soi nidi

paexe algunj oxeli grandi che qua nuj dissemo galine de Faraon
chel sol uegnir de leuante de questi
simile

algune oche non sono como

de molti

e cossi

altri osseli belli

le

el

ge ne grande copia el

nostre

ma

de diuerse pene

de pizoli e de grandi e de

altri

sorto deli nostri.

Perche

el

me

andar a ueder

acade star in terra molti zornj determinaj de

vm

suo merchado o sia fiera che se fasia in suso

vna prataria non molto lontan da quel luoco doue io giera


alozado el qual se fazea vn lunj o venerj e si ge andai doe
ouer tre uolte a questo merchado vnia homeni e femine dei
paexe circonstante a quatro ouer cinque milia che
stauano piu lonzi andauano ad
altroe se

presi

altri

costumaua de douerse far

quelli che

merchadj perche ancho

e in questi

merchadi com-

molto ben che costoro sono zente pouerissima a rispeto

ale

merchado a uender. El giera


94
non in quantita e non molti
)
(

cosse che portauano suso quel

prima gottonj

ma non

filadi

panj de gotton e legumj melio olio chonchete de legno stuore

de palma e tute altre cosse di che se saluano per suo viuer.

cossi

portano

li

homeni como

le

femine

vendeno

li

homeni

de quelle soe arme e algunj pur portano qualche oro da vender

ma
el

de tuto pocha cossa e non se vende niento per dinarj perche

non

94
(

gie

moneda alguna ne

Em

C. falta:

ma non

se

costuma saluo abaratar cossa

filadi.

335

per cossa e due cosse per vna cossa e tuto lor mercha se fa

a barato. //
Questi negri

mascoli co femine

si

me

vegnia aguardar per

vna marauelia e paraueli noua cossa a ueder vn Christian in


simil luogo e mai per auanti non visti e non demeno se maraueliauano dei mio habito e dela mia biancheza el qual habito
vn zupon de damascho ( 95 ) negro e vn
guardauano el pano de lana che lor non
zupon e molto se stupauano e alguni me

giera ala spagnola con

mantelin de griso e
lano e guardaua

tochaua

man

le

mia biancheza

el

braza con spuza

e le

me

fregaua per veder se la

giera tentura ouer carne e

carne biancha stauano meraueliosi.

daua per veder cosse nuoue

uedando pur che

questi

suma de oro da vender ma

algun che hauesse

uaua pocho como ho

merchadj

ancho per veder

giera

an-

io

gie vnia

sei

dei tuto se atro-

predito.

Li caualli in questo paexe sono molto apresiadi perche

hano con grandssima

dificultade che

li

li

vien menadi per terra

de queste Barbrie nostre de qua fina la per arabi e per azanegi


e

ancho perche non pono viuer molto per

auanti ue ho dito e

de vna malatia che

che

dano

fasolarj

ai

diti

li

gran caldi como

ingrassano tanto che per forza moreno

se

si

non pono

roman dapo arcolto


fasoli dei campi
como fen giela dano a manzar

che

de biaua gie dano

vm

megio con

el

suo

96
(

).

caualo fornido de soi fornimenti da 9 fin a 14

tadorj da caualli
e erbe a

quelle

e in logo

qual ingrassano molto

compra algun cauallo fano venir algunj

quel signor

el

el

de schiauj segondo la bonta e beleza dei caualo.

teste

tagiano menudi e seche

Vendesse

manzar

pisar e crepano. El

cauali in quelle parte sie algune fogie de

quali fano far

vn gran fuocho de

modo fazando fumo molto

e soura quel

quando

soi incan-

certe

rame

fumo

tien

cauallo per la brena e disseno algune sue parole e poi fano

C:

Em

95
(

96
(

336

damaschino.
C, redaco

informao diferente.

cauallo de onto sutil e tenelo poi 15

onzer tuto

el

zornj che

non uol che algunj

ueda e

de domine moresche che pareno

reste

in

el

pocho spacio

in ligadura

quadra

al

securj

li

e 20

apicali al colo algune

modo

de breui ligadi

e couerta de coro roso.

adosso zoe

tien per fede che per portar quella ligadura

vadano piu

97
(

al colo

cauali in bataglia.

Le femine de questo paixe sono molto ioconde e alegre e


cantano

baiano volentera especial mente

baiano saluo

note ala luse de la luna

la

zouene

le

et

ma

non

e el suo balar e

molto differente dal nostro.

De molte

cosse se marauelia questi negri dele nostre

e fra le altre lo

artificio

dele balestre e molto piu dela

barda perche lgunj negri veneron

al

nauilio e io

li

fisi

como
bomveder

vna bombarda dei ton dela qualle hebeno grande paura.


dissea che vna bombarda podea amazar piu de 100 ho-

trar de

io

meni

in

vna bota

e loro molto se

quella giera cossa dei diauolo.

merauegiauano e dissea che

Anchora

sonar de vna de queste nostre piue dala

vno mio marinar che de

se meraueliaua[no] dei

che io

villa

fissi

sonar a

quello instrumento ne sauea qualche

cossa e vedendola vestida a diuisa e con frape in sula testa se dete

a intender chel fosse qualche animal viuo che

cossi cantasse

diuerse vse da essa molto piaxer e merauelia ne prendeano

vn

trato

vnde vedendomj

giera instrumento e

si

el

suo creder falso

giela di in nele

pur che Hera instrumento fato a


celestial e

che Idio lauea fata con

mente sonaua de tante

e diuerse

visto la piu bella cossa.

man

anche

98
)

nostro nauilio e

le

98
(

Em

dissi

mane desgonfiada
sue

man

e uisto

che cosi dolze-

uoxe e diseano mai non hauer

/ /

moita admiration prendeano dei


deli

che quello

dixeano quella esser cossa

larteficio dei

aparechi de esso e de larboro velle e

anchore e ancho se dauano a intendro che

(") C.:

li

de

li

ochij che se fano

18.

Mi.: che.

337
MONUMENTA,

2. a

22

a proua

fosseno veramente ochij e che per quello

nauilij

ali

vedesse el dito nauilio doue landaua per


che nuj

doueuemo

altrj

per

el

mar

e che

poi dissea

homeni che andauano per

li

haueano faticha de andar da vn luogo

mo

mar.

esser grandi incantadorj e incompera-

digando che

beli al diauolo

el

haueano

terra

che nuj andaue-

al altro

intesso che liera

gran cossa

si

tanti e tanti zornj senza veder terra e che sp.ueuemo doue che

andauemo che
dei

non podea

giera cossa che

diauolo.

questo

li

parea a

esser saluo per poder

esse

lor

perche non

cossi,

intendeano larte dei nauigar dei bosolo e dela Carta.

pui

se

mereuegiaua grandemente de veder arder vna

candella de note in su vno candelero.

paexe non sano far alguna


e

vedando

bella

candeia mai piu per lor non uista

cossa merauegiosa.

mel con
la

la

bocha

como

la cera
e

questo perche nel suo

altra luso saluo quella dei

el

zuzano

butano via a cera. Onde hauendo

puocho de fauomel da vn
dela ciera dapoi

di lor

domandai

se

li

mostri

el

io

como

fuocho

parse vna

perche in quello paexe

nasce loro

el

li

se

atroua

mel fora con

vm

acomprato
se trazi

miei

il

sauea quella cossa che restaua

dal miele resposseno quella esser cossa da niente e io in soa

presentia de quello che

reputauo niente che

liera ciera

far de essa algune candelle e fexili impiar di che

li

vedendo

questo rimaxeno molto admiratiuj dicendo che tuto

el

fixi

lor

sauer

dele cosse el giera in nuj.

In questo paixe non vxano instrumento de sonar de nesuna


sorte saluo de

doe sorte luna

si

son tanbache che a nostro

chi ameno tanburli grandi laltri sie a

queste che nuj

doe corde

Como

soniamo con larcho

altri

sona con

nesun conto e

altri

auanti

modo

li

dielj

modo

de vna violeta de

ma

non hano saluo

che e vna simplice cossa non da

instrumenti non vxano.

ho predito io'aui cason de

star

in

questo

paexe dei prenominato signor Budomel algunj zornj per vender


e

comprar e intender piu cosse de che essendo dal

dispazato e hauendo

338

habudo

certa

suma

dito signor

de teste determinai de

el cauo Verde e andar e discoprir


mia ventura. Conzosia cossa che auanti
el mio partir de Portagallo io hauea intesso dal signor Infante
como da quella persona che de tempo in tempo iera auisato dele
cosse de quelli paixi per i negri che conduxeano le carauele e
fra laltra information hauea inteso che non molto luntan da

passar piu auanti e de passar

paixi nuouj per prouar

questo regno primo de Senega de negri procedando piu auanti

Gambra

ne giera vno altro regno o sia paexe chiamato

contaua

negri vegneano conduti in

gallo (")

al

de oro e che

moso

nel qual

sia in Porta-

suma

prefato signor Infante chel se gie atrouaua


li

christianj che

andaseno seriano

li

onde

richi

io

dal desiderio de atrouar questo oro et ancho per veder

Budumel me

diuerse cosse spazado da


e

Spagna o

mia carauella

redussi ala

fazando presto ala uelle per douer partirme da quella costa

la

parse vna matina doe velle in

vista de nuj e

mj de

mar

le

qualle

hauendo

sauendo che non poteano esser

lor

che christianj vegnessemo a parlamento' e inteso

do nauili esser de Antonio Vxo de Mar

10
(

io

vno de

lor

altro
diti

zenoese e laltro

de algunj scuderj dei prefato signor Infante don Henrich de


Portagallo

per passar

el dito

cosse nuoue.

me

dacordo haueano fato conserua

cauo Verde e prouar soa ventura e discoprir

atrouandomj anchora de quel medemo preposito

missi in sua conserua e compagnia, e de

carauelle

pur
di

qualli doi nauilli

101
)

che

el

vista dei dito cauo

el

millia 40 (
Questo cauo Verde

10 )

tute tre

nostro

Verde e distante dal luogo doue

da Budamel

(")

vno uoler

camin verso el cauo Verde


ala uia dostro per la costa sempre pur a uista de terra
zorno seguente andando con vento prospero auessemo
drizassemo

102

di nostri talianj zoe

se

Em C: deest.
Em C: AntoDiotto

io

mi

parti

lige.

chiama cauo Verde perch

103
(

Usodimare; M2, simplesmente: Antonioto

-zenouesse.
(10 2 )

Mi:
Mi:

(103)

Falta perche

per.
140;

C:

30.

em Mi.
339

primi

fusse

auanti

chio

albori

grandi

ano

cossi

como

e el

fono

in

portagallesi

parte

quelle

el

continuamente

che

dei

tempo

che

troua

chel

per questa rason

li

vno

forsi

troua

rato

stano

verdi

ano

verde

de

tuto

el

nome cauo Verde

mise

cauo Biancho quello de che nuj habiano parlato

per auanti perche fu atrouato arenoso e biancho per quello

chiamano cauo Biancho.

cauo e alto de teren

sopra la ponta duo nombolete

et e

questo cauo Verde e molto bello

zoe de montesseli e metesse molto fuori in

mar

cauo chatono molte habitation de negri zoe


pagia tute apreso

la

marina

e a uista

sopra

104
(

el dito

vilazi e casse de

de quelle gie passero e

sono questi negri ancho dei predito regno de Senega e sopra

cauo sono algune seche che esseno fuori

dito

105

milio

passado

el

non molto luntane da


tuti

verdi e grandi e

anchora a vna dele


e

lo

dito

cauo

se

mar

in

forsi

el

vm

atroua tre ixolete pizole

terra tute dessabitade e copiosi de albari

hauendo mi bixogno de aqua metessemo

dite ixole.

quella che ne parso piu granda

piu frutfera per veder se atrouauemo qualche fontana de

aqua.

dismontati non trauessemo saluo in vn luogo che parea

render vna

si

nesun susidio.

puocha de aqua

si

in questa ixola

oui de diuersi osseli per nuj

poch che non ne podea dar


atrouassemo de molti nidi de

non cognescudi

e in

stesseno tuto quel zorno pescando con cogne


e

si

pigassemo

infiniti pesi e fra

li

106
)

altri dentali e

questa ixola
e

amj

grosi

orade uechie

grandinissime de pesso de liure 12 e 15 luna e fo questo

mese de zugno da poi


e

el

seguendo viazo nauigando sempre a uista de

Notando che
dentro e la costa
belissimj

104
)

105
)

106
(

340

tuti

oltra

el

el

zorno sequente partimo fazando uella

dito cauo Verde

e tuta terra

verdi che mai

se

terra. //

mete

vm

coifo

bassa copiosa de grandissimj albori

non butano fogia

Mz: do Nebollete; C: lombade.


C: un mezzo miglio.
Em ih e M2: togne; C: lenze.

tuto lano,

zoe

che mai non se sechano como

balestro che par che

veder

qua che prima

nostri di

beuano

mar

in

nasse

vm

belssima cossa e da

segondo mi che pur o nauigado

nase questi arbori fina sula spiaza a vn tirar de

la folia e

in molti luogi e in

leuante e in ponente mai non vidi la piu bella costa de quello

como me parse questa la qua[l] e bagnada da


107
fiumj pizoli e non da conto ne in quelle
e
)

molti riuere
poria intrar

nauilij grossi.

/ /

Questa costa passado questo pizolo coifo dal cauo Verde


habita da

sie

doe generatione luna

ma non

pur de negri

sereri

laltra

chiamada barbacinj

sie

sono sotto posti

honorano piu vno cha vno


de

homeni che sono

li

nesun

108
)

e venduli per schiauj

fioli
li

fra loro perche

altri

Non

frize e tirano

uenenj e doue

muiere e

le

ben incorporadi

non hano

vxano larcho con

li

segnori in tuti

le

tocha in carne nuda doue

chel sangue ensa sbito la creatura morta.

simj

ben

la qualita e condition

el non gie sia tolto


como fano li Re e li

sono crudellissimj homeni

con

ma

voleno consentir signor

luogi de negri costoro sono grandi idolatri e

nesuna

leze

segondo

altro

fra loro.

Re de

al

Senega. Costoro non hano re ne signor alguno prprio

Sono homeni

negris-

paexe molto boschoso e

et e el suo

copioso de lagi e de aque e per questo se tien molto seguri

perche non se pono intrar se non per

streti passi e

non teme algun Re ne signor circunstante. Et


fiade che algunj

passadi

li

ha

Re de Senega de

nenade che vxano

si

etiam per

el

negri antediti per tempi

paexe

intrar saluo pedonj e per streti passi.

107
)

108
)

sempro da

Em Mi
Em C,

si

per

forte che

le

saete aue-

non

li

pono

//.

Escorendo adoncha con vento largo per


do nostro viazo per ostro discoprimo

per questo

achaduto molte

fato guera et ali uogiodo suiugar e

queste do generatione sono ste mal menadi

la

la dita costa

bocha de

seguen-

vm

fiume

e M2: de.
mais: forse.

341

largo in bocha forsi

vn

fiume a nome

di

il

Rio

dei nauigar fata per

mj
li

el

109

qual

e aquesto

Barbacinj e cossi e notado sula carta


110
)

cauo Verde per fina a questo


per questa costa e da

darcho

tirar

e de questo

6o

rio millia

sempro

in auanti

paexe e uiazo
et e el

et e dal

nauigar nostro

fo de zorno

metando

ogni sera anchora a sol posto in 10 ouer 12 passa de aqua e


luntanj da terra 4 ouer 5 milia e a sol leuandc fasseuemo uella

homo da

tignando sempro vno

carauella per veder sei

rompea

el

coprir algun scogio e nauigando

fiume

el

do homeni a proua dela

alto e

mar

in algun luogo per dis-

pervegnimo ala bocha de

qual mostraua esser non

meno de

Senega di chi vedando nuj cossi bel fiume e parendo


bellissimo e copioso de albori fina sula
e

de uoler

cadauno

mandar
nostri

deli

de Portagallo
quel signor

in terra
nauilij

vm
de

lantedito rio
el

paese

marina metessemo

fero

vno deli nostri trucimanj perche


haueano trucimanj negri portadi

quali trucimanj sono schiauj negri vendudi per

ni

de Senega

veneno a dicoprir

el

ai

primj christianj portagalesi che

paexe de negri

christianj in Portagallo e

qual schiauj se fesseno

impreseno ben

la lingua

spagnola.

aueuemo habuti da suo misere per stipendio e soldo de darli


vna testa per vno a cernir in tuto el nostro monte per suo fadiga
dela trucimania e dando chadaun de questi truciman a suo
misere 4 schiauj lor li lassano franchi e cossi per questo mezo
molti schiauj son fati franchi dapoi per questo mezo dela trucimania e cossi butando dele tessere qual de nuj douesse mandar
el suo truciman in terra tocha al zenoese. Onde armada la sua

manda

barcha

non

el

truciman fora con ordene che

se costasse a terra saluo

quanto

el

la dita

barcha

podesse meter fuora

el

predito truciman. Al qual truciman fo comesso chel se infor-

masse dela condetion de questo paexe

che

lo intendesse sei se

109
(

110
(

C,

Em

acrescenta:

C,

ni ) C: per
(

342

falta:

e soto

atrouaua oro

que signor ierano.

e altre cosse

il qual era di poco fondo.


fata per mi.

quelli signori.

per poder

comprar con

la relation

de quello

podea presentir

el

tornasse

el

a nuj. //

onde essendo dismontato

cossi fece

barcha

vm

pocho largo sbito vene

negri dei paexe

qualli

marina con archi

ala

haueano

nauilli ierano reduti

stauano cossi imbos-

uisto

arme.

e sagite e

in terra e tratosse la

predito truciman molti

al

chadi per azonzer algun de nuj in terra e vegnudi a

vm

parlano per

non habiamo

pocho de spacio.

de quello che

luj

disseno

con fria comenziano a

noticia saluo che

li

ferir

questo truciman nostro negro con algune spade moresche curte


e

breuemente

lo

amazareno che

stupefati e atonitj.

hauendo

lo pote

nouella romegnessemo

tal

E comprendeuemo

esser erudelissimj e che

barcha non

quelli dala

sochorer di che intesso per nuj questa

112
)

che costoro douea

fato simel ato in quel negro

che giera dela sua generation per rason molto pezo faria a nuj
e con

pocho apiaxer per

el caso. /

/)

Seguito deli fessemo vella seguendo pur nostro camin per


ostro nauigando pur a uista dela costa la qual continuamente

trouauemo piu bella


terra

Gambra la
meno de 3
li

e piu copiosa de albori verdi e

tandem peruegnemo
qual vedando nuj quella

bassa.

fin

ala

bocha

pur tuta
fiumo de

esser grandinissima e

non

podiamo

con

4 milia nel piu streto doue

nostre nauilij seguramente.

dei

Terminamo

intrar

qui riposar per uoler

intrar el zorno seguente dentro e ueder se questo giera

de

Gambra

Essendo nuj areduti ala bocha de questo gran fiume


dela prima intrada

el

qual

non mostraua meno largo de milia 6

in 8

zudigassemo questa
de

Gambra da

non

paexe

che tanto desiderauemo de atrouar.

cossi bella

fiumara douer esser dei paexe

nuj tanto desiderata.

fosse marauelia

che sopra a questo fiume

de atrouarse qualche bona terra grossa

doue lezier mente atrouando quella se podea peruenir in qualche


bona ventura de suma de oro o spetie ( 113 ) o altre preciose
(112)
113
(

m
Em

i:

compreendo.

C:

deest.

343

cosse.

fato

zorno sequente con

el

el

vento essendo bona-

mandassemo la carauella picola ( 114 auanti ben


fornida de hominj e con vna dele nostre barche 115 ) con ordene
che per essere nauilio pizolo che domandaua pocha aqua anzauole molto

dasse piu auanti chel podesse.


dei dito

fiume scandagiasemo

grossa per poder intrar


sorzesse fazendone algunj

trouando bancha sula bocha


fondi e trouando bona aqua

nostri

nauilij

signali.

aqua sula

segondo lordene nostro e dapo sorto

mandar

de

indredo e

dita

bancha

dita carauella

la

barcha armada

la nostra

tirasse

che cossi fo seguito per

II

quella e atrouanda passa cercha 4 de

se

ancho

la

li

(*)

parse

sua in com-

pagnia benche molto pizola fosse piu doltra dentro dala bancha

con questo comandamento che se per caso


vegnesseno con

lor

le

almadie o

sia

negri dei paese

barche ad

asaltarli

che

sbito se redussese al nauilio senza uoler con lor contender.

questo perche nuj eremo

paexe bona paxe


se

conuegnia

li

conduti per uoler tratar con

concrdia o tor da lor beniuolentia

aquitar

con inzegno

la

el

qual

non per arme ne per

forza. //

Ondo essendo passa le dite banche (**) piu auanti tentono el


fondo in piu luogi com el scandagio atrouando per tuto dentro
dala dita bocha bancha non meno de passa 16 de aqua. Andono piu oltra per spatio de milia cercha doe. Vndo vedendole riuiere

dei dito

fiume belissime e copiosi de altissimi albori

verdi e uedendo anchora

el

fiume far piu uolte suso non

li

parse de andar piu auanti fazendo uolta ecote vxir dela bocha

de
tre

vm

fiumixelo che metea cauo pur in questa grande fiumara

almadie che a nostro

modo chiamamo

zopeli che son el

forzo desse per quelle che dapoi ho uisto squasi tute de

pezo fate de albori grande cauadi

114
)

115

Em

Mi,

falta picola.

C: d'uomini
(*) C: bocca.
(**) C: barche.
(

344

e fate

delle nostre

barche.

modo

vm

de borchiele

che se

menano

nostre

barche

vegnesse per

drieto questi nostri burchi grandi.

oltrazo

farli

essendo nuj

mori negri che in questo paexe de


trassea con frize

uedendo

le

almadie dubitando che queste non

predite

le

auisati

stati

Gamba

per

altri

giera tuti arcieri che

auenenade abenche fosseno

sufficientissimj per

nondimeno per obedir a quello che gnera sta


comesso per non cometer scandalo deno de remj e quanto piu
presto podeno veneno ali nauilij picolo ma non si presto che
deffendrose

non forsi luntan


quando zonseno perche sono uelocissime de

zonti ala carauella le almadie Hera ale spale

vm

trar de archo

remo. //

Ma
le dite

intradi

nostri

li

almadie che

mai non volse


25 in 30 negri

mai per

lor

se acostasseno e

venir.
li

homini nel nauilio comenzono a chiamar


116
(

quelle afermandosse

Nele qual podeano esser circha homenj

quali stando cossi

non era stada

vm

pezo auardar cossa che

uista in quelle parte zoe nauilij e ho-

mini bianchi in quel fiume. Senza mai uoler parlar per cossa
che

li

ando per

fosse fato e dito sene

quel zorno senza farsi altro.

li

soi

fati

passo passo

/ /

La matina seguente nuj altri doe nauilij cercha a lora de


meza terza ( 117 ) con vento bonaceuelle e con lordeno de laqua
fessemo vella per douer andar a trouar
per intrar nel fiume nel

la

conserua nostra e

nome de Dio sperando

fra terra dentro

da questo fiume douer atrouar zente piu humane de quello


che

vedeuemo che

nuj

iereno

quelle

dele

marine.

cossi

essendo zonti ala nostra conserua et ella fazendo uella in nostra

compagnia comenzassemo a

intrar nel fiume

uella pizola inanzi e poi nuj

andando

la cara-

dreto luna al altra passando

el

a milia 4 ecote dreta a nuj venir


non so de che luogo vssisse algune almadie le qual vegnando a

bancho

et esser intrati circha

nuj quanto podeano piu et essendo per nuj uiste fessemo uolta

(lie)

Mi:

(11 7 )

C:

a.

de terza.

34-5

sopra di lor

lor frize auenenade de che ieremo


vxauano coprissimo
nostri nauilij al

dubitando dele

informati che molto

le

melio che nuj podessemo et essendo coperti se armassemo orde-

nado

nostre poste benche

le

E im

ueneno per proua e a

in

bonaza

partandose

de

mal im ponto ieremo de arme.

//

breue spacio zonzando quelle a nuj che ieremo squasi


gie

quelle

doe

in

my

che iera

il

primo nauilio

messeno

ne

parte

mezo

in

lor. //

Le qual almadie contade per nuj trouassemo quelle esser


118
grande como seriano bone barche e leuando per lor
17 (
)
remi in alto ne stauano a guardar come cossa
uoga alzando
meraueliosa e nuoua alor che mai zudigemo hauer uisto nauilij
i

ala vella.

quelle nuj

examinando zudigando
119

esser circha negri 150

al piu.

I quali

homini de corpo e molto negri uestidi

tutj

in quelle

poder

ne parse belissimj

de camise de gotto-

njne bianche e in testa haueano algunj capeletj bianchi quasi

modo

al

de

alemanj saluo

questi

da cadaun dai

che

haueano vna forma de ala biancha con vna pena


dito capelleto quasi uolendo significar esser

chadauna

in

in pie

dele

proue dele

dite

in

almadie giera vn negro

120
(

uista deli altri nostri

do

nauilij che drieto

ne vnia drizando so chamin verso quelli se auiareno


loro senza altro saludo

comenzono

tuti

butando zoso

barde

primo

al

el strepito

qua

remj

con

119
(

12 )

el

lor archi

suo mouimento buto quatro bom-

grande butareno

C: 15.
C: da

130 in 150.

Mi: vedendo.

C:

trato le qual audite per quelli e stupefati e atoniti


li

archi abasso risguardando chi

chi in la stauano admiratiui e uisto le prede dele

(li)

(*)

e zonti a

a trar. //

qual (*) nauilij uisto

346

dei

homini de guera.

con vna targa tondo nel brazo che ne parea esser de coro

mouesta avendo

in

ladj

ne lor tiranda a nuj ne nuj fazendo contra de lor altra

cosi

per

mezo

nostri.

bombarde

nel

ferir

aqua

li

di

tronj

de queste

prendendo

li

121

da nuouo comenzono

lor archi

marinarij comenzono con

le

vm

li

bastardo de quel zenoexe

fiol

soi

prexeno quel vereton e molto

guardaua squasi marauegiandose de


a loro.

de vna piera

nel peto e sbito cade morto nel almadia el

qual essendo veduto per

ristaua de trar

paura

con grando

la festa

nauilij al trar

li

la

fono butadi

li

sue balestre a bresagiarli e lo primo

che deschargo la balestra fo

vn negro

vedendo perdendo

qual da poi molti colpi

le

ardire e acostandosse apreso

e feri

bom

apreso iloro laqua risguardauano per

spatio essendo stato ne altro

Im modo

vigoroxamente

nauili

ali

tal

e questi dele carauelle

pocho spatio de tempo

che in

el

arma ne per questo


fo guasti molti

negri e dei christianj per la gratia di Dio nesuno fo ferido

vndo vedendo

questi negri guastarse e perir tute le almadie se

messe dacordo per pope dela careuella picola dando a quella


grande bataglia perche gierano pochi homini
de arme. //
Io uedendo questo

a quello

el

in

ponto

el nauilio pizolo

mezo de nuj
piu grandi deschargando bombarde e belestre.

e zonzando
nauilij

cargax vella sopra

feci

mal

tirassemo in

altri

doi

questo

negri vedendose se islongano da nuj e nuj inchadenando tute

tre le carauelle

tute

tre

insieme surzessemo

sequitemo

hauer lengua con

123
(

quelle.

quelli negri.

le

anchore

122
(

e con

bonaza

dapoi tentamo de uoler

tanto per

li

nostri trucimanj

fessemo pregar e cridar che vna de quelle almadie se aproxi-

masse

124
(

perche cason

a nuj
i

homini de pase

al

trar

dun archo

ali

qualli

fessemo dir

ne offendeua conzosia cossa che nuj ieremo


e tratabeli

de merchadantia e che con

negri dei regno de Senega nuj

haueuemo bona pase

li

altri

amistade

e che cossi anchori con lor uoleuemo hauer se lo piaxeua che

123
(

a iy 0t
C. e M.2: una anchova.

C: tenevamo; M2:

C. e

124
(

Mj;

(121)
122
(

tegnivemo.

M2: aproximo.

347

ieremo venuti da lontanj paexi per uoler far algunj presenti


degni

al

Re

suo

perche con

e signor per parte dei nostro re de Portagallo

desideraua hauer amicitia

luj el

li

pregauemo che

che signor rezeua quel paexe

el

chiamaua

se

bona paxe

e che

ne hauesse a dir in que parte se atrouauemo

fiume

e se quello giera

como

che da nuj volesse venir pacifichamente a

prender amoreuelmente dele cosse nostre

che dele sue quante

ne piacesse ne desse o pocho o niento che dei tuto siamo contenti. //

La

da nuj

risposta soa fo che dal passado

auea habuto

qualche noticia dei nostro praticar con quelli negri de Senega.


I

non podea

quali

amistade perche

manzauemo

esser saluo catiuj

carne

humana

hominj

in uoler nostra

per fermo che nuj

lor teniano

e che

christianj

altri

comprauemo

negri salvo per

manzarli e che per questo non uoleano nostra amistade per


algun

modo

dei

mondo ma anche

ne uolea amazar

tuti e

dapoi

dele cosse nostre ne faria presente al signor suo dicendo esser

luntano de

li

In questo stando

ricordo.

nuj

il

Ganbra

3 zornade e che quello giera paexe de

fumara grossa

quella giera

e
il

dissimj

il

nome

uento rifrescho di che uedendo

suo mal uoler fessemo vella sopra

di

lor

quali aue-

dutosse dei fato afuzirono ala uia de terra e per questo

compissemo con

mente de cuj giera


el

dito

modo

lor nostra guera.

Dapoi seguito questo hauessemo


super

qual non mi

il

el

gouerno

di

Consilio fra nuj principal-

nostri nauilij

de andar pur

fiume almeno per fina a milia 100

deuemo andar sperando pur de trouar melior

se tanto po-

zente.

Ma

li

nostri

marinarj che era desiderosi de tornar ale sue case senza piu

prouar de metersi a pericolo


dicendo che
quello che

nuj

el

348

cossa

C:

dacordo comenzano a cridar

non uoleueno consentir

e chel

bastaua de

fato per nuj per quel uiazo di che

suo uoler vndo

125
(

tal

haueano

tuti

125
(

uedendo

conuegnessemo consentir per mancho

unito; M2: unido.

seandalo perche sono homini molto de testa e ostinadi e cossi


il

zorno sequente de

Verde per

ri tornar

partimo tegnando

li

con

el

nome de Dio

Nei zornj che stessemo sopra

uolta dei cauo

la

Spagna.

in

/ /

bocha de questo fiume non

la

hauessemo piu che vna volta vista dela tramontana questo


perche la ne parea molto bassa sopra dei

mar

gnieuemo ueder per tempo molto chiara

quando

ne parea sopra

el

mar

hauessemo

Item
chiare

busolo

ne

lucide

stauano

vna

lalteza de

de

vista

e pero la conuela

vedessemo

lanza.

stelle

basse

sopra

tolte

queste

per

ostro

afigurade

grando.
drieto

mar

el

segno

dei

questo

in

+
modo

esser el caro

perche

el

la

de lujo saluo
e

ma

la

zudigassemo quelle

principal

stella

non uedessemo
prima non

tramontana. Notando che in questo logo atrouas-

el

el

el

127

zorno 11

uero a di

sempro caldo tuto

essendo ne

128

dei dito

tempo de lano

chiamamo inverno perch

e quella

qual

le

giera rasoneuole poderia discoprir se

hore 13

la note

126

+ + +

dei ostro

non

perdeuemo

semo

seguente

le

129
(

primi zornj

mese questo paexe

uero chel fa uarietade

comenzando

el

mese de

lujo fina per tuto o to ro (*) el pioue squasi ogni zorno continua-

mente en lora de mezo

di.

In questo

modo

chel se leua algune

nenbrice continuamente de soura terra tra grego e leuante o da


luante e sirocho con gran ton lampi o fulgori.

cossi

pioue

vna grandinissima aqua e a quel tempo i negri comenzano ha


seminar nel modo e forma che fano i negri antediti dei regno

de Senega.

126
)

127
)

128
(

12 9)

(*)

lo

viuer suo sie pur de melio e legumj e carne e

Em

Caddeo, op.

C:
C:

di ore undici e

o desenho contm 7 asteriscos.


mezza; il giorno, di dodici e mezza.

cit.,

due; M2: diece.

Mi:

C:

per.
ottobre.

349

dechiarando che ho intesso che in questo paexe fra terra

late

per la gran calidita dei aire laqua che piohe

sie calda.

In questo paexe la matina quando se fa


fa alguna haurora al leuar dei sole

como

fa

vm

parte che da laurora a leuar dei sole sempre

ma como

dspar la negrura dela note sbito

el

non pero che per spacio de meza hora

sole

perche
leuar.

el

par tuto torbedo


la

zorno

el

qua

modo

el

non

el

in le nostre

bon spacio

ie

se uide

el

el

renda claritade

de afumado nel primo

cason de questa vista de quel

sol

cossi presta la

matina contra lordine dei paexe nostro non intendo da che


possa proceder per altra casson cha per esser
dei paexe molto bassi e spogiadi de

oppinion

se troua tuti

li

montagne.

terminj

il

130
(

de questa

compagnj.

nostri

Dele condition de questo paexe de

Gambra

131
(

quanto

per quello che puti ueder e intender questo primo mio uiazo

puocho o niente

come

e saluaze

con

se

puol dir especialmente de ueduta perche

hauiti intesso per esser le zente dele marine cossi aspere

non podessemo con

lor cossa alguna.

nassemo

in

Ma

lor

hauer lengua

in terra

ne tratar

douiti sauer che per questo viazo tor-

Spagna non passando piu auanti perche

li

nostri

marinarj non ne uolse seguir.

SEGUNDA VIAGEM DE CADAMOSTO


(Maro

1456)

Vnde
uolta

lano sequente el predito zenoese e mi dacordo vn altra


armassemo doe carauelle per uoler cerchar vn altra uolta

questa fiumara hauendo sentito


senza lizencia dei qual non

el

prenominato signor Infante

podeuemo andar che nuj haueuemo


li piaque. E arma vna sua cara-

fato questa deliberation molto

130
)

131
(

350

M2: terreni.
Aqui comea, em
C. e

C., a 2. a

Navegao.

132

uella

che

uegnisse

compagnia de

nostra

in

fornita presto de ognj cossa necessria partissimo de

133

chi

vn luocho

chiamato Lachus che apreso cauo San Vizenzo nel principio


134

messe de marzo

dil

uolta de Canria
essa Canria
lissole.

Ma

135
)

con vento prospero e tegniamo

vnde

segondandone

la

fossemo a uista de

in pochi zorni

tempo non curassemo de tochar

el

nauigando tuta via per ostro

al nostro

viazo con

le

segonde de laqua che molto tirauemo zoso a garbin scoreuemo


molto. //

Vltimate peruegnessemo

da esso cauo

se

largassemo

Cauo Biancho

al

vm

pocho

mar

in

auendo

vista

e la note seguente

ne fazea vn temporal de garbin con vento forceuolo de che


per non tornar indredo tegnissimo la volta de ponente e maistro
saluo

uero per riparar e costizar

el

terzo zorno

el

terra

molto

hauessemo

el

tempo due note

e 3 zornj

Cri dando tuti terra

uista de terra.

merauegiassemo perche non saueuemo che a

se

quella parte fosse terra nesuna e

discoprimo doe grande ixole.

Vnde essendo

mandando

doi homini a alto

/ /

notificato questa cossa

dassemo gratia

signor Idio che ne condusea a ueder cosse

saueuemo ben che de questa ixola

136
(

in

aueua noticia alguna per intender piu cosse

nuoue

al nostro

perche

Spagna non
e per

ne

se

prouar nostra

uentura tegnessemo la uolta de terra a una de esse ixole in


breue tempo

li

fossemo propinque vnde zonzando a essa

parendone grande

la

che pervegnesemo a
e

scoressemo

vm

vm

pezo a uista de terra tanto

luogo che ne paria che fosse bon statio

metessemo anchora e bonazando

li

137
(

el

tempo butassemo

la

barcha fora e quella ben armada mandaj in terra por ueder


sei

parea alguna persona in questa ixola de chi andono e


132
)

133
(

(134)
135

M2: asai grande.


C. e M2: di ch.
M2: mazo; C: maggio.

C:

Sic,

em

(137)

Mi:

esse.

136
(

delle Canarie.

vez de ixole.

351

cercono molto
el

non trouo strada nesuna ne

signal nesuno per

qual se po desse concluder che in essa ne fosse habitanti et

habuta questa relation

matina sequente per chiarir

la

in tu to

lanimo mio mandai x homini ben in ponto de arme

dele

douesseno montar questa ixola da vna parte

balestre che

la

qual giera montuosa e alta asai per veder se atrouauano cossa

alguna o

se

uedeano

altra ixola di che

andando

non trouano

algun como quella ixola giera desabitada saluo grandenissima


copia de columbi

quali se lassauano pigiar con le

li

cognesendo che instrumento fosse lhomo e de


portasse no ale carauelle che con bastonj e

mane non

quelli molti

maze haueano

ne

preso.

nela altura hebeno vista de tre altre ixole grande dele quale

non hauemo

Tuna

vista nuj che

dela tramontana e

ins
(

ne romagnia soto vento

do iera luna in dromo

le altre

laltra ala via

de ostro pur al nostro camin e tute a uista luna dal

Anchora
imaro

ma

altre ixole

non

qual non curai de andar

se decernia
si

bem

uiazo

come perche zudigaua che

foreste

como

iera queste altre

hauea atrouato

per

ma

altri

dapoi

fosse
la

la

distanzia la

dessabitade

capitando fono a discoprir

mio propsito me

e gran peschason de pesi


parti

camin veni a uista dele


de vna desse che

de

vm

me

ma

infiniti

tornando

de

questa ixola e seguendo

altre

do ixole vnde scorendo

el

139

35 2

al

la staria

paria copiosa de albori discopersi la bocha

fiume che vxiva de questa ixola

138
(

de

mio

zudigando

la fosse

bona aqua sorzessemo per rifrescarse e dismontadi algunj


mej in terra andando al primo luogo de questo fiume super

le

e pizole dessabi-

tade non trouandi in quella saluo columbi e oxeli


139

fama de queste 4

x ixole fra grande

altre e troua queste esser

strania sorte

/ /

per non hauer tempo e per seguir

nostro

ixole che io

altra.

parse de veder pur dala parte de ponente molto

li

Mi

omite 1'una.

C:

de srane sorti.

di
la

14

riua e troua algune alguni pezoli


bello dei qual ne portono

1U
(

al

dei sal bianchissimo e

nauilio e ierane in grande

quantita e de quello ne prendessemo quanto che ne parse e

atrouando laqua bonssima ne tolessemo dechiarando che chi

cossi

atrouassemo grande quantita de bisse square o

modo

a nostro

dele qualle ne

non

giera

mazor cha bone

targe.

dela qualle

quelli

digando che

sia

cauandre

prendessemo algune

la

142
(

couerta

non meno de questi mezi targonj dico


/ /

marinari quelle amanzono e fexeno piu viuande

ne haueano manzato nel coifo de Ar-

altre uolte

gim, doue etiam se ne atroua

ma non

si

grande

anchora mj per prouar piu cosse ne manzai

e dicoue che

parssone esser

bon manzar non meno squasi de vna carne biancha de vitello


si bon odor e sauor rendea per modo che salono molte che in
parto ne fo bona monetion insul (*) viazo. Manzai etiamdio insul
viazo dela carne dei leonfante dela qualle non

bona anchora pescassemo sula bocha

me

dei fiume e

sapo molto

ancho dentro

doue atrouassemo tanta quantita de pesso chele incredibile a


dirlo

qualli molti

deli

algunj de nuj

ma

de essa fata non haueuemo mai visto

grandi e bonissimj la fiumara giera grande

che largamente ne poria intrar dentro

cargo

che iera largo

zornj a solazo e

si

vm

vm

nauilio de 150 bote

bon trar darcho qui stessemo duj

se fornissimo

de refreschamenti con molti

columbi che amanzasemo senza numero notando che ala prima


ixola doue che dismontassemo

de

Bona

metessemo nome a quella ixola

Vista per esser stata la prima uista de terra in quelle

parte e a questa altra che

mazor ne parea de

semo nome ixola de san Iacobo perche


e Iacobo

14 )

zorno de san Philipo

uegnessemo a essa ixola a meter anchora.

C:

trovarono lagune piccole di

(141)

Mi: portamo.

(142)

Gajandre

(*)

el

tute quatro metes-

C:

em C;

cavandre,

sale.

//

M2: algune pei

picoli.

em M2.

nel.

353
MONUMENTA,

2. a

23

Fato questo che dito a

tegnando

dite 4 ixole

Cauo Verde vnde

Idio mediante vegnessemo a spodegar

zornj

vm

terra a

Verde

passamo

logo che se chiama

Do Palme

le

143

pocho

in

a uista de

che fra

el

Cauo

de Senega antedito e hauendo bona cognosanza

rio

el

dei tereno

al

di sopradito partissimo dale sopra-

la uolta dei

seguimo scorendo

e tanto

el

cauo e

la

matina seguente quel

nauigamo che pervegnessemo a vna

altra volta

prenominato fiume de Gambra doue breuemente intrassemo

e senza altro contrasto de negri e de sue almadie

super

el

fiume de zorno sempro con

el

nauigamo

man

scandagio in

le

almadie de negri algune che pur trouauemo andauano a longo


dele riue dei dito fiume

non ossandosse acostar a nuj


vna

dei dito fiume cercha a diexe melia atrouassemo

modo

vm

de

e dentro

ixoleta a

polesene fata per lo dito fiume ala qual hauendo

meso anchora vna dominica mancho de questa

uita

vno

di

nostri marinari el qual de piu zornj iera stato amalato de febre


e

benche

la

morte sua a

nando uoler quel


el

spogiassemo

el

tuti

ne agreuasse nientodemeno coueg-

chel nostro Signor uole qui i[n] questa ixoleta

qual hauea

nome Andrea

e per questo

intitolassemo questa ixola de cetero lixola de Santo

sempro

cosi

esta

fiume algune almadie de negri ne seguia da


i

chiamata dapoi per auanti.

Partendo da questa ixoleta e nauigando pur super

amatando

nome

Andrea

nostri trucimanj e nuj

li

el

dito

longa onde

a quelle chiamando

negri e mostrandogie algunj cendali e altre

segurmente se acostasseno che

la

quelli

cosse digando che

donassamo de queste robe e

che non hauesse paura che nuj ieremo homini humanj e tractae quelli negri

billi

apocho apocho acostandosse prendendo da

nuj alguna securitade vltimate veneno ala mia carauella e vno

de essi negri entro dentro dal nauilio


el

el

qual par che intendea

parlar dei mio truciman el qual negro molto se merauelio

dei nostro nauilio el

143
(

354-

C. e

modo

M2: spelagare.

che nauegauemo con la uella perche

non sano saluo che uogar

lor

quelle soe almadie con remj e

credeano che altramente non se nauigasse e anchora se merauegiaua molto de veder nuj
habito

nostro

homini bianchi

altri

merauelioso

lor

non meno

dei

molto differente dal suo

principalmente perche la mazor parte de lor vano nudi e se

alguno va vestido

de quelle camisse bianche de

vestido

lie

gotton. //

Nuj fessemo molte careze

al

negro donandoge molte fuxare

de che romase molto contento.

E domandano

cosse vltimate quello aferma esser paexe de


principal signor de lor
star el

mezo

hauea nome Farosangoli

dito Farosangoli

144
(

nuj

de molte

Gambra
el

qual

e che el

disea

el

luntano dal fiume fra terra verso

segondo ne mostro da 9 jn 10 zornade el qual


Farosangoli iera sotoposto alo Imperador de Meli che iera el
di e sirocho

gran Inperador de negri.

Ma

che nientodimeno

signori che habitauano apreso el fiume

si

dal altro e che se voleuemo el ne menaria

qual se chiamaua Batimausa

145
(

e che

el giera

molti

di Jadi

como

da vn
da vn

desj signori el

el trataria

con

el dito

signore chel uolese prender amistade con nuj poi che a luj parea

che ieremo bone persone. Questa sua offerta molto a nuj ne

piaque e che con nuj

el

menasemo

nel nauilio fazandoli

compagnia tanto che nauigando sopra


al

el dito

bona

fiume peruegnimo

luogo dei prenominato Bati Mausa signor che segondo

iuditio nostro iera lutan dala

bocha

el

dei dito fiume circha milia

60 e piu. //

Notando che andando sopra

la

dita fiumara

andamo per

leuante e el dito fiume in questo luogo doue metessemo anchora


era molto piu streto che nela bocha che al nostro iuditio
iera largo oltra

vm

in esso zonti nuj

vno

nostri

di

non

milio e fa questo fiume molti ramj che mete

a questo luogo determinassemo de

trucimanj

mandar

con questo negro ala presentia de

questo signor Batimausa e cosi mandassemo vno presente che

144 )
145

C:
C:

Forosangoli.

Battimansa.

355

vna alcimba de seda morescha che a nostro modo

fo

como vna camisa

mori.

mandandoli a

damento

ne

carauela e de
la

li

non

non

se

soa amistade etiam

hauessemo

quali

ma non
la

li

fama

luj sei

Re

ie

breuemente

manda

fo

con

el

certi soi negri ala

partissemo che non solamente hauessemo

vendessemo molte cosse ha barato dele


schiaui

negri

rispeto a quello

bona per

iera asai

auea bixogno dele

nostro signor

el

dito negro

el

se parti chel

li

certi

da conto a

et ale effeto

venuti per coman-

e altre asai parole. //

El tniciman ando con


dito signor e de

li

de Portagalo christam per far con

per intender da

mandaria

como ieremo

Re

paexi che ogni anno

nostri

di

146

dir

dei nostro signor

bona amistade

luj

cosse

e a dir

qual giera asai bella e fata in terra de

la

la

certa

quantita de oro

credeuemo atrouar perche

imformation de negri de Senega

ma

atrouassemo esser molto puocho segondo nuj

segondo loro che sono pouerissima zente

li

parea asai

el

qual

oro e molto da loro apresiato e segondo mi molto piu da lor

cha da nuj perche

lo

estimano per cossa preciosa niento dimeno

ne fano bon merchato rispeto ale cosse toleano da nuj


tro

al

incon-

per esso che in queste nostre parte non sono tanto apresiade

e qui stessemo circha doi

in questo nostro

147
(

zornj. //

tempo vegnimo

ale carauele nostre molti

de quelli negri habitanti da luna parte e da laltra e dele riuere


dei dito fiume.

nuoua a

loro e

venderme

14S
(

chi vegnia per vederne e per cossa molto

mai non

uista per

li

soi

passadi chi vegnia per

algune fuxare ouer qualche aneleto doro

le

fuxare che ne portaueno herano queste prima gottonine e filadi

de gottonj e panj de gottonj

filadi (*)

a lor

modo

algunj bianchi

e altri chansadi zoe vergadi e bianchi e lazuri e (**) rosi

") Mi: de.


C: undici; M2:

147

14
(

(*)

(**)

350

Mi: verne.

C: fatti.
C: e altri.

quindici; V. F. 15.

molto

ben

Item portauano molti

fati.

gatti

maimonj

149

babuin

de

diuerse sorte e de picholi e de grandi che in queste parte se de

troua grandssima quantitade e dali per pocha cossa per ualuta

de diexe mercheti in zoso a barato de qualche altra fusura che


li

dauemo

gatti

fano

alo incontro.
el zibeto e

per una altra cossa

marcheti non che

el

Item ne portauano zibeto e

pelle [de]

a uenderli hauerasse vna onza de zibeto


al

non ualera 40 o

incontro che

vendano a pesso

mation. Altri ne portauano

fruti

molti datali pizoli e saluadegi

ma

de diuerse sorte e fra

manzaro segondo

50

per existi-

io el dico

non molto boni.

sia

li

altri

qualli fruti

io

ne manmai non

ne uolsi manzar per dbio dei fluxo. //


E a questo modo haueuemo ogni di zente nuoua

ale cara-

ierano bonj da

zauano

lor e molti di nostri

trouauali de uarij saporj

di

nostri

ma

mai non cessaua de andar suso e


zoso per quel fiume de quelle sue almadie da luogo a luogo
con femine e homini al modo che fano de qua le nostre barche

uelle e de diuersi lenguazi.

in sule fiumare
e

vogano

tuti

ma

tuto el suo nauigar sie per forza de remj

impie tanti da vna banda come dal altra e sem-

pre ne hano vno de piu che de drieto da tuti che voga ora da

vn lado ora da laltro per tenir drita la barcha. El suo vogar


sie im pie a forza de brazi senza piegar el remo a torza nesuna
ma el remo sie fato in questo modo ano vna maza im modo
de vna meza lanza longa non oltra vm passo e mezo ( 150 ) de
cauo da questa maza hano fichado ouer ligado per altro modo
vn tagier retondo e con questa sorto de remj uognon uelocissimamente quelle sue almadie e questo e el suo modo de nauigar
vano con queste sue almadie per la costa dei mar a terra a
terra e hano molte boche de fumexeli doue se meteno e vano
seguri

ma

continuamente non

(149)
150
(

]vi Ij

C:

a mais: grandi.
che sette piedi

se alargano

vm

perche non vano securi da

paexe

al

molto dal suo paexe


altro

per non esser

mezzo.

357

prexi pur da negri et esses vendudi per schiauj.


151

2 zornj

terminassemo de partirne

dei dito fiume perche molti di nostri

cauo de

in

de vegnir ala bocha

homini

comenzauano a

se

malar de febre calda acuta continua vnde sbito partissimo.


Dele cosse che se puol dir de questo paexe per quel che nuj

uedessemo

per

la

information che nuj hauessemo in quel

pocho de tempo che nuj stessemo prima ve

continuamente idolatria in diuersi modi dando grande fede

esser
ali

incanti e altre cosse che sano far diaboliche

Idio anche ge de algunj che dela seta de

cossa e questi

tali

paesi de mori e
nele lor chasse

quelli

tuti

cognosce

el

mondo

e per

li

non stano fermj nel paexe che li paexanj stano


non ne sano niente dei modo dei viuer de cos-

Senega antedito
che hano de

ma

Macometo sano alguna

sono homini che vano per

modo

toro tuti squasi se gouernano nel

manzano de

quelle

de negri dei Regno de

medeme viuande

saluo

che de questi non nasceno nel regno

riso e xexi

manzano costoro carne de can doue


manza altroe. //

primj negri. Anzi

non o mai

oldito che se

El uestir de questi e de gottonine saluo cha

che uano squasi


esser in

tuti

habondantia

nudi questi

quando sono

modo

uano

negri de Senega

per

tuti uestidi

gottoni.

Le femine
152

soluo che hano a piaser

super

el

in suli fazoleti e

le

el

peto chi super

el

brazo

altre

qual pareno de queste oure de seda che se solea

vxar

tempo vano

forzo

pizole de farsi algunj segni pontezadi nele carne

a pontadure dago chi super


colo

el

mazor quantita de

uesteno pur ancho a vra

fate

sua

dissi la fede

si

sono fate con fogo che mai per algun

via. //

Questa region

sie rnolto

calda e

si

tegno che tanto quanto

piu se va per auanti soto losrro tanto piu ucl rason cheia sia
clida especialmente in questa

mar

per esser ocupada per


151
(

C:

Em

152
(

piacer...

358

li

fumara fasea piu caldo cha

nel

molti alborj e molto grande che

giorni undici.

M2: Le femine alcune

se uestino altre

uano nude

hano

sono per quelli paexi.

dela grandeza de questi albori ve digo

nuj tolessemo aqua a vna fontana che iera apreso la riua dei

fiume ala qual fontana iera vno alboro grandinissimo e molto


grosso

ma

non

lalteza

lera per rason tanto

quanto

in la groseza

perche per la estimation zudigassemo quello non esser oltra


153

20 passa

alto

ma

el dito

molto piu grossi


vertu dei

esser

17 atorno atorno al pie.

large che

vmbra anche

fasea grande

la

154

iera

si

spandea atorno per modo chel

se ne atroua de molto piu grandi

che pbditi intender per questi simili arbari

paexe esser buona e

bagnata da molte aque.

vertuoxa per

la terra esser

//

In questo paexe (*) grande copia de alefanti.


tri

Ma

albaro sbusado e in molti luogi vano e conchauo e hauea

rame desopra molte

le

fessemo mesurar e in esso

la groseza

atrouassemo circha passa

one visto

io

non li sano in queste parte dismestigar como


mondo e si non fo questo uiazo chio li uidi.

viuj saluadegi che

in altre parte dei

Ma vn

dapoi veni in sula carauella a intrar in

altro viazo che

questo fiume de

a mezo

el

boscho

Gambra

15S

).

Et essendo con

fiume hauessemo vista de questi

andar per

nuj per andar a

essi

la riua

el

saltassemo nela barcha algunj de

perche ieremo

vm

puocho lutan

ne vedeno vegnir se messeno nel boscho dapoi


altro pizolo

nauilio sorto

tre alefanti vsir dei

negro che per

nome

se

chiamaua Geranumensa

cercha la bocha de questo fiume de

ne vidi vn

io

morto perche a mia compiasentia vn

altro signor

1S6
)

Gambra anda

ma come

che habita

a cazar con

molti negri e duj zornj perseguino questo picolo alifante tanto

che lo condusseno a

fin. //

Costoro vano a cazia a pie e non portano

altre

arme per

offender saluo azagagie dele quale se ha dito di sopra e archi

(153)
154
(*)
155
(

156
(

M2:

passi.

C: braccia; M2:
C: acrescenta: si

passe.
trova.

Esta referncia a

C: Guumimansa.

uma

outra viagem no se encontra

em

C.

359

arme che trazeno sono auenenade.

e tute le soe

vano a trouar questi alefanti


doue continuamente

diti

sapiati che

quando vano a caza

alefanti stano

maxime

boschi

ali

in luogo fan-

goso perche sono come porzi che uolentiera stano nel fango

doue sono molti albori

e ferisseno

elefanti e

li

vano scampando
lo elefante

se

meteno

da vn alboro

e saltando

al altro

im modo che

che animal grosso auanti chel se possi volzer


el fi

luj

el gie

molto offeso senza poderse

difender ben ve digo che ala larga doue

homini aldegaria acostarse a

homo

negri de drieto de quelli

con sagite ouer con agazagie auenenade

da molti per questo modo

ferido

157
(

non

fosse albori algunj

perche non core tanto

vm

che lo elefante solo ha se mouer dei suo passo non la

zonzesse che per rispeto dela sua gran grandeza la qualle e

estrema

e el

suo passo e molto longo.

quando

le

//

acaduto che per disgratia algun elefante habia

perseguitato algun

homo

nel pian e chel lbia azonto

non

offende de altro cha da quella tromba grande dei suo

lo

muso

che vol squasi parer quella dei porcho benche la sia altramente

muso

perche la tromba nel


lo elefante

si.

lauro grosso e duro

como

el

dei porcho

non

mobile e quella de

Questo perche quella delo elefante


el

qual

el torze

uolo e questo non puo far

sie

como vn

eslonga escurta recoliando


el

porcho per

modo

che

arcoliendo lhomo con questa tromba lo buta tanto alto in aere

che auanti chel zonza a terra lhomo e morto e questo ho aldito


ricontar a molti negri.

Ma

non

homo

se

morto

in terra el qual

da

/ /

pero lo elefante pero ferozo animal che uada al


luj

non e atentato questo picolo alefante

non hauea

vm

oltra tre

uidi io

palmi de denti longo

palmo se recolieua nela masela si


che non parea che hauesse se non duj palmj de denti vnde
dicemo esser molto zoueneto dico per quelli che hano lo dente
e

de questi

tri

palmj

10 e 12 palmj longo.

157
(

360

C:

deest.

//

Braso do Infante D. Henrique


(ATT

Livro

da Nobreza, de Antnio Godinho)

per picolo che fosse questo elefante nuj zudigessemo per

meno

lo

mi

elefante

fo

quella parte

me

tori

nostri questo

di

donado per quel signor zoe che


piaseua e che

el resto fosse

manzar vnde intendado

dori per

158

lauesse carne per 4 in 5

vm

per negri ne fezi taiar

tolesse

dado a

desso

quelli caza-

che quella carne se manzaua

io

pezo zoso e de quello magnai (*) nel

nauilio nostro arosto e aleso per prouar piu cosse e per poder
dir

che hauea manzato dela carne che non hauea manzato

algun dela mia terra la qual carne in effeto non e tropo bona

mi parse dura
etiam
e

vm

ancho

trassi molti

vm

longi

molto

disauida

di pie soi e parte dela

zoe

molto grossi

e piu e

portai

al nauillio

corpo che ierano negri e

di soi pelli dei

palmo e mezo

pocho sauor

tromba dei muso

parte de quella carne apresentai poi in

qual cosse in

le

Spagna

al

mio

159
(

signor Infante don Henrich de Portagallo el qual la receuj per

grande presente per esser

paexe

ancho perche

el

prima cossa hauer

la

visto de quel

desiderua molto de hauer de queste

cosse stranje che a luj ge vnia de lonzi parte apresentade e

de paese discoperti per soa industria volio che vuj intendiati


chel pe delo elefante e tanto tondo atorno atorno squasi se

asemilia a

vn pe de caualo

simo sul qual callo dei pie

ma
la 5

tuto de

vn

callo

negro grosss-

ongie atorno dei dito pie raso

a terra rotondi e de grandeza vn puocho piu de


e

si

non

non

fosse largo piu de

vm

palmo

mezo largo
come ho

per ognj quadro e ognj uolta perche

muso
como

vm

grossom

giera el pie de questo elefante picolo cossi picolo chel


soto la solla
dito

dei suo

chel uol squasi parer a quel dei porcho el e tuto tondo

vn

tagier

donato etiam vn

notando e che per

lo dito signor

altro pie de elefante

il

negro mj fo

qual amesurj piu uolte

sotto la solla de esso pie presente molte persone el qual atrouai

palmi 3 e vn dido grosso cossi de largo como de longo in ogni


158
)

(*)
159
(

C:

5 in 6.

Provvel erro de
)

C:

leitura.

C:

mangiai.

deest.

3l

parte chel mesuraua

longo e ben fato

pie grande etiam apresentai al prefato

el

vno dente de

signor Infante con

qual dente con

el

el dito

Brogogna

signor apresentar ala Duchesa de

presente non creda algun che lo elefante

como

zenochi

altre uolte

che iera 12 palmj

alifante

ho adito

manda

pie

(*) per

non

dito

il

vno grande

se desnodj neli

dir auanti che fosse in queste

desnoda e uano e gietase zoso e suso come

parte. Anzi se

li

altro animali. //

Anchora
de

fiumj

fiume

questo

in

paexe

questo

Gambra

de

oltra

calcatrize

le

molti

in

asi

diuerse

altre

vno animal pesse chiamato

cosse che se atroua el se atroua

pesso caualo questo animal e dela natura squasi dei uechio

marin che ora

sta in

aqua ora

sta in terra e

da

tuti e questi

elementi se ne serua e de questa natura zoe de questa forma

de corpo grande come e vna vacha e de curto de

ele

et

ha

grandi a

pie fesi e ala testa

modo

dei

come vvn

porcho zengiaro

gambe

160
(

ha do denti

cauallo e

sono questi denti molto

grandi che ne ho uisto de do palmj piu longi e ale fiade lenso

como

questo animal de laqua e ua super la riua

drupeda comele questa


doue

se

de negri

nauega per
161
(

).

infiniti

bestia qua-

se atroua in altre parte

se atroua in questo

modo

-grande de 3

diuersi oxelli se atroua molto

maxime

non

nostri christianj saluo che in questi paexi

Anchora

zoe notule a nostro

simil bestia

differenti

paexe vespertilionj

palme

piu e

dali nostri

altri

de qua e

papagali e cossi etiam molte pessi in questo

fiume diferentiadi de gusto tamen bonj da manzar.

Como ho

dito di sopra per consilio di nostri

semo dal porto

dei

signor Bati

Mensa zoe

homini

dei suo

partis-

paexe e

antedito e in pochi zornj ensissemo dei dito fiume et essendo

fuora parendone a tuti hauer molte uituarie chel seria laudabil

D. Isabel, irm do Infante, casada em 10 de Janeiro de 1430


FiJjpe o Bom, duque de Borgonha.
160
Ml, repete-se: e de gran corpo como e la uacha.
)
(
161
C, porm: se non per ventura nel Nilo.
)
(
(*)

com

Em
Em

362

cossa poi che la nuj eremo che douessemo etiam scorer piu
oltra per questa costa perche essendo tre nauillj

bona compagnia

ieremo asai

dacordo vn zorno cercha terza con

cossi

vento prospero fessemo vella e perche nuj ieremo molto incolfadi a questa

bocha

Gambra

dei rio de

162

e la terra dela parte

al mar fazendosse
)
(
vn cauo nuj tegnessemo la volta de ponente per metersi fora al
mar la qual terra mostraua tuta bassa e copiosa de infiniti e

de verso ostro e garbin se meteno

fuora

grandissimj albarj verdi e dapoi che fossemo largi in

mar quanto

ne parse discoprissimo quel non esser cauo da far mention


perche oltra

la

ponta

dita

tuto de longo niento di

perche intorno da essa

se

uedea

el

tereno dela dita costa

meno andassemo largi da questa ponta


se vedea el mar romper piu de 4 milia

fuori perche nuj continuamente

tegneuemo andando duj hominj

super la proua e vno su lalbaro da alto per descoprir scogi e


altre

seche nauigando solamente

con grande risguardo

vna carauella

il

zorno con puoche velle e

de note metando anchora andagando

segondo gne tochaua per sorte ognj

drieto al altra

zorno perche cadauno de nuj haueria uoluto chel compagno


fosse andato auanti

zorno a uno

sempro a
la

tuto

faxeuemo per

sorto tochando

vno

nauigando per questa costa

uista de terra duj zornj e lo terzo scorendo discopremo

vm

bocha de

mostraua

ma

laltro al altro e cossi

la

dita

fiume de asai resoneuel grandeza segondo

bocha

esser larga piu de

mezo

auanti andando verso la sera hauessemo vista de


e quasi mostraua a

modo

de vna bocha de

vm

milio e piu

vm

pizol coifo

fiume di che

per esser tardi metessemo ferro e la matina sequente fessemo

bocha de vn grande fiumo


mio quella esser pocha menora
fiume de Gambra e de luna parto e da

vella e incolfandosse discoprimo la

parendo nuj segondo

el juditio

dela antedita bocha dei


laltra dei dito
alti

vnde

(162)

fiume pareano sopra de bellissimj albori verdi e

se calessemo e qui sorzessemo apreso la dita bocha. //

i:

metemo.

363

chada vn

di nuj

butassemo fora

insieme determinassemo de
li

questa fiumara

de

parte.

sauer

nuoue

fessemo breuemente

cossi

le

dei paese e el

signor

Mansa
negro

zoe a dir la fiumara de

qual habitaua dentro

el

che

el dito

signor

non

la

fiumara de Casa

vn signor nominado Cassamansa


fiume zercha a milia 30

dito

il

se atroua

Hera andato in guera

li

contra vno altro suo vicino de che habuto nuj questa


il

questa

di

barche andano e tornano.

chiamaua

dissene che questa fiumara se

ma

era

chi

dele nostre barche con

nostri trucimanj in terra a sauer cosse

nome

barcha parlando

la nostra

mandar do

zorno seguente se partissemo. Notando che dal

fin a questo altro rio de

Casamansa son

lige

rio

tal

de

nuoua

Gambra

25 che son milia

163

100

).

Essendo partido da questo fiume de Casa Mansa seguendo


per

la costa

peruegnessemo a vn cauo chel

al

nostro iuditio e

luntan dala bocha dei dito fiume circha a milia 20 questo cauo
e

vn puocho piu

alto

chal tereno dela costa e mostraua la

fronte de esso esser rossa e per questo

Rosso.

E
vm

el

Cauo

//

dapoi nauigando per la costa pervegnemo ala bocha de

fiume asai rasoneuolo e a nostro iuditio largo vn trar de

balestro questo

nome
santa

el

rio

Ana

al nostro
el

metemo nome

li

non curassemo de

de Santana perche saluo

(*) nuj

passasemo per

altro

el

el dito

camino vegnessemo a vn

164

tentar

ma

uero in

li

metessemo

tal

zorno de

fiume e nauigando pur

fiume pur ala dita costa

qual non mj parse menor delo antedito fiume de sancta

e a questo altro metessemo


dal

Cauo Rosso

163

fin a

nome

el rio

de san

Domenego

Ana

(**) e

questo fiume vitimo zudigemo milia 55

Mi: 200.
non curammo di tentare. T: no quisemos entrar dentro. R:
no cuidmos de tentar entrar nele.
(*) Dia 26 de Julho.
(**) Dia 4 de Agosto.
)

164

364.

in

6o dapoi etiam nauigando per

per nostre zor-

la dita costa

nade vegnessemo ala bocha de vn grando fiumo digo


che prima nuj

165

se

ueda

la

qual largeza zudigassemo

alborj dell'altra

li

si

grande

zudigassemo quello esser coifo nientodimeno

tuti

parte dei tereno de verso ostro

tuti

almeno

esser milia 20 e

de

suso perche metessemo bon spatio in trauersar la dita

la in

quando da laltra parte hauessemo vista im mar de algune ixole vnde nuj determinassemo
de uoler sauer in questo luogo qualche nuoua de questo paexe

bocha zoe de vn tereno

sbito

al altro e

[metessemo] anchora

nostri nauilij doe

166
(

e la

matina seguente

el

vene

ali

almadie che sono de quelle sue barche

antedite di sopra le quale in verita erano molto grande e squasi

che vna de essa era cossi longa come vna dele nostre carauelle

ma non
menorj

si

vogando

questa giera piu de 30 negri laltra era

alta e in

hauea da cercha 16 homini nuj vedendoli venir

et

167
)

molto velozemente con

soprascritto e dubitandose algun

li

soi

remj pur nel

prendessemo

le

arme

in

modo
man

per star a ueder quello che volesseno far.

Costoro quando ne fono apresso leuono vn fazuol biancho

vn remo quasi im modo che domandaua segurta e nuj


in quello modo e uisto lor che haueuemo fato
il simile alora veneno a lado e la mazor dele due almadie se
acosto ala mia carauella e qui ne comenza a guardar per gran-

ligado a
li

respondessemo

dssima merauelia vedendone esser homini bianchi etiam guar-

dauano

la

forma

dei nostro

nauiho con lalbaro e con lantena

incrosada che e cossa che lor nol sano

mei trucimanj
11

disseseno ne

di quali

meno

mai algun

ne lusano vnde

la sia

10 desideroso de intender questa generation

li

fixi

parlar

di lor pote intender cossa

quelli dele altre carauelle de che

ali

che

vedendo

questo ne hebi grandssimo despiaser e vltimate se parteno<

senza poder intenderli di che vedando nuj questo che ieremo in


165
(
(

16 <5)

(i67j

Mi: dela terra.


Mi: deest.

i:

yegnando.

3$

paexe nuouo

podeuemo

che non

esser intessi concludessemo

chel passar piu auanti era suprfluo perche

zudigauemo sempro

di atrouar piu noui lenguazi che non podandoli intender non


si

podea

cossa

far

nuoua

determinassemo de tornar

cossi

indredo da quelli negri da quelle 2 almadie fo compra da nuj


algunj aneleti doro a barato dalgune fusarete e piu non parlando

per cegni fazeuemo merchado e

si

comprauemo

vendeuemo a

quel modo. //

Nuj stessemo sopra questa bocha de questo gran fiume duj


si ne mostraua qui molto e molto bassa.

zornj e la tramontana

In

atrouassemo vna contrarietate

luogo

questo

che

non

se

atroua in algun luogo doue nauiga christianj zoe chel se fa


in quel

paexe marea de aqua de montante

ma

fa a Uenesia o in tuto el ponente

doue

de zosente

como

in ognj luogo la

crese 6 ore e calla altre 6 quiuj la crese 4 e calia 8 e sie tanto

limpeto

e la

corente dela dita aqua

la

comenzar

squasi incredibille perche tre anchore per proua

a creser che

le

con fatiga

podea

se

marea quando

tenir e ora fo che la corente ne feze far uella

per forza e non senza pericolo perche lauea molto piu forza

cha

le uelle

con

el

uento.

Partissimo dala bocha de questo gran fiume per tornarsene


in

Spagna

le

qualle iereno

e si

tegenessemo
distante

queste ixole zonzessemo


pizole

le

la volta

de

mar

verso quelle ixole

dala terra ferma circha milia 30 a


qualle sono 2 grande e algune altre

queste 2 grande sono habitade da negri e sono ixole

molto basse

ma

sono ben fornide de albori granai

ancho non hauessemo lengua perche


nuj loro e de

li

lor

alti

qui

non intendeano nuj

partessemo e uegnemo verso

le

parte nostre

de christianj ale qual per nostra zornata nauigamo tanto che

Dio per sua gratia quando

366

el gie

piase ne conduso a

bon

porto.

VIAGEM DE PEDRO DE SINTRA


(1462)

Questo e quanto ho intesso

tempo che andai

nel

stadi de altri principalmente el


la

e uisto

Re de

che qui de sopra dinotato

ma

in quelle parte

dapoi de mj ne sono

Portagallo ge

manda dapoi

morte dei dito signor Infante don Henrich 2 carauelle armade

Capitanio vn Piero de Sinzia scuder dei dito signor re al qual


el dito

signor comesso

carauelle

el

douesse scorrer

vn pezo auanti per

paexi nuoui col

169
(

168
)

cun

le

predite 2

quella costa de negri e discoprir

qual Piero de Sinzia anda vn zouene

portagalexe mio amigo

el qual iera stato con mj in quelle parte


mio scriuan e al ritorno dele predite 2 carauelle atrouandome
io Aluixe da Mosto in Lacus logo apreso el Cauo san Vizenzo

capito

dito Piero de Sinzia et el predito

il il

in chasa

mia

el

qual mi dete in nota de ponto in ponto tuto

el

paexe che haueano discoperto

le

starie

come stauano

comenzando

mio amigo dismonta

dal predito Rio

li

nomi

cheli

haueano messo

tuto per ordine la qual se contien

Grande doue nuj fossemo per auanti

che sono queste qui desoto denotade.

mio amigo me disseno che ierano

stadi a

quelle sopradite doe ixole grande e habitade e che in

vna de

Prima
esse

predito

el

dismonta in terra

quelle ixole

ma

parlareno con loro negri habitanti de

che non sono intessi e andarono ale soe habi-

tation alquanto fra terra le qualle ierano casaze de pagia poue-

rissime e in algune de quelle case atroua statue de idole de

legno e che per quello che

poteano de lor comprendro quesri

negri sono idolatri e adorano quelle statue dapoi

hauer ne intendro altro da costoro

se partino

de

li

non possando
seguendo suo

viazo per la costa piu auanti tanto che venerono ala bocha de

(168)

]yi r:

scriuer.

(169)

Mi:

el.

367

vn gran fiume

largo segondo

bocha de questo

ala

nome de

la dita costa e

de Verga
171

17
(

da questo fiume Besgue e nauigano per

de

el

quel

si

puose nome

el

cauo

questa costa dal dito fiume de Besgue fina a

Verga

e sono iuj

fiume circha milia 50 per costa e


el rio de Besgue deriuado

altro

venerono a vn cauo

e tuta

cauo

questo

Rio Grande

dei

signor che habita ala bocha de quello.

Dapoi partino

alta

bocha

esser dala

questo fiume se chiama

dice che

aver

suo iuditio cercha in 3 in 4

il

meteno

milia e per suo albitrio

circha a milia 140 e

tuta

montagnosa non pero tropo

per suo iuditio dal fiume

montagne sono

le dite

simj albor j molto grandi e

alti

dito

al

cauo

tute piene de bellis172

e che verdexno

et e bella

nauigamo

cossa de veder.

Item perpassareno per

el

dito

cauo de Verga

per la dita costa per spatio de milia circha 80 discoprino vn

cauo

altro

qual segondo loro dicono quello esser

el

cauo che mai uedesseno


cauo

mante

tuto

e in

vna ponta aguda

fa

si

questo

el

forteza che feze lo Infante

prprio

vna

la

qual

ala qual

el

messe nome Sagres.

donj

sie

modo

terra

piu alto

de questo

de vna ponta de dia-

copioso de altissimj

sie

messeno nomo a questo cauo

vna

mezo dela

alta a

el

173

albori

verdi e

cauo de Sagres im memoria de

don Henrich a

chi

Dio

lio

per-

dele ponte dei cauo san Vizenzo

chiamasse per

cauo de Sagres de Ginea dicono marinarj quelli

portagalessi

talli

information che hebeno che adorano

esser ido-

le

statue de

legno de forma de homini e dicono che quando deno

manzar o

per

latri

la

beuer offerisseno

ma

viuanda

hano algunj segnj

173

el

uiso e per

C: navigando.

delia' altura.

Este passo mostra que este captulo

do Infante

per

C:

172

(*)

con fero de focho

sono par homini negri

171
(

fati

ali idoli e

Mi: partimo; na mesma linha: navigamo


Mi: alto.
C. acrescenta: molto da lontano.

17 )

368

la

13. 11. 1460)

foi escrito

depois da morte

el

corpo e

sono piutosto beretinj

si

color cha negri

in

vano

senpro nudi e per brage portano scorze de albori con che se

copreno

vergogne non hano arme per non

lor

le

ferro in soi paexi viueno

de

ma

de altra qualitade di nostri

e fasolli

si

atrouar

de mellij e de legumj zoe faua

resi

molto piu grosi e piu

hano carnaze de vacha e de caura ma non in moita quantitade e piu dioono da questo cauo in mar sono do ixolete luna
belli

distante melia 6 laltra 8 e sono dessabitade per esser picol

ma hano

copia de albarj.

Item hanno

li

modo

zopoli al

habitanti de questo fiume algune almadie zoe

nostro grandissime in

mini 30 in 40 cadauna

174
)

qual nauegano da ho-

le

e uogeno piu

recmj in esse e tu ti

vogano impie senza forza nel modo che per auanti


luogi per auanti segondo la lor costuma.

altri

zente

le

sta dito in

hano queste

orechie tute forade de bussi atorno atorno neli qual

vno

busi portano diuersi aneleti doro

dio hano el nasso forado desoto^ nel

drieto alaltro e cossi etiam-

mezo

dei qual luogo portano

vno anel doro apichado nel modo che portano j nostri buffali. E
quando i uol manzar se lo atira uia. E cossi portano li homini

como

femine.

le

dixono che

le

femine di signorj ouer

homini da conto in questo paexe hano


foradi de algunj busi

si

como

li

lapri (*) dela

orechie neli qual busi portano

le

per dignitade o per signification de stado aneli doro


orechie

li

quali

Passado

se tirano e

eli

el dito

bocha cercha a melia 40


se atroua

vn

Vizenzo.

(174)

(*)
175
(

de san Vizenzo

in

50

175
(

rio nela

el

si

como

ale

piasere.

e piu oltra

fiume e largo nela

per la dita costa andando

qua[l] se chiama

rio el

grando questo

meteno a suo bel

Cauo de Sagres oercha a melia 40

se atroua el rio dito el rio

deli

natura

el

bocha che non e

rio
el

Verde. Et e piu

predito rio de san

questo nomj sono sta [t] mesi a questi fiumj per

i:

li

cadauno.

C: labbri.
C: e piu oltm
)

circa miglia cinque.

369
MONUMENTA,

2. a ,

24

prediti nauiganti per le predite carauelle dei

paexe

montuoxa

e costa

bon fondi

ha per tuto bon

et

perpassado questo

Re

e tuto questo

sorgitore

176
)

Verde per cercha a melia 24


se atroua vno altro cauo che li misseno nome el cauo Liedo
zoe a nostro modo parlando el cauo Aliegro e questo nome li
e

misseno perche

rio

parse chel dito cauo con

li

el

paexe fosso tuto

E
Cauo Alegro per auanti comenza per la
vna montagna che dura ben cercha milia 60 ( 177 ). Et e
aquesta montagna molto alta coperta tuta de albori altissimj e
da questo

alegre.

costa

sempre verdi

ale fin de questa

costa ixole 3 cercha milia 8 in

montagna se atroua im mar sula


mar e la mazor desse puol esser

de grandeza de circuito de milia 10


questa ixola

la

Ixola Saluaza.

montagna longa per


Item pasada
auanti

sie terra

la costa la

costa dela

la

bassa

mar

che ensi fuori in

e spiaze
e dal

in 12.

messeno nome

anche messeno nome a questa

montagna Liona.
montagna Liona tuto de

con

178

in

molte seche de arena

la

cauo de questa montagna antedita

andando cercha milia 30 piu oltra se atroua vna fiumara grossa


che larga in nela bocha da melia 3 e piu el qual fiume li messe

nome

el

fiumo Rosso

dimostra esser
questa rasson

li

si

como

questo e perche laqua de questo fiume


rossa e per

messeno nome

el

el

fiume

fondo esser
179
(

Rosso

tal

per

e oltra dei

e vn cauo che el terren a modo rosso e ancho a questo


hanno messo Cauo Rosso e intrano questo cauo in mar
milia 8 e si e vna ixoleta dessabitada la quella chiamono

fiume

dito

cauo
forsi

li

Ixola Rossa dal dito

par

la

tramontana

Cauo Rosso deriuada da questa Ixola Rosa


vm homo sopra el mar. Notando

lalteza de

che dala bocha dei dito fiume Rosso fina a questa ixoleta sono
cercha a milia 10.

(176)
177

i:

scorridor.

Corrigimos de 6 para 60, por supormos haver falta involuntria de uim zero.
C: 50.
(

178
)

179
(

37

Em
Em

Em

Ml

falta con.

Mr, por

lapso: cauo.

Item passando
sacha dei qual
el

vm

fiume grande

Santa Maria perche

rio di

Neue

Cauo Rosso

el dito

sie

(*) fo

el

trouado per lor e da

modo

se fa a
al

qual

durano andando per


qui

laltra parte dei

fiume
sie

sie

vna

vna

ixoleta

melia doue rompe

el

mar

grandinissima corentia de aqua e grande maren de

sie

Scagnj per

vm

se fa

nome

ouer sacha molte basse de arena che

la riuera in 12

montante e de zosente
di

misseno

si

zorno che Sancta Maria dala

ponta in dromo dela quela (**) vn pocho in mar


e fasse qui in questo coifo

coifo in la

le

cauo grande

Ana perche credo

la

qual ixoleta

molte seche antedite


al

qual

misseno nome

e oltra

misseno nome

lissoleta

da questa ixola
cauo de Sancta

el

zorno (***) fo atrouado la predita

che in quel

ixoleta fina a questo

li

cauo son milia 24

e tuta

questa costa e

de spiaze de puocho fondo.

Item oltra

el

dito

cauo de Sancta Ana

fin

180
(

melia 70 e

vno altro fiume al quallo hano messo


fiumo dale Palme per esser la molte palmere e la

piu per la costa atrouasse

nome

el

bocha de questo fiume benche

ocupada de scagnj

e seche

la

mostri asai longa

de arena

pericolosa e dal dito cauo de Sancta


sie

sie

e la intrada desso

Ana

fin

tuta

fiume

a questo fiume

tuta spiaza.

Item passado questo fiume per spacio circha melia 70 pur


vno altro fiume picolo e a questo

spiaze nela dita costa se atroua

ano messo nome

el rio deli

Fiumj.

questo perche quando lo

trouano per tuta quella costa non se uedea altro cha fiumj
in terra e

fumaze

fato per quelle dei

paexe ed oltra a questo

fiume e oltra melia 24 pur per spiaze se atroua vn cauo che se


mete molto al mar sopra di questo cauo e si par vn monte
alto e

questo cauo se chiama Cauo dei Monte.

Item oltra a questo Cauo de Monte dela spiaza andando

(*)

Dia

5 de Agosto.

(**) Talvez erro de leitura.


(***) Dia 26 de Julho.
(io)

i:

C:

quale.

son.

37*

1S1

auanti circha a milia 6o

non

se

atroua vno altro cauo pizolo e

ancho mostra sopra de

alto el qual

vm

hiij

manteselo e

ano messo nome e Cauo Cortesse

a questo cauo

182

questa parte vedeno molti fuochi quella prima note super


albori

per

la

spiaza

Negri

dalli

fatti

vista deli primi nauilij de christianj

183
(

in
li

quando hebeno

mai piu per

lor

non

visti

in quelle parte e oltra a questo cauo a melia 16 pur per quella

spiaza

sie

mar

sul

vm

boscho grande de molti albori che beueno fina

e drieto a

ala qual carauella


la

veno algune almadie o

sia zopoli picoli in

qual vegniano 2 ouer 3 homini per cadauna

man

portauano im
a

questo boscho messeno anchora la carauella

modo suo

algune mazze

cortelli picoli e fra tuti lor

nudi

qual

agude nela ponta quasi

duo targe de cuoro con 3 archi

/ /

haueano costoro

cossi el

tuti

uolesseno esser dardi e alguni di lor haueano alguni

ueneno ala carauella.

184

le

orechie tute forade atorno atorno e

naso desoto e haueano

al colo

de denti che pareano denti de

alguni de lor algune reste

homo

ali

quali

fono parladj

per diuersi trucimanj negri che ierano in quelle carauelle e

mai non
se

fo intessi per algunj

pur vna sola parola.

puote intender da lor alguna cossa di

li

lassano andar.

altri

li

comandamento

dei suo signor

lutana terra doue

Re

pero non

quel negri di zopoli

3 desi introno nele carauelle e de questi 3

prese vno e

portagalexi ne

questo per adimpir

(*) el qual

li

el

comesse che de

capitasseno non uogiando lor andar piu

auanti se per auentura non fosseno intessi quelle generation

che se inzegnasseno de menarli algun de quelli negri dei paexe

o per amor o per forza per poder intender de


per via de trucimania da molti

C:
182
(
(

184
(

(*)

372

60.

Em

Falta

Em

183

Mi:

altri

6.

C: Capo

em Mi.

Cortese o Misurado.
fatti dalli Negri.

Mi: marze.

Alis do Infante D. Henrique.

luj

con tempo o

negri che se atroua in

Portagallo o per spatio de tempo che

lo

imparasse a parlar

algune nuoue de quelli so paexi de negri per questa cason


reteneno questo negro de passar piu oltra quello conduxeno a
Portagallo breuemente parlando al qual negro

Re de

Portagallo

si

el

fexe parlar da diuersi negri.

prefato signor

vltimate de

vna soa femina negra schiaua che vn citadim de Lisbona chel


iera anchora lei de lutan paexi fo intesso non per lo suo pr-

ma

prio lenguazo

per vno altro lenguazo che

quello che refferisse al dito signor

luj e lej

Re per

saueuano.//
el

mezo de

questa femina non se intendo saluo chel se disea che costuj

hauea

dito fra le altre cosse atrouarse nel

suo paexe alicornj viuj

e altre molte cosse de che el dito signor hauendolo tenuto alguni

mesi e

fatol

algune cosse

mostrar molte cosse dei suo Regno donandoli


le fece

185
(

condur da nuovo a una sua carauella nel suo


in nanti non ne passa nauillio
Spagna che fo a di primo feurar

paexe e de questo vitimo loco

alguma
1463.

fina al

mio

partir de

Al qual boscho antedito fo messo

nome per

quelli

el

boscho de Sancta Maria.

FINIS

NOTA Pa.ra a traduo portuguesa cfr. a edio da Academia


Portuguesa da Histria, Viagens de Lus de Cadamosto e de Pedro
de Sintra, Lisboa, MCMXLVIII.
As motas so as da edio da Academia.
dade s as que vo indicadas com asterisco.

185
(

Da

nossa responsabili-

Mi: domandandoli.

373

46

BULA ROMANUS PONTIFEX DE NICOLAU V


SENTENA EXECUTRIA
(22-4-1455)

Sumrio

D.

arcebispo de Lisboa

Jainne,

ves,

juizes

Bula que

cutria

do Infante

Jacobus Dej

D. lvaro, Bispo de Sildo a sentena exe-

apresentada pelo procurador

lhes foi

Nuno Fernandes

e secretrio rgio,

et Apostolice sedis gratia

bonensis et Alauarus

eadem

cum

illa

eorum per

se vel

specialiter

deputatj,

Tinoco.

Archiepiscopus vlix-

gratia Episcopus Siluensis, Judices

executores ad infrascripta, vna


parte Collega,

executores apostlicos,

cum

certo alio nostro in

clausula quatenus ipsi vel

hac

duo aut vnus

alium seu alios etc, a sancta sede apostlica


vniversis

et

dominis Abbatibus,

singulis

Prioribus, Prepositis, Decanis, Archidiaconis, Cantoribus, Sub-

cantoribus, Thesaurariis, Sacristis, Custodibus,

lium

quam

tam Cathedra-

Collegiatarum, Canonicis parrochialiumque eccle-

siarum Rectoribus ac monasteriorum quorumcunque ministris


generalibus,

prouintialibus,

vicarijs,

bus, preceptoribus ac ipsarum


tibus

guardianis,

domorum

quorumcunque ordinum exemptorum

plebanis,

viceplebanis,

archipresbiteris,

beneficiatis, perpetuis curatis et


ecclesiasticis in

per Regna Portugalie

ymmo

vicarijs,

et

capellanis et

personh
officijs,

tabellionibus publicis quibuscunque,

et Algarbij,

ac

alijs

vestrum jn solidum, salutem

in

ubilibet constitutis

Domino

et

nostris

verius apostolicis firmiter obedire mandatis. //

bula plmbea

374

Conuen-

non exemptorum,

curatis ceterisque

Litteras felicis recordacionis Nicolai

mane

et

quibuscunque dignitatibus, gradibus vel

ac prebisteris, notarijs

et cuilibet

non

comandatori-

fratribus et

cum

filis

serieis rubei

pape Quinti, cuius vera

croccique coloris

curie jnpendenti bulatas, sanas et integras,

more Ro-

non

viciaras,

non cancelatas nec

aliqua sui

in

parte suspectas,

sed

omni

prorsus vicio et suspicioni carenti, ut in eis prima facie appa-

Nunum Fernand

virum

rebat, nobis per discretum

Tinoco,

renissimorum principum dominorum Alfonsi Portugalie

Cepteque

Rgis,

garbij

Jnfantis Portugalie

eisdem

litteris

domini,

ac

Henrici

assertum secretarium

apostolicis principaliter

et

duris

nominatorem, coram no-

nem

et

cum

quarum quidem

cum

ea

litterarum apostolicarum presentacio-

receptionem, nobis et per nos ut premititur factas, fuimus

dominum Nunum Fernand] ipsorum dominorum

et Infantis

assertum secretarium et procuratorem, debita

ad executionem earundem

instantia requisitj ut

torum

nos

tenorem qui sequitur

).

per dictum

Rgis

noueritis recepisse

continentes

Post

visensis,

procuratorem in

trio publico et testibus infrascriptis presentatas,

qua decuit Reuerentia

se-

et Al-

in ipsis procedere

et conten-

curaremus, iuxta contraditam seu

di-

rectam per eas a sede apostlica nobis formam. //


Nos igitur Jacobus Archiepiscopus et Aluarus Episcopus,
Judices et executores prefatj, volens

mandatum apostolicum

supradictum nobis directum reuerenter exequj, ut tenemur auctoritate apostlica nobis in

hac parte comissa

et

qua fungimur,

vos omnes et singulos supradictos quibus presens noster processus


dirigitur et

vestrum

quirimus et

monemus primo, secundo

comuniter

et

solidum tenore presentium

cuilibet in

diuisim,

et tercio et

ac vobis et vestrum cuilibet in virtute

sancte obediencie et sub excommunicacionis pena,


nica monicione premissa, in vos

rimus, in hijs scriptis,


et

re-

peremptorie

si

omnes

quam

can-

et singulos supradictos fe-

ea que uobis in hac parte commitimus

mandamus neglexeri[n]t contumaciter adimplere, discrete


mandamus [quatenus] infra sex dierum spacium

precipiendo

1
Segue-se a b<ula

)
8 de Janeiro de 1455.

Romanus

Pontifex, documento n. 44, de

375

pcst presentacionem seu notificacionem presentium, ac requisi-

tionem vobis aut

alterj

vestrum pro parte ipsorum dominorum

Rgis et Jnfantis super hoc factas juramento sequente,

ita ta-

rnen quod alter vestrum super hoc requisitus alteram non ex-

vnus pro

pectet, nec

quorum sex dierum duos

alio se excuset,

pro primo duos pro secundo et reliquos duos dies vobis vniuersupradictis pro tercio et peremptrio termino ac

sis et singulis

cannica

assignamus,

ecclesiasticos

seculares et

monitione
deles,

gulares vbilibet per

dus,

orbem

omnes

singulos

et

christifi-

ordinum quoramcunque Re-

constitu os, cuiuscunque status, gra-

ordinis vel preeminentie

vel

fuerint,

si

Archiepiscopali,

Episcopali, Jmperiali, Regali, Reginali, Ducali seu alia quacun-

que maiorj
quos omnia

ecclesiastica

mundana

vel

dignitate

prefulgeant,

et singula in preinsertis litteris apostolicis contenta,

prout mandantur non adimpleuisse aut distulisse contumaciter

adimpiere ipsosque

Regem

Jnfantem quominus acquisita

et

et

possesa pacifice possideant ac conquestam, de quibus in eisdem


apostolicis litteris
diuisse

mentio prosequantur, quoquomodo jmpe-

fit

mandatisque

et

monitionibus nostris huiusmodi

ymmo

varius apostolicis non paraisse c effectu constiterit in ipsos et

eorum quemlibet

si

singulares persone fuerint, excomunicatio-

nis sententiam jncurrisse et


vile seu loci,

[si

uniuersitas]

ciuitates,

ipsam ciuitatem, castram, vilam, seu locum

castrj,

jnter-

dicto subiacuisse et subiacere eo ipso declaretur et denuncietur,

ac publicarj et denunciarj faciant, prout etiam exnunc prout

extunc predictam, sex dierum cannica monitione premissa, ex-

communicationis
blicarj

volumus

et interdictos

et

mandamus, donec

condignam eisdem Regi

et

amicabiliter concordauerint.

Absolutionem vero etiam


tras Sententias

modo, vobis
376

declaramus, denunciamus

et

Principi

et

pu-

quousque satisfactionem
fecerint,

seu c eisdem

/ /

et

singulorum qui [prefatas] nos-

aliquas incurrerint seu incurrerit quoquo-

et superiori vestro

tantummodo reseruamus.

/ /

omnium

In quorum

et

singulorum fidem et testimonium

premissorum, presentes nostras

per nos publicum

litteras siue

instrumentum processum nostrum huiusmodi


seu continentes et inde

criptum subscripti

continentem

in se

per notarium publicum infras-

fieri et

mandamus,

et publicarj

Archiepiscopi vlixbonensis solius

sigilli

nostrj vero Jacobi

appensione muniri,

in

domni Aluarj Episcopi Siluensis [


]. //
Datum et actum Rome in domo habitationis nostre, sub
anno a Natiuitate Dominj millesimo quadringentesimo quinqua-

absentia

sigilli dictj

gesimo quinto, jndictione


sis Aprilis,

tercie, ie

vero vicesima secunda men-

Pontificatus Sanctissimi in Christo patris et domini

nostri Caiisti,

diuina prouidentia pape

tercij,

anno primo.

//

Presentibus ibidem discretis viris dominj Anthonio Martinj,

decretorum doctore, presbtero vlixbonensi

et

Alfonso Johannis,

clerico colimbriensis diocesis, nostris Jacob] Archiepiscopi vlixbo-

nensis familiaribus continentes quomodolibet (?)

].

//

Et ego Johannes Mathej de Clysentenys, Clericus Tullensis


diocesis,

publicus apostlica et jmperiali auctoritatibus nota-

rius, qui in premissis


[

omnibus

et singulis

agerentur (?) et fierent, vna

interfuj

eaque omnia

cum

et singula sic fierj

dum

sicut premititur

prenominatis testibus
vidi et audiuj.

hoc presens publicum instrumentum seu presentes

litteras

modi processum

manu

fideliter scripsi

formam

in se continente seu continentes,

ATT

prpria

exinde confectj subscripsi et in hanc publicam

signoque et nomine meis

redegi

signaui, in fidem et testimonium

sorum Rogatus

Jdeo
huius-

omnium

et

solitis

et

consuetis

singulorum premis-

et Requisitus.

Bulas,

32-10.

Cfr. Silva Marques,

DP.,

I,

p.

525.

377

47

BULA ROMANUS PONTIFEX DE NICOLAU V


EXECUO NA S DE LISBOA
(5-ao-i455)

Sumrio

Publicao

da sentena executria da Bula Romanus Ponna catedral lisbonense perante o cabido, cavaleiros e

tifex

povo, nacionais

estrangeiros

referido instrumento

In nomine dominj amen.

retirado da afixao o

no dia 28 de Maio de

Saybam quantos

14.56.

este presente

blico stormento de publicaom, [e] notifficaom virem,

pu-

que no

anno do nascimento de nosso Senhor Jhesu Christo de mjl

quatroentos e inqucenta e inque annos, aos cinquo dias do

mes doutubro, em

dia de domjnguo, na

cidade de Lixboa, no pulpeto

leal

tropollitana

da

cidade,

dieta

e senpre

estando aa pregaom todollos

honrrados dayam, chantre, crerigos

cabido da dieta igreia e

caualleiros, scudeiros, cidados e outro


e outros

muj nobre

preegadoyro da igreia me-

homeens estrangeiros de fora

poboo da dieta idade

parte, a saber franeses,

jngresses, castellos, galegos e bizcaynhos,

estauom, seendo todos aa dieta pregaom

que todos presentes


e

pera ouujrem o

presente acto.

O
dei

qual acabado,

em

Rey nosso Senhor

presena de mjm, Joh Duarte, vassallo

e seu

pubrico tabaliam

idade e das testemunhas que adiante

som

em

essa

meesma
hy

scriptas, pareceo

o honrrado Nuno Fernandez Tinoco, caualleiro da ordem de


Santiaguo da Espada

nhor Rey

que loguo mostrou

mjm
Rey

procurador pera este acto do dicto Se-

do Senhor Jffante

dom

e fez erto per

dicto tabaliam, pollo qual e


e Jffante

hua procuraom

em nome

feita

per

dos dictos Senhores

apresentou este presente proesso de letera apos-

tollica desta outra parte scripto,

37S

Enrrique seu tyo, segundo

o qual foy leudo e publicado

na

dieta

pregaom per Loureno Vaaz, bacharel em vtroque

que o

jure,

leo e publicou, asy

per latin como per lingoagem, no

pulpeto da dieta igreia, a todo o sobre dicto poboo, segundo

que

em

elle

h contheudo, da qual publicaom

Nuno Ferrnandez

o dicto

Jffante pedio

mjm

e notifficaom

Tinoco, procurador dos dictos

Rey

tabaliam huu estormento; testemunhas

que presentes foram: Afonsseannes chantre e Pedreannes e


Martim Alho arediaguo na dieta see e Ruy Gonalluez de Cas-

moeda de nosso Senhor

telbranco veedor da

Vaaz

el

Rey

e Tristam

em

Aluaro Lopez de Freelas, cidados moradores

dieta idade e outros.

feito

asy este acto de publicaom segundo que dicto h e

por esto seer mais notifficado e declarado a todallas perssoas

Regnos de Purtugal como aos estrangeiros de fora

destes

o dicto

Nuno Fernandez em nome

mjm

e Jffante e presente

munhas

sobre dicto tabaliam

adiante nomeadas,

parte,

dos sobredictos Senhores

tomou o

com

as

Rey

teste-,

proesso da dieta

dicto

letera apostollica desta outra parte scripto e o

ps e preguou

na[s] portas principaaes da dieta igreia de Lixbo.a, notif ficando

o dia, mes e anno

em

que asy era posto

deste acto o dicto

dictos Senhores

Rey

preguado.

Nuno Fernandez em nome

e Jffante pedia a

mjm

dos sobre

tabaliam hu estor-

mento; testemunhas que presentes foram: Gomez de Payua e

Joham Lopez

e Affonsso Gonalluiz, scpriues das audincias

eclesisticas e Philipe

Afonso tabaliam geeral

depois desto, aos xxbiij dias de

e outros.

mes de mayo da era do

nasimento de nosso Senhor Jhesu Christo de mjl

quoenta

e seis

iiij

e cin-

annos, na dieta cidade de Lixboa, ante as portas

prinipaaes da see da dieta cidade.

estando hy preguado este

presente proesso de letera apostollica desta outra parte scripto,

o qual esteue preguado todo o tenpo que era passado de quando

asy fora preguado ataa o tenpo dora e

em

presena de

mjm

sobredicto tabaliam e testemunhas adiante scriptas pareeeo

hy

379

o honrrado Luis Eanes scollar

em

direito

cannico e vigayro

geeral no spiritual e temporal pollo reuerendissimo

Senhor dom James,

padre o
igreia de

Roma

em nome

dos dictos Senhores

este proesso

em

Christo

per meree de Deus e da sancta

arcebispo dessa meesma, pello qual vigairo e

da dieta

Rey

e Iffante, disse

que de como

letera apostollica asy esteuera

preguado

nas dietas portas prinipaes da dieta see de Lixboa ataa o tenpo


dora, de

quando o

dicto

Nuno Fernandez

o pregara, que de

todo aos dictos actos de como asy esteuera continoadamente

preguado, que pedia a

mjm

tabaliam hu e muytos estormentos

pera guarda e conseruaom dos dictos Senhores

Rey

e Jffante;

testemunhas que presentes foram: Affonsseannes chantre e Pedreannes

Joh Gonalluez beneffiiados na

dieta see e

Dieguo

Gonalluez bacharel procurador do dicto Senhor arebispo e


Affonssesteuez sepriuam dante os vigayros e Pedraluares porteiro

do

dicto cabidoo e outros.

eu sobredicto Joham Duarte, tabaliam, que a todo presente

fuy e este stormento

fijz

esepreuer a

h dado per auctorjdade Reall

mo

meu

signall fiz

em

meu

e aquij

fiell

esepriuam que

me

sob esepreuy per mjnha

testemunho de uerdade que

tall

h.

(sinal pblico)

ATT

Balas,

DP, Lisboa,

380

1944,

32-10.
I,

p. 540.

Cfr. Dr.

Joo Martins da Silva Marques,

48

CARTA DE ANTONIOTTO USODIMARE


(12-12-1455)

Sumrio

Em

Diz-se envergonhado por ainda no pago aos seus


dores Vai partir para a Guin numa caravela a tentar
fortuna Notcias do ocorrido na sua primeira viagem.
ter

nome de

Cristo. 1455.

Dia 12 de Dezembro.

Respeitveis Irmos. Quanto de

bem

tentes, posso-o

das vossas coisas.

mas boas novas

me

calcular, visto

como ainda

vosso,

deveis estar desconter

o que

ms

acerca

verdade, no podendo escrever- vos nenhu-

e tendo realmente vontade de

entregar nas vossas

minha

mim

que no basta

necessrio dar-vos notcias

Na

cre-

mos

ir

para vs e de

e dos outros credores, quis esta

que eu, cheio j de tanta vergonha que preferia

sorte

me

morrer a viver,

fizesse passar

numa

carevela s partes de

Guin.

cheguei aonde nunca qualquer cristo chegara, a mais de

dccc milhas;
largussima

encontrado o

entrei nele

rio

de Gmbia, que tem

uma boca

sabendo que nesta regio

se colhe

ouro e malagueta. Os pescadores da regio atacaram-me

com

arcos e

setas

envenenadas, julgando que fssemos

com
ini-

migos.

eu,

vendo que no nos queriam receber, vi-me obrigado

a regressar, e a cerca de

lxx

lguas da

um

deu-me xxxx escravos e alguns dentes de


e

um

elefante,

papagaios

em troca de alguns panos que lhe apreo meu desejo, mandou comigo ao Senhor

pouco de almscar,

sentmos.

conhecido

Rei de Portugal
x
(

nobre senhor negro

rio

um

Gmbia

secretrio seu

com

alguns escravos. Este

fora j descoberto pelos marinheiros portugue-

Por outro lado as 800 milhos indicadas so nmero errado, muito


inferior ao verdadeiro cmputo da distncia.
ses.

381

comprometeu-se

secretrio

paz

tratar

com

aquele

de

rei

Gmbia.

E
de

o senhor
empresa,

tal

dou em que
em nome de
e levarei

mas

se passava, queria excluir-me

graas aos rogos do tal secretrio, concor-

eu v a essas partes
Deus, volto a fretar

um

com

espero

vendo o que

rei,

com

uma

esse secretrio.

Por

isso,

caravela, na qual seguirei,,

carregamento dos servidores do senhor Infante,

meu

o negcio equilibrar todo o

futuro.

numa

de menos de dez dias enviarei este embaixador

dentro

caravela

a fim de que v tratar a paz; entrega-me todos os seus haveres

para que eu lhos leve na minha caravela. Por

tal

razo con-

vem-me, Senhores, ver por esta vez ainda o que far esta minha sorte; se me no tivesse sido at aqui to adversa, viver

com grande

podia

Xa

me

que

pelo

narra este secre-

verdade, pela terra firme faltavam menos de ccc lguas

at o pas

do Preste Joo, no digo at sua pessoa, mas sim

onde comea o seu

at

rar, teria visto

esperana,

coisas que vos pareceriam vs se vo-las escrevesse.

trio,

seis

territrio; e se

o capito do

jornadas de ns

com

tos do Preste Joo, e falei

Encontrei
as quais se

um

rei

homens

com

me

tivesse

podido demo-

de Melli, o qual se encontrava


e

com

ele

estavam v

alguns do seu exrcito.

da nossa nao,

creio

que das gals Vivaldi

perderam h clxx anos, o qual me

disse, e

assim

o confirma este secretrio, que da sua estirpe s ele restava

2
(

).

outro falou-me dos elefantes, unicrnios, gatos de alglia e

homens com cauda

de outras coisas muito estranhas e de

comem
se

cris-

os filhos.

Embora vos parea

um

navegasse mais

razo porque

dia perderia a transmontana

me no pude demorar

vveres e dos seus

4
(

382

foi

porque

me

3
(

).

faltaram os

preferncia, descendente dos nufragos

que

mantimentos no podem os homens bran

2
E porque no seria, de
da expedio de Valarte?
3
A estrela do Norte.
)
(

impossvel, acreditai que

Referncia aos indgenas.

modo algum alimentar-se sem adoecer e morrer, s os


podem comer os negros que l nascem. O ar, porm, ptimo,

cos de

a terra a mais bela que h sob o cu e est quase no equi-

nxio; no

ms de Julho

xn

os dias tm

horas e meia, e as

noites xi horas e meia.

Escrevo-vos todas estas coisas se

que vos

seria

bem que

[credores] do que ouvir tais notcias.

necessrio que tenhais

pacincia durante seis meses, tanto mais que


seguro, o que certamente
les

no

seria necessrio,

mares so como as guas do porto

esteja certo de

mais grato receber o que vosso e dos outros

me

inscrevo no

dado que aque-

da.

presente carta destina-se a todos os credores; estes

convencer-se, e vs

com

tent-los ipagando-lhes os

aventura

com uma

melhor; por

isso

de que se eu tivsse podido con-

eles,

lx

devem

5
(

),

no

me

teria

em

metido

tal

s caravela. Talvez venha a acontecer pelo

tende pacincia, pelo

amor de Deus.
Vosso
6

Antonius Ususmaris.

Documentos sobre a ExVITORINO MAGALHES GODINHO


panso Portuguesa, Lisboa, . di. (1956), III, p. 98-100.
Traduo do texto publicado por Rinaldo Caddeo em Le navigazioni atlantiche di Alvise de C da Mosto, Antonioto Usodimare e Niccoloso da Recco, Milo, 1929, p. 153-155. Vem tambm no Itinerarium
Antonii Ususmaris Civis Januensis, de 1455. Este cdice da Biblioteca
Universitria de Gnova, atribudo a Antoniotto Usodimare, uma
coleco de lendas e dados soltos procedentes de diversas cartas nuticas
e db livro Imago Mundi de Honrio de Autun. O ttulo foi acrescentado
no sculo XVIII. Cfr. Florentino Perez Embid em Los Descubrimientos
en el Atlntico y la Rivalidad Castellano-Portuguesa hasta el Tratado
de Tordesillas, Sevilha, 1948, p. 54, n. 15.
Alberto Magnaghi publicou em Roma, em 1935, no seu livro
Precursori di Colombo?, p. 24-31, nova leitura, que Youssouf Kamal
reproduziu em 1936 nos seus Monumenta Cartographica Africae et
Aegypti, Cairo, tom. IV, fase. I, p. 1102. Foi Giacomo Grberg quem
deu estampa pela primeira vez, nos Annali di Geografia e di Staiistica, Gnova, 1802, II, p. 287 e 290, o texto de Usodimare.

Nenhum texto ou comentador nos disse at hoje,


de que quantia se trata.
6
Para a biografia do autor cfr. R. Caddeo, Ob. cit.,
)
(
5

em

con-

creto,

p.

88-89.

383

49

BULA INTER CETERA DE CALIXTO

III

(13-3-1456)

Confirma

Sumrio

cede

domnio

de

realizar,

a terra de Guin

In nomine Domini

cum instrumentam

perpetuamente,

Cristo,

jurisdio

ou a

feitas

Bula Romanus Pontiex de Nicolau V

Ordem

espiritual sobre

todo

con-

poder,

todas as conquistas

desde os cabos Bojador e

No por

toda

plaga meridional, at aos ndios.

Amen. Nouerint vniuersi presens publiquod anno a natiuitate Domini

inspecturi,

millesimo quatuorcentesimo quinquagesimo sexto, decima sexta

mensis augusti, coram egrgio legum doctore Lupo Ualasci de


Serpa, jllustrissimi domini nostri domini Alfonsi Portugalie et
Algarbij Rgis Cepteque domini et in eius sacro pallacio suppli-

cacionum expeditore. In presencia mei

domo

criptorum, in

notarij et testium infras-

habitacionis eiusdem doctoris comparauit

Aluarus Petri legum licentiatus et eiusdem Serenissimi Rgis


generalis et legitimus procurator et eius

quasdam

doctori

alias Nicolai

ncn

rasas,

plmbeo

pape quinti

cancellatas.

(*)

sigilattas.

sequitur et est

nomine presentauit

dicto

in se continentes,

quasdam
non viciosas, non

omni suspicione

carentes et sigillo

litteras apostlicas Calisti

Set

Quarum

tenor

pape

de

tercij,

verbo

ad uerbum

talis.

Calistus episcopus seruus seruorum Dei.

Ad perpetuam

rei

memoriam.
Inter cetera que nobis diuina disponente clementia

peragenda, ad id nimirum
locis et

384

soliciti

incumbunt

corde reddimur ut singulis

presertim que Sarracenis sunt finitima, diuinus cultus

No

texto:

pumblio.

ad laudem

gloriam omnipotentis Dei et

et

tacionem vigeat

Regibus

et principibus

per predecessores nostros

omnibus

obtineant,

sublatis

dubitacionibus, robur perpetue firmitatis

apostlico

munimine solidemus. Dudum siquidem


papa V predecessor noster, litteras

recordationis Nicolaus

felicis

concessit tenoris subsequentis

Cum

autem

).

sicut pro parte Alfonsi Rgis et Henrici Infantis

[accepimus]

predictorum

spiritualitas in

in

que

et

Romanos pon-

benemrito concessa sunt ex causis legitimis emanarunt,

tfices

ut

fidei christiane exal-

continuum suscipiat incrementam

et

eisdem

modum

supra

ipsi

solitarijs Insulis, Terris,

affectent

Portubus

quod

et locis

mari Occeano uersus meridionalem plagam, in Guinea consis-

quas idem Jnfans de manibus Sarracenorum

tentibus,

armata extraxit
prefate

Militie

manu

et christiane religioni ut perfertur conquesiuit,

Ihesu Christi cuius reddituum suffragio idem

Infans huiusmodi conquestam ferisse perhibetur,

per sedem

apostolicam perpetuo concedatur ac declaratio, constitutio, donatio, concessio, appropriatio, decretum, obsecratio, exhortatio,

iniunctio, inhibitio,

mandatum

predecessoris huiusmodi, ac

et voluntas,

omnia

nocnon

littere

Nicolai

et singulla in eis contenta

confirmentur.

Quare pro parte Rgis


militer

et Jnfantis

supplicatum ut declarationi,

predictorum nobis
constitutioni,

fuit

hu-

donationi,

concessioni, appropriationi, decreto, obsecrationi, exhortationi,


jniunction, inhibitioni

modi

mandato

et in eis contentis,

confirmationis

apostolice

et uoluntati, ac litteris huius-

pro illorum subsistentia firmiori robur


adi j cere

necnon

spiritualitatem

ac

omnimodam iurisdictionem ordinariam tam in predictis acquisitis quam alijs Jnsulis, Terris, et locis per eosdem Regem et
Jnfantem seu eorum sucessorem

norum

2
(

in

in partibus dictorum Sarrace-

futurum acquirendis, prefate

Segue-se a buJa

Romanus

Militie et ordini huius-

Pontijex, de 8-1-1455, doe. n. 44.

3S5
MONUMENTA,

2. a ,

25

modi perpetuo concedere aliasque

oportune proui-

in premissis

dere de benignitate apostlica dignaremur.

Nos

attendentes religionem

igitur

insulis, terris et locis fructus afferre

huiusmodi supplicationibus

nem,
nem,

litteras et

grata

contenta huiusmodi

habentes

illa

Domino

mandatum,

omnia

et

et

eisdem

salutares,

constitutio-

obsecrationem,

inhibitionem,

iniunctionem,

in

Millitie

inclinati declarationem,

decretum,

appropriationem,

dicte

posse in

exhortatio-

uoluntatem,

inde secuta quecunque rata et

singula,

auctoritate

tenore presentium, ex certa scientia confirmamus et

apostlica,

approbamus

ac robori perpetue firmitatis subsistere decernimus: supplentes

omnes

defectus

si

qui forsan interuenerint in eisdem.

Et nichilominus auctoritate

et

scientia

predictis

perpetuo

quod spiritualitas et omnidominium et potestas in spiritualibus

dicernimus, statuimus et ordinamus

moda

iurisdictio ordinria,

duntaxat

in Jnsulis, Villis,

de Boiador et de

Nam

Portubus, Terris et

locis a capitibus

usque per totam Guineam

meridionalem plagam usque ad jndos acquisitis

quorum

situs,

numeram,

qualitas, uocabula, designationes, con-

fines et loca presentibus pro expressis haberi

litiam et

ordinem huiusmodi perpetuis

tent atque pertineant jllaque eis


scientia predictis

concedimus

beneficia ecclesiastica,

cum

futuris

exnunc

uolumus, ad Mitemporibus spec-

tenore, auctoritate et

et elargimur, ita

pro tempo re existens ordinis dicte

num quorumcunque

et ultra illam

et acquirendis,

quod
omnia

prior maior
et

singula

cura et sine cura, secularia

et ordi-

Millitie,

regularia in jnsulis, terris et locis predictis

fundata et institua seu fundada

et

instituenda cuiuscunque

qualitatis et valoris existant seu fuerint quotiens illa in

vacare contigerit conferre et de


municationis,

suspensionis,

illis

futurum

prouidere necnon excom-

priuationis

et

interdicti

ecclesiasticas sententias, censuras et penas, quociens

aliasque

opus

fuerit

ac rerum et negotiorum pro tempore ingruentium qualitas id


exegerit proferre,

omniaque

alia et singula

que locorum ordi-

narij in locis in quibus spiritualitatem habere censentur de jure

386

uel consuetudine
runt,

f acere,

pariformiter

disponere et exequi possunt et consueue-

absque

ordinare et exequi possit

plenam

singulis ei

et

ulla

differentia

debeat, super quibus

et

disponere,

f acere,

omnibus

et

liberam tenore presentium concedimus

faculta tem.

Decernentes Jnsulas, Terras et loca aoquisita

huiusmodi nullius diocesis existe re, ac irritum


super hijs a

quoquam quauis

et

et

acquirenda

inane

secus

si

auctoritate scienter uel ignoranter

contigerit attemptari.

Non

obstantibus constitutionibus et ordinationibus aposto-

necnon

licis,

statutis,

turis dicte Millitie

consuetudinibus, priuilegijs, usibus et na-

iuramento, confirmatione apostlica uel quauis

alia firmitate roboratis ceterisque contrarijs

Nulli ergo

omnino hominum

quibuscunque.

hanc paginam nostrorum

lioeat

confirmationis, approbationis, constitutionis, supplectionis, decreti, statuti, ordinationis, uoluntatis,

concessionis et elargitionis

infringe re, uel ei ausu temerrio contraire. Si quis

indignationem omnipotentis Dei ac

attemptare presumpserit,

beatorum Petri

et Pauli

autem hoc

Apostolorum eius

se nouerit incursu-

rum.

Datum Rome apud Sanctum Petrum, Anno


dominice

Millesimo

quadringentesimo

Tertio Idus Marti j, Pntificatus nostri

Quibus quidem

litteris

sic

presentatis prefatus

dicti

seruicio

eiusdem Rgis oportebat ipsum habere

per

quinto,

Anno Primo.

nomine

transunta

Jncarnationis

quinquagesimo

procurator

Serenissimi Rgis dicto doctori exposuit,

quod pro

vnum

uel plura

dictarum litterarum apostolicarum.

me notarium publicum

dicti doctoris sibi in

infrascriptum

cum

Iccirco

petebat

auctoritate pre-

publica forma concedi, prefatus uero doctor

auctoritate sui pmblici officij sibi fieri mandauit.

Acta fuerunt hec in

ciuitate Vlixbonensi, in predicta

habitationis eiusdem doctoris,

anno mense

et die

domo

quibus supra,

presentibus ibidem venerabilibus uiris Alfonso Johannis,

Di-

387

daco Alfonsi, Philippo Alfonsi

et

Aluaro Martini, scriptoribus

in cria prefati Serenissimi Rgis, testibus

ad hoc vocatis spe-

cialiter et rogatis.

Et ego Didacus Gonsalui, Regali auctoritate publicus notarius,

predictarum litterarum apostolicarum presentacioni,

quisicioni

rentur

et

cum

prenominatis testibus presens

blicum instrumentum
signo

meo

dum

prestationi,

auctoritatis,

manu

sic

fui et

prpria scripsi et

re-

fierent et age-

hoc presens pu-

me

subscripsi et

signaui

(sinal pblico)

Gav. 7-13-7.
ATT
da Ordem de Cristo, fls.

388

Livro dos Mestrados,


13.

kV-Reg.

165.
Cd. 235
fl.
Vat., vol. 464, fls. 33V-34V.

50

DOAO RGIA AO INFANTE

D.

FERNANDO

(io-n-1457)

Doao

Sumrio

a D. Fernando

e seus sucessores,

para sempre, de

si,
como por
com reserva para a coroa das
crimes em que coubesse pena de morte.

quaisquer ilhas que viesse a descobrir por


seus navios e marinheiros,

aladas nos feitos

Dom

Afomso,

etc.

quamtos

esta carta

virem fazemos saber

que ns queremdc fazer graa e meree ao jfante

dom

Fer-

namdo, duque de Beja e Senhor de Moura, comdeestabre de


nossos Regnos, regedor da hordem e cauallaria de Santijaguo,
nosso mujto

prezado e amado Jrmo,

de nosso prop[r]io

moto, erta ienia, poder absoluto, teemos por


ihe

meree pura, jnreuogauell doaam pera

bem

elle e

fazemos

todos deem-

demtes e soesores de quaeeees quer jlhas que depois da dada


desta carta

em

diante per elle e seus nauyos e gemte forem

achadas nouamente; e queremos que

elle

aja liuremente o Se-

nhorio das terras delias e pouoradores delias, asi e tam conpri-

damente como a ns poderem pertencer, per quall quer maneira


que

seja,

resaluamdo soomente a alada pera ns nos

crimes, nos casos

que cajba morte ou talhamento de

per sy e seus ofiiaes os possa desenbargar.

enbarguo de quaeees quer


res

feitos

mem-

por que os outros [casos] iues e crjmes queremos que

bro
elle

em

que

djreitos, glossas e

esto

sem

opinyoes de douto-

me

comtrairo sejam. //
porem mandamos a todallas pessoas e nossos ofiiaes a

que o conhecimento desto pertemer poderia, se as dietas jlhas


nossas fossem, que

(*)

No

em

esto lhe

nom ponham embarguo

algu

texto original: nembro.

389

e lhe leixem liuremente

com toda jurdiom

posuyr as dietas jlhas e Senhorio

iuell e

pera ns nos feitos crimes, nos cassos

membro

talhamento de
nossa meree.

(*)

como

em

dicto

dias de

por que asy h

nouembro, Aluaro

de nosso Senhor Jhesu Christo de mjll e

3O

que cayba morte ou


h,

Dada em Simtra x

ATT

delias

crime, resaluamdo a dieta alada

Chancelaria

de D. Afonso V,

liv.

iiij

i,

fl.

Gill a fez,

lbij.

118 v.

ano

51

DOAO DA VINTENA DOS ESCRAVOS


ORDEM DE CRISTO
(26-12-1457)

Sumrio

terras

dom Emrrique

o jfamte

de Cristo os direitos

da Guin a partir do Cabo No, sobre

ouro, pescarias e quaisquer outros resgates.

escravos,

Eu

Ordem

Infante D. Henrique doa

que tinha nas

filho

dos muj uirtuosos e de

meus Senhores padre e madre El Rey dom


Raynha dona Filipa que Deus aja, Regedor e gouernador da hordem da caualaria de nosso Senhor Ihesu Christo,
scrareada memoria

Juam

duque de Ujseu
esta

minha

Senhor de Coujlh, fao saber a quamtos

carta ujrem que

comsiramdo eu os trabalhos dos

homeens, primcipalmente deuerem seer por serujo de nosso Senhor Deus e assy de seu Senhor porque ajam de receber gualar-

dom de

gloria [e]

em

este

dessy seemdo certo

non auja algua

noticia

mundo honrra
como

des a

e estado.

memoria dos homes

na cristiandade dos maares,

se

terras e

Naam contra o meo dia e


esguardando quamto serujo se a Deus em ello fazer podia e
bem assy a el Rey dom Afomso meu Senhcr e Sobrinho que
Deus mantenha, me fundei de emquerer e saber parte de mujtos
anos passados ac, do que era des o dito cabo de Naaam em
jemtes que eram aalem do cabo de

diamte, non sem grandes

meus

trabalhos e infindas despesas,

especialmente dos direitos e remdas da dita hordem, cuja gouer-

nana

asi

carauelas

tenho, mandando
com meus criados

per os ditos anos mujtos naujos e


e seruj dores, os

de Deus pasando o dicto cabo de

Naam

quaes per graa

auante

fazendo gran-

des guerras, alguus recebendo morte e outros postos


perigos, prouue a nosso Senhor

me

em

grandes

dar certa emformaom e

3 QI

sabedoria daquellas partes des o dito cabo de


sante toda a terra de Berbria e Nbia.

bem

de Guinea

Naam

ataa pas-

mesmo

per terra

asi

trezemtas legoas de honde at a ora, asi no

comeo per guerra, como despois per maneira de traauto de


mercadoria e resgates h viindo aa cristendade muj grande

numero de

infiees catiuos,

nosso Senhor a

bem

est

moor

do quall dando grandes louuores a

som tornados aa sua sancta

parte

aparelhado pera mujtos mais vjrem

vem

e se cada dia descobrem,

estes regnos e a toda

seendo

bem em

poderoso, excelente

mujto proueitosas a

a christiandade. //
conhecimento de todo o suso
uirtuoso dicto

senhor e sobrinho, dozeno

Rey

el

dito, o

mujto

Rey dom Afomso meu


Regnos

destes

muj tas cousas

christos aalem das mercadorias, ouro e outras

que da laa

fee.

seendo fectcs

cytauo do AI-

garue, terce ro Senhor da cidade de Cepta e primeiro das dietas


partes de Gujnea,

de nobreza real
terra

com

moujdo de sua grande benenjdade e husando


fez pura doaom em mjnha ujda desta dieta

me

to dlias

delia auer podesse.

remdas, proes, interesses, direitos que

pesas que se assi dos direitos remdas delia sobre as dietas

Gujnea fezeram, como

ras de

que

eila aja

em

elle

como

pera todo sempre.

fosse de lha

tam emteiramente quamto

esto

poder dotar:

do

asi

que a

elle

do padroado

direito

pertena,

em

maneira

que a dieta hordem aja a dieta espritualidade das dietas


de Gujnea des o dicto cabo de
ella

Naam

tem na sua casa de Tomar, sopricando


ora presidente

tereiro,

na Ygreja de Deus, que o assy quisese outorgar.


dotou
dieta

quall de seu
e

moto prprio

/ /

per auctoridade apostlica

outorgou a espritualidade da dieta terra de Gujnea aa

hordem,

asi

iiuremente

como ha

ella

h na

de Tomar, segundo direitamente h comtheudo

que a hordem dello tem. //


3 2

terras

pera auante, tam compri-

a nosso Senhor e sancto padre Calisto

ter-

dicto h, toda a espiritualidade

de quallquer outro direito

damente como ho

se

aa dieta hordem, vistas as gramdes des-

dieta sua casa

em

sua doaom

ora veendo eu as dietas doaees e outrosy os desuairados

custumes qeu h nos

que a hus

se

detrijmjnei per

hordem

em

direitos

que a o esprituall perteneem,

pagam a dizema
bem do carrego

e cousas suas e

que a

dieta

hordem

e freires:

terra de Gujnea, des

ouro,

mercadorias,

outra maneira,

pertencem tenho, estamdo

ella

com acordo do comendador

dom

prioll e o

procurador da

que de todallas cousas que

o dicto cabo de

ouuerem per quallquer guisa

escrauas,

em

manjstraom que da dieta

cabidoo per campaa tamgida,

mr, craueiro, comendadores,

e a outros

Nam

me

dem

modo que

seja, asi descrauos,

como quaees quer outras cousas e


hordem e paguem em loguo de dizema

dieta

o Senhorio como ora eu ey, per

per o dicto

suso dictor h.

aa sua coroa.

o mais di-

fecta em mjnha ajda, como


O qual despoys de meu falicimento a elle fica e
E porem lhe peo por meree que por guarda e
direito

que a dita hordem

outorgaom,

asi

me mandar da
na quall demtro em

dita spritualidade, lhe praza de

comfirmaom

bem da doaom que

Rey meu Senhor h

declaraom deste

a dita

pescarias

de cada huas das dietas cousas de vijnte ha.


reito aja

em

se

por diante, resgatarem

h dauer por
sua carta de
ella seja

corporado o trallado desta minha de uerbo a uerbo.

em meree. //
em a mjnha ujlla

em-

mujto

lho teerey

Feita

xxvj dias do mes de dezembro anno

do nascimento de nosso Senhor Ihesu Christo de mjll e

iiij

Lviij

ATT
Cristo,

fl.

Livro dos Mestrados,


BNL-Ms. 737
17.

Cd.
fl.
151.
(F. G.), fl. 29.

235 da

Ordem

de

393

52

CARTA RGIA DE CONFIRMAO DA VINTENA


DE GUIN AO INFANTE D. HENRIQUE
(4-1-1458)

Estabelece

Sumrio

A Ordem
em

No

que dos resgates jeitos alm do Cabo


pague a vintena de dzima Ordem de Cristo.

se

Comfirmaam de huu acordo

de Christos.

cabido que de todallas cousas que

em

terra de

fecto

Guynee, ds

Na por diamte resgatarem e ouuerem per qualquer


paguem em logo de dizima de vinte huu e o mais direito

o cabo de
guisa,

aja o Senhorio, etc.

Dom

Afomso,

etc.

amado

tio,

quamtos

dom

saber que o jmfamte

tem de todo acrecentamento

de Christos, cuia gouernana e carguo


uese de comfirmar aa dieta
carta,

que a

gundo

se

elle

aprouue a

ao diamte segue

dieta

elle

bem da hordem

tem, que nos prou-

hordem o comtheudo em
ella

esta sua

dotar pello que dicto h, se-

(*).

uista per ns assy esta carta

requjrimento que nos

da

ujrem fazemos

meu mujto prezado

nos inujou pidir pella grande vomtade e deseio que

sempre teue

carta

esta

Emrrique,

do dicto jfamte

meu

tio e

acerqua dello emujou fazer, asy pello

elle

hordem como por

a elle querermos fazer graa e meree,

a ns praz de todo o contheudo na dieta sua carta e lho outor-

gamos e comfirmamos asi


menom. / /
E porem mandamos a

tam compridamente como em

ella

faz

lho

compram

(')

394-

Cfr. doe.

guardem

n. 51,

todollos que esto perteneer que asy

faam comprir

guardar como aqui

de 26 de Dezembro de 1457.

h decrarado, sem lhe

duujda algua.

poemdo

seer fecta esta nossa carta de

e aseelada de nosso Seelo do

Dada em
neiro.

ATT
Ordem

iiij

nehu embargo nem

mandamos

comfirmaam, asinada per ns

chumbo.

//

os nosso paaos d Almeirim, quatro dias de ja-

Gonalo Cardoso o

de mjll

sobrelo

por firmeza e segurana dello lhe

fez

ano de nosso Senhor Ihesu Christo

Lviij.

Livro dos Mestrados, l. 151.


Livro das "Escrituras dade Cristo (Cd. pergaminceo n. 235), l. 17.

39

53

CARTA TESTAMENTRIA DE D. HENRIQUE


SOBRE A ESPIRITUALIDADE DA GUIN
(18-9-1460)

Sumrio

Tendo

Calixto III dado,

Motu

de

Prprio,

a espirituali-

dade da Guin Ordem de Cristo, como a tinha a Casa de


Tomar, cabea da mesma Ordem, o Infante como Administrador Apostlico que era,

manda fazer esta carta de


Ordem tudo quanto podia

testamento outorgando referida

haver das terras da Guin, quer pela espiritualidade

quer

por direito de padroado, ou outra qualquer maneira.

Eu

Iffante

Dom

Anrrique,

gouernador da

regedor e

Duque

hordem da

caualaria de nosso Senhor Jhesu Christo,

de Ujseu

Senhor de Coujlhaa, fao saber aos que esta mjnha

et

carta virem,

que nosso senhor o santo padre Calisto

iij

prouue por sua santidade, de seu moto prprio, dar toda


tualidade de Gujnea dieta hordem,

lhe

espri-

que a aja assy e tam

cpridamte como tem a sua casa de Tomar, esguardando como

eu era gouernador

delia e os

de mj[m] e de meus forom

Deus ello fez, segundo a


mte sua carta. /

mujtos trabalhos

fectas e o

dieta

ordem

e despesas

mujto serujo que


dello

que
se a

tem co[m]prida-

por quto mjnha tenom h de acreentar e a dieta

hord, por os mujtos bees que delia reeby, lhe outorgo todo

dicto

que eu pudia auer desta ter[r]a de Gujnea da espri-

tualidade, assy per maneira de padroado

como per qual quer

outra gujsa que possa seer. //

E
e

mandej fazer

emcomdo

esta carta pera ficar no cartrio

da hordem

a qual quer que for Vigairo, ou Prior ou capellaam

soldadado pella ordem e cadhu Igreiario daquellas

que

396

lhe praza cada

hua somana ao sbado por

(sic)

ter [r] as,

sempre,

mjnha vida como depouis de mjnha morte, dizer hua


mjssa de sancta Maria e a comemora seja de Santo Espiritu

assy

con seu Responsso, e a oraom de

fideli

Deus, dizendo ante

do comeo da dieta mjssa, alta uoz, com o rosto pera os que a


ella esteuere,

que digu o pater noster e aue Maria por aalma

mjnha

da hordem

e dos

e daqueles

por que thiudo som rogar.

encomedo aos
meestres, gouernadores que depois de mj[m] forem, que en
disy

vaa per sua mjssa endiante.

gualardom do aerecentamento e bem que

auerem por bem por

(sic)

Moraaes a
iiij

praza

assy dizer a dieta

dias de Setembro,

Joham de

ano de nosso Senhor Jhesu Christo de mjll e

lx.

ATT
fl.

fez,

xbiij

ella fiz, lhes

mandarem

senpre

mjssa como dicto h. //


Fecta em a mjnha villa,

logo e

Cd.

516 [Livraria],

p.

27-28.

BNL-Ms.

737

(F.

G.),

19 v.

39T

54

DISPOSIES TESTAMENTRIAS GERAIS

DO INFANTE

D.

HENRIQUE

(13 e 20-10-1460)

Sumrio

D.

Henrique jaz as suas disposies gerais testamentrias,

cuja execuo
ciais

em

concreto foi regulada por cartas espeou j anteriormente o tinham sido.

posteriores,

Em

nome de nosso Senhor Deus, Trindade perfecta, o quall


creo sem duujjda nha segundo manda a saneia, jgreia de
Roma que creamos. E em nome de nosso Senhor Jhesu Christo
e da sua

Eu

bem auenturada madre nossa Senhora Sancta Maria.


dom Anrrique gouernador da hordem da caualaria

o Jfante

de nosso Senhor Jhesu Christo, duque de Ujseu


Coujlhaa, estando

em

da morte, que n

sei

mento segundo

resurgir, elle

a ora
testa-

se segue.

Primeiramente encomendo [a] alma mjnha

meu Senhor

Senhor de

meu siso, temendo [a Deus] e


quando nem honde ser, fao meu
todo

Deus,

me

e lhe

ho corpo ao

peo que ante da resureiom e des que

d saluaom e

me

faa do conto dos seus san-

ctos por a sua grande misericrdia e piedade.

peo a mjnha

Senhora Santa Maria por seer madre de misericrdia, que pea


a Deus misericrdia por

meu Senhor sam


mendado, que
da

mym

com

elle

me

Deus por

mym

Jtem mando que ho meu corpo

que est pera

d saluaom.

mym

peo a

(sicj

enco-

todolos sanctos e sanctas e anjos

corte elestriall rogue a


1

que

Lujs a que des mjnha nacena foy

onde jaz

el

Rej

me

d saluaom.

seja lanado

no muimento

que

meu Senhor

padre no

mosteiro de Santa Maria da Ujtoria e se morrer fora que seja

(*)

398

No

original:

angos.

leuado chaamente e assy seja soterrado e sem d que

mando que por

mym <nom

faam mas chaamente

2
(

honestamente

encomendado a Deus com oras e mjssas acustumadas e


meu testamenteiro ouuer por bem, o que
faram compridamente paguar, desencarreguando mjnha conseja

oferta e falhas que o

ienia.

Jtem mando que

1f

as tres capellas

em

pera sempre neste mosteiro

que

se

am

de cantar

que a Deus prazendo entendo

de jazer, que se quantem segundo dello teem mjnha carta


outra estaa no conuento de

Tomar

cartas das capellas que por

que

se

em

quantem segundo

mym

e assy

mando

E mando

quantar.

as cartas h ccnthiudo.

meus testamenteiros que ajam os

e.

estam todas as outras

peo aos

tralados das dietas cartas e

em ellas h conthiudo.
meu Senhor prouue de me dar as Rendas
delias em meree e delas em mjnha vida por

que as faam assy cantar segundo

Jtem a

el

Rej

que

delle tenho,

tres

annos depois de mjnha morte pera descarreguameinto de

mjnha

ooncienia,

as

quaaes Rendas som as que se seguem

ho meu asentamento e as saboarias

scilicet:

e as Jlhas

da Ma-

Gujnea com suas Jlhas e


o quinto das enxaueguas e as curujnas e Lagos

deira e Porto Sancto e a Desse rta e

toda sua renda e


e Aluor.

ho

al

que a

mym

mjnha morte, mando que

se

faam

estas des-

de suas

teener aa ora de

3
)

Rendas

e de todo

per-

pesas, que se seguem.

Jtem mjnha sapultura segundo em ima [se] faz menom,


Jtem que se paguem mjnhas diujdas que forem sabidas
per escripturas ou per outra ertidom ou per juramento que
tf

onestamente deua seer criudo, que eu deuo de cousas que per

meu comprador ou
forom tomadas, que

2
)

3
(

per outros meus ofiiaaes ou per


se

paguem compridamente

mym

e assy dalgus

Riscadas as letras po.


Lio mais lgica nas outras fontes: destas.

399

serujos

ou carretos que

se

paguem

assy.

estas diujdas

4
(

se

jam assy paguas primeiro que ali, fecto meu soterramento ( 5 ).


Jtem despo[s] esto mando que se paguem meus moradores assy de moradias como de rees e sejam contentes de
seu serujo seguumdo rezom.
Jtem mando que despos

paguem

diujdas que as

que sejam

esto

se

forem achadas outras

de quall quer guisa que seja contanto

ertas.

Jtem por quanto mu j tos dos meus criados teem seus aguasalh amentos de mym, de teenaas em que viujam, e aa ora de
mjnha morte seerem lhe tiradas ficariam em grande mjngua
e a mjnha eoncienia encarreguada, porem eu peo por meree
i

meu Senhor

Rej

el

preado

filho

6
(

dom Fernando meu mujto


ho mestrado despois de mym,

ao Jfante

e ao que ouuer

que por ho [amor] de eus, e por a

cadhu reeba por seu


e lha leixe

criado e a

o-

mym

fazerem meree, que

que Renda teuer que a

elle

perteenaa

em sua vida e reeba seu serujo como de seu


Deus louuores taaes som que aueram por bem em-

preguada a meree que lhe fezerem.

Jtem

II

que eu

as rendas

leixo pera tirar catuos e fazer

esmollas pera sempre, peo ao


conprir.

cimo deue

meu

el

my

Rej

testamenteiro,

fao este testamento.

meu Senhor

o leixo por

minha

mouell, resaluandO' o de que

Fernando meu

filho.

Em

por meree que

elle

queira

por que seu h todo ho de que eu

perteener aa ora de

testamenteiro que o faa

ser fecto.

Jtem peo a

seer

meu

no oonuento de Tomar acharam a ordenana de

fiz

meu

herdeiro

do que lhe

nerdeiro de todo o que

morte, assy

elle

de raiz como de

ho Senhor Jfante dom

mais do que

ficar

de

mym

1454 devia 35.478 escudos ouro, como consta do TestaArraiolos. Cfr. A. Caetano de Sousa, Histria Genealgica da Casa Real, liv. VI, cap. III.
5
Nas outras fontes: enterramento.
)
(
6
Filho adoptivo.
)
(
(

mento do Conde de

400

queser dar lho teraey em meree. Reseruando Lagos e a Jlha


da Madeira e as outras cousas que lhe prouue de querer que
ficassem pera sua coroa e de seus sobcessores.

Jtem por que

el

Rej

meu Senhor nam pode

per sy ser

testamenteiro, lhe peo por meree que elle escolha

entenda que o

bem

hu que

saiba fazer e outro que seja veedor do

testamento e lhe encarregue que o faam, conteentando os do

que for rezam.

Jtem por quanto eu a Deus louuores tenho mujtos criados

e os hus contentey per comendas, outros per jgrejas, outros

per casamentos, outros

viueram comjgo e

rem eu mando ao

se vir

tente,

em

que

per teenas,

nam merecerem o
meu testamenteiro

serujo dalguu

outros per ofcios, outros

que lhe tenho dado; po-

que esguarde bem todo.


som encarreguado que o con-

segundo sua boa discpriam.


Jtem porque poderia ( 7 ) seer que

mjnha vida eu satismjnha subpultura

farey aas diujdas e criados e leixarey pera

que abaste, assy que

Eu o

el

Rey meu Senhor em

ello

nom

tenha

porem por herdeiro segundo en ima [se]


faz menom, por elle teer encarrego de mandar comprir mjmhas
capelanjas. E lhe peo por meree que assy [mande] a seus
socessores Rejs destes Reinos que por sua benom assy o mandem comprir; e eu assy lho peo por amor de Deus e por
meree. E por que esta h mjnha uontade mando que este
que

fazer.

leixo

tenha [fora] e valha.

mjnha mo e o mandey
de meu camafeu e com o synete das mjnhas

por ertidom dello o

aseelar

com o

seello

armas e com o outro


8

Fecto na

Era de mjll e

grande assy de mjnhas armas.


oito dias doutobro.

e sesenta e o assyney de sinal de

Nos outros

Riscada a palavra mjnha.

8
(

per

do Jfante aa vinte e

7
(

iiij

seello

villa

fiz

mjnha mo

cdices: poder.

4.OI

MONUMENTA,

2. a

20

enpero que outros condicilhos ou testamentos tenha

fectos,

mando que nom valham e que este valha e tenha [valia] E as


capellanjas que mando cantar vo postas em hu escprito que
vay coseito em este meu testamento, do qual escprito o tehor
.

de berbo a verbo este que se segue.

Em

nome

de Deus

amem;

esta h

dom

pruujco e aberto que o Jfante

mym

presena de

dom

meadas, a

seguumdo

e testamento

mandou em

proujco notairo e testamunhas adiante no-

frey

Fernando vigrio

em

que o cosese

etc:

a manda

Anrrique fez e

Jerall

da

villa

seu testamento que per sua

de Tomar

mo

fezera

a uerba que o dicto Senhor no dicto testamento escpri

ueo per sua mo, o qual testamento com esto que neste aberto

em

adeo

9
(

),

que auja por firme e rato e outros nhus

disse

nam, posto que pareessem, por que esta h a sua pustumeira


vontade.
tall

primeiramente

mandou aquy

poer hu thitollo que

h.

Estas

som

as Jgreias e capellas que eu o Jfante

dom

Anrri-

hordem da caualaria do nosso

que, Regedor e gouernador da

Senhor Jhesu Christo, duque de Ujseu e Senhor de Coujlhaa


estabilii

hordeney pera sempre

meu Senhor Jhesu

em

reuerenia e louuor de

Christo e da ujrgem sancta Maria sua

madre

mjnha Senhora.
Jtem primeiramente

1f

estabelici

hordeney a Jgreja de

Santa Maria dAfrica situada na cidade de Cepta.

Jtem

1f

estabilii e

leem assythuada

Jtem

est fora

em

estabilii e

da

villa

hordeney a Jgreia de Santa Maria de Bel-

Restello,

hordeney a Igreia de Santa Catarina que

do Jfante.

Santa Maria que est dentro

9
(

4.02

Acrescentou.

termo da cidade de Lixboa.

a capellaa e a capellaa

em

a dieta

villa.

(sic)

de

Jtem

estabilii e

em

Mjsericordia situada

Jtem

Tf

hordeney a prinipall Jgreia de Santa


di en diante as outras que se hi

estabilii

hordeney a Jgreia de Santa Maria da


a ujlla dAlcaer dAfrica.

Maria da Jlha da Madeira e

hordenarem. [Jtem] Estabilii a Igreia da Jlha do Porto Santo.

a Jgreia da Jlha Deserta.

Jtem hordeney e estabilii a Igreia de sam Lujs na Jlha


de sam Lujs. E a Jgreia de sam Dinjs na Jlha de sam Dinjs.
E a Jgreia de sam Jorge na Jlha de sam Jorge. E a Jgreia de
sam Toms na Jlha de sam Toms. E a Igreia de santa Eyrea
fl

nea Jlha de santa Eyreea

Jtem hordeney

10
(

).

na

e estabilii a Jgreia de Jhesu Christo

na Jlha Graiosa.
Jtem ordeney e estabilii a Igreia de sam Mjguell na Jlha de
sam Mjguell. E a Jgreia de Santa Maria na Jlha de Santa Maria.
e outra Jgreia

Jlha de Jhesu Christus

Jtem hordeney

ff

padre Calisto

iij,

e estabilii per

toda a espritualidade da Gujnee seer outor-

guada hordem de Christus,

mando

outorguamento do sancto

pello

quall

eu encomendo e

a quallquer que for vigairo ou prior, ou capellam

sol-

hordem em cadhu Jgreiairo daquellas


(
)
ter [r] as, que lhe praza cada somana ao sbado, por sempre em
mjnha vida e depois de mjnha morte, dizer huua mjsa de Santa
Maria. E a comemoraom seja de Sancto Spiritu com seu Responso. E a comemoraom ( 13 ) de fidelium Deus.
12

dado

Jtem ordeno e mando que os freires do conuento da mjde Tomar ajam a Renda das mjnhas buticas da feira

lf

nha
da

per a dieta

villa

dieta villa,

que

fiz

per autoridade dei Rej

meu Senhor

Renda diram em cadhu anno


cem mjssas por mjnha alma, leuando a Renda da dieta feira a
padre que Deus

10
(

So

aja.

pella dieta

as igrejas das ilhas do Pico,

Faial,

S.

Jorge,

Flores e

Corvo.
12
)

13
(

Ilha Terceira.
coimo nos outros cdices.
Leia-se: soldadado,
Leia-se, como o exige o sentido: oraom.

403

em

prata

cem mjssas rezadas por cada marco de

respeito de

prata que en a dieta Renda montar, orra mujto ora pouco.

Jtem ordeno

1f

mando que o

leente da thiolisia da cacadhu anno pera sempre doze marcos

deira da prima aja en

de prata por a primeira Renda dos dzimos que a ordem de


Christus h na Jlha da Madeira, pollo quall faram o princpio

no estudo

diram certas mjssas e preeguaes segundo

decraraom na carta mjnha que lhe

renembrana da doaom que lhe

dello

leixo

das casas

fiz

em

[se] faz

esto

em

que est o

dicto estudo.

hordeno

Jtem
renda da

que

a dieta cidade,

todolos sbados

Ujseu

aja

o cabijdoo a mande
hu capellam que digua

do anno hu[a] mjssa rezada de Santa Maria

vida e depois de mjnha morte, segundo se contem

na carta que lhe delo

Jtem estabeleo

de

com condiom que

arrecadar, e d seis onas de prata a

em mjnha

see

que eu mandei fazer dentro na erca que est

feira

com

junto

mando

leixo.

mando que o

mosteiro de Santa Maria

da Vitoria aja pera senpre en cadhu anno dezaseis marcos de

em

prata,

prata, os quaes auer pellas rendas das terras de

mjnha alma, assy


mjnha morte, tres mjssas
cadhu dia no altar da mjnha capella que est na capellaa dei
Rej dom Joham meu Senhor e padre que Deus aja, segundo
h conthiudo na carta mjnha em que lhe dello leixo. E por se
todos estes benefiios e mjssas dizerem por mjnha aalma como
Tarouca

Baldigem.

em mjnha

per

mym

vida

bem

mjnha alma,
dade, alcaide
14

14
(

404.

despois de

frey

dello, sentindo

como conpre por meu serujo e bem de


Antam Gonalluez meu esepriuam da puri-

moor do

res aos quaaes


(

esto por dizerem por

h hordenado, eu escolhi por preueedor

que o faria

tana

como

castelo de

Tomar.

assy aos seus soeso-

eu hordeno que ajam por seu trabalho, pella vin-

da espritualidade de Gujnee

Leia-se: vintena.

sete

marcos de prata,

se-

gundo

contem na carta mjnha que

se

lhe dello leixo.

hordeno

per mjnha carta que leixo aos mestrees, regedores e gouerna-

mjm

forem, que

e seus socessores

que faam

hordem de Christus que despois de

dores da

constranguam o dicto preveedor


conprir esto que per

mjm

h hordenado e se njgregentes forem

a esto proueerem, que os tirem e enlegam outros que sentirem


que o faam bem e assy como compre por saluaam de mjnha
aalma, segundo h conthiudo na carta mjnha que delo leixo

15
(

ao mestre ou mestres, regedores e gouernadores.

Jtem ordeno
mjnha casa e assy

mando que

todollos

todollos os meus ofiiaaes de


meus almoxarifes e outras persoas

que anjinhas rendas e dinheiros e cousas receberom


guante que

me nom tenham

principalmente pello

aalma

dadas suas contas, a

amor de Deus

E mando

elles e a

enbarapraz,

saluaam de mjnha

e por

avellos por qujtes e liures de todo o

reeberom e despenderem, a

nam

mym

que assy por

mym

seus beens e herdeiros.

Fernam Salguado meu esepriuam da camar e proem mjnha casa e en todas

ujeo notairo per mjnlia autoridade

mjnhas

terras

que lhe [dee] dello senhos estormentos de quj-

taam assynados do seu pruujco

sinall,

os quaaes eu ey por

bos e firmes e valiossos pera todo sempre.

peo por meree

el Rey meu Senhor e ao Senhor Jfante meu mujto preado


amado filho, e assy rogo e encomendo aos mestres, regedores
e gouernadores da hordem de Christus, que despois de mym hi
forem, que lhe nom vaam contra as dietas qujtaes em parte

a
e

nem

por quanto a

mym

16

guardem e faam conprir e guardar,


apraz e h mjnha meree sem enbargo de todo

en todo, antes lhe

realmente os dar por quites e liures

como

meree por [ho] mujto serujo que delles


por meree, a

15
(

nota

3.
16
(

el

Rey meu Senhor

e ao Senhor Jfante

Publicada por Dias Dinis, obr.

Leia-se: lhe

[as]

dicto h e lhes fazer


riib.

cit.,

p.

porem peo

meu mujto

33-34 da separata,

= lhas.
405

preado

amado

e mando e rogo aos mesda


ordem de Christus, que
)
(
comendadores da dieta ord, que con-

filho e

encomendo
17

regedores e gouemadores

tres,

my

despois de

pram

forem e

faam conprir e paguar e guardar,

mjm

taes per

como suso

faz

estas

minhas

18
(

quj-

ordenadas e cantar e dizer as dietas mjssas

menom

e esto pellas vintanas

14
(

das mjnhab

Jlhas e de Gujnee e Rendas de terras, Jgreias e comendas, se-

gundo mj conpridamente h contheudo nas

mjnhas que

cartas

de todo leixo fectas e faam todo comprir assy e guardar

mente e com

effecto por

mjnha aakna, como

elles

real-

desejam que

Deus hordenasse que fezessem pellas suas, pellos beens e acreentamento delles e doutras Rendas que leixo e fiz pera [a]
hordem de Christus.
Fecto na

villa

do Jfante

treze dias

do mes doutobro da era

do nacimento de nosso Senhor Jhesu Christo de mjll e iiij c e


sesenta anos; testemunhas dom frey Fernando vigairo gerall da
de

villa

Tomar

e das Jlhas etc.

Eo

mestre en

tiolisia

frey

Joham

Martjnz que foe confesor do dicto Senhor Jfante en esta sua

pustumeira fim e

moor

dom Fernando dEa

Martim Correa guarda

moor, e Diogo d Almeida caualeiro de sua casa e

ciqujteiro

Joh Gorizo,

eu Fernam Salguado esepriuam da camar do

dom Anrrique meu senhor e


autoridade em sua casa e em todalas

Jfante

mandado do
que

do dicto Senhor e do seu consselho e frey Pero Anes seu

dicto

proujeo notairo per sua


suas terras, que esto per

Senhor esepreuj e

em

elle

meu

synall fiz

tal h.

ATT

Mr.

Cd. 235, fls. 24 e segs., e


516 (Livraria), p. 3-7.
BKL-Ms. 737 (F. G.), fl. 42 e segs.
172 e segs.
Cfr. Silva Marques, DP, Lisboa, 1944, I, p. 588 e P. e A. J. Dias Dinis,
OFM, in O Testamento do Infante D. Henrique, Biblos, vol. XXI
(1946), devidamente comen/tado e anotado.

Cd. 233,

17
)

18
(

406

fls.

No
No

original:

goruenadotres.

original,

erroneamente: mjssas.

55

DISPOSIES TESTAMENTRIAS

DO INFANTE

GERAIS

HENRIQUE

D.

(29-11-1460)

Sumrio

Abertura
notarial

Sejam ertos

encerramento da pblica forma ou instrumento

das

disposies

testamentrias

D. Henrique.

de

que o presente virem que aos vinte e

todollos

noue dias do mes de nouenbro do anno do naimento de nosso


Senhor Jhesu Christo de mjll e quatrocentos e sesenta, na cidade
dEuora, nos paaos do bispo delia onde ora

el

nhor pousa, presente o dicto Senhor, pareeo

nando vigairo

gerall de

que sua alteza sabia

Tomar.

bem como

aja, fez,

nosso Sefrey Fer-

disse ao dicto

elle lhe

Senhor Rey

apresentara e entreguara

dom

o testamento que ho Senhor Jfante

Deus

Rey

dom

Anrrique seu

thio,

que

aprouou e confirmou ante de seu finamente

eram conthiudas alguuas cousas que pertenciam aa horde do mestrado de Christus, de que o dicto
que por quanto

nelle

Jfante foe regedor e gouernador, que lhe pidia por rneree que
lhe

mandasse dar ho tralado

delle

em

proujca forma pera o

terem no cartrio de Tomar pera guarda e conseruaom da

hordem.

dieta

//|

visto pello dicto

uerdade que
e lera e

desse

elle

Senhor seu riqujrimento,

recebera

mandou a rnym

em

piruujco notairo adiante

dicto tralado dele sob

disse

que era

sy o dicto testamento e ho abrira

meu

nomeado que

testamento ho theor, de berbo a uerbo, h este que se segue:

qual

mo do

1
i

dicto

pareia

seer

fecto

assynado

2
(

per

Senhor Jffante e o eseprito das dietas ca-

Leia-se: publico.

Segue-se o Testamento do Infante D. Henrique, doe. n. 54.

2
(

testamto

lhe

proplico (*) signall, do qual

407

per

pelanjas
faz

armas

das

do

Fernam Salguado como en cadhu


costas dele eram postos tres seelos

dieto

m e mais

nas

Senhor

dicto

Jfante,

scilicet,

o seu seello

grande e o camafeu e o seu synete secreto. //


Testemunhas que a esto presentes foram: Dom Fernando de
Castro veedor da fazenda do dicto Senhor Rej e o Doutor

Fernandez da Silueira
seu espiciall

mento e

3
(

ambos do seu

mandado teem

Joham

conselho, que ora per

carrego das cousas do dicto testa-

outros; e eu Gonalo Cardoso escudeiro

da casa do dicto

Senhor Rej e seu escripu da camar e per sua Reall autori-

dade e

espiiall

e en todos seus

mandado provico
Regnos

e Senhorio,

notairo gerall

em

sua corte

que esto escpreuj e de

pobrico synall assyney.

(sinal pblico)

ATT

3
(

4.08

Ms.

516 (Livraria), p. 3 e 11-12.

Antigo embaixador de D. Afonso

na Corte

Pontifcia.

meu

Braso do Infante D. Fernando


(ATT

Livro

da Nobreza, de Antnio Godinho)

56

DOAO RGIA AO INFANTE

D.

FERNANDO

(3-12-1460)

Doao

Sumrio

das Ilhas da Madeira,

Porto Santo, Deserta,

S.

Toms, Santa Iria, Jesus Cristo, Graciosa, S. Miguel, Santa Maria, S. Jacobo (Tiago), S. Filipe, Maias, S. Cristvo e Lanas, ao Infante D. Fernando

Lus,

Ao
e

S.

Jorge, S.

a seu filho primognito varo e herdeiro de seus bens.

Jffamte

dom Femamdo doaam

das Jlhas da Madeyra

do Porto Samto e Deserta e da Jlha de sam Luys e da Jlha

de sam Denys e outras nomeadas.

A quamtos esta carta virem fazemos


comsyramdo ns as muytas virtudes do Yffamte dom
Femamdo meu muyto prezado e amado Jrmao, e os simgullares seruios que com muyta lealldade nos sempre fez e ao
Dom

Affonsso ec. a

saber que

esperamos

diamte

delle

receber.

desy

gramde amor e simgullar afeyam que a


que nos

mouem

a o

muyto amar

elle

esguardarndo

ao

teemos e s rezoes

e lhe fazermos

muytas mer-

o acreemtarmos seguindo requere a gramdeza de seu

ees e

estado, e nos obrgua

o gramde duydo que com

elle

teemos, da

nossa liure vomtade, certa iemia, poder absoluto, sem nollo


pedir

elle

zemos

lhe

(*)

nem outrem por

meree das ylhas

.s.:

elle,

teemos por

bem

fa-

da ylha da Madeyra e da

ylha do Porto Samto e da ylha Deserta e da ylha de

sam Lus

sam Dinis e da ylha de sam Jorge e da ylha de


sam Toms e da ylha de samta Eyrea e da ylha de Jhesu
Christo e da ylha Graiosa e da ylha de sam Miguell e da ylha
de Samta Maria e da ylha de sam Jacobo e FelHpe y da ylha
delias Mayas ( 2 ) e da ylha de sam Christouam e da ylha

e da ylha de

1
)

2
(

No
No

original:
original:

pedimdo.
Mayaes.

4.O

Lana, com todallas remdas,

em

ellas

de ns avia ho Jffamte

direitos e Jurdioes

que a ns ora

perteme e de direito deuemos dauer, assy como as

queremos que o

dom Amrrique meu tyo, que Deus aja.


yffamte meu yrmao em sua vida

dito

hu seu

mayor barom ajam as ditas ylhas


Samto e Deserta e de sam Luis e
de sam Denis e a de sam Jorge e a de sam Toms e a de
samta Eyrea e a de Jhesu Christo e a da Graciosa e a de sam
Miguell e a de Samta Maria e a de sam Jacobo e Fellipe e
2
delias May as ( ) e de sam Christou e a Lana, em suas vidas
como dito h, assy e tam compridamente como as ns podemos
dar e as tinha e avia o dito yffamte meu tyo que Deus aja,
com todos seus direitos e Jurdies, e assy como eram outor-

e despoys delle
.s.

filho

a da Madeira e a do Porto

guadas per nossas doaoes, as quaaes nos praz serem per ns


e nossos soessores compridas e guardadas ao dito yffamte
e ao dito seu filho depoys delle,

Jrmao
E prometemos por nossa

fee

reall

como
e

meu

dito h.

mandamos a todos
quamdo a

nossos herdeyros e soessores que depoys de ns,

Deus aprouuer, veerem a

seer

Rex

destes regnos, que leixem

aver liuremente as ditas ylhas ao dito yffamte

meu muyto

pre-

e amado Jrmao em sua vida, e depois delle ao dito seu


como per ns em esta carta lhe sam outorguadas, sem lhe
poerem em ello duuyda algua, porque assy h nossa meree
sem embargo de quaesquer lex, grosas, openioes de doutores

zado

filho

e outras nossas hordenaoes que

deuem

ser

diguam que

sempre da coroa de nossos regnos e

as taaes cousas

nam dadas

[a]

alguas pessoas, as quaaes todas per esta carta avemos por


anulladas e cassas e de nenhu vallor.
se

cumpra

guarde como

em

ella

queremos que esta

h ctheudo.

/ /

Dada em a nossa idade dEuora, tres dias do mes de dezembro. Jorge Machado a fez anno de nosso Senhor Jhesu
Christo de mill e

ATT
410

iiij

Msticos,

e sasemta.

liv.

3,

fls.

58V.-59.

57

PERFILHAO DO INFANTE

D.

FERNANDO

CONFIRMAO RGIA
(23-11-1461)

El-Rei

Sumrio

outorga

confirma os instrumentos de perfilhao

do Infante D. Fernando por seu

Dom

Afomso

etc.

que [per] o Jfamte

tio o

Infante D. Henrique.

quantos esta carta virem fazemos saber

dom Fernando meu mujto

prezado e amado

Jrmo, nos foe mostrado hu aluar do Jfamte

meu mujto prezado

amado

tio,

fecto e

dom

Anrrique

asynado per

ell

em fundo do dcto aluar era escprito outro do muy alto


muy eelemte primepe de gloriossa memoria elRej meu Se-

mais
e

nhor e Padre, cuja alma Deus

aja, fecto e

asynado per

elle,

dos quaees aluaraees o theor de hu aps outro h este que se


segue. (*)

Pidionos o dicto Jfamte

meu Jrmao que

e comfirmassemos os dictos aluaraes.

lho outorgssemos

ns visto seu requeri-

mento e as mu j tas e gramdes razoes per que theudo e obrigado


somos per natureza e dyujdo ( 2 ) e desy conserando ns os muy,

gramdes seruios que

tos e

mos

auer, teemos por

aprouamos os

bem

delle

dictos aluaraees

porem mandamos

reebemos e ao diamte espera-

e lho outorgamos e

como

as veedores

comfirmamos e

elles conthiudo.

/ /

da nossa fazenda, comta-

dores, corregedores, juizes, justias, oficiaes e pessoas [a

qu

rogamos e encomdamos e mandamos a nossos erdeiros e soesores que conpram e guardem e faom con-

esto pertener] e

x
)

2
(

Cfr. Documento n. 36,


paireotesco.

de 7-3-1436.

411

prir e

guardar os dictos aluaraes segundo nelles e

em

esta nossa

confirma h conthiudo, y sob perca da nossa benom, n


vo contra ella em nhu maneira. //

Dada em Lixboa,
fez,

AT

412

xxiij

dias de nouebro. Jorge

ano de nosso Senhor de mjll e iiifLxj.

Chancelaria

de D. Afonso V,

liv.

i,

fl.

118 v.

Machado a

58

CARTA RGIA AO CONDE DE VIANA


(24-3-1462)

D.

Sumrio

Afonso V concede a D. Duarte de Meneses a faculdade

de enviar caravelas e navios

com mercadorias no

defesas

terra dos Negros, para alm do Cabo Verde.

Dom

Afomso

saber que

Dom

gouernador
rez

(*)

etc.

qutos esta nossa carta ujr fazemos

Duarte de Meneses, comde de Ujana, capjta e


per ns da dieta nosa ujla dAlquaer, noso alfe-

moor e do nosso

bargos do Jfante

cselho, nos ujou mostrar dous desem-

Dom

Amrique meu

que Deus aja, de

tjo

quatro cemtos e quarta e quatro mjl reaes que lhe ficou

deuedor de suas temas que dele auja por seu casamento,


pedimdonos, porquto ao presemte n era
lhos

em

outra maneira

mdar pagar, que

lhe

desposiam pera

desemos lugar pera

poder ujar aos nossos trautos de Gujnee naujos e quarauellas

que mote trezemtas e dez toneladas, segundo a ordena per

que o fazia o dicto

meu

tjo,

que [h] rezam de mjll e quatro

cemtos e vimte e noue reaes por tonelada, e que polo nosso


djreito

que nos pertemoesse daquello que os dictos naujos e

quarauelas resgatasem ouuese pagamento da dieta diuida. //


E visto [per] ns seu requerimto, prouuenos de lho asy

prouueer posa armar de mercadarjas carauelas e naujos daquela


grdeza que lhe prouuer, que lhe mote as dietas trezemtas e
dez toneladas, e majs n, e as ujar aos nossos trautos
negros, que

sam ds ho Cabo Uerde pera aalem, c

as dietas mercadarjas que assy l ujar

2
)

dos

tto

que

n sejam das defesas

polo Samto Padrre e por ns, e c cdiam que cada huu

(*)

Nomeado por

celaria de
1
)

2
(

carta de 16 de Janeiro de 1459. Cfr.

D. Afonso V,

liv.

36,

fl.

11.

Ilhas,

fl.

KTT-Chan-

30.

No

original: goruernador.
Riscado: de Gujnee.

413

dos naujos que assy ujar na soma das dietas toneladas, leue
nosso regimto e eseriuam, segudo teemos ordenado, o qual lhe

dado pera aujamento de Pero Afomso, ueedor de nosa

ser

fazemda, das cousas que pertemeem ao mar ouejano, a que

Afomso

desto teemos cometjdo o cargo, ao qual Pero

o dicto

cde aujsarr per seus asinados, dos naujos que asy uyar,

decraramdo que naujos forom

de que toneladas cada hu,

pera os fazer registar e ^aber qudo as dietas toneladas


cprjdas.

majs o dicto Pero Afomso farr

liuro e

sam

/ /

registar esta carta seu

dar aujsamento aos dictos espriuees que cada hu

seu naujo tenha carego de saber sobre o certo as toneladas de

que h, pera lho depoys auer de djzer e

se fazer todo

como

deue, e c cdjam que todo direito que a ns pertemeer dauer

do que resguatar os dictos naujos,

que mote as dietas

ou quem

tas e dez toneladas, o dicto cde

trez-

mdar ho ajam

ele

liuremente pera sy, paguamento dos dictos quatro cemtos e

quarta e quatro mjl reaes, quer seja mujto quer seja pouco,

sem

ele seer

refazer a

teudo de nos acodjr c a demasia, n ns de lhe

mj [n]gua, porque per aquy

delos, e per elo

ouue por pago

se

nos fezemos quebrar peramte ns os dictos de-

sembargos, que do dicto

meu

tynha, e c cdj que ele

tjo

nenha

por

n aja majs

mdamos

lugar.

duujda

).

dj

diamte

//

ao dicto Pero Afomso

outros a que pertcer que asy o

cpra esta licema nos dictos dous annos


fique

e satisfecto

cpram

ha todos [hosj

guardem,

s outra

ne ebargo. //
Dada Samtar, xxiiij dias de maro. Gomallo Cardoso a

fez,

ano de Noso Senhor Jhesu Christo de mjl

ATT

Chancelaria

de D. Afonso V,

liv.

I,

fl.

iiij

Lxij anos.

3
Este prazo no vem referendado em passo nenhum do do)
(
cumento. Temos de supor que o copista omitiu anteriormente parte
do texto, como opina tambm o R. P. Dias Dinis. Cfr. O Esplio do

Infante,

414

em

Colectnea de Estudos,

3.

a Srie,

Ano

II,

n. 2.

59

DOAO DAS ILHAS DE CABO VERDE


AO INFANTE D. FERNANDO
(19-9-1462)

D.

Afonso V faz perptua e irrevogvel doao ao Infante


D. Fernando, seu irmo, das cinco ilhas descobertas nos
diais do Infante D. Henrique por Antnio de Noli, bem
como das restantes sete achadas por ordem de D. Fernando.

Sumrio

Dom

Afomso

etc.

quamtos esta carta

fazemos saber

vire

dom Fernando, Duque de Visseu e de


meu muj amado

que o Jfamte

nhor de Coujlha e de Moura etc,

Beja, See prezado

jrmo, nos emujou mostrar hu carta nosa asynada per ns e

assediada de nosso sello pendente, fecta Sintra


de mil

iiij

Lvij,

de noubro

xij

per que lhe fezemos doa pera

elle

e todos

seus herdeiros e soesores de todallas Jlhas que per elle ou per

mandado fossem achadas,

seu

asi e

tam conpridamente como

a ns podess pertencer, e c toda jurdiom

iuell

e crime,

reseruamdo pera ns [nos] fectos crimes [a] alada nos cassos

em

que caiba morte ou talhameto de nbro

compridamente

em

a dieta carta h

conmeudo.

segundo mais
//

Pedindonos o dicto Jfamte que, porquamto fora achadas


xij Jlhas, .s.

dom

Anrrique

imquo per Antonyo de Nolle em vida do Jfamte


meu tio, que Deus aja, que se chama a Jlha de

Santiago e a Jlha

sam

Filipe e

a Jlha das Mayas e a Jlha de

s Christou e a Jlha do Sall, que s nas partees da Guineea,

foram .achadas per o dicto Jfamte meu jrmo,


a Jlha Braua e a Jlha de sam Nycollao e a Jlha
de sam Vicente e a Jlha Rasa e a Jlha Bramca e a Jlha de

e as outras sete

que sam

(!)

estas:

Entendam: membro.
4^5

samta Luzia e a Jlha de Santa [n]tonio, que s atraus do cabo

em

Verde,

visto:

temos por

doaam
elle

espeiall lhe

mdassemos fazer

carta delias.

/ /

seu requerimto e querendo lhe fazer graa e meree,

bem

e lhe fazemos delias liure, pura, jnreuogauell

antre viuos valedoira, deste dia pera todo senpre, pera

e pera todos herdeiros e soesores e deemdentes que des-

pois delle vierem.

queremos que

elle

aja liuremte as dietas

Jlhas e Senhorio e pouoadores delias, asi e tam conpridamente

como a ns poderia pertener per quallquer maneira que seja,


com todos rios, anooraoes, madeiras, pescarias, corall, tyntas,
myneiras, vieiros, peoeoos e com todos outros direitos que a
ns per quallquer guissa possam pertener e com toda jur[i]diom

reserudo soomte alada pera ns [nos]

iuell e crime,

fectos crimes,

nos cassos

como

nbro

reitos e trabutos

diicto

em

em

que caiba morte ou talhamto de

h, e possa poeer quaeesquer foros, di-

bem

as dietas Jlhas, que lhe

pareer,

qual meree lhe asi fazemos, sem enbarguo da ley mentall e

de quaeesquer outras lex


de doutoires que

em

porem mandamos a

da nossa fazemda e

hordenaoes e gulosas e opynyos

contrairo

hy

aja. //

todallas nossas justias e veedores

[a] quaeesquer outros ofiiaes e pessoas

esto ouuer de veer e esta nossa carta for mostrada,

que

que lhe

leixem posuyr as dietas Jlhas e Senhorio delias asi e pella


guisa que lhe per ns

sam dadas

sem

e outorgadas,

lhe

poerem

sobre ello outro nehu enbarguo, por que asi h nossa meree.

Dada
fez,

416

2,

fl.

Chancelaria
152-152 v.

xix dias de setenbro, Aluaro Lopez a

ano de nosso Senhor Jh Christo de mjll

ATT
liv.

Tentugall,

de D. Afonso

V,

liv.

i,

fl.

iiij

lxij.

61.

Msticos,

60

BREVE A FREI AFONSO DE BOLASO


(7-10-1462)

Sumrio

Atenta
rias

a penria de clero secular para missionar as Cana Guin, concede ao Bispo de Rubicon que aceite

qualquer ordem, pedida, embora no obtida,

religiosos de

licena

graas

dos

respectivos

faculdades

superiores

ao

teis

Concesso

trabalho

de

de

vrias

evangelizao.

Pius Episcopus, servus servorum. Dei. Al perpetuam

memoriam. Venerabili

rei

Episcopo Rubicensi, salutem

fratri

et

apostolicam benedictionem.
Pastor bnus, operosus et pervigil, singuloram salutem ani-

maram

exquirens ad hoc sui cordis longe lateque debet diffun-

dere cogitaras et suae diligentiae curas convertere

quod

fides

ad

catholica libenter dilatetur et ehristianae religionis palmites

extremas orbis Provncias perducantur, sicque etiam studiosas


instituere tenetur excubias ac totis elaborare affectibus,

quod

errabundas oves et devias animas videlicet diablica fraude

humani

deceptas, quas

generis hostis antiquus

suppremo Regi

subdola perversione subtraxit et eternae morti damnationiqLie

ad caulam fidelium

ascivit,

et veritatis

lmen quae Christus

ipso opitulante valeat revocare. //

est,

Cum
ram

itaque, sicut accepimus, tu

ad conversionem nonnullo-

infidelium in insulis Canariae et provinciae Guineae con-

sistentium plurimum, ut teneris, intentus existas, et

dum

quemadmo-

pastorali congrait officio, pro illoram reductione et salute

tui ministerii partes

nimiam
clerici

terrae et

interponere affectuose proponas, sed propter

personaram

illius

eoramdem conversoram ad fidem


officiis

paupertatem presbyteri

saeculares ilKc habitare recusent, et

degentes,

et

ob inopiam multi

sine missis et aliis [divinis]

plerumque absque sacramentis

ecclesiasticis

decedant, non sine periculo animaram.

4-17

MONUMENTA,

2. a

2J

Nos

eoramdem

saluti

cupientes, fraternitati tuae,

cunctorumque

fidelium

donec conversio

et

consulere

presbterorum ac

clericorum penria huiusmodi duraverit, religiosos cuiuscumque


ordinis usque

ad sufficientem numerum, petita tamen per eos


quamvis non obtenta, licentia, assumendi,

a sperioribus suis,

dummodo

eosque,
tionis

et

exemplaris vitae ac bonae fuerint conversa

famae, in

partibus retiendi tibique et personis

illis

ecclesiasticis in dignitate constitutis,

Rubicensis omnibusque
clericis in

eisdem

aliis

ecclesiae

presbyteris et

commorantibus praesentibus pariter

futuris, intuitu fidei saluti

quibuscumque

necnon canonicis

aliis et singrais religiosis,

insulis

et

conversorum intendentibus, necnon

personis Canariae aut Guineae captivos iam

conversos in potestate sua retinentibus,

et

quae eos aut quem-

partem eorum manumiserint

et

restituerint

libet

vel

libertati

aut pro eorum redemptione tale adiutorium dederint; ac vobis


et

ipsorum

cuilibet

ydoneum

eligendi

confessorem,

con-

qui

fessionibus vestris et ipsorum diligenter auditis, vobis et ves-

trum ac ipsorum
nibus,

Sedi

peccatis,
reservatis,

cuilibet pro

commissis per vos

excessibus et delictis,

quotiens

opportunum

et eos crimi-

non tamen apostolicae


fuerit,

debitam

vobis

eisque absolutionem in forma ecclesiae consueta impendere et

poenitentiam salutarem iniungere; necnon

vestrorum suorumque
fueritis

et

omnium peccatorum

quibus corde contriti

et ore

confessi

seu fuerint, semel tantum in mortis articulo, plenariam

remissionem vobis in sinceritate

fidei unitate

Sanctae

Romanae

Ecclesiae ac obedientia et deuotione nostra et successorum nos-

trorum
tibus,

Romanorum
apostlica

Pontificum canonice intrantium persisten-

possit

auctoritate

frater Episcope, in insulis praedictis

concedere:

ac etiam

necnon venerabilibus

tibi,

fra-

tribus nostris Toletani et Hispalensi Archiepiscopis in Hispnia,

ac nostrum et ipsorum cuilibet per se vel alium seu alios sum-

marie, simpliciter et de plano

quoscumque

fideles,

et singulos piratas ac alios

qui ncolas et habitatores conversos insu-

laram earamdem fraudulenter

4.18

omnes

in servicium redegerunt,

quique

praesumunt aut

ipsos invitos detinere

tales aliis

sub excommunicationis poena monendi, ut infra

vendiderunt,

dierum

viginti

spatium, a die monitionis huiusmodi computandum, omnes

manu

singulos ncolas et habitatores praedietos

necnon venditos redimere omnino pro-

tinae libertati restituere,

curent; alioquin dicto termino elapso,

modi parere noluerint

illos

qui monitioni huius-

tamdiu maioris excommu-

vel neglexerint,

ab

nicationis sententia innodatus denuntiandi ac faciendi

nuntiari et

ab omnibus

cum

tae paruerint

et

mittere et pris-

arctius evitari

aliis

donec monitioni praedic-

huiusmodi excommunicationis

effectu et ab

sententia absolutionis beneficium meruerint obtinere.

Et insuper
tate et

tibi et

quibuscumque

expressa licentia eisdem incolis et habitatoribus etiam

ad ipsorum victum

infidelibus alimenta et alia

etiam

sria,

si

et

usum

neces-

instrumenta ad arandum, fodiendum sive aus

et similia fuerint,

armis tamen ferro, lignaminibus

dumtaxat exceptis,

bitis

de tuis tamen volun-

aliis

(constitutionibus,

et aliis prohi-

prohibitionibus

et

processibus apostolicae Sedis spirituales et temporales poenas,

muletas et sententias prolatas in transfretantes


infidelium continentibus

cum mereibus ad

nequaquam obstan-

partes

et

tibus)

ministrandi,

omnes

et singulos cannicos Rubicenses ac personas in digni-

tate

terras

deferendi et deferri faciendi; necnon

constitutas huiusmodi,

quae extra dietas insulas absque

legitima ac rationabili causa per

ad ipsas insulas
blica in valvis

rendi ac
eis

illos

tibi,

annum

et ultra deguerint, ut

ecclesias redire debeant, etiam per edicta pu-

eiusdem ecclesiae affigenda, monendi


ex eis, qui infra

et requi-

competentem terminum per

te

praefigendum redire noluerint vel neglexerint, suis canonica-

tibus et praebendis ac dignitatibus,

amo vendi, ac

turum seu duratura edendi


loco alium vel alios, prout

deputandi,

quae obtinent, privandi

et

super his statutum seu statuta pro tempore dura-

plenam

et

et faciendi

ac ipsorum absentium

opportunum

censuris, surrogandi et

liberam,

auctoritate

apostlica,

tenore

praesentium facultatem concedimus ac etiam potestatem.

/ /

419

Praeterea conservatoriam
genii

et litteras elicis recordationis

papae IV praedecessoris

bonae memoriae Fernando Rubicensi

ecclesiae Rubicensis

cum omnibus

ccpo, praedecessori tuo, concessas

eadem

cuiuscumque

quiquidem canonici

constituendae

seu

exsistant, pro eo

dimittere

religiones

nolunt,

habitum assumere regularem

maximam

paupertatem

perdurare

et

personae

essent,

et

harum

religiosi

presbyteri

propter insularam

earumdem

illuc venire

manere decernentes, casque

quod boni

saeculares

praeterquam

illaesas

ficatione praemissa

et

ecclesia Rubicensi

et personae in dignitate constitutae de cetero

non regulares

saeculares et

prprias

constituendi

ordinis

epis-

suis clausuiis

(praeterquam in eo tantum quod canonici regulares


in dignitate constitutae de religiosis in

Eu-

super erectione ipsius

nostri,

et

recusant)

sua firmitate

in

in ea parte,

ut praefertur,

cum modi-

in ceteris suis clausuiis

approbantes. //
[Et] ut ecclesia praefata congruis honoribus frequentetur et

etiam conservetur, necnon


bentius confluant ad

serie

fidelis ipsi

eandem

bus carere noscunntur participes


ibidem dono

ccelestis gratiae

devotionis causa eo

et indulgentiarum

li-

huiusmodi qui-

mereantur, quo ex hoc

fieri

uberius conspexerint se refectos,

de Omnipotentis Dei misericrdia et beatorum Petri et Pauli

Apostolorum eius auctoritate


tibus et confessis, qui

visitaverint annuatim, viginti


poenitentiis,

eis

vero in qualibet ex
taxat,

quam

annos

unam

Visitantes

ecclesiam

dum-

tu vel pro tempore existens Rubicensis Episcopus

quo ad hoc deputa veris, decem

/ /

Verum

quia, ut similiter accepimus, tu huic sancto et meri-

trio

operi tota

aliis

personis

420

Canariae

totidem quadragenas huiusmodi indulgentiam conse-

et

quantur.

totidem quadragenas de

et

misericorditer relaxamus.

aliis insulis

a d hoc elegerit in die vel festo,

annos

ecclesiam Rubicensem in vigilia

Assumptionis B. Mariae semper Virginis devote

et festivitate

iniunctis

omnibus vere poeniten-

confisi,

eamdem

mente intendere

devotis

ad

affectas et

dictorum

cum

infidelium

religiosis et

conversionem

cpportunis, causa eosdem ad fidem

commodius convertendi, ad

aliquam insularam ipsoram infidelium

quam ad

cum

illam accedas,

te-

ipsis infidelibus

confoederationis aut securitatis, ut securior

formidasque

ne

et

ut

transferre,

piratae,

praedones seu

posito

inferre

ex quo

praesumant,

tecum profiscicentur

infidelibus,
ipsi

anteet

inire proponis,

fiat,

invasores

alii

tuum

perversique christiani, post securitatem et transitum

quod damnum seu malum eisdem

et

pactum pacis

ali-

Dei timore post-

infideles

et

tibi

in personis et bonis aut rebus vestris

qui

damna

ac etiam morrem inferrent. //

Ad obviandum
omnes

et

igitur periculis et

incomodis ante

singulos piratas, praedones,

huiusmodi qui contra securitatem per

invasores,
te

cum

dictis,

Nos

malefactores

ipsis infidelibus

ineundam, aliquid facere aut machinari praesumpserint, maioexcommunicationis sententiae, a qua praeterquam a Ro-

ris

mano

Pontfice absolvi nequeant, ipso facto decernimus subia-

cere. //

Ceteram ut eo
tibi opitulavit

speramus,
Pauli

tibi

singulis

libentius

ceptum opus salutiferam

altssimo

peragere et ad finem usque perducere valeas, ut


qui de visitando limina Apostolo rum Petri et
trienniis

te

astrinxisti

mdio juramento, non

obstante praedicto a cuius observantia auctoritate praesentium


te

absolvimus quandiu vitam duxeris

per

te

dumodo

vel

in

humanis,

alium visitare minime tenearis.

a datis praesentium tu

dicta visitare de decennio in

hinc pissimo

et

delium Canariae

salutifero
et

et

Ita

si

suocessores tui limina supra-

decennium teneamini pro viribus

eorumdem infiGuineae animas Deo per am-

opere conversionis

provinciae

plius lucrifacere valeas, usque

ad decennium, a

datis praesen-

tium computandum, auctoritate apostlica dispensandi

buscumque conversis
quae

tertio et

et

nolueris

tamen quod

ad Insulae

et

provinciae

cum

qui-

earamdem

quarto consaguinitatis et affinitatis gradibus sint

coniunctae et invicem matrimonialiter copulari desiderant, ut

quae ex consanguinitate

et affinitate praedictis

ac etiam publice

42r

nequaquam

honestatis justitiae impedimentis proveniunt,

tantibus matrimonia huiusmodi

postquam contractum

perpetuo remanere libere et

fuerit

obs-

contrahere et in eo

inter se

licite

valeant, prolem exinde suscipiendam legitimam nuntiando ple-

nam

liberam auctoritate apostlica tenore praesentium con-

et

cedimus facultatem.

//,

Sic igitur tu, frater Episcope, praemissis operibus,

nobis

fratribus

et

et Apostolicae Sedis

Nulli

solicite

retributionis

benedictionem

et

et

Deo ac

prudenter

premium, nostrae

gratiam exinde consequi

/ /

ergo,

etc,

nostrae

ministrationis,

tiationis,

decreti,

acceptissimis

quod praeter eternae

intendas,

merearis.

nostris

indulti,

concessionis,

privationis,

constitutionis,

monitionis,

amotionis,

denun-

requisitionis,

approbationis, dispensationis et

voluntatis infringere, etc. Si quis, etc.

Datum

Petreoli,

Senensis

dioecesis,

anno

etc.

MccccLxii,

Nonis Octobris, Pontificatus nostri Anno Quinto.

AV

Reg.

Vat., vol. 488, fls. 113-115; vol. 575, fls. 261V.-264V.


Patronatus, I, pg. 40; Bullarium Francxscanum, Qua1939, II, pg. 545-547, ambos incompletos.

Bullarium
racchi,

422

61

CARTA DE DOAO AO INFANTE

FERNANDO

D.

(29-10-1462)

El-Rei

Sumrio

doa

uma

avistada

ilha

como procedera a

Gonalo Fernandes,

por

das outras sete ilhas achadas

respeito

pelo escudeiro Diogo Afonso, atravs do Cabo Verde.

Dom

Affomso,

etc.

saber que o iffamte

quamtos

esta carta

dom Fernamdo meu muito

uirem fazemos

amado

prezado e

irmao, nos disse que huu Guomallo Fernamdes, morador

em vydo

Tauira,

elle

ouue

deira,

nom

trairo,

vista de

hua

poder a

ilhas

ilha, e

Ouro, seemdo

da Canria e da

ilha

da Ma-

que por lhe o tempo seer com-

cheguar; a quall o dito

ella

mamdara buscar por

meu irmao

certos sinaes que lhe delia

n lha acharam; e que porquamto

mamdar

Ryo do

das pescarias do

no peguo alos noroeste das

elle

deram

a queria ora outra uez

buscar, nos pedia por meree que lha dssemos, asi

e pella guisa

que lhe temos dadas a[s] outras

sete ilhas

Diego Affomso seu escudeiro achou atraus do cabo Verde.

em

que
(*)

ns uisto seu requerimemto, queremdo lhe fazer graa e

meree, temos por

achada h, ou

em

bem

por outros quasquer,

em

tempo

dereitos,

mamdo,

h as dietas

a dieta paragem.

e jurdiom, asi

sete ilhas, de

porem mamdamos a

que lhe

ilha

dita

se achar per seus nauios,

tenha e aia de ns imteiramente,

elle [a]

outorguamos lhe a

allguu

com

que

ou

queremos que

todallas

remdas

e pella guisa que ora tem e


asi

temos

feita

meree.

/ /

todollos nossos corregedores, juizes e

justias, offiiaaes e pessoas a

que ho conheimemto

desto. per-

temeer e esta nossa carta for mostrada, que lha cupram e

Cfr.

Documento

n. 59,

de 19-9-1462.

guardem,

faam comprir

guardar,

como

se

em

ella

com-

them e h contheudo na outra carta da meree que lhe das ditas


sete ilhas
ser posto

meree, e

sem lhe sobre ello em allgu tpo


)
nenhu embarguo nem duujda, porque asi h nossa
temos

ali

feita

nom

faades.

Dada em Lixboa, vyte


doso a

fez,

/ /

noue dias doutubro.

anno de nosso Senhor Ihesu Christo de

troemtos e sassemta dous.

ATT

424

Amtam

Msticos,

Hv.

2,

fl.

155.

Car-

mill e qua-

62

BREVE A FREI AFONSO DE BOLANO


(12-12-1462)

Sumrio

Nomeia
cia,

Frei Afonso de Bolano, franciscano da Observn-

da Guin, com as amplas faculdamesmas graas para as ilhas Canrias.

prefeito apostlico

des expressas

As

Pius Episcopus, servus servo rum Dei. Dilecto

de Bolano, Ordinis

tae pietatis intuitu Religiosos


tes

filio

professori. Salutem, ec. a

Minoram

qui

illos,

Alphonso

Ex

assue-

non timentes sed aman-

barbaras nationes, ad illaram conversionem, ut eas catho-

licae fidei

ribus

acquirant pergunt, intrepidi libenter apostolicis favo-

Cum

itaque

convicinas et
positas,
zelo,

et spiritualibus gratiis communimus.


Nos cupientes Guineae et alias provintias sibi
insulas martimas, omnes in mari magno Occeano

prosequimur,

de tua probitate ac ferventi

catholico gregi adiungi,

quem

sumentes,

in te esse credimus, specialem in

ac sperantes quod

in agro dominico afferes, te

ad hoc

religiosis et personis

turam exemplo, verbo


praesentiarum

ad partes

et opere,

Nos cupientes ut

apostolicis

tui

quibusvis viris

in

communitus

ipsum opus proficere

quo maoribus

et

extiteris, devotioni

et singulas facultates ratione fidei, et

Vicario

cum

ut athletam fidei decet,

tu eo magis circa

valeas et animosius procedas,

sionis

illas

necessariis, per te eligendis, opera-

destinamus.

(sic)

gratiis et privilegiis

Domino fiduciam

operibus salutares fractus

tuis

spiritualibus

tuae

omnes

huiusmodi effectus conver-

Ordinis insularam Canariae, ex privilegiis

quomodolibet concessas,

et

quaecumque

alia circa

effectum conversionis infidelium et manutentionis converso rum,

quae ipse facere potest, necnon quae


conversioni et

animaram

saluti [et]

tibi

videbuntur praefatae

opportuna

faciendi et exequendi facultatem et potestatem

[et] necessria,

plenam

et

liberam

425

per praesentes concedimus, ita ut a nulla ecclesiastica vel

dana persona

in

tam sancto opere valeas

Volentes insuper, et

quod quam tu quam


opus conversionis
ac

singulis,

illis

remissionibus,

illi

et

tenore praesentium concedentes,

tibi

qui

fidei

prorsus

mun-

impediri.

tibi

commites

fuerint, et

tecum ad

huiusmodi accesserint, omnibus


similibus

absolutionibus,

indulgentiis,

dispensationibus,

ac

et

delictorum
aliis

spiri-

tualibus gratiis uti et gaudere possitis, quibus utuntur et gau-

dent Vicarius e fratres insularum Canariae praedictarum, ac


alii

quicumque

et in Africa

volumus pro

Non

Ordinis Religiosi de Observantia nuncupati

dicti

commorantes, quorum tenores praesentibus haberi


expressis.

obstantibus nostris et

aliis

apostolicis constitutionibus,

ceterisque contrariis quibuscumque.

Datum
bris.

Tuderti, anno, etc. MccccLxij. Pridie Idus

POU Y MARTI,
1061, p. 554-55.
natus, Lisboa, 1868,

n.<>

42

Decem-

Pontificatus nostri anno quinto.

in

Bullarium Franciscanum, Quaracchi, 1939, II,


MARIA JORDO, in Bullarium PatroAV-Reg. Vat., vol. 508, fl. 245 v.
p. 41.

LEVY
I,

63

BREVE A FREI AFONSO DE BOLANO


(12-1-1464)

Revoga

Sumrio

Bolano

as cartas apostlicas concedidas a Frei Afonso da


e

a outros religiosos da Observncia do convento

de S. Lucas das Canrias,

bem como ao Bispo

de Rubico

no que respeita ao estatudo pelo Captulo Geral, conser-

vando intangvel o que toca converso dos infiis das


-mesmas ilhas e dos territrios das partes da Guin.

Pius Episcopais. Seruus Seruoram Dei.

Ad futuram

rei

me-

moriam. Non debet indecens reputari cum ab apostlica Sede


reuocantur ea que in fauorem christiane religionis se concessisse
crediderat,

si

experientia teste comperiatur

rium generare.

Dudum

illa

//

siquidem Nos, qui ampliande prefate religionis ze-

lum semper feruentissimum habuimus, tam ad


de Bolano

(*)

quam

Minorum sub

fratrum

effectum contra-

dilecti

filii

regulari Obseruantia degentium,

aliaram personaram supplicationis instantiam, diuersas


et

Alfonsi

aliorum diuersorum religiosoram ordinis

necnon
litteras

brevia apostlica, negotium conuersionis infidelium insularam

Canarie contingentia diuersorum effectuum et tenoram concessi-

mus; sperantes quod per concessionem ipsam prefati populi, qui


ad conuersionem

satis

dispositi

uerterentur, et nonnulli

esse uidebantur,

celerius con-

eoram qui ad fidem hactenus conuersi

sunt, in ea melius instraerentur et conseraarentur, prout in eis-

dem

litteris et

et effectus

tinetur

1
)

2
(

breuibus,

quorum omnium

tenores, continentias

presentibus uolumus haberi pro expressis, plenius con-

2
(

).

//

No texto, erroneamente: Ollano.


Cfr. does. de 20 de Janeiro e 12 de

Dezembro de

1462.

427

Cum

autem nuper

prefatum Alfonsum
uentu seu

domu

commorantes

S.

11

digna relatione informati fuerimus

fide

nonnullos alios

Luce de

S.

t0

dicti ordinis fratres in

Luca, ac

quadam exemptione

con-

alios in partibus

illis

a superioribus et prelatis

ex ipsaram litterarum et breuium concessione

ordinis,

sui

in

et

quodam modo

se

uindicasse, et prouisiones debitas fratram idoneo-

rum, qui ad ipsas insulas transfretarent

et in

illis

predicarent, ac

populis uiam ueritatis ostenderent per eos nimis ferunenter factas


esse, in insulisque predictis

perpaucos esse

religiosos, et forsan

non ad effectum dicte conuersionis idneos, propter quad negotium ipsum longe frigidius nostra opinione hactenus est ges
tum. //

Nos

qui ampliande religionis predicte feraentissimum

igitur,

desiderium gerimus, cupientes omnia que

negotium ex prouidentia
conduci,

motu prprio

aliis

ipsumque

ex certa nostra scientia, omnia

fratribus dicte

domus

S.

Luce

et

tam eidem Alfonso


et reliquis in

ipsis

commorantibus, tam circa eorum exemptionem, quam

insulis
alias,

dicte

effectui

capituli generalis ultramontani regi et


et

singula litteras et breuia nostra predicta,

quam

celeri

possent de rnedio submoueri,

conuersionis obstare

necnon

et uenerabili fratri

quo modo concessa

et

nostro episcopo Rubicensi quo-

negotium conuersionis huiusmodi directe

uel indirecte concernentia, per -que prouisio super hoc per huius-

modi capitulum generale facienda

dem

et exsecutio prouisionis eius-

posset quomodolibet impediri, in

huiusmodi prestare possent, non autem


salutem animaram

quantum impedimentum
in quantum concernunt

eoramdem conuertendoram,

aut fratram in

huiusmodi opere laborantium, seu etiam fauorem


et

sue

ecclesie;

quoad

reliqua,

auctoritate

presentium reuocamus, ipsosque omnes

mum

S.

Luce eisdem generali capitulo

prelatis ordinis Obseraantie

dicti episcopi

apostlica,

fratres,

tenore

eorumque do-

et illorum ordinationi ac

predictoram subiicimus

et subiectos

esse volumus; reliquas uero gratias et priuilegia ipsis episcopo


et fratribus

428

in

dictis insulis et

domo

S.

Luce commorantibus,

que prefato operi impedirnentum prestare non possint

ipsorum episcopi

et

fauoremque

lutem,

que

ct

fratrum ac conuertendarum animarum saconcernunt,

auctoritate

predicta,

tenore

presentium confirmamus et approbamus, ac plenum robur obtinere decernimus, et illam etiam ad populos et ncolas aliaram

conuertendarum insularam, ac etiam ad

fratres pie

conuersioni deputandos extendimus, ac de nouo

dimus per presentes, quaram omnium tenorem


presentibus insererentur, de uerbo ad

pro sufficienter expressis.

et

huiusmodi

illa eis

conce-

effeetum, ac

si

uerbum uolumus haberi

/ /

Praterea totum negotium prouisionis faciende circa conuer-

sionem predictam

dum quoad

et fratres

hoc tenendum

ad ipsas insulas destinandos

et

et

mo-

obseraandum, eisdem capitulo

re-

mittimus, et eis quoad hoc plenam facultatem concedimus per

Et insuper quia

presentes.

conuerti ad fidem uolentium,


tetigerit,

iuxta

una eademque

modernum ritum

difficile

cum

foret

multitudinem populi

Sanctus Spiritus eoram corda

die aut sine longo

tempo ris

interaallo,

ecclesie baptizare, ut in feraore spiritus

possint ipsi fratres plurimos baptizare parao tempore, ipsis qui

ad hoc per capitulum predictum aut eoram generalem seu commissarium ipsius generaHs
ut

dum

uicarii pro

tempore deputati

negotium conuersionis huiusmodi durauerit,

quoscumque conuertendos ex eisdem

insulis baptizare,

quecumque

loca ac do mos in eisdem insulis et

quibus

uidebitur,

eis

cum

ecclesiis,

earam

campanilibus,

fuerint,

possint

necnon
de

locis,

campanis,

eremitoriis, hortis, hortalitiis, aliisque necessariis officinis cons-

traere et edificare, ac constracta et edificata pro

eoram usu

et

habitatione recipere et perpetuo retinere; necnon eisdem populis,

cum ad

fidem conuersi fuerint, Eucharistie

et

Extreme

unctionis,

ac alia sacramenta ecclesiastica ministrare, ac nubentes benedicere et alia loca honesta pro ecclesiis et cemiteriis eligere pro

populi conuersi commoratione [et pro] sacramenti Eucharistie


et

Extreme unctionis conseraatione deputare,

et alia

que paro-

chiallium ecclesiaram rectores in suis ecclesiis facere consueue-

429

runt, facere et exercere libere et

eadem

ualeant,

licite

auctori-

tate, tenore presentium, licentiam concedimus pariter et facul-

ta tem. //

Non

obstantibus tam

felicis

recordationis Bonifacii pape Octa

ordinum mendi-

predecessoris nostri, prohibente ne fratres

ai,

cancium domos seu loca ad inhabitandum de nouo recipere pre-

sumant absque

dicte Sedis speciali licencia, faciente

plenam

expressam de prohibitione huiusmodi mensionem, quam


apostolicis constitutionibus et ordinationibus,

necnon

et

aliis

dicti

or-

dinis statutis et consuetudinibus iuramento, confirmatione apos-

quauis firmitate

tlica uel

quibuscumque.
Nulli

hominum

subiectionis,

constitutionis,

tionis,

ceterisque contrariis

roboratis,

//

ergo omnino

reuocationis,

alia

extensionis,

hanc paginam nostre

liceat

uoluntatis,

confirmationis,

concessionis,

approba-

remissionis in-

fringe re, uel ei ausu temerrio contraire. //

quis

Si

autem hoc attemptare presumpserit, indignationem

omnipotentis Dei

et

beatorum

Petri et Pauli

Apostolorum

eiu5,

se nouerit incursurum.

Datum Rome, apud Sanctum Petrum,


Anno Sexto.

pridie

Jdus Januarij,

pontificaras nostri

AV

Reg.

Vai., vol. 495,

fls.

102-103

(moderno).

XOTA Outros documentos foram dados sobre o mesmo problema, que nos no interessam directamente: 24 de Janeiro de 1464,
31 de Janeiro de 1464 e 9 de Setembro de 1465. Cfr. Bullarium Franciscanum, nova srie, II, p. 622, n. 1201; p. 623, n. 1203 e p. 661,
n. 1301, respectivamente. O doe. aqui transcrito encontra-se incom:

pleto,

430

no mesmo Eulrio.

64

CARTA RGIA AOS HABITANTES DE SANTIAGO


(12-6- 1466)

El-Rei

Sumrio

concede determinados privilgios aos moradores da

de Cabo Verde, bem como ao Infante


D. Fernando, donatrio dela
Autorizao para comerciarem na costa da Guin, com excepo de Arguim.
de Santiago

ilha

Dom

Affonso

etc.

quamtos

esta carta

virem fazemos saber

Dom

Fernamdo meu muyto prezado e amado


jrmao, nos emviou dizer como aver quatro annos que elle
que o yffamte

comeara [a] pouorar a sua ylha de Samtiago, que h atrauees

do Cabo Verde,
a jemte

nom

que por seer tam alomgada de nossos regnos,

quer a

ella

hyr viuer, senom c

liberdades e framquezas e despesa sua.

muy

gramdes

que conheemdo

elle

vymriam a ns e a elle, seemdo


como elle queria, no que avia gramde vomtade
de gastar muyto do seu por a fazer ( 1 ) vymr a perfeyom,
como com a ajuda de Deus elle esperaua, nos pedia que nos

os grades proueytos que delia

assy pouoada

prouuesse lhe outorgarmos pera

E
e

visto

ns seu pedir,

[per]

creemdo que desto a ns

ello,

por fazermos

teemos por

em

bem

ao diamte segue

ello

ello

se

avemdo comsyraom sobre

nos seguia assy muyto seruio

graa e meree ao dicto

hordenamos

.s.

alguas liberdades.

meu yrmao,

lhe dar estas liberdades que se

//

Primeyramente lhe damos e outorgamos a alada do


e

crime sobre todollos mouros,

catiuos, e de toda sua

geeraom que

posto que seiam christaos e esto

No

negros e bramcos,

em

iuell

forros

a dita ylha ouuer,

emquamto nossa meree

for.

texto: fezer.

45 1

quall alada de iuell e crime que lhe assy damos, per a

maneyra que
jlha j

aalem da jurdi que lhe

h,

dito

em

a dita

amte desto tnhamos dada, segumdo h comtheudo na

carta que de ns

tem da

dita

doaam.

/ /

Outrossy nos praz e lhe outorgamos que os moradores da


dita ylha

que daquy

em

liema pera cada uez

nauyos a trautar

diamte pera sempre ajam e tenha

que lhes prouuer poderem hyr com

em

resguatar

todollos nossos trautos das

partes de Guynee, reseruamdo desto o nosso trauto

dArguym,

homde nom queremos que outrem possa trautar nem fazer outra
aigua cousa em o dito trauto, com suas demarcaoes, senam
quem ns quisermos e por bem teuermos, por nossa liema e
lugar, todallas mercadorias

que

elles,

ditos

moradores da dita

ylha teuerem e quiserem leuar, saluo armas e ferramentas, nae aparelhos delles; porque nos nom praz que em nem hua
maneyra em os ditos trautos se resguatem, amte lho deffemdemos muy estreytamente, sob a penna que j amte desto
sobre tall caso teemos posta. E esto sem elles mays virem a
ns nem mandarem, nem a nossos offiiaaes e pessoas requerer
nem pedir a dita liea nem escripuaes pera averem de hyr

uyos

aas ditas partes

nama

com

elles

em

seus nauios,

segumdo nossa horde-

naquelies que de nossos regnos l vao, soomente que-

remos que as ditas liemas e escripuaes peam


aquelle recebedor ou almoxarife

que ns

requeyram

mandaremos

2
(

poer pera por ns aver de requerer e recadar nossos dereitos,

que

ham

dores da

de seer ho quarto de todallas cousas que os moradta ylha assy resguatarem

em

as

ditas partes

Guynee. //
Os quaaes nossos offiiaaes que assy hy posermos

em

de

dyta ylha seram prestes e diligemtes pera darem os escripuaes


aos ditos moradores,

maneyra que

2
(

43?

Leia-se

se

com

h de

regimentos que cada hu leuar da

teer

cada hu nauio que assy

mandremos = mandarmos.

segundo

for,

se

ora faz nos nauyos que de nossos regnos vao

aas ditas partes de Guynee.

seram

xarife

prestes

montar daver dos

assy o dito recebedor ou almo-

pra receber os ditos direitos que nos

ditos nauios

que

em

a dita ylha se armarem,

E nom

tamto que assy vierem das ditas partes de Guynee.

seemdo

elles

ditos offiiaaes assy

prestes pra receberem

ditos direitos e dar os ditos escripuaes,

em

que os d

o
os

e reeba,

sua aussemia, o que teuer carrego da gouernama e capi-

tania da dita ylha, pello dito

em

meu yrmao,

os quaes direitos elle

mandarmos por elles, do que nos o dito


gouernador ou capitam, quamdo tall caso acomteeer, avisar
teer

sy atee ns

per sua carta.

que o saybam

muy bem

estes escripuaes

fazer e

que assy derem seram taaes

como a nosso

seruio perteme.

Os quaaes averam de seu hordenado todo aquello que ham e


teemos hordenado e mandado que se dee aos escripuaes que
de nossos regnos vao aas ditas partes de Guynee.

esto ds

o dia que os ditos nauios da dita ylha partirem pera os ditos


trautos e a ella tornarem e mais

nam.

//

Outrossy nos praz e queremos que depoys de tyrados todolnegros e mercadorias qua a nossos dereitos montar pa-

los ditos

moradores da

gar, elles ditos

partes que lhe ficarem

bem

por

teuerem, assy

regnos e fora

delles.

dita ylha,

possam vemder as suas

todallas pessoas que elles quiserem e

dita ylha como em


vemderem em a dita

em a
se se

todos nossos
ylha, que os

nom paguem das ditas mercadorias em estes nosquamdo as a elle trouuerem, dizimas nem outros
nenhus dereitos. E n as vemdemdo em a dita ylha e que-

compradores
sos regnos

remdo as
partes,

elles

trazer

a nossos regnos ou leuar pera outras

que o poss fazer,

seemdo ysemtos de nos pagar

os ditos dereitos, e esto trazemdo elles certidoe[s] de nossos


offiiaaes

que assy

em

a dita ylha posermos, como sam j

pagos nossos dereitos. //


Outrossy nos praz e queremos que os moradores da dita

delias

ylha

nom

seiam obrigados de nos trazerem ou emuiar os

433
MONUMENTA,

2. a

28

mandemos por

nossos dereitos, soomente que ns

ditos

aa dita ylha,

aa nossa custa

elles

e despesa. //

vymdo

Outrossy nos praz e queremos que,

caso que ns

daquy em diante arremdemos os ditos trautos das partes de


Guynee ou parte delles que, posto que tall faamos, nom exeda[m] nem embargue [m] taaes arremdamentos esta liema
que assy damos ao dito
o que,

ylha;

se

meu yrmao

pera os moradores da dita

nom sermos acordado


meu yrmao. //
queremos que daquy em diamte os

assy passar, ser por

desto que assy ora temos fecto ao dito

Outrossy nos praz e

moradores da dita ylha pera sempre seiam ysemtos e liberdados de nos pagarem

em

todos nossos regnos e senhorios dizimas

de todallas mercadorias que da dita ylha elles trouuerem, assy

como das que em


comprarem ou ouuerem por escaymbo ( 3 ) ou per quallquer
outra maneyra que seia. E bem assy seiam ysemtos de nos pagarem a dita dizima de todallas mercadorias que comprarem e oudoutras cousas suas nas ylhas de Canauerem por escaymbo
rea e da Madeyra e Porto Samto e dos Aores, e em todallas
outras ylhas do mar ouiano que a nossos regnos trouuerem. E
esto sedo nossos offiiaaes ertificados de como as ditas pesdas que ouuerem de suas herdades e colhemas,

ella

:;

sam moradores em

soas

capitaes da dita ylha.

a dita ylha de Samtiago, per carta dos


/

porem mandamos a

comtadores,

thesoureyros,

todollos veedores

almoxarifes

da nossa fazemda,

recebedores,

escrip-

uaes, corregedores, juyzes e justias, e a quaaesquer outros


offiiaaes e pessoas

mento

guardem

guysa que
assy h

3
(

434

faom
se

que lho

ella,

a que esta carta

dello pertemer,

muy bem

for

em

comprir

mostrada
diamte lha

e o conhei-

cumpram

guardar, assy

pella

em ella comtem. E queremdo algu hyr comtra


nom comsemtam em maneyra algua, porquamto

nossa meree,

No

que daquy

sem outra duuyda ne embargo que

texto: escamybo.

hus

e outros a ello

nossa, lhe
e

ponham.

mandamos dar

assediada do nosso seello

per segurama sua e lembrama

esta carta,

de chumbo.

synada da nossa mao


/

Dada em Beja, a xij dias de junho. Pero d'Alcaoua


Anno do naimento de Nosso Senhor Jhesu Christo de
c

iiij

a fez.
mill e

Lxbj.

Livro das Ilhas. fl. 10. O doe. est em parte ilegvel no


ATT
texto da Chancelaria de D. Afonso V, liv. 14, fl. 104, pelo que utilizamos a verso do Livro das Ilhas. Na gaveta 3-10-8 est uma cpia
autntica dada em 15 10 Cmara de Santiago. Foi publicado tambm
pelo R. P. Dias Dinis no seu estudo Limite Meridional dos Descobrimentos Henriquinos, Braga, 1955, p. 45-47, separata da revista Itinenrarivm, Ano I, n. 6. Foi transcrita na carta manuelina de confirmaKYT-Gav., 2-1-8.
o, de 11-6-1511.

435

65

ARRENDAMENTO DO RESGATE DA GUIN


(1469)

Sumrio

Como

el-rei arrendou o resgate de Guin a Ferno Gomes


por tempo de cinco anos, com obrigao que neste tempo
havia de descobrir quinhentas lguas de costa
E porque
descobriu o resgate do ouro da Mina, foi dado a Ferno

Gomes

com

o apelido da Mina,

as

armas desta nobreza.

Neste tempo o negcio de Guin andua j

muy

corrente

entre os nossos e os moradores daquellas prtes: e hus c os

outros se cmunicu

sem

em

as cousas do comrcio c paz e amor,

aquellas entradas e sltos de roubos de gurra que no prin-

cipio ouue.

que

nam pode

doutra maneira, principal-

ser

mente a cerca de gente tam agrste


costumes,

em

gte

como no vso das cousas

e brbara, assy

em

ley e

desta nssa Europa: a qual

quto n gostou delias sempre se mostrou

muy

es-

quiua. Per depois q tiuram algua noticia da verdde pelos


benefcios que retibiam assy

na lma como no jntendimento, e

cousas pera seus vsos: ficaram tam domsticos, que

mais que partirem os nauios deste reyno,


portos, concorriam

nam

auia

chegdos a seus

muytos puos do sertam ao commrcio de

nossas mercadorias, que lhe

duam a

trco dlmas, as ques

mais vinham reeber saluaam que captiueiro. //

andado assy

tam correntes e ordinrias em


como el rey pelos negcios do

estas cousas,

as prtes de csta j descubrta:

reyno andua occupdo, e

mandar grangear

nam

auia por seu seruio per sy

esta propriedde do commrcio,

nem menos

leixallo correr

no mdo que andua a cerca do que as prtes

paguam: pr

lhe ser comtido

e quatro centos e sessenta

436

em nouembro

do anno de mil

o arredou por

tempo de

Documento desconhecido. Antes desta data, vemos que F. G.


nomeado recebedor de todos os mouros e mouras, como de quais-

(*)

fora

noue

cinquo annos a Fernam Gmez, h cidado hrado de Lixboa

Com

por 'dozentos mil rees cadano.

hu

condiam, que

em cada
em

destes cinquo annos, fsse obrigado descobrir pela csta

cem

diante

lgoas:

de maneira que no cbo de seu arenda

mento, dsse quinhentas lguoas descubrtas. //


O qual descobrimento, auia de comear na srra Lioa onde

acabaram Pero de Sintra

Dacosta que foram ante

Soeiro

arendamento os derradeiros descobridores: porque depois

deste

Dacosta descobrio o

este Soeiro

rio a

que ora chammos o de

Soeiro que est entre o cbo das Palmas e as tres pontas,

vezinho csa de

ouro.

Axem onde

se faz

feitoria

do resgte do

entre outras condies que se continham neste ctrcto,

ra que todo o marfim auia de ser dei rey, a preo de mil e

quinhtos reaes por quintl: e

pro a

ctrcto feito ante deste

em

Guin.

por

[ser]

Fernam Gomez

tinha

el

rey o dua a outro

h Martimnes Bouige, por


2
(

),

mayr

lhe ser obrigdo per outro

a todo o marfim que se resgatsse

cousa

muy

estimda naquelle tempo,

licena pera poder resgtar

em cada hu

dos ditos cinquo annos, h gto dalglea. //


quer outras coisas que viessem do resgate da Guin. O documento
ATT -Chancelaria de D. Afonso V liv. 15, fl. 47.
de 12-4-1455.
F. G., morador em Lisboa e escudeiro da Casa Real, de 4-9-1469 a
um ano poderia enviar uma caravela de 30 toneladas s partes de
frica, i. ., a Safim e s vilas e lugares daquela comarca e costa,
com quantas e quaisquer mercadorias lhe aprouvesse, excepto armas.,
ouro, prata e coisas defesas, e trazer o que quisesse nas mesmas circunstncias.
F. G. proIb., liv. 31, fl. 116, doe. de 4-9-1469.
testa a el-Rei contra a ordem rgia, segundo a qual todas as coisas
provenientes da Guin (mouros, malagueta, etc.) seriam levadas
alfndega antes de serem arrecadadas, por ir contra o seu contrato feito
Ib., liv. 33,
com el-Rei. Documento dado em Carnide aos 30-5-1472.
150.
fl.
Cfr. doe. de 1-6-1473, nota {})

Um

2
(

obtm

Martim Anes Boaviagem, mercador

licena rgia de porte de armas,

morador em Lisboa,

com data de

Um

2-7-1431.

ATT-

Chancelaria de D. Afonso V, liv. 16, fl. 125.


escudeiro do mesmo nome, morador em Lisboa, obtm licena idntica, com data de
10-5-1468.
Ao mesmo, para dois seus criados
Ib., liv. 28, fl. 29.
que estavam na Bretanha, carta de seguro martimo para seus navios
ou mesmo para os dos bretes do Senhorio do Duque da Bretanha.
Dada em bidos aos 2-7-1472.
Ib., liv. 29, fl. 116.

457

qual contracto foy feito no anno de quatro centos sessenta

com limitaam que nam

e noue:

resgatsse

em a

trra firme de

fronte das jlhas do cbo Verde, por ficar pera os moradores

dom Fernando. Nem menos

por serem do jnfante

delias

foy concedido o resgte do castllo de Arguim, por

el

lhe

rey o ter

ddo ao prncipe dom Joam seu filho em prte do assentadelle tinha. Per depois ouue o mesmo Fernam

mento que

Gomez do

prncipe este resgte de

Arguim por

certos annos,

em cada hu delles. E foy Fernam


ditoso em este descobrimento e resgte

por pro de cem mil reaes

Gmez tam

diligente e

que lgo no janeiro de qutro centos setenta

delle,

e hu, des-

cobrio o resgte do ouro onde ra chammos a Mina, per

Joam

ambos caualeiros da csa dei rey:


y ram pilotos Martim Fernandez morador em Lixboa e Aluaro
Esteuez morador em Lagos, o qual Aluaro Esteuez naquelle
tempo foy o mais extremdo hmem que auia em Espanha
de Santarm e Pero Escouar,

de seu

officio. / /

primeiro resgte do ouro que se fez nesta trra, foy

ha alde chamda Sm, que naquelle tempo


nhentos vezinhos: e depois
a fortaleza que

est

vermos

3
(

em

este resgte

E nam

chamua

pelos nossos

o cbo de Sancta Catherina:


e ste lguoas,

dous gros e meyo daltura da prte do Sul.

tempo ganhou Fernam Gmez


depois seruio

el

(como

do ouro, mas chegr os seus descobridores

que alem do cbo de Lopo Gonluez trinta

em

fazer

somente descobrio Fernam G-

pela obrigaam do seu contracto

em
qui-

mais abaixo contra onde ra

dom Joam mandou

seu lugar) o qual lugr se

alda das duas prtes.

mez

se fez

rey

el

seria de

rey: assy

muy

grossa fazenda,

No qual
com que

em Cpta como na tomda

onde

de Al-

rey o fez caualeiro. //


no anno de qutro centos setenta e qutro, que foy o der-

ccer, Arzila e Tangere,

el

radeiro de seu arrendamento, lhe deu nobreza de nuas rmas,

3
(

438

Cfr. liv.

III,

cap.

e II.

h escudo timbrado com o campo de prta e tres cabeas de


h com tres aris douro nas orelhas e narizes, e

negros, cada

hu collar douro ao collo, e por apellido da Mina, em memria


do descobrimento delia, e disso lhe passou crta e uinte nue
dagosto do dito anno ( 4 ). Depois passdos quatro anos o fez do
seu conselho: porque j neste tempo ra o a>mmrcio de Guin
e resgte da Mina de tanto proueito, e ajudua tanto em substancia ao estdo do reyno, pola boa jndustria de Fernam Gomez, que assy por este seruio como por outros particulares de
sua pesa merecia toda a honra e merc que lhe fsse

tambm a
tem ra o nme

Neste tempo se descobrio

Fernam do P, a qual
perdeo o que lhe elle entam

em

pos.

jlha

o derradeiro descobridor

de sua csa, o qual descobrio o cabo a q

nome que

lhe elle

).

/ /

de seu descobridor, e
5

vida deste rey d Afonso, foy hu de Sequeira

sancta

feita.

Fermsa per h

caualeiro

chammos de

Caterina,

entam pos polo descobrir em o dia desta

n somente neste tempo por mddo dei rey de-

q comeou gouernar, mas ajnda per o mesmo jnfante dom


Anrique que como atras vimos, viueo t o anno de qutro centos
pois

sesenta e tres

como da

sempre ouue conquistas

csta donde veo

per o jnfante d Anrique.


ante

descobrimento:

deste

e descobrimentos, assy

que

a primeira malagueta,

Da
ra

qual alga q
per

em

se

fez

Jtalia se auia,

mos dos mouros

destas

partes de Guin, que atrauessu a grande regiam de Mdinga,


e os desertos da Libya, a que elles

em

tarem

Mundi

brca,

Jtalianos

nam

4
(

chamaram, Grna

paradisi,

que nome

Documento desconhecido.

Alis at 1460.

chamdo

de lhe os

entrelles: .//

6
(

saberem o lugar de seu naoimento por ser espe-

Ferno de Sequeira.
Dia 25 de Novembro.

ahra, t apor-

porto per elles

cormptamte Monte da brca.

earia t prcisa, lhe

que tem

chamam

mr mediterrano em h

439

Tambm

se descobrio a jlha de

a do Prncipe per

sam Thome, Anno bom,

dom Afonso, e outros resnam tratmos em particular por nara

mandado

gtes e jlhas: das ques

dei rey

termos qudo y per que capites foram descubrtas. Porem


sabemos na vz com serem mais cousas passdas e descubr-

no tpo deste rey do que temos escripto: assy como ha

tas

nam

q ajnda oje per ns

jlha

sabida e foy achda no anno

de qutro centos trinta e oito annos.

o que digo: trarey h testemunho,

em q

munhas

por n parecer estranho


entra muytas teste-

desta verdade. //

Atrauessando o anno de quinhentos

vinte

cinquo ha

armada de Castlla, da csta de Guin pera a csta do Brasil,


a qual ya pera as nossas jlhas de Maluco, de que ra capitam
mr frey Garcia de Loys comendador da rdem de sam Joam,
da qual vigem ns ouumos h roteiro: conta o auctor delle,
has razes que nesta pargem ouuram h dom Rodrigo da

Cunha

fidlgo

Andaluz capit da nao Santigo daquella

ar-

mada, e Santigo Gueura byscainho capitam de ha patxa


chamda tambm Santigo. Jsto sbre compitencia de quem
leuaria ante o capitam mr, h nauio portugus a que ambos
arribar,

o qual vinha da jlha de

sam Thom carregdo de

negros e aucares: e de paluras viram estes capites s bom-

barddas,

mr.

com tudo a

qual teue prtica

caraula foy leuda ante o capitam

com o

piloto pera o leuar consigo,

leixou de o fazer por estar o nauio


sobrelle a

nam

em pargem

mrte de tantas lmas como nella

ficar pesa

8
(

que carregaria

vinham, por lhe

que as soubesse nauegar pera

qual determinaam o trouxe h dia consigo

cousas do mr,

em

este reyno:

qual piloto (segundo conta o auctor do roteiro) soubram

taleza:

8
(

que seguindo

Nela,

i.

em
elles

na caravela.

Maluco, onde tinh

na

perguntas das

que o espedio sem lhe fazer dno algum.

os portugueses estauam

mas

feito

Do

como

ha

for-

sua vigem sendo dous gros da

(ATT

Livro

da Nobreza, de Antnio Godinho)

hua jlha despouoda dc gente, chamda


sam Matheus, em que auia duas agudas, ha muyto boa e

prte do sul, achr

outra ruam

tl.

E em

oitenta e sete annos

duas arures estua escripto que auia

9
(

que nella estiuer portugueses: e tinha

maneira de ser j aproueitda por auer nella muyta


partes de Espanha, de que

mataram muytas

du per cima do araoredo.

fructa, espe-

como

cialmte laranjas doces, palmeiras e gallinhas,

as destas

bsta,

que an-

//

Conta mais outras cousas q achara nella de que somente


tomey estas por testemunho do que acima dissmos: terem os
nossos mais trras descubrtas naquelle tempo do que achamos

na escriptura de Gomezeanes de Zurara.

memria descriptura em

se esta

n nouidde achr-

as amores, porque os nossos

naquelle tempo o costumu muyto: e algus por louuor do


jnfante

dom

diuisa, q como
Porque somente esta

Anrique escreuiam o moto de sua

vimos atras ra: Talant de bien

faire.

na csca dos dragoeiros auiam q bastua por


psse do q descobriam, e alguas cruzes de po. Depois (como
adiante ( 10 ) veremos), el rey dom Jo o segundo em seu tepo
mdou poer padres de pdra com letreiro em q diz: o tempo

memria

escripta

e per

quem

psse

real, e

trra

nam

aquella trra foy descubrta: e jsto bastua por

ao presente ajnda as fortalezas

feitas

basta porque veo a cobia dos hmes a jnuentar

leys cformes

E como

ella. //

todolos principes a

mayr

nas bras de sua jnclinaam, veo

el

rey

prte da vida gstam

dom

Afonso a

cuidar das cousas deste descobrimento, e celebrar

da gurra

D africa, com

a tomda

Arzilla e cidde de Tanger:

Africa)

as vezes que la passou

em

9
)

(!<>)

se des-

muyto as

das villas de Alccer e

(segundo contamos

Africa teue tanto contentamento,

na prpria

pesa.

Na

em

a nssa

qual gurra de

por as boas venturas que

1438.
Cfr. liv. III, cap. III.

441

nelle

ouue, que empreendeo (se ihe os negcios do gouerno

do reyno dram lugar)

jr

tomar per sua pesa a cidde de Fez

da Espda.

mr

nista

assy

mandou

villa Dalccer

chamda

todo seu reyno, pera que rinha ordendo ha rdem

Gomezeanes de Zurra seu chro-

Cegur

em

Africa, pera que

com

de vista podsse escreuer os feitos daquella gurra: ao qual


escreueo ha crta de sua prpria

que

paluras taxdas

mdo

mo em

louuor do trablho

tinha por razam da bra que fazia: e jsto

nam com
mas em

auras segundo o vso dos prncipes,

como quem

eloquente e de prdigo orador

se

prezua

disso. //

qual Gomezeanes vendo a deleitaam que

el

rey tinha

nas cousas desta milcia, escreueo a chronica da tomda de


Cpta, e outra chronica dos feitos do conde
neses, e do

conde d Duarte seu

quella gurra

muy

filho:

dom Pedro

de Me-

relatando os feitos da-

particularmente, e per

estillo clro e tal

que

bem mereceo o nome do officio que teue. E porque cada h


nam prca seu trabalho, tambm escreueo a chronica deste rey
dom Afonso t a mrte do jnfante dom Pedro, e a chronica
dei rey dom Duarte seu pdre: as ques Ruy de Pina que o
socedeo no officio fez suas, pello que emendou e acrescentou
principalmente na dei rey

nellas,

dom

Afonso, a cerca das cou-

sas que passram depois da mrte do jnfante

dom

Pedro. //

Fez ajnda Gomezeanes outra bra no tombo deste reyno


que alumiou
registros,

muy to

as cousas delle,

recopilando

em

certos

que foram os

liuros

dos

volumes as foras de muyta

andua solta, comeando em el rey dom Pedro


dom Joam de gloriosa memria: jsto por razam de
guarda mr no mesmo tombo, officio muy prprio dos chro-

escriptura que
t el

ser

rey

por ser ha custdia de tda a escriptura do reyno.

nistas,

conuem

qual

ser

passda pelos lhos do chronista

com mais verdde

442

11
)

delle,

pera

cpia de cousas poder escreuer tdo o

sentido exige nella,

i.

.,

na guerra.

discurso dos feitos

acham ordenaes,

do rey de que

official.

Porque aqui

cortes, casamentos, ctractos,

armdas,

se

fs-

obras, doaes, mercs, assy per registro da chancelaria e

tas,

fazenda como per contas de todo o rey no, se


souber vsar da cpia de tanta escriptura.

(tornando a Gomezeanes

elle

quiser e

verdadeiramente

em quem concorreo chronista e guarnam sey quanto elle viueo, nem

da mr da trre do tombo) eu

o tempo que teue


feito

estes officios:

per sua mo, que

nam

mas

sey segudo o que leixou

foy seruo sem proueito,

dos crgos que teue, assy pelo

estilo

como

mas digno

diligencia das cousas

que tractou.

BARROS

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv.

II,

cap. II.

443

66

CARTA DE EL-REI D. AFONSO V


SOBRE O TRATO DA GUIN
(19-10-1470)

Sumrio

Regulamentao do trato Pesadas penas impostas aos


transgressores Derrogao das doaes
em contransgressores Derrogao das doaes em contrrio.
feitas

Dom

Afomso

que

e os

meu

tio,

et.

quantos esta carta virem fazemos saber

regimentos antygos que pello Ifamte

que Deus

aja, se

dom

Anrrique

dau s carauellas e naujos que per

suas licenas nos trautos e terras de Guinee

hyam

resgatar,

era sempre reseruados gatos dalgalia, malag[u]eta e toda outra


especiaria e alicornes pera

elle,

que nenhu outra pesoa posto

que licena e luguar seu pera [hyr] aos dictos trautos

e terras

teuesse,

cada hu das dietas cousas podesse resgatar sob erta

pena;

por quamto per jnauertenia de nossos ofiiaes e por

estas dietas cousas ajnda

das

se leixar

etam nora serem descubertas n acha-

de enertar e reseruar pera ns nos priujlegios

e licenas que se per ns der, sentindo o asy por nosso seruio


e pello de nossos regnos e

boa ordem

aviamento dos dictos

nossos trautos de Guinee, detreminamos, decraramos e defen-

demos que

priujlegio

ou liena algu que aatee ora tnhamos

dada, n daqui diamte demos a quaes quer lugares ou pesoas


particulares, de qual quer estado e

dictos nossos trautos e terras de

n etemdam
lia,

as dietas cousas n

malag[u]eta

cdiam que sejem pera aos

Gujnea poderem

cada hu

toda outra espeiaria

delias

.s.

resgatar, se

gatos dalga-

e alicornes,

que pera

ns soomente reseruamos; o qual n que despois da feitura e


pubrica desta dieta nossa carta de crema, detremjnaam
defessa cada hu destas dietas cousas resgatar

que pera os

444

dictos trautos

ou

terras

ou trouxer, posto

de Gujnea tenha priujlegio

ou licena nossa, ou ao diamte [a]

aja, se

priujlegio

tall

ou liena expressamente n decrarar as sobre dietas cousas e


as elle resgatar ou trouxer, perca pera ns o naujo

ou nau os
j

que for e cada hu das dietas cousas que asy resgatar ou


c

trouxer,

mercadorias que leuar e de

todallas

e todollos bees

que

teuer,

asy moue[i]s como de

outrosy detremjnamos e defendemos e

nom posam

a sobre dieta maneira

n tintas de

brasill

trouuer

raiz. //

mdamos que per

resgatar pedras preciossas

ou alacar, que daqui diemte sejam

achadas ou descubertas, sob a dieta pena, por quamto per


leterados h detremjnado que quaes quer priuilegios e licen-

as que tenhamos dadas se n deu n

podem

estender sen

aaquelles trautos e mercadorias e cousas que aa feitura


taes

priuilegios

ou liencas eram achadas

2
(

dos

descubertas

allgus outras n; e testemunho, firmeza e decrara delia

mdamos

seer fecta esta nossa carta a Villa dAlanquer, xix

do mes doutubro, Joham Car[r]eiro a dez, anno de nosso

dias

Senhor Jhesu Christo de mjll

ATT
liv.

Chancelaria

fls.

1,

iiij

lxx.

de D. Afonso V,

liv.

21,

fl.

56 v.

Extras,

56.

x
uma das mais antigas referncias a esta madeira, empregada
)
(
na tinturaria, e que deu o nome ao Brasil. Joo de Barros escreveu na
sia: Per o qual nome Sancta Cruz foy aquella trra nomeda os
primeiros annos: & a cruz aruorda alguus durou naquelie lugar. Porem
como o demnio per o sinal da cruz perdeo o dominio que tinha sobre
ns, mediante a paix de Christo Jesu consumada nella: tanto que
daquella trra comeou de vir o po vermelho chamado brasil, trabalhou que este nome ficasse na boca do pouo, & que se perdesse o de
Sancta Cruz: como que importaua mais o nome de hu po que tinge
panos: q daquelle po q deu tintura a todolos sacramentos per que
somos saluos, per o sangue de Christo Jesu que nelle foy derramado.
Dcada I, liv. V, cap. II.

2
(

No

texto: feitora.

445

67

PRIVILGIOS AOS MORADORES DE SANTIAGO


(8-2-1472)

Declarao

Sumrio

limitao dos privilgios concedidos aos mo-

radores da ilha de Santiago de Cabo Verde

ordenado

que no faam comrcio na costa posteriormente descoberta,


a sul da Serra Leoa, bem como na regio de Arguim.

Dom

Affonso

etc.

quamtos

esta nossa carta de declaraam

e lemitaam virem fazemos saber que ns outorguamos ao

Dom

Yffamte

Fernando,

meu

jrmao,

framquezas,

de priuillegios,

carta

que Deus aja, hua

liberdades e

merees pera

com o
mar ouciano, por se a dita ylha, por
mays asinha pouorar, esperamdo ysso

os moradores da sua ylha de Samtiaguo, que h jumto

Cabo Verde, nas

partes do

causa dello, milhor e

mesmo que

a ns e a nossos regnos se seguysse por ello mais

seruio e ao dito

meu yrmao,

cuja a dita ylha era; per

e virtude do quall priuillegio nos h dito e

bem

sabemos por erto

mandou hua carauella aas


Guynee, que temos arremdadas a Fernam Gomez,

que o capitam da dita ylha


partes de

mercador, a quall armou e forneeo na ylha da Madeyra. //


E porque o dito capitam foy e h demandado per o dito

Fernam Gomez, e porquamto assy o dito capitam da dita ylha


de Samtiaguo como quaaesquer outros moradores da dita ylha
poderam 2 ao diamte, emtemdemdo a dita nossa carta, clausullas e verbas delia mays larguamente, mandar alguuas cara(

uellas

per

ou outros nauyos aas

bem

hyrem a quallquer
(*)
2
(

parte

No conseguimos
Leia-se:

ordenada deveria

446

ditas partes de

Guynea, creemdo que

vertude delia o poderiam justamente fazer, assy

saber

podero.
ler-se:

como em partirem de quallquer


quem

era o capito

Para que a

poderiam.

da

frase ficasse

em

luguar,

ilha de Santiago.
mais logicamente

como ysso mesmo em poderem


que ouuessem de quaasquer

leuar quaaesquer mercadarias

terras e partes,

ou que po deram

per quaaesquer pareyros e companheyros hyr ou

outrossy

mandar como per sy mesmos;

fazemdo assy as

ditas cousas

ou

quallquer delias se lhe dariam trabalhos e despesas, fadiguas,

ou por parte de nossos arremdadores e trautadores das

ditas

partes de Guinea ou per nossa parte, por nosso procurador ou

por algu outro a que faramos pervemtura meree de taaes

nauyos e mercadorias como de cousa perdida, no que os

ditos

capitam e moradores reeberiam perda e dano; e porque nossa

meree e vomtade sempre foy e h arredarmos damtre nossos


subdidos e naturaaes todo aazo de comtendas, amte darmos

modo como

nom siguam nem ordenem, mandamos

se

peramte

ns vijmr o theor da dita nossa carta e priuillegio que ao dito

meu yrmao demos

ylha pera sempre e

aymda o mandamos

outorgamos pera os moradores da

alguus nossos letrados, os quaaes nos apontaram


carta e priuillegio alguuas olausullas

em

dita

veer e examinar a

em

a dita

as quaaes poderia aver

desuayrados emtemderes e delias se poderiam recreer briguas


e

comtemdas,

se per

ns declaradas

somos bem erto da vomtade nossa


mos, quamdo a dita carta e

por seruio de Deus e nosso e


e

nom

fossem; e porque ns

temam que emtam teuepriuillegio outorgamos, ouuemos

bem

e proll dos ditos capitaes

moradores da dita ylha, as ditas declaraoes e lemitaoes

nossas,

mamdamos- agora passar

se noteficar e publicar

que depoys aps

elles

carta do dito priuillegio

nom

e por

dito erro, o

esta nossa carta patemte pera

como os
pera sempre vierem, saberem como a
ham de emtemder e delia ham de husar,

aos sobreditos, pera assy

errarem, pera se lhes

nom

elles

seguyrem, por

bem do

que suso dito a vemos, ou fazemdo o comtrayro e

passamdo nosso mandado nom poderem alleguar ynoramia nem


escusa, etc.
3
(

3
(

etc.

//

parece pertencer ao texto primitivo e no responsa-

bilidade do copista.

Item, primeyramente dizemos que o dito capitam e moradores

nom mandem nem vao

da dita ylha

partes resguatar, saluo aaquellas que j

eram ao tempo que

cobertas

a outras alguas

emtam

sabidas e dis-

em

o dito priuillegio outorgamos,

as quaaes se j per alguus comeara de tratar e resguatar,

tyramdo Arguym com suas demarcaoes, que loguo no

dito

priuillegio est reseruado, porque daquelles trautos e luguares

em

que

depoys comea [ra]m [a] resguatar ou

se

que depoys

mays acham ou ao diamte


acharem, nom foy nem h nossa temam o dito priuillegio se
emtemder. E tambm fomos erto que se deue de emtemder
e limitar per dereito; e porque nom seia duuyda ao diamte
ataa homde ao dito tempo da outorgua da dita carta, que foy
nouamente

se

acharom

e cada dia

a doze dias de junho da era de Nosso Senhor Jhesu Christo de


4

), os ditos trautos eram descubertos em que


comearom
se j
a fazer resguates, declaramollo loguo aquy,
que eram atee Serra Lyoa; e os outros que mays adiamte sam
se acharom e descobrirom depoys per carauellas que manda-

mill e

mos

iiij

Lxbj

a buscar e

descubrir

mays

terras

mercadorias noua-

mente. //
Outrossy declaramos que os ditos capitam e moradores da

nom possam armar nenhus nauyos em

dita ylha

outro lugar

alguu pera mandar per virtude do dito priuillegio aas ditas


partes de Guynea, saluo na dita ylha de Samtiaguo soomente;
e

pero

5
(

guados

nauyos possam pera ysso aver comprados

ou

arremdados

de

quaaesquer

outras

quiserem e os aver poderem, assy de nossos regnos

como de

quall dereitamente

partam quamdo per bem

priuillegio aas ditas partes

4
(

Documento

posto que.

448

alu-

partes

que

e senhorios

fora delles, e elles per o capitam e moradores os

possam armar, carregar nem abitalhar senam na

quiserem hyr.

nom

dita ylha,

da

e vertude do dyto

/ /

n. 64.

conjuno pero ou per tem aqui o significado de: porm,

ysso

tornar

nem

mesmo nom possam

nem

a outro cabo

porto algu

em

de bote descarreguar, senam aa dita ylha, pera

ella nos paguarem aquelle nosso dereito que delles avemos daver
e reeber, segumdo na dita carta e priuillegio mays compridamente h comtheudo e em ella declarado, o que assy, aalem
desta nossa declaraom, nesta parte querem dizer muytas clausullas e pallauras que loguo na dita nossa carta do dito priuillegio,

ao fazer delia, postas e escriptas foram. //


possam, ysso mesmo, os ditos capitam e moradores da

Nem

dita ylha pera

resgatar, por

sempre outras nenhuas mercadorias mandar

bem da

dita nossa carta,

senom aquellas que

elles

de suas nouydades e colheytas na dyta ylha ouuerem; porque

queremos e mandamos que

estas taaes soomente

leuar se quiserem e outras alguuas

lembrado que quamdo assy


nossa

temam

l possam
nam, porque somos bem

e dito priuillegio

lho outorgarmos pera as

outorgamos, foy

nouydades

e fruytos e

cousas quaaesquer que na dita ylha ouuessem [e] podessem


a ver: escrauos, escrauas,

machos

e seer aazo pera sua milhor

/ /

porque poderiam pervemtura crer e emtemder que aquello

que lhe[s] per ns, por meree


nossa carta

dita

e fmeas, pera seus seruios

viuenda e boa pouoraam.

com

comtheudas poderiam

espiiall

as limitaoes e
elles,

h outorgado per a

em

declaraoes

esta

ditos capitaes e moradores, assy

fazer e executar per quaaesquer seus pareyros

com que tomas-

sem pararias, como per sy e pera sy soomente, per esta declaramos que nossa temam nom foy nem h que outra pessoa
alguua do dito priuillegio e liberdades possa husar,

em
e

parte

nem em

moradores soos.

se elles

ou algus

quer seia nosso naturall

mandamos

delles pararia

nom

seia

quer estramgeyro,

alguua

na dita

queremos

que, se se poder prouar que comtra nossa defesa,

por emgano do dito


res

delia

todo se aproueytar, senam os ditos capitam

tomar com algu que morador na verdade


ylha,

nem

priuillegio,

algu

com

algus dos morado-

da dita ylha tem parte ou quinham, que todo

se perca pera

449
MONUMENTA,

2. a

nauyo, mercadoria e resgate, como cousa fecta comtra

ns,

nossa deffesa

mandado

que todo seia pera ns

das ditas partes arremdados

portos

nom

nossos trautadores e rendeyros, que se esto

arremdamentos acomteer.

se os nossos

temos, ou pera os

em tempo

de seus

//

porque os ditos capitam e moradores da dita ylha, destas

nossas

limitaoes

certos ao diamte e

damos passar

declaraoes,

nom poderem

vomtade

defesa

delia alleguar jnoramia,

seiam

mam-

esta nossa carta patemte, sijnada per ns e assed-

iada do nosso seello pemdemte, pera lhe auer de seer publicada.

E mandamos

a quaaesquer taballiaes que pera ello requeridos

forem que a publiquem ao dito capitam


quer que compridoyro

mentos pblicos.

Dada em
dEspanha a
e

iiij

moradores quamdo

e de suas publicaoes

dem

estro-

//

Simtra,
fez.

for,

viij

Anno

dias do

mes de

feuereyro.

Fernam

de Nosso Senhor Jhesu Christo de mil

Lxxij.

ATT

Livro

das Ilhas, fl. 2 v. Documento publicado tambm


no seu citado estudo Limite Meridional dos Descobrimentos Henriquinos, p. 47-50.

pelo R. P. Dias Dinis

450

68

RECLAMAES DAS CORTES A

D.

AFONSO V

(1472)

Sumrio

Protestos contra o contrato celebrado entre el-Rei Ferno


Gomes Resposta de D. Afonso V O comrcio do marmercadorias da Guin O problema da escravatura.
fim
e

Senhor.

poderoso Deos por sua mer vay abrimdo ca-

minhos que sohiam a

ser arrados, per

que vs pods cobrar

aver muytos bes e riqueza pera voso estado milhor soportardes


e vosos

pouos

posam

naturaees

que posam

nam

milhor maneira trautardes e per que os vosos

menos

em

averem gramdes fazemdas com

ser riquos e

se ruir

vosa alteza.

h aberto j o pejaees

seruio e

de

em

com

proueito, tiramdo faculdade aos vosos naturaees

esas cousas

averem de emtemder, nem delas

quaees percalaees esas cousas


perigos.

Em
Jfamte

vs senhor, ajmda o portal

partidos e trautos de pouco voso

vsar,

com muytos dapnos

com

os

seus

//<

espeiall,

Dom

senhor, o trauto de Guin, que o vertuoso

Amrique voso

descriam achou

tio,

e descobrio e

cuja alma Deos aja, per sua

vok> deixou.

esto, senhor, todo

Fernam Guomez por muytos annos casy de


por duzemtos mill reis em cada huu anno. Domde,
affirma que poderes aver, se tall ordem derdes, cem

arrado destes a

de graa,
senhor, se

mill cruzados. Vede, senhor, se hijs

emguanado' alem dametade

do justo preo, per que per dereito

tall

comtrato

se

pode

re-

emdir e desfazer, mormente homde tiraees de todo faculdade

a vosos naturaees que hy

nam posam com

e gramde respomsa de poderem

todo

feito

comtra voso seruio e

seruio^

hy algum

bem da

voso mayor,

trato aver,

Reepubriqua.

semdo
/ /

Porem, senhor, vosos pouos pedem a vosa alteza que reuog[u]ees o dicto trato que asy temdes

feito

ao dicto

Fernam
45i

Guomez

vos aproueitees milhor dele. Porque se booa ordem

desdes per hy serees gramdemente

fazemdo

seruido,

[vos]

senhor dele, porque h j gramde terra descuberta alguas partes e reseruamdo pera vs soo o trato ou terra domde ora estee
ouro

em gramde abastama

malagueta,

rees per vosos offiiaaes e homees,

em

elo

vos saberam

bem

seruir,

luguar a vosos naturaes que

a qual pode-

toda prouueer e trautar.

E quamto

ese proueito ser pera vs.

se acha,

que muitos acharees que

asy

aas outras partes pods dar

posam

yr

ali

x
(

paguamdouos o

homde

quarto ou quimto segumdo os luguares

com

forem,

tamto*

nam dees luguar a estramgeiros algus, saluo a vosos naturaes, nem taes licemas que posam ser vemdidas, nem a tamque

que

tos

se

portos que

pejem hus com os outros, mas senhor saberdes

hy h

Asy

em

j descubertos e

quamtas carauelas hy deuem hyr,

que podem resguatar, e

huas

nam pejem

as outras.

com gramde descrisegumdo senhor milhor

as repartirdes e dardes vosas licemas

am, aos que a esas partes quiserem


comselho poders aver deses que

Respomde El Rey que o


o mandou meter

em lamo

em

trato

hir,

elo

mais sabem,

e pratico.

de Guinee que apomtam,

e que se arrematase a

ele

quem mais

dese por ele, por que manifestamente se hia a perder o dicto


trato e

cada vez mais

se se tratara

tempo do

nem
e

como

lhe paree

porem duramdo o

que com Fernam Guomez acertado foy,

rezam nem

dito

muito mais ao diamte

date se sohija a fazer; e

dito trato

acabado o

se abatia e abatera

tempo

justia fazer

lhe aprazer

em

ele

mudama

emtemder

algu

prouer sobre

o que lhe ora h requerido e fazer o que ouuer mais por seu
seruio e

bem do Regno.

Outro sy, senhor, posestes rellego dos demtes dalifamtes que


de Guinee trazem, que se

Bo Viajem.
1

452

No

nam vemdam

Seja vosa merc que asy

original: aloyr.

se nam

como

a Martim Ans-

estas cousas

sam

dom

de Deos, que vos outorguou, e se espera

com a graa sua

outras taes desa terra se acharem e a vosos Regnos virem e

vosos naturaes as busquarem e leixs a cada hu vemder o seu

a quem por bem

teuer, e carreguar

quamdo

lhe comprir.

mi-

lhor h que os vosos naturas liuremente carreg[u] esas mer-

cadorias de qu mais soees seruido, que de taees trautos fazerdes,

que posto que a mostrama seja com Marty Anes, hy

tr

outros estramjeiros e judeus, de que no sois asy seruido.

Respomde El Rey que o


os das cousas outras que

de sua

mao mais que

trauto dos demtes dalifamtes e asy

vem

de Guinee,

outros algum [s]

em

todo

depemdem

por Guinee ser casy hua

nam

posisam sua, aa quall sem sua licena e autoridade algum

pode nem deue

hir.

E nam

h corntra dereito

nem razam

aos

que laa per sua liema vao, poer aquelas comdioes que
amtre

ele e os taes

forem comuinidas. Porem asy acerqua dos

como das

ditos demtes,

outras cousas, lhe aprazer ter aquela

maneira expiramdo o tempo dos trautos, que lhe pareer mais


seu seruo e

Quamto

bem

de seus Regnos.

aos escrauos que se de

mais os que

vem

Guin vem, he muyto

das partes dAfriqua, vos

que estritamente defemdais que os


vosos Regnos,

2
(

nem

pedem por mer

nam leuem

pera fora de

senhor queiraees dar taees liemas de os

pera fora leuarem, e se alguuas temdes dadas que as reuogus,

porque senhor, fazem gramde pouoaam

sam causa

em

vosos Regnos, e

de se fazer terras nouas e romper os matos e abrir

pauuys e outros proueitos.

eses dAfriqua

sam de remdiam,

em

vosos Regnos que

e milhor ser fiquar a remdiam deles


os estramgeiros guozarem delas

3
(

),

que pelas achar

4
(

nam

espargiro sgue.

texto: de se.
Isto : das terras de Guin.

Vid. nota precedente.

3
(

4
(

No

453

Respomde El Rey que n h por seu seruio nem bem de


seus Regnos o que requer aerqua dos escrauos que vem de
Guinee e dAfriqua, porque segumdo a multidam dos ditos
escrauos mais proueito se segue serem leuados e vemdidos fora

do Regno, por causa dos mores preos que


pois se

nam leuam sem

cesse o

ctrairo,

se

por

eles

dam,

sua liema espeiall, quamdo lhe pare-

por proueito de seus Regnos,

teria

em

elo

aquela maneira que ouuese por mais seu seruio e redumdase

em

mais proueito de seus naturaaees. Porem que por seus

Regnos prymeiramente serem prouidos h por bem

manda,

que quallquer pesoa que escrauos de Guinee trouxer, venha


primeiro a seus Regnos

com

deles per sua licema, sob

eles e

dy os posam leuar pera

pena de quem o comtrairo

fizer,

fora
per-

der os ditos escrauos e aver outra pena quall ao dicto senhor

aprouuer.

ATT

454

Cortes,

liv.

14,

Mao

2,

ls.

So-8:.

69

CARTA RGIA A FERNO GOMES


(1-6-1473)

Sumrio

El-Rei prorroga por mais um ano o contrato que fizera por


cinco, nas condies expressas

Dom

Afomso. Ecc. a

no presente documento.

quamtos

esta

fazemos saber que Ns viemos hora a

Gomez, nosso

caualeiro,

inquo annos per que


terra de

elle

Guinee e resgates

dos dictos inque.

tall

nossa

virem

carta

conerto c

Fernam

porque Nos prouue que aallem dos

tem por arrendamento toda [a] nossa


delia,

a tenha

mays huu anno alem

esto assy e per aquella

com que

oes e declaraoes e cousas

maneira e condi-

lho ns teemos

dado

outorgado na carta do contrato que dos dictos inque anos

tem

).

Com

estas condioes

.s.

que

elle dicto

Fernam Gomez

nos d e pague os trezentos mjll reaes que [h] hobrigado [a]


dar e pagar

em

arrendamento,

cada hu anno dos dictos cinque pollo dicto

.s.

duzentos mjll reaes que despoys desto se

nos obrigou a dar por cada huu dos dictos annos polia mala-

mandamos que outrem nos dictos contratos nom


saluo elle dicto Fernam Gomez, de que tem Nossa

gueta que
resgate,
carta. //

Com

condi que oyto licenas que

poder armar e lhe vyrrem

em

este dicto

elle

ajnda tem pera

anno despoys dos

dictos

(*) Temos per perdido este documento. provvel que Joo de


Barros se tenha servido dele. Cfr. sia, ;i, liv. II, cap. II. O R. P. Dias
Dinis escreve que a data do incio do primeiro arrendamento por 5
anos fornecida por Barros no pode estar certa. Segundo o ilustre
historiador da poca henriquina o primeiro arrendamento deve ter
comeado pelo menos em 1 de Junho de 1468 e no em Novembro de
1469, como Barros escreveu. Cfr. o comentrio crtico feito a Barros
pelo mesmo escritor em Limite Meridional dos Descobrimentos Henriquinos, Braga, 1955, p. 25 e segs.

455

annos acabados, as quaees ns demos [a] alguas pessoas pera

poderem armar, ante que com elle firmasemos o dicto trauto


e resgate no tenpo de seu arrendamento. / /
E bem asi as outras licenas que demos a outras pessoas
pera poderem armar acabado o tempo dos dictos inquo annos,
as quaes elle dicto

Fernam Gomez ouue,

elle

as

arme

e envie

tempo que de demtro deste derradeiro anno que


todas a
lhe ora arremdamos e emnouamos, elles venham a estes Nossos
tall

Regnos, domde quer que as

vymdo

ellas

consumjdas e mortas, e
vssar

nem

Com

elle

emviar a resgatar.

E nom

ne huu tempo possa mays delias

aver proueito. //

condiaam que pera o

mandemos dar

liena

ano ns

dicto

nom demos nem

a pessoa alguu pera nelle auer de

porque de todo lhe leixamos o dicto trauto jsenta-

resgatar,

mente no

dicto sesto ano,

Fernam Gomez tem


dietas condies.

elle

no dicto anno, que as dietas licenas todas sejam

na forma

maneira que o

pellos dictos cinquo annos,

com

elle dicto

as sobre

//

por Nosa lenbrana e segurana de todo esto lhe manda-

mos dar

esta carta, per a quall

ofiiaes a

mandamos

a todollos Nossos

que for mostrada ou carreguo desto veer [a] perten-

que conpram e guardem e faam em todo conpryr e guardar


como se nella contem, por que asy h nossa meree. //
Dada em Lixboa, primeiro dia de Junho, Joham Carreira a
fez. Anno de nosso Senhor Jhesu Christo de mjll iiiflxxiij.

er,

ATT

45

Chancelaria

de D. Afonso V,

liv.

33,

fls.

147 V.-14S.

70

COMRCIO DA GUIN E ILHAS DO MAR OCEANO


(1-8- 1474)

Sumrio

Tendo
Afonso

doado a Guin ao Prncipe D. Joo, seu

D.

filho,

probe o trato naquelas partes dando-lhe

leis

impondo pesadas penalidades aos seus contraventores.

Dom

Afomso per graa de Deus rey de Purtugall e dos


daaqueem e daalem mar em Africa. A quamtos esta
carta nosa de ordenaom e detriminaom virem fazemos saber
que esguardamdo ns em como os samtos padres de Roma
nos teem fecta merece e doaom pera sempre das partes e
Algarues,

mares e

elles

terra de

Nom

de

atee

o meio dya,

nom vaa nem mamde

autoridade

que

Guinea e Jlhas do mar oueano ds o cabo

Bogedor

em

nossa,

ellas poe,

cada dia

nem

guerrear

em

sostymento

as dietas partes de Guinea teemos

com a ajuda de Deus entemdemos

mamdamos

sem liema

gramdes escommunhoes

como pera booa gouernama

dos trautos e resgates que


e ao diamte

trautar

sob pena de

que nenha pesoa a

descobrir mares de

teer, pollo

terra

fazemos com grades gastos e perjgos e despesas.

que

nova, o que
//

Porem comuem poer lex e ordenaoes per que o dicto


trauto mantheudo e gouernado seja a seruio de Deus e nosso
e bem e proueito de nossos Regnos. E jsso mesmo comsyramdo
como sempre em tempo delRey meu padre que Deus aja como
no nosso ds que o Jffamte dom Amrrique meu tyo que Deus
aja,

que foy o primeiro que

dietas partes e

mamdou

descobrir e nauegar as

mares da Guinee e Jlhas, atee

ridade das dietas leteras que da dieta

ora, asy per auto-

doaom teemos, como per

posse e custume, sempre foy vedado e defeso per ns, aalem das
dietas

escomunhoes e defesa dos dictos samtos padres, de

pesoa algua auer de hyr

nem mamdar

aas dietas partes e

457

terras e

mares de Guineea trautar nem resgatar nem guerrear

sem nosa liema

e autoridade.

em

que foram

teram

caso[s]

E algus que se dello amtrememuy poucos, ouueram por ello

como nos bes. /


hy ordenaom em escripto de pena erta
nem limitada naquelles que ousam de se amtremeter e fazer o
semelhante. Porem queremdo ns a ello prouer como dicto
assaz graues penas, asy nos corpos

Empero nom

auia

teemos, por ao diamte

nom vyr

duuida amtre os leterados nosos

em

da maneira que ouuessem de teer

caso por

tall

hy nom

auer pena limitada e erta, semtimdo o asy por seruio de

Deus

e nosso e

determinamos

bem

de nossos Regnos e naturaaes,

e proueito

declaramos e poemos por ley que qualquer

pesoa, de qualquer preuenemia, estado e

que aas dietas partes

nem

dar trautar

resgatar,

comdiom que

mares de Guinea

e terras e

for

seja,

ou raam-

ou mouros tomar sem licema

meesmo fecto
como de raiz, pera
a coroa de nosos Regnnos. E esta meesma pena queremos e
mamdamos que ajam aqueles que roubarem ou tomarem os
nauios ou algua cousa delles, que aas dietas partes de Guineea
Xossa,

autoridade

moira por

ello

per esse

perca todollos bes que teuer, asy mouees

forem ou vierem per nossa liema

mamdado ou

daqueiles

que o da nossa mao tem. //


Mais determinamos e poemos por ley que todo capitam
que aas dietas partes de Guinea for resgatar
que

nom

fez

verdade

hu marco de

preo que

prouado lhe

for

sonega ou toma algua cousa de moor


prata, moira por ello, asy

outro furto fezesse e comeetesse.

damemte ou comsemtimdo

como

se

Leuamdo mercadoria escomdi-

leuar pera resgatar

sem

ser vista

por oficiaaes dos dictos trautos, primeiramente perca todo o

que

leuar.

de Tamjer.
Esta

mais seja degradado hu anno pera a nossa idade


//

mesma pena queremos

mamdamos que ajam

os

escpriuaes dos nauios que forem resgatar leuamdo mercadoria

4.58

ou comsemtimdo leuar escomdidamente

nom escreuemdo

/ /

todo o que lhe

epe

meu

mamdamos

per nossos Regimemtos ou do Prim-

sobre todos muito preado e

de falsos,

ou

como

falsidade.

em

que

aquelles

amado

a que dos

filho,

queremos que ajam pena

dictos trautos teemos fecta meree,

cometem

seus ofiios

erro

e poemos por ley que nenhuua pesoa


comdiom que seja, nom leve nem dee em
nauio nem barca nem batell nenhuua mercadoria aos nauios
que forem aa dieta Guinea, sem primeiro ser vista per os

Mais determinamos

de qualquer estado e

E quem

fectores dos dictos trautos.

mercadoria que asy leuar e mais o

o comtrairo fezer perca a


batell.

pague de cadea

seisemtos reaes pera o primipe Senhor do trauto.

em

que tomar ou receber


espeiaria que de
dictos feitores.

qualquer

sy ou casa sua, malaagueta ou outra

Guinea veenha sem primeiro ser

vista pellos

Porem mamdamos

a todollos nossos Corregedores, Juizes e

Justias de nossos Regnos, que

nossa ordenaom

como

dietas penas nos

que comtra

se nella

faom comprir

guardar esta

comteem, fazendo eixecutar as

ella

forem,

damdo

a cada

huu

a pena que merecer, segumdo nesta ordenaom e determina-

om h comtheudo.

guarde pera sempre.

//

Dada em a

queremos que asy

quall

iiij

lxxiiij

Leis,

Mao

I,

mes

Anno de noso Senhor Jhesuu

/ /

a)

ATT

cumpra

nossa idade de Lixbooa, xxxj dias do

dagosto. Nicolao Eanes a fez.


Christo de mill

se

doe.

EIRey

.:

178.

459

71

BREVE DE SIXTO

IV

INFANTA

BEATRIZ

D.

(19-6-1475)

Sumrio

Comete-lhe

do mestrado da Ordem

o regimento e governo

de Cristo nas coisas temporais, na menoridade do duque

de Viseu

Beja, seu filho,

ceptorias, a

Dilecta

in

quem por bem

Christo

com poder

de conferir as pre-

entendesse, durante este perodo.

salutem et apostolicam benedic-

filia,

tionem. //

Nuper carssimo
Algarbiorum Regi

in Christo filio nostro Alfonso Portugalie et

per nostrum breue comjsimus facul-

illustri

tatem in tempo ralibus regendi et admjnjstrandi Magistratum


ordinjs domjnj nostri Ihesu Christi dictorum

Regnorum

et

com-

ferendi preceptorias ipsius vacamtes vel vacaturas, donec dilectus

Didacus natus tuus, dux Visey

filius

et Begie,

illius

admjnjs-

non obstante quod


supplicationibus prefacti Rgis prius cmodo tibi id regimen ( )
concessaramus; postmodum uero idem Rex per dilectum filium
ad legitimam etatem peruenjret,

trator,

Joanem de Sousa mjlitem

ordinjs Sancti Jacobi oratorem

ad nos destinatum, nobis insinuari

quod

fecit

alijs

suum

pluribus et

arduis negotijs legitime inpeditus non poterat tale nus acceptare:

nec se de regimjne
intromjttere,

per

magistratus

tibi

ut prefertur comjssy

sibi

eundem oratorem

Supplicans nobis ut

cessit.

dem

ymo

dicti

regimen

in

manjbus

huiusmodi cum

facultatibus integre committere dignaremur.

Nos uero qui

certi

sumus

et vltra id

nostris

illi

eis-

/ /

quod mater

carnalis et

tutrix dicti ducis existis, prudncia et probitate multisque alijs

uirtutibus pollere, ipsjus Rgis ac tuis in

bus

inclinati, tibi

1
C

460

No

texto:

regimen

regimem.

hac parte supplicationj-

in temporalibus et admjnjstratio-

nem

dicti

magistratus concedimus, tecum ad hoc dispensando

deindeque vt

cum

assensu et consilio

dicti nati tui

donec ipse

ad legitimam etatem peruenerit, preceptorias eiusdem Magistratus uacantes seu in

bitur comferre possis

amtea uacaturas,

dummodo

libere

quibus

alias idonei sint,

tibi

ujde-

per presentes

indulgemus. Constitutionjbus et ordinationjbus apostolieis, Statutisque ac regulis et priujlegijs dicti ordinjs ceterisque in

com-

trarium facientibus, non obstantibus quibuscque. //


Datum Rome, apud Sanctum Petrum, sub anulo piscatoris,
die xix junij, m.cccc. lxxv. Pontificatus [nostri

ATT

Livro

dos Mestrados,

fls.

anno quarto].

153-153 v.

4.61

72

CARTA DO COMISSRIO DOS FRANCISCANOS


(io-n-1477)

Sumrio

Concede

a faculdade de escolher confessor a determinados

benfeitores dos missionrios das Canrias e da Guin.

Frater Andreas de Spinulis ordinis

minoram de

observantia,

Comissarius apostolicus ad infrascripta deputaras in provintia

Lumbardie et aliis partibus etc. Dilectis nobis in Christo Dominae Helisabet de Caymis, Ambroxio, Karulo, Antonine, Chris
toforo,

Caterine,

Domino.

Cum
Canarie

Lucie eorum

anzillis

De

Alzate,

salutem in

pro sustentatione
et provintie

manutentione ineollarum insullaram

Guinee noviter ad fidem conversoram

ipsius fidei ampliatione et

captivoramque redemptione

et

et

manu-

tentione fratram dicti ordinis in eis ad premissa laborantium


contribueritis de facultatibus vestris vobis a

auctoritate apostlica super inde concessa et

Deo collatis, ideo


qua fungimur in

hac parte, vobis concedimus facultatem ut presbiter confessor


secularis vel regularis

quem

quibus confessi
articulo

fueritis et

omnium

duxeritis elligendum

peccatoram vestrorum, criminum, excessuum


contriti,

delictoram de

et

semel in vita

remissionem plenariam vobis concedere

et in
et

mortis

absolvere

vos valeat. //

(!) Este privilgio da escolha de confessor, secular ou


ad natum dos penitentes, vmo-lo concedido a reis, prncipes

regular,

e famde sangue, directamente pelo Papa. Neste caso, por privilgio de


Sixto IV, o Comissrio franciscano concede a mesma graa a particulares, benfeitores da obra apostlica por excelncia, que a obra
missionria da Igreja. Pelo facto mesmo da escolha
e nisto reside
a fora e a natureza do privilgio
o confessor alcanava jurisdio
cannica sobre o penitente, se de outro modo a no tivesse.

lias

462

Et eadem auctorite apostlica declaramus


gratiam

et

atestamur vos

et

facultatem premissam fuisse consecutos, vigore

rarum apostolicarum Sanctissimi Domini

nostri,

Domini

litte-

Sixti

papae quarti concessarum. In quorum testimonium presentes


fieri

iussimus et

sigilli

nostri

quo utimur munimine roborari ma-

nuque prpria subscripsimus. //


Datae Modoetie die 10 novembris 1477.
Franciscus

de

Spinulis

Insuper auctoritate,

etc.

ordinis

minorum, manu prpria

[omissis].

(L. f S.)

Frater Petrus

De Verona

ARCHIVIO DI ST ATO
Storia.

Publicado

(Milo)

Culto- Varie,

Bnus

Canzellarius

Cartella 5, sez.
Srie III,

no Archivio Storico Lombardo, Milo,

18996 (XXIII), V, p. 415.

4.63

73

VIAGEM DE EUSTACHE DE LA FOSSE


COSTA OCIDENTAL DE FRICA
(1479- 1480)

Eustache

Moi,

Tcmrnay,
dans

ai fait

Fosse,

la

ma

natif

de

jeunesse la plupart

bonne

ia

de

ville

du voyage contenu

En 1'an de notre Seigneur 1479, je partis


de Bruges et arrivai Lescluse pour la veille

prsent livre.

le

de la bonne

de

de

dans

ville

Pentecte (*); ds que j'eus din, nous nous primes la

la

mer pour

en Espagne o nous arrivmes

aller

vant (**) au port

nomm

Bourghes [Burgos] o

je

la

Rede [Laredo]

restai 3 mois,

maitre m' avait charg; puis

aliai [...]

et

le

de

samedi

faisant ce dont

S ville, o

avait envoy la marchandise que je devais

sui-

l j'allai

mon

mon

maitre

amener avec moi

XOTA

Eustache de la Fosse tait originaire de Tournai (Beleffectua en 1479-1480 un voyage la Cte de l'Or. Le
commerce avec ce pays, qui venait d'tre dcouvert par les Portugais,
tait interdit par ces derniers ceux qu'ils n'avaient pas autoriss.
De la Fosse en fit la triste exprience: fait prisonnier par eux, il eut
son navire confisqu et fut envoy au Portugal, o il fut jug et congique)

II

damn mort.

II

s'vada heureusement temps.

n'crivit son rcit que 40 ans plus tard.


Le seul manuscrit connu de ce ((Voyage se trouve Valenciennes
(Q- 5-9) e "t la dernire ligne le copiste nous dit qu'il fut escript le
II

2g e de Mars anno 1548 avant Pasques.


II fut publi par R. Foulch-Delboso en 1897 dans la Revue Hispanique (Paris, Picard, 32 p., sous le titre: Voyage la Cte Occidentale d' Afrique, en Portugal et en Espagne). Nous avons ici suivi
ce texte, en le modernisant et ne citant que les passages relatifs
1' Afrique Occidentale
ou ncessaires la clart du rcit.
L'intrt du ((Voyage de la Fosse vient de ce qu'il est l'un des
premiers textes que nous possdions sur les ctes du golfe de Guine et
que, de surcroit, il a t rdg par un navigateur interlope. II complte donc trs heureusement les crits officiels portugais de 1'poque
du Descobrimento et ce titre, il parait souhaitable qu'il soit plus
connu des chercheurs ouest africains.
(*) Dia 29 de Maio.
(**)

464

Dia

de Junho.

pour

aller
2

facteur

Mine d'Or

nous avions affrete pour


dimes de
3
)

dade

des villes

de

port

faire

ledit

une bonne

Sville, qui est

en Espagne

mde

Je trouvai tout prt, notre


).
ayant tout prpar et charg dans la caravelle que
la

voyage.

Nous descen-

du pays d'Andalousie

ville

arrivmes au port de Saint Lucas de Bara-

et

o autrefois j'tais all, et de l allmes la Conpour prendre notre pilote, qui demeurait dans l'une
de la dite Condade; ensuite nous allmes un autre

mer nomm

Maillay

Callaix

appellent Gads, qui se trouve prs

Nous restmes dans

ce port

[Cadix]

du

[de Cadix]

que certains

dtroit de

Gibraltar.

jusqu'au 2 Octobre

5
[1479] et fimes voile et partimes pour faire notre voyage ( );
aprs avoir navigu deux jours il survint une si grande accal-

mie que nous restmes 8 jours entiers sans avancer


ensuite vint

un vent

contraire

si

d' une lieue;

imptueux que nous fumes

contraints de retourner et rentrer ce port de

Cadix dont nous

tions partis le 2 Octobre.

Et ensuite, lorsque
primes la mer

et

de Maures blancs

ville

le

vent fut redevenu propice, nous

re-

arrivmes un port de mer ou une bonne


6
(

),

nomm

Sapphir [Safi] en Barbrie;

Ctait 1'un des premiers points o les Portugais firent la


)
dans le golfe de Guine. Trois ans aprs le passage de la Fosse,
ils y difieit, en 1482, le fameux fort de Saint Georges de la Mine,
sous la direction de Diogo d'Azambuja. Cest aujourd'hui la ville
d'Elmina, en Gold Coast.
2
Correspondant coimimercial charg de la gestion d' une factorerie.
(
)
3
San Lucar de Barrameda.
)
J

traite

4
(

Le Comt

die

Niebla.

Par lettres patentes dates de Sville, 4 Mars 1478, les Rois


d' Espagne autorisrent les raarins de Plios commercer librement
par terre et par mer avec la Mine d'Or. Cette concession constituait
videmment un act d'agression contre le Portugal par suite de 1'tat de
guerre existant entre les deux pays et auquel mit fin le trait le 29
* Referncia, sem dvida,
Septembre 1479 (Note Foulch-Delbosc.
ao tratado de Alcovas, die 4 de Setembro de 1479.
6
De la Fosse 9pcifie qu'il s'agit ici de Mores blancs. En effet.
)
plus lin, il se sert du mme terme de Mores pour dsigner les Noirs.
A noter que Safi fut occup par les Portugais en 1508.
5

465
MONUMENTA,

2. a

30

et

en voulant entrer dans ce port nous aperumes deux cara-

velles

portugaises,

lesquelles,

ds

nous eurent vus,

qu'elles

s'approchrent 1'une de 1'autre de peur que nous


et nous,

voyant

notre voyage, car

il

une tempte

s'leva

si

que nous demandmes Dieu misricorde;

ble et cruelle

tourmente dura pendant toute


le

attaquions

taient ennemis et nous ne voulions pas

ils

combattre. Et vers minuit,

ies

les

passmes devant ce port pour continuer

cela,

vent contraire

nous venions,

si

et

la

horricette

journe du lendemain, avec

nous fumes contraints de retourner d'o

bien que nous passmes devant cette

ville

de

Sapphir en pleine mer, en retournant vers 1'Espagne, de plus


de 6o lieues. Et puis
le

le

er

Novembre, jour de

la

Toussaint,

vent nous redevint favorable et ainsi nous reprimes ntre

et le jour des morts [2 Novembre] nous arrivmes de nouveau au port de Sapphir et n'y trouvmes pas
les caravelles du Portugal, cause de cette tempte, car le
port n'est pas bon par gros temps. Quelques-uns de nos gens

bonne route

allrent en ville

du

[agents]
la

ils

parlrent au roi et aussi

de Portugal, qui taient dans

roi

tempte survint; leur navire vint ensuite

Nous avons
Gibraltar sans
la cte de

entrer,

partis, passant

Gads [Cadix] en

devant

nous nous dirigemes vers

arrivmes

la

premire

le

mais poursuivant toujours

Barbrie jusqu'au port de Sapphir,

Et puis de

le

Canarie,

zarote] et en entrant au port nous

factenrs

chercher. //

les

calcul que depuis le port de

Espagne dont nous tions

aux

la ville lorsque

les

il

les

dtroit de
le

long de

a 180 lieues.

Canaries

et

nomme Lanserot [Lan-

touchmes en

glissant sur

une roche, mais sans mal, Dieu merci; nous y passmes deux
ou trois jours; ensuite nous fimes voile pour chercher notre

chemin
ile

et

aprs diner nous passmes devant une bien grande

Canarie nome Yisle du Fer [Hierro] et

coup de

bois:

il
y pousse beauun de nos matelots
nous smes pas ce qu'il

nous fmes notre provision

gnois s'enfuit et resta dans cette

ile

et

et

devint; et depuis Sapphir jusqu' Tile de Lanserot,

466

il

y a en-

viron 8o lieues et
trouverez dans

y a plusieurs iles Canaries, comme vous


imprim nomm Le nouveau monde

il

le livre

navigations faites par Emeric Vespuce, Florentin))


7,

feuillet 4.

Et de

y a dix

II

nom

Barbrie, qui a

VOr

rivire de

comme

sale

des morues et

nade jusqu'

lev qui s'appelle

Barbes
a un

10

et

il

y a

bien...

en

l'on

depuis ladite Ca-

il

y a un cap

Chie] Blanc [Cap Blanc] environ 240

le

un

Ensuite on trouve

lieues.

carme

le

de TOr, mais au del

la rivire

Espagnols ont

beaucoup de bons poissons que

s'y prend

II

et

chapitre

venant de

rivire
les

1'habitude d'aller tous les ans pcher pendant


tout temps.

),

iles.

nous vinmes passer devant une

7
(

le

et l'on tourne

autre cap qui s'appelle

Cap

autour de ce

Cappe de

de Barbes et

il
y
mauvais gouffre et des hauts-fonds dangereux
perdit Henry, facteur de Thomas Perrot, marchand de
)

trs

se

Bruges, qui causa la ruine de son matre, et qui

route

rompu

cause

de

cela et

autres choses.

sur les banes de ce gouffre et

ils

Son

fit

banque-

navire

atterrirent

s'tait

avec leur

barque, prirent vivres et armes et retournrent par terre jus-

qu'

la

dite

rivire

pcheurs d^spagne.
rivire contre les

de
Ils

TOr,

dans Tespoir d'y trouver des

furent contraints de se fortifier sur cette

Maures, car ces pcheurs s'en taient retour-

ns en Espagne et finalement

ils

Maubon chemin

furent tous tus par ces

Barbrie. Dieu merci, nous trouvmes

res de

sans entrer dans ledit gouffre; nous

le

le

primes plus haut et

tournmes autour d'un cap sans danger.

7
Traduction franaise de Vespuce par Mathurin dai Redouer,
)
(
Paris, Galliot dnpr, vers 15 15. Le rcit de la Fosse a donc t rdig
aprs 15 15.
8
Golfe du Rio de Oro. Ce nom est dj mentionn sur les cartes
)
(
catalanes du xiv e sicle et dans le rcit du Frre Mendiant (vers 1350)
9
(

10
(

Le nombre des lieues est omis.


Cap Barbas. Venant du nord, on

le

rencontre avant

le

Cap

Blanc.

Sans dout

le

bane d'Arguin.

467

Et aprs, par un beau jour

nous dcouvrimes

clair,

Verde [Cap Vert] qui s'appelle

nous aperumes 2 caravelles dont 1'une


nous

nous sur

et

nmes;

Minne d'Or

de

quand

nous

pour

partimes

Nous fimes

il

alors route

12
(

(dont

il

1'

sur

et,

et

d'les,

sera parl plus loin

la

parce que nous

avance sur nous

ensemble

beaucoup

plusieurs rivires et caps et

des Ydolles

de

prit

aussi

aller

et cause de tous nos contremps

tions alls en tant de ports,

dpassa.

et vint

voile

fit

qu'enfin nous nous recon-

telle sorte

des navires qui tait au port de Cadix,

l'un

c'tait

Gads,

dit

lui (*),

cappe

le

Chie] vert et en approchant

le

et

nous

passmes devant
entre autres Yiles

quand

le

moment

viendra) etc.

Et

aprs

Lyonne

journes

plusieurs

[Sierra Leone]

au chapitre 24

livre susdit

susdit chief

Ensuite

le

arrivmes
chie]

Lyonne,

et

au

Serre

la

Lyonne comme on

dont nous avons parl plus haut; vous

dit chie] Vert

verez au

nous

qui est dit

mme

les trou-

et aussi

du

feuillet 33.

on vient aux

Sainte

basses

Anne

13
(

qui

sont

pleines de rochers bien dangereux passer, sur 20 lieues

au

moins

et

ensuite aprs plusieurs journes nous arrivmes

de paradys

crot la gaine

pousser:

elle

croit

comme

sur de longues harcelles

que des

feuilles

peau de

la

lame de couteau

(*)

com
les

15
(

qui est bien belle chose voir


fait le

le

houblon dans notre pays

et les feuilles sont aussi

de docques [patience] et

pousse est gros et rouge


et

14
(

ladite
et

au

le fruit

grandes

dans lequel

il

pomme rouge de reubyn


paisse comme une grosse
comme la moelle d'un jonc

comme une

pomme
tailler

concordncia exigiria

est

blanc

elle,

referido a caravelle,

mas

feita

navire.

12
lies de Los. Ce toponyme d'aspect bizarre vient de ce que
)
(
gographes comprirent le dolos portugais comme signifiant I. (ile)

de Los.
13

Les rochers qui avoisinent le Cap Sainte Anne.


Nom vulgaire du grand cardamome et de la maniguette
(Amomum melegueta)
15
Tiges
Diminutif de harce.
(
)
)

14

4.68

ou de sehuc.
avec

font des fardeaux de ladite graine empaquets

Ils

avec leurs

les feuilles et ficels

hommes

Cest une

bien carrs.

livres, faits

sont

tous

tiges,

fort belle

pesant 10,20 et 30

chose voir et ces

ont seulement les parties

nus,

honteuses

couvertes, et ce sont de braves gens qui avaient bien confiance


16

venaient hardiment dans nos caravelles

en nous

mais

sont voleurs.

ils

car

ils

Car

une corne de vache pour

j'avais

mettre la poudre de graine de paradis que nous mettions sur

nos viandes,
pos sur

tait

avec ;nous,
ensuite

la

de

mer

la

b arque longue

petite

mais quand

prirent ce cornet et

ils

sortit

il

faon des cornets poudre cnon. Ce cornet

le tillac,

et

il

et troite

pointue devant et derrire, o

au plus.

Ils

le

ils

le

fini

de ngocier

mit dans son almadie

bien
ils

eurent

jetrent dans la mer, et

faite,

),

toute d' une pice,

peuvent

sont genoux et ont en

17
(

se mettre 3

ou 4

main chacun un bton

long d'une aune au bout duquel est une asselette [pale] longue

ou

carre, avec lequel

ils

naviguent bien rapidement.

nous amenaient aussi des femmes

Ils

que nous achetmes

vmes

les

nous

et

les

et enfants

revendimes

vendre

o nous trou-

revendre: la mre et 1'enfant nous cotaient un plat

barbe et 3 ou 4 grands anneaux de laiton pour leur achat.


Et quand nous fmes la Minne d'Or, nous les revendimes
bien 12 ou 14 poids d'or et chacun de ces poids est 3 estre

Uns

18
)

d'or, ce qui est

un bien grand

gain.

Lorsque nous emes frquent assez longtemps

nous nous dirigemes vers

16

la

cette cte,

Minne d'Or o nous arrivmes

que les marchands d'esclaves attiraent


prtexte de commercer et levaient ensuite
l'ancre. Le procd tait classique et les Phniciens l'eimployaient dj
2.500 ans auparavant. Voir Homre: UOdysse, chant xv.
17
Eanbarcation faite d'un trone d'arbre creux (Jal, Glossaire
)
(
nautique, p. 106, col. 2). Vient de 1'arabe par 1'intrmdiaire de l'espagnol et du portugais.
1S
e sicle)
Francisation ancienne
du mot anglais sterling,
)
(
qui tait 1'origine une monnaie marque d'une toile.
(

les

II

arrivait en

effet

indignes bord sous

le

(xm

4.6

le

samedi 17 Dcembre de l'an 1479;

samedi suivant fut

le

le

jour de Noel et nous laissmes 1'autre caravelle la cte de


la dite graine

de paradis, car

des esclaves pour

les

en voulaient encore ainsi que

ils

amener vendre

la dite

Minne. Et avant

de partir l'un derrire 1'autre, nous tirmes au sort pour savoir


lequel de
ladite

nous

6 lieues plus

irait

Mine d'Or, dont

le

premier a

loin,

19

6 lieues plus loin, Laldee duos partz

est

ges

un

trait

d'arc l'un de 1'autre et

6 lieues plus

les

mon

loin.

arrive ladite

cela se passa le

cause de cela

Minne pour

aller

dimanche avant

nos garanties prs du manse


et vice-roi et le lundi,

20
(

qui tait

car

il

y a

nom Chama
(

il

),

car

il

m'chut

je partis le

au

le

a 2 villa-

le lot d'aller

lendemain de

lieu qui m'tait assign;

la Noel; et puis
et

2 ports

et 1'autre qui

nous primes

caremanse qui sont

le roi

lendemain, nous commen-

mes vendre, mais nous ne fmes gure les premiers 4 ou


5 jours, jusqu' ce que les marchands demeurant Tintrieur

du pays

fussent avertis de notre venue. Alors nous vimes les

berrenbucs qui descendaient des montagnes et venaient acheter

nos marchandises.

En

ce pays

l,

les

marchands s'appellent

berenbucs, l'or s'appelle choqua; 1'eau s'appelle enchou; soyez


les

bienvenus se

dit berre

bene; et

le

jeu d'amour se dit chocque

19
Aldeia das duas partes: le village en deux parties. Le rcit
)
da la Fosse est verser au dossier des soi-disant navigations dieppoises
au xiv e sicle dans le Golfe de Guine. La question de la priori t des
navigations ouest-africaines est d'ailleurs rsolue en faveur des Portugais depuis les travaux de Charles de la Roncire (La dcouverte de
V Afrique au Moyen ge, le Cair, 1925, tome II, p. 10-17).
A noter qu'avant Villault de Bellefond (1669), Samuel Braun
(1617), Pierre Davity (1637) et Michel Hemmersam (1639-45) ont
attribu aux Franais la construotion du chteau de la Mine, qui ft
rellement difi par les Portugais en 1482. Mais remarquons que ces
auteurs sont tous postrieurs 1582, poque laquelle les Franais
profitant le l'effrondement maritime du Portugal, conscutif son
annexion par 1'Espagne, s'emparrent effectivement de la Mine et
purent y construire une batterie.
S'il tait besoin d' une preuve supplmentaire qu'il n'existait
aucune construction europenne la Mine, avant 1482, le silence de
(

la

Fosse cet gard sufirait.


20
Fcoi en mandingue = mansa.
)
(

4-/0

chocque; barbero, c'est

irn

un enfant blanc;

c'est

enfant; baa, c'est blanc; barbero baa,

un poulet; roncque ronconcq agnio,


un anneau de laiton placer au
nionna, c'est mauvais,

Et

la nuit des

concque roncq,

c'est fouffe;

toile,

se sont les oeufs;

c'est

bora c'est

dede, c'est bon; fa-

bras;

etc...

Rois (*) qui fut un mercredi, au matin de

bonne heure, par une grosse bruine, 4 navires portugais vinrent


dcharger leur
le

artillerie

compagnon

pris notre autre

rencontrrent
la

sur moi, de

faon qu'ills eurent

telle

La

dessus et que nous fumes mis merci.

dite

Minne,

beaucoup de
aux matelots
biscuit,

Dieu

et

un

une
ils

autre [navire]
et

qu'ils

fumes tout

prisonniers,

veille

en venant par

et

pills.

la

ils

voile,

en

ils

ramenrent avec eux

Et comme nous tions

donnrent une de nos caravelles

ils

aux pauvres compagnons avec de

et

avaient

mer,

une ancre

renvoynent

et les

la

du

1'eau,

grce de

retournrent ainsi en Espagne. Les Portugais gar-

drent les plus importants d' entre nous pour nous mener au
roi et tous les jours

dise

qu'ils

fmes

retenus,

6 dans

1'

nous

nous avaient

les aidions

il

4 dans 1'un,

repartis entre plusieurs navires,

autre. Je fus

mis avec un bon Chevalier

nand de Les Vaux, qui me

comme

vendre notre marohan-

mais nous autres qui fmes

pille;

traita

trs

nomm

Fer-

honorablement. Mais

avait 1'ordre d'aller 200 lieues plus loin, je

demandai

tre mis dans l'un des bateaux qui demeureraient ladite

Minne, ce qui fut accord

nomm Diogo Can


trait

21
(

),

qu'auparavant, mal que

ma

acheta

je

compte tous

fus mis sur

un fourbe

je pris

caravelle au butin

1'aidais tous les jours

dais

et

qui tait

vendre

et

le

navire d'un

ne fus pas

si

bien

en patience; ce Diogo Can

et,

comme

ma

marchandise

je

l'ai

dj

et leur

dit,

je

en ren-

les jours.

Dia 6 de Janeiro.
Sans doute Diogo Cam qui, peu aprs, en 1482, atteignit le
Congo et alia iplus au sud. Fernand de Les Vaux n'est peut-tre tout
simplement que Ferno Vaz.
(*)
21

4-71

Et une des

fois

que

dans

q' aliais

rues portant deux

les

bassins vendre, je fus appel dans Tune de leurs maisons

vendre mes bassins

et

lorsque je fus entr,

plusieurs

vis

je

femmes debout parlant ensemble, au nombre de 5 ou 6, parlementant et me tenant mes bassines dans chacune de mes mains;
je ne sais pas comment ces femmes m'ensorcelrent, si bien
que

je laissai

mes

ou 3 maisons,

fus dans la rue, m'tant loign de 2

Tesprit ce que

quand

bassins et sortis de la maison. Et

j'

avais fait de

mes

me

il

bassins et retournai

je

revint

imm-

diatement dans cet[te] maison, entrai et n'y trouvai personne.

Et voil une jeune

filie

choque choque

voulais

[braies] pensant
je n' avais

que

je

qui m' aborda

me demandant

je

si

commenait enlever son pagne

et

voulais faire 1'amour avec

nullement 1'intention, tellement

j'tais

elle,

ce dont

ennuy de

mes deux bassins, qui restrent perdus.


Et nous demeurmes ainsil, vendant jusqu'au mardigras

la

perte de

nous fmes prts

inclus et lorsque

partir,

(*)

nous vimes arriver

2 caravelles qui taient alles 200 lieues plus loin au rieu des
Esclaves

22
(

);

ils

ramenrent une grande quantit de ces der-

chacun 200 au moins, dont

niers,

du mardi gras pour revenir vers

ma

dans

appele

(da

cap qui

se dit

lieues de la dite
est

vendirent la plupart

Cappe des 3

Minne, mais

le

Can

Dia 15 de Fevereiro.
Rieu des Esclaves. Cest
No temos dvida de que Rieu
23
Pour revenir en Europe,
)
(

avait

soir

achete au

pointes, qui ne sont qu' 12

courant y est

si

fort

que sou vent

10 ou 12 jours avant que 1'on puisse y arriver

22

mme

Nous navigmes
que nous gagnmes cette nuit

(*)
(

le

Portugal et je fus remis

Mondadine.

tellement force de grand vent,

on

le

propre caravelle que Diogo

caravelle

butin,

l le

ils

Minne d'Or. Mais cependant nous partimes

la dite

23
(

).

bouche oecidentale dai Niger.


do portugus Rio.
les Portugais trouvrent une autre

la

corruptela

route, qu'ils gardrent secrte: l'on allait San Thom reprendre les
vents d'est favorables; puis aux iles de Cap Vert.

472

Et
ghette

continuant
24
),

voyage

notre

nous

allmes

Mani-

la

qui est la cte de la graine de paradis o nous

achetmes de nouveau de ladite graine

amenmes au Portugal
vendre des outres
qu'elles taient

et les Noirs dudit lieu


25

que nous

nous apportaient

de merveilleuse grandeur, au point

comme

et des esclaves

le tiers

d'une aune de large, car d'une

autre nous fimes 5 ou 6 morceaux, et tions obligs de


bouillir, car les

manger

crues, elles

les

nous causaient du dgot

cause de leur grandeur; et ainsi cuites avec de la graine de


paradis broyes en poudre, nous les trouvmes trs bonnes en
ce temps de carme. Et nous avions aussi de

beurre

de

fait

celui qui tait notre pilote d'o venait ce

ce miei et ce beurre;

prendre,

ils

le

restaur;

ils

dirent

riz et

de bon

26
(

aux

bon

riz qu'ils

avaient,

comment en venant pour nous


les

des Ydolles dont

j'ai fait

mirent l'un de leurs navires au

qu'ils

((despalmer

ils

me

taient arrivs

mention plus haut,


voulant

bon

de chvre et du bon miei. Je demandai

lait

taient alls

et

pour dner aux autres caravelles

avaient laiss seulement 2 pages dans cette caravelle


lesdits

deux pages commencrent

vnus rompre une


loir

dans

crier,

aissele de ce navire et

entrer pour piller ce qu'il


les petites

sec,

nettoyer et qu'il tait dj tout

car les Noirs taient

commenaient vou-

avait et aussitt

barques leur suite

si

et

*sec;

ils

entrrent

bien qu'ils furent pour-

suivis dans leur village et force de traits furent chasss dehors


et les Portugais trouvrent

1'endroit de leur

ticles

de

riz

27
(

et

que ces Noirs regorgeaient de biens.

march,
force

il

avait plusieurs grands

mon-

de gens tout fut apport aux

24
Cest la cte des graines, le Libria actuei, o poussait le
)
(
poivre de Guine si recherch, nomm malaguette ou maniguette.
L' origine de ce mot est inconnue et doit tre oriental. II est attest
pour la premire fois ima connaissance par Rolandinus Palavinus
(1214). Voir ce sujet: Memria sobre a malagueta, pelo Conde de
Ficalho, Lisboa, 1945.
25
Sans dout une sorte de courge.
)
(
26
Carner.
)
(
27
Cest 1'une des premires mentions que nous possdions sur
)
(

475

navires, puis

maisons o

allrent piller leurs

ils

du

de grands pots pleins

dit beurre et

ils

trouvrent

bon miei blane, avec

les-

quels nous assaisonnmes notre riz et ainsi passmes bien


1'aise notre

carme. Et puis, allant et venant

le

long de cette

cte de la Graine qui s'tend sur 30 lieues, nous

temps

passmes

le

de la dite graine et des esclaves; et y ache-

recueillir

tmes plusieurs femmes et

hommes

et enfants,

que nous rame-

nmes au Portugal. Et ainsi en naviguant je me mis bien avec


le pilote qu'il me montra les bonnes mthodes pour naviguer
et conduire un navire en mer, et orienter la carte pour aller
d'un pays un autre et savoir calculer des lunes: et pareillement quand ce sera le carme, Pques et tout d'un seul coup.
Et quand nous tions sur la dite cte, Diogo Can voulut nVavoir
dans son navire
1'tais

mis

avec
la

la

fois,

mais comme

Minne,

la dite

demeurai

la cte

ne fus pas

et j'y aliai; je

Sieur Fernand de Les

premire

au dela de
et

le

dite

je fis tant

Minne

2S

).

bien trait que je

si

Vaux avec
il

lequel

'avais

devait aller 200 lieues

que

pas

je n' aliai

si

loin

Pendant que nous tions

de la graine, nous vimes arriver

deux navires qui

les

avaient vendu la plupart de leurs esclaves qu'ils avaient t


acheter au dit Rieu des Esclaves et
d'or pour ces esclaves la dite

de leur arrive

et

ainsi

aux Serrelionne qui

ils

avaient reu beaucoup

Minne d'Or;

je fus trs

content

nous fimes tant que nous arrivmes

est le chef

Lionne,

haut; et une bonne lieue dans la

comme

mer en

il

est dit plus

arrire

de

la

dite

a 2 ou 3 petites les o nous mimes nos navires au


29
sec, afin de les carner et nettoyer (
).

montagne

il

Lcrsque

je

fus remis dans

me
le

trouvai

l,

je

me dmenai

tellement que je

navire du bon Sr. Fernand de

les

Vaux

qui

Ouest-Africains. Cette gramine tait donc cularrive des Europens.


28
Redite de la Fosse, qui a dj parl plus haut des raisons
)
(
pour lesquelles il avait demande son changement de bateau.
29
Ces iles taient bien connues des navigateurs qui frquentaient
)
(
cette cte. Tous parlent en particulier de 1'aiguade proche de la mer.
Voir en particulier Dapper (trad. fr., 1686, p. 247).

la culture chi riz

tive par

474

par

eux avant

les
1'

si bien trait lorsque je fus mis la premire fois avec


Et pendant qu'on nettoyait nos caravelles, nous allmes
nous battre dans 1'une de ces les qui tait pleine d'arbres et

m'avait

lui.

de bois qui y poussait, mais il n'y croissait aucun fruit bon


et nous ne savions pas quoi passer le temps pendant

manger

que l'on nettoyait nos navires plusieurs journes Vun


30

Vautre, et Vautre aprs

me

baignai dans la mer; et

fut rpar et

Et puis

).

il

je

me mis

nu

tout

et

passa peu de temps que tout ne

mis au point. Ensuite nous rechargemes nos na-

embarqumes; mais une des femmes

vires et

d' entre

noires que nous

avions achete sur la cote des graines de paradis, s'enfuit et


se

cacha dans

que nous ne pmes pas

cette ile si bien

la re-

trouver et partimes sans la reprendre. Le dernier de nos navires


qui venait assez loin derrire aperut alors qu'elle

ge sur la

mer

et nageait

de Mores

qui tait habite

sauver et nous chapper;

embarcation

et

nous rafraichmes

et

ne sais pas

la

la pierre

c'est vrai.

de culottes pour passer


bien faire les culottes,

faire, les

un boi

me

florin et

30
(

y fimes

la lessive

me

attire le fer; je

jours

de

et

nos

me

pendant que
matelots

faire

une

une paire

temps en voyageant en mer. Je savais


car pandant ma jeunesse, mon pre me
le

me les fais moi-mme; et


me demandrent de leur en

bien apprendre que je

compagnons
uns

et

d'aimant qui

aune de drap de Londres carlate, pour

fait si

ensuit

/ /

Nous y restmes peu prs 2


y tions j'achetai certains

plusieurs

et

fontaine au dit Cap. Les matelots

nous

Tavait

rames de leur

ramenrent;

primes de 1'eau douce

y trouve

si

crut pouvoir se

elle

allrent force de

nous

enga-

s' tait

montagne Lyonne,

grand port dudit chief Lyonne, o nous

le

la belle et claire

dirent qu'on

ils

la

[Noirs]

la reprirent et

nous allmes dans


dans

pour venir

et matelots

payaient et

mes

les

autres non,

culottes ne

me

si

bien que je gagnai

cotrent rien.

Expression obscure.

475

Et pour revenir notre

o favais

pour

qu'il partit

jour je fus bien

un

aprs

de

je fus

rcit,

remis dans

cTabord quand nous fumes pris

aller

au rieu des Esclaves;

trit et

temps

certain

me

on

trs bien

fit

rious arrivmes

aux

avan

et partir

de ce

manger;

Vert, dont nous avons parl plus haut. //

Ces

les

tes et

il

et

nombre de 10 et il n'y a qu'une d'habite.


Thomme ou la crature lpreuse se gurit en 1' espace

sont au

ces les

de 2 ans

et ensuite

qui sont en face

les

Cap

Dans

navire

le

et aussi

de

fait

avait l

leur parlai pas;

ils

nous allmes dans 1'une de ces

les

non habi-

deux hommes lpreux qui s'y soignaient. Je ne


taient 1'extrmit de cette

n'allai

le et je

qu'au commencement. Nous y pchmes beaucoup de poissons


en 2 ou 3 jours, tellement que nous en vcmes plus de 6
semaines et primes une grande tortue que nous mangemes

trouvmes

la

en

trs

mangeant

les

bonne:
et

le

en s'oignant du sang

de la graisse

et

assaisonner toutes ses viandes et ainsi au bout de 2 ans,

ils

se

fait,

je

trouvais Gand, lorsque je fus de retour dudit voyage;

le

trouvent bien purgs et guris de leur lpre

me
sire

et

lpreux se gurit avec ces tortues

Jehan de Luxembourg

comme

j'tais all

moi comment

en ce

lieu, fut

gurir: et depuis,

prparait pour

le

retour,

).

Et de

qui s'y trouvait alors ayant appris

bien joyeux d'apprendre par


il

de Saint-Jacques [Santiago]

Tile

31

lorsque

y
et

la

alia et resta 2

ans dans

se gurit trs bien.

maladie de

31

la

II

se

mort

le

Cette croyance selon laquelle le sang de tortue gurissait de


assez rpandue au xv e -xvi e sicles. Le 8 Juillet 1483,
Louis XI, qui n'avait certainement pas t sans ignorer la cure que
Jehan de Luxembourg y avait faite, envoyait trois navires de Honfleur
rapporter de Visle Vert et pays de Barbrie, aucunes choses qui
touchaient trs fort le bien et sant de sa personne. Nous savons en
effet par Ameigar (Histoire des rgnes de Charles VII et de Louis XI,
dit. Quicherat, Paris, 1857, t. III, p. 166) que Louis XI se croyait
lpreux.
Lon 1'Africain {De V Afrique, t. III, p. 448) rapporte que pour
gurir la lpre l'on se servait de chair de tortues adultes.
Valentim Fernandes (Descripam..., 1506-150J) nous dit qu'il y
a dans les iles du Cap Vert une grande abondance de tortues qui gurissent les lpreux (foi. 184 r.).
(

la

lpre

tait

476

surprit et

il

comme

trpassa,

de ses serviteurs qui avaient

par certains

je 1'apris ensuite

voyage avec

fait le

hii.

Or, pour revenir notre props, ces tortues sont bien gran-

un bien bon

des car on fait avec leur carapace

[pavays] pour se couvrir quand

Ta

grand bouclier

et

faut batailler; et

il

comme on

nous y primes tant de poisson que nous en emes assez


pour manger jusqu' notre arrdve au Portugal et en pehant
dit,

nous allmes nous

y primes des

divertir sur Tile et

oiselets qui

n'avaient pas peur de nous, car

ils

n'avaient jamais vu personne

ne savaient pas ce qu'taient

les

hommes

et

mes

un pays o

c'est

nous

eux

mangemes, mais

et

avaient

en pousse

il

un

et puis

reprit cet

bactone;

les rti-

et les oiselets s'en nourrissent.


le

un

vint

ensuite

engin 1'appt et ainsi

Puis

L'un d'entre

poisson.

deux poissons avec un seul engin, car

passa parmi la

nous

got de toncsianne;

fort

nos matelots pcher

allions voir

prit

ils

celui

autre

du premier
poisson

qui

Et

furent pris tous deux.

ils

l'un de nos matelots en fendant et nettoyant le poisson sur le

bat du navire, laissa tomber son couteau qui tait sans pointe;
et bientt aprs l'on prit

un poisson

et

dans son estomac ce couteau. Lorsque


croit sur le gravier de sable,

vont

aprs

ils

infects

les

il

y en

se

il

vont

1'le

les

rtourner sens

tuent et baignent dans leur sangue ceux qui sont

ou rnalades de

baigner et

s'est retire,

a autant qu'ils en peuvent trouver: et

la lpre;

et

quand

trouvent pendant deux ou trois jours

mer

de Therbe, et ces grandes tortues

paitre; et ensuite les gens de

dessus-dessous et

en fendant on trouva
la

il

faut leur donner

un jeune oiseau

si

ils

sont secs,

ils

se

raides qu'ils ne peuvent

manger

[appasteler]

comme

et ensuite ils se trouvent trs bien et cela les

restrainct)) fort et

par dedans

ils

se

purgent en mangeant de

ce poisson et la graisse de tortue, de sorte qu'en continuant

pendant 2 ans,

ils

sont bien guris

Et lorsque nous emes


voile sur le Portugal et

fini

comme

notre

nous emes

il

a t

pche,

trs

bon

dit.

nous mimes la

vent, et en navi-

guant vimes plusieurs oiseaux voler; et nos matelots disaient

477

que ces oiseaux venaient des iles ensorceles qui ne se montraient pas, car un vque du Portugal avec tous ceux qui
avaient voulu

le

suivre, s'y sauvrent; cela eut lieu avant 1'po-

que de Charlemagne

de France, lorsque toutes

roi

les

Espagnes

furent conquises par les Sarrazins: Aragon, Grenade, Portugal,


Galice, qui sont compris dans le

vque

cet

se

royaume d'Espagne:

sava avec tous ceux qui voulurent

plusieurs navires arrivrent dans ces

Portugais. Et

les

connaissant 1'art

cea

alors

de

vque,

ncromancie,

la

qui

tait

seraient pas revenues notre

bonne

foi

cause de ce sortilge

ces

savant,
iles

qui

Espagnes ne

les

catholique; mais souvent

matelots voyaient les oiseaux de cette

ces parages sans jamais pouvoir ne

suivre et

racontrent

trs

ensorcela

n'apparatraient personne tant que toutes

les

le

comme me

iles,

et alors

ile

en naviguant dans

rien voir de

ces

iles,

32
).

[Anedocte au sujet de ces

iles

ensorceles].

Plusieurs jours aprs, nous arrivmes au Portugal la veille de


la Pentecte (*) vers

calaix

minuit et jetmes 1'ancre en face de Cas-

[Cascaes] qui est Tembouchure de la rivire de Lis-

bonne au Portugal;

le

dpcha un courrier vers


navires de la

lendemain, jour de
le roi

Mynne d'Or

pour

la

Pentecte,

lui faire savoir

comment

on
les

taient arrivs et qu'ils nous trou-

32
De nombreuses legendes courent sur les iles situes au large
)
(
des ctes atlantiques. Aprs les iles des Bienheureux d'Homre, ce fut
1'Atlantide de Platon. Les Canaries, dcouvertes par les Gaditans au
i e sicle avant notre re, furent nommes iles Fortunes. Au Moyen
ge, rimagination des hommes cra les iles St. Brandan pour la Chrtient et d'autres iles non moins lgendaires -pour les rabes. L'existence de ces lgendes contribua pousser les navigateurs explorer
l'Ocan, ce qui aboutit la dcouverte de TAnirique.
L'on ne peut s'empcher de penser que de La Fosse a fait ici un
rapprochement entre la prise de Grenade qui marquait (de retour de
toutes les Espagnes la foi catholique (1492) et la dcouverte de
1'Amrique qui eut lieu la mme anne. N'oublions pas qu'il crivait
aprs 1515...
(*) No dia 20 de Maio.

478

un

veraient dans

nomm

autre port

Seiomire

[Setbal?]

car

avait la peste Lisbonne; ainsi nous allmes Setomire,

y
o les commissaires du roi vinrent pour voir quelles choses les
navires avaient remen de la Mynne d'Or et de la graine de

il

paradis et aussi quel butin

pouvaient avoir

ils

sur nous

fait

autres; et finalement, aprs avoir reu le tout, ces commissaires

restrent dans les navires et nous

fumes amens en

ville

par

le

Capitaine, livrs la justice, mis en chaines dans les prisons

de la dite

ville.

Quelque temps aprs, de 15 20 jours, vinrent certains


cornmisaires dans la ville, au nom du Roi, pour nous examiner
et

on nous mena tous enchains leur demeure prs de notre

prison, l'un aprs

mand et
mes deux

qu'ils

1'

autre; et

quand

oreilles et si j'tais

tonsure, car
les saluais

ils

avaient aperu

mon

vint

m'eurent examin,

je fus

si

j'

avais

ordonn, c'est--dire,

si

]'

avais

ma

calvitie sur la tte lorsque je

33

).

Et finalement, aprs tout

cela,

ils

roi;

nous fimes appel de

condamner

vinrent nous

tre tous pendus (*), pour avoir t la

mission du

que

tour,

regardrent

ils

Minne sans

la per-

cette sentence...

[Les prisionniers s'vadent ensuite d'Alccer do Sal avec la


complicit de leur gardien, gagnent TEspagne.

De

notre auteur retourne en Flandre sain et sauf]

34

EUSTACHE DE LA FOSSE
d' Afrique.

tural

Voyage

la

la

Corogne

Cte Occidentale

Documento publicado por Raymond Mauny no Boletim

da Guin Portuguesa, 1949 (IV) Abril, n.

>

).

Cul-

14.

33
Si de la Fosse en effet avait t prtre, il aurait t justi)
(
ciable des tribnnaux cclsiastiques.
(*) Sobre a regulamentao do trato da Guin cfr. documentos
virtude do ltimo, de la Fosse estava automtica mente
n. 66 e 70.

Em

condenado morte.
34
De9 voyages interlopes du genre de celui de la Fosse devaient
)
(
tre assez frquents, cause des normes bnfices qu'ils rapportaient.
Duarte Pacheco Pereira (1507), dans le livre II, Ch. III de son Esmeraldo de situ orbis rapporte un voyage semblable fait vers 1475 par un
navire flamand pilot par un Espagnol. Cest pour garder le monopole
du commerce avec la Cte de TOr que les Portugais firent difier en
1482

le fort

de

la

Mine.

74

CARTA RGIA SOBRE AS PAZES COM CASTELA


(6-4-1480)

Manda

Sumrio

aos capites dos navios e caravelas do Prncipe


D. Joo que tomem e lancem ao mar, sem mais sombra
de julgamento, todos os indivduos espanhis ou de outra
parte, qu eforem encontrados dentro das demarcaes estabelecidas e firmadas entre Portugal e os Reis de Castela.

Dom

Affomso,

Fazemos saber a quamtos

etc.

esta nossa

carta virem, que pera os trautos de Gujnee, resgates e minas

do ouro

negoiaam que direitamte a

estes regnos

soomente

pertece[m], e a outros n, se defemdeo goardar e comseruar,

gundo que compre a huu cousa tam gramde


tada, estima e vallor.

e de

se-

tamta sus-

Ns per esta nossa presemte carta damos poder e faculldade


mdado, aos capitaes que pello tempo forem ujados

e espeiall

pelo Primcepe

meu

filho,

etc, aa dita Guineea, que

achamdo

quaeesquer carauellas ou naujos de quallquer jente dEspa-

elles

nha, ou doutro quallquer que seja ou ser possa, de hida ou vjnda,

ir

[]

ou vire pera a dita Guineea, ou estar

ella

per quall-

quer maneira que seja, aallem das marquas que pello ascemto

da capitollaom das pazes


e os de Castella s

quas

fectas amtre os dictos nossos regnos

apomtadas

as quaees mar-

e decraradas

termos sam das Canrias pera baixo e ad jante contra

Guinea, que tamto que os taees forem tomados, s outra majs

ordem ne fegura de

juizo,

tados ao mar, pera que

(*)

ATT

Livro

das

possam logo todos

moura

Pazes,

ser e seja

logo naturalmente e

fl.

136.

Cfr.

seja

Ramos Coelho

Alguns Documentos da Torre do Tombo, Lisboa, 1892,


4.80

nom

dey-

p. 42-43.

trazidos a estes regnos ai a outras algus partes

por que a
)
pena por atemtar e querer fazer huu coussa t
defessa e vedada. E aos que o ouujrem e souber bo xpro

elles

seja

pera se das taees coussas eauj darem.

Por comdamos ao dicto

meu

filho,

que

asi

ho mde fazer

aos dictos seus eapiteis que daquy aute aa dita Guineea ujar,
e asy lho d
fazer lhe

por regimento, porque pera o asy fazer e mdar

damos poder comprido,

quall

ho ns auemos e a ns

mdamos

passar dello esta nossa

perte. //

per ertjdom de todo

carta asinada per ns e aseellada de nosso seello. //

Feita Ujana, bj dias dabril ano de mjll e

ATT

Chancelaria

de D. Afonso V,

liv.

32,

iiij

fl.

lxxx annos.

63.

2
Assim se evitavam as inconfidncias e se mantinha intacta
)
(
nos seus efeitos a rgida poltica do sigilo.

481
MONUMENTA,

2. a

31

75

CARTA DE LEI DE

D.

AFONSO V

(24-7-1480)

Probe que

Sumrio

das partes da Guin se tragam ao reino conchas


levem a outras partes, por tal comrcio ser monoplio do Prncipe D. Joo
Penalidades a impor a quantos procederem em contrrio da presente legislao geral.
e

se

Dom

Afomso per graa de Deus Rey de Purtugal e dos Aldaaquem e daalem mar em Africa. A quamtos esta
nossa carta [de] detriminaom que poemos por ley em os
dictos nossos Regnos virem, fazemos saber que oomsyrdo ns
qamto conuem ao bem publico, homrra e proueito dos dictos
garues

Regnos e asy a nosso seruio e do primepe meu sobre todos

amado

prezado

filho,

os seus tractos e resgates de G[u]inee

e negociados, em tall modo e


em tempo algu que vyr possa, nom sejam demynem sua negoiaom de menos vallor e proueito, do

serem guardados, comseruados

forma que
nuydos,

que ora ao presemte h. //


E portamto por bem dello, defemdemos

nenhuus nossos sobdictos


geiros, estamtes

elles

nom metam em

nem huus comchas

pertememtes

e proueitosas,

nem

nem posam

as leuem

nem

nem

4.82

aos dictos resgates e negooiaam

daquellas que nas dietas jlhas h,

leuar aos dictos resgates e negoiaom

e tracto

meu

filho

soomemte, a

directamente perteme.

posa fazer trazer domde lhe prouuer e por


e

nem tragam

doutras jlhas e lugares d3

de G[u]inee, saluo o dieto primepe

que a dieta mercadaria

comchas

que

per outra pessoa emtre-

os dictos nossos Regnos

das jlhas do Cabo Verde,

fera parte,

mamdamos

mercadores ou negociadores, de quallquer esta-

do e comdi que sejam, por sy


posta,

naturaaes moradores ou estram-

bem

qual!

teuer as dietas

outro algu nom. Pero se os que as dietas comchas

trouuer forem naturaaes, vezinhos ou moradores dos Regnos da


Castella, os taaes

em

trazemdo as a

os lugares acostumados e

posam

pagar, o

este regnos e

pagamdo

escpreuemdo as

os direitos que

deuem

fazer. //

pero nom as posam vemder a pesoa allguu, salluo ao


meu filho. Porque queremos e mam damos que em estes
regnos, nom posam per outr dos sobdictos e naturaes nossos
nem estramgeiros ser compradas, aujdas nem posuydas maneira alguu que seja, soomemte pello primepe meu filho e
per seu mamdado, sob pena de quaaesquer de todollos sobredicto

dietos

que o comtrairo fezerem perder as dietas comchas

todos seus bes que


dicto

meu

teuer.

em

poder auer ou dar a quem quiser e por

filho os

os dictos noses regnos teuer, pera o

bem

aalem desto serem aoutados pubrioamente e degrasete annos, sem remissom.


comdiom que em sua pessoa

dados pera Alcaer dAfrica, por

os que forem de

nom cayb

tall

homrra

aoutes, perderem soomente os dictos bes e serem

degradados pellos dictos sete annos pera a dieta

villa dAllcaer.

quall

detrimjna poemos por ley

muy

jeerall.

mdamos que

se

guarde e compra

mto

porque a todos venha

allgu.

queremos

notiia

ha mdamos

asemtar por ordena nos liuros da nossa chanelaria.

Dada em Ujlla Viosa aos xxiiij 0


Fernam dEspanha a fez, ano de mjll e

a)

Foy pobricada
nosso Senhor aos

dias do

iiij

fidallgo

em

mes de

Senhor Jhesuu Christo de mjll e

Fernam dAllmeida,

dias do
c

/ /

mes de Julho.

lxxx.

EIRey

a ley susso scripta

xxb

enteiramte s mj[n]gua-

iiij

a chamellaria delrrey

Juilho

do anno de nosso

lxxx, estamdo pressemte

da cassa do

da dita chamellaria, que a fez pobricar,

dito Senhor,
e

sepriuam

Domjngos Guedez,

meirinho da corte do dito Senhor, e Carllo Carualho

filho

de

4*3

Joham Roiz Carualho,

reebedor da dita chamellaria, e

da dita chamellaria,

Joham

Joham Monjs por thesoureiro


outro muyto pouoo que a ujrom e ouuj

Jorge scpriuam do dessembargo

rom leer e pobricar. E eu Diogo Velho, scpriuam por o


Fernam dAllmeida que as scpreuy.
Detrimina das comchas vista pello doutor

ATT

484

Gav.,

15-17-42.

Livro

2. 0

dos Reis,

Joham

fls.

dicto

Correa.

188V.-189.

76

DOAO DO COMRCIO DA GUIN


AO PRNCIPE D. JOO
(4-5-1481)

Sumrio

D.

Afonso

faz

seu

filho-herdeiro

plena

doao

do

comrcio da Guin ento conhecida, como das terras posteriormente descobertas

mares,

Encarrega-o da investigao dos


Igualmente lhe faz doa-

terras e gentes ignotas

o de todos os direitos havidos pelo Infante D. Henrique,


incluindo os j contratados data do presente documento

Dom

Afomso

etc.

quantos esta nossa carta virem fazemos

saber que comssideramdo ns

meu

sobre todos

muyto amado

como
e

em

estes regnos, de

mamdo

semdo

filho,

hidade de dezanoue annos, n tinha allgu

cuydado

dom Joham
j em

o primepe

prezado

tall

carrego n

e regimemto, por prazer

a nosso Senhor Deus ajnda sermos viuo e os gouernarmos

mdarmos,
se

porque

teuesse

caussa

caysse

neesidade

de

ocupar algu bo e onesto exeriio perque espertasse seu

emtemder
gouernam

ouuesse a pratica de

e nogoiom

como

os reix e prinepes

desembarga as coussas que sob sua

mao, ordena e mdo som, o que muyto h proueitosso


aaquelles que esperom de uir a alltos Senhorios e gouernama
de regnos e pouoos,

meu

emia

com

como com a graa de Deus o

fiho espera, espeiallmte aos


e

elles

que

em

dito primepe

hidade de adoles-

mebya som, os quaees a natureza e assy os que


comuerssom por jsso mesmo serem mamebos crinom

e trazem a outros eixericios e delectes e os arredam de toda

ocupaom

cuydado desprito

//

por quisemos emcarregar o dito

(!)

Leia-se:

de esprito = de

meu

filho

dos fectos

esprito.

485

das partes de Gujnee e eirmestiga dos mares, terras, jentes e


coussas deles, que aos viuemtes agora e aos que nos preederom

dom

forom sempre muyto jgnotos atee o tempo do Jfamte

Amrrique meu

tyo,

cuja alma Deus aja, que comeou e tra-

balhou muyto por emuestigar

auer de todas as dietas coussas

noticia; o quall carrego lhe assy


se

quissemos dar por que

praticam as primcepaes coussas

deue saber nogociar

mu

que

.s.

em

em

elles

comtra as

sem liema
leix fectas

trautos vao,

guerra, justia e fazemda: guerra por

querem

elles

pera bo regimento e sostimto dos dictos

ajam de

ser

pugnidos per

justia;

dar ordem per que se comserue e acreemte.

comssideramdo ns

jsso

mesmo com

a que aaquelle tempo demos sua cassa e

vyuer na maneira

hir

resgatar; justia por que aquelles que

fazemda por

que dos dictos trautos se h rda e proueito ao quall

elle

h neessario de se estes trautos defemder

tas vezes

per armas, fazemdo armadas contra os que a


e

em

o que o rey e primepe

e estado

que a

ele

se

deue

/ /

meu

o dicto

modo

filho,

pera perssy

cujnha, erom neesarias

grossas remdas pera seu soportamento, lhe fezemos loguo c

doaom

outras

mer da remda

tractos podesse auer,

mas nom

e proueito

lhe foy

por que ns sabemos erto que

emtam

elle

que

se

dos dictos

dello fecta carta.

d perssy e per seos

muy booa ordem aa negoiaom destes tractos e os


muy bem, praz nos muyto de he termos fecta a dita
doaom e mer dela. E comi irmamo olha e auemola por rata e
firme des[de] o tempo que lha fazemos. E por majs audamto
ofeiaees

gouerna

mjhor declara delia ns de nouo lhe fazemos outra vez


doaom e mer em sua ujda dos dictos tractos de Gujnee
e pescarias dos mares delles, assy os da Mjna e dArg[u]im,
como de todollos outros ryos e quaeesquer lugares omde se
ora resgata ou resgtar pode, nauga ( 2 ) ou na terra, per quaeesquer nomes que sejam chamados ou que nomes nom tenham.

2
(

486

Leia-se:

na auga = na gua.

esto des[de]

o comeo dos mares

e terras

quer guissa resgata, pesca, ou regatar


proveito auer atee fim delles e delias,

ora h achado e descuberto,

tam jmteira

nom

mas no que

quer tempo achar e descobrir.

onde

soomte no que atee

se ao

diamte quall-

que tudo lhassy

cumpridamte como a ns perteme,

doaom perteenya,

lhe assy fezemos a dieta

3
(

damos
quamdo

assy pella bulia

que do samto Padre da dita Gujneea e trautos

como por a lomga

per quall-

se

pescar pode, ou outro

4
(

delia teemos,

contjnuada posse ou cassy posse que delia

sempre teuemos, ou per outro allguu modo per que

direito

em

tenhamos. //
queremos e mandamos que quallquer coussa e parte que

ella e os dictos tractos

dos dictos trautos de Gujnee ou Arg[u]im ao pressemte per


ctrauto ou doaom que lhe ho Jfamte dom Amrrique que
Deus aja ou ns fezemos, ou per outro algu modo tenha ou
pessua, tam to que a dieta doaom ou ctracto ou outro moodo
ouuer fim, logo todo venha ao dicto meu filho, porque de
tudo lhe fazemos dagora pera ent doaom, assy e tam firmemte como do que agora pessoymos ou pessoyamos ao tempo

da primeira doaom, e assy como

se

tudo o que agora per

outr h pessoydo fosse ao tempo desta nossa carta nossa

mao e poder. / /
Defemdemos a

todos, de quallquer estado e

sejam, que allguu n vaa n

Leia-se: lhe assy = ihe assim.

Refere-se bula

3
(

4
(

mde aas

Romanus

comdiom que

dietas partes de

Gujneea

Pontifex, de Nicolau V. Este do-

cumento de 8 de Janeiro do ano da Encarnao de 1454, portanto


de 8 de Janeiro de 1455 da era actual. A data desta bula tem sido
erroneamente lida como sendo de 1454, facto que tem provocado
no poucas incompreenses histricas e feito correr muita tinta
escusadamente. Cfr. Perez Embid (Florentino), Los Descubrimientos en
el Atlntico y la Rivalidad Castellano-Portuguesa hasta el Tratado
Sierra (Vicente D.),
de Tordesillas, Sevilha, 11948, p. ni e sgs.
Y nada ms sobre las Bulas Alejandrinas de 14.93, em Misionalia
Hispnica, Madrid, N. 28 e 36. So tambm de ler-se as discusses travadas sobre o assunto pelo Prof. de Sevilha M. Guimnez Fernndez.

487

n a aalgu

delias,

que todas chamamos de Gujnea, posto que

outros nomes tenha

per outros sejam nomeadas pelos que

praticam a tractar, resgatar, mercadejar, pescar, s m-

ellas

dado ou liena do dicto meu

sob as penas que nas orde-

filho,

naees e regimtos sobre este casso fectas ou fezermos com-

Nas quas eneorr assy como

theudas.

se

ns os dictos tractos,

nom

tres-

passramos. //
E por que ns tynhamos outorgado ao dicto Jfamte

meu

em

resgates e pescarias teuessemos elle ou

outro

tyo que os dictos tractos, resgates e pescarias de ns

em

sua

ujda tynha, algus poderes, jurdiom e graas aerqua destas

a ns praz

coussas,

o que

elle dicto

como

e outorgamos

queremos que o

primepe aja tudo

dicto

Jfamte de ns auja, por que todo lhe edemos


os e as o dicto Jfamte tynha. //

Por mdamos aos nossos veedores da fazenda

e correge-

dores, juizes e justias e todollos outros ofeiaes de nossos

regnos a que esto perter, que ajam as dietas partes de Gujnea,


tractos,
filho.

lhas leixem auer e gouernar e

tractar e

mdar pescar perssy

aprouuer.

om

e graas

pera

elle

em

ellas tractar e

per aquelles que lhe a

com

dar liema

meu

mdar
elle

todollos poderes, jurdi-

que lhe esta nossa carta outorgamos, sem allguu

duujda n pejo que lhe a


e sua

por do dicto primepe

resgates, pescarias delias,

ello

ponham.

per ertjdom de todo

segurama lhe mdamos dar esta nossa carta asinada per

ns e asseellada do nosso seello pemdemte. //


Dada em Torres Nouas aos quatro dias do mes de mayo,

Fernam dEspanha a
de mjll

ATT

iiij

Chancelaria

Msticos, liv.

4.88

fez,

anno de nosso Senhor Jhesu Christo

lxxxj anos.

2,

fl.

11 v.

de D. Afonso

Reis,

liv.

1,

V,
fl.

liv.

26,

61 v.

fl.

102 V.-103.

77

BULA ETERNI RGIS DE SISTO

IV

(21-6-1481)

Sumrio

Confirmao
lixto III,

das cartas apostlicas de Nicolau

bem como de um Captulo

das Pazes

V e de Cacom Castela.

Sixtus Episcopais, seruus seruorum Rei, ad perpetuam

rei

memoriam.//
Eterni Rgis clementia,

per

quam Reges

regnant,

su-

in

prema Sedis Apostolice specula collocati, Regnum catholicorum


omnjum, sub quorum felici gubernaculo Christi fideles jn justipace fovtur statum et prosperitatem ac quietem

tia, et

et tran-

quillitatem sinceris desiderijs appetimus, et inter illos pacis dul

cedinem uigere feruenter excptamus; ac


res nostros

his,

que per predecesso-

Pontfices, et alios propterea prouide facta

comperimus, ut firma perpetuo

fuisse
et

Romanos

et

illibata

permaneant,

ab omni cunctationis scrupulo procul existant, Apostolice

confirmationis robur fauorabiliter exhibimus. //

Dudum
colai

siquidem ad audientiam

PP. V, predecessoris

ricus Infans Portugallie,

nostri, deducto,

Ni-

recordationis

quod quondam Hen-

charissimi in Christo

Portugallie et Algarbiorum

fonsi,

felicis

filii

regnorum Rgis

nostri Al-

pa-

illustris

memorie Joannis, dictorum regnoac zelo salutis animarum, et fidei

truus, inherens vestigijs clare

rum

Rgis, ejus genitoris,

ardore

omnium

plurimum succensus,

tanquam

Catholicus,

et

uerus

Creatoris Christi miles, ipsiusque fidei acerrimus, et

fortissimus defensor, et intrepidus pugil, ejusdem Creatoris glo-

riosissimum

nomen per uniuersum terrarum orbem, etiam

in

remotissimis et incognitis locis diuulgari, extolli, et uenerari,

necnon

illius,

ac uiuifice, qua redempti sumus, Crucis inimicos

prfidos Sarracenos,
fidei

gremium

ac quoscumque alios inf ideies ad ipsius

reduxit,

ab ejus ineunte etate

totis uiribus aspi-

4 8

Ceptensem ciuitatem

post

rans,

Regem

dictum Joannem

per ipsum Infantem, nomine tamen

etiam absque maximis laboribus,


et jactura,

periculis,

rura cede gesta bella,

damnis non
descens, in

et post

multa

non

ac rerum, et per-

plurimoramque naturalium suo-

tot tantisque laboribus,

eis,

per

contra hostes,

in prpria persona,

et expensis,

fractus, nec territus, sed

pij propositi sui

consistentem,

dicti Rgis,

quandoque etiam

et infideles predictos,

sonarum

Africa

in

subactam domnio,

ejus

hujusmodi

periculis et

laudabilis,

et

prosecutionem in dies magis atque magis exar-

Oceano mari quasdam

solitrias

insulas fidelibus

populauerat, ac fundari, et construi inibi fecerat ecclesias, et


allia loca pia, in

quibus Diuina celebrantur

que Infantis laudabili opera,

rum

mari existentium insularam

dicto

in

officia,

ex

dicti

quo-

quamplures diuersa-

et industria,

incole,

seu habita-

ad Dei ueri cognitionem uenientes, sacrum baptisma sus-

tores,

ceperant, ad ipsius Dei laudem et gloriam, ac plurimaram ani-

maram

salutem, orthodoxe quoque fidei propagationem, diuini-

que cultus augmentum.//


Propterea,

cum

quod nunquam,

olim ad ipsius Infantis peraenisset notitiam,

memoria hominum, non consueper hujusmodi Oceanum mare uersus meridionales, et

uisset

uel saltem a

orientales plagas

incognitum,

ut

notitiam haberet,

obsequium,

si

cum

de

partium illaram gentibus certam

credens se

maximum

ejus opera, et industria,

Indos, qui Christi


sicque

illudque nobis occiduis adeo foret

nauigari,

nullam

nomen

colere dicuntur

eis participare, et illos in

aduerras Sarracenos,

in hoc Deo prestare


mare ipsum usque ad

et alios

hujusmodi

nauigabile fieret,

Christianoram auxilium
fidei hostes

commouere
Maho-

posset, ac nonnullos gentiles, seu paganos, nefandissimi

meti secta minime infectos populos inibi mdio existentes con

x
(

No

tos de S.
Etipia.

4QO

ser fcil saber se h aqui referncia aos chamados crisse aos cristos do Preste Joo, da

Tom, do Malabar,

tinuo

debellare,

predicare, ac

Regia semper auctoritate muni-

predicari,

a viginti quinque anuis ex tunc exercitum dictorum ex

tus, et

regnorum gentibus, maximis cum laboribus,


in uelocissimis nauibus,

sis,

nomen

eisque incognitum Christi Sanctissimi

f acere

periculis, et

carauellis nuncupatis,

expen-

ad perqui-

rendum mar, et prouincias maritimas uersus meridionales parPolum Antarcticum annis singulis fere mittere non cessa-

tes, et

uerat, sicque

factum

fuit,

ut

cum

naues hujusmodi quamplures

portus, insulas, et maria perlustrassent, et occupassent, occupatisque

portubus,

nonnullis insulis,

ac mari,

eidem prouincie

ad Guineam prouinciam
ad ostium cujusdam magni fluminis Nili

adjacentibus, ulterius nauigantes, et

tandem peruenissent,
communiter reputati peruenissent

contra

et

illarum

partium

populos nomine ipsorum Alfonsi Rgis et Infantis per aliquos

annos guerra habita

quamplures

inibi uicine

insule debellate, et pacifice possesse fuissent, prout

adhuc tunc

cum

extiterat, et in illa

adjacenti mari possidebantur.

nei, et alij Nigri ui capti,

rum permutatione,

Ex

inde quoque multi Gui-

quidam, etiam non prohibitarum

re-

seu alio legitimo contractu emptionis ad

dieta erant regna transmissi,

quorum

inibi in copioso

numero

ad Catholicam fidem conuersi extiterunt, sperabaturque, diuina

quod

fauente clementia,
progressus,

uel

populi

si

hujusmodi

Christi

cum

eis

continuaretur

ad fidem conuerterentur, uel

saltem multorum ex eis anime Christo lucrifierent.//

Et per eundem predecessorem accepto, quod


Infans prefati, qui

cum

tot,

et

tantis periculis,

expensis, necnon perditione tot naturalium

quorum
taxat

inibi

licet

Rex,

et

laboribus, et

regnorum hujusmodi,

quamplures perierant, ipsorum naturalium dum-

freti auxilio

tus, insulas, et

prouincias ipsas perlustrari fecerant, ac por-

maria hujusmodi acquisiuerant,

et possederant,

ut prefertur, ut illorum ueri Domini, timentes ne aliqui cupiditate

ducti

ad partes

illas

nauigassent,

et

operis

hujusmodi

perfectionem, fructum, et laudem sibi usurpare, uel saltem impedire cupientes, propterea lucri

commodo, aut

malitia ferram,

4QI

arma, lignamina, aliasque


portassent,

bita

modum

gandi

uel

bona ad

res, et

transmisissent,

edocerent,

aut

infideles deferri prohi-

ipsos infideles

propter que hostes

eis

naui-

fortiores,

ac

duriores fierunt, et hujusmodi prosecutio uel impediretur, uel

forsan cessaret, non absque Dei

magna

offensa, et ingenti totius

Christianitatis opprobrio.//

Ad obuiandum

premissis, ac pro

suorum

jris, et possessio-

conseruatione sub certis tunc expressis grauissimis penis

nis

prohibuerant, et generaliter statuerant, quod nullus, nisi


suis nautis,

cum

nauibus, et certi tributi solutione, obtentaque

et

eodem Rege, uel Infante licentia ad


earum portubus contractare,
presumerent, tandem successu temporis

prius desuper expressa ab

dietas prouincias nauigare, aut in

seu

mari piscari

in

euenire potuisset, quod aliorum regnorum, seu nationum per-

sone inuidia, malitia, aut cupiditate ducti contra prohibitionem

absque

licentia, et tributi solutione

cias accedere,

hujusmodi ad dietas prouinportubus, insulis,

et in sic acquisitis prouineijs,

ac mari nauigare, contractare, et piscari presumerent; et exinde


inter

Alfonsum Regem,

sic deludi paterentur, et

et

Infantem, qui nullatenus se in his

presumentes predictos quamplura odia,

rancores, dissentiones, guerra, et scandala in

sam,

animaram periculum subsequi

et

rentur./

mxima Dei

possent,

et

offen-

subseque-

Idem

predecessor, premissa omnia, et singula debita medi-

tatione pensans, et attendens,

quod cum olim prefato Alfonso

Regi quoscumque Sarracenos,

et

paganos, aliosque Christi m-

micos ubicumque constitutos, ac regna, ducatus, principatus,


dominia, possessiones,

et

mobilia ac immobilia bona quecumque

per eos detenta ac possessa invadendi, conquirendi, expugnandi,

debellandi,

tuam servitutem
cipatus,

et

subjugandi,

illoramque personas in perpe-

redigendi, ac regna, ducatus, comitatus, prin-

dominia, possessiones, et bona

suis applicandi, appropriandi, ac in suos,


et utilitatem conuertendi,

492

sibi,

et

successoribus

successorumque usus,

aliisque suis litteris

plenam,

et libe-

ram

inter cetera concessit facultatem.

idem Alfonsus Rex, seu ejus

Dicte facultatis obtentu

auctoritate predictus Infans juste,

et legitime insulas, terras, portus, et

maria hujusmodi acquisi-

uerat, et possederat, et possidebat, illaque

Regem,

et ipsius successores

nec quiuis

alius,

etiam Christi

Rgis, et successorum
intrcmittere

licite

suorum

poterat

ad eundem Alfonsum

de jure speetabant, et pertinebant,


fidelis,

absque ipsorum Alfonsi

licentia specialli de

quoquomodo, ut

illis

se

eatenus

ipse Alfonsus

Rex,

ejusque successores, et Infans eo feruentius huic tam pissimo,

omni evo memorara dignssimo operi, in quo, cum


animarum salus, fidei augmentum, et illius hostium de-

preclaro, et
in illo

pressio procurarentur, de ipsius fidei, et Reipublice Uniuersalis

Ecclesie

quo

rem

agi conspiciens,

insistere ualerent,

et insisterent,

sublatis quibusuis dispendijs amplioribus, se per

predecessorem, et

Sedem Apostolicam

nitos fore conspicerent,

eundem
mu-

fauoribus, et gratijs

de premissis omnibus, et singulis ple-

nissime informatus; //

Motu
bita,

prprio, maturaque prius de super deliberatione preha-

auctoritate Apostlica, et

ex certa

scientia de Apostolice

potestatis plenitudine litteras facultatis prefatas,

de uerbo ad

uerbum haberi

uoluit pro insertis,

et singulis in eis contentis clausulis,

quarum

tenores

cum omnibus,

ad Ceptensem,

et predicta,

quecumque alia ante datam dietarum facultatis litterarum


ad ea, que in posterum nomine dictorum Alfonsi
Rgis, suorumque successorum, et Infantis, in ipsis, ac allis
ac

acquisita, et

circumuicinis, et ulterioribus, ac remotioribus partibus de infi-

paganorum manibus acquiri poterunt prouincias,


insulas, portus, et maria quecumque extendi, et illa sub eisdem
facultatis, et dietarum literarum uigore jam acquisita, et que in
futuram acquiri contingeret, postquam acquisita forent, ad
delium, seu

prefatos Reges, et successores, ac Infantem, ipsamque conques-

tam,

quam

Guineam,

a capitibus de Bojador, et de Naon, usque ad totam

et ultra uersus illam

meridionalem plagam extendi

declarauimus, etiam ad ipsos Alfonsum Regem, et successores

493

suos, et Infantem, et
nuisse, ac in

non ad aliquos

posterum spectare,

alios spectasse, et perti-

et pertinere debere.//

Necnon Alfonsum Regem, et successores, ac Infantem predictos, in illis, et circa ea quecumque prohibitiones, statuta, et
mandata, etiam penalia,

et

cum

cujusuis tributi impositione

facere, ac de ipsis, ut de rebus proprijs, et alijs

ipsorum domi-

nijs disponere, et ordinare decreuit, et declarauit.

Ac pro

jris cautele suffragio,

tam

que

acquisita, et

in

potioris

posterum acquiri

contigeret, prouincias, insulas, portus, loca, et

maria quecum-

que, quotcumque, et qualiacumque forent, ipsamque conques-

tam, a capitibus de Bojador, et de Naon, predictis Alfonso


Regi, et successoribus Regibus dictorum regnorum, ac Infanti
prefatis perpetuo donauit, concessit, et appropriauit.//

Preterea
esset

cum ad

perficiendum opus hujusmodi multipliciter

opportunum, quod Alfonsus Rex,

predicti,

necnon

persone,

et successores,

quibus hoc

ducerent,

ac Infans

seu

aliquis

eorum duceret committendum, illius dicto Joanni Regi per felicis


recordationis Martinum V, et alterius indultorum etiam inclyte
memorie Eduardo, eorundem regnorum Regi, ejusdem Alfonsi
Rgis genitoris, per pie memorie Eugenium IV, Romanos Ponpredecessores nostros concessorum uersus dietas partes,

tfices

cum

quibusuis

Sarracenis,

et

infidelibus

de

quibuscumque

rebus, et bonis, ac victualibus emptiones, et uenditiones, prout

congrueret facere; necnon quoscumque contractus


sigere,

pacisci, mercari et negotiari, et

ipsorum Sarracenorum,

et

infidelium

inire,

tran-

mercs quascumque ad
loca,

dummodo

ferra-

menta, lignamina, funes, naues, seu armaturarum genera non


essent,

deferre, et ea dictis Sarracenis, et infidelibus uendere,

omnia quoque

alia,

et singula in premissis,

ea oppor-

et circa

tuna, uel necessria facere, gerere, uel exercere.//

Ipsique Alfonsus Rex, successores, et Infans in


sitis,

que

et

per

jam

acqui-

acquirendis prouineijs, insulis, et locis quascum-

ecclesias, monasteria, et alia pia loca fundare, ac fundari,

et construi;

494

eum

necnon quascumque uoluntarias personas

ecclesias-

ticas seculares, et

quorumuis etiam mendicantium Ordinum

de superiorum suorum tamen licentia, ad

gulares,

mittere, ipseque persone inibi etiam

ac

quorumcumque

trans-

illa

quoad uiuerent commorari,

in dictis partibus existentium, uel acceden-

tium confessiones audire,

quam

re-

illisque

auditis,

Sedi predicte reseruatis casibus,

in omnibus,

preter-

debitam absolutionem

impendere, ac penitentiam salutarem iniungere, necnon eccle-

sacramenta mimistrare ualerent, libere et

siastica

decreuit,

licite

ipsisque Alfonso, et successoribus suis Regibus Portugalie, qui

essent in posterum, et Infanti prefato concessit, et indulsit.//

Ac

uniuersos, et singulos Christi

Ordinum quorumcumque

culares, et

bem constitutos, cujuscumque

fideies,

ecclesiasticos,

se-

regulares ubilibet per or-

status, gradus, ordinis, conditionis,

uel preeminentie forent, etiamsi archiepiscopali, episcopali, imperiali, regali, reginali, ducali, seu alia
siastica, uel

mundana

quacumque majori

ecclo-

dignitate pre fulge rent, cbsecrauit in

Do-

mino, et per aspersionem Sanguinis Domini Nostri Jesu Christi,


cujus, ut premittitur,

res agebatur,

exhortatus

remissionem suorum peccaminum injunxit,


prohibitonis edicto

districtius

inhibuit,

ne

fuit,

eisque in

necnon perpetuo

ad

acquisita,

seu

possessa nomine Alfonsi Rgis in conquesta hujusmodi consistentia prouincias,

insulas, portus, maria, et loca

quecumque,

seu alias ipsis Sarracenis, infidelibus, uel paganis arma, ferram,


lignamina, aliaque Sarracenis de jure deferri prohibita quoquo-

modo;

//

Vel etiam absque speciali ipsius Alfonsi Rgis, et successo-

ram, et Infantis
aut in

illis

et locis,

licentia,

mercs, et alia a jure permissa deferre,

piscari, seu de prouincijs, insulis, portubus,

intromittere, uel aliquid, per


sui,

maribus

seu aliquibus eoram, aut de conquesta hujusmodi se

et Infans predicti

possiderent, et

quod Alfonsus Rex,

cominus

et successores

acquisita, et possessa pacifice

conquestam hujusmodi prosequerentur,

et face-

rent per se, uel per alium, seu alios directe, uel indirecte, opere,

uel Consilio facere,

aut impedire

quoquomodo presumerent.//
495

Qui uero contrarium facerent, ultra penas contra deferentes

arma,
quas

quibuscumque promulgatas,

et alia prohibita Sarracenis

incurrere uoluit, ipso facto,

illos

si

nitas, uel uniuersitas ciuitatis, castri, uille,

castram,
ipso,

persone forent sin-

excommunicationis sententiam incurrerent,

gulares,

uilla,

seu

tionem Apostlica, uel


ipsi

si

commu-

ipsa ciuitas,

seu locus ecclesiastico interdicto subiaceret eo

nec contra facientes

ipsi, uel aliqui

eorum ab excommuni-

cationis sententia absoluerentur, nec interdicti

nisi

loci,

Alfonso,

et

alia

hujusmodi relaxa-

quauis auctoritate obtinere possent,

successoribus suis, ac Infanti prius pro

premissis congrue satisfecissent, aut desuper amicabiliter con-

cordassent

cum

eisdem.//

Prefatus quoque predecessor venerabilibus fratribus Ulix-

bonensi archiepscopo, et Syluensi, ac Ceptensi episcopis suis


dedit in mandatis,

litteris

eorum per

se,

gis, et illius

illos,

ipsi,

aut unus

uel duo,

fuerint requisiti, uel aliquis ipso rum foret requi-

quos excommunicationis,

et

interdicti

sententias

hujusmodi incurrisse constaret, tamdiu Dominicis, alijsque


tiuis

R-

successoram, ac Infantis predictorum, uel alicujus

eorum desuper
situs,

quatenus

uel alium, seu alios quoties pro parte Alfonsi

diebus in ecclesijs,

dum major

inibi populi

fes-

multitudo con-

ueniret ad diuina, excommunicatos, et interdictos, alijsque penis


predictis innodatos fuisse, et esse, auctoritate Apostlica decla-

rarent, et denuntiarent,
arctius euitari facerent,

necnon ab

alijs

nuntiari, et ab

donec pro premissis

omnibus

satisfecissent, seu

concordassent, ut prefertur. Contradictores per censuras ecclesiasticas,

Non
licis,

appellatione postposita compescendo.//

obstantibus constitutionibus, et ordinationibus Aposto-

ceterisque contrarijs quibuscumque.//

Ceteram ne

dicte littere,

que de certa

scientia,

et

matura

desuper deliberatione prehabita, ab eodem predecessore emanarunt, ut prefertur, de surreptionis, uel obreptionis, aut nullitatis
uitio

quoquam

auctoritate,

49

in

scientia,

posteram ualerent impugnari

uoluit,

et

ac potestate predictis decretis pariter et

declarauit,

quod

dicte littere, et in eis contenta de surreptionis,

uel

obreptionis,

cujuscumque

nullitatis

etiam

aut

potestatis,

extraordinarie,

quouis

uel

defectu

alio

alterius

impugnari,

illarumque effectus retardari, uel impediri nullatenus possent,


sed in perpetuum ualerent, et plenam obtinerent roboris firmiIrritum quoque esset, et inane,

tatem.

quoquam, quauis

auctoritate,

si

secus super his a

uel ignoranter, contin-

scienter,

geret attentari.//

Et deinde pro parte Alfonsi Rgis,


dictorum pie memorie
nostro exposito,
ritualitas in

quod

eisdem

PP.

Callixto

ipsi

supra

et Henrici Infantis pre-

III

modum

etiam predecessore

affectabant,

solitarijs insulis, terris,

quod

spi-

portubus, et locis in

mari Oceano, uersus meridionalem plagam in Guinea consistentibus,

quas idem Infans de manibus Sarracenorum,

manu

ar-

mata, contraxerat, et Christiane Religioni, ut prefertur, conquisiuerat, Militie Jesu Christi, cujus

reddituum suffragio idem

Infans hujusmodi conquestam ferisse perhibebatur, per

Sedem

Apostolicam perpetuo concederetur. Ac declaratio, constitutio,


donatio, concessio,

appropriatio, decretum, obsecratio, exhor-

tatio, injunctio, inhibitio,

mandatum, et uoluntas, necnon littere


omnia et singula in eis con-

Nicolai, predecessoris prefati, ac

tenta confirmarentur.//

Idem

Callixtus predecessor attendens Religionem dicte Mili-

Domino

saluta-

hujusmodi supplicationibus inclinatus declaratio nem,

consti-

tie insulis, terris, et locis,

res,

fructus afferre posse in

tutionem, donationem, appropriatio nem, decretum, obsecratio-

nem, exhortationem, injunctionem, inhibitionem, mandatum,


uoluntatem,

cumque

litteras, et

contenta hujusmodi, et inde secuta que-

rata et grata habens,

illa

omnia

et singula auctoritate

Apostlica, et ex simili scientia confirmauit, et approbauit, ac

robore perpetue firmitatis subsistere decreuit, supplens omnes,


et singulos defectus, siqui forsan interuenisset in

Et nihilominus

MONUMENTA,

2. a

eisdem.//

auctoritate, et scientia predictis perpetuo de-

32

statuit,

creuit,

taxat,

insulis,

in

quod

ordinauit,

et

dominium,

jurisdictio ordinria,

portubus,

uillis,

spiritualitas,

omnimoda
dum-

et

et potestas in spiritualibus
terris,

et

predictis

locis,

capitibus de Bojador, et de Naon, usque per totam Guineam,

meridionalem plagam, usque ad Indos

et ultra illam
et

acquirendis,

quorum

numerum,

situs,

designationes, confines, et loca suis


uoluit,

ad Militiam,

litteris

acquisitis,

uocabula,

pro expressis haberi

Ordinem hujusmodi perpetuis

et

temporibus spectarent,

quaiitates,

et pertinerent,

futuris

illaque eis ex tunc con-

quod Prior maior pro tempore existens

cessit, et largitus fuit. Ita

Ordinis dicte Militie omnia, et singula beneficia ecclesiastica

cum

Ordinum quorumcumque

cura et sine cura, secularia et

regularia in insulis, terris, et locis predictis fundata, et instituta,

seu fundanda, et instituenda, cujuscumque qualitatis, et ualoris


existerent, seu forent, quoties

conferre, et de

illis

in

illa

pensionis, et priuationis, interdicti,


tentias,

futuram uacare contingeret.

prouidere; necnon excommunicationis, sus-

censuras et penas,

aliasque ecclesiastcias sen-

quoties opus foret,

ac reram, et

negotioram pro tempore ingruentium quaiitates id exigerent,


proferre,

omniaque

spiritualitatem

alia, et singula, in

habere censerentur,

quibus locorum ordinarij

de jure, uel consuetudine

facere, disponere, et exequi potuerant, et consueuerant, parifor-

miter absque ulla differentia facere, et disponere, ordinare, et

exequi posset, et haberet; super quibus omnibus, et singulis

plenam,

et

liberam concessit facultarem; decernens insulas,

ras, et loca acquisita, et

existere,

ei

ter-

acquirenda hujusmodi nullius dioecesis

ac irritum, et inane,

si

secus super his a

quoquam

quauis auctoritate scienter, uel ignoranter, contingeret attentari.//

Postmodum uero cum

inter

prefatum Alfonsum Regem,

et

charissimum in Christo filium nostram Ferdinandum, Castelle


et

Legionis

neris

hostis

Regem

illustrem,

causante

eoramque

uersutia,

guerra

sbditos,

aliquandiu

tandem, diuina operante clementia, ad pacem,

498

et

humani

ge-

ingraisset,

concordiam

deuenerant, et pro pace inter ipsos firmanda, et stabilienda

nonnulla capitula inter se fecerunt, inter que

hujusmodi

fore dignoscitur

Item uoluerunt prefati Rex


et

et Sicilie,

illis

et

se,

heredes,

bunt de

et

capitulum

Regina Castele, Aragonie,

pax

placuit, ut ista

firma

sit

semper duratura; promiserunt ex nunc,


nec per

unum

tenoris:

et

et

ac

stabilis,

in futurum,

quod

nec per alium secrete, seu publice, nec per suos


successores turbabunt, molestabunt,

nec inquieta-

facto, uel de jure, in judicio uel extra judicium, dictos

domins Regem,
futurum

et

Principem Portugallie, nec Reges, qui

in dicto regno Portugallie regnabunt,

in

nec sua regna,

super possessione, et quasi possessione, in qua sunt in omnibus

commercijs,

cum

terris,

et permutationibus,

suis minerijs, seu aurifodinis, et

littoribus,

seu costis maris,

uentis et inueniendis,
et

est

detectis,

terris

insulis

siue resignatis Guinee,

quibuscumque

de la Madera, de Portu Sancto

Insula Deserta, et omnibus insulis dictis de los Aores, id

Accipitrum, et insulis Floram,

et

etiam in insulis de Cabo

Verde, id est Promontorium Viride, et in


inuenit, et

quibuscumque

insulis,

Guinee,

ita

quod quidquam

est

quas nunc

citra,

quod

est

et

in conspeetu

inuentum, uel inuenietur,

acquiretur ultra in dictis terminis, ita


suis regnis,

insulis,

que deinoeps inuenientur

acquirentur ab insulis de Canria, ultra et

la

alijs insulis,

seu detegendis, in-

et

inuentum

et

exceptis dumtaxat insulis de Canria, Lansarote,

Palma, Forte Ventura,

Gran Canria, Tanarife,


acquisitis, aut acquirendis,

la
et

Gomera, o Ferro, a Graciosa,

omnibus

alijs

insulis

la

de Canria

que remanent regnis Castelle;

et ita

non turbabunt, nec molestabunt, nec inquietabunt quascumque


personas, que dieta mercimonia, et contractus Guinee, nec dietas
terras,

et littora,

aut potentia, et
Portugallie,

aut costas inuentas, et inueniendas nomine,

manu

dictoram dominoram Rgis, et Principis

uel successorum tractabuntur,

negotiabuntur,

uel

499

acquirentur

quocumque

modo,

titulo,

uel maneria,

quo

esse

sit et

possit.//

Immo

per istam presentem promittunt, et asseruerant bona


dolo maio,

sine

fide,

et successoribus suis,

alios,

nec consentient,

dictorum dominorum

dominis Regi,

dictis

gallie,

immo

Principi Portu-

quod,

defendant,

se,

aut per

sine

licentia

non uadent

Rgis, et Principis Portugallie,

ad negotiandum dieta commercia,


terris

et

quod non mittent per

et

tractus,

nec

insulis,

ac

Guinee inuentis uel inueniendis gentes suas naturales, uel

sbditos in quocumque loco,


quocumque casu opinato, uel

et in

quocumque tempore,
quascumque

inopinato, nec

et in
alias

gentes exteras, que morarentur in suis Regnis, et dominijs, uel


insulis, et

sria

portubus armarent, uel caperent uictualia, uel neces-

ad nauigandum, nec dabunt

aliquam occasionem,

illis

fauorem, locum, auxilium, nec assensum directe uel indirecte

eundum

nec onerari ad

nec permittent armari,

aliquo

illuc

modo./ /
<(Et

si

aliqui ex naturalibus, uel subjectis

uel extranei

quicumque

sint,

irent

regnorum

dum, damnificandum, depredandum, ac querendum


Guinea, et in dictis

mercimoniorum,

locis

mineriarum, seu aurifodinarum, et


inuente,

et

in

Castelle,

ad tractandum, impedien-

et

terris,

futurum inueniende, sine

in

dieta

permutationum,

et insulis,

licentia

et

et

que sunt
expresso

consensu dictorum dominorum Rgis, et Principis Portugallie,


uel suceessorum suorum,
loco, et

quod

tales sint puniendi,

eo modo,

forma, quod ordinatum est per dictum capitulum

noue reformationis, tractatus

pacis,

que seruabuntur

et

istius

debent

seruari in rebus maritimis contra eos qui descendunt in littora


et portus,

dum,

ad depredandum, damnificandum,

uel in mari

((Preterea

et concesserunt

ut se

modo
Soo

mdio

Rex,

et

modo

uel

ad male agen-

dietas res faciant.//

Regina

Castelle, et Legionis promiserun^,

supradicto per

se,

non intromittant ad inquirendum,


in conquesta regni

et successoribus suis,

et

intendendum aliquo

de Fez, sicuti se non intromiserunt

immo

reges antecessores sui preteriti Castelle,

mini Rex,

et

Princeps Portugallie,

et

libenter dicti do-

sua regna, et sui succes-

sores poterunt prosequi dictam conquestam, et

quomodo

eis placuerit, et

promiserunt

bus

domini Rex,

Regina

dicti

et

defendant,

Castelle, nec per se, nec per

nec in judicio nec extra judicium, nec de facto nec de

alios,

non mouebunt super premissis, nec

jure

eam

consenserunt in omni-

et

que ad

in parte,

nec super

dubium, questionem, nec aliquam

illud pertineant, litem,

condemnationem, immo totum preseruabunt, complebunt


gre, et facient obseruari et compleri sine aliquo defectu,

posterum posset

allegari

totum, quod dictum


quantur,

et

domini miserunt

illico jus-

portuum dictorum suo rum regnorum, ut

officialibus

et

dicti

inte-

nec in

de uetationibus et penis

ignorantia

dictarum rerum contractarum,


titijs,

re,

est,

seruent,

compleant,

mittant ad preconisandum,

et

et fideliter exe-

publicandum

in

sua

eorum supradictorum regnoperueniat ad eorum notitiam ( 2 ). //

cria, et in dictis portubus maris

rum,

et

Nos
est

dominiorum, ut

igitur,

id

quibus cura uniuersalis Dominici gregis celitus

commissa, quique, ut tenemur, inter Prncipes

Christianos

pacis,

durare desideramus,

suauitatem uigere,

quietis

et

cupientes,

ut littere

Nicolai,

populos

et

et

perpetuo

et

Callixti

predecessorum hujusmodi, ac preinsertum capitulum, necnon

omnia,

et singula in eis

principum,

et

contenta ad diuini nominis laudem, et

populorum singulorum regnorum predictorum

perpetuam pacem firma perpetuo,


prprio,

non ad

alicujus nobis super

tantiam, sed de nostra


certa scientia,

et illibata

mera

hoe oblate

liberalitate,

necnon de Apostolice

permaneant. Motu
petitionis ins-

ac prouidentia, et ex

potestatis plenitudine litteras

Nicolai, et Callixti predecessorum hujusmodi, ac capitulum pre-

dicta rata et grata habentes,

2
(

ATT

Livro

illa,

das Pazes,

fls.

nacnon omnia

136.

Documentos da Torre do Tombo, Lisboa,

Ramcs

et singula in

Coelho

Alguns

1892, p. 42-43.

5 oi

eisdem contenta, auctoritate Apostlica tenore presentium appro-

confirmamus, ac presentis

bamus,

et

nimus.

Decernentes

illa

omnia

scripti patrocnio

singula

et

plenum

commufirmitatis

robur obtinere, et perpetuo obseniari.//

Et nihilominus uenerabilibus fratribus Elborensi,

mandamus, quatenus

tia similibus

per

ubi et quando opus fuerit,

eisdem Regi,
in

uel duo, aut

et scien

unus eorum

uel alium, seu alios singulas litteras, ac capitulum pre-

se,

dicta,

ipsi,

et Syluensi,

motu

ac Portugallensi Episcopis, per Apostlica scripta

omnibus,

assistentes,

et

non permittant eosdem Regem,

cujuscumque

ac

eorumque successoribus,

singulis premissis officacis defensionis presidio

successores contra premissa, uel

molestari,

solemniter publicantes,

Principi Portugallie,

et

Principem,

et

et

eorum aliquod, per quoscumque

dignitatis, status, gradus, uel conditionis fuerint,

seu

etiam

impediri,

molestatores

necnon contradictores quoslibet,

et

impedientes,

et rebelles auctoritate nostra,

appellatione postposita, compescendo.//

Non

obstantibus omnibus supradictis, aut

muniter uel diuisim ab Apostlica


dici,

sit

aliquibus

com-

Sede indultum, quod

inter-

si

suspendi, uel excommunicari non possint per litteras Apos-

tlicas

non

uerbum de

facientes

Nulli ergo
firmationis,

plenam

et

expressam, ac de uerbo ad

indulto hujusmodi mentionem.//

omnino hominum

mandati infringere, uel

ei

liceat

hanc paginam nostre con-

communitionis,

approbationis,

constitutionis,

et

ausu temerrio contraire. Siquis autem

hoc attentare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei,


ac Beatorum Petri

et Pauli,

Apostolo rum ejus, se nouerit incur-

surum.//

Datum Rome apud Sanctum Petrum, anno

Incarnationis

Dominice millesimo quadringentesimo octuagesimo primo, undcimo kalendas

Julij, Pontificatus nostri

ATT Gay., 17-6-17.


AV Reg. Vat., vol.
502

610,

fls.

30V.-39.

anno decimo.

78

TRADUO DA BULA AETERNI RGIS


(21-6-14S1)

IN

NOMINE DOMINI. AMEN.

Saibham os que [ho] presente pubrico estormento de

tran-

sunto reduzido pubrica forma dado per autoridade ordinria


virem, que no ano do nacimento de nosso Senhor Jhesu Christo

de mjll e

iiij

Lxxxbiij, dez dias do

no
de

discreto

Esteuom Gomez, Conigo na


dita idade, e Vigrio Jeeral

spritual e tenporal por o Reuerendissimo

o Senhor

Roma

mesma

dom
do

em

Sancte Marie in transtiberi, Cardeal dessa

titulo

mj[m] pubrico

Seendo

hi o

dito Vigrio

notrio apostlico a juso

e das testemunhas adiante escriptas, pareeo hi

docctor Vasco Fernandez,

egrgio

do jlustrissimo
de Deus

em

Rey

Christo< Padre,

Jorge, por merc de Deus, e da Santa Jgreja

e arebispo de Lixboa.

presena de

na muj nobre

mayor da

Jgreja metropolitana e

dabril,

Lixboa, nas casas da morada do muj to

e senpre leall idade de

honrrado, prudente,

mes

ho honrrado

desenbargo

dom Joham,

por meree

do conselho

e serenssimo prinipe

em

nomeado,

de Portugall e dos Algarues daaquem e daale

mar

Africa e Senhor de Guinee, nosso Senhor, e seu sufiiente

procurador pera o acto que

segundo a mj[m]

se ao diante segue,

hu carta do dicto nosso Senhor Rey. //


E apresentou huu letra apostlica do santo padre papa
Sixto quarto da esclareida memoria, presidente que foy na
escripta em purgam jnho e em latim, bullada
Jgreja de Deus

notrio constou per

de sua verdadeira bulia de

chumbo pendente

per fios de sirgo

vermelhos e amarelos, segundo custume de Roma, integra, n


viciada

(*)

nem

cancelada,

Faleceu

em

12 de

nem

raspada,

mas

careente de todo

Agosto de 1484.

503

viio e sospei,

segundo prima

facie per ella

bem

pareia.

hu transunto da dieta letra em linguajem, fecto per elle dicto


doctor, per mandado delRey nosso Senhor, da quall letra apostlica em latim e em linguaje os theores de verbo a verbo som
hu em pos outro os que se seguem 2 ).
(

Jtem

se

segue o linguajem desta bula acima escripta, que

h. //

tall

Sixto bispo, seruo dos seruos de Deus, pera perpetua

me-

moria da cousa. Assentados per clemenia do Rei eterno, per a

Reys tereaaes reyn, na mais alta seeda da see apostcomo quem est posto em alguu atalaya, requeremos
com muj linpos desejos o estado, prosperidade, folgana e
tranquilidade de todos os Reys catholicos, sob a bem auenturada gouernama dos quaaes os fiees christaos som mantheudos em justia e paz e desejamos com gram feruor que antre
quall os

lica,

elles seja

continua dulura delia e a todo o que per os papas

Roma

nossos antecessores e per outras pesoas achamos que

de

fosse fecto

com

fauorauellmte

prouidenia, pera o que dicto h

todo

fortaleza

de

damos muj

confirma apostlica pera

sem corruom e seja


muj alongado de todo escrpulo de conten. / /
Dias h foy [] audienia de Nicolaao papa v, nosso
que fique pera sempre firme

e estauell e

dom Anrrique
amado em Christo

anteessor da louuada memoria, que o Jfante

de Portugall j fynado, tyo do nosso muj to

dom Afomso,

filho

ilustre

Rey de

Portugall e dos Algarues,

querendo segujr os passos de seu pay

Rey

dom Joham da

esclare-

com zello da sade das


almas e muj aeso per ardor da f, como catholico e verdadeiro
Caualeiro de Jhesu Christo, criador de todallas cousas, muj
duro e muj forte defensor e muj s medo pelejador da sua santa

ida memoria,

2
(

504

dos dictos Reynos,

texto, ern latim, doe. n. 77.

Rui de Pina

D. Joo II

(ATT

Crnica

de D. joo

II,

em pergaminho)

devulgar, aleuantar e honrrar o glorioso

f, fez

nome do meesmo

criador per toda a vniuersa redondeza da terra.

muj mujto remotos

lugares

asy

com

fazer

nom conhoidos. E bem


muy pequena jdade suspirou por

e a ns

todas suas foras de

reduzir aa cpanha

ajnda nos

da santa

os

mouros

jmygos da viua cruz per que somos remjdos.

perfiossos

asy quaees

quer outros jnfiees despois que a idade de epta, constituda

em

Africa, foy sobiecta polo dito

rio.

Rey dom Joham

a seu Senho-

despois de mujtas cousas fectas per elle Jfante,

em nome

pero do dicto Rey, contra os dictos jnfiees, jmygos da


aas vezes

de

em

prpria pesoa,

muj grandes trabalhos

das cousas e das pesoas,

f,

jndo

nom quebrantado nem espantado


despesas, nem de perjgo e perda

nem da morte

de muj tos seus naturaees

mortos na guerra de tantos anos, mas enendido cada dia mais

no perseguimento de seu piadoso e louuado propsito, poborou

mar oceano alguus

de christaos no

solitrias

jlhas,

nas

quaees fez fundar e aleuantar Jgrejas e outros lugares piadosos,


nos quaees se celebram os ofiios diuinos. //
E ajnda per jndustria e louuada obra do dicto Jfante muj

muj tos poboradores

e moradores de desuairadas jlhas que forom

achadas no dicto mar, vyndo a verdadeiro conhoimento de

Deus reeberom o sacramento do bautismo, a louuor e gloria


sua e sade de muj mujtas almas e conserua da f de Christo
e acretamento do seu diuino culto.

E como
nuca

em

domes,

/ /

tempo veesse aa notiia do dicto Jfante de


tempo algu ou ao menos que fosse em memoria
outro

nom

se

acustumase nauegar per o dicto mar cceano

contra as partes meridionaees e ourientaees, o qual atee ora,

asy a ns outros do ouidente nunca foy conhoido, que

nom

tynha nehuu erta notiia das j entes daquellas partes, creendo


que nysto
e

faria

muj grande

obra o dicto

Jndios,

mar

serujo a

pode[sse]

seer

que dizem que honrram a

elles partiipar e

Deus
fecto
f

se per

sua jndustria

nauegauel atee os

de Christo, pera com

pera os poder conuocar pera ajuda contra os

505

mouros

quaeesquer outros jmygos da

pera fazer guerra

f e

continua a algus poboos jentios ou pagaas que esteuesem

meo nom enujentados na

neeste

do nephando Mafamede.

seita

pera lhes preegar ou fazer preegar o sacratssimo

Christo, delles

nom

nome

de

conhoido, ajudado o dicto Jfante senpre

nom

da Real auctoridade,

cessou de jdade de xxb anos casy

em cada hu ano mandar dos

dictos Reynos,

com muj

grades

em muj

ligeiros

trabalhos, perigos e despesas, exerito de jentes

mar

nauios chamados carauelas, pera buscar o

prouinias

martimas, contra as partes do me[i]o dia e polo antartico. //


E fecto asy esto, ocupando e lustrando as dietas carauellas

mujtos portos, jlhas

Gujnee.

mares, veeram emfim aa prouinia de

ocupadas alguus

dieta prouinia,

mar

portos e

jlhas,

nauegarom mais hu pouco

ajaente aa

veerom aa boca

E como

de hu gram Rio extimado commente o Nillo.

quer

que contra os poboos daquellas partes fosse fecta guerra per

em nomes

algus anos

do dicto Rey

dom Afomso

e Jfante

dom

Anrrique e nelas mujtas jlhas vizinhas fossem sujugadas e


asy como

posuidas pacificamente,
ajaente

ajnda agora com a terra

posuem, donde mujtos guinus

se

tomados per fora

e outros

algus tam

outros

bem erom

negros

enujados aos

Regnos per via de resgate de cousas que nom som

dictos

defesas ou per outro algu legitimo contracto de venda, dos

em

quaees

copioso

catholica.

que com

elles

poboos

se

delles se

numero mujtos

aly forom conuertidos aa f

com
asy como

fauor da diuina clemenia,

era esperana,

continuase

conuerteriam aa

se

ora fazia, ou os meesmos

ou ao menos as almas de mujtos

ganhariam pera Deus.

//

sabendo o dicto nosso predeessor que ajnda que os

Rey

com tantos e tam grandes trabalhos


e despesas, e bem asy com tanta perdiom dos naturaees dos
dictos Reynos, dos quaees l mujtos pereeram, que com ajuda
dictos

e Jfante,

que

soomente dos dictos naturaees fezerom descobrir as dietas prouinias, e aquirirom e

506

posujrom como dicto h, como verda-

deiros Senhores dos dictos portos e jnsulas e mares.

emtom

tecndo

receo que algus morridos de cobya nauegasem naque-

las partes,

querendo asy apropriar o louuor, o

fruito e

daquesta obra, ao menos desejando de a jnpidir,

mouidos de auer algu proueito


ou enuiasem

ello

ou

gaano ou de malcia leuasem

armafs] e linhames

ferro,

perfeiom

por

outras cousas e bees

defesos de se leuarem aos jnfiees, ou lhes ensinas o

modo

de

nauegar, polias quaees cousas lhe serom fectos os jmygos mais

mais duros, e o proseguimento da

fortes e

jnpidiria

ou per venturra de todo

ofensa de Deus e

cousa ou se

tall

nom sem

cessaria,

grande

muj grande doesto de toda a christandade;

pera enbargar o que dicto h, e pera conseruaom de seu direito


e de sua posse

entom expresas

poserom defessa sob ertas grauisimas penas


e jeeralmente estatuirom que

misse nauegar as dietas prouinias

nem

nem huu

presu-

tratar nos portos delias,

pescar nos mares delias, sem primeiramte auer expressa

liena pera ello do dicto

em

nem

seus nauios

com

Rey ou

Jfante.

esto jndo

soomente

seus marinheyros e pagandolhe dello erto

trabuto. //

Por porque por soesso de tempo poderia aconteer que

pessoas doutros Reynos e naones per enueja, maliia ou por

dizerem que querem pagar trabuto, presumirjom


prouinias; e asy nellas

mir jam nauegar

Afomso

e pescar,

e Jfante per

como nos

jr

portos, jlhas e

aas dietas

mar

presu-

da quall cousa antre o dicto Rey

nehu modo conpertariam

dom

seer molestados

mandar verisiuelmente se poderia


muj mujtos dios, rancores, disensones, guerras e escndalos, em muj grade ofensa de Deus e perigo das
almas, o dicto nosso predeessor esguardando todas e cada huu
das dietas cousas e atendendo com deuida tenperana, como
aquelles que l presumisse

segujr e Siguiria

em

outro tempo per outras suas letras dese, antre outras cousas,

licena

ao dicto Rey

dom Afomso

pera enuadir, conquerir,

expugnar e sobjugar quaeesquer mouros


quer outros jmygos de Christo,

em

pagaos

e quaees-

qualquer lugar que estem;

507

bem

asy Reynos, ducados, principados, Senhorios

ees e bes mouees e

deetheudos

elles

de

lhe

rais,

e posison-

quaeesquer que fossem e per

sejom conedudos

pera reduzire [a]

perpetua seruid as pessoas dellos; e pera apricar e apropriar


pera sy e seus soessores, Reynos, ducados, prinipados, Senhorios e pose

em

quaeesquer outros bees pera conuerterem

como de seus soessores; por bem


Rey dom Afomso ou o dicto Jffante

seu proueito e vso, asy seu

da qual faculdade o dicto

per sua autoridade acquirirom e posuir e posui justa

timamente as dietas

jlhas,

terras,

perteiom de direito ao dicto


res,

Rey dom Afomso

em maneira que nhu outro pero fiel


do dicto Rey dom Afomso

espiiall liena

liitamente

se

e legi-

portos e mares, os quaees


e seus soesso-

christao fosse,

sem

e de seus soessores

podia das dietas cousas per nhuu maneira

antremeter. //

E
Jfante

pera que o dicto

com major

tam piedosa
e

mundo

muj mujto dina de seer senpre


como per ella

lenbrada, na quall

sade das almas e acrecentamento da

mento dos jmygos


de Deus

e seus soessores e

feruor quisesse jnsistir e jnsistisem naquesta

tam nobre obra

per toda parte do

se procure

Rey dom Afomso

de sua

se confortar

delia, e
f e

olhando como

se

f e

abaixa-

trautaua de cousa

da Republica da vniuersal Jgreja, pera

com alguus perdas

se

olhasem como aujam de

seer polo dicto nosso anteessor e pella see apostlica defesos

com muj mais

muj enteyramente emformado de todalas dietas cousas e cada huu delias,


de seu moto prprio e auida sobre ello primeiramente madura

e guarnjidos

largos fauores e graas,

deliberaom per autoridade apostlica, de erta sabedoria

de

abastana de poderio, liitamente determinou e declarou a dieta


bula dos dictos poderes, cujo theor aqui quis que fosse auido
de verbo a verbo,

com

todas e cada

huu das

clausulas nella

ctheudas por jnserto. //


E quis que a faculdade da dieta bula se estendesse a todo
o que j ante delia era aquirido.

508

todo o que despois

em nome

Rey dom Afomso

dos dictos

e seus soessores e Jfante nas dietas

daalem como nas daaquem, que


ou dos pagaos podesem aquirir prouin-

partes e nas vizinhas, asy nas

das maos dos jnfiees


ias,

portos e quaeesquer mares.

jlhas,

nouamente fossem achadas podesem


e faculdade

da dieta

bulia.

que asy

as cousas

seer cprendidas per vigor

asy as que j

som

aquiridas

como

as que daqui auante acontecer de se aquirir, despois que forem

como

aqujridas,

j deeclaramos, per vigor e faculdade

que perteeniam ao dicto Rey

bulia,

e lhe deuer perteener pera senpre e

E
se

e socessores e

nom

da dieta

ao Jfante

a outra algu pessoa.

a essa conquista, a quall o dicto nosso antecessor declarou

extender dos cabos de Bojador e de

Guinee

aalem contra a plaga meridional;

que os dictos Rey

dom Afomso

Nam
e

atee per toda

bem

asy declarou

e soessores e Jfante

fazer nas dietas partes e aerqua do

podessem

que a elos perteener,

quaeesquer defesas, estatutos, ordenaonees

mandados, ajnda

que sejom

com pena

ordenar

despoor delias agora e pera senpre, como de suas

prprias cousas, e
e

bem

com

que

como das

se

direito e cautella, as cousas j conquistadas,

mares quaeesquer, quantos quer e que-

jandos quer que forem.

Rey dom Afomso

Reynos

outras terras e Senhorios delias;

aconteer pollo tempo se ganharem, proujneias,

jlhas, portos, lugares e

dictos

quallquer jnposiom de trabutos e

asy pera senpre doou, conedeo e apropriou pera coro-

boraom de mayor
e as

iso

meesmo a

seus

dieta conquista aos

soessores

Reys dos

ao Jfante, ds nos cabos de Bojador e de

outrossy

como

fosse per

dictos

Nam.

//

mujtos modos neessario pera se

auer de acabar a dieta obra liure e liitamente, determinou e


e conedeo ao dicto Rey dom Afomso e seus soessores
Rex de Portugall que pollos tempos forem e ao dicto Jfante,
hu Indulto outorgado ao dicto Rey dom Joham per Martinho
de bem auturada memoria papa V. E outro tam bem outorgado
a elRey Duarte da nobre memoria, Rey dos dictos Reynos e
padre do dicto Rey dom Afomso, per Eugnio 4. 0 de piedosa

outorgou

509

Roma

memoria, papas de

Rey d Afomso
a que

ou cada hu

elles

dietas partes,

nossos predeesores, que os dictos

seus socessores e Jfante e

delles o quisese

bem

asy as pesoas

cometer aerqua das

podessem fazer com quaeesquer mouros

de quaeesquer cousas, bees

e jnfiees,

vitualhas conpras e vendas, e

bem

asy fazer quaeesquer contractos, trasanones, preytisias, mercadarias e negociacones e leuar quaeesquer mercadarias aos
lugares dos dictos

ferramenta,

mouros

linhame,

comtanto que

jnfiees,

cordoalha,

nom

fosse

nauios ou quallquer gnero

darmas. //

E bem

asy todas e cada huu das outras cousas fazer e ne-

gociar e exercitar nas cousas permissas e ao que aerqua delias


conpridoiro.

for

E podesem

os

dictos

Reys dom Afomso

soessores e Jfante nas prouinias, jlhas e quaeesquer lugares,

asy j aquiridas como nas por aquirir, fundar e fazer quaeesquer Jgrejas, moesteiros e outros piadosos lugares. //

E bem
siasticas

dicantes,

mandar quaeesquer

asy podesem

como
com

seculares, ajnda

pesoas, asy eccle-

que sejom da ordem dos men-

tanto que seja de licena de seus mayores e que

vao per sua vontade, as quaees posam estar


vida, se quisere.

E bem

toda [a] sua

asy possam ouujr de confissam quaees-

quer, asy dos que l esteuerem

como dos que

dos lhes dar [a] diuida absoluom

em

forem

e ouuj-

todolos casos, sen

3
(

nos que som reseruados aa see apostlica e darlhes pendenas

4
)

mentos.

saudauees

isso

5
(

mjnistrarlhes

meesmo per

os eccleciasticos

sacra-

virtude do Senhor e espargimento

do sangue de nosso Senhor Jhesu Christo, de cuja cousa


trauta, rogou a todolos christaos
particular,

ordes,

3
)

4
(

5
(

Sio

em

ecclesiasticos,

em

seculares,

jeerall e a

regulares

cada hu

de

se

em

quaeesquer

quallquer estado, graao, ordem, condiom ou pre-

Entenda-se: excepto.
Arcasmo: penitncias.
Entenda-se: salutares.

mjnia, ajnda que sejom jnnobreidos per dignidade archie-

ou per outra quallquer,

piscopal, bispai, jnperial, real, ducal,

ajnda que seja mayor, ora seja ecclesiastica ora mundana. //


E os exortou e lhes mandou em remissam de seus pecados

muj estreitamente defendeo que n

e perpetuu editu de defesa

presumjse nhu fazer ou jnpidir per quallquer


aquiridas ou possudas

modo

as cousas

em nome delRey dom Afomso, ou

que estam dentro na dieta conquista, prouinias,

mares e quaeesquer lugares;

bem

asy

nom

as

jlhas, portos,

presumisse de

mouros, jnfiees ou pagaos, armas,

leuar aos

dictos

linhame

quaeesquer outras cousas que o direito defende de

se

nom

leuarem

mouros per quallquer modo ou sem


do dicto Rey dom Afomso e

mandado ou

espiiall

licena

seus soessores e Jffante.

/ /

meesmo nom presumissem

isso

cousas premissas,

nem

leuar mercadarias e outras

pescar ou per quallquer outra maneyra

mares e lugares ou

se entremeter das prouinias, jlhas, portos,

algu

delles.

per que o dicto

outrosy

nom

presumisse

Rey dom Afomso

fossem jnpididos de

ferro,

nom

fazer

algua cousa

e seus soessores e Jfante

posuir pacificamente as cousas aquiri-

das e se fezessem persy ou per outrem direitamente ou jndiper obra ou per conselho, que

reite,

conquista.
direito

nom

proseguisem a dieta

os que o contrairo fezessem aalem das penas pollo

ordenadas contra os que leuam armas e outras cousas

defessas a quaeesquer mouros, as quaees elle qujs que per este

meesmo

fecto encorressem; quis

ticulares

emeorresem

em

mais que

se

fossem pesoas par-

sentena descomunhom.

comunjdade ou vniuersidade de idade,

castello, villa

fosse

se

ou

lugar,

esa idade ou castello, villa ou lugar fossem sometidos per


esse

meesmo

isto

fezesem ou algu deles,

6
(

fecto a jnterdicto ecclesistico.

Defender (proibir) de

se

nom podesem

os que contra

seer absoltos

no levarem, equivale

a:

nem

proibir de

se levarem.

5**

nem

relaxados da dieta sentena descomunh

de jnterdicto per

apostlica n per outra alguu autoridade, seno fosse primeiro

enteiramente satisfecto

Afomso

com

ou

o dicto nosso predeessor per sua bula

honrrados Jrmaos arcebispo de Lixboa


e

de epta

Rey dom

amigauelmente

sobrello

acordase. //

elles se

das dietas cousas ao dicto

e seus socessores e Jfante,

9
(

7
(

6a
(

mandou

e bispos de Silues

aos
8
(

que todos ou dous ou hu deles persy ou per

outrem ou outros, quantas vezes sobre as dietas cousas fossem


requeridos por parte do dicto
res e Jffante,

ou dalgu

fosse requerido, aquelles

sentenas

descomunham

Rey dom Afomso

delles

e seus socesso-

ou algu dos dictos Prelados

que constasse auer encorrido nas dietas


e

de jnterdicto, logo aos domingos e

aos outros dias de festa nas Igrejas quando hi encorresse multi-

dom
e

de poboo pera ouujr os diuinos sacramentos, os declarassem

deniasem por escomungados

sometidos aos jnterdictos e

a outras penas j dietas, per autoridade apostlica, e fezessem

como fossem denudados dos

outros.

euitar

muj estreitamente

dos outros atee satisfazer das dietas cousas ou concordarem

como

dicto h, costrangendo os contrariantes per censura eccle-

siastica,

posposta toda appela, sem enbargo de constituiones

ordenaees apostlicas

quaeesquer outras cousas contrai-

rs. //

porque a dieta bulia, quall como dicto h, emanou do

dicto nosso predeessor de certa sienia e auido sobrello

man-

dura deliberaom, n podesse dalgu seer per tempo mazclada


e

jnpu[g]nada de

uiio de sorrei

eforma ou que era


sienia e poderio

nem huu,

determjnou

6a
)

7
)

8
)

9
(

512

Documento

falsa

declarou que a dieta bulia e o

que nella h conthiudo per n hu

ou que era auida per

qujs e polia dieta autoridade,

modo podese

n. 44.

Cardeal D. Jaime (1455-1459).


D. lvaro Pais (1449-1467).
D. Fr. Joo Manuel (1443-1458).

seer

jnpugnado

nem

de sorreiam,

de nulidade,

nem por

teer defecto de

poder

de ordenado ou de quallquer outro, ou por teer outro quallquer

defecto.

declarou mais que o effecto delia per

podese seer jnpidido

muj

e teuesse

nem

retractado,

mas que

enteira forteleza e firmjdam.

sobrela algu cousa fosse atentada

em

nem hu modo

valese pera senpre

se aconteer

que

contrairo per quallquer

pessoa ou per quallquer autoridade, [per] acynte ou per jgno-

vao

rania, declarou que fosse

de nhu efeeto.

sedo outrosy notificado a Calisto papa

3.

0
,

/ /

da piedosa

memoria, tambm nosso predeessor, por parte do dicto Rey

dom Afomso y do

Jffante, que

grandemente desejauom que a

esprituaiidade nas dietas jlhas solitrias, terras, portos e lugares

em

que esta

Guinee, no

mar

occeano, ds contra a plaga ourien-

as quaees o dicto Jfante per fora

tall,

mouros

10
)

acquirira

como

dicto

darmas das maos dos

h pera a Religiom de

Christo, que fossem outorgadas per a see apostlica pera sen-

ordem da caualaria de Jhesu

pre aa

Christo,

com ajuda

das

rendas da quall se dizia que o dicto Jfante fezera a dieta conquista

n ).

se

confirmase a declaraom, constitui, doaom,

outorga, appropriaom, determinaom, rogo, exortaom, jnjun-

am, jnibiam, mandado, vontade e bem asy a bulia do dicto


Nicolaao nosso predeessor
contheudas.

Esguardando o
giom da

todas e cada huu das cousas nella

/ /

dicto Calisto, nosso predeessor,

que a Reli-

dieta caualaria poderia fazer fruito saudauel

nhor nas dietas terras

no Se-

e lugares, jnclinado polias dietas soprica-

per autoridade apostlica e per semelhante siencia,

ones,

confirmou, aprouou e determinou que a dieta declaraom, cons-

10
(

tradutor omitiu o primeiro verbo (contraxerat) : conquis-

tara.

(") Encontrmos no AV o documento que confere ao Infante


D. Henrique o cargo de Administrador da Ordem de Cristo e que
define o emprego dos rendimentos da Ordem. de 25 de Maio de
1420. Ser publicado oportunamente em Monumenta Henricina, a editar
pela Comisso do V Centenrio da morte do mesmo Infante.

513

MONUMENTA,

2. a

33

doaom, apropriaom,

tituiam,

determjna,

jnjun,

rogc,

jnibiam, mandado, vontade, bulia e todo o neella conthiudo


e todo o que delia se podia segujr, valesse pera senpre
taleza de firmidam,

por ratas, firmes

auendo todas

estauees, suprindo todos e cada

com

for-

cada huu das dietas cousas

hus de-

fectos se per uentura algus neella jnteruiessem. //

por polia dieta auctoridade e sienia pera senpre deter-

minou, estabeleceo

om

ordenou que a espritualidade

toda jurdi-

ordinria, Senhorio e poder no spirituall soomente perteen-

tempos vyndoiros pera senpre

esse aa dieta caualaria pollos

nas jlhas,
e de

lugares dos cabos de Bojador

villas, portos, terras e

Nam

atee per toda

Guinee e aalem daquellas partes meri-

dionaees atee os Jndios, auidas e por auer; cujos


calidades,

vocbulos,

desinaones,

limjtes,

conto,

sitos,

comfys

quis na sua bula auer por expressos, as quaees ds

lugares

entom deu

e outorgou asy, que o prior mayor que pollo tempo fosse da

ordem da
fcios

dieta caualaria, podesse dar todos e quaeesquer bene-

seculares

[e]

ecclesiasticos,

com cura ou sem

cura,

regulares de quaeesquer ordes, asy fundados e jnstituidos


os que se

fundarem

e jnstituir

ou

como

nas dietas jlhas, terras e lugares

de quallquer calidade e vallor que sejam ou forem e delles

prouueer e despoor quantas vezes pollo tempo aconteer que


vague.

b asy podesse poor sentenas descomunh, suspens-

sam, priuaom

e jnterdicto e outras censuras, sentenas e penas,

quantas vezes necessrias lhe pareer, segundo a calidade das


cousas e negoios que pollo tempo aconteessem o requeresse. //
E bem asy podese e deuese sem nem huu deferena fazer
despoor, ordenar e per semelhante
os que se

fundarem

acustumarom de

podem

e jnstituir

as

teer espritualidade e dereito,

ou de costume

fazer despoor e emxecutar, sobre as quaees cousas todas

cada huu delias lhe deu


nando que as dietas jlhas,

que com o tempo

5*4

maneyra executar todas

nas dietas jlhas, terras e lugares

se

enteira e liure faculdade, determiterras e lugares j aquiridos e os

aquirir,

nom

fossem dalgu bispado,

auendo por

vao todo o que

irrito e

per

contra esto,

quem

quer,

se acontecesse fazer e atentar

qualquer autorjdade,

de

[per]

acynte e per jgnorania. //


E como despois antre o dicto

Rey dom Afomso e o noso


EIRey dom Fernando, Rey jlustre de Castela e de Liam e antre seus sobdiotos, per jndustria do jmygo
da jeeraa vmana, per algu tempo ouuesse guerra, por per
mujto amado

filho

operaom da deujna clemenia veer fazer antresy paz

e con-

crdia e por firmeza e estabeleimento delia fezerom antresy

algus

capitlios,

antre

os

quaees

h aseentado

hu

deste

theor. //

Jtem quiserom os

gom
e

Rey

todo senpre que

de Castela, dAra-

senpre duradoira; prometeram dagora pera

nem

persy

nem

fora de

per outrem, escondido

nem per seus herdeiros e


nem enquietar de fecto ou
juizo
os dictos Senhores Rey

pubrico,

molestar

nem

Raynha

de Cezilia e lhes prouue pera que esta paz seja firme

estauel e pera

em

dictos

soessores, toruar

de direito,

com quaeesquer

outras

ou

em

que estam

com

suas minas

seus Reynos, sobre a posse ou casy posse

juizo

e Prinipe de Portugall,

de todollos tractos, terras e resgates de Guinee,

douro

em

nem
nem

jlhas,

prayas ou costas de

mar, descubertas ou por descobrir, achadas ou por achar, jlhas

da Madeira,

de Porto Santo e jlha Deserta e todalas jlhas

chamadas dos Aores

Cabo Verde
jlhas

que

e jlhas de Flores e

tambm

as jlhas do

e todas as jlhas que agora achou e quaeesquer outras

se

daqui auante achar ou aquirirem e esto das ilhas

de Canarea aalem e

aaquem em

fronte de

Guinee, asy que

quallquer cousa que j h achada ou se achar e aquirir aalem

nos dictos termos, todo o que h achado e descuberto fique ao


dicto

Rey

e Prinipe de Portugall e a seus Reynos,

tirando

soomente as jlhas de Canerea, Lanarote, a Palma, Forte uentura, a

Gomera, o Ferro, a Graciosa, a Grade Canarea, Tana-

5*5

rife e

todalas outras jlhas de Canarea, acquiridas ou por aqujrir,

Reynos de

as quaees ficam aos

E bem

asy

nom

Castela.

toruarom, ns molestaram,

nem

jnquietar

quaeesquer pesoas que os dictos trautos e resgates de Guinee,

nem

as dietas terras, prayas, costas, descubertas e por desco-

brir,

em nome ou

de

Prncipe de Portugal!,

mao

ou aquiriram per quallquer

ou

poder dos dictos Senhores Rey e

ou de seus

socessores, tractar,

titolo,

seer possa, ante per esta presente

boa

f,

sem maao engano

per outr,

nem

prometem

que

e Prn-

nom mandara

persy

consitiram, ante o defenderam, que

licena dos dictos Senhores

vao negociar aos dictos

Rey

e Prncipe de Portugall

tractos,

nem

seja

seguram aa

Rey

[a] os dictos Senhores

cipe de Portugall e seus socessores,

nem

negoiaram

modo ou maneyra que

sem

nom

nas jlhas e terras de

Guinee, descubertas e por descobrir, suas gentes naturaes ou


sobditas e

ou

nom

em

em

quallquer lugar ou tempo e

todo cuidado

cuidado, n quaeesquer outras gentes estrangeiras que

morarem em seus Regnos e Senhorios, ou em seus portos armarem e tomar victualhas e cousas necessrias pera nauegar, nem
lhes dare alguu occasiam,

mto

fauor, lugar,

nem per rodeo, nem permitira


em maneira alguu. //

directe

pera

l jr

se

nem
armar nem

ajuda

consinti-

carregar

algus dos naturaees ou sbditos dos Regnos de Castella

ou estrangeiros quaeesquer que sejam forem

tractar,

jnpidir,

dampnificar, roubar e acquirir na dieta Guinee e nos dictos lugares,

tractos,

resgates e minas, terras e jlhas delia que j

descubertas ou per tempo se descobrir,

consintimento dos dictos Senhores

Rey

sem

som

licena e expresso

e Prncipe

de Portugal

ou de seus sobessores, que os taaes ajam de seer punjdos


naquella maneira, lugar e forma que h ordenado pollo dicto
Capitolo desta noua reforma dos tractos da paz que se guar-

dau

deuem guardar nas cousas do mar contra

os que saa

das prayas ou nos portos a roubar, dampnificar ou mall fazer,

ou no meeo do mar as
516

dietas cousas faz. //

Outrosy os dictos Rey

prometerom

que

soessores,

nom

Raynha de

no modo susso

e outorgara,

Castella e de

entremetam de enquerer

se

Liam

por seus

dicto, persy e

emtender

em maneyra alguu na conquista do Reyno de Feez, asy como


se nysso nom entremeterom os Reys pasados de Castela, seus
anteessores, ante aa sua vontade e liuremente os dictos Senhores

Rey

Prncipe de Portugall e seus Regnos e soessores

poderam proseguir a

dieta conquista e

a defenderam como lhes

prouuer. //

em todo os dictos Senhores Rey


nem per outr, em jujzo nem
fora de jujzo, de fecto nem de direito, nom moueram sobre o
que dicto h, nem em parte nem em cousa algu que a jsso
perteena, demanda, duujda, questam nem outra contenda

prometeram e consintiram

Raynha de

alguu,

Castela, que persy

E
como

guardaram, conprir muj jnteiramente e

todo

ante

faram guardar

sem algu desfalecimento.

e conprir

porque daqui auante


esto h

uedado

nom

e defesso e das

conthiudas, os dictos Senhores

h guardem

cunpram

apregoar e pubricar

e fielmente

em

penas das dietas cousas

mdarom

ofiiaees dos portos dos dictos seus

//

possa alegar jgnorania de

se

logo aas justias e

Regnos que todo o que

dicto

executem e asy o mandaram

sua corte e nos dictos portos de mar

dos dictos seus Regnos e Senhorios, para que a todos venha


noticia.

em

12
(

//

Portanto ns, a

quem do

ceeo h comjtida a vniuersal cura

das ouelhas do Senhor e que segundo somos obrigado desejamos


auer e pera senpre durar antre os prinipes e poboos christaos
a suauidade e folgana da paz, desejando que a bulia de Nicolaao e de Calixto nossos predeessores e espicialmente asy o

bem

dicto jnserto capitlio e

(12)

ATT

Livro

das

asy todas e cada hu das cousas

Pazes,

fl.

136.

Ramos

Coelho- Alguns
p. 442-443,

Documentos da Torre do Tombo, Lisboa, MDCCCXCII,


doe. de 6-3-1480.

517

nas dietas bulias e capitlio conthiudas, seja per a senpre firmes


e jnteiras, a louuor do

nome

diujno e perpetua paz dos dictos

prinipes e de seus poboos, de nosso


tania dalguu pesoa que nollo pedisse,

moto prprio, n a
mas de nossa mera

ralidade e prouidenia e de erta siia e de poderio

auemos por

apostlica,

jnslibe-

da

see

ratas e gratas as dietas bulas de Nicolaao

e Calixto nossos antecessores e o dicto Capitlio; e

bem asy

per

autoridade apostlica, per theor da pressente aprouamos e con-

firmamos
e

com ajuda do

presente escripto guarnecemos todas

cada huu das cousas nella contheudas.

huu

as dietas cousas e cada

delias

determinamos que

tenhom

jnteira fortaleza

de firmidam e que sejam guardadas pera senpre. //


E por mandamos aos honrrados jrmaos os
12a

dEuora

),

de Silues

13
(

do Porto

prprio e semelhante sabedoria,

14

),

bispos

de nosso moto

que todos os dictos ou hu

persy ou per outro ou outros, pubriqu solepnemente

delles,

cada huu das dietas bulas e

capitlio,

onde

quando

for neces-

dem grande ajuda de eficaz defenssam em todo o que


dicto h e em cada huu cousa delias, aos dictos Rey e Prncipe de Portugall e a seus sobessores e nom consentam os
dictos Rey e Prinipee sobessores contra as dietas cousas e

srio e

cada huu delias seer molestados


quallquer dignjdade,

de

soas

e jnpididos

estado,

per nhuus pes-

graao ou condi que

forem, ante costrang per nossa autoridade, per censura ecclesiastica e

per outros quaeesquer remdios de

direito,

posposta

toda appelaam, quaeesquer molestantes, jnpidintes, contradizentes e reuees,

sem enbargo de

todalas cousas dietas, ou

sem

comm ou particularmente seja polia see


apostlica outorgado, que nom possam seer jnterdictos, sospensos ou escomungados per leteras apostlicas que nom faam
jnteira e expressa menom de verbo a verbo deste jndulto. //

enbargo que a algus

12a
)

13
)

14
(

518

D. Garcia de Meneses (1471-1484).


D. Jorge da Costa.
D. Joo de Azevedo (1465-1495).

Portanto n huu pesoa seja tam ousada quebrantar, ou


per temerria ousadia contradizer esta carta de nossa confir-

maam, aprouaam
saiba que

atentar,

Deus

tolos.

mandado.
a

algu presumjr de o

se

jndinaam de todo poderoso

bem auenturados sam Pero

dos

sam Paulo

seus aps-

//

Dada

Roma

nos paaos de sam Pero, anno da encarna

do Senhor de mjll

iiij

do nosso papado.

E
em

encorrer

Lxxxj, xxj dias de junho, anno decimo

/ /

pressentada asy a dieta letera apostlica e transunto delia

linguajem como dicto h, o dicto doctor disse ao dicto

vigairo que a seruio do dicto Senhor conpria se era necesario

o trelado da dieta letera apostlica, asy latim


escripta,

como o

dicto transunto linguaje.

esepreuera que requeresse a


dieta letera e

gundo
Por

elle

nome

dicto h,

como estaua

sua alteza lhe

vigairo que lhe

do linguaje delia dar doze vezes ho

elle dicto

mandase da
trellado, se-

vigairo poderia seer verdadeiramente formado

polia carta que lhe o dicto

seu

elle

Senhor esepreuera

se

a veer quisesse.

como procurador do dicto Senhor, da sua parte e e


que lha mandase dar per mjm notairo como

lhe pidia

em

pubrica forma, entrepoendo a

sua autoridade

ello

ordinria, c jnterposi de degredo. //

o dicto vigairo veendo o dizer do dicto doctor e veendo

a dieta letera apostlica disse que quanto era aa carta do dicto

Senhor, que lhe parecia escusada.


dieta letera apostlica pidia,

veendo

quanto ao trelado que da


elle

de decreto e
estromentos.
e autoridade

sob

meu

como a letera
com jnterposi

vigairo

era boa e sa, jnterps sua autorjdade ordinria

mandou a mjm notairo que


E mandou que valham e lhe
e a cada hu delles como aos

lhe dese os dictos


seja

dada tanta

proiprios originaees,

prprio sinall e seello do dicto Senhor cardeall; teste-

munhas que

presentes for: o honrrado

Ruy Lopez

bacharell

5'9

em

cnones e escpriu da Torre do Tonbo delRey nosso Senhor.

E Fernam Gomez
E

Diego Lopez familiares do dicto doctor.

eu Joham Roj[n]z,

Lixboa

e Thesoureiro

//

mjssa do Arebispado de

clrigo de

da Egreia Cathedral da idade de Tan-

com as
per mdado e

per auctoridade apostlica publico Notairo.. que

gere,

dietas testemunhas a todo esto presente fuy

auctoridade do dicto vigairo este presente publico stormento de

mao
do

de outro esepriuam fielmente scripto, por eu seer oceupa-

outros

rduos negoios,

com meu acostumado

e praticado

signal corroborey e aucto rizei, que tal h: //

Non
lauda.

seia

duujda no raspado honde

na lauda xxj

todas e cada ha e se
e

na

dieta lauda

honde

diz xxj:

honde

em

diz

seis regras jnteiras

acabam honde
diz: suras.

que eu Notairo o

fiz

diz:

ATT

Gav.

520

7-18-3;

737

17-6-17 e

(F. G.),

fls.

que

se

na

comeam

todo o que delia

correger por uerdade.

17-6-18.

49 v. e

ix.

se;

neesta derradeira lauda

(Sinal pblico

BLN Ms.

loco rum

sgs.

do Notrio)

79

CARTA DE

MANUEL A RODRIGO AFONSO

D.

(14-1-1485 e 29-10-1497)

Sumrio

Carta

de D. Manuel, quando

Duque

de Beja, a Rodrigo

Afonso, fazendo-lhe doao da parte norte da Ilha de Santiago de

Dom

Manuel

Cabo Verde

ecc.

Confirmao

rgia do

documento

quamtos esta nossa carta virem fazemos

saver que por parte de Rodrigo Affomsso, do nosso comsselho,

nos foy apressemtada hua nossa carta, assynada por ns

em

semdo duque, e assellada de nosso sello de nossas armas, da


qual ho theor, de uerbo a uerbo tal h como se segue. //

Eu dom

Manuel, regedor

laria de nosso

guouernador da ordem

e caual-

Senhor Ihesuu Christo, duque de Beia, senhor

de Visseu, Couylham, Moura, Serpa, senhor das ilhas da Madeira,

dos Aores, do Cabo Verde, Comdestabre por elRey

senhor, de seus Regnos.

meu

quamtos esta mjnha carta virem,

fao saber que esguardamdo eu aos gramdes seruios que Rodrigo Affomso, do comselho do dito senhor e veador da fazem da

da Jffamte mjnha senhora, que tem feitos ao Jfte meu senhor


e padre que Deus aia, e a sua senhoria, e espero que ao diamte,

com

a graa de Deus a

E
razom
por

em

queremdolhos

mim

e elle meree, assy

bem

e lhe fao

/ /

por lhe fazer graa

meree, tenho

doaam da capitania da mjnha

tiago, daquella parte delia

vamda do

faa.

algua parte gallardoar, assy como h

ilha de

Sam-

que lhe j foi assynada, que h a


que a teue Diogo Affomso,

norte. Assi e pella guissa

que foy eomtador da mjnha


mento, Johane seu

filho,

ilha

da Madeira.

finado.

por seu

falei-

depois delle ho dito

Rodrigo Affomso, por carta da dita Jffamte mjnha senhora.

nom ser de todo acabada de partir, se nom


emtam nem aguora aqui as demarcaooes delia, mas des-

por a dita ilha

ps

5 2I

pois ao diamte

acabar de

se

E
que

me

quero e

elle

ha mantenha por mj[m]


ha de mj[m]

meesmo

praz, que isso

se tal for.

assj

decemdemte per linha

seemdo em
eu ou

reger,
elle

seia

em

tal

meu

em

e se

for,

elle

acomteer,

direito e justia

aja.

em

sua

por seu falleimento

ao seu filho lidimo primeiro, ou

dhy em diamte [de] decemdente

direita.

idade ho dito seu filho que a

herdeiro poeremos

hy que

nom

possa

a reja, atee que

idade.

me

Outrossi

direito

fique ha dita capitanja e carreguo

delia, pella guissa susso dita,

segundo

teuer.

praz que ha dita parte que a

vida, que quero que

me

como

partir,

hu

declarar a parte, que cada

praz que

elle

tenha

em

dita

terra de sua

mj[m], e em meu nome, do


crime, resaluamdo moorte ou talhamento de membro
capitania, a jurdiam por

meu

iuel e

de

Porem
sem embarguo da dita jurdiam a mj [m] praz que todos meus
mandados e correi seiam hy compridos, assi como em cousa
mjnha prpria. ///
que vyr apellaom,

me

Outrosi

agrauo, a

el

Rei

Affomso aia pra sy

praz, que ho dito Rodrigo

mojnhos de pam que ouuer na

todollos

senhor.

dita

parte

de

sua

nom faa hy moynhos senom elle ou


quem lhe prouuer. E esto se nom emtemda em moo de brao,
porque quero que o faa quem quiser, nam moemdo a outrem,
nem atafonas nom faa senom elle, ou qu lhe prouuer. / /
Jtem me praz que aia de todallas serras daguoa que se hy
fezerem, de cada hua hu marco de prata, em cada hu anno,
capitania.

ou seu certo

tumarem
segumdo

que ningum

vallor,

serrar,
se

ou das tauoas cada somana, das que

paguamdo ho dizimo de

pagua das outras cousas.

cos-

todas as ditas serras,

//

tambm ho dito Rodrigo Affomso de qualquer


emgenho que se hy fezere, tiramdo vieiros de serrarias, ou
esto aia

outros metaaes. //
1

522

Xo

texto

l-se:

nembro.

Jtem me praz, que todollos fornos de pam em que aia


poya seiam seus. Porem nom bargue quem quiser fazer fornalha pera seu pam, que ha faa, e nom pera outro nenhuu. / /

Jtem me praz que temdo


possa vemder outrem senom
real de prata

ho alquer, ou sua

E quamdo
uoomtade

ho

me

nam

que ho

atee

Outrosi

elle sal
elle,

praz,

teuer,
elle

vem der que

pera

damdo

E mais nam.
uemdam hos da ilha

dita uallia.

que ho

nom

rezam de

elle

meyo
//

sua

tenha. //

que de todo ho que

se

ouuer de remda na

dita terra de sua capitania, elle aia de dez huu.

comtheudo no

[h]ei dauer na dita ilha, h

ho que eu

que dello h

foral

feito. //

por esta guisa

me

praz, que aia esta

os outros descemdtes per linha direita,

remda seu

filho e

que ho dito carrego

teuerem. //

Jtem me praz que

elle

possa dar por suas cartas a terra de

sua capitania forra pello foral da dita ylha, a

com

tal

comdiam que

aproueitamdo,

outrem. //
E depois que aproveitada

for, se

outros ianquo annos, que isso

embargue a mj[m] que


seja dada,

assy

se hd

que

prouue r

possa

dar

a leixar por aproueitar atee

meesmo a possa

dar.

esto

nom

ouuer terra por aprouejtar que n

que a possa dar a quem

me

lhe

derem aproueitem atee

aquelles a que a

E nam

cimquo annos.

quem

me

prouuer.

/,

praz, que a d seu filho, ou herdeiro, que o ho

dito carrego teuerem.

mais

me

da

dita

quem

lhe

praz, que hos vizinhos

ilha, possam vemder suas herdades aproueitadas a

E se se qujserem de hua parte pera outra hyr, sem


porem nenhuu embargue E [se] fezer mallefiio a algu
home, em algua parte da dita ilha, per que merea de seer
aprouuer.

lho

aoutado, e fogir pera outra parte, que seja emtregue, se poder


ser presso
delle

homde

for o mallefiio, se requerido for pera se fazer

comprimento de

Outrosi

me

dereito,

e justia. //

praz que hos gaados brabos possam matar hos

525

da

ilha, assi

em hua

como na

parte

sem aver

outra,

ho gaado que amdar

defesa. Resaludo

em

hi outra

algu loguar ar-

E isso meesmo me praz, que hos


gaados manssos, paam assj em huua parte como na outra, trazemdo os c gramdes g[u] ardas, que nom faam dampno. E se
rado,

em

que ho mande

laar.

ho fezerem que ho pague a seu dono.

E porem mando

aos vizinhos e moradores da dita sua ca-

pitania, e a outros quaaesquer cffiiaaes e pessoas a

mjnha

que esta

carta for mostrada, e o conheimento delia pertemer,

que a cumpram e g[u] ardem e faam comprir e g[u]ardar


segumdo em ella faz menam, sem outra duujda nem embarguo
que a ello ponham, porque assy me praz. E por ertidam e fir-

meza

dello lhe

mdei dar

Gil

mjnha

esta

//

Dada em Monte Moor ho Nouo,

Fernandez a

xiiij

my

dias de Janeiro.

anno do nasimento de nosso Senhor

fez

Ihesu Christo, de mjl e

Pidimdo nos ho

assynada per

carta,

mjnhas armas.

assellada do sello das

iiij

oitemta e imco.

/ /

Rodrigo Affomso por meree que lhe

dito

confirmssemos, e ouuessemos por comfirmada ha dita carta,


e

ns visto seu requerimento

meree, temos por

bem

mada,

maneira que

assi e pella

mamdamos

e lha

queremdo

em

ella

lhe

fazer graa e

auemos por cfirh comtheuda. E porem

comfirmamos,

a todollos nossos offiiaaes, e pessoas a que esta

nossa carta for mostrada e ho conheimento delia pertemer,

que ha cumpram

e pella maneira que

guardem,

em

nem embarguo que

faam cprir

e guoardar, assy

a dita carta h comtheudo,

ello

ponha,

porque

sem duvida

assy

nossa

meree. //

Dada em a villa dAllamquer, a vimte noue dias do mes


Amdr Fernamdez a fez, anno do nasimento de

doutubro.

nosso Senhor Ihesu Christo de mjl

ATT

5H

Livro

das Ilhas,

lis.

iiij

69V.-71.

lRvij.

80

CARTA DE INOCNCIO

VIII

AO DUQUE DE BEJA

(12-9-1485)

Sumrio

Confirma
Sixto

IV

as cartas apostlicas de Nicolau V, Calixto III e

sobre o comrcio

com

Ad perpetuam

Jnnocentius, ec. a

rei

os infiis

da Guin.

memoriam.

//

Rationj congruit e conuenit equitatj, vt ea que de


Pontificis

gratia processerunt,

licet

apostolice desuper confecte

litere

effectum.

Dudum

non

siquidem postquam

eius

Romani

superueniente obitu,

fuerint,
felicis

sum consequantur
recordationis Nico-

Papa V, predecessor noster, clare memorie Alfonso Regi et


quondam Henrico Jnfantj Portugalie, tunc
administratorj Militie Jhesu Christi per sedem apostolicam dequod ipsi necnon persone quibus hoc ducerent, seu
putato
aliquis eorum duceret committenda versus partes Guinee quas
jnfdeles incolebant, ac Rex et Jnfans predicti de nouo acquisiuerant et eorum dicionj subiacerant, ac alia jnfidelium loca
laus

successoribus suis, ac

cum

quibusuis sarracenis et infidelibus de quibuscumque rebus

et t>onis

grueret

ac victualibus, emptiones et venditiones, prout con-

f acere,

necnon quoscumque contractus

pacisci, mercari et negociari,

rum Sarracenorum

et

ac mercs

Jnfidelium loca

inire, transigere,

quascumque ad

dummodo

ipso-

ferramenta,

lignamina, funes, naues seu armutararum genera non essent,


deferre et ea sarracenis et jnfidelibus huiusmodi vendere,

omnia

necnon

alia et singula in premissis et circa ea necessria et

opor-

Foi investido neste alto cargo por carta apostlica de 25 de

Maio de 1420. Este importante documento, que descobrimos no AV.,


ser publicado nos Monumenta Histrica Henricina, obra comemorativa do V Centenrio da morte do nclito Infante.

525

tuna

f acere,

dam

gerere et exercer elibere et

inter alia concesserat

Et

deir.de pie

ratam

que,

cum

gratam habens,

et

valeant, per quas-

//

).

memorie Calistus Papa

concessionem predictam

noster,

licite

etiam predecessor

iij,

jnde secutis quibuscum-

illam

per

alias

suas

literas

auctoritate apostlica et ex certa scientia etiam inter alia con-

approbauerat, supplenciatque omnes et singulos

firmauerat

et

defectus,

qui forsan interuenerant in eadem, prout in singulis

si

Jacobi de Portugalie, Visei

virj

morie Sixto Papa

quod

ipse,

licet

iiij,

similiter

et

dilecti

filij

Nobilis

Begie ducis, recolende me-

predecessor]

qui vt asserebat dictj

quique etiam dicte

brinus fuerat,

nostro,

exposito

Alfonsi Rgis Conso-

Militie

perpetuus adminis-

per sedem predictam deputatus existebat, et ad cuius

trator

particulare

commertium

pertinebat

legitime

earumdem

sibi et

et

negotiacionem certa pars terre Guinee

crederet,

vigore

successoribus suis

concessionis

tanquam

et

libus premissa
leret in

f acere

licuisse

et

licere,

literarum

in concesisone et

huiusmodi comprehensis cum eisdem saracenis

literis

nem

Pro parte

predictis plenius continetur.

literis

et infide-

ne tamen de hijs va-

futuram a quoquam quomodolibet exhitarj, concessio-

ipsam, et quo ad illam

literas

predictas ad se suosque

successores ac alias personas predictas extendj


siderabat, ac pro parte eiusdem Jacobj ducis

decessor]

summopere

de-

eidem Sixto pre-

humiliter supplicato vt sibi et successoribus huius-

Sobre o problema do comrcio com os infiis, nomeadamente


enconmouros
que aqui nos no interessa directamente
tram-se no ATT os documentos pontifcios seguintes, no seu original:
Eugnio IV a D. Duarte: Praelatis tue deuotionis, exceptuando
ferro e armas. Bolonha, 25-3-1437. - Bulas, 4-5.
A D. Afonso V:
Exigunt nobilitatis, exceptuando ferramenta e munies de guerra, de
5-1-1442. - Bulas, 4-7.
Calixto III, ao mesmo: Dum in nostra, confir2

com

os

Sixto IV: Romanus


27-2-1456. - Bulas, 5-1.
Pontifex, absolvendo o Prncipe D. Joo e outras pessoas que tinham
levado fazendas proibidas aos mouros, permitindo-lhes comerciar com
eles, mas no com tais artigos, em 28-1-1480. - Bulas, 35-2.
Outros
documentos sobre a mesma matria so posteriores poca abrangida

mando

a precedente,

em

por este volume.

526

modi

premissis opportune

in

prouidere de benignitate apos-

tlica dignaretur, prefatus Sixtus predecessor volens ipsius Ja-

cobj ducis,

Romanam

deuotionis affectum

et
se-

comodis oportune consulere, huiusmodi supplica-

datum

tionibus inclinatus, sub


Pontificatus

gusti,

quem ad eum

necnon sucessorum suorum

gerebat ecclesiam,

et

curitatj

ob eximie

quo ad illam

videlicet

Quarto kalendas Au-

armo Tertiodecimo

sui

literas predictas,

ac ipsum

concessionem,

Jacobum ducem

que successores huiusmodi ac personas antedictas, ab

ct

eius-

eis

pro

tempore licenciam habentes, auctoritate apostlica extendit.

Et nichilominus pro
ipsis

ritate,

Jacobo duci

et successoribus concessit,

quod

necnon persone huiusmodi quibus hec ducerent, seu

eorum duceret committenda versus

eum

lium loca huiusmodi,

quibuscumque rebus

ipsi

aliquis

partes Guinee ac alia infide-

quibusuis saracenis et infidelibus de

et bonis ac victualibus,

prout congrueret

ditiones,

//

potioris cautele suffragio, prefata aucto-

f acere,

emptiones

ven-

et

necnon quoscumque con-

tractus inire, transigere, pacisci, mercari ac negociarj, et mer-

quascumque ad ipsorum saracenorum

cs

dummodo
deferre,

ex premissis exceptis

eaque

necnon omnia

saracenis

et

et

et

jnidelium loca,

prohibitis

infidelibus

non

existerent

huiusmodi

alia et singula in premissis et circa

vendere,

ea necessria

seu etiam quomodoUbet oportuna facere et exercere libere et


licite

valerent. //

Non

obstantibus

cessibus apostolicis,

constitutionibus,

quascumque

prohibitionibus

pro-

et

spirituales et temporales

nas, censuras et sententias prolatas inde ferentes, res et

pe-

bona

ad partes seu loca huiusmodi continentibus, necnon omnibus


illis

que prefati predecessores in singulis eorum

literis

predictis

voluerunt non obstare, ceterisque contrarijs quibuscumque. //


Ne autem de extensione et concessione premissis pro eo

quod super

illis

niente obitu,
tarj,

volumus

ipsius Sixtj predecessoris litere, eius superae-

non fuerunt, valeat quomodolibet hesiprefata auctoritate decernimus quod extensio

confecte
et

527

et concessio predicte

gusti

plenum

perinde a dicto die Quarto kalendas Au-

scrtiantur effectum,

predecessoris litere

ac

si

super

eis

ipsius Sixtj

super eiusdem die datum confecte fuissent,

prout superius enarratur. //

Quodque
et

presentes litere

adprobandum plene extensionem

concessionem Sixtj predecessoris huiusmodi vbique sufficiant,

nec ad id probationis alterius adminiculum requiratur. //


Nuli ergo ec. a nostre voluntatis et concessionis infringere
ec a

Si quis ec

a
.

Datum Rome, apud Sanctum [Fetrum]. Anno


nis

Pridie Jdus Septembris, Pontificatus nostri

AV

528

Jncarnatio-

dominice Millesimo quadringentesimo octuagesimo quarto.

Reg.

Vat., vol. 683,

fls.

95-96 v.

anno Primo.

81

RECEPO DO PRNCIPE BEMOIM


(Outubro

Sumrio

Como

um

1488)

E como

que perdeu seu estado


cimento que tinha

dele, o

despachdo dei rey e

muy
em

hum

em

por o grande conhe-

),

sendo j a este tpo

das mercs que lhe

nom menos

fez:

contentamento

Setuual lhe veo nua como a Lix-

ba era chegado h nauio do


vinha

guerra que teve,

el-rei

satisfeito

socedeo outra de outro Ethipia de

Porque estando

uma

recebeu fazendo-lhe muita honra.

Sobre a vinda deste Lucas Mrcos

dei rey.

chamado Bemoim

prncipe das partes de Guin

veio a este reino, por causa de

castllo de

prncipe da trra de Jloph

Arguim:

em

o qual

chamado Bemoij, acom-

panhado de parentes e hmes nobres daquella prouincia. El


rey como per as razes q abaixo diremos, tinha muy to conhecimento delle: mandou a Lixba que o agasalhssem bem, e dhy
o passssem honradamente ao castllo da villa de Palmela. Em
o qual esteue algus dias

em

quanto

dos e encaualgdos, pera poderem

elle

e os seus fossem vesti-

jr antelle:

sendo sempre

seruido em todalas cousas, nam como prncipe brbaro e


da ley, mas como podia ser h dos senhores da Europa
tumado s policias e seruios delia. E outro tanto lhe foy

em

o dia da sua entrda na corte vindo por


:

Pera o qual dia

el

de csas armdos

cosfeito

Francisco
fidalguia.

rey e a rainha se aperceberam c aparto

2
(

dom
muy ta

elle

Coutinho conde de Marilua, acpanhdo de

fra

cada h

em

sua: el rey

na

sla

em

estrdo

com h dossel de brocado rico, acompanhdo do duque de


Bja dom Manuel jrmo da rainha, e assy de condes, bispos,

alto

(!)
2
(

Cf. Barros, dc. I, liv. III, cap. V.


Leia-se: armadas.

529

MONUMENTA,

2. a

34

dom

e outras ipesas notaus: e c a rainha estua o prncipe

Afonso seu

damas

filho,

muytos dos nobres da

corte,

com

todalas

vestidas de fsta.

porque na

flla

vista dei rey, segdo

mr que foy

que Bemoij

fez nesta primeira

anda escripta per

deste reyno: assy

Ruy

chegda

de Pina chronista

na chronica que deste rey comBemoij est tam curta

ps, a rela da fortuna deste prncipe

quanto copiosa

em

os louures dei rey e admiraes que

Bemoij fazia de ver seu


nesta prte, e

est do:

elle

leixaremos a eloquecia delia

tomaremos o nsso jntento que contar os fune o que socedeo desta sua vinda por

damentos do seu desterro


isso ser prprio

No

principio

da

histria. //

qudo o commercio de Guin comeou correr

entre os nossos e os puos da regia de Jaloph, a qual jz entre

ang e Gmbea, auia h rey muy


poderoso naquellas prtes chamdo Hr Byram: o qual psto
estes

dous notus

rios

do sangue gentio dos prncipes de Guin, ra j

fsse

feito

mouro pela communicaam que tinha com os mouros chamdos


Azengues. E entre os filhos que leixou per sua mrte de molhres differentes (segundo seu vso) foram Cybatah e Cmba,
que ram de ha molhr, e Bira de outra, que j fra casda

com

outro marido: do qual marido ella tinha auido este Bemoij

de que falamos.
el rey:

porque naqulla trra as mais vezes, mrto

o puo tma

lhe apraz: elegeram

hum

dos filhos que o gourne qual mais

por seu rey a Biram.

psse de gourno da trra: fez

muy

qual metido

em

pouca conta destes dous

jrmos Cibitah e Cmba, por serem seus cpetidres no reyno


por prte do pay, e muyta estima de Bemoij seu jrmo da
prte da

Ao

qual

mem
em

quem n

dio dos outros,

todo seu est do per

officio,

tinha compitencia desta hrana.

nam

somente deu o regimento de

segundo seu costume: mas ajnda

descuidou tanto do gouerno e ocupou

que o puo n conhecia


Bemoij. //

530

nem

em

se

cousas de seu prazer,

obedecia j sen pesa de

E como
nauios que

hmem

ra

elle

anduam no

saua com cauallos

prudente, vndo que c os nossos

resgte daquella csta, a trra engros-

e outras

mercadorias de que

ques cousas se lhe vissem

mo o podiam

ella carecia, as

fazer mais pode-

do mr

roso: leixou as trras do sertam e veo buscar os prtos

onde nossos nauios

com

yam

fazer resgte.

Na

maneira de ctractar

ques vsua desta prudcia, mdar pagr qualqur

os

cauallo que morria

em

o nauio, e bastua por testemunho mos-

trarem lhe o cabo delle, porque dizia que quando o

em

se

embarcra, j fra

os

hmes perdessem o

que

elle

nam

seu nome, e que

seu, pois

yam tam

ra

tal

cauallo

razam que

longe a lhe leuar o

E nam smte tinha este modo de contenmas ajnda em as cousas do seruio dei rey d
tempo elle ooncorreo, como hmem que esperua

auia mistr.

tar as prtes,

Joam em

cujo

de se aproueitar de sua amizade, tto que os seus nauios vinha

ao prto, logo ram

com

diligencia despachdos: e sobrisso

dualhe algus presentes das cousas da

C que
f todos

el

m-

/ /

rey alem do desejo geral que tinha de trazer

aquelles prncipes de Guin: a este mais particular-

mente tinha afeiam, por


e

trra.

lhe

tambm dizerem

tr pesa, engenho,

claro juizo pera recebr a doctrina euangelica.

yam
com elle

causa sempre encomendua aos capites que


daquelles seus prtos, que teussem prtica

cousas da

f: e

per .alguas vezes lhe

mandou

a esta

ao resgte
sobre as

mensajeiros c este

requerimento leuandolhe dadiuas e presentes, e muytas offertas

dacrescentamento de seu estado por o mais animar. Mas

ou porque no

ou porque

tal

tempo nam

elle,

merecia a Deos tamanha merc,

lhe estua prometida per outros

honra com que a sua memria andsse

em

meyos de mais sua

as chrnicas dos reys

entam nam aceptou o baptismo dando sempre


muyta esperana no contentamento que tinha em folgar
de ouuir a quem lhe falua nestas cousas da f. E esta pros-

deste reyno, por

de sy

peridde sua, causou a mrte a seu jrmo que lhe deu o go-

uerno do reino, e a

elle

ser desterrdo: porque os dous jrmos

53i

Cybitah

Cmba

matram

a tray

el

rey Br

Biram

inti-

tulandose por rey Cybitah que ra mais vlho, o qual crua-

mente comeou fazer gurra a Bemoij.

E como

//

a guerra necessita os hmes, principalmete se

comprida, por o trablho que Bemoij nesta teue perdendo algas

comeou descajr do poder que

batlhas,

resgte

mandou

rmas,

caullos,

pondeo que

se

elle

elle

h seu

qual requerimento

algum adjutrio

em

consolar

que

as bras

delle

queria,

nauio do

delle tinha recebido.

sua necessidde,

el

animar a

rey res-

recebsse o

como jrmo per

baptismo, e entam que o ajudaria

como amigo por

mas confido

sobrinho, pedindolhe ajuda de

Ao

gente.

tinha:

dom Joam, em hum

nos seruios que fazia a el rey

ley e f, e

Porem polo
man-

se conuerter:

doulhe cinquo caullos ajaezdos pera sua pesa, e o duque

dom Manuel

de Bja

lhe

mandou

h, e arros pera outros.

As

ques cousas leuou Glo Coelho que depois foy escriuam da

fazenda dos contos da cidde de Lixba (de que ns soubmos


a mayr prte destas cousas)

em

sua companhia foy o mensa-

jeiro

que veo de Bemoij, e assy algs clrigos pera praticarem

com

elle

Com
em

em

as cousas

da

a qual jda de Gonlo Coelho, alga gente da que ya

os nauios do resgte,

firme

f. //

em

tomou ousadia de entrar pela

trra

sua cpanhia pera poderem milhr vender suas mer-

cadorias: porque j por

razam da gurra n

tumdo aos portos de mr. E foy


jrem e virem ao arayal de Bemoij

corria resgte cos-

este negcio

em

de os nossos

tanto crescimento, e elle

por causa da gurra pera a qual os auia mistr, tomua ttos


caullos

sem os podr pagr: que andua

muyta

gente,

huus

por arrecadar o que lhe deuiam, e outros por desbaratr o que

nam podiam vender em os


hmem sagz vndo que em
lo Coelho

como

as prtes

portos de mr. Bemoij

ra

a detena do despcho, assy Gon-

que aly anduam o fauoreciam

os seus negcios da gurra: trouxeo l

conuersam prto de h anno.


53 2

como

//

em

em

esperana de sua

Gonlo Coelho sentindo esta sua tena, e mais vedo como

hmes perdiam em as mercadorias que dauam fidas

se os

a Bemoij: escreueo a

rey

el

a
(

o ipouco fructo que fazia, e

o dano que causua a sua estada


de Bemoij sem escndalo:

anduam que

nam

muy

quando

triste:

lhe

Gonalo Coelho

disse

recebia pera as cousas

elle

conuinha por

lhe

espedindose

porque via chegarse sua per-

diam, por o grande fauor que c

da gurra, e tbem porq

4
(

sua companhia, sob grues penas

o querdo fazer. Bemoij

de sua vinda, ficou

visse

se

que notificsse s prtes que

em

se vissem

El rey vista a crta de

l.

Gonlo Coelho, mandou que lgo

pagar o que deuia s prtes. Por vendo

nam

elle

perder o crdito

q nam

podia deter

Gonlo Coelho, com ajuda dos seus pagou o que deuia,

mandou o mesmo

Coelho, que tornsse


el

rey

gurra:

elle

//

entre alguas causas per que se

rey de

enuido per

cem peas descruos bem dispostos dos que auia na


e assy ha grossa manilha douro como crta de crena

segundo seu costume.

em sua companhia:

com Gonlo

sobrinho que do reyno vira

nam

mandou

desculpar a

el

aoeptar o baptismo: foy que o puo que o seguia

andua aleuantdo com a gurra, e eme mudar

elle

ley e

mdo

de vida, ra necessrio obrigar a todos que fizessem outro tan-

to.

coimo cousa dura

leixar os ritos e vsos


este

mdo

em

em

primeiro leixariam a

deria zo de

em

ibrue

elle

outro tempo per

baptismo, o qual tpo

elle

tempo a gente brbara

que se criram, seria causa que per

esperua

assosego daquelles trabalhos

que a
elle

elles:

donde

se per-

todos poder recebr

em Deos que

em que andua

o daria

c seus jmigos.

Finalmente parece que assy o queria Deos que per esta


tuna

3
)

4
(

for-

trablho visse este prncipe Bemoij ao baptismo, porque

assy ficou desbaratdo e desempardo dos seus

com

em ha

batalha

Documento desconhecido.
Documento desconhecido.
533

que lhe dram: que tomou por empro de sua vida vjr ao longo
do mr per espo de mais de setenta lguoas buscar a nssa
fortaleza de

Arguim, onde embarcou com aquelles poucos que

o seguiram, posto na esperana da grandeza e liberalidde dei

quem

rey de

em

em

tanta offrta

paluras, e tanta honra e merc

obras tinha recebido. //


A qual confiana o nam enganou: porque lembrando a

rey quanta verdde sempre achou

sua prosperidde,

em

Bermoij

tbem com desejo de

neficios ao baptismo:

ei

de

o trazer per tes be-

causou recebelo com tanta honra

porque tambm grande consolaam

rto:

em tempo
e

appa-

aos tristes, a facili-

dde com que os recebem na primeira entrda de seu requeri-

mento.

sendo

elle

j dentro

na sla onde

esperando (como dissmos:) syo dous ou

do com o barrete h pouco


tanto que se vio ante

lua sbre sua cabea,

em

el

com

el rey,

seus pes: mostrando que

o qual

fra.

rey o estua

passos do estra-

Bemoij segundo seu costume


to dolos seus se

tomua a

em

el

tres

debruou aos

trra debaixo delles e a

sinal de

humildde

e obedincia,

rey fez aleuantr: e tornandose ao estrdo encostouse

p a ha cadeira, mandando ao interprete que lhe dissesse

que

falsse. //

homem grande de corpo bem disposto e


em idde de quarenta annos com ha
bem psta, representua nam homem de suas

Bemoij como ra
de

bom

aspecto, e estua

brba crescida e
cres,

mas hu

prncipe a

quem

se deuia todo

acatamento:

com

a qual majestde de pesa comeou e acabou sua ora c


ttos affectos de prouocar a se condoer do cso miserauel de

seu destrro, q smte vndo estas noticias natures, ellas per

sy mostru o q o interprete depois dizia.

seu cso

remdio

como podia
delle

fazer

na grandeza

pedo: respondeolhe

em

natural orador,

dei rey,

em

que

relatar

pondo todo o
h bom

se deteue

poucas palvras tanto a seu contenta-

mento, que logo este prazer deu a


outro animo, outro ar e graa. //

534-

acabando de

elle

Bemoij outro

rostro,

espedindose dei rey

cipe a

quem

disse

foi

bejar a

mo

rainha e ao prn-

poucas paluras, no fim das ques pedio

que fossem seus intercessores ante

el

rey: e

dhy foy leudo a

seu apousentamento per toda aquella fidalguia que o acom-

panhua.

BARROS

(Joam de)

06.

cit.,

Dc.

r,

Liv. III, cap. VI.

NOTA O Visconde de Santarm encontrou no Rio de Janeiro,


manuscrito que no identifica, uma interessante relao contempornea da recepo dada a Bemoim por D. Joo II. T-la-amos publicado se a no descobrramos depois da organizao desta obra. O
relator testemunha ocular dos factos narrados, fundamentalmente
contados pelos Cronistas.
em

<(.Ao

terceiro dia fomos por mandado de EIRey, Alvaro da Cunha


mor e eu, estar com elle sobre o requerimento que a EIRey
ditta falia, e puz eu tudo em apontamentos, e sobre isso teve

Estribeiro
fizera

na

EIRey Conselho e determinou o

seguinte.

Quando espervamos encontrar o relato dos apontamentos tomados, o texto acaba bruscamente. Nada diz o Visconde de Santarm
sobre esta anomalia mas natural que o manuscrito de que se serviu
mais no

ATT
collegido

dissesse.

Colleco de Mss. do 2. 0 Visconde de Santarm. Volume


Ms. 44 da Livraria.
no Rio de Janeiro em 1818. Inumerado.

535

82

COMO BEMOIM FOI FEITO CRISTO


(3-11-1488)

Sumrio

Chegada
Palmela

do prncipe

Recepo

sua comitiva

Instalao

Bemoim a Lisboa
em Setbal

rgia

armado

baptizado

Descrio

em
com

do seu braVaz da Cunha


chefe da expedio mata o prncipe punhalada.
e

Socorro

so

dado

cavaleiro

por

el-Rei

Pro

Neste anno de mjl quatrocentos e oitenta e oito,

elRey

Setuuel,

Regno de

nee.

como

se fez,

na boca do

breve

seendo

pello

dicto

elle

ouue, e o

Guj-

modo
/ /

seendo Gonalo Coelho criado delRey,

Rio resgatando: o dicto Bemoy, que ent


e

grande poder gouernava o dicto Regno de


pellas

delRey,

lingoas

rico

com alguuas

da

dho

desejando

Gonalo Coelho hu

escrauos todos moos,

E com

),

formado

vertudes

isso

verdadeiramte foy nesta maneira.

dicto

com prosperidade
mujtas

fudamtos que pera

passado

estado

Bomoy, princepe negro do

na entrada do Rio de anag,

Gelof, que h

as causas e

Ho anno

Gelof,

Christao

fez

Real

serujr,

perfei
lhe

enujou

presente douro e cento

outras cousas de sua terra.

veeo hu seu sobrinho por embaixador a elRey,

que per vertude dhua grossa manjlha douro, que a elRey

segundo seu custume,


crea, lhe

causas,
elle

por defeito de

neste

enujou pedir armas e naujos, a que elRey c justas

anno

2
(

),

//

porque o dicto

Bemoy

foi

lanado fora do Regno, determjnou metersse

(2)
3
(

53

deu por carta de

fundadas nas escomunhes e apostlicas defesas, por

n seer Christo, sescusou.

leteras,

1487.
1488.
dos seus

acrescenta

Resende.

per traiam

em ha

carauella

Braso do Prncipe

Bemoim

das do

que seguj

trato,

em

a costa, e

pessoa vyr pedir

ajuda, socorro e justia a elRey, que estaua Setuuel. //


Chegou Bemoy a Lixboa e com elle algus negros do seu

sangue Real,

se

de pessoas acerqua delles de grande

filhos

Como elRey

estima.

foy de sua vynda aujsado,

mandou que

mandou

logo proueer

viessem apousentar a Palmella: onde

aos seus

muy

abastadamte: e seruir a

e todolos outros cprimentos

a todos

mdou dar de

elle

c prata, e oficiaaes

que teem semelhana destado.

vestir de

panos

qualidade e merecimto das pessoas ho requeria.


desposiam de poder vyr

cauallos e

mullas

aa

corte,

muy bem

aujam

dentrar, elRey o

rialua

dom

elRey lhes mandou a todos

aparelhados

mandou

dia

que

receber pello conde de

Ma-

Francisco Coutinho: e

com

elle

).

todollos fidalgos

que elRey de jndustria mandou vestir

e nobre gente

da

e concertar o

melhor que podessem.

corte, a

como a
E como foy

ricos e finos: e

/ /

ElRey pousaua nas casas dalfandega da dieta ujlla, e a


Rainha em outras jto c elle: e has e as outras foram todas
armadas e aparelhadas de muy ricos panos de seda e de Ras,
c estrados Reaaes, e dorsees de brocado.

duque dom Manuel


e prellados, e outros

6
(

),

c elles

mu

C elRey

tos

estaua o

Senhores de

titolo

mujtos fidalgos, c mujta gentileza e grande

perfei aparelhados.

porque era ordenado que

c a Rainha o princepe seu

em acabando

filho;

de veer e fallar a elRey,

ElRey e o duque se poseram aquelle


com muy ricos e autorizados vestidos,

assy fosse logo aa Raynha.


dia

de suas pessoas

guarnecidos e tudo de mujto ouro e pedraria. //


Era Bemoy home que parecia de quarentannos, de grande
corpo, mujto negro, barba mujto comprida.

muy

todos

4
(

corriam

ccertados

irm [o]

6
(

diz

5
(

proporcionado, c

muy

dos

membros

graciosa presena.

assi

Resende.

escreve Resende.
da rainha acrescenta Resende.
537

vestido entrou na salla delRey, que ho veeo receber fora do

hu pouco fora: e
em que estaua ha cadeira Real:

estrado dous ou trs passos, c ho barrete

assy ho leuou ao estrado,

em

que elRey

ho ouuio.

n asentou: mas assy

se

Bemoy,

logo ho dicto

pee encostado a

ella

e todolos seus se lanara

ante seus pees, pera lhos beijar, e fezer mostrana de tomar

a terra debaixo delles: e synal de sogei e Senhorio, e por

grande acatamto, a lanara per cima de suas cabeas. Mas

elRey c mujta honrra

e cortesia

ho aleuantou,

e per negros

jnterpretes que pera isso j estau presentes, lhe

mdou que

disesse. //

qual

com grande

descripam,

repouso,

mujta gra-

ujdade, fez ha falia pubrica que durou per grande espao,


e

que pera seu caso meteo palauras

e sentenas

tam notauees,

nom pareciam de negro brbaro, mas de princepe grego


criado em Athenas. Cuja substancia foy: recontar a elRey c
que

apressados sospiros e

mu

tas lagrimas seu

tunjo, causado da trai que seu

que por extensso declarou.

desauturado jnfor-

Regno contra

elle se fezera,

que elRey soo lhe lembrara pera

de vingana, socorro, e ajuda, e sobre tudo justia, teer certa


esperana; porque

elle

soo no

asy por ser Rey t nobre,

como principalmente por

e t

ser

mundo

lha podia, e deuja dar:

poderoso, t justo, e t piedoso:

Senhor de Gujnee, cujo vasalo

pedindolhe socorro, justia, e piedade: dizendo, que

que seu escudo Real por sua gloria


de

Rex

ricamete bordado, n seria

c memorias de

Rex, que

e louuor, fosse

em

era,

caso

de vitorias

menos acpanhado agora


c a primeira seria por

fezesse,

ventura beneficio de fortuna: e esta seria prpria bondade e

grandeza de seu cora. Dizendolhe mais. Mujto poderoso Senhor, Deus sabe, ouujndo tuas grandezas e vertudes Reaaes,

qu acesos fora sempre meus


pera

me
este

538

te

veer.

spritos,

n sey porque

nom

prouuera que fora toda mjnha

meu

destroo e

desterro,

e deseiosos

meus

olhos

foy: porque tanto mais

liure

por sua

prosperidade quanto

triste

condi,

menos

mjnha

autoriza

mas

f e palavras,

my

que per outros meos a

bem como

e alcanar tanto

Deus c mjnha

se

asy era de cima ordenado,

mais favorauees, eu n podia veer

mym

pera

h veerte: louuo mujto

me

destroi, e j este contentamto assi

satis-

que j desta jornada n hirey descontente. //


Prosegujndo mais sustancia, e dizendo que se aa justia e

faz,

socorro que lhe pedia, por ventura contra [di]zia n ser

elle

como outras vezes por escusa doutro semelhte

lhe

christao,

mandara

porque

disesse;

que

dizer:

n fezesse duujda, n agora o contra-

isso

seus que

elle e todollos

eram

presentes, a que

falleciam nobres e Reaaes naeimtos, aeselhados

vynham

pos de suas sanctas amoestaos,

em

nom

outros tem-

pera seus Regnos e

de suas maos logo ho serem; e que a soo pena e maior torua

que por

isso

necessidade,
disse outras

recebiam, era porque pareceria que foras de sua

mais que de

Respondeo
grande tento

elRey

lhe logo

Pollo qual lhe

em

com

estas

/ /

curtas palauras: e a tudo c

mujta prudncia, alegrandosse mujto c sua

mujto mais c seu

sita: e

lho faziam fazer,

mujtas e boas razes sobre sua tena.

vi-

final propsito de querer ser christo.

daua neste mudo

em

seu caso esperana do so-

corro e restituj de seu Regno, e no outro gloria, e salva pera

sempre.

co ysto o despedio, que foy

nua

Princepe, ante qu fez

desoripam:

natural

ajuda.

aa

Raynha

breue c grande acordo e

falia

pedindolhe

ao

muy

pera c elRey seu fauor e

a Rainha e o Princepe o despedira

e gasalhado.

f aliar

com mujta honrra

//,

ao outro dia veeo

Bemoy

f aliar

a elRey: e soos apartados

c ha lingoa falar ambos per grande espao: onde tornou


[a]

dizer a

elRey suas cousas c grande aujso; e asy respon-

deo aas que lhe perguntaua

que elRey ficou

muy

Ordenou elRey por


e teue seraos de

muy

sabida e apontadamente: de

contte. //
respeito delle festas de touros e canas,

momos

e danas.

nado asento de cadeira no topo da

pera as veer teue orde-

salla

defronte delRey. //

539

Ouue elRey por b que ante de


mente formado nas cousas da
de

Mafamede

que

cria:

ser christao, fosse primeira-

porque

f:

Bemoy

era da seita

polia vezinhana e partecipa que

auja co os azanegues; e tynha algu conhecimeto das cousas

da

briuia.

pra

co

isso fallau

elle

telogos e leterados que

emformau e ccelhauam. E foy acordado que visse e ouujsse


primeiro ha missa delRey, que em pontifical e c grandes
o

cprimentos

cerimonjas se disse na igreja de Santa Maria

E Bemoy

dia de todolos Sanctos.

c os seus e c leterados

christaos esteue no coro, e ao aleuantar do corpo de nosso

Senhor, quando vio a todos de giolhos, e c as maos aleutadas ho

adorar,

cabea.

deu de mao a sua touca que tynha na

como todos c

asi

os giolhos no chao e a cabea

descuberta ho adorou. Dizendo logo c synaaes de mujta ver-

em

dade: que ho pongimeto que naquella ora sentia

tomaua por crara proua: que aquelle


deiro pera saluar.

E
se

xellas

tudo

mandou

tapearias,

em gram

perfeyto.

iguarias,

isso

em

Raynha,

de

bai-

e danas,

muy

que c

foram

elle viera,

cerimonjal e

o dicto

Bemoy,

fectos christaos

camar da Raynha, que

se

aparelhou

grande comprimeto: foram seus padrinhos elRey


e o Princepe, e

que na corte andaua,


licenciado

mesa,

manistrees,

mes de nouembro

aos trs dias do

a duas oras da nocte na

e a

casa,

seruios,

perfeiam: porque elRey nas cousas de prop-

e seis dos principaaes

pera

e verda-

comer elRey pubricamte, pera que


aparelhar

que tocauam seu estado, era sobre todos

sito,

Deus

/ /

dous dias vio

vestio,

era o soo

seu cora,

Caladilha.

o Duque, e

e o bispo de

Fez ho

officio

bispo de Cepta que hos baptizou,

comissairo do

Papa

Tanger que entam era ho

pontifical

dom

Justo

Bemoy ouue nome dom

Ioh por amor delRey. //


E aos sete dias de noubro elRey ho armou caualeiro,

dos

outros seus vinte e quatro foram fectos christaos dentro da

casa dos contos da dieta

54o

villa.

//

Deulhe elRey por armas hua cruz dourada


lho:

bordado ho escudo das quinas de Portugal.

dia auto solpne, e

dincia e fez

em

escripta
f

com

campo verme-

nesse

mesmo

palauras de grande Senhor deu obe-

menag a elRey.

assy viou outra ao

Papa

latim que recontou seu caso: e sua cuersam aa

c palauras de mujta deua: e de grandes louuores dei-

Rey. //
Acordou elRey de lhe dar

deu de socorro e ajuda, vinte

moor delias Pero Vaaz da


Cunha: que leuaua por mandado de fazer na entrada do Rio

carauellas armadas: e por capit

de anag, ha fortaleza que n fosse dada ao dicto

mas

esteuesse spre por elRey: pera o

pedras e madeiras lauradas.

que logo fora

Bemoy:

mu

asy grande ordenana de

tas

cl-

cousas pera igrejas e fazer christaos: de que hia por

rigos, e

mais principal mestre Aluaro, preegador delRey da

pessoa

ordem de sam Domjngos.

ha das causas mais principaaes

que mouer a elRey pera esta armada: e principalmente pera

ho edeficamento da fortaleza na entrada deste Rio: foy a


certidam que tynha de o dicto Rio b metido no sertao vyr
pera a cidade de Tambucutu, e per Mbare:

mais

ricos tratos e feiras

a Berbria de levante e ponente,

bastece:

tal

dorias grande segurana.

tempo

atee este
e

que sam os

atee Iherusal se prouee e

creendo que a dieta fortaleza pera escapola e segu-

rana do trato seria en

em

douro que h no mundo: de que toda

lugar pera os seus e pera as merca-

/ /

Rio e pouco mais adiante foy descuberto

por mandado do Ifante

dom

em

Anrrique, primeiro jn-

uentor e descobridor desta empresa e conquista de Gujnee, e

memorias parece que elle chama a este Rio o


n ho que entra em Alexandria no mar do levante: mas

suas cartas e
Njllo,

outro brao delle que os cosmgrafos diz que

mar oceano, mas a


h o tempo delRey

certa

veem

ter a este

verdade disto anda ateegora, que

dom Manuel

o primeiro, nosso Senhor, est

por saber. //

541

por todas estas obras, despesas e fundamtos de Bemoy,

se tornara

Vaaz

em

efectos de mal: porque despois de o dicto Pero

ser arribado, e entrado

Bemoy

sospeitas

desleaes e de traiam:

mte c desejo que tinha de


dito

Bemoy
em

estando

se tornar

ou mais verdadeira

pera o Regno: matou o

a ferro: e se tornou logo a este Regno: de que elRey

Taujlla foy mujto anojado: e sofreo esta culpa a

Pero Vaaz por n dar a

mesmo

por o

no dicto Rio: por tomar contra

elle

graue pena e a outros mujtos que

caso a merecia: porque elRey estranhou mujto

matareno assy: porque seendo

em

tall

erro cprendido deue-

rno trazer como o leuaram: pois ho tynham sem afronta n

perygo

seu liure

poder.

Rui de Pina, Crnica delRey dom Joham (Ms. pergamiATT


nceo)
Publicado na Colleco de Livros
fls. ccxxxj v.-ccxxxiij v.
Inditos de Historia Portugueza, Lisboa, M.DCC.XCII, tom. II, cap.
,

XXXII.

542

83

CONVERSO E BAPTISMO DE BEMOIM


(3--i488)

Sumrio

Chegada
Palmela

sua comitiva
so

Socorro

No ano

passado
l

Gonalo Coelho

d'

rgia

armado
dado

cavaleiro

por

mata

chefe da expedio,

Instalao

Bemoim a Lisboa
em Setbal

do prncipe

Recepo

el-Rei

baptizado

Descrio
Pro Vaz

em
com

do seu bra-

da

Cunha,

o prncipe punhalada.

mil e qtroctos e oytta e sete estando

caualleyro da casa dei rey: na boca do ryo

em

de Cenaga no reino de Jalofo

Guinee resgatado Bemohi prn-

cipe negro q ent c muita prosperidade e grande poder gouer-

naua o

dito reino de Jalofo

das muitas virtudes

o seruir e pra comeo


lho

hum

rico presente

b despostos e

sedo per suas lgoas enformado

perfeies
/

lhe

douro

e grdezas delrey desejou de

mandou
/

per o dito Gonallo Coe-

e c escrauos todos

assi alguas outras

mancebos

cousas de sua terra.

c ele a elrey h seu sobrinho por embaixador

E mdou

com ha

grossa

manilha douro por carta de cra que he o costume de sua


terra

por antreles n auer

armas e nauios.

elrey

letras: e lhe

com rezam

mandou por

elle

pedir

e justa causa se escusou

a defesa e escomunhes que o papa tinha postas a


quem desse armas a infiees e por elle n ser christ lho n
dizendoilhe

podia mandar.

/ /

(*) Gonalo Coelho, escudeiro da Casa Real, recebe carta de ofcio


de escrivo dos contos da vila de Arzila, dada em Santarm aos
ATT -Chancelaria de D. Joo II, liv. 22, fl. 60.
6-7-1484.
Por carta rgia de 9 de Abril de 1487, dada a alcaidaria mor de
Ib., liv. 21,
Tnger a um Gonalo Coelho, cavaleiro da Casa Real.
fl.
io8v. Ignoramos se se trata do mesmo indivduo e do Gonalo
Coelho do texto.

545

neste

anno de quatrocentos

oytenta

e oito

Bemoh por trayo dos seus foy lanado


determinou meterse em ha carauella das do
a costa: e

em

pessoa vir pedir a

el

porque o

fora do reino

dito

rey socorro

q corrio

trato

ajuda: e

justia. //

estando

Lixboa

el

em

rey

e c elle algus

Setuuel

o dito Bemoh chegou a

negros seus parentes e filhos de pessoas

E como el rey souem Palmella /

antre elles de muita valia e grade estima.

mdou q

besse de sua vinda

se viesse

apousetar

onde lego mdou prouer os seus muito abastadamente:


seruir c officiaes e

elle

muita prata: e todolos outros cprimetos

mdou logo dar de vestir d' ricos panos


e como foy desposi pera poder vir
aa corte elrey lhe mdou a todos caualos e mulas muito b
ccertados. E o dia d' sua trada o mdou receber pelo cde
destado: e a todos

segudo suas callidades:

de Marialua d Frcisco Coutinho: e c


e nobre gte da corte: e

mdou

elrey

elle

todollos fidalgos

fosse vestidos e ccer-

tados o melhor q podess e as casas delrey e da raynha fora

todas armadas d' ricos panos d' seda e d' ras c estrados reaes
e dorseis d' brocados: e c elrey estaua o

da rainha
todos

muy

muitos perlados e senhores


ricamte atauiados e

muy

duq d Manoel irm

d' titolo e

c a raynha

damas

estaua o prncipe seu filho c outros snores e

em

muitos fidalgos

galtes.

grde perfeiam: porq acabado de Bemoh estar

vestidas

com

elrey

auia logo dhir aa raynha e ao prncipe.

E Bemoh

parecia de ydade d' quarta nos

corpo muito b

feito e

muy

era grde d'

proporcionado e muyto negro

a barba cprida e muito b posta e

home

de muito b parecer

e graciosa presa e de muita autoridade.

aos que c

elle

vinh todos muito b despostos e gentis homs q logo pareci


honrradas pessoas / e os mais desuoltos homs aa gineta que

nunca for

vistos:

que corriam a carreira

em

pee

em

pee

correndo o cauallo se virauam e abaixauam e tornauam a leuantar.

544

correndo ho cauallo

com

as

mos no aram

saltau

da

sella

lhe

no cho

tomau a

punham ouos

cauallos hi

lhe el rey

encima: e correndo a cauallo

tomdo cousas esptosas:

vistas e assi outras

saltar

e pedras peqnas na carreyra e de cima dos

entam nunca

atee

muito grades desuolturas a cauallo e a pee

muitas vezes fez fazer p[er]te

Ueo Bemohj muyto be

vestido e entrou

si.

na

o estaua esperando e o veo receber dous ou

//

sala

em q

el

rey

tres passos fora

db estrado c ho barrete h pouco fora. E assi o leuou ao


estrado em q estaua h cadeira real em q se el rey n asstou:
e em pe encostado a ella o ouuio. E Bemoh c todos os seus
se lanara ante seus pees pera lhos bei j are: e fizera mostra

de tomar a terra debaixo

delles

e sinal de sojei e snorio e

muito grade acatamto fazia q a lau per cima d' suas cabeas: e elrey c muita hirra e cortesia o aleutou: e per negros
lingoas

O
fez

q ahi estaua

lhe

mdou q

qual c grade repouso

ha

fala pubrica

falasse. //

descrio e muita grauidade

q durou muito grde

espiao

em

que pera

seu caso meteo palauras e stenas t notaueis q parecia de


el rey com muitos

muito prudte prncipe. Nas quaes contou a

sospiros e lagrimas sua desautura causada per trayam

seu

reino ctra ele se fizera.

lbrara pera lhe dar socorro

t pia doso: e tb

em

que declarou q soo el rey lhe


ajuda / e vinga: e sobre tudo

q esta espera tinha nelle / porq no mudo


o podia fazer por ser rey t poderoso: t nobre: t
justia.

Em

por ser snor de Guine cujo vassallo

pedidolhe por tudo socorro: ajuda: piadade e justia.

elle

soo

justo: e
ele era:

Dizendo

que ainda q seu escudo era real por sua gloria e louuor fosse
vitorias de reis .rieamte bordado / nam seria agora menos

de

acpanhado com memorias de reys que

fizesse.

meiras per vtura seri beneficios de fortuna

Que

as pri-

e esta seria

prpria bdade e grdeza de seu cora. Dizendo mais o

muyto

poderoso Deos sabe q ouuindo tuas virtudes e grdezas reaes:

qu acesos for spre meus


e

n sey porq n

foy.

espritos e

Porque

tto

meus olhos pera

mais

me

te ver:

prouuera que fora

545

MONUMENTA,

2. a

35

em

toda minha liure prosperidade: quto este

por sua

desterro

Mas

meu

destroo e

menos autoriza minha

cdi:

triste

fee

cima ordenado q per outros meos


a mi mas fauor aueis: eu n podesse vir a alcanar tanto b
palauras.

se assi era de

como para mi he

muito Deos c minha destrui:

verte: louuo

e j este cttamto assi

me

desctete. Dizdo mais q


ventura ctradizia n ser

se

satisfaz

q desta jornada

elle

fizesse

yrey

como outras vezes por


mdara dizer ( la ) q ysso

christ:

escusa doutro semelhte reqrimto lhe

nam

a justia e socorro q pedia: per

duuida n agora o ctradissesse

porq

elle e todollos

seus q presetes er: a q nam faleci nobres e reaes nacimetos:


acselhados outros tpos de suas s tas amoestaes: vinha

em

pera

mos o serem logo. E que soomayor torua q por ysso recebiam: era porque

seus reynos e de suas

mete a pena

pareceria que foras de sua necessidade mais que de fee lho


fazi fazer.

E com

team acabou sua

estas e outras

muytas boas rezes sobre sua

falia.

Elrey lhe respdeo poucas palauras a tudo c muito grade


prudcia:

allegrdosse

muyto c sua vida

muito mais c

seu propsito de qrer ser christo: pola ql lhe daua neste


e

em

mudo

seu caso espera de socorro e restetuy de seu reino:

no outro saluao de sua alma e c ysto o despedio.

Foy Bemoh
ha

fala

logo falar aa raynha e ao pricipe te que fez

breue c grde teto e muita descri: pedindolhe muyto

por merc q c elrey o fauorecesse por suas grdes virtudes e


no pollo elle merecer: e a raynha e o pricipe o receber c

muita honrra e gasalhado

muy

hrradamte

e c tudo o
e elle

muy

assi

q cpria pera
b"

e assi o despedir.

foy leuado

acpanhado como veo a suas pousadas


elle e

pera os seus e muita auda

seruido c officiaes e cerimonias e muita prata:

e logo ao outro dia

Bemoh veo

falar

el rey:

e soos apartados

la
Chamamos a ateno do leitor para este passo notvel, reve)
(
lador da embaixada de que fala Barros. Cfr. doe. 82.

54

c a lingoa falaram ambos grande espao

auiso tornou a dizer a elrey suas cousas.

muy

que lhe perguntaua


sabido

de q

ordenou

assi

respondeo as

apontadamente como

homem muy

muy

rey ficou

el

porq

contente.

momos:

festas de touros: e canas: e

cadeira no topo da sala de fronte dei rey


tado.

onde com grande

por amor delle

e pera as ver teue

em

que estaua assen-

requeria a elrey q o fizesse logo christo

elle

ouue por bc que antes que o fosse por ser da

seita de

enformado nas cousas da

fosse primeiramte

ordenaram que

hua delrey em

em

elle te-

visse e ouuisse primeiro missa: e ouuio

com grandes

pontifical

a qual se disse

com

ho enformaram e aconselharam na ver-

logos e letrados que

dade.

porque tinha

fe e

conhecimento dalguas cousas da Bribia. Falaram

Mafamede

cerimonias e acatamento:

grade perfeyam na ygreja de sancta Maria

de todollos sanctos.

Bemoh com

quando vio todos de joelhos

com

todolos seus e

no coro: e

christos estaua assentado

em

letrados

leuantando a Deos

e os barretes fora e

com

as

mos

leutadas e batendo nos peitos a chorar. Tirou ha touca que


tinha na cabea: e assi
a

como todos com os

joelhos no cho e

com

cabea descuberta o adorou: dizdo logo

verdadeiros

que ho que naquela ora sentira

tomaua por clara proua

pera o saluar.

assi

em

sinaes

muy

seu coraam

q aquelle soo era o Deos verdadeiro

foy dous dias ver comer elrey

q pera

ysso se vestio ricamente: e a salla armada de rica tapearia


e

com

oficiaes

dorsel de brocado e

mores c

muyta

muy

rica prata

darmas e porteyros de maa:

reis

ministrees e das: trombetas: e atabales

tudo feyto

e muitos

em

grande

perfeiam: porque elrey mas cousas que tocau a seu estado


era sobre todos

E
to e

muy

aos tres dias do

com

elle seis

oras da noyte

em muita

em

e seus

cerimonial e perfeyto.

mes de Noumbro Bemoh foy

dos pdncipaes que

com

elle

vieram

feito chris/

aas duas

casa da raynha q pera ysso estaua concertada

perfeiam: e foram seus padrinhos elrey e a raynha:

o prncipe e o duque

hum

comissairo do papa que na corte

547

andaua

/
)

).

o oficio fez ho bispo de

que o bautizou: e Bemoh ouue nome

Ceyta

o bispo de Tangere

dom Joam

por amor dei rey.

aos sete dias de nouembro el rey ho fez caualeiro: e

deulhe por armas hua cruz dourada


as quinas de Portugal

com

solemne e
cia e fez
lati

em campo vermelho / e
E no mesmo dia em auto

muy grande senhor deu ha obedinrey. E assa enuiou outra ao papa escrita

palauras de

menajem

em q

na bordadura.

el

cotou todo seu caso e sua cuers aa fee

4
(

com

palauras de muita deua e grandes louuores dei rey: e dos


outros seus foram feytos chmstos vinte quatro na casa dos

muyto honrradamente. E el rey deu ao


Bemoh de socorro e ajuda vinte carauellas armadas: e por
capitam mor delias Pero Vaz da Cunha: que leuaua por regimto de fazer ha fortaleza na trada do rio d' anaga a qual
contos da dita vdlla
dito

auia destar spre por

muytos

officiaes e

el

outras cousas necessrias.


cleriguos e todo

rey.

Pera a qual fortaleza fora logo

muyta pedra

assi

ho que icompria

madeyra laurada

e todalas

pra ha ygreja com muytos

em muyta auondana

pera laa

fazerem christos muytos da terra: e hia por pessoa principal

sam Do/mingos.
mandar fazer / por-

mestre Aluoro pregador dei rey da bordem de

qual fortaleza

el

rey folguou

tambm

que tinha por certo que o dito


vinha polia cidade de

rio

Tambucutum

de

bem
/

metido pollo sertam

e per Bocmbarce

em

que sam os mais ricos tratos e feyras douro que dizem que ha

no mundo

de que toda a Berbria de Leuante e Ponente atee

Jerusalm se prouee e bastece. Parecendo a

el

rey que ha dita

fortaleza pera escapolla e segurana do trato seria neste rio


tal

darias.

2
)

3
)

4
(

548

em

lugar grande segurana pera hos seus e pera todallas merca-

este rio e

pouco mays adiante foy descuberto

D. Frei Nuno lvares de Aguiar (1469-1491).


D. Justo Baldino (1479-1493).
Desconhecemos estes importantes documentos.

em

tepo

mandado do ynfante dom Anrrique

e per

primeiro inuentor e

d'scubridor desta empresa e conquista de Guinee.


Partio a

armada com muyta e boa gente

dita

o dito Bemoh e todos os seus

artelharia: e

em

fez:

tambm

pesas e fudamentos de

lhe fez aa partida

E em

e dadiuas a elle e aos seus.

muytas mercs

fim todas estas obras e des-

Bemoh acabaram mal. Porque depoys

que o dito Pero Vaz com toda sua armada e com ho


chegou e entrou no

auia de fazer.

Bemoh
deyras

com

tanta

esperana de ser cedo


antes dezi q

nam foram

rezam muyto contente

com

verda-

dentro

em

com o muyto

seu nauio.

nem

fazer detena

desejo que o

com

dito'

Pero Vaz tinha de

morrer laa polia terra ser

Bemoh aas punhaladas


matou com toda armada /

dito

tanto que ho

fortaleza se veo logo a estes reynos.

chegou a Tauilla onde

el

Bemoh foy muy anojado e


culpa a Pero Vaz

dei rey: e

sua ajuda restituy do a seu rey nado

sem causa alga matou ho

dotia

se

sospeytas de trayam contra ho dito

se tornar pera o reyno e receo de

sem

dito Be-

onde ha dita fortaleza

por a muyta bdade e muyto saber de Bemoh: e

por yr

assi

Tomou

dito rio

nas quaes muytas deziam que

muyta

porque aliem do socorro que lhe deu e muitas

contente dei rey

honrras que lhe

moh

grande maneyra

rey estaua
lhe pesou

que c a morte de

muyto

e sofreo esta

porq auedo de o castigar como era rezam

chegaua o castigo a muytos que nisso fora culpados que merecia

assi

o tinha

rey estranhou muito a Pero

el

porq qudo

erros

Vaz matalo
alga
culpa ou
Bemoh
achara
no
o deuera de trazer a Portugal assi como o leuou / pois
em seu liure poder s perigo alg. E porem a singular

grande pena.

dito

elle

cdiam e muita piadade dei rey


de dar castigo

fez sofrer ysto:

porque auendo

cpria que matasse muitos q nisto fora cul-

pados: o q por sua virtude dissimulou.

GARCIA DE RESENDE
gundo, 1545, Cap. lxxvij,

fls.

Vida

feitos

delrey

Dom

Joo

se-

xlix-lij.

549

84

BAPTISMO DO PRNCIPE BEMOIM


(3-11-1489)

Sumrio

Como

Bemoim

o prncipe

recebeu a gua de baptismo e

houve nome D. Joo Bemoim,


sua

mandou

causa

jazer

das festas que el-Rei por

Como

todos os outros pretos que vieram

Passdo
vezes esteue

rey

feitos

cristos

sua companhia.

da chegda de Bemoij depois per muytas

este dia
el

foram

em

com

elle

em

pratica particular, da qual ficou

tam contente como da pesa: por que assy no que dezia e perguntua, como no que respondia ao que ra pergtado, mostrua ser dotdo de
cousas, as de que el

muy clro jntendimento. Entre as ques


rey muy to lanou mo, fora as que ctua

dalgus reyes e prncipes daquellas prtes principalmente de

h que

elle

chamua rey dos pouos Moses,

ua alem de Tungubutu

nam

ra

formua

mouro nem

em

(*)

cujo estdo come-

e sestendia ctra o oriente, o qual

gentio, e que

em muytas

cousas se con-

costumes com o puo Christo: donde

a conjecturar que o dezia por o Prste

el

elle

rey vinha

tanto dese-

ques cousas muyto aproueitram pera o

jua descobrir,

as

bom

de

Bemoij

em

que

despcho

Joam q

poios

fundamentos

sobrellas

fazia. / fi

a primeira

el

rey entendeo de seus negcios, foy

entregallo a theologos que lhe praticassem as cousas da


estar

f,

pera

mais disposto pera receber o baptismo: o qual sacramento

recebeo a tres de nouembro deste anno de quatro ctos oitenta


e

nue ha noite

prncipe, o

em

csa da rainha, sendo

el

rey e

ella,

duque de Beja, h cmissairo do Ppa, o bispo de

J
Hoje Tombuctu, cidade do Sudo francs, neste tempo grande
(
)
emprio comercial.

550

Tanger

2
(

Cepta

e o de

3
(

que

fez o officio,

padrinhos delle

e doutros dous fidlgos dos principes de sua companhia, c

ouue nome dom Joam por amor dei rey.

Ao

outro dia

outra temporal fazendoo

el

nobreza: ha cruz douro

Portugal por
el

[\

sobre esta honra dlma que etrna, ouue

rla: e elle

rey caualeiro e dandolhe rmas de

em campo vermelho, e
em retorno desta honra,

fez

menge a

rey de todo o estado que ganhsse e teusse, e per o cornmis-

sairo

em forma como

qual-

receberam baptismo vinte quatro hmes

fidl-

do Papa lhe

mandou sua

quer prncipe Christo

Depois

delle

obedincia

5
(

).

//

gos dos seus: pera o qual aucto se

dos contos da dita

baptismo de

villa: e

em

armou de tapearia a csa

quanto durram estas honras do

dom Joam Bemoij

e dos seus, sempre ouue fstas

de canas, touros, momos, e grandes seres

as quinas de

rey tinha de sua couersam. Elie

el

bm

a seu

mdo

.polo

contentameto

dom Joam

Bemoij, tam-

quis fazer as suas: porque

hmes grandes caualgadres,

como

trazia algus

dite dei rey corriam

a oareira

em

p virandose e assentdose e tornandose leuantar, tudo em


ha corrida: e com a mo no aram da slla saltuam no cham
correndo a toda fora do caullo, e tornauanse

slla t soltos

como o podia fazer a p quedo. E da mesma slla a gram correr


apanhuam quantas pdras lhe punham ao longo da carreira:
e outras muytas desenuolturas

muy

aprazius de ver,

em

que

p do que ram os

mostruam serem mais

soltos a caullo e a

alrues de Africa

prezam muyto destas solturas. / /


de fsta comeou el rey entender em o

se

Passdos estes dias

despcho pera o tornar a

ouue algus conselhos:


elle

vinte caraullas

2
(

seu estdo, sbre que

armdas de gente,

mandar

Documento desconhecido.

el

rey

com

e munies, assy pera

4
(

em

se assentou

restituir

que

D. Fr. Nuno lvares de Aguiar (1469-1491).


D. Fr. Justo Baldino (1479-1493).
A 7 de Novemro. (Rui de Pina)

3
(

em

551

sua

restitui,

brda do

rio

esta fortaleza

como pra ha
ang.

nam

fortaleza que se auia de fazer

porque a causa de

el

rey

mdar

fazer

foy por ser tam necessria a restituiam deste

prncipe, quanto por outro

fundamento que

soube o estdo da trra e o curso do

rio

que

fez depois
t aquelle

delle

tepo foy

auido por h bro do Nilo: primeiro q mais procedamos na

armda conu tratrmos

delle e assy desta prouincia

porque se saiba c quanto fundameto de prudcia


t

de Jaloph,
el

rey fez

grande apparto e despesa.

BARROS

552

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv. III, cap. VII.

85

MORTE DO PRNCIPE BEMOIM


(1489)

Sumrio

Em
e

que

que jaz entre os

se descreve a terra

Gmbia

que levou o prncipe

que lhe armava traio, a qual morte

comum

Esta trra que per

mada

rios

Senegal

como Pro Vaz da Cunha,


D. Joo Bemoim, o matou, dizendo

do curso deles

el-rei

muito sentiu.

vocbulo dos natures cha-

Jaloph, jz entre estes dous notues rios ang e

Gm-

bea: os ques pelo cprido curso que trzem, recebem diursos

nomes segundo os pouos que os vezinham. Porque onde o


chamdo ang .per ns, se mte no mr oceano occidental,
os puos Jalphos lhe

chamam Denguh,

e os Tocures mais

acima Myo, e os aragols, Clle: e quando crre per nua

comrca chamada

Bgano

que

Zimbal, donde s vezes por causa

mesmo nome,

mais

chamlhe

oriental,

delle

dam este
chamam Ja, E

comarca

no reyno de Tungubutu lhe

psto que crre per muyta distancia de trras, vindo das fontes
orientes dos lgos a
rio

Gir:

quasy per

q Ptolomeu chama Chelonides, Nuba, e


curso t se meter no oceano em

direito

meyo, nam

altura de quinze gros e


lhe os outros puos

A
hum

senhor da trra

se nam

delle
rio

lhe

com quem

chamdo ang, do nome de


os nossos no principio do desco-

teuram comrcio, c lhe

de ang.

sabmos o nome que

/ /

cerca de ns geralmente

brimento

nam

dam.

nam sabiam chamar


vem de tam longe,

sendo ryo que

trz tanto pso dguoa,

nem

a mar sbe tanto per

como o ryo Gmbea de Cantor. Fz algas

jlhas, as

pouodas, de animes e jmmdicias por sua aspereza, e


crtos lugares se

leixa nauegar,

elle

mais delias

com penedia que

em

o atra-

uessa: principalmte bra de conto e cinquoenta lguoas da

553

elle chama Clle, porque aly faz quasy outras


como as do Nilo. Ao qual lugar os moradores chamam Huba, e per ellas corre tam tso e assy est cortda a
pique a penedia sbre a trra onde elle cay com aquella fria,
que pdem pssar per baixo a p enxuto ao logo desta agrura
da penedia: jsto porem (segundo dizem os da trra) se pde
fazer quando venta de cima, e debaixo nam, porque entam o

brra onde se

catarractas

vento rebte as guoas contra a penedia, de maneira que em-

pdem

esta passgem, e a este lugar

chamam

os negros Burto,

que qur dizer rco, polo q faz o jrro dguoa no r


nam cy no cho / /.

em

quanto

Metense neste

rio outros

muy

virem per despouodo de gente

em

cabedes

guoa, que por

multidam de animes, entre

com que temos comercio nam tem nome, nem menos

os pouos

a cerca dos nossos: per que

em

as tauoas da nssa geographia

em
rios que nelle
vem da prte do sul das trras a que os
propriamente chamam Guin, ou Genni (como abaixo
graduaam. Entre algs

situemos seu curso

entram, h que
negros

vermos)

o qual por vjr per lugres barrentos trs suas guoas

ang tem as suas daly pera cima


ao lugar onde se ambos ajuntam chamamlhe os

hu pouco vermelhas,
brancas: e

e elle

pouos aragoles Gufitemb, que qur dizer branco


lho.

Dizem

elles

que sam ambos competidores

porque bebendo das guoas de h,


uessar: o que cada
se

h per sy

ajuntam e correm.

e lgo

nam

faz,

verme-

contrairos,

do outro, fazem arra-

nem menos

depois q

/ /

Gmbea do resgte de Cantor, nam tem tanta


em nome, porque quasy todo elle t o resgte do ouro
onde vam os nossos nauios, que ser da brra por razam

outro ryo

variaam

das

suas

voltas

cento

oitta

lguas,

per linha

dereita

Gambu e ns Gmbea. A
mayr prte do qual crre tortuoso em voltas meudas, principalmte do resgte pera baixo, t se metr no mr em altura

oitta:

chamlhe os negros da

terra

de treze gros e meyo, ao suste do cbo a que

554

chammos

Verde. Traz mayr peso dguoa q anag e muyto mais profunda, porque se mtem nelle alguus ryos brbaros muy cabe-

des que tem seu nacimento no sertam da terra chamada Mdinga, e as prineipes fontes suas,

chama

Niger, e a lagoa Libya.

sam

Em

as do ryo a q

vjr tortuoso

Ptolemeu

qubram

as

guoas de maneira q n vem com jmpeto contra os nossos


nauios quando soubem per elle: e quasy a meyo caminho ante

que cheguem ao resgte, fz ha jlhta a que os nossos pelos

muy tos

elefantes

Acima do

que aly auia lhe

impedir a passagem, este

dou

l officies

muy

cousa

Ambos

chamam

dos elephantes.

tem hua pdra, que por totalmte


rey dom Joam de que falamos man-

resgte do ouro

pera a quebrarem: o que se

nam

por ser

custosa e de grande trablho. //


rios Gmbea e ang, gerlmte cria gr

estes

variedade de pescado e animes aquticos, assy

a que chammos marinhos, e


e natureza

fez

sam os

muy

como

grades lagartos que

crocodilos do Nilo,

caullos

em

figura

celebrados per tantos

tbem serpentes q tem s ( ) pequenas e n tam


mstrusas como pinta e fabulam as gentes. Animes terrstres
q bb as suas guoas, cousa sem numero a multidam e variax

escriptres: e

porque assy andam os elephantes em mandas


)
como c vmos os gdos. Gazllas, porcos, ona se todo gnero
de veaam sem nome entre ns: aquy se mostrou a natureza

dde

delias

fecunda e prdiga

trra

em

a multidam e variaam delia. //


rios, faz h notuel cbo a

que jz entre estes dous

chamam Verde, e Ptolomeu Arsinrio promtorio:


e psto q elle o situe em largura de dez gros e dous tros, e
per ns seja verificdo em quatorze e hum tero, segundo a
que os nossos

figura delle, e as jlhas que ao ocidte lhe estam oppostas

que ns por razam


Verde, e

(!)
2
(

elle

delle

Hesperidas)

per

nome

nam pode

(a

chammos do cbo
outro. E tambm por

gral
ser

Leia-se: mas.
Leia-se: delles.

555

ficar entre

anag

dous notueis

e Stachiris,

que

rios a

Gambea,

chama Dargo que


mr quasy

elie

os ques na entrda do

jmitam a verdde que ns ra temos: per no curso de cada


desfaleceo, pois lhe d o nacimento muy curto e elles vem

hum

das fontes que acima dissemos, aos ques Ptolemeu

como mostra a sua

saida

tuoa.

nam d

/ /

Geralmente a trra que jz

entrelles

estendendose contra

chama Jalf, e os seus


compreendem muyto mais

oriente at cento e setenta lguoas se

pouos Jalofos: posto que

em

sy

geraes das que Ptolemeu terminou dentro nas correntes de

Dardo

am

e Stachio.

trra

em

sy grossa e

muy

frtil

na

cria-

de todalas cousas: e assy frte principalmente a que ley-

xam regda estes dous rios no tempo de suas cheas, que quando
vem no veram com a fra do si faz greta que pdem nella
enterrar hum caullo. E pera dr os milhos de maaroca a que
chammos zaburro, que o comum mantimento daquelles
pouos: porque lhe pssa nacer, depois de limpo o cisco que
leixou o emxurro, lanam a semente

sem mais

laurar, e

com

ha tona de area per cima o cobrem. Porque ficando enterrdo


com trra faz ha cdea per cima tam dura que a quentura do
si

aprta,

sair a

com

muy ta humidade

debaixo que mais deixa

semente acima, qual jmpedimento lhe

e bsta pera a

corrupam

que tem debaixo

nam

criaam da semente, o

muy hmido

faz rea

lastro

da

3
(

trra

das guoas passdas e os grandes

orulhos da noyte que traspassam rea

mentes que temos nestas prtes

3
(

).

nam vsam

Trigo e outras sedelias,

nem

parece

que o clima as consentiria que vissem a madurecer, por serem


trras

muy

mente em

hmidas, principalmente as vezinhas a Gambea. So-

as trras

vrzeas j

que habitam os pouos aragles,

vezinhas

aos

desertos:

colhem algum

em

alguas

trigo

ortdo enxada q laurdo c ardo, muyto mais grosso e

mso que

3
(

556

o de

Espanha (segdo

Enteada-se: a area

(areia).

elles

dizem). //

mais
fer-

Este rio anag per a diuisam nossa o que aprta a trra

dos mouros dos negros, posto q ao longo de suas guoas todos

sam

mestios,

em

cor, vida, e costumes,

por razam da cpula

que segundo costume dos mouros toda molhr aceptam. Per


quanto calidde

jz

da

trra,

parece

ambas como marco

aquelle rio entre

que a natureza lano a


e diuisam: porque, a que

da prte do norte que propriamente os mouros habitam,

occi dental, em largura de cem


menos maneira de ha faixa de
que o rio anag a ourlla, se vay estendendo contra oriente
t jr bebr nas guoas do Nilo, e tomando aly alga humidade

comeando no mr occeano
lguoas, e s vezes mais e

da corrente

delias, torna

com

aquella secura e esterilidade que

em as guoas salgdas do mr roixo. //


nam assy tam esterile per todo, que alga
pouodo em ampolas, que sam os Abases ( 4 ) de

lua t dr consigo

O
prte

qual desrto

nam

seja

que escreue Estrabo: e o mais pastado de muytos Alrues que

andam em cabildas, e por razam das caliddes que


tem, lhe dam diferentes nomes. Porque a trra que toda ara
meuda sem cousa verde, a esta chamam elles ahel, e que
cubrta dalga hrua ou mata como de charneca pobre q a
prte que elles pastam, chamam Azagar, e que de pedregulho meudo em mdo de grossa area, ahar: e a esta causa,
per

elle

os mais dos moradores desta triste trra se

anag,

outros

que lhe ficam

em

andam buscando

achegam a

este rio

as empolas que dissemos,

lugar de pomares. //

Por razam do qual

rio

a trra mais pouoda, a que jz ao

longo delle, onde [h] algas ciddes, a principal das ques

Tungubutu, que
nrte:

est tres lguoas afastda delle

onde por causa do ouro que

vem

da bamda do

tr a ella

da grande

prouincia de Mandinga, concorrem muytos mercadores do Cairo,

de Tunez,

de

Ouram, Tremecem, Fez, Marrocos,

4
Osis ou Ausis.
)
(
confundiu-se com o b.

doutros

u de Ausis, pelo seu parentesco fontico,

557

e senhorios

reynos

de mouros.

que

assy concorriam a outra cidde

chamda Genn

est nas correntes deste rio

a qual

em

outro

tpo ra mais clebre q Tungubutu: e ou q ella dsse nome ao


reyno, ou q o reyno a desse a ella, daquy se diama acerca de

ns toda aquella regiam de anag por diante Guin, posto

que entre os negros hus lhe


outros Gennij

E como

geralmente concorriam a

como

nhos: assy

de

elle

chamam Genn,

outros Jannij, e

mais ocidental que Tungubutu,


os pouos que lhe

sam mais

vezi-

os aragoles, Fullos, Jalphos, Azangues,

Luddyas da mo dos ques per via do

Brbaxijs, Tigurarijs,
castllo

est

Arguim

de toda aquella csta vinha o ouro a

nossas mos, e outros pouos do jnterior de Mandinga acodiam

ao resgte de Cantor a q

E nam

vam

os nossos nauios, per o

Gambea.

trazendo as reas destes dous notues rios anag e

Gmbea, tanto ouro como as do nosso Tejo e Mondego: est


tam trocda a opiniam dos hmes, que menos estim o q tem
acerca de sy, que o que esperam per tantos perigos e trablhos

como pssam em o

jr

porque destas

buscar a estes dous rios brbaros.

tamos em a nssa Geographia,

rey

el

dom Joam

ra j jnformdo ante da vinda de Bemoij,

mou
e

muy

nellas:

bem

de seus natures fazer fortaleza neste

pareceo lhe cousa

prta per que

esperua

com ajuda

em Deos q permeyo

se conuerteriam a f

(como

destes

quem

elle

tanto

Tambm como
Serra Lioa,

fundamento

elle

o confir-

rio

anag,

pouos Jalfos que

deste principe
se

de q falamos

proueitsa a seu estdo,

elle

dom Joam Bemoij

conuerteo o reino de Congo)

podia entrar ao jnterior daquella gram trra


de

mais

como

/ /

doutras cousas de que copiosamente tra-

chegar ao Prste,

fazia pera as cousas

da Jndia.

per o castllo de Arguim, resgte de Cantor,


fortaleza

da Mina, grande prte da trra de

Guin ra sangrda do ouro que

em

sy continha:

com

esta

anag ficua sangrda do outro ouro q corria


s duas feiras que dissmos, por ambas estrem situdas ao
longo das guoas delle, com que nam jria tr s mos dos
fortaleza do rio

558

em

mouros, os ques o vinham buscar per tantos desrtos


de camelos, que muytas vezes ficuam enterrdos

da Ldbya, per que caminhuam.


Assy que com
dncia,

mandou

estes

em

cfila

as aras

//

fundamentos e outros de muyta pru-

elrey fazer a

armda de

vinte caraulas q dis-

semos, a capitania da qual deu a Pero Vaz da Cunha, dalcunha

em

que foy muyta e luzida gente, assy drmas como

officies pera

bra da fortaleza: e pera a conuersam dos br-

Bisagudo,

baros, algus religiosos, o mayoral dos quaes ra mstre Aluaro,

frade da

notuel

nam

rdem de sam Domingos

em

vida e

Mas

ltras.

e seu confessor, pesa

muy

parece que ajnda aquelles pouos

tinha merecido a Deos o mrito do baptismo: porque en-

trando Pero Vaz

em

anag com aquelle gram poder que

rio

esptou a todolos brbaros da trra, estando j na bra da fortaleza

(a qual segundo dizem foy elegida

razam das cheas do

dom Joam

por ser lugar doentio, que

am, como quem auia de


reino,

em mo

lugar por

o seu nauio matou Bemoij

que Pero Vaz neste cso foy engando,

denou morte

feita.

em

dentro

dizendo q lhe ordenua traiam. Algs af fir-

s punhaldas,

mam

rio)

C mrte

que mais con-

Bemoij comear alga gte adoecer


Pero Vaz mais temeo que a

elle

ficar

na

do qual prncipe Pero Vaz

do qual cso elrey ficou

muy

trai-

fortaleza depois que fosse


se

tornou a este

descontente: e per aquella

vez cessram os seus fundamentos da fortaleza que

mandua

fazer naquelle rio anag, de que oje (segundo algus dos nossos dizem) ajnda se

BARROS

mostram prte das suas paredes.

(Joam de)

Ob.

cit.,

Dc.

i,

Liv. III, cap. VIII.

559

80

RELAES DE
Sumrio

Do

JOO

D.

II

COM A GUIN

que sucedeu por causa da grande armada que el-rei


prncipe D. Joo Bemoim
Assim

mandou em ajuda do

das alianas e amizades que


res

el-rei

teve

com

alguns senho-

do serto daquele Guin, como no descobrimento que


homens que l mandou at o nosso Se-

teve dele por alguns

nhor o levar desta vida

Resumo do reinado

de D. Joo

II.

Ajnda que a mrte do prncipe dom Joam Bemoij (como


mudou todolos fundamentos que el rey fazia

atras contamos)

com sua

jda e fortaleza que

dar que

se

mdua

nam

leixou de manang e Gmbei,


como ordinariamente ante deste cso em cada h anno se fazia.
E per os nauios que de l viram, soube que a armda q
enuiou a ang nam foy tam sem fructo como elle cuidua:
c senam seruio a restituiam de Bemoij, aproueitou a bem

dos resgtes,

do que ante

fazer:

ctinuassem os resgtes do

a se

rio

melhor descobrir o sertam daquella trra

podia fazer. Porque os prncipes daquellas pr-

se

como ram costumdos ver somente hum ou dous nauios


em seus portos, em que ya gente do mr proue e mal roupda:
tes,

tinham pequena opiniam do estdo

dei rey, posto

guas lhe dissssem o que auia c no regno.

que os

lin-

/ /

Porem quando elles viram tantos nauios, tanta e tam luzida


gente, e tamanho aparto de gurra como foy naquella armda:
assy os espantou, que de hus
correo aquella fma,
cerca da amizade dei

em

outros per todo aquelle Guin

com que aleuantram mais a estima a


rey. E como os mais delles anduam em

grades contedas y gurras entre sy, vedo que el rey somente


pera restituiam de Bemoij mandua tam grossa armda, sem

da prte

delle

Bemoij auer mais mritos ante

elle

que o

bom

despacho dos seus nauios, quando vinham ao resgte: mouidos


de seu jntersse

560

com fundamento de poderem achar em

el

rey

outra tal ajuda se lhe necessria fosse,

em

ano j are, comesram todos cada h

melhor no despacho dos nauios, e

faria

recdos a

ou com temor de o

mdo a quem

seu
(*)

enuiar presentes e

rey de grades offrtas. //


tanta entrda naquelia trra, que come-

el

Dde procedeo auer


ou

rey j mais seguramente per seus mensajeiros

el

recdos aos mayres prncipes delia: e entreuir

em

mandar

os negcios

como amigo conhecido


tempo mandou Pero Duora e

e gurras que hus c os outros trazia


e estimdo delles.

Gonalenes a

el

Porque neste

rey de Tucurl, e assy a

e per outras vezes

mandou

a Mandi

el

rey de Tugunbutu,

Mansa per

via do rio

Cantor: o qual prncipe ra dos mais poderosos daquellas prtes

da prouincia Mandinga. Ao qual negcio foy h Rodrigo Rabello escudeiro de sua csa, e Pero Reinei

Joam

Collo besteiro da cmara,

com

moo

despras, e

outros hmes de seruio

q faziam numero de oito pesas. E leuram lhe de presente


caullos, azemalas e mulas com seus areos, e alguas sortes de
cousas estimadas entrelles, por j l ter

mandado

de todos estes escapou Pero Reinei por ser

outra vez.

hmem costumdo

andar naquellas prtes: e os mais faleceram de doena, vindo


rey fazer gurra a outro rey dos Fullos

este

chamado Te-

mal. //

asy ficou desta e doutras jdas q

amizde entre os nossos e


eu por rezam do

meu

este rey

el

rey la

mandou

crgo de feitor destas csas de Guin e

Jndias, o anno de mil quinhentos trinta e qutro a

Fernandez a este reyno de Mandi Mansa,

Joam o

terceiro nsso senhor,

de Ctor: estimou o rey

da prte dei

rey.

tanta

Mandi Mansa, que enuiando

em nome

h Pero

dei rey

dom

que ra regna, por raz do resgte

muyto

este recdo

Dizdo que auia

que lhe foy d do

em ba

ventura ser lhe

enuido este mensajeiro, porque a seu au que tinha o seu

(!)

sentido iparece exigir: e em.

MONUMENTA,

2. a

36

dom

prprio nome, fora enuido outro mensajeiro doutro rey

Joam

de Portugal. //

Tanta memria sem terem

letras,

auia entre estes brbaros

dom Joam. E nam somente per estes e per


Pero Duora mas ajnda per h M Royz escudeiro de sua csa,
das cousas dei ery

y per Pero de Astunhiga seu moo despras q


cpanheiro:

mandou el rey alguas


ao mesmo Temal que

leuua por

elle

vezes recdos a

el

rey de

chamua rey dos Fullos.


O qual Temal nestes tempos foy naquellas prtes h jncendio
de gurra, leuantandose da prte do sul em ha comarca chamada Futa com tanto numero de gentes que secuam h rio
quando a elle cheguam: e assy ra esquiuo e brbaro este
aoute daquella gente paga, que asolua quanto se lhe punha
diante. E como con esta ferocidde tinha feito grande dano em
Tgubutu,

os amigos e seruidores

dei

rey,

se

principalmente a

el

rey de

Tungubutu, Mandi Mansa e Uly Mansa: mandoulhe per algas


vezes seus recdos de amizde e outros de rogo sobre os negcios

da gurra que tinha c

Tbem

neste

estes. //

mesmo tempo

Lucas, que foy per via de Jerusal, a

muy

el

chamdo
rey dos Mses, nome

escreueo per

abexij

celebrdo entre os negros destas prtes de Guin, de que

falamos: o qual prncipe naquelle tempo fazia gurra a

Mandi Mansa.
deste rey dos

segundo a notcia que

el

rey

dom Joam

el

rey

tinha

Mses y de seus vsos e costumes, auia presump


ou vezinho do Prste Jo ou agente dos Nobis:

ser alg vasslo

por
se

elle

e os seus terem

nomeuam per

os

mdo

de cristandde, c os mais delles

nomes dos apstolos de

confessuam. //
Tambm per via da fortaleza da Mina

Christo, o qual

elles

mandou

Mahamed

ha cidde
das mais populosas daquella gram prouincia a que ns comun-

ben Manzugul

e nto de

Muss rey de Sngo, que

mente chammos Mandinga: a qual cidde jz no

paralllo do

cbo das Plmas, metida dentro do sertam, per distancia de


cento quorenta lguoas (segundo a situaam das tauas da nssa

562

Geographia)
rey,

qual rey mouro, respondendo a este recado dei

quasy como espantdo de

as cartas destas mensajes)

tal

2
:

nouidde (segundo vimos

que temos

que nenh dos qutro mil qutro ctos


elle

descdia, ouuio recdo

nem

em
e

em

nsso poder) dezia

qutro reys de que

vio msajeiro dei rey Christo,

nem elle tinha noticia de mais reys poderosos q destes qutro:


Del rey de Alymaem, dei rey de Baldac, dei rey do Cairo, e
dei rey de Tucurol.

Neste

com

carteua

do

/ /

mesmo tempo que


estes prncipes

castllo de

dom Joam se visitua *


brbaros, mandou tambm per via
el

rey

Arguim cidde Hudem, que

est ao oriente

delle bra de setenta lguoas, assentar ha feitoria

com mouros,

por ally concorrer algum resgte de ouro: ao qual negcio foram

Rodrigues Reinl por

Dantes por
por a trra

homem
ser muy

Alrues q s

feitor,

Diogo Borges escriuam,

Gonalo

Onde esteuram pouco tempo


desrta, e somente virem a ella os mesmos
vezes vinham ao castllo de Arguim, que sam Azada

feitoria.

ngues, Ludyas e Brabaxijs: dos ques

nam

jnformaam do

desejua ter noticia,

jnterior

da

porque sua tenam nestas

que

trra de
feitorias

elle

se

podia auer

que mandua fazer no

tto ra por sabr as cousas delle e

sert,

poder penetrar as trras do

Joam, e oriente, como por o resgate do ouro q a elias


As pesas de que se el rey seruia neste mistr de
recdos e descobrimento per dentro do sertam, ram os que
nomeamos, e assi Rodrigo Rabello, Joam Loureno seus criPreste

ccorria.

dos, e Vicente Annes, e

Joam Bispo

linguas, aos ques elle

agalardoua de seus trabalhos, posto que


fim principal a que os mdua.

E nam

smente per

estrangeiros, assy

ficar

2
(

estes

conseguissem o

seus natures,

mas ainda per


vinham ao

abexijs e algus alrues que

Darguim, cometia

castllo

como

nam

/ /

este descobrimto

cousa alga por tentar.

Tam

do sertam: por lhe

ocupdo

e solicito o tra-

Documentos desconhecidos.

53

este

zia

negcio,

principalmente depois que vio e gostou de

muytas cousas de que os antigos escriptores


falando desta parte de Africa: que

rito.

temor

nam

nam

lhe repousua o espi-

b como h liam feminto a que a ca sesconde

em meyo

delle,

dalgua grande

entrdas

e saidas, j

cansado

na prea escondida: assy


vezes esta
trar,

gram

el

se lana

com

espinhosa blsa, a qual

rodea e comete per muytas partes, e ferido

elle

teuer noticia,

espinhado das

c o sentido

e tento

posto

rey cometendo per muytas partes e

balsa de Guin, que

cansdo desta continua

t oje se

nam

leixou pene-

despesa de sua fazenda,

e assy

dos grandes cuiddos que lhe dram os negcios do reino,


principalmente no tepo das traies, se leixou algu tanto re-

pousar deste feruor que trazia //


Nam porem que leixssem os nauios ordinrios de fazer

q aprouue a Deos de o leuar pera sy, e lhe


succedeo no reino o duque de Beja dom Manuel seu primo que
suas viges:

(como veremos) no segdo anno de seu reindo conseguio na


primeira vigem a esperana de setenta e cinquo annos,

em que

seus antecessores tinham trabalhdo. Parece que assy o ordena

aquella diuina prouidencia: que hus plantem e outros colha

o fructo da plta.

que

isto

vejamos algas vezes,

licea pera julgar estes juizos de

nam temos

Deos: somente podemos crer

que ningu prde o mrito de suas boas obras, aqui per fama.
e

na outra vida per

que n per
gra e

officio

glria.

mas per

Por

tto,

pois lhe a elle aprouue

inclinaam, n por premio,

mas de

mais offerecido que cuiddo, eu tomsse cuidado

descreuer as cousas que passram neste descobrimento e conquista do oriente:

nam

permitir q eu prca algu premio se

deste trablho o posso ter, trocando

ou negado os mritos de

cada h. //

A
fez

qual

em

f e

verdade guardando ns ao q

el

rey

dom Joam

todo o discurso de sua vida acerca deste descobrimto,

posto q particularmente atrs fica escripfo: aqui em soma queremos notar trs cousas que lhe este reino deue, ha trta de

564

louuor de Deos, outra da gloria e honra da coroa rel, e outra

do acrescentamento do seu patrimnio.

Quanto ao louuor de Deos, que mayr pde auer na sua


jgreja,

da

que per industria deste prncipe, no mais remoto lugar

trra, e

mos

na gte mais afra

q nam chegou

crer

do'

nome de

Christo, onde pode-

a prega dos apstolos: oje

em

catre dal estrem altares cheos de oblaes e sacrifcios, offere-

cidos a elle

mesmo Deos em nome

e seu filho.

de Cristo Jehu nssa reden

qual Christo Jesu, cre, adora, e confessa h rey

brbaro per sangue, e eathlico per

como tem o

f,

com tam

grade puo

Congo: que auendo sesenta annos q est


metido na jgreja de Deos per f y bautismo, em todo este tempo
sempre foy
delle

reino de

em

bispos

),

sacerdotes

caam euangelica.

thelogos,

e ministros

da pubri-

//

segda cousa que leixou a este reino, que trta da honra

e glria

da sua coroa, sam duas

fortalezas:

acabada per sua industria, per que


rey

com termos

.acreentamto [da f] que profssa,

dom

Afonso seu padre,

fosse

e a outra

ha em Arguim

comeada em vida

dei

a de sam Jorge da Mina,

no meyo da grande regiam da Ethiopia. Por razam das ques


fortalezas,

funddas como posse

real e auctual

do que tinha

descubrto e esperua descobrir per este caminho: acresce tou


coroa deste reino o senhorio de Guin que ra
psse

como

prudte

baram

duuidas a seus sucessores

Na qual
nam leixar

t.

e animoso prncipe, por

com os prncipes da christandde,


dom Fernando de Castella: assy-

lgo se determinou c el rey

nando termos e demarcaes do que cada hu podia conquistar


(como atras fica), e mais copisamte se cotem nos assentos e
pactos que se fizram entrelles. //

3
Documentakaente s admissvel a existncia de um nico
)
(
Bispo congus, o prncipe D. Henrique, Bispo de titica, in partibus.

565

Quto ao acrescetamento do patrimnio

real,

eu

nam

sey

eneste reino jugda, portge, dizima, sisa, ou alg outro direito

nem que

mais crto:

real

sem rendeiros allegarem

regularmente cadano assy responda

esterilidde

dimento do comrcio de Guin:

ou perda, do que

e tal

que

o ren-

soubermos

se o

agri-

com pouca semente nos responder c


mayr nouidde que os reguengos do reyno, e liziras do campo
cultar

grangear,

E mais propriadde tam pacifica, mansa, e


sem termos, ha mo em o murram aceso sobre
escrua da bombrda, e a lana na outra, nos d ouro, mar-

de Sanctarem.

obediente, que
a

fim, era, coirama, acar, pimenta, malagueta: e daria mais

como descobrimos

cousas, se tanto quisssemos delia descobrir


ale dos

pouos Japes, que pssam a cerca de ns por Antpodes

e Antichthones. //

Finalmente d muyto
e que nos ajuda

com

elle

em

bo pouo,

catholico, seruial,

fiel,

tam animoso pera

conquistar as outras regies que conquistamos, e que

nam dam, que

isto

nossas necessiddes: e

se fosse criado

na doutrina

militar,

de me-

lhor vontade jria fazer gente trra de Guin, que trra dos
Soios: e ajnda mal, porque os

mouros d Africa

em

o Xerife de Marrocos, neste nsso tempo


se s ruem

mais

delles

que ns.

molicias de Asia cuja gente

principalmte

este vso de guerra

E nam falado em
muy viciosa neste

as policias

ou

vso delias, de

que Salustio ja clamou por serem causa da corrupam da modstia e

temperana do pouo Romano, culpa

da na Portugus ao presente
natureza sem
lhe

humano

artificio

jz:

mas

que esta

ella d,

cridas

Por que

bem
nam

humana:

na jnnocencia de seus primeiros

pdres, que c mansid e obedincia

Mas

da Ethiopia d,

delicias.

os necessrios e proueitcsos vida

mas ajnda d lmas


e baptismo, de

que a mayr parte

tractdo dos fructos da

trra

podemos chamar paraiso de naturaes

somente

em

mtem

baxo do jugo eugelico.

o pescoo per f

//

parece q por nossos pecdos, ou per alg juizo de Deos


oculto a ns, nas entrdas desta grande Ethipia que ns naue-

566

gamos: pos h anjo percuciente com hua espada de fogo de


mortes fbres, que nos empde
rior das fontes deste orto, de

nam

poder penetrar ao

que procedem estes

rios

inte-

douro que

per tantas partes da nossa conquista saem ao mar. Quanto

magestde da conquista da Jndia, e fama q temos alcanado


de tam jllustres victrias como delia oumos, e os ttulos que

a coroa deste reino por

isso cseguio,

depois do falecimto deste

rey d Joam: nos liuros seguintes o escreuemos.

BARROS

(Joam de)

O.

cit.,

Dc.

i,

Liv. III, cap. XII.

56 7

87

DOAO DAS ILHAS DE CABO VERDE


AO DUQUE DE BEJA
(30-5-1489)

D.

Sumrio

Joo II

e o

Prncipe D. Afonso jazem doao das ilhas

Duque

de Cabo Verde ao

servando para

de Beja

D. Manuel,

Viseu,

apenas o poder de alada

si

em

re-

casos de

condenao morte ou de talhamento de membro.

Dom Joham

por graa de Deus

Algarues daaquem e daalleem


nee.

quamtos

Rey

maar em

esta nossa Carta virem

de Portuguall e dos

Senhor de Gui-

Africa,

fazemos saber que esgar-

damdo ns aos gramdes mereimemtos de dom Manueli meu


muyto preado & amado primo, Duque de Beja e de Viseu,
Senhor de Couilha e de Villa Viosa,

ect.,

Comdestabre de

nosos Regnnos e Gouernador da hordem e Caualaria do meestrado de Christos e asy ao gramde

que teem com nosco e ao amor

& muy comjumto

diuido

simgullar afeiam que lhe

teemos, polias gramdes vertudes e bomdades que delle conhe-

emos

que por estes respeitos h gramde rezam de o acre-

emtarmos

e lhe

fazermos

bem

e meree,

segumdo requere a

em algua parte a ysto satisRey & Primepe comuem de fazer,

gramdeza de seu estado, querdo


fazer,

como a todo vertuoso

primipalmente aaquelles que tam gramde,

leal

ramente e com tamto amor e gramde acatamento^

verdadeix

teem

seruido e serue e ao diamte esperamos que seruir. //

asy por lhe fazermos graa

prprio,

liure

vomtade,

nollo elle requerer

2
(

erta

&

meree Ns de noso moto

iemia,

poder absoluto,

sem

nem outrem por elle e de prazer e commeu sobre todos muyto preado e

semtimto do Primepe

amado
x
)

2
(

568

filho, lhe

No
No

fazemos pura

original:

acatamento.

original:

requerir.

e jmrreuogauell

doaam amtre

viuos valedoira, deste dia pra todo o sempre, pera


seus herdeiros, sobcessores

em

viuerem

E
E

),

elle e

todos

descemdemtes, que depois

elle

nosos Regnos de Portugall ou dos Algarues daaquem

em

ou daalleem maar
se

Africa, das nosas ylhas de Samtiago, que

sam Felipe. E a ylha de May as.


sam Christouam. E a ylha do Sall. E a ylha Braua.
a ylha de sam Nicollaao. E a ylha de sam Viemte. E a ylha

chamam

de Samtiago e de

a ylha de

Rasa.

a ylha Bramca.

Samtantonyo.

a ylha de samta Luzia.

a ylha de

//

As quaes ylhas todas sam nas partes de Guinee a traus do


Cabo Verde, com todollos Ryos, portos, amcoraoos, madeiras
e toda sua

jurdiam

iuel e crime,

reseruamdo soomte a alada

pera ns nos feytos crimes nos casos

talhamemto de membro

).

em

que caiba morte ou

posa poer aos vezinhos e mora-

dores de todallas dietas ylhas quaaesquer direitos [e] tributos

em

ellas

A
tall e

bem

que lhe

parecer. //

sem embargo da

quall meree lhe asy fazemos

de quaaesquer outras

de Doutores que

em

leis

ley

mem-

e hordenaos, grosas, openioos

comtrario

hy

aja.

E porem mamdamos

aos veedores da nossa fazemda e a todollos Juizes e Justias


e a

quaaesquer outros nosos oficiaes

pesoas que esto ouuerem

de veer e esta nosa carta for mostrada, que lhe leixem posuir
as dietas ylhas e Senhorios delias, asy e pella guisa que lhe per

sam dadas e outorgadas, sem lhe poerem sobrelo outro


nhuu embargo, porque asy h nosa meree. /
Dada em a Villa de Beja aos xxx dias do mes de mayo.
ns

Pamt[e]liam Diaz a

fez,

anno de noso Senhor Jeshu Christo

de mil cccclxxxix.

ATT
3
)

4
(

Gav.

No
No

17-9-21

(original).

original:

sobeesores.

original:

nembro.

Rey

a)

El

a)

Primepe-J

Msticos, liv. 2,

.:

fls.

117-117 v.

569

88

CARTA DE DOAO AO DUQUE DE BEJA


(30-5-1489)

D.

Sumrio

Joo II e o Prncipe D. Afonso seu filho fazem -perptua doao, a D. Manuel Duque de Beja e de Viseu,
dos resgates e senhorio das partes da Guin, desde o cabo

da Ponta da Gal at o primeiro resgate

de

Gudumel.

Dom Joham

Alguaruees daaquem

Guynee.

Rey

per graa de Deus

quamtos

em

daalem maar

esta nossa Carta

de Purtugall e dos
Africa,

Senhor de

virem fazemos saber que

esguardamdo ns aos gramdes mereimtos de dom Manoell

meu muyto prezado

amado Prymo, Duque de Beja

Viseu, Senhor de Couylha e de Villa Viossa etc. a


tabre de nossos

Regnos

meestrado de Christos.

gouernador da hordem

asy ao gramde e

diuido que teem comnosco e ao


lhe

teemos,

conhecemos

pellas
e

e lhe

bem

como

a todo virtuosso

de fazer, primcipalmte aaquelle

verdadeiramte

e simgullar afei

(*)

que
delle

meree segumdo requere

em

allgua parte a jsto

Prymepe comveem
que tam gramde, leall e
gramde acatamto teem

Rey

com tamto amor

do

muy comjumto

h gramde rezam de o

estes respeitos

fazermos

a gramdeza de seu estado, queremdo


satisfazer

e caualaria

gramdes virtudes e bomdades que

que por

acreemtarmos

amoor

de

Comdes-

seruido e serue e ao diamte esperamos que seruir. //

asy por lhe fazermos graa e meree, Ns de nosso moto

prprio,

(!)

5/0

liure

No

vomtade, erta iemia,

original: aaquelles.

poder absoluto, sem

nolo

requerer n outrem por

elle

fazemos

lhe

filho,

de prazer e comsem-

elle,

Prymepe meu sobretodos muyto amado

timto do

pura,

prezado

Doaam

jmrreuogauell

perpetua,

dos Nossos resgates e senhorio que

amtre viuos valledoyra,

aveemos nas partes de Guynee, ds o cabo da Pomta da Gallee

omde foy

atee o luguar

feyto o primeiro resgate de

em

per Louremo Diaz, morador

Dom

do Jffamte

do cabo Verde.

E
e

Amrique meu
/

meree, senhorio e resgate,

com

e de feyto pertem, e
e

parte,

ouro, prata,

nom pague
com

esto

nom

se

em

ello

a ns de direito

lhe

damos

resgatar

em

a dita

poder aveer.

mamdar

qualquer outra mercadorya que

declaraam

nom

a Ns

jmtdimto que estes resgates e

sejam negoiados sen per nossos Naturaes.

nem

licema pera

ello

a nhu estrangeiro.

mereer, segumdo a forma das lex e ordenaes sobre

que

posa pooer quaesquer trabutos

elle

o dito trauto que

geiros

forem achados, que ajam as penas corporaes que

feitas.

elle quiser.

e foros

/ /

por esta defemdemos a todollos nossos naturaes e estram-

nom vao

que

licema.

mouros

trouuer.
elle

mouros

dee lugar

se nello

ello

momtes, ylhas, ylheeos que

se o elle

possa

elle

Doaam

trabuto nehu, saluo a sisa do que c veemder.

tal

trautos delles

por

melhor

esta

aallem do dito cabo

quiser e dar licema pera ello a que lhe aprouuer.

elle

E
E

emtemda

tam compridamete como

autorydade que

poder

se

seis legoas

todollos Ryos, fomtes,

maar veem, asy

ao

que Deus aja, que h detrs

tio,

por majs declara queremos que

Verde,

Gudumell

a villa de Laguos, escudeiro

resgatar aa dita terra e traucto

qualquer que o ctrairo fezer perca os nauyos,

mercadoryas

qualquer outra coussa que leuar ou

todo seja pera o dicto

posa per seus officiaaes

naquelles
traucto

sem sua

que

asy

noso

sem licema do

Duque meu Prymo. E que

mamdar

eixecutar estas pennas

mdado passarem hymdo ao


dito

meu Prymo. A

fazemos de juro e herdade pera

elle

dito

qual Doa lhe

todos seus herdeiros e

57*

descemdemtes que viuer em nosos Regnos de Purtugall ou dos


Alguaaruees daaque ou daallem maar

jmtemdimemto
no

filho

dade.

E com

Africa.

ta!

comdi que esta terra e traucto sempre hamde

E asy vaa pera sempre per dereita sobesam e


nam. Porque nosa tem h que hamde em hua
elle a nom poder dar nem alhear sem nosa autori-

moor.

os outros

pesooa.

em

aertamdosse que

elle falea

sem

ent liuremte

filho,

ns ou a nosos sobesores. //
esta Doaam queremos que aja loguo efecto comprido

se torne a

do senhorio desta terra e do vsso e fruyto


presemte o aveemos por metido

em

sem embarguo de quaesquer

lhe fazemos

per esta

esta

Doaam

delia.

pose delia.

lex,

ordenaooes e

cusrumes que esto comtra digam, porque as aveemos quamto a


esta parte por jrritas, cas[s]as e de

em

Doa

esta

nhu

efeito.

per o que

falea algua clausulla de solenjdade, de fecto

ou de dereito per que esta Doaam menos posa

valler,

Ns

de noso poder absoluto a aveemos aquy por expresa e especificada.

E em

testemunho dello lhe damos esta nosa carta por

ns asynada e aseellada do noso seello pemdemte.

damos que

se

cumpra

Dada em a

villa

quall

mam-

guarde como nella h comtheudo.

de Beja aos

xxx

dias do

/ /

mes de mayo.

Francisco Diaz a fez anno de nosso Senhor Jhesu Christo de


mjll e quatroemtos e oytenta e noue annos.

ATT

572

Gav.

15-6-7.

a)

EIRey ~

a)

Prinepe

89

CARTA DE

MANUEL A RODRIGO AFONSO

D.

(31-5-1490)

Doao

Sumrio

Dom

do gado bravo da ilha da Boa Vista (Gabo Verde J.

mos saber que por

quamtos

esta nossa carta virem faze-

parte de Rodrigo Affomso, do nosso comsse-

nos foy apresemtado hu nosso aluar assignado per ns

lho,

em seemdo

Eu
virem

duque, do

o duque ecc. a

delRey

mey

tyaguo, na
dello

(*)

qual o teor

tall

h. //

fao saber a quamtos esta

minha

carta

conhecimento delia perteemer, que queremdo heu

e o

meree a Rodriguo Affomsso, do co[m]seelho

fazer graa e

me

Manueli, eoc. a

senhor e capit por

bamda do

mim

na minha Jlha de Sam-

por alguas justas razoes que

norte,

moueram, me praz que

elle

tenha de

mim em

dias de

sua vida o gaado brauo da minha Jlha de Boa Uista per esta
guisa: que elle o possa

matar

sazoes que lhes be pareer.

das pelles emxutas e corregidas


seuo e das carnes, se as
todo o mote
quarto.

esto

e,

meu

seruio

aos tempos e

me pague

postas no porto e assy do

aproueitar, o dizimo tyrado de

depois de tirado o dizimo, de todo o

com comdiam

matar o dito gaado,


h

elle

mamdar matar

de todo o que matar

mo

mamdar

que,

quamdo

elle

quiser

ali

mamdar

faa primeiro saber, pera eu veer se


l

escpriuam que o escpreua por mi-

meu quarto e dizimo, ou dar ao


meu o aviamemto que mais meu seruio me pareer. E, querdo eu mamdar o dito escpriuam ao dito Rodriguo Affomso,
ser obrigado de o leuar e trazer em seu nauyo sua custa. E
se o dito meu escpriu quiser trazer meu quarto no nauyo que

nha parte

No

e reeba e traga o

texto: da.

573

mamdar, tambm

elle

ser obriguado de o trazer e,

paguo o quarto do

lhe ser

por que

frete

elle

em

Lixboa,

o nauyo trouuer

fretado. //

E porem mamdo

ao veedor da minha fazemda, comtador e

allmoxarife das ylhas do

que

esto perteemer

gaado

maneira

pella dita

ficar todo o dito

elle,

em

elle

casas que

elle,

deiros

Cabo Verde

que lhe leixem

em

e a outras

quaaesquer a

possuir e aver o dito

teer,

dias de sua vida. E, faleemdo

gaado a

mim sem

seus filhos

nem hermim as

terem cousa algua. E, assy, ficar a

emtam, na

dita Jlha teuer, bestas, caes e todo

outro aparelho de matar o dito gaado. //

defemdo

mamdo

Jlha de Samtiaguo que,

ao

meu comtador

allmoxarife da

daquy em diamte, nom mamde

matar nhu gaado.


Fecta na cidade dEuora, ao derradeiro dia de mayo, de
mill e quatroemtos e

nouemta annos. E heu, Joham dAfsseca,

escpriuam da fazemda do dito senhor a

Pedindo nos o

comfirmassemos
e pella

dito

fiz

escpreuer.

/ /

Rodriguo Affomsso por meree que lhe

ouuessemos por comfirmada a dita carta assy

maneira que nella h comtheudo.

querimemto e queremdo lhe fazer graa

ns, visto seu re-

meree, teemos por

be e lha comfirmamos o avemos por comfirmada assy e pella


guisa e maneira que nella h comtheudo,

barguo que a

ello

sem duuida nem em-

ponham, porque assy h nossa meree.

/ /

Dada em Aliam quer, aos vimte 2 ) noue dias do mes doutubro, Pero Gomez a fez, anno de mill e quatroemtos e noueta
(

e seis annos.

ATT

2
(

574

Livro

No

texto:

das Ilhas,

vim ta.

fl.

45 v.

90

TTULOS das ilhas de cabo verde


(3-3-1493)

Sumrio

Entrega

de determinados objectos do culto divino para as

do Fogo

igrejas das Ilhas

de Santiago.

TITULO DA JLHA DO FOGO

Hua

Item.

vistimta

com

todos seus aparelhos.

-Item. Quatro galhetas.

Hua

Item.

pedra dara

outras cousas dadas dito Senhor per Luis de Goes,

em hu

Recebedor do thezouro,

liuro

de que Diogo Mar-

ques foy escripuam, emtregues a Fernam

da

dita Jlha,

Item.

hu

que

Gomez capitam

se segue.

retavollo de

sam

Filipe

com

as armas, e deujsa

despera.

hu caliz branco de prata de marco e meo.


Item. hua cortina daltar de pano de linho, pimtada.
Item. hu frontal do dito theor.
Item. hua campa pera Igreja.
Item.

Item. dous castiaes de Frandes.

Estas som as cousas que Ferna Lopez, Guarda roupa do

Senhor Duque emtregou [a] Aluaro Pereira, fidalgo de sua


caza, e contador no mestrado de Christos,
dito

per

mandado do

Senhor pera as aver de emviar pera as Jgrejas do

dito

mestrado.
Item. Emtregou mais o dito

Fernam Lopez ao

dito Aluaro

Pereira de vestimtas [...].

outra de veludo azull

com

savastro de brocado raso roxo.

575

( margem: Jlha de Stiago na quinta de Rodrigo Afonso).


E outra de veludo azull com savastro de brocado roxo.
( margem: Jlha de Stiago na parte do sul).

ATT

Gav.

XOTA O

7-18-1.

Ttulo da Ilha de Santiago perdeu-se. Esta notcia

tirada do:

Liuro em que som assemtadas as vistimetas, goyas e ornametos


que ho Senhor Duque Dom Manueli nosso Senhor, Regedor e Governador da hordem da caualaria de Jhesu Christo emviar pera as Jgrejas
da, dita hordem.
Registo tem vrias datas e como se trata de um rascunho no
saber-se sob qual delas foram registadas as entregas. Estas
aqui transcritas parecem-nos de 3 de Maro de 1493.

fcil

576

91

ALVAR RGIO A RUI GIL


(13-6-1493)

Sumrio

Que

se

dm

a Bassy,

negro de Cantor,

peas de

certas

roupa, que o tesoureiro mandaria tirar da costura.

Ruy

Gill.

Mamdamosuos que dees a Bassy, negro, paremte


com Pero dEuora de Camtor, hu capuz

de Ligitr que ora veo


e pelote e calas de
ires

pano ddpre

cinto de coyro preto e

mo

gibam de chamaalote e

hus borzeg[u]ys e apatos.

huum

asy mes-

Cumba, escraua negra que vem pra seruyr o dito


hua fraldilhe de brystoll ( 2 ), e hu saynho e hu faxa

dars a

Ligitir

do

(*)

camisas de leno franes e huu bar[r]ete preto e

dito

pano e duas camjsas de pano' da

terra.

asy dars a Joham de Purtugall, negro de nosa

estre-

barya que lhe cura dos cauallos, capa e pelote e carapua


calas de

pano de

brysto[ll] e duas camjsas de

tudo ysto feyto e tirado da custura.

asemtaayo

pano da
vosso

terra,

caderno

pra uollo depois asynarmos.

Feyto Tor[r]es Vedras ha

Bar [r] os o

fez,

xiij

dias de

a)

Rey

Deu-lhe o barrete dobrado por que o

nem domde

se aver,

Ipre ou ipres,

nom

avia

hy

singelo

por q estauamos no Muchiall.


a)

(!)

Junho. Joham de

anno de 1493.

Y Serrano

espcie de tecido antigo:

Flandres ocidental belga.


2
Estofo grosso de
)
(

l:

de Ipres, cidade da

de Bristol, cidade industrial inglesa.

577

MONUMENTA

2. a ,

37

Pera

Ruy

Gill

dar a Bassy, negro q veo c Pero dEuora de

Cantor, capuz, pelote, calas dypre e gaba de chamalote e hu


bar[r]ete e tres camisas de pano frs e
e borzeg[u]is.

saynho, faxa de

hu cynto

e apatos

a Cunba, q serue o dito Legitir, fraldilha e


bristoll e

duas camisas de pano da ter[r]a

a Joo de Portugall outro vistido do dito pano de bristol, pera

o caderno.

ATT

578

CC,

1-2-21.

92

CARTA DE

MANUEL A

D.

D.

BRANCA DE AGUIAR

(8-4-1497)

Sumrio

Doao

Dom

da capitania da Ilha de Santiago de Cabo Verde,


na parte da Ribeira Grande, a D. Branca de Aguiar, filha
de Antnio de Noli, genovs, descobridor da mesma ilha,
nas condies expressas no presente documento.

Manueli ecc. a

quamtos

zemos saber que por morte


capitam da
ficou

iliha

vaga ha

(*)

esta nossa carta

virem

myce Antoneo

de

fa-

genos,

de Samtiago, na parte da Ribeira Gramde,

dita capitanja,

porquamto

bar que a per direito deuesse derdar.

delle

nom

ficou filho

/ /

Porem avemdo ns emformaam como ho


toneo foy o primeiro que ha dita ilha achou,

dito

mjce

Am-

comeou de

pouorar, nos prouue de fazer meree da dita capitania a donna

Bramca dAguiar sua


cassasse,

pera seer capitam

filha,

ho qual cassamento

soa que lhe ns pera

demos pera

isso

com

ella

a dita capitania lhe

varoes ldimos.

lhe

demos ha

aquella jurdiam, remdas e direitos assy e

tem as capitanias hos nossos Capitaas da

pela maneira que

nossa ilha da Madeira.

E auemdo

quem com

h de fazer com aquela pes-

escolhermos.

filhos e netos

dita capitania

ella

/ /

ns aguora respeito aos seruios que de Jorge

Correa, fidalgo da nossa Cassa temos reevidos, e ao diamte

esperamos reever,

Bramca dAgujar
tamto que ho

ha dita dona
muj bem cassada, nos praz que

assy por symtirmos que

ser delle

dito Jorge

Correa s

ella cassar

per pallauras

(!) No texto l-se errneamente: parte. Na Chancelaria escreveu-se


primeiramente parte e posteriormente morte, como o exige o sentido

da

frase.

579

de pressemte, e ho matrimonio amtre


e

elles

de todo for feito

acabado, daquella hora por diamte ho auermos por Capitam,

como de

auemos.

feito

capitanja pera

como

dito h,

elle

com

damos

lhe

filho

e fazemos meree

acomtecemdosse que ho

da ujda deste
ficar filho

mudo sem

como tem hos


como haima h de-

varom, da

Iorge Correa fallea

dito

da dita dona Bramca dAgujar

dlle e

dita capitania ficar assy

dona Bramca dAguiar, pera qu co[m]


comssymtymento, auer de
neira sobre dita.

dita

aquellas remdas e jurdiooes

capitaas da dita nossa ilha da Madeira,


clarado.

da

neto lidimos per linha direita,

meesmo aa dita
com nosso

ella cassar

capitam na dita

seer

na ma-

ilha,

/ /

Outrossy acomtecemdosse da dita dona Bramca falleer da


uida deste

mundo primeyro que ho

delles ficar filho

baram, que ho

Jorge Correa sem

dito

dito Iorge

Correa aia a dita

capitania pera sy e filho e neto baroos lidimos que delle des-

cederem

e de todo

ho que

dito h,

como

se nesta carta

com-

them, fazemos doaam e meree aos sobre ditos dona Bramca

dAguiar

Jorge Correa. //
por sua g[u Jarda e segurama lhe

Carta

assynada

per

ns,

assellada

mamdamos

do

nosso

dar esta

sello

pem-

demte. //

Dada em
dabril,

a nossa idade dEuora, aos oito dias do

Lopo Mexia a

fez,

mes

anno do nasimento de nosso Se-

nhor Ihesuu Christo de mjl

quatroemtos e nouenta e sete

annos.

ATT
liv.

5 8o

30,

Livro

fl.

62.

das Ilhas,

fls.

69-69 v.

Chancelaria de D.

Manuel,

93

BREVE DE ALEXANDRE

VI

D.

MANUEL

(1-6-1497)

Sumrio

Faz

doao perptua dos castelos,

terras,

lugares e dom-

Manuel e a seus herdeiros e sucessores


Estes deveriam empregar todas as
suas foras e diligncia na propagao da F nesses lugares
nios conquistados aos infiis, a D.

Alexander
tugalie et

Carssimo in Christo

Algarbioram Regi

Innefabilis

Regna

etc.

estte

Summi

et

propheta

Jllustri.

Patris

licet

filio

Salutem

Emanuelj Poretc.

2
(

//

super Reges

prouidentia

immeriti constituti,

et

nostri

offitij

debitum exequi tc nos arbitramur, cum ad ea nostros diffun-

dimus

iugiter cogitatus per

que orthodoxe

fidei

cure coelitus commissa ac christiane religionis

maram

salus procurari,

propagatio nostre

augmtum

et ani-

ac barbarice nationes deprimi et ad

fidem ipsam successu tempo ris conuerti possint.

/ /

Sane pro parte tua nobis nobis nuper per Venerabilem

fra-

trem nostrum Georgium, Epsoopum Albanensem, S.R.E. Car-

dinalem vlixbonensem ncupatum expositum fuit, quod tu, qui


more tuoram progenitorum intendis jnfidelium expugnationi uadesideras,

care,

si

forsan contingeret aliqua ciuitates, castra,

terras et loca seu doiminia jnfidelium, ditioni tue subijci, seu tri-

butum

soluere et te in

eoramdem cognoscere

tates, castra, loca, terras et

uelle,

licite

dominia huiusmodi reoipere

ciui-

et reti-

nere posse. //

Quare pro parte tua nobis

fuit humiliter

supplicatum vt

tibi

inpremissis oportune prouidere de benignitate apostlica digna-

remur. //
(*)

[Episcopus,

seruus seruorum Dei.

Ad perpetuam

rei

memo-

riam.
2
(

[et

Apostolicam benedictionem]

581

pium et laudabile tuum desiderium huiusmodi


commendantes ac sperantes quod pro tua
Domino
plurirnum in
Regia Magnanimitate ad honorem Dei, et christiani nominis
propagationem, jnfidelium eorumdem expugnationi et ad fidem
Nos

igitur

Catholicam conuersioni pro viribus intendere curabis, huius-

modi supplicationibus

jnclinati,

quos uestigia tua jmitaturos

Te ac heredes
et

et successores tuos

Sedi Apostolice

deuotissimos

futuros non dubitamus, auctoritate Omnipotentis Dei, nobis in

beato Petro concessa, de ciuitatibus,


minijs predictis, que
et

que

contigerit,

tibi

Dominum

in

te

do-

ditionjque tue, ut prefertur, subijci,

cognoscere seu tributum soluere uelle


principis cui

alicuius christiani

sine

castris, locis, terris et

ius in

illis

sit

quesitum preiudicio, auctoritate aposto Uca, tenore presentium,

qua fungimur

in terris potestate, heredesque et succesores pre-

qua fungimur in

terris potestate,

heredesque

jnperpetuum tenenda, regenda

fatos

dominandos, prout

libere

regis et gubernas,

ac

Domini Nostri Jesu

auctoritate Vicariatus ipsius

fatis,

ila

libere

et

contra sic se

nec

tibi

mt.

dominia tua

alia regna, terras et

donamus, concedimus

et

tibi

subijcere uo lentes

foret,

illis

tenes,

assignamus,

quibuscque Regibus, prncipes

temporalibus quibus ius quesitum non


se

et sucesores pre-

gubernanda, ac ad

conquirendi plenam et liberam facultatem

districtius jnhibentes

Christi

elargimur,
et

dominis

ut prefertur, nec

quouismodo opponere,

propterea bellum mouere seu alias molestare presu-

/ /

Maiestatem uero ruam,

Carissime

necnon heredes

fili,

successores prefatos, per vscera misericordie

Domini

nostri

et

Jesu

Christi et per Sacri lauacri susceptionem requirimus et plurirnum

hortamur

in

Domino, ut

si

aliqua ex

terris,

locis et

dominijs

huiusmodi, Domino concedente, acquisiueritis, omni studio et


diligentia pro ut Catholicos

studeatis

quod

jnibi

nomen

Reges

et prncipes

fides Catholica exaltetur et amplie tur, ut

582

decet,

efficere

ipsius Saluatoris nostri collatur et

exjnde preter eterne

retributionis

premium, nostram

et dicte Sedis

gratiam uberius consequi merearis.


Nulli ergo etc.

3
(

benedictionem et

/ /

nostre jnuestitionis, donationis, concessio-

nis, assignationis, elargitionis, inhibitionis, requisitionis et

tationis infringere etc.

4
(

Datum Rome, apud

).

Siquis etc.

exhor-

5
(

).

Sanctuiri Petrum.

Anno

etc.

6
(

Mille-

skno quadringentesimo nonagsimo septimo. Kalendas Junii.


Pontificatus nostri

AV
Cfr.

Anno

Quinto.

Regesta Vaticana, vol. 873, fls. 362-363 (olim 462-463).


Bullatium Patronatus, Olisipone, MDCCCLXVIII, I, p. 56-57.

hominum liceat hanc paginam].


ausu temerrio contraire]
5
[autem hoc attentare presumpserit, indignatiomem Omnipo(
)
tentis Dei, ac Beatorum Petri et Pauli Apoetolorum eius, se nouent
incursurum]
6
[Incarna ti onis Dominice],
(
)
3

[ominino

[uel ei

5S3

94

CARTA DE D. MANUEL AO HOSPITAL


DE SANTIAGO DE CABO VERDE
(30-6-1497)

Sumrio

Os

bens de todos aqueles que falecessem na ilha de San-

tiago

de

Cabo

Verde seriam

Hospital da Ribeira Grande

um

durante

entregues

Este

ao

recebedor do

t-los-ia

em

sua

mo

no aparecendo herdeiro entretanto,


deveriam ser encorporados nos bens do referido Hospital.

Dom

Manuel

etc.

ano,

quamtos

zemos saber que ns somos


tiago,

esta

ertifiado,

nossa carta virem fa-

na nossa

ilha

de S-

no Cabo Uerde, morrerem mujtas pessooas abjmtestados

sem fazerem testamentos, nem

edollas, e se lhe[s] ficarem her-

deiros sabidos a que suas fazemdas

hy h, som algus de

pertemam.

se

algus

ajmda [de]
fora de nossos regnos e senhorios, de maneyra que amte que
disso saibam parte, se perde a fazenda dos semelham tes de
herdeiros

fora da dita ilha, e

fumtos. //

queredo ns a

de Deus e nosso

isto

bem

prouuer, syntindo assy por serujo

dos herdeiros dos que assy morrerem

sem testamento na dita ilha, avemos por b e mandamos que


todollos bes que na dita ilha forem achados, das pessoas que
sam falleidas se[m] fazerem testamento nem teerem herdeiros;
e assy das pessooas que daquy em diamte falleerem pella
meesma maneira sem fazerem testamento nem lhe acharem
[h]erdeiros,

todollas

ditas

fazemdas seiam emtregues ao mi-

nistrador ou recebedor do esp[r]ital, que ora

na
de

dita ilha,

bem

abonado

seia

fazer

home

emllegido pollos Capitaaes e homes bos

damballas ditas capitanias, segumdo

das camars da dita

ilha,

mais compridamente

em hua

sar, ser declarado. //

584

mamdamos

na parte da Ribeira Gramde, o qual

Carta, que disso

mdamos

pas-

E ho

dito mjnistrador

ou reebedor, teer hos ditos bes,

dos que assy falleerem abimtestados sobre

em

elle,

hu anno

fazer cousa algua

pertemam,

lhos

f alleer cousa algua.

ditos bes,

nom

vier herdeiro requerer os

por diamte ho dito mjnistrador ou reebedor

dalli

nas obras

que lhe pertcerem.

raiz,

delles

/ /

despemder has remdas que hos


de

ditos bes de

emtregaram jmteiramente

ho dito anno

se passado

delles

jmteiro. //

tempo vier herdeiro a que hos

neste

se

direito

reepta.

sem

pollo esopriuam que ouuer de seer do dito esprital,

remderem

ditos bes

hornamentos do dito

esprital,

se for dinheiro e mouel,

forem

se

o mouel

cousas
se

vem-

der loguo pollos mjlhores preos que poder ser e aos tempos

E ho dinheiro
em dinheiro ficar,

que mais vallerem.


algu dinheiro, se

em

demtro

raiz,

se

ditas capitanias.

dello

fezer,

em

comprar

outro anno logo segujnte,

selho dos Capitaas e hoffiiaaes, e

dambas has

que se

com

acordo e coms-

homes bos das camars

esto naquelles bes e fazemda,

que a todos pareer mais proueitossos e remdosos pera ho


esprital.

como

as remdas que

com

bes de

remderem seram pera ho

dito

dito esprital

dito h. //
se depois

em

qualquer tempo vier algu herdeiro a que

ham

direito

pertemam hos

ditos bes, seer lhe

[e] 'polias

remdas que ho

dito esprital teuer vidas e gastadas

de

emtregues,

dos ditos bes, auer ho [h]erdeiro polias remdas do esprital


outro tamto.
geiro, e

nom

se

ho

dito herdeiro polia

que leuem crara ertidam per que


lhe

pertemerem,

sem nosso

vemtura for estram-

for natural de nossos regnos e senhorios, posto

espiial

mamdamos que
mamdado.

seia erto

lhe

nom

hos ditos bes

seiam emtregues

//

porque os taaes estramgeiros queremos que venham a

ns ipera lhe avermos as ditas ertidoos por boas se o forem,


e leuarem nosso
e assy

mamdado que

hos ditos estramgeiros leuarem,

meesmo qualquer proua ou ertidam que

os naturaas

585

de nossos regnos

e senhorios

leuarem, pra que se saiba serem

herdeiros, se guardar per o dito recebedor, e se asentaram


liuro

persi pera o

proua

do reevimento dos ditos bes e fazemda

ser desobrigado

que lhe emtreguar, e

nom

em

tal

dagora pera todo sempre

fa-

herdeiro

se

vier,

por que

casso as semelhamtes fazemdas pertemem a ns.

Ns per

esta presemte carta,

zemos pura

fazemdas ao

dito esprital,

remdas

/ /

jmrreuoguauel doaam, por esmolla, das ditas

delias,

memdamos

em

mandado ou

recebedor per ho dito

dicto

mdamos

que as tenha e

como de sua cousa


a nossos

logre, e aja os fructos

prpria.

herdeiros,

assy emco-

deemdemtes

soessores que por seruio de nosso Senhor lhe praza de o asi

fazerem sempre.
carta,

como em

E
ella

faam comprir
h comtheudo.

g[u]ardar esta nossa


por firmeza dello a sy-

namos per ns e mdamos assellar, do nosso sello pemdete. //


Dada em a nossa idade dEuora, a xxx dias de Junho
Pamtalliam Diaz a
de mjl e

ATT
liv.

586

29,

iiij

Livro

fl.

15.

fez,

anno de nosso Senhor Ihesuu Christo

nouemta

das Ilhas,

e vij.

fls.

71-71 v.

Chancelaria

de D. Mamiel,

95

CARTA DE

D.

MANUEL SOBRE O TRATO DA GUIN


(13-9-1497)

El-Rei

Sumrio

probe, sob graves penas, que se faa comrcio

em

por lavrar, com os negros das partes da


Guin, por ser defeso pelas bulas do Santo Padre.

ferro lavrado

Dom

Manueli ece. a

quamtos esta nossa carta uirem,

fa-

zemos saber que conssiramdo ns quamto deserujo de Deus


e nosso h, nas partes de Gujnee antre os negros emfiees se
trautar

com

Auemdo

cadoria.

mjnamos

o leuar de hus rios e terras honde ho h

ferro, e

a outras onde ho

nam

h, trautamdo

com

poemos por

ley que daquj endiante

soa de quallquer estado e comdiam que


e

como com mer-

elle

todo ctra defesa do santo padre

Deter-

nem ha

pes-

de nossos regnos

seia,

senhorios e assy doutras quaaesquer partes, que aas dietas

partes de Gujnee forem,

nem por

nom

traut

com nehuu

laurar c os dictos negros emffiees.

ferro laurado

/ /

queremos que quem quer que ho contrairo fezer


ameetade,

regnos

e lhe

que perca todos seus bees pera a coroa de nossos

for prouado,

2
(

ametade pera

quem

acusar.

aalem disso aueraa aquella penna corporall que por dereito

mandamos [a]
Afonsso Aluarez juiz dos nossos feitos de Gujnee, que mde
proujear e apregoar esta nossa detremjnaam em Lixboa pera
que [se] nom possa alegar jnorania e coseer no liuro da nossa
casa de Guinee, onde andam as outras ordenaes das dietas
mereerem.

pera que a todos seia notorjo,

partes. //

Dada em

a nosa cidade dEuora, a

Andr Diaz a

setebro.

Jhesu Christo de mjl

ATT
x
(

liv.

iiij

I,

l.

xiij

dias

Anno do naimento de
c

do mes de

nosso Senhor

lRvij annos.
210 v.

nota ( 2 ) do doe. n. 79, de 12-9-1485.


texto traz neste lugar um pera que cortmos.

Cfr.

2
(

Extras,

fez.

587

96

BREVE DE ALEXANDRE

VI

MANUEL

D.

(23-8-1499;

Sumrio

Concede

a el-Rei D. Manuel

a seus sucessores, perpetua-

mente, o Direito de Padroado, nas igrejas catedrais, metro,


politas e colegiadas erectas

no futuro em terras africanas.

Alexander PP. VI. 3


Carissime in Christo
dictionem.

Cum
nem

fili

noster.

Salutem

et

apostolicam bene-

/ /

nuper exponi

sicut nobis

fecisti,

tu ex pia erga religio-

christianam ac catholice fidei exaltationem, deuotione desi-

deres aduersus expugnationem Affrice pro viribus intendere,

volentes

te

fauore prosequi gratie specialis,

tibi

Nos

Juspatronatus et

preientandi locorum ordinarijs, personas idneas ad dignitates,

canonicatus et prebendas, personatus, administrationes et officia


in

Cathedralibus

et

Metropolitanis et Collegiatis ecclesijs,

partibus eiusdem Affrice, quas Maiestatem


liante

Domino

ecclesiastica,

dem

quas

cum

sic acquires,

cura et sine cura, partium eius-

postquam

illa

canonice erecta

fuerint, auctoritate apostlica, tenore presentium, in

concedimus

Non
licis,

in

cetero auxi-

acquirere contigerit, erigendis, fundanda, cetera-

que beneficia
Affrice,

tuam de

et assignamus.

perpetuum

/ /

obstantibus constitutionibus et ordinationibus aposto-

ceterisque contrarij quibuscumque. //

Darum Rome apud Sanctum Petrum. Sub annulo


die xxiij Augusti

MCCCCLxxxxviiij

Piscatoris,

Pontificatus nostri

Anno

Septimo.
Jo. Mutinen.

endereo: Carissimo
tugalie et

ATT
58S

Bulas,

in

Christo

filio

Algarbiorum Regi

16-15.

nostro

Emanueli Por-

Jllustri.

97

ROTEIRO DAS PARTES DA GUIN


(Sculo

XV)

TYTOLO DE ENAG
Sabe que a emtrada deste ryo da bda de sueste
furna de Sancta

Ana ha

restinga que sahe a loeste.

moutas ha quatro
ha xx

legoas.

legoas.

tres legoas.

e de Tofia

esta furna

tem ha

da furna de Sancta Ana aos

vij

da pte de Tofia amgra do Cabo

tem hu bayxa da banda de nordeste.

Sabe que da pta de Tofia ao cabo dArea ha xxx legoas.


do Cabo dArea ao resgate de Cyde ha
de

Cyde

Palmas ha xx

legoas.

do resgate

legoas.

de Tofia a Charlam jaz norte e sul


toma a quarta de noroeste e sueste. E ha na rota xxij legoas.
Sabe que eneg c a ylha de Santjago jaz leste e hoeste.

Sabe que esta costa

viij

.s.

ho cabo dos Mastos c a ylha de Santjago


toma a quarta de noroeste e sueste. E ha na

jaz leste e hoeste e

rota cv legoas.

Sabe que a ylha do Sal c a ylha de S Nicolao jaz

leste

toma a quarta do noroeste e sueste. E ha na rota xx


legoas. Jaz S Nicolao como SantAt e s todas as outras ylhas
noroeste e sueste. E na rota ha xiij legoas.
hoeste e

Sabe que a ylha de S Nicolao c a ylha de Stjago jaz noroeste e sueste e

toma a quarta de norte

e sull.

ha na rota

[50] legoas.

Sabe que a ylha de S Nicolao c a ylha do Fogo e a Ylha

Braua

jaz norte e sull.

E ha

na rota

1.

legoas.

Sabe que a ylha de Boa Vista c a ylha do Sal


jaze norte e sull.

de

Mayo

da ylha de Mayo a Boa Vista ha xx legoas.

da ylha do Sal x legoas.

amtre a ylha de Mayo e Boa Vista

hu bayxa em mea coroa. Jaz c a ylha de Mayo e Boa


toma a quarta de nordeste e sudueste. E naujo
que for dEspanha e ouuer vista de Mayo e Boa Vista e for pera
est

Vista norte e sul

09

a ylha de Samtjago vaya

se

da banda do

sull delias

por

feito

de bayxa e doutras que tem a ylha de Mayo.

Sabe que a ylha de

Mayo tem da banda do

mon-

norte hus

tanhas altas e da banda do sudueste h delgada.

Sabe que a ylha de Mayo c ho porto d Alcatrazes jaz lesnor-

trazes

tem

legoas.

estes

ha na rota v
synaes hu mtanha

deste e hoessudueste.

tem

este porto

legoas.

muyto boa

Ho

porto d Alca-

da banda do norte

alta

Guarde do que

trada.

vires.

Sabe que ho Cabo Brco c ho Cabo Verde jaz norte

ha na rota cxxb

legoas.

sull.

hyrs fora do Cabo, inco legoas.

Sabe que de eneg mata de Gudumes ha

viij

legoas.

mata dura quatro legoas. E da mata de Gudumes a quatro


legoas achars tres medes de area. E destes medes ao Cabo

esta

Verde ha

viij

legoas.

Sabe que amtes que chegues ao Cabo Verde achares


synaes,

hu

terra preta.

estes

mar tudo h praya.


duas legoas achars hu ylheo.

ao longo do

Sabe que deste comeo a

Deste ylheo ao Cabo Verde ha hu legoa.

podes pousar neste

ylheo da banda do norte ao som do prumo. E logo vers ho


Cabo Verde. E ho Cabo Verde tem estes synaes. Qudo fores
da bda do norte vers hu mote reddo soo em cyma de hu
pta delgada. E esta pta delgada h ho Cabo Verde que mais
sae ao mar. E este cabo tem hu areiffe ao sudueste e da banda

do

sueste faz este

mte de syy cabo e pta. Deste

ylhas dos Protenes jaze noroeste e sueste.

Naujo que quiser


que

hir per

amtre

E ha

ellas e

areciffe c as

na rota

terra,

legoas.

ij

guarda

se

do

vijr.

Sabe que ho pouso destas ylhas h

do mar aberto s ylhas da

terra,

que

te

este,

pousares da banda

demore ho norte a

per amtre as ylhas e quarta de nordeste podes pousar

em xb

terra

em xxx

braas e achars area grossa.

Sabe que esta ylha grde tem duas augadas pequenas, hu

da banda do noroeste

59

e outra

da bda do

sueste.

destas ylhas

ao cabo da E[n]trbas ha hu legoa

Palma ha outra

da bda de Antrebas a

legoa.

Sabe que esta ylha da Palma est hu grade emseada.

nesta ylha podes pousar e espalmar se quiseres, ho pouso dos

naujos h da banda do sueste

hu angra pequena

em

fromte de hu praya e faz se

de frte [h] a muytas cabeeyras. Esta ylha

tem hu agoada da banda do

amtre as pedras.

sul

Sabe que a ylha dos Porcenees c ho cabo dos Mastos jaz

lessueste e hoesnoroeste.

Sabe que

este

cabo

te

dos Mastos aos Barbacjs

Negros

ha x

(?)

ha na rota

viij

legoas.

has barreyras vermelhas.


xij legoas.

do Cabo

legoas.

Sabe que ho Cabo Verde c ho ryo de


e sueste.

dos Barbacjs ao ryo dos

ha na rota xxb

Gambya

jaz noroeste

legoas.

Sabe que ho Cabo Verde c as bayxas de Casamansa e ho


cabo Roxo jaz nornoroeste e susueste e ha na rota

[50] legoas.

Sabe que estes bayxos de Casamsa saem a hoeste direytos


e

dur atee ho cabo de Sancta Maria.

do Cabo de Sancta

Maria

se

comea os bayxos de Gambia. Este Cabo de Sancta

Maria

hu barreyra vermelha.

Sabe que amtre Gbia e ho ryo de S Pedro est


de Sancta Maria.

cabo

da banda de sueste tem hu palmararo.

Sabe que ho Cabo Roxo tem


reyras vermelhas.

este

estes synaes,

tem muytas bar-

amtre estas barreyras vermelhas est o

Cabo Roxo e faz de sy hu terra escaluada e ao sueste do Cabo


Roxo v legoas est hu bayxa. E esta bayxa est c Falulo nornordeste e susudueste, e a bayxa est sobre agoa.
Sabe que do Cabo Roxo a Falulo ha v legoas. Falulo tem
estes synaes,

grde, e t

duas barreyras vermelhas da bda do

hu palmar

hu grde pedao de
sars

em

iij

cima de sy

leste desta

braas e duas e

hu

barreyra h ho pouso.

meya

loeste

restinga de pedras e

e achars

pou-

vasa agoa toda

uolta brca.

59i

Sam Domingos

Sabe que Falulo c ho ryo de


hoeste e

toma a quarta do noroeste

e sueste.

jaz leste e

ha na

rota ix

legoas.

Sabe que ho ryo de

Sam Domjgos tem hus bayxos que

saem a luessudueste.
Sabe que ho cabo Roxo c
toma

jaz noroeste sueste, e

xxv

rota

a ylha

Roxa

boca do Ryo Grade

a quarta de leste e hoeste.

ha na

legoas.

Sabe que ho Cabo Roxo c a ponta de

E ha

noroeste e sueste.

na rota xx

Sam

Martinho jaz

legoas.

Sabe que de Falulo pera a boca do Ryo Grade de todo h


vasa

e a lugares

mesturado rea.

Sabe que naujo que esteuer ao Cabo Roxo

Ryo Grade ha

ouuer de do-

xxx legoas ou xl, ho


sudueste, e ent auer de ty aos bayxos xxb legoas.
Sabe que f azedo este camjnho [de] que este liuro fala demobrar os bayxos do

rar te

ha

as ylhas dos Alcatrazes

auer de ty a ellas xl legoas.

em

leste.

legoas,

te

ha

em

leste e

demorar

Hyrs da bda do norte

demorar

de hir

te

quarta ao sueste.

ha ho Cabo da Verga

vj legoas, auer de ty a elle vij

as ylhas dos Ydolos a lessueste, auer de

ty a ellas lxxv legoas.

Sabe que

se fores

pego das ylhas dos Alcatrazes xl legoas e

demdar a terra, has de hyr em leste e a quarta


de nordeste. E como a sondares em xiiij braas e a sondares
em vasa auer de ty a terra v legoas e n ha vers e se ha vires
ser as ylhas dos ydolos e demorar te ha a Serra Lyoa ao sueste
quiseres hyr

e a

quarta de

leste.

Sabe que as ylhas dos Ydolos c a Serra Lyoa jaze noroeste


e sueste

toma

a quarta de leste e hoeste.

E ha

na rota xxbij

legoas.

Sabe que como fores tto aute como a boca do Ryo Grade
vers estes synaes,

muyta agoa. E

grades corrtes de mttes e jusantes e

se quiseres

sondar achars

achares vasa na meetade da boca do

5 2

xl e

braas.

se

ryo se achares area e for

e sers delles v ou vj legoas.


muyto meudinha lauada am dars

parda sers na pta dos bayxos

se achares area brca e for

corporado dos bayxos, podes sahir a loessudueste e ao

por que este fdo h do cato


a ylha

Roxa

Como

fores tto aute

hu fundo grade vermelho

e achares

desta area brca todo h

nas xbiij braas n

delles.

huu

xiiij

ou xv ou

deas mais porque ha

te

xij.

este

sull,

como

fdo e

E como

hy muytas

fores

cabeas.

Sabe que ho esteyro de Catherina c a ylha Fremosa jaz


leste e hoeste.

ha na rota x

na ylha Fremosa

e quiser

legoas.

Naujo que esteuer pousado

hyr pera Gromsa vaa ao nordeste.

ha na trauessa x legoas.
Sabe que naujo que esteuer na boca do ryo das Ancoras e

quiser hir pera fora do

de loeste xxv legoas.

em

Ryo Grade vaa

emt

lhe

se

ao sudueste e a quarta

demorara as ylhas dos Ydolos

lessueste e auer de ty a ellas lxb legoas.

Sabe que naujo que partir do cabo da Verga pera Serra Lyoa
e leuar tpo feyto hir por

amtre ho cabo de Sagres e as ylhas

dos Ydolos se quiseres ao sueste e auers as barreyras.

este

cabo de Verga a hu serra soo que faz mamanas da banda do


nordeste.

Este cabo de Verga todo h ujo pera ho ryo de

do cabo da Verga ao ryo de Nuno ha v legoas. Jaz

Nuno.

nooreste a sueste.

Sabe que ho cabo de Sagres c ho cabo Ledo

e as

ylhas dos

Ydolos jaze noroeste e sueste toma a quarta do norte a

E ha

na rota xx

Sabe que as ylhas dos Ydolos tem

xv

e xij e

em

ty de achares

sull.

legoas.

viij

viij

este

conhecimto que

braas achars vasa e n ajas

em

medo de

braas e n vires as ylhas dos Ydolos e fores

passado a serra Lyoa achars area mesturada c conchas

bri-

tadas.

Sabe que as ylhas dos Alcatrazes c as ylhas [das Galinhas]


jaz[] noroeste e sueste,
rota

toma a quarta do norte e

sull e

ha na

legoas.

593
MONUMENTA,

2. a

38

Sabe que a ylha de Visege c ho cabo de Buguba jaz noroeste e sueste.

Sabe que ho cabo da Verga jaz c as ylhas dos Ydolos noE ha na rota xij legoas.

roeste e sueste.

Sabe que a boca do Ryo Grade c as ylhas Brauas

Lyoa

jaze noroeste e sueste.

ha na rota cem

e Serra

legoas.

Sabe que os bayxos do Ryo Grade c as ylhas dos Ydolos


jaze noroeste sueste.

Toma

a quarta de leste e hoeste.

ha na

rota lv legoas.

Sabe que as ylhas dos Ydolos c ho ryo de Casse jaze


sueste e hoesnoroeste.

ha na rota

les-

xij legoas.

Sabe que as ylhas dos Ydolos c as ylhas Brauas jaz noroeste e sueste.

xxx

Toma

a quarta do norte e sull.

ha na rota

legoas.

Sabe que as ylhas dos Ydolos c as barreyras jaze noroeste

e sueste.

ha na rota xb

legoas.

goas est ho ryo de Case.


est

hu ylha

trars por a

E daqu

das barreyras v

duas bocas

este ryo faz

em

le-

que

meyo. Se quiseres emtrar no ryo de Casse em-

boca do norte costartes banda da ylha des que

fores tto aute

como

ella e

guardar

te s

do que

vires.

Sabe que a boca da parte do sul h hu ryo que se chama

Yanque

e todo aparcelado. Se quiseres hir

elle,

hs demtrar

por a boca de Case e hs de hyr l por hu esteyro que est da

banda do
e

meya

sull,

des que fores por ho ryo de Case dtre hu legoa

e atrauessars alem a

hus aruores grossas

mais

altas

que todas as outras logo vers alde e hirs pera alem

em

preamar e assy mesmo sahirs per aqu.


Sabe que ho cabo de Sagres c ho cabo Ledo jaz noroeste

toma a quarta de norte e sul. E ha na rota xxbij legoas.


Sabe que ho cabo Ledo est na emtrada do ryo de Maypula.
Sabe que este cabo Ledo tem hu areciffe que sae a loeste

sueste e

meya

legoa. Se vieres das ylhas

Brauas pera tomares agoa hs

de dobrar este cabo por a bda do norte.

dos Ydolos meterte hs de dtro delle da

594

se fores

bamda do

das ylhas
norte.

Sabe que ho cabo Ledo c as ylhas Brauas jaz norte


e

ha nota x

e sul

legoas.

em xxx

Sabe que atraus da Serra Lyoa

em xx

em

xviii

braas achars este fudo [] maneyra de sabro que ho prumo n


pega nada nelle. Saluo t alga pedrinha ou argao do mar. E

E como

neste fudo matars pragetes.

fores

em xv ou

x braas

pera a Serra achars area grossa.

Sabe que naujo que quiser hyr pousar nas ylhas Brauas da

banda do
est

sul

ha de

hir amtre as ylhas e

hu ylha pequena

ha

pequena da banda da

nesta boca

de ficar da banda da Serra.

te

quiseres hyr pousar pousars

a Serra.

em

viiij

braas ficar

se

ha a ylha

te

Serra.

Sabe que se vieres pera a Serra como fores tto aute das
ylhas dos Ydolos que
ty a ellas

viij

ou

te

demore

ix legoas

em

as

as ylhas a norte e

xx ou

xviij

ouuer de

braas sabe que

matars pargetes e badejos e peyxes coelhos.

Sabe que [entre] a ylha pequena e a grade est hu espalrna-

doyro e n tes hy agoa pera tomar.


e se quiseres pousar da

vigiar te has dos negros

bda do sudueste em

xxbij e

em xxb

braas achars area e podes andar c naujo derredor destas ylhas


e

guardar

te s

do que

vires.

Sabe que as ylhas Brauas c ho cabo de Santa na jaz noroeste e sueste.

ha na rota x

legoas.

Sabe que as ylhas Brauas tem estas aguadas, hu da bda

do sueste

e outra

da bda do noroeste, hu

da bda do noroeste.
res

Tem huu

valle

em

direyto da outra

amtre dous mtes os mayo-

da ylha. Sabe que [a] aguada do sueste tem

estes synaes.

Est amtre duas ptas e amtre estas duas ptas estam muytas

bayxas e n podes hy tomar agoa

se

n de meya mtante pera

cyma. Esta agoa nae de bayxo de hu pedra.

se quiseres

cauar achars muyta agoa.

Sabe que estes dous mtes maiores faz hu aberta que passa

ho mar de hu bamda

e outra.

595

Sabe que os bayxos de Sancta Anna dura xb legoas ao sueste


mar.

ala

em

Sabe que naujo que for por baixo e esteuer

vista

Serra v ou vj legoas v por este caminho que este liuro falia


legoas;

n ajas medo

mtte

te

da
xv

calma pousars por baixo do

e se fizer

n laar sobre os baixos.

as agoas jeyt todas ao

sudueste.

Sabe que
por

de dia e vista das ylhas Brauas podes hyr

se fores

cyma dos bayxos em quarto

em v

braas e dobrars todo

e se a sondares achars area preta.

Sabe que

se

quiseres hyr per amtre as ylhas Brauas e a

Serra podes hyr por de dtro dos bayxos ao susudueste e n tes

mais de douos bcos de passar que

E como

braas e tres e meya.

ham

preamar

nelles de

os passares achars

tres

e vj braas

at ho cabo de Sancta Anna.

Sabe que

se esteueres tto aute

como

aueres de dobrar os bayxos de Sancta

x legoas atee aas


te fizeres

xiiij

as ylhas

Anna vayte

Brauas pera

pello sudueste

braas e achars area limpa.

des que

x legoas das ylhas Brauas logo podes hyr tua rota

por mais segura podes hyr at xxx braas e logo podes hyr
seguro

em

leste e

Sabe que
de dia podes

quarta de sudueste e

em xxb
hyr em

em xxx

braas e
lessueste.

em

lessueste.

achars vasa.

ha na rota x

se fores

legoas.

Sabe que as ylhas Brauas c ho cabo de Sancta Anna jaz


lessueste e hoesnoroeste.

E ha

na rota x legoas.

Sabe que ho cabo de Sancta Anna c ho cabo das Palmas


e toda a outra costa se corre noroeste e sueste e

de

xv

leste e oeste e

marrar

te

toma

a quarta

hs do cabo das Palmas

xiiij

ou

legoas.

Sabe que o cabo de Sancta Anna

v legoas toda esta costa corrers

se esteueres a la

lessueste at

mar

delle

ho cabo das

Palmas.

Sabe que o cabo de Sancta na c ho ryo das Palmas jaz


leste e hoeste.

50

ha na rota

xiiij

legoas.

ho ryo das Palmas

tem

synaes da bda do loeste tem hu lombada e hu terra

estes

delgada da costa, ou oyto palmos de longo


delle

E na

delia.

boca

em meyo. E a trada do ryo das Palmas jaz


E sayem os bayxos hu legoa ao sudueste.

tem hu ylha

nordeste e sudueste.

Sabe que ho ryo das Palmas c ho cabo do Mte jaz

Toma

e oeste.

a quarta do noroeste e sueste e ha na rota

leste

xxx

legoas.

Sabe que ho cabo do Mte c ho cabo Mesurado jaz noroeste

Toma

e sueste.

a quarta de leste e oeste.

E ha

na rota

xiiij

legoas.

Sabe que do Cabo Mesurado mata de Sancta Maria ha


duas legoas

e este

cabo faz hu seada da bda do

loeste.

Sabe que este cabo Mesurado tem estes synaes, hu cabo


raso no

mar

tem hu aruore

em cyma

que sogigua todas as

outras amores.

Sabe que da mata Sancta Maria a duas legoas est duas


aruores altas que parece pinheyros.

Sabe que da mata de Sancta Maria ao ryo de S Paulo ha


vj legoas.

Sabe que da mata de Sancta

Mana a

quatro legoas est hu

aruore grossa copada no mar.

Sabe que do ryo de S Paulo ao ryo de Judeo

Jco todo h hu a v legoas.


synaes.

Ho

E ho

rio

ho ryo do

de S Paulo

ryo est atraus de hu gr de serra que se

t estes

chama a

Serra de S -Paulo.

Sabe que esta costa toda

se corre lessueste e hoesnoroeste at

a terra da malagueta.

Sabe que ho ryo do Jco tem estes synaes, hu emseada da

bda do

loeste.

da bda de

leste

tem hu aruoredo

grosso.

do ryo do Jco atee ho ryo dos Cestos achars muyto auoredo


grosso.

Sabe que do ryo do Jco a v legoas est hu serra pequena


E dally aute achars almadias se a terra

que faz quatro mtes.


for segura.

597

Sabe que ho ryo do Juco tem

hu

estes synaes,

serra grade

loeste. E da
bda de leste te trs ou quatro ylheos pequenos. E da bda de
oeste hu aruore grossa redonda soo. E da bda de leste hu
legoa t hu serra pequena que faz de sy tres dellgadas.

em cyma de

sy.

a maior serra fica da

bamda do

Sabe que do ryo do Juco ao Resgate de Soeyro tudo s pedras ao logo do

mar

feytas

como ylheos pegados na

lugares praya e a lugares pedras grdes.

hu pinha daruores.
ha

iiij

estes

como ho Resgate do Soeyro

Resgate do Soeyro.

como

fores tto aute

que faz de sy cabo.

Ho

te digo.

Resgate do

hu legoa achars

tres

E como

fores tto aute

ha da serra por ima do


quatro aruores grdes soos

daly ao ryo dos Cestos ha duas legoas.

como

este Resgate logo vers

se fores

vers terra da outra bda.

ho ryo dos Cestos.

ficar te

Resgate

este

que parec pinheyros.

est

synaes da banda do hoeste tem hu serra pe-

quena no serto que faz quatro mtes.

E como

terra,

atraus da serra est

do ryo do Juco ao Resgate do Soeyro

legoas e tudo h penedia

Soeyro tem

hu mata

duas legoas ao lgo da terra n

ally

h ho cabo das Bayxas

hy

amtes que chegues ao ryo dos Cestos

ylheos da bda do loeste.

Sabe que ho cabo das Bayxas est ao sudueste da boca do


ryo dos Cestos.

Sabe que deste cabo ctra a boca do ryo est hu grde

mata daruoredo. E qudo fores do Resgate do Soeyro pera


pousar no ryo dos estos esta mata leuars de frte de ty.
Sabe que amtes do ryo dos Cestos hu legoa achars ha
pedra que faz de sy ylheo.

Sabe que do ryo dos Cestos ylha da Palma ha duas legoas.


Esta ylha tem hu palma meyo, nesta ylha podes pousar aa
terra delia.

n achars mais de

tres

ou quatro ou v braas.

Sabe que desta ylha da Palma ao ylheo Cagado ha ha


legoa.
e

ao pego deste ylheo

podes hyr amtre

braas.

598

elles e

Cagado

esta tres

o ylheo Cagado.

ou quatro ylheos
achars

vij

viij

Sabe que do Resgate de Guynoes

tres legoas.

ao ryo de S Victe ha

do ylheo Cagado ao Resgate do Genos ha vj

lego as.

Sabe que o ryo de S Victe

t estes

synaes da

bamda de

tem hu morro de pedra na boca que paree balea. E do


ryo de S Victe praia dos Escrauos ha quatro legoas. E da
praya dos Escrauos Lagea ao Cabo de Sam Victe ha iij

leste

legoas.

Sabe que amtes que chegues ao Resgate do Genos da bda


de

leste est

hu

ylheo, e da outra

bda do hoeste do Resgate

do Genos ao Resgate do Portugus ha hu legoa.


gate de Genos

tem hu bayxa ao sudueste

podes pousar ao redor delle e tem

bom

este res-

em mar hu

legoa e

fudo.

Sabe que este resgate de Genos tem hu pta daruoredo e

tem muytas palmas, faz hu emseada da bda do hoeste.


dally ao ryo de S Victe

pousar

em

vij

ou

viij

ha duas

legoas.

a esta pta podes

braas tudo vasa.

Sabe que esta praya dos Escrauos tem estes synaes tem

tres

da bda do sudueste pera ho ryo de S Victe

destes ylheos est

hu bayxa que arebta de qudo em qudo.

ylheos

se

em

mar.

quiserem pousar na praya dos Escrauos podes pousar de

dya amtre estes ylheos e esta bayxa c ho prumo na mo porque ha ujo a lugares em vij e em viij braas. E se quiseres
pousar de fora destes ylheos pousars
e achars limpo e

Sabe que a Lagea tem


e de frte delia

na

em

xbiij e

em xx

braas

da praya dos Escrauos a Lagea ha v legoas.

ha Lagea cham no mar


hu morro de pedras e aly

estes synaes

terra firme est

E da bamda do hoeste desta Lagea est


hu bayxa a meya legoa amtre a bayxa e a terra da bamda de
leste. E ho pouso a la mar da Lagea podes pousar em xbiij e
em xx braas e achars limpo.
Sabe que da Lagea aos Curraes ha vj legoas.
h ho ryo da Lagea.

(!)

Assim, se

claramente no original.

599

Sabe que os Curraes tem

estes synaes

no derradeyro rosto

tem v ou vj palmas e ally som os Curraes. E daly ao Cabo de


S Cremte ha quatro legoas. E dos Curraes pera ho este de
S Cremte achars hu ylheo no mar. E ho cabo de S Cremte h hu cabo verde escaluado e t has palmas cyma de

sy.

do cabo de S Cremte a duas legoas achars hu ylheo

Cagado.
Sabe que do Cabo de S Cremte ao cabo das Palmas ha x
legoas.

hu c ho outro

jaz

leste e hoeste e

toma a quarta do

noreste e sueste.

Sabe que naujo que estiuer pousado na lagea


delia e quiser

hyr pera bayxo ha de fazer

dobrars ho cabo das Palmas.

lomgo da costa seguro guardar

te

ouuer vista

camjnho v

emt podes

sueste e a quarta de sul viij legoas e


e

este

se

hir ao sueste

se fores de dia vayte ao

hs do que

vires.

Sabe que do cabo de S Cremte aos Curraes ha v legoas


nos Curraes est hu ylheo que pode hir nauio a terra

ho ryo de S Cremte tem

em

viij

este

pouso

se quiseres

em

delle.

vj e vij e

braas amtre dous morros de pedra defrte de hu

praya h limpo e achars area meudjnha e podes pousar da

bda de hoeste
leste

se quiseres,

que todo h limpo e da banda de

achars ujo.

Sabe que o cabo das Palmas tem

gado est hus bayxas sobre agoa

estes synaes,

podes amtre

pousar e passar, todo h limpo e nas

viij

hu cabo
ellas e

del-

a terra

braas achars vasa.

Sabe que do cabo das Palmas Alde de Portugal ha duas


legoas e

tem

tem um morro verde [] maneyra de


hu ylheo arrado c elle. E este ylheo

estes synaes,

lombada escaluado

tem hu aruore pequena

cyyma

de sy.

sobre este cabo de

Portugal est hu alde e podes pousar da banda de


desta ponta

meya

legoa h area limpa

ally te verr ostras e outra vitalha,

dias.

oo

em x

e xiiij e

leste.

xb braas.

que aly ha muytas alma-

daldea de Portugal ao cabo da Praya ha

viij

legoas.

Convento de Cristo em Tornar

Interior

da charola dos Templrios

Sabe que dAldea de Portugal ao cabo da Praya todo h hua


praya, e a lugares achars morros de pedras, da Alde de Por-

hu ryo pequeno que chama ho ryo


leste deste ryo est hu ylheo, e
vers prados verdes em a terra e chama se Ar-

tugal a trs legoas achars

de S Pedro.

dally por dite

da bamda de

rozaees.

Sabe que deste ryo de S Pedro a

tres legoas

achars hu

morro verde que faz de sy cabo. Este morro verde tem quatro

ou v palmos
tem
e

eyma

de sy e ally h ho cabo da Praia. Este cabo

hu

estes synaes, faz

hu aruoredo

em

terra

ptas da banda de

leste,

grosso e dura atee os vj motes que se faz

muytos prados verdes.

mais tem

cabo muytas palmas na

este

pta e ally est hu arreciffe pegado na

terra.

Sabe que deste cabo da Praya pera o ryo de SantAndr


corre

a costa lesnordeste

hoessudueste.

deste cabo da

se

Praya

a inco legoas est hu mte redondinho no mar que senhorea

mte pta das Almadias ha

toda a

terra.

mte pera a praia das Almadias achars hu ylheo grde

deste

no mar.

deste

ally est

vj legoas.

hu grde pouora.

Sabe que deste ylheo praya das Almadias ha

tres legoas.

Esta praya das Almadias tem estes synaes, hu terra delgada


c muytos palmaes e muyto proueytada.

Sabe que desta praya das Almadias a duas legoas da bda


de

hu enseada.

leste se faz

motes.

da bda do

lagea brca.
fores

m mar

esta enseada

loeste se faz

da bda do

tem

hu pto

leste faz

tres

e est

ou quatro

hu grde

hu barreyra brca.

quatro ou cinco legoas parece ve

la.

se

da pta

das Almadias pta de Santjago ha quatro legoas.

Sabe que da pta de Santjago atee ho ryo de SantAndr h

hu

da

terra grossa e estars

de xxx ou xl braas.

menos de

tres legoas

da

se

terra

hua

e duas e

n achars erros

quiseres pousar n podes pousar

terr ae

achars xbiij e xx braas todo

vasa atee ho ryo de SantAndr.


601

Sabe que ho ryo de Sant Andr tem

boca hu morro de pedra

que tem os pees braos.

E como

serra alta.

por

yma da boca

fores tto aute

ryo est hu terra grossa no mar.


pouora.

Tem na

deste ryo est

hu

como ho ryo demorar

esta

da bda de

leste deste

nesta terra est

hu grde

de noroeste.

serra ao norte e a quarta

estes synaes.

de sy ylha e hu aruoredo alto

e faz

daly por dite se come as barreyras vermelhas.


iiij lego as. E no cabamto delias na banhu mote vermelho ( 2 ) no mar que assenhobarreyras. E deste mote vermelho hu legoa

Estas barreyras dur

da de

leste est

re a todas estas

hu aberta darea.

se faz

Sabe que

este

mte vermelho c a pta de Santjago

cabo da Praya jaz nordeste e sueste

toma

e oeste, todo h limpo se quiseres poucar.

melho ao ryo da Lagoa ha

viij

hu aruoredo

lomgo da

se fores a

aberta, e

alto e ralo

terra logo vers

tem cinco ou

vj

ho

deste

mte ver-

legoas.

Sabe que este ryo da Lagoa tem


delle se faz

a quarta de leste

estes synaes,

por

cyma

que parecem pinheyros

a alde e

faz

hu grde

palmas na metade da praya. Nesta

alde se come as vij aldes

dy por dyte dur xxv legoas

esta pouora.

Sabe do

3
(

hu palmar

acabamto destes

ralo, e faz

(sic) sete

ha aberta

e dali

aldes t estes synaes

a duas legoas est

hu ryo da bda de

leste

ryo do Soeyro. Deste ryo Serra Morena ha

meyo
cyma

deste

camjnho

de sy grossas.

Apolonia.

rena he terra

2
)

3
(

02

muy

destas

que

se

chama ho

xij legoas.

E em

hu lombada que tem amores em

esta serra dura atee serra de Sancta

do acabamto destas

bayxa.

Joo de Lisboa
que o.

Ibi.:

se faz

hu
mchas

vj legoas se faz

no serto que faz hus mchas brcas.

terra

diz:

redondo.

vij

aldes atee Serra

Mo-

Sabe que toda esta costa


pousar seno a

xx braas.

meya

ate o

a [a] legoa da

legoa, e

se pousares

iyo de Santdr

se corre

toda h alctilada que n podes

lesnordeste e hoessudueste,

terra achars

duas legoas achars xxx e xxxbj bra-

as todo limpo. [p. 214-223,

297V.-30V.].

fls.

DO RYO GRADE
Se partires da bayxa de Falulo e quiseres hyr por dentro do

Ryo Grade,

h(s) de fazer este camjnho

.s.

hyrs fora delia

hu legoa e emt vay t a sueste. E se fores c mtte toma a


quarta do sul. E se vires a pta do ryo das Ancoras qudo te
demorar ho nordeste olha em lessueste e vers hu bayxa e
auer de ty a

mea

ella

legoa.

pello canal e achars vasa.

ylhotas,
hdr

demorar

dally aute a susueste e hyrs

qudo

fores tto aute

h as ylhas de Bu ao

te

o esteyro de Catherina hs de hyr

gares pta do esteyro vers

que sahe
e

em

leste e

em

sul.

leste.

hu praya darea

E
e

como

as

se quiseres

tto

que che-

tem hu pta

quarta nordeste e tem dous ylheos pequenos

tem huas amores pequenas.

ally

h ho pouso

se quiseres

te fique em leste. E dally hs de hyr


Sam Martinho que vers estar, guarda te do que
vires. E da pta de Sam Martinho pera a ylha Fremosa hs de
hyr em leste e a quarta do sueste. E ha na rota vij legoas.

pousar jto dos ylheos que

pera pta de

Item. tto que vires a ylha Fremosa n chegues a ella c

hu legoa

vay

te

ao sueste e quarta do sul at que demore

a dita ylha ao nordeste, emt fars ho camjnho do sul at ylha


das Galinhas.

Sabe que da ylha das Galinhas


Alcatrazes,

Biseneguee.

vay te
E como

e se quiseres

hyr pera os

Buguba e dally hirs ylha de


tto aute como ella, vay te ho su-

boca de
fores

dueste at que vers arebentar

hu bayxa ao

sueste e dally

hyrs ao longo do bayxo que se comea de aquella bayxa at

603

ylha Roxo.

mar pera chagares

hs de guardar a bayxa

ponta desta restinga, porque da pta dello ao


arecyffe de pedras que ser de

barda.

guardar

hu a outro hu

hs de hyr por tre hu

bom-

dally hyrs para os Alcatrazes a saber, por

ao susueste at

te

meyo

daly hyrs ao sueste e quarta de sul e dars nelles.

na rota x legoa[s].
Sabe que hu bayxa jaz

Ha

na rota

leste e oeste c estes Alcatrazes.

vij

as ylhas do

legoas.

ij

Sabe que jaze as Antilhas c ho Ferro

na rota

ta

tyro de

hu

outro at fora da ylha e

esta maneyra. Se vieres c mtte vay

est

hs de hu bayxa que jaz o sueste hu legoa fora

te

destas cabeas.

camjnho

sul

[700] legoas largas.

Cabo Verde

do noroeste

.s.

leste e hoeste.

E h

estado nellas demorara [m]

a do Sal leste e hoeste,

toma

a quar-

e sueste.

Sabe que na trauessa do Cabo Verde pera as ylhas dos Aoh menos do que faze todas as cartas, pello qual pera hyres

res

bo marinheyro

te

cpre que sempre ds mais singradura do

que ho naujo amda, a teu pareer.

ysto outra vez

te

cpre,

porque as agoas tyro todas ao noroeste.


Sabe que

se partires

ho Fayal hs de
dally outro

da ylha das Flores e quiseres vir pera

vir ao sull e quarta de sueste x legoas.

camjnho

em

lessucste.

O MANUSCRITO VALENTIM FERNANDES'


tuguesa da Histria,
p.

229-230,

604

fls.

Lisboa,
314-16.

1940.

Leitura

na rota xxxb legoas.

Academia Pordo Dr. Antnio Baio,

98

ROTEIRO DAS PARTES DA GUIN


(Sculo

XV)

TITOLO DE ANAGU:
sabe que a emtrada deste Rio de anagu e da

It.

do sudueste e de Tufia furna de Samta Ana h


e esta furna t

bamda

3 lego as

hu restimga q say a beste. Da furna de Sanita

7 montas h 4 lagoas da Pta de Tofia


hu baixa da banida
Cabo h 20 legoas e

Ana s
Amgra

do>

de nor nordeste.

30
h 7
legoas. E do Resiguate de Cydade s Pallmas h 20
legoas. E das Palmas a anagu h 5 legoas.
jaz
+ sabe q toda esta costa de Tofia a Chalo
norte
e toma a quarta de noroeste sueste h na rota 70
legoas.
+ sabe que da banida
do Cabo dAra (

de Tofia ao cabo dAra [h]

legoas e

ao Resguate de idade

sull

sabe que o Chalo

e sudueste e

isabe

leste oeste e

20

h na Rota

3
(

com o Cabo Verde

22

que a Jlha do

Sall

legoas.

c a Jlha de

toma a quarta do noroeste

[ego] as.

E Sam

Sam

e sueste

Nicolao c Stt e

outras Jlhas jaze noroeste sueste

jaz nordeste

h na

Nicolao jaz

h na derrota

com

todas as

rota 13 legoas.

+ sabe que a Jlha de Sam Nicolao c a Jlha do Fogo


Brava

jaz norte e sul

+ sabe que

a Jlha da

Sall jaze norte e sul.

1
)

2
)

3
(

h na rota

Boa

50 l[ego]as.

Vista e a Jlha de

Mayo

da Ilha de Mayo Boa Vista h

e a

do

12

Valeoitm Feamandes, p. 214: cpo darea.


Ib., p. 214: Cydie.
Ib., Charlam.

605

l[ego]as.

de

Boa

Vista Ilha do Sall h

amtre a Jlha de Mayo


3a

bora

).

jaz c a

8 l[ego]as.

Boa Vista est ha baixa mea


Jlha de Mayo e Boa Vista norte sull e
e a

toma a quarta do nordeste

e sudueste.

navio que for dEspanha

Boa Vista e de Mayo e for pera a Jlha de Sam


Tyago vay da bamda do sull delas por amor desta baixa. Doe ouuer vista de

brars a Jlha de Mayo.

sabe que a Jlha de

mtanhas

sabe q a Jlha de

da

bamda do

Mayo

dos Allcatrazes
norte

ha emtrada

norte has

c o Porto dos Allcatrazes jaz

estes

allta

e guarte

do que

vires.

sabe que o Cabo Brquo c o Cabo Verde jaz norte

les-

5 legoas o Porto
synaes ha mtanha
da
a 5 legoas
Porto dos Allcatrazes

oessudueste h na rota

nordestes e

bamda do

Mayo

da parte do sudueste.

altas e

h na rota 125 legoas

sull;

hirs fora do cabo 5 legoas.


h 8+ sabe que de anag Mata dlgudel
achars
l[ego]as; esta mata dura 4 l[ego]as
medaos darea e destes medaos ao Cabo Verde h 8 [ego]
e

tres

as.

CABO VERDE:
sabe que amtes que chegues ao Cabo Verde achars estes

It.

synaes

ha
s

terra

ao lomgo

preta

do mar e h tudo

praya.

legoas achars h ylheo


2
+ sabe q deste comeo a
da bamda do norte ao som do prumo e logo vers o Cabo

Verde, o quall

estes sinaes

qudo
s

do norte vers h mte redomdo soo


delguada

e esta

ao mar, e

3a
(

4
(

606

Ib.,

este

mea

fores

da bamda

ima de ha pomta

pomta delguada h o Cabo Verde q mais say


t h arrecife dereito au sudueste e da

cabo

coroa.

Ibi., p. 215:

Gudumes.

bamda do

sudueste faz este mote desy cabo, e a pta deste


5

arreife c as Jlhas dos Proedes

na

rota

legoas.

e jaz noroeste sueste;

o navjo que quiser hir per amtre

elas e a terra hir e guardese

do que

+ sabe que o pouso destas


bamda do mar per todas Jlhas da

vjr.

Jlhas h este:
terra

que

te

pousars da

demore ao norte

a terra por amtre as Jlhas e a quarta do nordeste podes pousar

30 braas 15 braas achars area

grosa.

TITOLO DO CABO DOS MASTOS:


sabe que esta Jlha gramde

It.

do sueste

e outra

bamda
ao Cabo

duas amgras, nua da

da bamda do noroeste

e desta Jlha

amtre ambas daly a ha legoa do Cabo damtre ambas [h]


outra legoa.

em

sabe que esta Jlha da Palma est ha gramde ceada;

esta Jlha podes pouzar e espalmar se quiseres, he o pouso

bamda do sueste e defrmte de ha praya e


amgra pequena e defromte muitas cabeceiras esta Jlha te
ha amgra amtre has pedras.
+ sabe que a Jlha dos Proeevs ( 6 ) c o Cabo dos Mastos
jaz leste oeste e toma a quarta do noroeste e sueste e h na
dos navios h da

fase

rota

+
Cabo

[ego] as.

sabe que este Cabo t has barreiras vermelhas e do

12 legoas.
10 [ego]

dos Bar-

Gambeya

(sic) jaz

dos Mastos aos Barbais h

bas ao Rio dos Lorgos

6a
(

as.

sabe que o Cabo Verde c o Rio da

sabe que o Cabo Verde c os baixos de Casama e o

noroeste sueste e h na rota 25 legoas.

Cabo Roxo

jaz noroeste sueste;

h na rota

50

[ego] as.

ler-se:

Negros.

Ibi., p. 215: Protenes.


Ibid., p. 216: Paroeoees.
6a ) No original de Valentim
(
)

Fernandes parece

07

sabe que estes baixos de Casama s aloeste dereitos e

dura atee o Cabo de Samta Maria

do Cabo de Samta Maria

se

comea os baixos de Gambea. Este baixo de Samta Maria


ha barreira vermelha, ima de sy ha arvore grade.

+ sabe que amtre Gambeya e o Rio de S Pedro estaa este


Cabo de Sta Maria da bda do sueste do Cabo e t h palmar
rallo; este Cabo t has baixas sobre agoa que sam a loeste
dereitas ao maar tres ou quatro legoas.
+ sabe que o Cabo Roxo t estes synaes: t muitas barreiras
vermelhas, tre estas barreiras vermelhas estaa este
e faz de sy ha terra escalvada; ao sueste deste
est

ha baixa a

5 legoas q

se

chama a Baixa do

est c ele nor nordeste e susudueste e est

+ sabe que
o Falulo

Cabo Roxo ao

[d] o

estes synaes

bda daloeste grades.


timga de pedra pera

3 braas

vollta e

h pallmar,

5 legoas e

barreiras vermelhas

barreira h

achars

Falullo;

ima dagoa.

Fallulo h

duas

leste, esta

Cabo Roxo
Cabo Roxo

ima de sy ha

h pouso

boa vaza

da
res-

e pousars

agoa toda

brqua.

+ sabe q o Falulo c o Rio de S Domingos jaz leste oeste


legoas.
toma a quarta do noroeste sueste e h na rota
9
+ sabe que o Rio de Sam Domingos t has baixas q saem

a loes sudueste
4-

Grde

4 cu 5 legoas ao maar.

sabe que o cabo

Roxo

jaz noroeste sueste e

na Rota

25

c a Jlha

Roxa

toma a quarta de

e o

cabo do Rio

leste oeste e

[ego] as.

Cabo Roxo c a Pomta de Sam Martinho jaz


[ego] as.
noroeste sueste e h na rota
20
+ sabe que do Falulo pera o Cabo do Rio Grde tudo he

+ sabe que

vaza e a lugares area mesturada.

sabe que [o] navio que estiuer ao Cabo

legoas pelo sudueste e

Roxo

ouuer

30 ou 40
tam aver de ty aos baixos 25

de dobrar os baixos do Rio

Gramde h de

hir

legoas fazdo este caminho demorate a Jlha dos Allcatrazes

608

demoiarte c o Cabo dAmgra

do norte

6 legoas

+
1

elas

77

8
(

leste e hirs

aver de ty a terra

Demorarte as Jlhas dos Jdollos


terra digo

4c legoas

a quarta do sueste e aver de ty a ela

leste e

da bamda

25 legoas.

lessueste e

aver de ty a

[ego] as.

sabe que se fores ao pego das Jlhas dos Alcatrazes

40

demdar a terra s dyr leste e a


como sdares e achares
braas
14
legoas e n vers terra, e se terra
5

[ego] as e quiseres hir

quarta do nordeste e

aver de ty a terra

vires ser as Jlhas dos Jdolos e demorarte

sueste e

a quarta de

a erra Lioa ao

leste.

sabe que as Jlhas dos Jdollos c a Serra Lioa jaz noroeste

sueste e

toma a quarta de

leste oeste e

h na rota

17

8a
)

legoas.

sabe que

Grade vers

como

estes

fores

synaes

tamto avamte como a boca do Rio

gramdes
s

momte maa

tamtes e de juzamtes muita agoa de

tomar fumdo achars

45 braas

na metade da boca do Rio

e se

na pomta dos baixos e sers


corporado

os

baixos

mom-

e se quiseres

e se achares vaza sers

achares area e for parda sers

16

dares e achares area brqua muito

sull

corremtes de

podes

[ego] as deles e se s-

meudinha lavada, amdars


hir

loessudueste

ao

por que este fumdo h do campo deles; e como fores

tamto avamte como a Jlha Roxa e somdares e achares h fumdo

gramde e vermelho, este fumdo e o desta area brqua todo h


braas e como fores
h
braas ou
ou
12
15
14
nas
18
braas n te deas mais porque h muitas baixas.
+ sabe que o esteiro de Caterina c a Ilha Fermosa jaz
leste e oeste e h na rota
10 legoas; o navio que estiuer pousado na Jlha Fermosa e quiser hir pera Horoma ( 9 ) vaa ao
legoas.
nordeste e h na travesa
10

Ibi., p. 216: dia Verga.


Ibi., p. 216: lxxv.
8a Ibid., xxbij.
)
(
9
Ibid., p. 217: Gromsa.
)
(
)

O
MONUMENTA,

2. a

39

sabe que o navio que estiuer na boca do Rio amcorado

Gramde v

e quiser hir pera fora do Rio


loeste

se

ao sudueste e de

25 legoas; emt lhe demorara [] as Jlhas dos Jdolos


65 legoas.
aver de ty a
eles

lessueste e

sabe que o navio que partir do Cabo da Verga pera a

Serra Lioa e leuar o tpo feito hir pera amtre o

Cabo de Sagres

e as Jlhas dos Jdolos se quiseres [hir] ao sudueste vers as bar-

Cabo da Vergua h ha serra soo que faz tres


do noroeste; e este Cabo da Vergua todo h
ujo pera o Rio do Mino ( 10 ). E dele ao Rio do Mino ( 10 ) h
reiras; e este

mamas da bamda

5 legoas

e jaz noroeste sueste.

sabe que este Cabo de Sagres

com

Cabo Ledo

e as

Jlhas dos Jdolos jaze noroeste sueste e toma a quarta de norte


sull e

h na rota

+ sabe que

20

[ego] as.

as Jlhas dos Jdollos t estes conhecimentos e

15 braas e 12 e 16 achars vaza; n ajas


n vires as Jlhas
deer atee as 8 braas e
medo de
e

se

te

meuda

dos Jdolos e fores pasado pera a Serra Lioa achars area

mesturada c mchas

+ sabe que

10a
(

britadas.

as Jlhas dos Allcatrazes c as Jlhas das Galli

nhs jaz[e] noroeste sueste e toma a quarta de norte e

h na rota

10

- sabe q

sull e

[ego] as.

a Jlha de Brasyge

c o

Cabo de Bugoba

jaz

noroeste sueste.

Cabo da Vergua c as Jlhas dos Jdolos jaz


legoas.
h na rota
12
4sabe que o Cabo do Rio Gramde com as Jlhas dos Jdollos
noroeste sueste e toma a quarta de leste oeste e h rota

sabe que o

noroeste sueste e

jaz

45

legoas.
sabe que das Ilhas dos Idollos ao Rio de Casa

4-

12 legoas e jaz em lesueste


10
a)

p. 217: Nuno.
Ibi., p. 217: conchas.
Ibi., p. 217: Visege.

Ibi., p. 218: Casse.

(10

12
(

IO

Ibi.,

e oesno roeste.

12
(

sabe que das Jlhas dos Jdollos

noroeste sueste e

com

as Jlhas Bravas jaze

toma a quarta de norte a

sull e

h na rota

30 legoas.
sabe que as Jlhas dos J dolos com as Barreiras jaze noh na rota
1 [ego] as.
16
E das Barreiras

roeste sueste e

ao Rio de Case h


5 legoas;

este Rio de Case te ha Jlha


pequena na emtrada e deste Rio ao lomgo desta Jlha pera a

bamda do norte.
+ sabe que o Cabo
roeste sueste e

de Sagre [s] c o Cabo Ledo jaz no-

h na rota

27

estaa na trada do Rio de

May-

toma a quarta de norte

e sull

legoas.
+ sabe que o Cabo Ledo
polla.

+ sabe que este Cabo Ledo t h arrecife q sae alloeste


mea legoa e se vieres das Jlhas Bravas pera tomar agoa [h]s
de dobrar este Cabo pela bamda do norte e se fores destas
Jlhas dos Jdollos meterte s de demtro delia da bamda do norte.
+ sabe q o Cabo Ledo c as Jlhas Bravas jaz norte sull
h na rota

10

[ego] as.

sabe que atravs da Serra Lioa

20 e 18 braas

achars o

30 braas

funido

maneira de

prumo no apega nada dele sen algu pedrinha ou


agraa 13 ) do mar; neste fumdo matars pargos ( 14 ). Como

sabrio e o
(

fores

10 ou 15 braas pera a Serra Lioa achars

area grossa.

+ sabe que o navio que quiser pousar as Jlhas Bravas da


bamda do sull, h de hir amtre as Jlhas e a Serra Lioa e nesta
boca est ha Jlha pequena e h te de fiquar da bamda da
Serra se quiser [es] hir pousar

8 braas

ficarte as Jlhas

pequenas da bamda da Serra.

+ sabe que

13
)

14
,(

[entre] a Jlha

Pequena

a Gramde est h

es-

Ibid., p. 218: argao.


Ibid., p. 218: pragetes.

II

palmadouro

bamda do
e

ahy agca pera tomar;

sudueste

se quiseres

28 ou 30 braas

pousar da

achars area

pode andar navio de redor destas Jlhas Bravas.


sabe que as Jlhas Brauas

do sudueste

outra da

t estas

bamda do

ha da bamda do noroeste

outra;

os

agoadas, ha da

noroeste,

ha

bamda
da

direito

valle amtre

dous motes

mayores da Jlha.

+ sabe que

a outra agoada da

esta muitas baixas e

nam

mea mtte pera ima


pedra

e se quiseres

bamda do

sueste

(sic)

duas moutas, e amtre estas duas moutas

estes synaes: estaa tre

[se]

e esta

pode hir tomar agoa sen de

agoada

14a
(

nae debaixo de ha

cavar achars muita agoa.

+ sabe que estes dous momtes que aima die maiores, faz
ha aberta que pasa o mar de hu bamda a outra.
+ sabe que os baixos de Samta Ana dura a la mar
15

legoas ao sudueste.

sabe que o navio que for pera baixo e estiuer vista da

5 ou 6 legoas fores por


15 legoas n ajas medo;

terra

liuro falia

este

caminho que

este

calma

e o

e se fezer

navio n talhar, pousars por amor da momtamte, se

te

llamar sobre os baixos e as agoas deita todas ao sueste.

sabe que se fores de dia vista das Jlhas Brauas podes

hir por

ima dos baixos

4 ou braas
5

[e

dabrars]

todo e se somdares achars area preta.

+
terra

sabe que se quiseres hir por amtre as Jlhas Bravas e a

podes hir por demrro dos baixos ao sudueste e n

ts

3 e nos bamquos 3 bra


as de preamar e
e como os pasares acha3 / sobre
rs 5 ou 6 braas atee o cabo de Sta Ana.
mais de duas braas ou
l

ts

eles,

+ sabe q se estiueres tamto avamte como as Jlhas Bravas


para aver de dobrar os baixos de Samta Ana vai te pelo sudueste atee

14a
(

I2

no legoas ou 14 braas,

Ibi.: agoa.

digo atee

14

braas achars area limpa

e des

que

te fizeres

10 legoas

das Jlhas Bravas, logo podes hir tua rota, pera mais seguramte

30 braas e

poderes hir atee as

logo podes hir seguro

+ sabe que
vaza e

25 braas

se fores de dia

+ sabe que
lessueste

podes hir

ou

Cabo de Samta Ana

e oesnoroeste e h na rota 10

+ sabe q o Cabo de Samta Ana


14b
)

s do

Cabo das Palmas

5 legoas

14 ou

de

Samta Ana

c o Rio das Palmas


e

estes

terra

delas e no

Palmas

meo da boca

ha Jlha e a emtrada do Rio das

jaz noroeste sueste.

+ sabe que o Rio das Palmas com o Cabo


oeste e toma a quarta do noroeste sueste h na
1

mar

oeste e h na rota 14 legoas


o Rio das Palmas
ha lombada e
synaes Da bamda daloeste
delguada c 7 ou 8 pallmeiras de lomgo

jaz leste

hu

se estiueres a la

toda esta costa corrers lessueste atee o

Cabo das Palmas.


+ sabe que o Cabo de Samta Ana
t

Cabo das Palmas e


toma a quarta de

legoas.

+ sabe que o Cabo


dele

c o

jaz[]

legoas.

se corre noroeste sueste e

marte

leste oeste e

30 braas achars

lessueste seguro.

as Jlhas Bravas c o

toda a outra costa

15

em

a quarta do sueste e lessueste.

leste e

15
(

rota

jaz leste

30

[ego] as.

sabe que o Cabo do

noroeste sueste e

Momte c o Cabo Mesurado

toma a quarta de

leste e oeste e

jaz

h na rota

12 legoas.
+ sabe que do Cabo Mesurado h Mata
h duas

legoas; este

Cabo Mesurado

faz

de Samta Maria
hu eada da bamda

daloeste.

+ sabe que

(i4b)
15
(

ifj

Ibi.,

este

Cabo Mesurado

t estes

synaes

h h
s

marrarte.
p.

220: cabo

do Mote.

613

cabo raso no maar

e t

ha arvore

ima de sy q sogigua todas

as outras; e sabe que da Mata de Samta Maria a

2 legoas

vers duas arvores alltas q parecem pinheiros; e sabe mais que


da Mata de Samta Maria estaa hu arvore grosa copada no

mar;

+
h

sabe q da Mata de Sta Maria a


da bamda de leste na ribeira.

serra

5 legoas estaa ha

sabe que da Mata de Samta Maria ao Rio de S Paulo

6 legoas.
+

sabe que do Rio de

5 llegoas

de

h ao

Sam

outro.

synaes: o Rio est atravs de

Paullo ao Rio de

Jumquo [h]

Paulo

te estes

h a

mesma

o Rio de

hu gramde

serra de

S Paulo e sabe que esta costa

no roeste

Sam

serra;

se corre lessueste e oes-

toda a terra de malagueta.

s
hu
Jumquo t estes synaaes
eada da bamda daloeste e da bamda de leste t ha arvore
grosa e todo [o] Rio do Jumquo at o Rio dos estos achars

sabe que o Rio do

muito arvoredo groso.


synaeas: t

ha

sabe que o Rio do Jquo tem estes

terra (sic) grosa

da bamda daloeste

ima de

da bamda de

soo e da bda de

maior serra

fica

3 ou 4

tres delgadas.

Jumquo ao Resguate de Sueiro tudo


[a] o lomgo do maar ficam tres Jlhas e a luguares

sabe que do Rio do

h pedras e

praya

leste

sy; a

ha arvore grosa redomda


a hu legoa t hu serra pequena e faz

ylheos pequenos e da bda daloeste

de sy

leste

e a lugares

pedra grde.

sabe que atravs da serra no

mar

esta

hu pinha dar-

vores que pareem pinheiros.

sabe que d [o] Rio do

4 legoas
do maar

e o

atee estas

Jumquo

ao Resguate do Sueiro h

4 legoas

Resguate do Sueiro

t estes

h pedreira ao lomguo
synaes

da bamda
s

ha serra pequena no serto; como fores tamto


avamte como o Resguate de Sueiro ficarte a serra por ima
do Resguate de Sueiro; este Resguate de Sueiro t
ar4
daloeste

vores grdes soos que parece pinheiros e daly ao Rio dos estos

614.

2 legoas

como

fores

tamto avamte como este Res-

guate logo vers ha mata que faz de sy cabo e se fores

lomgo da

legoas ao

terra

Cabo das Baixas

n vers da outra bamda

terra, e aly

e ally o Rio dos estos e amtes que che-

gues ao Rio dos estos hu lego a achars

bda

3 Jlhas

da

daloeste.

Cabo das Baixas est ao sueste da bamda


do Rio dos estos e quamdo fores do Resguate do Sueiro pera
pousar no Rio dos estos levars fora de ty hu gramde mata

sabe que o

darvoredo.

+ sabe que do Rio dos

estos

legoa
1

achars

pedra que faz de sy Jlheos.

+
2

sabe que do Rk> dos estos ao Jlheo da Palma [h]

legoas.

este Jlheo

ma; podes passar a

da Palma no meo

terra dele e

nom

hu gramde

achars mais de

5 braas.
4-

pal-

4 ou

sabe que deste Jlheo de Palma ao ylheo Caguado h

legoa
1

podes hir amtre

ao pego deste Jlheo Cagado estaa hs ylheos;


eles e o Jlheo

Cagado

e achars

braas.

7 8
e

+ sabe que do Resguate dos Jenoezes ao Rio de Sam Vicente h


l[ego]as e do Jlheo Caguado ao Resgate dos
4

Jenoezes h

[ego] as.

+ sabe que o Rio de Sam Vicente t estes synaes: da


bamda de leste t hu morro de pedra na boca que paree gual
e
1

do Rio de S Vicente praya dos escpravos h

[ego] as.

+ sabe que amtes que chegues ao Resguate de Jenoezes da


bamda de leste est hu ylheo da bamda daloeste. Do Resguate
dos Jenoezes ao Resguate dos Portugueses h
este

Resguate dos Jenoezes

ha legoa e podeis pousar a

legoa,
1

hua baixa ao sudueste ao mar

terra dela.

sabe que este Resguate dos Jenoezes t ha pomta dar-

voredo e

muitas palmas e faz hu eada da

bamda

daloeste

615

podeis pousar

2 legoas e esta
7 8 braas h vaza.

Rio de S Victe h

e daly ao

sabe que esta praya dos escpravos

tres Jlheos e

de S Vicente

de qudo

mar da bamda do
e destes

qudo e

synaes

te estes

bamda do Rio

sudueste pera a

Jlheos estaa hu

se quiseres

podes pousar daly atee

prumo na mo por

pomta

pomta baixa q arrebemta

pousar na praya dos escpravos

estes Jlheos e esta

baixa hirs c o

7 e 8 braas
18
Jlheos pousars

luguares h ujo

e se quiseres pousar fora destes

20 braas. E achars limpo.


h 5 legoas.
lagoa

E da

praya dos escpravos

16

sabe que a Lagoa t estes synaes: h ha alago a

redomda

chama o mar

17
)

legoa

16
(

da terra e de-

fromte dela na terra firme est h morro de pedras e ally h

o Rio da Lagoa

mea legoa
bamda de

16
(

);

da bamda

est

ha baixa; amtre

leste

he o pouso ao

18 20 braas e
e

+
do

16
)

esta baixa e a terra firme

mar da

lagoa

16
(

a
da

podes pousar

achars limpo.

sabe que os Cur[r]aes

t estes

synaes

no
s

direito

5 ou 6 palmas e s os Curraes dos


ao Cabo de S Clemte h 4 legoas. E dos Cur-

rosto t

Curraes

daloeste desta lagoa

ally

Cabo de S Clemte achars h cagado no mar e


o Cabo de S Clemte h h cabo verde escallvado e tem has
pailmas ima de sy e do 'dito Cabo a
legoas achars
2
h Jlheo caguado de aves.
raes pera o

+ sabe que do Cabo


h

10 legoas.

Cabo das Pailmas


toma a quarta de no-

de S Clemte ao

jaz leste oeste e

roeste sueste.

sabe que o navio que estiuer pousado na Lagea e ouuer

vista dela e se quiser hir pera baixo

vai te ao sueste e a quarta do sull

16
(

17
(

616

Ibi., p. 221: Lagea.


Ibi., p. 221: cham no

mar.

h de fazer

este

8 legoas;

caminho:

emt podes

hir ao sueste e dobrars

o Cabo das Palmas

e se fores de dia

vai te ao lomgo da costa seguro e guarte do que vires.

Cabo das Palmas c o Cabo das Prayas jaz


10
legoas.
leste e oeste e h na rota
+ sabe que do Cabo de S Clemte aos Curraes h
5
legoas e nos Curraes est h ylheo e pode hy navio hir a
tema dele; e o Rio de S Clememte t h pouso e se quiseres
ou
ou
braas tre dous morros
pousar
6
8
7
de pedra de frte de ha praya e aly h Hmpo e achars are a
meudinha e podes pousar da bda daloeste se quiseres; tudo h

sabe que o

limpo, da bda de leste h ujo.

sabe que o

Cabo das Palmas

synaes: h

t estes

h cabo

delguado hde estam muitas baixas sobre agoa e podes por

amtre elas e a terra pousar seguro homde h limpo achars


7

braas e
+

sabe que

h ha

do>

Cabo das Palmas

[]

Alde de Portugual

maneira de lbada escallvado e h h

Jlheo sarrado e c ele este Jlheo


e

[]

legoa; esta Alldea de Portugual t estes synaes

h morro verde
sy

vaza.

arvores pequenas ima de

Cabo de Portuguall est hu alldea e podes pousar


de leste; e desta pomta a mea legoa h area limpa

sobre o

da

barrida

em

15 18 20 braas,

e daly te podes [mandar] vir

comer e h aly muitas almadias. Da


legoas ( 17a ).
10
Alde de Portugal ao Cabo da Praya h
+ sabe que da Alde de Portugal ao Cabo da Praya tudo

ostras e outras bitalhas de

h h e a lugares achars morros de pedra.


tugal

3 legoas

o Rio de
Jlheo.

ma [n] se
+

Sam Pedro

d Alde de Por-

achars h Rio pequeno que se


e

da bamda de

leste deste

chama

Rio est

h.

daly por diamte vers prados verdes na terra e chaestes

prados os Rosaes.

sabe que deste Rio de

h morro verde
(17a)

Ib.:

Sam

Pedro

e faz de sy cabo; este

2 legoas achars
morro verde

em

sy

viij legoas.

617

4 ou 5 palmas

e daly ao Cabo da Praya h


5
Cabo da Praya h h cabo q t muitas palmas
na pomta e ally esta h reife apegado na terra.
+ sabe que deste Cabo da Praya pera o Rio de Samto
Arndr se corre a costa lesnordeste e oessudueste e do Cabo da
legoas estaa h mote redomdo no mar que sePraia a
5
nhorea toda a terra e deste morro Pta das Aknadias h
legoas; e este

legoas

e deste

mote pera a Praya das Almadias achars


e t ha gramde povoaam.

h ylheo no mar gramde

synaes
ha

sabe que do Jlheo da Praya das Almadias [h]

Praya das Almadias

legoas; esta

com muitas

ra delguada

t estes

ter-

pallmas; esta terra h muito apro-

veitada.

+ sabe que
bamda daloeste
4

motes.

legoas da
3 ou

Praya das Aknadias a


2
ha eada; esta eada t
da bamda de leste se faz ha pomta
desta

se faz

muy gramde

alagoa

ha

brqua e

barreira

18
(

brqua.

se fores

+
t

bamda

da

em mar

goas] paree vela de navio; e da

de S Tiago h

de

leste se faz

4 ou 5

[le-

Pomta das Almadias Pomta

4 legoas.

sabe que o Rio de Samto

hu

e estaa

Amdr

t estes

synaes

na barra h morro de pedra que faz de sy Jlha

h arvo-

redo allto que t os pees braos e pera cima da boca deste


Jlheo est ha serra

(sic) allta; e

o Rio demorarte esta terra


este.

da bamda de

no mar.

por diamte

se

da

bamda

comeam

18
)

19
(

de

leste

618

de

como

fores tto

avamte como

ao norte e a quarta de noro-

Rio est hu terra (sic) grossa


h ha gramde povoa e daly

leste deste

nesta terra grossa

vermelhas duro

(sic)

as barreiras vermelhas; estas barreiras

4 legoas

leste est

n h acabamto delas

19
(

).

h mte redomdo vermelho que senho-

Valentim Fernandes, p. 223: lagea brca.


Valentim Fernandes, p. 223: E no acabto delias na banda
est hu mte vermelho no mar.

E deste mote vermelho a ha legoa se


hu aberta darea.
+ sabe que este mote Vermelho com a Pomta de Samtiago
a Praya jaz nordeste sudueste e toma a quarta de leste oeste

rea todas estas barreiras.


faz

e tudo h limpo se quiseres pousar este

ao Rio da Lagoa [h]

20
)

monte Vermelho

[ego] as.

sabe que este Rio da Lagoa t estes synaes: por ima faz

hu arvoredo gramde

allto e rallo

que pare pinheiros;

se fores

ao lomgo da terra logo vers [a] aldeya e faz hu gramde

5 ou 6 palmas na metade da praya. E


comea as 7 aldes
por diamte duro
15 [ego] as esta povoaam.
+ sabe que o [a]cabamento destas 7 aldes
synaes
h palmar ralo e faz hu aberta daly ha
faz hu terra no serto e faz hus mchas br7 legoas
quas e destas mchas se faz hu Rio a 2
e do aca

bamento destas
aldes Serra Morena
faz
toda
7
aberta e t

e esta alldeya se

t estes

se

legoias

se

terra

baixa.

sabe que toda esta costa at o Rio de Samto

lesnordeste e oessudueste, toda allcamtilada e


se

n a mea legoa

hu legoa da

pousares 2 legoas
E
36 braas; tudo limpo.

braas.

ou

e a

se

AHMF Livro

das Rotas

de

Amdr

jaz

n podes pousar

20
achars 30

terra e achars

da terra

Lisboa,

de

Joo de Lisboa,

fls.

33V.-38V.

20
(

Valentim Fernandes,

p. 223: e deste.

99

COMO COSTUMAMOS NAVEGAR ESTAS ETIPIAS


DE GUIN, DA CIDADE DE LISBOA
Da

provncia da Lusitnia dos Reinos de Portugal, onde

situada a muito antiga e excelente cidade de Lisboa, metropolitana de nossa ptria,

mos

natural, por

el-rei

donde ns Duarte Pacheco, autor,

mandado

so-

do Serenssimo Prncipe

e licena

D. Manuel, nosso senhor, o primeiro deste nome que nos

ditos reinos reinou,

em

sua frota e naus costumamos navegar

as Etipias Baixas de Guin e assi as Altas, que os opulents-

simos Reinos da ndia so chamados; nas quais cousas prece-

demos

tdalas geraes.

porque esta nossa obra tomou princpio da boca do Es-

treito oucidental,

res

comearam

donde Plnio

Pompnio Mela

e outros auto-

[a] escrever sua cosmografia, por ns seguirmos

sua ordem, trouvemos dali nosso caminho e rotas at a Angra

dos Ruivos, quase todo ao longo da costa, somente pera

como toda vem continuada

saber

em ordem;

se

a qual nave-

gao, per esta via, traz grande rodeio, e se alonga muito a

viagem pera

as ditas partes. Portanto,

vamos

direitamente

cidade,

em

fazer,

as

rotas

faz,

do que

se far

em

vem

ordenado.

partindo desta preciosa cidade de Lisboa,

em

costumamos

mais breve tempo esta nave-

o caminho do su-sudoeste duzentas lguas,


sero

escre-

seguindo a costa e ribeira do mar,

vindo do dito Estreito, como de trs

convm que agora

caminho que desta excelente

tdolos meses do ano, pera as Etipias

por que se saiba como

gao se

em

devem

fazer

fim das quais

vinte e oito graus de ladeza, da linha equinocial contra

o plo rctico; onde, por este caminho, achada a ponta de


Handia donde h [a] ilha de Forte Ventura, a das sete ilhas
das Canrias. E, assim, da dita ponta partindo ao sul

do
20

sueste, por

e a quarta

quarenta e cinco lguas de caminho acharo a

Angra dos Ruivos na


acima dos vinte

fica

aparta

em

na qual, no item que atrs

terra dalm,

e trs captulos, falamos.

esta

angra se

da equinocial contra o setentrional plo,

ladeza,

vinte e cinco graus; e trs lguas desta angra,

[em] cinquenta braas,

pera seu mantimento.

podem

areia, e ali

em

mar, acharo

fazer grande pescaria

em busca

deste lugar correro a costa

do Cabo Verde, como se adiante dir.

com a Angra

Item. Jaz a Angra dos Ruivos

dos Cavalos,

nor-nordeste e su-sudoeste, e tem na rota doze lguas.

nome

este

porque o infante D. Anrique mandou

lhe foi posto

ali

por capites Afonso Gonalves Baldaia e o dito Gil Eanes de

que atrs falamos, com gente de cavalo, fazer


cativarem mouros;

valos.

esta terra

pela rota quando a

por esta causa

muito

homem

este rio

do Ouro

salto

pera

de conhecer: somente se conhece

com

do norte e

e sudoeste, e toda a quarta

um

chamou Angra dos Ca-

vai demandar.

Item. Jaz a Angra dos Cavalos

lguas.

se

se aparta

o rio do Ouro, nordeste


sul, e

em

tem na rota doze

ladeza, da equinocial

contra o plo rctico, vinte e quatro graus; e tem por conhecena, da

banda do

nordeste, trs

montes de areia razoadamente

altos. E toda a terra que vem da Angra dos Ruivos, ao longo


da costa do mar, at o rio do Ouro razoadamente alta e
igual como a mesa; e a esta se chama a Terra Alta e os Alarves e Azenegues por outro nome lhe chamam Azara. E no cabo

desta terra alta, onde est

do Ouro.

rio

terra delgada, baixa, ali est

dura esta terra alta quase trinta lguas de

longo.

E quem

for sobre este rio

o conhecerem,
ditos

que

da

scilicet

do Ouro, orne por

que se aparta da equinocial,

vem da banda do
terra

onde

se faz

da gvea da nau,
de lago, e onde

estes sinais pera

a saber, os vinte e quatro graus sobre-

nordeste, e

e os trs

alm

disto

terra delgada; e

e olhar

montes de areia

como

quem

est

subir

no fim

em cima

pera dentro da terra, ver maneira

isto vir, a

rio

do Ouro.

toda esta costa

621

do cabo do Bojador at

nem

sem arvoredo

E em

E quem

per diante, mais de

do mar ou mais,

serto, vinte lguas

azenegues.

ali e dali

em

erva e deserta, salvo

andam

neste rio quiser entrar poder

achar

alguns alarves e

em

ir

leste e

sul

da mo

da entrada deste

e tanto que for por ele


ilha

que no meio

em bom

meia
a

mo

meter parte

e sudoeste; e guarde-se de se

direita

a quarta

fica

braas e meia e quatro de preia-mor, e

trs

a mar, de nordeste

do

lguas,

toda esta costa h muita infinda pescaria.

do sueste, ao longo da terra de balravento que


esquerda,

cem

alguns lugares no

porque tudo baixo;

rio,

acima quase a lgua at junto com a

dele est, ali

fundo limpo.

podem pousar em

trs

braas e

per dentro per

este rio corre,

quatro ou cinco lguas, e nela no h ugua doce

terra,

salvo no

ms de Agosto

de Setembro, quando

podem tomar alga ugua em

trovoada; ento,
rio foi descoberto

ali

chove de

poas.

este

por Afonso Gonsalves Baldaia, cavaleiro do

Infante D. Anrique, que foi seu copeiro, e por Gil Eanes, tam-

bm

seu cavaleiro, capites de seus navios, que ento l foram,

no qual fezeram

mens honrados,
e por

um

um

salto

em que

cativaram

ho-

seis alarves,

os quais se resgataram por dez escravos negros

pouco de ouro

em

p, os quais negros e ouro foi o

primeiro que daquelas partes ao Infante D. Henrique trouve-

ram.

por

puseram nome, a

isto

este rio,

rio

do Ouro.

Item. Jaz o rio do Ouro e a angra de Gonalo de Sintra,


norte e sul, e

toma a quarta de nordeste e sudoeste, e tem na


E esta angra tem por conhecena, em cima

rota quatorze lguas.

no meio

dela,

o mar, tudo

trs

montes de

areia; e a terra

barroca de pedra; e

houver de surgir pouse ao som do prumo.


posto porque os alarves
capito de
esta angra

um

mataram

navio do Infante.

nem

que arra com

compre que o navio que

ali

este

nome

ali

lhe foi

Gonalo de Sintra, sendo

E quem

no houver de

ir

pera o cabo das Barbas e for pera cada

pera

um

dos rios de Guin, tanto que partir do rio do Ouro, faa o

caminho do sudoeste
622

trinta lguas

por

ir

fora do cabo das Bar-

bas, porque muito perigoso e de muitos baixos que

mar, como

saem ao

se adiante dir.

Item. Jaz a angra de Gonalo de Sintra e o cabo das Barbas,


nordeste e sudoeste, e tem

mau

muito perigoso e

na

rota dezasseis lguas.

saem ao mar cinco lguas ou mais, onde

E quem

vezes, navios.

no

cabo

este

e de grandes arrecifes de pedra que


se j

perderam, per

na enseada

for de dentro deste cabo

dele

pode salvar seno saindo, a loes-noroeste, pera o mar.

se

qual cabo tem por conhecena dous ilhus pequenos no rosto

dele, e

da banda da

linha equinocial,

terra tudo barroca alta; e ele se aparta

da

ladeza, contra o plo rctico, vinte e

um

em

graus e meio. Porm,

quem

Arguim ou pera cada

um

do sudoeste

trinta lguas,

partir

do

do Ouro e for pera

rio

dos rios de Guin, faa o caminho

por dobrar

este

cabo das Barbas e

seus baixos, e ento corra pelo sul e a quarta do sudoeste vinte


e cinco lguas, e ser tanto avante

ou

em

lguas dele,

seis

leste,

em

como o cabo Branco

cinco

mar, o dito cabo Branco lhe demorar

e ser vinte graus e vinte minutos da equinocial,

em

ladeza, contra o plo rctico.

Item. Jaz o cabo das Barbas e a Pedra da Gal, nor-nor deste


e su-sudoeste, e

tem na rota quatro

Gal tem, de longo, grandura de


longa e

feita

como a

lguas.

um

tiro

puseram

gal, lhe

esta

Pedra da

de besta; e por ser


este

nome no tempo

que a descobriu Afonso Baldaia, cavaleiro da casa do Infante

D. Anrique, e seu copeiro.

trinta e seis anos.

feio

(a qual

descoberta esta Pedra da Gal

foi

no ano de Nosso Senhor Jesus

Cristo, de mil e quatrocentos e

lalem desta pedra ser conhecida por sua

no h outra

tal

em

toda esta terra), ela tem

uns penedos, [] maneira de ilhus, da banda do sul. E esta


Pedra da Gal jaz com o cabo do Carvoeiro, nor-nordeste e su-sudoeste, e

tem na rota dez

lguas.

Item. Jaz o cabo do Carvoeiro e o cabo Branco, nor-nordeste e su-sudoeste, e

lguas

aqum do cabo

tem na

rota dezasseis lguas.

duas

est a angra de Santa Maria, toda limpa;

623

podem pousar

e dentro nela
oito e

em

dez braas.

sobre o rostro,

um

monte branco que parece

e a costa volve pra dentro


terra;

dez ou doze navios pequenos

e ele se aparta,

em

o cabo Branco tem por conhecena,

em

em

les-sueste, e

ladeza,

mdom

de areia,

ao sul no* parece

da Unha equinocial

vinte

graus e vinte minutos contra o plo rctico; e assi pela feio


deste cabo

como

pelo correr

da costa

e graus que se aparta da

pode bem conhecer. Porm, quem

partir do rio do
Ouro em busca do cabo Branco, faa o caminho segundo atrs
[se] diz neste derradeiro item, onde [se] diz que jaz a angra de

equinocial, se

Gonalo de Sintra e o cabo das Barbas.

DUARTE PACHECO PEREIRA

624

Ob.

cit.,

liv.

cap. 23. 0

100

DAS ROTAS E CONHECENAS DO CABO BRANCO


EM DIANTE, PERA O CABO VERDE
Item.

Do

cabo Branco

Arguim, os quais duram

E quem

largo.

estando junto

houver de

com

em

comeam

diante se

um

pera cada

ir

sete lguas

do

dos rios de Guin,

o cabo Branco, faa o caminho do sul e da

quarta do sudoeste dez lguas e ento corra


e a quarta

sueste, e ir ter

haver o dito cabo.

este

cem

caminho deve fazer por

vista

do cabo Branco, ao sul

salvo

em

nem

com

tem doze lguas na

que

terra,

neste

caminho esto

quem por

aqui for, deve

rota.

em seco.
mandou fazer o

ali

em

for

a ilha de Arguim, les-sueste e

sobre aviso que no d


castelo

fora dos

ao su-sueste no ver

alguns baixos de pedra e de areia; e


ir

ir

E quem

porque a costa a esta parte volve.

Item. Jaz o cabo Branco

um

est

indo pelo sudoeste,

ali,

baixos de Arguim, que so muito perigosos.

les-sueste,

lguas pelo sul

na angra das Almadias que

aqum do cabo Verde; e

oes-noroeste, e

os baixos de

lguas de longo e vinte de

trinta

na

ilha de

Arguim

est

excelente rei D. Afonso, o

Quinto, por Soeiro Mendes de vora, fidalgo de sua casa, despois da morte do Infante D. Anrique; ao qual Soeiro

Mendes

merc da alcaidaria-mor desta fortaleza e pera seus

filhos

os Alarves e Azenegues trazem a Arguim ouro que ah

resgatar, e escravos negros de Jalofo e

fez

vem

de Mandinga, e couros

de anta pera adargas, e goma-arviea e outras cousas; e de

Arguim levam panos vermelhos e azuis, de baixo


mantas de pouca valia que

lenos grossos e bordates, e

em

preo,
se

fazem

Alentejo, e outras cousas desta calidade.

DUARTE PACHECO PEREIRA


x
(

Cfr.

nota

Ob.

dU,

liv.

cap.

24.

ao documento n. 32.

625

MONUMENTA,

2. a

4O

101

DO DESERTO DE ARGUIM E DOS LUGARES


QUE ESTO ALM DELE
Toda a
dali

terra

que

vem do cabo

pouca povorao ao longo do mar;


serto.

do Bojador at Arguim, e

por diante cinquenta lguas, quase deserta

isto

pelo

e,

de muito

mesmo modo, no

causa o ser tudo areia e de muito pouca ugua.

a largura deste deserto dura acerca de duzentas lguas, e de

longo corre toda [a] frica, que se estende e dilata por novecentas lguas e mais contra ouriente at dar no outro

mar onde

habitam os Etipios sob-Egipto, vizinhos do cabo de Guardafune, e onde se

com

comea a entrada do

a Arbia, o qual de

nesta vila de

Mafoma

Audm h
E

de Guin, per terra.

Meca que parte


chamam-se Ezarzigui. E

estreito de

(*), e

grande trato de ouro que


j

em

outro tempo

[o]

pera dentro pera o mar Roxo. //


E Arguim com o cabo de Guardafune ambos jazem
paralelo, scilicet,

em

vinte e quatro graus de ladeza

equinocial, contra o plo rctico.

assi

trazem

estreito

vai

em um

da linha

a terra de Guardafune

como a de Arguim toda quase deserta e areia; e neste deserto


andam alguns homens salvages e nus que se mantm de gazelas que tomam em laos, e lebres e de cobras, as quais carnes
secam ao sol; e isto comem e no al. E esta terra se chama
Azara. E estes homens falam a lngua dos Azenegues e adoram
a burla da seita de Mafoma. E cousa maravilhosa como a
grande natureza proveu a tdalas cousas necessrias, porque
sendo este deserto de areia, a qual corre muito com a fora dos
ventos, nele esto as ilhas de penedos

com alga

terra a trs

(*) Mais um exemplo da m construo literria do Autor, com


cujo sentido no atinamos. Parece-nos haver um salto no texto feito
pelo copista.

626

e quatro lguas as das outras, e delas mais longe, as quais,

por

assi altas,

que os Alarves per

sinais

que

que as areias no podem

se

ali

cobrir.

estas so os

tem, pera seu caminho, e

em

acolhem aquela gente salvagem.

Arguim per caminho de trinta lguas pelo


achada a alagoa pequena que se
chama Idamm, na qual tod o tempo do ano acham ugua e
ali pousam os Alarves que vo de Arguim com suas mercaItem. Partindo de

deserto, contra ouriente,

tomam folga e do de beber a seus


tomam ugua pera o caminho. E quatro lguas desta

dorias, e doutras partes; e

camelos e

alagoa, contra o sueste, est outra alagoa


neste deserto h as

nesta maneira, scilicet,

fino,

salinas

acham, altura de

um

chamada

donde tiram muito

em

fita

como tbua

ou mais

longa, de a lgua de comprimento

de

seis

palmos de longo e

eu o vi

em

um

trs

terra

muoto

e s vezes menos,

a qual tem de grossura trs dedos; e esta cortam

delas carregam

muito

cavam a

certos lugares

cvado, a

Enseri.

sal,

em

cantidade

de largo; e destas tbuas cinco

grande camelo.

muito

bom

e alvo, e

Lisboa na casa da Mina, onde se fazem os tratos

de Guin, o qual

ali

trouxeram de Arguim.

deste deserto

levam os Alarves muitos camelos carregados deste sal pera a


feira de Tambucutu, donde por ele ho muito ouro.
Item. Adiante, ao sueste da dita alagoa

Idamm, per

es-

pao de quarenta lguas, pouco mais ou menos, achada a


vila

povorada de Azenegues que

se

chama Audm, homens

pardos de color; e ser de trezentos vizinhos, os quais so maco-

metas e guardam a excomungada

seita;

houve aqui maior

comrcio do dito ouro, primeiro que a Mina e outros

Guin fossem descobertos.

Deus tem, teve

um

rios

da dita

D. Joo, o Segundo, que


Rodrigo Reinei, seu escudeiro, por
j el-rei

gente dos Aze-

No descobrimos o documento de nomeao

rgia para este

feitor (**)

(**)

ali

e recebeu to

m companhia

desta

<oargo.

27

negues, que lhe conveio vir-se pra Portugal, e sua vinda e sal-

vao

foi

com muito

trabalho e risco de sua pessoa, e grande

despesa.

Audm

a quinze e vinte lguas de

esto trs lugares pe-

quenos povorados de Azenegues, os nomes dos quais o primeiro


Singuti, e o outro, Tinigi, e o outro, Mrzi.

trato de

ouro que

vem

todos

de Guin; e toda esta gente sujeita

a a gerao de Alarves que se

mantm

E em

chama Ludea;

e esta gente se

de tmaras e dalgum pouco trigo que semeiam nos pal-

mares, e de carne de cabras e carneiros.

desta terra nunca os antigos escritores souberam o que

ns ora sabemos, porque

se

o teveram sabido, no

com pequena

festa se alegraram.

Arguim

foi

descoberto por Anto Gonalves, cavaleiro e

criado do Infante D. Anrique, o qual por este servio lhe deu a

alcaidaria-mor da vila de

Tomar

(***),

DUARTE PACHECO PEREIRA

ob.

com

cit.,

o hbito de Cristo.

liv.

cap.

25.*.

(***) No encontrmos o documento de nomeao rgia. Apenas


descortinmos a nomeao de Frei Anto Gonalves para Administrador
do Mestrado de Cristo.
ATT -Chancelaria de D. Afonso V, liv. 30,

fls.

628

122 e 132V.

102

DO CAMINHO QUE SE
PERA DIANTE AT
DALI AT O CABO
PELA

DEVE FAZER DE ARGUIM


O RIO DE ANAG E
VERDE, PER DENTRO,
ENSEADA

Muitas cousas leixamos de dizer do deserto de Arguim e da

comem

onde

serra de Bafor,

os homens, e doutros lugares e

doutras notveis cousas, por seguirmos o caminho da costa do

mar de Arguim por

diante e no fazermos longo serm.

Arguim com o rio de S. Joo noroeste e


tem dezassete lguas na rota; e do rio de S. Joo

Item. Jaz a ilha de


sueste, e

ponta Tofia so [duas lguas;

Ana

so]

sete

lguas; e

ponta furna de Santa

e desta

desta furna ao

cabo da Areia so

quinze lguas; e do cabo da Areia [a] Anterrote so doze lguas;


e de Anterote s

Palmas de anag so vinte

palmas esto ao balravento do


nordeste.

toda esta costa do

se corre norte-sul; e

baixa

e perigosa,

de navegar.

rio

rio

lguas.

estas

de anag, da banda de

de S. Joo at estas palmas

a terra toda coberta de areia e muito

de muitos baixos de pedra e de areia, e

esta costa e

caminho muito desviado pera os

Cabo Verde e outras


ua muito grande enseada

navios que vo pera o rio de anag e


partes de Guin, porquanto se faz aqui

em

que entram os baixos de Arguim que duram mais de trinta

convm que nenhum navio que houver de ir pera


meta per dentro da dita enseada, mas do cabo

lguas; e no

anag, se

Branco deve tomar a rota pera o

em

dito rio e outras partes dali

diante.

Item. Qualquer navio que for junto

houver de

ir

pera o

rio

pelo sul e a quarta do sudoeste, por

ir

guim; e ento corra vinte lguas pelo


rio

com

o cabo Branco e

de anag, faa o caminho dez lguas


fora dos baixos de Arsul,

demorar-lhe- o

de anag ao su-sueste, e ser sassenta lguas dele.

fa-

zendo

este

dito , e

caminho,

tomar

qual

trs lguas, o
cial

per fora dos baixos de Arguim

ir

terra s

em

aparta,

rio se

como

Palmas, aqum da boca do dito

rio,

ladeza, do crculo equino-

contra o plo rctico, quinze graus e vinte e cinco minutos.

porquanto

se a barra e canal deste rio

muda

no

certa

sua

entrada, portanto no escrevemos aqui dela cousa alga seno,

quem

nele

houver de entrar, sonde primeiro a barra,

achar

a mar de noroeste e sueste contrria s mars da nossa ptria


da Espanha. //
E sobre a boca deste

rio, da banda do nordeste, est um


chama a mata de Chalo, e na mesma boca
uns baixos que saem ao mar a lgua ou mais; e

arvoredo que
dele esto

se

no ms de Julho, Agosto, Setembro, Oitubro,

traz

este

grande fora de ugua doce do monte, porque ento, nesta


natural inverno e

deste rio faa muito que

como

dele, e,
e

chove muito.

for junto

o piloto que for

terra,

sendo de noite deve surgir,

muito baixa

de conhecer; e todo seu conhecimento a dita

mata de Chalo
se aparta,

em

boca deste

rio

cabo Verde.

busca

v tomar dez ou doze lguas aqum

com a

ande de dia por no pousar, porque esta terra

e muito

em

rio

terra,

e os quinze graus e vinte e cinco minutos que

da linha equinocial,

ladeza,

e a costa que,

da

per diante, se corre nordeste e sudoeste at o

E em

lngua dos Negros se

chama

este rio

Enca-

lhor e a terra dali, anag, e o reino, Jalofo. //

E em
doze por

nossos dias se resgatavam aqui escravos negros, dez e

um

nana que

cavalo, posto que

se nisto teve,

bom no

at seis

fosse (e pola

gover-

no podem agora haver)

assim resgatavam aqui algum pouco ouro por leno e por pano

vermelho e por outras cousas.

este rio

mandou

descobrir o

virtuoso Infante D. Anrique por Dinis Dias, cavaleiro e criado


del-rei

D. Joo, seu padre,

cavaleiros e capites.

(*)

630

Cfr. Zurara, cap.

por Lanarote de Freitas

quando

LX.

este rio de

anag

(*) seus

foi

desco-

berto e novaimente sabido, disse o Infante que este era o brao

do Nilo que corre pela Etipia contra oucidente, e disse ver-

dade (**).
rio,

em

cada

quando aqui havia bom

um

resgate, se tiravam deste

ano, quatrocentos escravos e outras vezes me-

nos a metade, havidos pelos ditos cavalos e outras mercadorias.

DUARTE PACHECO PEREIRA

Ob.

cit.,

liv.

cap.

25..

(**) Claro que no disse. Esta crena havia de correr mundo ainda
sculo, at que se lhe reconheceu a inanidade.

cerca de

um

103

DONDE VEM O RIO DE ANAG E DAS COUSAS


QUE NELE H, E DAS DUAS ETIPIAS
Pois falamos neste rio de anag, razo que alga cousa

digamos do que vai dentro no serto.


Primeiramente, de notar como aqui o princpio dos Eti-

homens negros; e porque so duas Etipias, bem que


como esta primeira se chama Inferior ou Etipia Baixa
Oucidental, na qual certo e sabido que nunca nela em algum
tempo morressem de pestelncia; e no to somente tem este
pios e

se saiba

privilgio

que lhe a majestade da grande natureza deu, mas

ainda temos, por experincia, que os navios


las partes

em

que pera aque-

navegamos, tanto que naquela crima so, nenhuns

homens dos que

neles vo,

desta infirmidade morrem, posto

que desta cidade de Lisboa, sendo toda deste mal, partam e


neste

caminho alguns aconteam de adoecer

como na Etipia

so,

e outros morrer;

nenhum dano recebem. E

esta primeira

Etipia corre e se estende, per costa, do dito rio de anag at

o cabo de Boa Esperana que est alm do crculo da equinocial


contra o plo
ladeza.

renta lguas.

Antrctico,

do dito

neste

trinta

rio at este

quatro graus e meio de

cabo so mil e trezentas

qual, por outro

promontrio de Boa Esperana nos parece que

[a] frica faz fim

diante contra a

e cidade de

da

terra,

mina de

Mombaa

que volve deste promontrio pera

ofala, e dali a

Mosombique

e Melinde e Pate e

Magadoxo, cidade populosa,

e outros

Lama

e Quloa

Aranha e

muitos lugares que nesta

costa esto at o cabo de Guardafune, onde se

comea a en-

trada do sino Arbico e glfo da Meca, que vai pera o

Ruivo.

Do

dito

Mar

promontrio de Boa Esperana correndo, esta

costa at Guardafune foi dos antigos escritores

pia sob-Egipto; e so deste cabo de

632

qua-

nome, Guin chamamos.

chamada

Boa Esperana

Eti-

at o cabo

de Guardafune, correndo per costa, mil e sassenta lguas:

que h

em

assi

toda a dita Etipia Inferior duas mil e quatrocentas

lguas, scilicet, de

anag

at

Boa Esperana,

mil e trezentas

e quarenta; e dali at Guardafune, mil e sassenta; e assi so as

duas mil e quatrocentas lguas todas navegadas pela por-

ditas

tuguesa gerao,

com

o mais que adiante vai da ndia.

as gentes que nestas Eripias habitam, so negros, e

os cabelos curtos e crespos feitos

como

frisa

de pano.

tem

outra

Etipia Superior comea no rio Indo, alm do grande reino de


Prsia, do qual a ndia este

mar

se dilata e estende

em

nome tomou;

[...] lguas,

e o seu lito e costa

do

mas

estes so negros,

como os da Etipia Baixa, e tm


os cabelos corredios e compridos como os dos homens brancos.
Assi que no rio de anag so os primeiros negros, e aqui
o princpio do reino de Jalofo, o qual se estende quase cem
lguas de longo e quarenta de largo. E da parte do setentriom
ou do norte, peto rio de anag, parte com os Azenegues, e
da parte do meio-dia ou do sul se demarca com Mandinga, e
da banda do levante se ajunta com o reino de Tucurol. E tem,
no

tanta quantidade

per costa, o reino de Jalofo cinquenta e cinco lguas,

do

rio

scilicet,

de anag at o cabo Verde, vinte e cinco lguas, e dali

at o rio de

Gmbia,

trinta lguas, pelo qual rio,

Mandinga com

Jalofo se departe; e assi so as ditas cinquenta e cinco lguas.

por

mil de p.

em campo o rei de Jalofo dez mil de


E toda esta gente anda nua, seno

homens honrados,
azuis,

e ceroulas

e se

cem

cavalo e

os fidalgos e

vestem de camisas de pano de algodo,

do mesmo pano; e toda esta gente, cem a

do grande reino de Mandinga e Tucurol e outros negros, todos

adoram na bura da

seita

de Mafoma. Esta gente toda viciosa, de pouca paz uns

com

so circoncisos e macometas, os quais

os outros, e so muito grandes ladres e mentirosos, que nunca

falam verdade, e grandes bbados e muito ingratos, que


lhe faam no no agradecem,
nunca deixam de pedir.

que

e muito desavergonhados

bem
que

633

Toda

esta gente e outros muitos seus vizinhos,

no sabem onde

este rio de

anag nace

chamam o

to grande e assi fundo que lhe

homens

notcia por muitos Etipios

bem mais

alm

destes,

e per onde vem.


rio

Negro; e temos

assaz entendidos, que sa-

de quinhentas lguas per este

rio

acima, diversas

provncias e terras per onde corre, que o seu nacimento incgnito.

segundo o curso dele

sabemos que

cpio,

tem de longo
que

este

sai

a parte onde

traz seu prin-

de a grande alagoa do rio Nilo, que

trinta lguas e dez de largo; e portanto parece

o brao que o Nilo lana pela Etipia Inferior, contra

oucidente; porque o outro, contra setentriom corre, o qual se

mete com quatro bocas no mar do Egipto, segundo


dito

no quinto captulo deste

na cabea desta alagoa est

um

reino que se

bucutu, o qual tem a grande cidade do

com

mesma

alagoa; e

ali

grandessssima riqueza de ouro.

panos vermelhos

seno os panos; e

chama Tam-

mesmo nome

junto

povorada de
muros de taipa e nela h

ali

vale muito o lato e cobre

e azuis e sal; e tudo se


assi

temos

est a cidade de Jani,

negros, a qual cidade cercada de

livro. //

vende por peso,

vale aqui muito o cravo, pimenta e

aafro e seda solta fina, e acar.

o trato desta terra

grande: e assi temos sabido que dos lugares sobreditos, onde


se

fazem grandes

que em cada

um

feiras antre as quais

ano desta

ua delas

terra se tira

um

a de

Coro,

conto de ducados

de ouro, que vai pera Tunes e Trpole de Sria e Trpole de


Berbria, e pera o reino de Bgia e pera Fez e outras partes.

E bem

poderamos navegar

em

navios pequenos per este rio

de anag acima, se no fosse a muito grande pedra que est

pouco mais de duzentas e cinquenta lguas da boca

dele, pri-

meiro que cheguem a Tambucutu e aos outros lugares, a qual

pedra

chamam Felu

atravessa todo o

rio,

de maneira que

nenha barca nem navio pode per ali passar, porquanto [a]
ugua cai per cima dela dependurada em baixo; e somente os
navios de Vossa Alteza vo per este rio acima at o reino de
634

Tucurol, porque at'qui entra a mar, que so sassenta lguas

da boca e barra

dele.

ali

resgatam

escravos por

seis, sete

um

cavalo de pouca valia, e algum ouro por leno e pano verme(que so uas pedras a que ns

alaquecas

lho,

chamamos de

estancar sangue).

nesta terra h muito grandes cobras de 20 ps

em

longo

h outras cobras to
e,
grandes que tem um quarto de lgua de longo, e a grossura e
olhos, boca e dentes, respondem sua grandeza; e destas h
alm

e mais, e muito grossas;

destas,

tal natureza que, como so tamasaem das alagoas onde se criam, e vo


buscar o mar; e por onde levam seu caminho muito dano fai

muito poucas, as quais tem

nhas como digo, logo


zem;

as aves

se

como

vem

so tantas sobre ela, que a

ir,

picam, que cousa que se no crera, porque a carne destas


cobras to mole que se no ipode mais dizer, e tanto que en-

tram no mar todas

se

recem, porque de de

destas.

tas cousas

assi,

isto

desfazem

em

zem dez

ugua.

estas ralamente pa-

anos, e mais, se acontece ver

duro de crer a quem no tem a prtica des-

como a ns temos.
h neste

rio

to grandes lagartos que

andam na
com

ugua, que muitos deles tem vinte e dous ps de longo, e


to grandes bocas que enguliram

aqui h

um

pau que

se

um homem

folgadamente.

chama balamban,

a superfcie branca, e o cirne de dentro to negro

de bfaro e to duro como


reino muitas cousas; e este

beber a

E
de

quem

este rio

um

pau

tiver tosse, faz

o qual tem
como corno

osso, do qual se faz [em] neste

feito

em p

e dado,

em

ugua, a

muito proveito.

muito doentio de

febres.

o Inverno desta terra

Julho meado at quinze dias de Outubro.


outras muitas cousas se poderiam dizer do rio de anag,

as quais leixamos de escrever por

no fazer longo sermon.

DUARTE PACHECO PEREIRA

Ob.

cit.,

liv.

cap. 27."

635

104

DO CAMINHO E ROTA QUE SE DEVE TOMAR


NO RIO DE ANAG PERA O CABO VERDE,
E DAS ILHAS QUE ESTO EM MAR CEAI
LGUAS DO DITO CABO
Item. Jaz a boca do rio de
deste e sudoeste,

cabo

em

se aparta,

tem vinte
ladeza,

anag com o cabo Verde,


e cinco lguas na rota. E

mar a grande

ao

no convm que

se

este

da linha equinocial contra o plo

rctico, quatorze graus e vinte minutos.


sai

nor-

da ponta deste cabo

restinga de pedra, que dura

meia lgua,

navio chegue muito ao rosto dele.

pera

dentro do dito cabo, da banda do sueste, esto trs ilhus; e

um

deles est

na boca de a grande enseada que

se

chama

Angra de Bezeguiche, segundo parece nesta figura que


pelo natural, pusemos pintada (*).

dentro desta angra

aqui,

podem pousar quarenta ou cinquenta

navios pequenos nas cinco e

seis

at

oito

braas

em

limpo;

e de fora da ilha da Palma, nas quinze e dezasseis braas, po-

dem pousar quantas naus grandes


e estarem

meia lgua desta

quarta do noroeste.

quiserem,

ilha; e

em fundo

de areia,

demorar-lhe- ao norte e a

porquanto, no ms de Agosto, Setembro

e Outubro, nesta terra entra

grande fora de vento de trovoada

por ento ser aqui natural inverno, compre que estm


amarradas.

aqui

podem tomar ugua

e lenha e carne;

bem
mas

seja por vontade dos Negros, porque de outra maneira rece-

bero dano.
(aqui mapa)

Pois j temos escrito do cabo Verde,

chamou Hesprido Promontrio,

(*)

636

Desenho perdido.

assi

como

se

antigamente

devemos escrever das

ilhas

que cem lguas

em mar

tambm naquela

dele esto, as quais

antiguidade foram chamadas Hespridas, segundo diz Plnio na

Natural Histria, no seu sexto


e,

mais dous grandes

ilhas so dez e

rotas que

dito

cabo Verde, e

ilhus; e

assi

com

as

por se

isto

melhor

como

se cor-

as outras,

as

[e]

cada a tem.

com

Item. Jaz a ilha de Santiago


oeste, e

toma a quarta do noroeste e

na

rota.

As quais

ilha de Santiago.

entender, pusemos aqui sua pintura e feio (*) e

rem com o

um;

captulo trinta e

livro,

chamamos

agora, a principal delas

o cabo Verde,

leste

tem cem lguas


arrumada e tem t-

sueste e

porquanto esta demonstrao

dolos ventos e caminhos per onde se pode ver

como

estas ilhas

jazem as com as outras, escusamos de o escrever aqui. So-

mente pera dizer como


delas, se aparta

do

que a maior

esta ilha de Santiago,

crculo equinocial (a

ponta dela que

parte do norte), quinze graus e vinte minutos

Boa

o plo rctico; e a ilha da

em

sai

ladeza, contra

Vista, quinze graus e cinquenta

minutos; e as de S. Nicolau e Santo Anto e S. Vicente e Santa


Luzia, todas estas quatro esto

em

dezasseis graus e quarenta

minutos de ladeza da equinocial, contra o setentrional plo; e

da

ilha

do Fogo

mos poer aqui

nem da Braba nem da

ilha de

Maio no cura-

a sua altura e ladeza por ser escusada. //

desta ilha de Santiago, e assi das outras,

ano vem muita

em

cada

gado cabrum pera Portugal,

pelitaria de

um

e assi

muita coirama de gado vacaril, e muitos sevos e algodes assaz


finos; e

os

fmitos

no

se

do nesta terra seno de regadio,

porque aqui no chove seno

trs

meses no ano,

scilicet,

Agosto,

Setembro, Outubro; e como quer que se esta ilha aparta da


equinocial os graus que dito , por esta causa os moradores dela

tm duas vezes no ano dous


e dous dias do

ms de

Abril,

altos solstcios, scilicet,

graus do sino de Tauro, e tem,

em

graus e doze minutos, e neste dia

dos moradores das ditas

nos vinte

no qual dia o Sol entra em onze

ilhas,

ladeza e declinao, quinze

vem no

Zniqui das cabeas

principalmente desta de San-

637

em

o outro 5ol5tcio

tiago;

em

qual dia o Sol entra,

do ms de Agosto, no

trs dias

ladeza, nove graus no sino de Leo,

primeiro que chegue ao outonal equincio, e nesta ilha de Santiago sobe

graus, e

no Zniqui das cabeas dos moradores dela noventa

tem de decrinao

e ladeza

da equinocial, neste

dia,

quinze graus e doze minutos. //


E posto que os raios solares, nestes dias, a estes sejam to
prcpincos, eles o suportam

com pouca

fadiga.

estas ilhas

so estriles porque so vizinhas ao Trpico de Cncer, e tem

muito pouco arvoredo por causa de nelas no chover mais dos

So terras

ditos trs meses.

andar; as quais

que e as

mandou

fez povoar.

altas

fragosas e sero

ms de

descobrir o virtuoso Infante D. Anripois j isto temos dito, agora tornare-

mos ao cabo Verde pra

dali

vem ordenada.
Item. Do cabo Verde

escrevermos a costa do mar, como

detrs

este

porto de

bom

ao porto de

Ando tem a

Ando

resgate de escravos por cavalos; e foi

dez escravos por

um

resgate perdido.

duas lguas.

so seis lguas; e

barreira vermelha.

aqui

foi

tempo que davam

cavalo de pouca valia, e j agora este

do porto de Ando ao cabo dos Mastos so

este

cabo tem as barreiras vermelhas

vadas sem nenhum arvoredo, maiores


porto de Ando; e ao

mar

mais

altas

escal-

que as do

deste cabo, nas trinta e quarenta

braas, h grande pescaria de pargos e badejos e outros peixes.

do cabo dos Mastos ao porto de Ale so duas lguas.

este porto

grossas carradas

/ /

de Ale tem a praia e a mouta de rvores

em um

vale baixo [] maneira de paul, e estas

rvores so muito mais que as do outro arvoredo; e defronte


desta

mata

est o pouso pra navio pequeno, e pousar

quatro braas
grossa.

em

E quem

aqui surgir estar de terra meia lgua, pouco

mais ou menos; e
braas

em

em

fundo limpo e cascalho misturado com areia

se for

nau grande, pode pousar nas doze

limpo e vasa, e estar de terra ua grande lgua;

porm o navio pequeno que pousar nas quatro braas em


638

da

frente

mata, guardese de a baixa de pedra que est

dita

a balra vento deste pouso pera a banda de aloeste e jaz ao

mar

quase meia lgua e no parece sobre ugua seno quando rompe

ou quebra

E
j

nela.

este porto

bom

f\

de Ale est junto com esta mata; e aqui houve

resgate de escravos, que soam a dar dez por

mau

valo, e agora pelo


seis

no querem dar;

um

ca-

regimento que se neste resgate teve,

e aqui

podem tomar

ee comprar muita car-

ne e milho pera mantimento e feixes (**) e ugua e lenha, mas

h mester que contentem os Negros.


e muito

de conhecer; e

esta costa muito baixa

quem conhecer a

quiser,

pre ao longo da terra, a qual tem muito arvoredo.

Verde a

com o

este porto de Ale so dez lguas.

dito porto de Ale, leste e oeste, e

venha sem-

do cabo

jaz o cabo

ambos

esto

Verde

em um

paralelo e se

apartam da linha equinocial quatorze graus

vinte minutos.

mor inverno

desta terra no

ms de Agosto.

Item. Jaz o porto de Ale e o rio dos Barbaeins leste e oeste,


e

tem na rota cinco

lguas.

este rio

muito aparcelado e de

grandes baixos, os quais saem ao mar, contra a banda do


noroeste,

duas lguas e mais,

tudo areia.

um

tem

este rio

e,

pera o

sul,

lgua e meia; e

por conhecena, sobre a sua boca,

arvoredo grosso ao longo da ribeira, o qual est na entrada

dos baixos dele banda do norte.


entrar, pera

mor segurana sonde

per onde vai o

alto,

mente pelo mais

E quem

neste rio houver de

primeiro a barra e saber

porquanto se o canal muda; e indo

alto,

direita-

achar braa e meia de baixa-mar, e

a mar de noroeste e sueste preia-mar, e duas braas de mar


cheio. //

E quem

entrar dentro neste rio ver, da parte da

mo

es-

querda contra o norte, a rvore grande muito arrada, e ao

(**) Leia-se: feijes.

63

p dela esto muitas fontes de ugua doce, nas quais

podem

tomar ugua em abastana; e iro per este rio acima at vinte


lguas. E h resgate de escravos, seis e sete por um cavalo,
posto que no seja

bom;

e o capito

que a

guarde-se destes negros, porque so muito


rio

se

aperta,

em

iadeza,

este resgate for,

gente.

este

da linha equinocial contra o plo

rctico, quatorze graus e quinze minutos.

DUARTE PACHECO PEREIRA

640

Ob.

cit.,

liv.

cap.

28.

105

DAS ROTAS E CONHECENAS DA TERRA


QUE VAI DO RIO DOS BARBACINS
PERA O RIO DE GMBIA
Item.

Quem

partir

do

rio

dos Barbacins quatro lguas

mar, faa o caminho do sueste e haver a boca do

bia.

tem na rota quinze

lguas.

rio

de

em

Gm-

toda a terra que vai dos

Barbacins pra Gmbia muito baixa e de muito arvoredo, e

o mar dela muito< aparcelado e de grandes baixos de

assi

que

areia,

terra e

ma

em

dez braas est [um]

no na pode

ver, por

Gibandor e dura

este

homem

quatro lguas de

esta terra se cha-

sua baixatura.

nome

at o dito rio de

Gmbia; tem

a muito grande enseada, e da parte do sueste faz a ponta


que sai muito ao mar, na qual ponta est um grande palmar que
dura grandes duas lguas e mais; e ao pego desta ponta, quase

em mar

dela a lgua, est a baixa de pedra, que tambm


tem areia, que se chama a Baixa de Santa Maria, em que no
h mis de a braa de ugua sobre ela, e muito perigosa; e
j se ali perderam navios. / /
E este rio se aparta do crculo da equinocial em ladeza,
contra o plo rctico, treze graus e cinco minutos; e a mar
dele de noroeste e sueste preia-mar.

meia lgua do

palmar, pera a banda do norte, vai o ramal deste

em

nosso tempo; e

caminho de
alto,

-mar.

leste e

quem houver

de

ir

dito

rio agora,

pera dentro, far o

da quarta do sudoeste, e achar, no mais


trs e meia de preia-

duas braas e meia de baixa-mar, e

cousa pera notar, que

a mar tem tamanho cosso,

neste rio, que cento e oitenta lguas e mais, sobe per ele acima;

e da sua boca a cento e cinquenta lguas est


terra

a comarca de

que se chama Cantor. //


quatro lugares, que o principal deles se

ali esto

chama

Sutuc, que ser de quatro mil vizinhos, e o outro, Jalanc, e

64.1

MONUMENTA,

2. a

41

o outro, Dobanc,

Jannansura; e todos so cercados

e o outro,

de madeira; e estes esto, do


lgua

meia.

E em

Sutuc

rio,

quando a

em

terra est

e a

lgua e a

a grande

feira

donde os

se faz

Mandingas levam muitos asnos.


dingas,

a meia lgua

assi,

estes

vem

paz e no h guerras,

mandado do nosso

aos nossos navios que, por

mesmos Manali

Prncipe, vo

queles lugares; e nos ditos navios resgatam pano vermelho,


azul e verde, de

pouca

valia, e assi

compram

lenos de seda de

colores solta e manilhas de lato e barretes e sombreiros e as

pedras a que

chamam

alaquecas, e outras muitas mercadorias;

no h guerras, como

quando

estes reinos cinco e seis mil dobras de

dito ,

sempre

bom

se dali

ouro.

trazem

os ditos

lugares de Sutuc e dos outros seus vizinhos so do reino de


Jalofo,

mas porque

esto no extremo de Mandinga, os mora-

dores dali a lngua de

per este rio de

Mandinga falam.

Gmbia

//

se parte o reino

de Jalofo do

chama Encalhor
como atrs j dito, e este de Gmbia que, tambm na lngua
dos Mandingas, h nome Guabu. E indo per Guabu acima, da
grande reino de Mandinga, que, na lngua,

parte do norte fica Jalofo, e

Mandinga, a qual
oitenta de largo.

se estende

por

da parte do

no pode reger o
o

matam

rei.

reino,

em campo

e rabos

como

rei

vinte

aqueles que tem

muito velho que

ou tem alga doena perlongada, logo

fazem algum seu

filho

terra

ou parente mais chegado,

onde h muito ouro, a qual

como

tem

chamam Tcom;

rosto e dentes

como

ces,

de co, e so negros e de esquiva conversao,

que no querem ver outros homens.

//

as gentes de uns lugares, aos quais

e outro Abanbarran

64.2

Mandinga

o rei de

E como o

e os moradores desta provncia

Toom

ou meio-dia

duzentas lguas alm deste rio de Mandinga est a

comarca de

sul

de longo quase duzentas lguas, e

mil de cavalo; e a gente de p ser tanta

quantas mulheres querem.

se

um

deles

chamam Btu

e o outro Bah, vo a esta terra de


comprar o ouro por mercadorias e escravos que lhe levam;

(sic)

modo

os quais, no

de seu comrcio, tem esta maneira,

scilicet:

todo aquele que quer vender escravo ou outra cousa, se vai a

um

lugar certo pra isto ordenado e ata o dito escravo a ua

bem

rvore e faz a cova na terra, daquela cantidade que lhe


arreda-se afora

um bom

parece;

e,

vem o

rostro de co, e se contente de encher

isto

feito,

de ouro, enche-a, e se no, tapa-a

com a

E como

pequena, e arreda-se afora.

dono do escravo e v aquela cova que

pedao, e ento

a dita cova
mais

terra e faz outra

acabado,

isto

fez o rostro

vem

de co,

seu

e, se

contente, aparta-se outra vez fora; e tornado o rostro de co

enche a cova de ouro.

ali

este

modo tem

era seu comrcio e

nos escravos como nas outras mercadorias; e eu

assi

homens que
feiras de

viram.

isto

Btu

e de

os mercadores

Bambarran

(sic)

e de

com

falei

Mandingas vo s

Bah comprar

este

ouro que ho daquela monstruosa gente.

tornando ao

rio

de Gmbia: nele h muito grandes ca-

valos-marinhos, maiores que bois, de tdalas colores que os

costumam

cavalos terrestres

como

bois, e o pescoo, rostro,


e

ter;

a feio de seus corpos

de bois, e as unhas dos ps e das mos, fendidas

comas

e orelhas e ancas,

como

como

cavalo;

tem dous cominhos ou dentes de dous palmas cada um, de

grossura de

dam no

um

brao de

homem

pelo colo.

estes

sempre an-

principalmente nos lugares baixos onde lhe

rio,

ugua d pela barriga, e tambm no


assi,

saem em

terra a pacer erva e

alto

quando querem;

dormir ao

sol;

e assi

a
e,

da

ugua como da terra os proveu a majestade da grande natureza. //

Tambm h
deles

neste rio muitos e grandes lagartos, que alguns

tem vinte

trs e

rabo at o focinho;

quando querem

e estes

criar,

um

da ponta do seu

andam na ugua,

saem em

terra

onde pem ovos debaixo da areia muito

maiores que de patos; e

grandura de

vinte e quatro ps

palmo,

ali

se criam e

e logo se

saem

vo ao

rio,

destes ovos,

onde

se

da

criam

64.3

acabadamente. Estes so animais nocivos

comem

os

homens

e bois e vacas.

Outras muitas coisas h no


dizer por

no

traz vcio se

ser

rio de Gmbia, que


amigo da promxidade, ainda que

tem bom modo de

leixo de
ela

no

satisfazer.

a gente desta terra toda fala a lngua dos Mandingas, e

so macometas que

guardam

vestidos de camisas de

lei

ou

seita

de Mafoma; so

algodo azuis, e ceroulas do

mesmo

pano. So gente de muitos vcios, tem as mulheres que querem,


e a luxria antre eles totalmente

comua; so muito grandes

ladres, bbados e mentirosos e ingratos; e tdolos males que

h-de ter

um

mau,

eles os

tem.

DUARTE PACHECO PEREIRA

644

Ob.

cit.,

liv.

cap.

29. .

106

DO CAMINHO, ROTAS E CONHECENAS DO RIO


DE GMBIA PERA O CABO ROXO E RIO GRANDE
Gmbia com o cabo Roxo,

Item. Jaz o rio de

na

e tem
est

um

rio

Mandingas.

que se

norte e sul,

no meio deste caminho


chama Casamansa, a gente do qual so

rota vinte e cinco lguas.

tem uns baixos que saem da

este rio

terra,

o mar, duas lguas, os quais todos so de vasa e sobre

pera

eles

cinco e seis braas; e adiante destes, duas lguas pera o mar,

no cabo da vasa

comea

se

um

paroel de areia que dura quatro

lguas, e h sobre ele doze e quinze braas. E neste rio de


Casamansa vale muito o ferro; e aqui h resgate de escravos
por cavalos e por lenos e por pano vermelho. E este, se aparta
da linha equinocial em ladeza, contra o plo rctico, doze graus
e trinta e cinco minutos.

E
e

no canal deste

quem

/ /

no

falo,

porque se

muda muitas

vezes;

aqui houver de entrar, sonde primeiro a barra e saber

per onde vai o alto.

rio

a mar deste rio [] de noroeste e sueste.

adiante de Casamansa, doze lguas, est o cabo Roxo; e

tem por conhecena a barreira ruiva no seu rostro; o qual


cabo se aparta em ladeza, do crculo equinocial contra o plo
rctico, doze graus. E de Gmbia at o cabo Roxo, jaz esta
costa norte e sul,

cabo Verde

em

como

atrs dito.

-sueste e haver o dito cabo

lguas

na

Item.

Porm quem

partir

do

busca do cabo Roxo, faa o caminho do su-

Roxo; e so cinquenta

e cinco

rota.

Adiante do cabo Roxo,

duas lguas, est Falulo,

muito abastado de arroz e carnes; e alm de Falulo, cinco


lguas, est o rio de S.
febres; e

alm de

S.

Domingos, muito

Domingos

est

um

doentio- de grandes
rio

pequeno que se

chama das ncoras;

e alm do rio das ncoras, pouco mais de

ua lgua, est o

Grande; e no lhe

rio

foi

posto este

nome por
645

ser

maior nem tamanho como os

rios

de anag e Gmbia,

mas porque tem a boca muito grande, de

sete

ou

oito lguas

de

com cinco ou seis ilhas -na dita boca; por isso lhe foi
o dito nome de rio Grande posto.
E quem houver de ir pera o dito rio Grande, v de cabo
Verde em busca do cabo Roxo, como acima dito, e da ir
largura,

conhecendo a terra pera haver de entrar no

DUARTE PACHECO PEREIRA

646

Ob.

rio

cit.,

Grande.

liv.

cap.

30. 0

107

DO RIO GRANDE E DO QUE NELE H


Item. Este rio Grande tem na boca cinco ou seis ilhas muito

baixas e cheias de arvoredos, as quais se

Buo;

chamam

as ilhas de

per antre elas vo uns canais no muito estreitos

e,

lugares, baixos e sujos de pedra, per antre os quais corre

ugua da mar muito fortemente; e

estes canais

que

per antre as ditas ilhas, so alm do seu canal deste

boca

a qual boca est da banda do noroeste, e corre-se

principal,

pera dentro quase

e oeste.

leste

dentro neste

rio,

spitamente,

faz

um

macaru,

tem

to fortemente

ugua da mar seu cosso, que acima das

tamanha

vo

assi

rio e

ditas ilhas

scilicet,

ali

quando o mar enche

com

levanta a ugua doze e quinze braas, e

fora corre,

lguas

que se algum navio

ali este ver

pousado,

por milagre pode escapar que no seja alagado.

Os baixos
de

deste rio

Grande saem muito ao mar, per espao

trinta e cinco lguas; e

mar, deste

quem

demorar a

rio e lhe

dita

em

estever as ditas lguas,

boca

em

les-nordeste, achar

sassenta braas de fundo' se tomar sonda, e assi achar no

prumo a

areia muito mida,

cinzenta; e o piloto que este

fundo achar deve conhecer que anda encorporado nos baixos


deste rio; e sendo caso que lhe acalme o vento e sentir que

a fora da mar o mete pera dentro, tanto que forem vinte e

ou sete lguas da boca dele, e deve


na volta do mar, se o vento for pera isso,

cinco braas, estar seis

logo surgir ou virar

porque destas braas pera terra tudo sujo de muitos arrecifes

de pedra, que deles parecem sobre ugua, deles no.

lanar qualquer navio destes arrecifes, onde se perder,


j fezeram outros.
rio

///

pelo forte cosso que a mar a tem, muito asinha pode

E quem

for tanto avante

como o canal

Grande, achar vasa das quinze braas pera a

terra desta costa toda

como
deste

terra; e

muito baixa e de muito arvoredo

m
647

E tem

de conhecer.

este rio,

no canal,

oito e

preia-mar, e a mar de noroeste e sueste.

do crculo da equinocial,

mesmo

graus; e neste
lecut,

glfo

em

ladeza, contra o plo rctico, onze

paralelo ou crculo est a cidade de Ca-

todo o piloto que per esta terra for ou pelo

achar os dito sonze graus de ladeza, saiba

certo que tanto avante

nove braas de

este rio se aparta

se

ndia.

do mar,

em

como

este rio

Grande.

a gente que cnesta terra habita so Gogolis e Beafares, e

so sujeitos a

el-rei

dos Mandingas.

de color, e muitos deles


algodo. Aqui se

andam nus

estes so

muito negros

e outros vestidos de

resgatam escravos,

seis e sete

por

panos de

um

cavalo,

ainda que no seja bom, e algum ouro (ainda que pouco),

por pano vermelho e por leno


alaquecas e

tambm

lhe

por as pedras a que

chamamos de

chamam

estancar sangue.

Esta gente tem muita abastana de arroz, milho e inhames


e galinhas e vacas e cabras.
e a

Mafamede adoram,

quase todos estes so macometas

e so circuncisos; gente

em

que no

h vergonha nem medo de Deus.

DUARTE PACHECO PEREIRA

648

Ob.

cit.,

liv.

cap..3i..

108

DOS RIOS QUE VO ADIANTE DO RIO GRANDE E


ALGUNS QUE SO DENTRO DELE, E ASSI DAS
ROTAS E CONHECENAS AT A SERRA LEOA
Deste rio Grande se
Serra Leoa:

um

esto, e per ali


pilotos

sabem

podem

fazer dous caminhos pra a

deles per dentro das ilhas que boca dele

podem

sair pola

banda do

ser de dia e pousar de noite); o outro

pego, segundo adiante diremos.

um

rio

Gogolis.

ir,

deve

per fora, pelo

dentro deste rio Grande est

adiante de Bugub, dez lguas a longo da costa

mesmo nome

caminho

possam

que se chama Bugub, e os negros dele so Beafares e

contra o sueste, est outro rio que h


este

(mas poucos

sueste

esta terra e, posto que per aqui

mais adiante,

da gente da

seis lguas,

nome dos Nanus, porque

terra.

/ /

acharo outro

rio

que se chama

dos Pescadores; e adiante deles, cinco lguas, achado outro


rio que h nome do Pichel; e mais avante
chama de Nuno (e aqui h muito marfim,

est outro que se

tem por conhe-

cena ua ilheta pequena na boca); e adiante deste


lguas est
alto,

o cabo da Verga, que tem o

todo coberto de arvoredo.

o cabo da Verga jaz noroeste e


norte a sul; e tem

na

duas

rosto razoadamente

esta costa
sueste,

rio

do rio Grande at
toma a quarta de

rota trinta e cinco lguas.

esta terra

de conhecer, e o fundo sujo e de grandes

arrecifes de pedra,

e muito perigosa, que se no deve navegar

muito baixa e

seno de dia e pousar de noite; e pera mais seguridade, seja

mavio pequeno de vinte e cinco at trinta tonis, porque sendo

maior correr

risco de se perder.

tdolos negros desta terra so idlatras, e

em

caso que

lei, so circoncisos, e esta circonciso tomou causa


da vizinhana que tem como os Mandingas e outros que so
macometas. E a gerao destes negros se chama Banhas e

no conhecem

H9

a outra Capes

um

rei

a outra Jlungas; e esta muita gente e tem

que h nome Jlomansa, e nesta terra se faz a

chamam Famenda, na

onde

qual se trata muito ouro.

feira,

estes

Jlungas no tem lugares de costa de mar e jazem no serto. //


E outros negros h nesta terra que chamam Gogolis; e em
toda esta terra, na costa do
cantidade,

mar h

ouro, ainda que

qual costumamos resgatar por

em pouca

ai aqueas

por

contas amarelas e verdes e por estanho e leno e manilhas de

pano vermelho

lato e

por bacias como de barbeiro; e por

estas mercadorias resgatamos aqui muitos escravos. Nesta terra

no h
tida

me-

edefcios seno casas palhaas; e esta gente toda

em

tem paz, possuidores dos

guerras, que poucas vezes

ali-

fantes e onas e outros muitos desvairados animais e aves de

mantm

estranhas feies; e estes se

legumes

E
se

e, assi,

a rota de

carnes

de arroz e milho e outros

pescados que h

que acima falamos, do

muitos.

Grande pera diante,

rio

h-de entender partindo de dentro do dito

e saindo pela

Ao

Item.

banda do
loeste

em mar,

Alcatrazes, suja darredor e

que

ilheta

Do cabo da Verga

da banda do

enseada grande

em

se

chama dos

m.
ao cabo de Sagres so dezoito

guas, e jaz esta costa noroeste e sueste, e


norte e sul.

de suas ilhas

a quarta de noroeste do dito cabo da

Verga, est, dez lguas

Item.

rio e

sueste fora, ao longo da costa.

tem

sueste,

este

l-

toma a quarta de
cabo de Sagres a

que podem pousar navios nas doze e

treze

braas, e tudo limpo e boa ancorao; e no rostro deste cabo,

lgua

em

mar, esto duas

junto consigo, e a estas

nome

lhe foi posto

ilhas

porque

ali

levam seus

maior destas

ilhas,

nome de

quando

dolos

em

ilhas dos dolos.

da banda do

a muito boa fonte de ugua doce

do

terra,

ilhu

em

sul,

ali

vo

que ado-

foram achados muitos deles quando

terra descobriu, se ps este

E na

um

as ilhas dos dolos; e este

porque os Negros desta

fazer sua sementeira de arroz,

ram,

pequenas que tem

chamamos

se esta

acharam na praia

que os navios, de baixa-

-mar, ou gente deles

podem tomar ugua, porque de preia-mar


assi podem tomar lenha que h

tudo coberto de mar, e


muita.

ao mar

destas ilhas, nas trinta e cinco e quarenta

braas, h muita pescaria.

E quem nesta terra for guarde-se


m gente e tem arcos com que

dos Negros dela, porque muito

com

tiram,

erva maravilhosa muito fina e peonhenta; e j

algas vezes aqui

mataram da nossa

da banda da terra destas

ilhas,

gente.

/ /

no serto ver [a] muito

chamamos a serra de Brapo, e os Negros


outro nome lhe chamam; e tem a muito grande aberta pelo
meio, que a parte em duas partes. E assi esta serra como o
alta serra, qual

dos dolos, todos jazem

dito cabo de Sagres e ilha

todos se apartam

paralelo e

em

ladeza,

contra o plo rctico, nove graus.

em

vasa,

em

limpo

meia lgua de
Item.

um

rio

sueste,

da linha equinocial

E podem

derredor destas duas ilhas dos dolos

boa anoorao;

em

os navios pousar

outo e nove braas

e estaro

pouco mais de

terra.

Adiante desta ilha dos dolos sete lguas, acharo

que

se

chama do

as rvores

Cristal, e

altas; e

tem na boca, da banda do

da banda do norte tem

de pedra e ao longo dele vai a entrada deste


trs

em um

rio e

um

rostro

tem no canal

braas de ugua de preia-mar.


Item. Quatro lguas alm deste rio do Cristal est outro

rio

que se chama de Cbite, o qual tem a boca larga

banda do

norte,

o canal deste
e

sempre o

um

no vai per

um

lugar, portanto

quem

neles entrar sonde primeiro a barra e entrar seguro.


esta terra

e,

da

porquanto

muda

e assi de outros muitos desta terra, se

rio,

alto

arvoredo grosso sobre a boca.

quiser

toda

muito quente e de muito arvoredo.

Item. Adiante de Cbite, cinco lguas, est

um

rio

que se

chama Tmara, o qual tem na entrada, da banda do norte, a


mata de arvoredo grosso e alto. E porquanto a barra deste rio
se

munda

muitas vezes

e a

entrada perigosa, por muitos baixos

651

de areia que tem, portanto compre que

quem

aqui houver de

entrar sonde primeiro a barra.

Quatro lguas alm de Tmara, est outro

Item.
se

chama Case,

rio

a aldeia que h nome Enqu, o qual ser lugar de

est

zentos vizinhos, pouco mais ou menos.

na boca a

banda do

ilha,

que

pouco mais de a lgua,

e dentro de sua foz,

tre-

Case tem

este rio de

assim tem mais as rvores muito altas da

E duram

noroeste.

os baixos e parcel que

saem da

sua boca, ao mar, grande lgua e meia, sobre o qual, a lugares,

h duas braas
h cinco

quem houver
que

meia

e trs braas, e

alto deste parcel

de entrar neste rio sonde primeiro a barra, por-

m,

assaz perigosa e

deram

no mais

muitas vezes rompe aqui o mar.

e seis braas; e

e j se aqui,

por vezes,

se (sic) per-

navios.

toda a terra que vai de

Tmara pera Case

cortada per

dentro, pelo serto, de muitos braos e esteiros que se de uns


rios

podem

pera outros, fazem, per onde

de a parte pera outra.

ir

navios pequenos

gente deste rio so chamados Tei-

em pouca

menes; e aqui h ouro muito fino (ainda que

canti-

dade) e escravos; e tudo isto se resgata por bacias de lato e

manilhas do

mesmo

lato e alaquecas e

e panos de algodo.

muito fermosas

e, assi,

jaz esta costa,

oes-noroeste, e

Item.

tem doze lguas na

barreiras vermelhas que

mais.

e leno

colares de marfim.

da ilha dos dolos at Case,

Adiante deste

mosa Serra Leoa,

pano vermelho

nesta terra fazem as esteiras de palma

rio

vem

de

les-sueste e

rota.

Case,

arrar

seis

com

esto

as

com a

fer-

lguas,

mar

duraro as ditas barreiras

trs

lguas e

toda esta terra do cabo Verde at a dita serra, que

so quase duzentas lguas, muito povorada; a qual terra

de muito arvoredo e baixa

E
juntar

junto

com

com a

de conhecer.

as ditas barreiras vermelhas

dita Serra Leoa, est

tombo, do qual saem uns baixos de

652

um

rio

areia,

onde

se

querem

chama Binao mar, que duram


que

se

a lgua ou mais;

e de

baixa-mar ficam

de areia destes baixos.

duas lguas de sua

em

seco muitas cabeas

pelo dito rio de Bintombo acima,

foz, est

a aldeia que

se

chama Tangarim

e ser lugar de duzentos vizinhos; e alm desta, pera


lguas,

mandou

fortaleza,

cima

trs

fazer o Serenssimo Rei D. Joo, o Segundo,

a qual despois, por algas causas,

mandou

der-

ribar.

tdolos negros do rio Grande at esta Serra Leoa, e dali

por diante, so gentios idlatras; e so circoncisos sem saberem


[a] razo

porque a

tal

cireonciso fazem e costumam; somente

dizem que o fazem por andarem limpos, e outros dizem que

no fariam gerao

se se

costumaram seus padres.


porque caem neste

no eireoncisasem, outros que

error, ,

da causa

crera

como quer que os

Jalofos,

dingas e Tucurois so macometas, e por causa da sua


circoncisos, e os Beafares

asi

principal e razo

que vo mais adiante, pelo

Man-

lei

so

mesmo

modo, e vizinham com os vizinhos da mesma Serra Leoa, por


tomaram a cireonciso uns dos outros.

esta causa

pois fomos sempre este

caminho das

ilhas dos dolos pera

a dita serra, ao longo da costa do mar, agora diremos

jazem esta costa e

Jazem as ilhas dos


chama cabo Ledo,

Item.

que

se

como

ela.

dolos

com

a ponta da Serra Leoa,

noroeste e sueste, e tem na rota

E toda a gente que


um nome so chamados

dezoito lguas.

vai destas ilhas at a dita

serra por

Teimines; e estes

chamam

ao ouro tebongo e ugua mancha e ao arroz ((ml.

DUARTE PACHECO' PEREIRA

Ob.

cil.,

liv.

cap.

32. .

653

109

DA SERRA LEOA E DAS COUSAS QUE NELA


H, E COMO O VIRTUOSO INFANTE D. ANRIQUE DESCOBRIU ESTA TERRA DO CABO
DE NO AT'QUI SMENTE
ordem

da obra convm dizermos da natureza da gente

modo de viver. E a maior parte dos


um nome so chamados Boules, e
que poucas vezes esto em paz. Estes chamam

desta Serra Leoa e do seu

moradores desta terra por


gente belicosa

ao ouro enloo, e ugua men.

alguas vezes se acontece

comerem outros homens, ainda que


commente como se usa em outras partes

no usam

estes negros

isto

to

desta Etipia.

E estes todos so idlatras e feiticeiros,


em tal maneira que aos orculos e aos
lhe do. Nesta terra

qual os Boules ho por

ouro,

sal,

no

por

feitios se

em

regem

sem dvida

agoiros

se

muita cantidade, o

que levam a a terra que

chamam

Coia, donde este ouro vem, que assaz fino (quase de vinte
e trs quilates), o qual

lato e por bacias


e

pano vermelho

costumamos resgatar por manilhas de

tamanhas como as de barbeiro,

e alaquecas e

panos de algodo

por leno

e outras cousas.

Estes negros tem os dentes limados e agudos

como de

Nesta terra se fazem os mais

de marfim e

milhor lavrados que

palma, a que

eles

sotis

onas e outras muitas des-

vairadas alimrias que nesta Espanha

Tambm

chamaram

co.

em nenha parte; e assi fazem esteiras de


chamam bicas, muito fermosas e boas.

Nesta serra h muitos alifantes

no h.

colares

h'qui homens

nem em

sei vages,

Stiros, e so todos cobertos de

toda Europa

a que os Antigos

um

cabelo ou sedas

quase to speras como de porcos; estes parecem criatura hu-

mana e usam
com as nossas;
mal.

54

porque

o coito
e

em
estes

com

suas mulheres

como ns usamos

vez de falarem, gritam quando lhes fazem

andam na maior

espessura desta serra,

poucas vezes os podem tomar, seno

em

sendo moos pequenos.

Muitas outras cousas se poderiam dizer deles que, por no


fazer longo sermon, leixo de escrever.

andam nus, seno quanto cobrem


membro de gerao com um pano de

Tdolos negros desta terra


as partes inferiores e

algodo.

Nesta serra no h edefcios, e

no

serto,

moram em

casas palhaas.

doze ou quinze lguas do mar, achada a

chamam

gerao de gente a que

Sousos; e estes so possui-

dores de muito ferro, que trazem serra e a outras partes,

de que ho assaz proveito.

muitos cuidam que este nome de Serra Leoa lhe

por aqui haver

lees, e isto falso;

nome Leoa,

por ver a terra

ele

mandado,

esta

(*) to spera e brava, lhe

no por outra causa.

porque verdade, porque

posto

porque Pero de Sintra (um

cavaleiro do Infante D. Anrique, que, per seu


terra descobriu)

foi

mo

isto se

ps

no deve duvidar,

disse assi.

tem a ponta que h nome o cabo


um grande tiro de bombarda, ou mais, ao mar desta terra, a qual parece sobre ugua
altura de um [homem?] ou mais; e antre esta baixa e a terra vai
Item. Esta serra

(sic)

Ledo, o qual tem a baixa de pedra

um

em

canal

que h

ugua; e ao p
qualquer navio pode passar

sete e oito braas de

desta baixa h quatro braas.

per este canal sem perigo algum.

E quem
dentro

em

este ver

no rostro deste cabo Ledo, indo

les-nordeste ao longo

de a lgua, achar a angra


rvore grossa e muito alta; e

achar

mo

um

ribeiro de

direita, est

da

terra pera dentro

pera

espao

com a areia ruiva, e tem a


junto com o p desta rvore

muito boa ugua doce.

a angra que tem

um mui bom

dali

um

um

E da

esteiro e

parte da

a areia preta

podem

cor-

(*) Muitas vezes dai vidamos da exactido do texto. Alis


a confuso entre terra e serra, nos manuscritos.

fcil

onde est

reger quinze

ou

espalma douro, no qual

se

vinte navios.

655

E em

toda esta serra (*) h muita pescaria e arroz e milho e

mas quem

galinhas e capes, e poucas vacas e outro gado;

aqui for guarde-se destes negros, que so muito

tiram

com

gente e

arcos e erva muito fina.

Leoa

esta Serra

se aparta

ladeza, oito graus; e estes

do crculo da equinocial,

mesmos graus

em

se levanta ali o plo

rctico sobre o crculo do hemisprio (sic).

E porquanto

do cabo Verde se faz outro caminho mais direito

pelo glfo pera esta serra, porquanto o escrevemos aqui.

Item.

Quem

partir do

cabo Verde e quiser

ir

pera a Serra

Leoa, faa o caminho ao sul oitenta lguas, e ento ser tanto

avante como os baixos do

Grande;

rio

e, se

aqui for, estar

em

onze graus de ladeza da Unha equinocial, contra o plo rctico,


e demorar-lhe- a boca do dito rio
e cinco lguas,

em

mar,

dele; e

em

les-nordeste e ser trinta

tomaro sonda de cinquenta at

sassenta braas, [com] areia muito mida, cinzenta; e daqui faa

em

o caminho
Serra Leoa.
se

les-sueste, cento e vinte lguas, e

primeiro que a ela cheguem,

tomarem sonda, acharo

vermelha, misturada

[a]

com pedrinhas midas,

amainar

em

at

vinte lguas,

e todo o

fundo dar-

se pescarem,
for,

tomaro

deve ser avisado

seu navio, porque aqui entram muito

com grande

grandes travoadas
disto

ali,

o piloto que nesta terra

que tenha boa vela

haver a dita

quarenta braas areia grossa,

redor da serra desta ealidade; e

muitos pargos.

com

fora de vento, e o remdio

que a tra voada passe.

nesta terra h muito grandes almadias todas de

um

pau,

que muitas delas levam cinquenta homens, com as quais se

servem

fazem guerra uns aos outros.

esta terra muito

cheia de arvoredo, o qual dura adiante quase mil lguas,


assi, terra

assaz quente todo o ano.

e,

por isso devemos notar

o que diz Alfragano: que os Etipios, o seu inverno e vero


so de ua

mesma

compleio.

At aqui descobriu o virtuoso Infante D. Anrique.

056

Muitos benefcios tem

feitos

o virtuoso infante D. Anrique

a estes Reinos de Portugal, porque descobriu a ilha da Madeira

no ano de Nosso Senhor de mil ccccxx, e a mandou povorar


e

mandou

a Ceclia pelas canas de acar, que nela fez plan-

pelos mestres que o acar ensinaram [a] fazer aos Por-

tar, e

tugueses.

qual ilha agora rende trinta mil cruzados de ouro

ao Mestrado de Cristo.

mesmo mandou

Isso

ilha de Malhorca por

Jcome, mestre de cartas de marear, na qual

os que

em

Isso

um

mestre

primeiramente

com muitas ddivas

se fizeram as ditas cartas; e

houve nestes Reinos.

ilha

mercs o

qual as ensinou a fazer queles de que

nosso tempo vivem aprenderam.

mesmo

fez

povorar as

ilhas dos Aores, a

que antiga-

mente Grgonas se chamaram.

Tudo
cousas,

isto

tem

este virtuoso Prncipe,

feitas

com

outras muitas boas

(escuso dizer) alm de descobrir Guin at

(da qual serra pusemos aqui a pintura, pelo

a Serra Leoa

natural (**), por se melhor entender).

aqui faz fim o primeiro livro.

portanto devemos rogar a Deus por sua alma; o qual se

finou da vida deste

mundo em

treze dias

do ms de Novembro

do ano do nacimento de Nosso Senhor Jesus Cristo de 1460


anos; e jaz sepultado no Mosteiro de Santa Maria da Vitria da
Batalha, na capela del-rei D. Joo, seu padre.

tantos so os benefcios que o virtuoso Infante D. Anri-

que tem

em

feitos nestes Reinos,

que os

reis e

muita obrigao; porque, na terra que

povos deles lhe so

ele descobriu,

grande

parte da gente de Portugal ganha de comer, e os reis deste

comrcio, grandes proveitos ho: c, do rio anag, que no


princpio do reino de Jalofo onde so os primeiros negros (se-

(**)

como

Perdida,

sabido.

657
MONUMENTA,

2. a

42

gundo

se faz

meno quase no fim dos

vinte e sete captulos

quando o comrcio
estava bem ordenado, em cada um ano se tiravam

deste livro), at a Serra Leoa, inclusive,

desta terra

dela trs mil e quinhentos escravos e mais, e muitos dentes de

marfim de

alifante e

ouro e panos finos de algodo,

com

outras

muitas cousas. Assi que devemos rogar a Deus pola alma do


Infante D. Anrique, que, por ele descobrir esta terra, foi causa

de se descobrir a outra Guin, da dita serra per diante,


ndia,

de cujos comrcios

com grandes

riquezas somos abas-

tados.

(aqui mapa)

DUARTE PACHECO PEREIRA

658

Ob.

at.

liv.

cap. 33..

110

PRINCPIO DO SEGUNDO LIVRO DO ESMERALDO


ORBIS. DO QUE DESCOBRIU O SERENSSIMO PRNCIPE EL-REI D. AFONSO O QUINTO

DE SITU

DE PORTUGAL
Segue-se primeiramente o prlogo

Em quanto nossas memrias tem lembrana do que em nosso


tempo vimos passar, pera verdadeiramente podermos dizer o
que, per muitas vezes, vimos,
se

por ns no fosse

feito;

em

muita reprenso cairamos,

porque, entanto so vivos aqueles

que por imortal glria devem durar, enquanto o saber de seus


grandes

feitos

dura, e segundo as obras que os tais prncipes

fezeram, assi fica sua


*

fama dina de

louvor.

E como

quer que

esta regra a todos geral e principalmente queles que,

seus merecimentos, suas cousas

devemos

por

notar, portanto no

pera esquecer o Serenssimo Prncipe, el-rei D. Afonso o quinto

de Portugal, que Deus tem, como certo o temos visto que


foi

magnnimo corao e ganhou tal imorper onde sua clara fama preptuamente (sic) deve

excelente baro e de

talidade,

durar.

porquanto a deferena dos tempos

idades escondem o saber das cousas e as

longura das

metem em

esqueci-

mento, portanto devemos fazer lembrana deste Serenssimo


Senhor, que de gerao
que,

em

com muita equidade

em

e justia,

trinta e

dous anos

estes

menos louvado nos grandes feitos de


seu tempo fez, que na governana da Repblica

Reinos regeu, e no

armas que

gerao fique a memria dele, por-

foi

que sempre muito estimou. //

Nem podemos
lente

baro

e de

al dizer, pois

verdade, seno que

foi

exce-

magnfica liberalidade; e de to limpa con-

dio e graa o dotou Nosso Senhor, que por sua muita bondade
foi

universalmente

amado de

todos seus sbditos e naturais,

050

fama per muitas provncias


Papa Pio segundo o elegeu por
Cristandade em a grande armada que

pelo qual sendo sabida sua clara


e regies,

Samo Padre

capito da Igreja e

ento ordenou fazer contra o Turco, pera a qual outrogou

a santa indulgncia
simo Rei D. Afonso

em

e cruzada,
foi

(sic)

cuja memria este Serens-

o primeiro que nestes Reinos a moeda

dos cruzados de ouro fino (pera se pagar o soldo desta santa

mandou

guerra)

fazer.

o seu primeiro preo

cada cruzado.

trezentos e vinte e cinco reis


se finar, esta

armada no houve

este virtuoso prncipe,

alm do mar,

pessoa,

em

foi

posto a

por o Santo Padre

fim.

em

por servio de Deus, passou,

frica,

com grande

frota e gente,

onde, per fora de armas, tomou aos Mouros a vila de Alccer

Ciguer no ano de Nosso Senhor de 1458,

em

dezanove dias do

ms de Oitubro; e depois, no ano de 1471 anos, em vinte e


quatro dias do ms de Agosto, tomou aos mesmos mouros, per
fora de armas a vila de Arzila, na qual grande mortandade

de Mouros

foi

feita;

muito antiga e

com

forte cidade

este

medo

tdolos moradores da

de Tnger fugiram e a deixaram

s; e este excelente prncipe a

mandou tomar

e povcrar. //

As quais cousas todas vimos, com outros muitos grandes


feitos,

que escusado escrever

prncipe;

em

mas somente nos cabe

to baixo estilo, de to alto

dizer como, despois

da morte

do Infante D. Anrique, ele sobcedeu estas Etipias de Guin,


e

o que

em

seu tempo por elas

mandou

descobrir alm da dita

Serra Leoa.

por mais sua lembrana pusemos aqui o rodzio que trazia

por sua divisa

com

o seu moto que dizia Jamais. (*)

Ele se finou, na vila de Sintra, aos vinte e oito dias do

de

Agosto

do

ano

de

Nosso

Senhor Jesus Cristo

de

ms
mil

cccclxxxi anos.

(*) Tem-se por perdido o original, e os apgrafos hoje conhecidos


no reproduziram nem a divisa, nem o moto, nem os mapas.

660

111

[DO CABO LEDO AO RIO DAS PALMAS]


Tanto que

homem

de

seis lguas,

contra o su-sueste, logo parecem trs ilhetas que

se

chamam

passa a ponta do cabo Ledo per espao

as ilhas Bravas.

boa fonte de ugua doce.

na maior delas est a muito


per diante faz a costa ua

dali

em

muito grande enseada que tem

roda vinte e cinco lguas ou

mais, segundo parece nesta figura que est alm do rodzio (*),

a qual chamamos a Furna de Santa Ana, na qual esto muitos


antre os quais o maior e mais principal deles

rios,

no das Gamboas,

este jaz

oeste

leste e

Bravas, e tem oito lguas na rota.

com

chamam

as ditas ilhas

na boca deste

rio est

muito grande restinga de pedra, que dura grande meia lgua


ao longo da terra; e o canal dele tudo vasa e tem
de ugua de preia-mar.

pequenos at

um

lugar

E podem ir
que chamam

trs

Arhouche, onde resgatam

algum ouro e escravos por alaquecas e manilhas de


pano vermelho e leno

e bacias

do

braas

per este rio acima navios

mesmo

lato e

lato e outras cousas

desta oalidade.

toda esta Furna de Santa

Ana

muito suja de baixos

de pedra e de areia; e qualquer navio que ordenadamente pera

aqui no houver de

ir

e for pera a costa

da Malagueta ou pera

a Mina, outro caminho deve fazer, segundo adiante se dir.

toda a gente desta terra ho

nome

Boules.

(aqui mapa)

Item. Se algum navio este ver tanto avante

Ledo da Serra Leoa

houver de

ir

ou pera a Mina, sendo navio pequeno de

(*)

como o cabo

pera a costa da Malagueta


trinta e cinco tonis

Desenhos desaparecidos.

661

pouco mais ou menos, faa do

em

e ser,

mar, dele

cabo o caminho do su-sueste

dito

nove braas,

e ir pelas oito e

dobrar o cabo de Santa Ana

seis lguas; e

sendo nau grande deve fazer

o caminho do sudoeste, e ir pelas doze e quinze braas, e

em

tanto que trinta braas for, v-se

um

em

ls-sueste, e ir ter

chama o cabo do Monte, que est avante do


dito cabo de Santa Ana trinta lguas, e ali pode ir seu caminho
pera a costa da Malagueta ou da Mina, como se adiante dir.
E este cabo de Santa Ana terra muito baixa e tem trs
cabo que

na ponta; e a

ilhus

um
em

brao de
ilha, e

se

per dentro da furna, cortada de

terra,

mar que

vai ter ao rio das Palmas.

o cabo fica

chama-se Farulho.

do cabo Ledo da Serra Leoa a

contra o plo rctico,

cabo de Santa

este

em

so dezasseis lguas; e este se aparta,


equinocial,

sete

Ana

ladeza, do crculo

graus;

na demos-

trao e pintura aqui posta (*) se ver a feio desta terra.

Item. Jaz o cabo de Santa

tem doze lguas na

oeste, e

muda

se

duas e

trs vezes

Ana

rota.

no ano

e nele

certa, portanto leixo de o escrever.

houver de entrar, que


areia, e primeiro

este rio

ir

Palmas

leste e

rio

no posso falar cousa

Somente saiba quem aqui

tem na boca muitos baixos de

que aqui entre, por sua segurana, deve sondar

a barra; ou entre, per dentro, pola

um

e o rio das

porquanto o canal deste

brao que o mar


dentro no dito

rio

ali

faz,

Furna de Santa Ana, per

ao longo da ilha de Farulho,

das Palmas, segundo se pode ver nesta

pintura e demostrao. //

a terra de sueste que est junto

algum pouco

mais

com navio pequeno,


rio

com

que a outra que

a boca deste
fica atrs.

rio,

indo

de trinta at trinta e cinco tonis, per este

acima, espao de vinte e cinco lguas, acharo sete aldeias;

alm delas est

vizinhos, a que

(*)

62

alta

um

grande lugar, que ter cinco ou

chamam Ouinamo;

Desenhos desaparecidos.

e estando aqui

seis

mil

dous meses

poderiam resgatar mil e quinhentas dobras ou mais pelas mercadorias de que atrs falamos no primeiro captulo deste se-

gundo

livro,

e por estanho,

que ter aqui razoada valia; e

assi se resgataram, pelas ditas mercadorias,

alguns escravos.

E quem aqui for, guarde-se dos Negros desta terra, porque


so muito m gente e trabalham de tomar os navios com grandes almadias que tem. E esta gente se chamam Boules. E esta
terra
assi,

muito abastada de arroz e de outros mantimentos;

e,

muito doentia de febres.

DUARTE PACHECO PEREIRA

Ob.

cit.,

liv.

2.,

cap.

i.

663

112

DO RIO DAS GALINHAS


Toda

que

esta terra

vem

do

rio

das Palmas, ao longo da

costa at o rio das Galinhas, muito baixa e de muito arvoredo, e terra quente

no ms de Maio

ugua; e posto que


fazer no

em

todo o ano.

o Inverno comea aqui

acaba por Outubro, no qual chove muita

isto assi seja,

mesmo tempo

nem por

grandes calmas.

isso leixa aqui

isto

de

o que diz

Alfragano desta terra e moradores dela: que nos Etipios o

Vero

e o

Inverno ambos so de a

mesma

compleio, e

isto

causa porque a Etipia, dela jaz debaixo da linha equinocial,


dela se vizinha do

mesmo

crculo; e

por tanto a dita Etipia

to quente.

segundo nosso prepsito, digo que o

com o

jaz

rio

das Palmas

leste

e oeste, e

das Galinhas

rio

toma

a quarta de

noroeste e sueste; e tem doze lguas na rota.

Porquanto

este rio

das Galinhas sem proveito, no ouso

de falar nele.
Item. Jaz o rio das Galinhas e o cabo do Monte noroeste
e sueste, e

toma

quinze lguas.

a quarta de leste e de aloeste;


este

cabo do Monte

quando demora ao nordeste


ponta
e o

dele,

em

tem na rota

razoadamente

e a quarta de leste, faz

cima, a forcada, e

fundo darredor deste cabo

alto,

um

monte

alto; e,

no meio

s nesta costa,

que a a lgua

em mar

acharo quarenta e cinco e cinquenta braas, e quase tudo vasa.

E a a meia lgua aqum deste cabo do Monte, pera a


banda de aloeste est um rio, a que ns chamamos o rio dos
Monos, e outros per outro nome o chamam, o qual, posto que
tenha a boca razoadamente grande, no se pode ver se no for

muito junto com

terra.

o canal deste rio muito baixo, que

de preia-mar ter a braa e palmo de ugua; e no pode aqui

664.

Convento de Cristo em Tomar

Um

corredor

entrar seno navio muito pequeno.

pouco mais ou menos,

lguas,

que

chamam

indo per ele acima trinta

achada ua comarca de terra

vem

Coia; e desta terra

todo o ouro a toda a

Serra Leoa e suas comarcas (e ouro muito fino, quase de vinte


e trs quilates

em lei). E aqui vale muito o sal


mesma serra valem.
desta terra se chamam Cobales.

e muito mais o

estanho que na

a gente

Item.

Do cabo do Monte

homem

tanto avante

cabo se aparta,

este

em

um

si

como

pera ua parte se aparta a

ao cabo Mesurado so doze lguas.

cabo Mesurado faz de

este

monte redondo;

mamoa

como

no meio a forcada,

faz

ele,

e pera outra parte, outra.

ladeza, da linha equinocial contra o

plo rctico, seis graus e vinte minutos.

esta costa se corre noroeste e sueste, e

Item.

Do cabo Mesurado

lguas; e esta

toma a quarta de

de aloeste.

leste e

mata

mata de Santa Maria so duas

muito grande e de muito grosso arvoredo.

aqui se comea o resgate da malagueta que

chama grana

paradisi, e

dura

em

latim se

comrcio quarenta lguas ao

este

longo desta costa.


Item.

Da mata

lguas; e neste rio

ser de

lei

razoadamente

nome

foram

estes

altos,

rio

de S. Paulo so seis

h ouro, ainda que em pouca cantidade,

de vinte e trs quilates.

e este

dem ao

de Santa Maria ao

aos quais

lhe foi posto

montes e o

ali se

chamamos

os montes de S. Paulo;

porque no dia do Apstolo

apartam da

S.

Paulo

dito rio descobertos, os quais se esten-

longo da costa, pera a banda de

lguas, e se

comeam uns montes

ribeira do

mar

leste,

seis

ou

at duas lguas,

sete

pouco

mais ou menos.

a conhecena do dito rio de S. Paulo que est tanto

avante como o princpio destes montes; e esta costa


noroeste e sueste, e per este caminho
lguas,

em mar,
Do rio

Item.

se corre

iro fora do dito rio duas

dele.

de S. Paulo ao

rio

do Junco so

seis lguas.

665

do Junco tem um ilhu na boca. E aqui h tambm


pouca cantidade, e pelo mesmo modo, malagueta.

este rio

em

ouro

Do

Item.

do Junco ao

rio

nome do

este

rio

vem resgatar aos


muito boa e em arrazoada
desta terra

que

cestos, o

em

no costumam

dos Cestos so doze lguas.

rio

dos Cestos lhe

foi

posto porque os Negros

navios malagueta, a qual aqui hi


cantidade, e esta trazem

em

toda a outra costa onde h a dita malagueta

trazer.

pera segurana do navio

gente que aqui for

ter,

pousem

pelas oito, dez e doze braas; e surgindo neste fundo estaro

em

vasa tanto avante como a boca deste

a lgua da

estaro quase

terra,

rio

dos Cestos, e

porque pelas vinte braas e

vinte e cinco tudo muito sujo de pedra.

E
quem

a boca deste rio muito pequena, e no se pode ver seno


estever de dentro de

banda de
qual se

leste

tem

um

a enseada que

rostro

se

faz;

ali

da

que faz a restinga ao pego, a

chama o cabo das Baixas.

este rio dos Cestos se aparta,

em

ladeza, da linha equi-

nocial contra o plo rctico, cinco graus e trinta minutos.

a gente desta terra, e dali per diante vinte e cinco lguas

ou mais,

chamam

se

Zeguebos; e abaixo da boca deste

rio,

meia lgua, onde est o cabo das Baixas de que atrs falamos,
est

a mata de arvoredo, assaz grossa.

E quem

esse rio quiser conhecer olhe estes sinais

que aqui

so escritos, e a ladeza que se aparta da equinocial, e por isto

conhecer.
S. Jorze

este rio

sueste, e

neste prp[r]io paralelo e ladeza est o castelo de

da Mina

em

cinco graus e trinta minutos.

dos Cestos se corre

toma a quarta de

com o

rio

do Junco noroeste e

leste e oeste; e

tem as

ditas doze

lguas na rota.

DUARTE PACHECO PEREIRA

666

Ob.

cit.,

liv.

2.,

cap.

2.'.

113

[DO RIO DOS CESTOS AO CABO DAS PALMAS]

Porque convm levarmos ordem

no proceder

e decrarao

dos sinais e caminho desta costa, escreveremos pelo mido

como vo,

os lugares

bem

nos

e qualquer outra cousa que acerca disto

parecer.

Do

Item.

diante, est
se

asi

chama

dos Cestos, de que acima falamos,

rio

ilha

pequena,

da Palma;

a ilha

um

e este

trs lguas

quarto de lgua de terra, que

nome

lhe foi posto por causa

ilha e

palma que agora, em nossos dias, tem. E per antre esta


a terra no costumamos navegar por no ser lugar pera

isso;

porm, quem aqui quiser pousar com navio pequeno,

desta

pouse pelas dez braas e estar de terra quase a lgua

fundo limpo.

ali

tambm chamam

a que

em

resgatar e comprar escravos [e malagueta]


guei e, per outro nome, nhunho;

agora est este comrcio danado, porque quando estava como


devia, se

um

comprava

de lato, que
bacias assi

teria

como

em

um

escravo por duas

as dos barbeiros, e agora vale

de malagueta cinco e

a manilha

alqueire de malagueta por

peso meio arrtel, e

seis

manilhas, e

um

um

alqueire

escravo quatro e

cinco bacias.

Os Negros desta costa no so circo ncisos e andam nus;


sem doutrina nem bondade; so grandes

so idlatras e gente

pescadores e vo a pescar duas e trs lguas no mar,

em

as

almadias que parecem lanadeiras de tecelo.


Item.

Da

ilha de

Palma aos

ilhus so duas lguas; e estes

ilhus so dous e so todos calvos,

tem;

e,

assi,

que dormem

que nenha terra

nem

rvore

so muito brancos do esterco das aves do


ali.

darredor destes ilhus

mar

h muitos baixos de

pedra muito perigosos e maus, e deles [a] parecem sobre a


ugua,

e outros no.

067

quem

E,

nesta costa houver de andar

outenta ou cem tonis,

a grande lgua

estar

com navio grande

pouse pelas trinta

meia de

terra; e se for

pousar nas outo braas abaixo destes ilhus

de

cinco braas e

navio pequeno,

em

fundo limpo,

de areia, e estar meia lgua de terra, porque [a] tanto esto os


ditos ilhus.

E quem

aqui for guarde-se de surgir pelas vinte

e vinte e cinco braas, porque tudo sujo e perder as ncoras.

todo

como

homem

avisado no deve cometer resgate nesta costa,

ms de Maio

entrar o

ms de Setembro, porque

at fim do

esta terra muito tormentosa e de grandes tra voadas.


se

aqui

razoadamente, malagueta e alguns escravos, o que

acha,

tudo se resgata pelas mercadorias, como nos outros captulos


atrs dito.

Item.

Dos

ditos ilhus ao

cabo Fermoso so cinco lguas;

e este cabo no sai muito ao mar.

como toda a outra


m de conhecer a quem

assi ele

costa coberta de muito arvoredo e

vem

de

mar em

Do

Item.

fora.

cabo Fermoso ao Resgate do Genos h

nome
o Quinto mandou
lguas; e este

nheiro,

em um

lhe foi posto porque,

quando

descobrir esta costa, ia

navio, e este

foi

terra e resgatou malagueta; e,

um

el-rei

trs

D. Afonso

Genos, mari-

o primeiro que aqui saiu

por

isso,

lhe

em

puseram o nome

O Resgate do Genos, o qual tem por conhecena a mata de


alto, feito ao modo de a so-

arvoredo mido, razoadamente


brancelha,
est

um

rio

estando

scilicet,

homem

escravos, pelo

houver de

no meio, aguda nas pontas.

muito perto de

modo que acima

aqui

Do

terra.

dito.

aqui h malagueta e

E quem

neste lugar

nas quinze braas, e estar pouco mais

surgir, seja

de meia lgua de
Item.

alta

muito pequeno, que no [a] parece a boca dele seno

terra,

em

fundo limpo.

Resgate do Genos ao

rio

de S. Vicente h trs

lguas; e antre este Resgate e o dito cabo de S. Vicente se faz

a ponta aguda que sai ao mar, a qual tem muita pedra e


pouco arvoredo. E da banda de leste desta ponta est o dito
668

rio

pequeno e de

corre o

mar

entrada, porque o mais do tempo aqui

e j, per vezes, neste rio entraram batis dos nossos

navios a tomar gua e lenha, e se perderam.

este rio jaz noroeste e sueste

a quarta de leste
h malagueta.

e oeste, e

com

o rio dos Cestos, e

tem quinze lguas na

toma

rota; e aqui

Item. Adiante do rio de S. Vicente, quatro lguas pela costa,


est a praia dos Escravos; e esta praia durar,

lguas ou mais; o qual

nome

gataram certos escravos no tempo que se esta

em

longo, duas

porque aqui

lhe foi posto

se res-

terra descobriu.

agora pouco resgate se faz aqui, porque, pela costa que atrs

fica e assi

algua parte da que adiante vai, se acha mais mala-

gueta e escravos que na dita praia.

ano de Nosso Senhor Jesus Cristo de 1475 anos se


Frandes, um navio de Framengos, com um piloto

^no

em

armou,

castelhano e algas mercadorias, os quais se atreveram


gatar

Mina

primeiro, sete

S. Jorze fosse feito; e


seis

tos

ou

ir res-

oito anos [antes] que o castelo de

como quer que

resgatassem cinco ou

mil dobras e no temendo as graves excomunhes dos San-

Padres sobre este caso outrogadas

que outra nenha gerao

no

(sic)

aos reis de Portugal,

fosse seno os Portugueses

por licena dos ditos reis, assi como os ditos Framengos no


temeram as defesas do Pastor da Santa Madre Igreja, assi lhe
deu Deus mau fim; porque, da torna- viagem da dita mina,
vieram ter tanto avante como esta praia dos Escravos, e, como
o vento ento fosse calma (sic), eles surgiram pelas vinte e cinco
braas e, como quer que em toda esta costa este fundo sujo,
a pedra lhe cortou de noite a amarra e, ventando o vento do

mar, deu
e ali

com

este navio

comeram

navio iam; e

na

dita praia costa

isto

soubemos despois pelos

Pedro Gonalves Neto que o outro ano


navio,

qua quase todo o ouro que os

resgatou

com

onde

se perdeu;

os Negros trinta e cinco framengos que no dito


ditos negros e

ali foi

ditos

por capito de

por

um

framengos traziam

alga parte dos vestidos deles.

069

Da

Item.

praia dos Escravos Ljea so sete lguas; e toda

esta costa do rio de S. Vicente at Ljea se corre de les-sueste


e oes-noroeste.

um

mais de
est

da

E
E

tiro

terra

pouco mais de

neste lugar

a pedra muito grande que

esta Ljea

de besta de comprido e meio

um

ter

de largo,

tiro

h a mais malagueta de toda

esta costa.

pera se conhecer esta Ljea os sinais so ela mesma,

terra dela [a] parece

um

quarto de lgua.

arvoredo grande e

alto.

o navio que

aqui for pera fazer comrcio ou resgate, deve surgir pelas dez

ou doze braas
pelas vinte

nem

pousar

em

vasa; e guarde-se que no pouse

vinte e cinco braas, porque tudo pedra e

perder as ncoras.

os Negros de toda esta terra trazem a malagueta a res-

em

gatar aos navios nas almadias

Andam

nus e no so circoncisos

que vo a pescar ao mar.


porque so

e so idlatras

gentios.

Item.

Da

Ljea ao cabo de

S.

Cremente so cinco lguas;

e esta costa se corre les-sueste e oes-noroeste.

este

cabo

coberto de arvoredo e no entra muito no mar.

aqui h pouca malagueta. Tdolos negros desta costa so

idlatras e

Item.

no so circoncisos.

Do

cabo de

S.

Cremente ao cabo das Palmas so doze

lguas, e jaz a rota leste e oeste.

de

S.

gente viciosa e de pouca paz.

Cremente, de junto com

Porm, quem
terra,

partir deste

cabo

pera o das Palmas, faa

o caminho de leste e da quarta do sueste e ir seguro.

este

cabo das Palmas faz de

si

a ponta delgada que

ao mar razoadamente; o qual tem a carreira de palmas,

pego

dele,

sai

ao

espao de a lgua, pouco mais ou menos, esto

duas baixas de pedra

em que quebra

mar,

so

assaz

perigosas.

este

cabo se aparta da linha equinocial,

em

ladeza, contra

o plo rctico, quatro graus e dez minutos.

E
670

a costa dali per diante volve

em

les-nordeste.

estes so os sinais per

mente pela ladeza

em

que

onde

se

se

pode conhecer,

da equinocial aparta.

e principal-

E em

terra,

na ponta deste cabo, est a fonte de boa ugua doce onde, s


vezes, quando a necessidade nos afadiga, tomamos ugua em
a angra de areia que se ali faz de dentro do dito cabo pera a
banda de loeste. E no tema quem aqui for de se meter per

antre as ditas duas baixas e


alto doze e treze braas.

terra,

porque tudo limpo

do ms de Setembro at fim de

Maro, e ainda alguns meses adiante, correm as uguas deste


cabo, pera dentro,

em

leste e

em

les-nordeste to fortemente,

que os navios que da Mina pera Portugal vem, o no podem


dobrar, salvo se

vem um

teso de

bom

vento largo, popa ou

a quartel, e ento costumamos a fazer o caminho de alos-sudoeste, [a]

caminho

destes Reinos, por nos arredarmos

da costa

da Malagueta, a qual faz fim no dito cabo das Palmas.

adiante deste cabo duas lguas faz a terra a ponta grossa

que tem s rostros de pedra cobertos de arvoredo que

sai

como o dito cabo das Palmas. E aqui


a aldeia a que pusemos nome Aldeia de Portugal
E a gente deste cabo das Palmas se chama Egorebo.

mar

tanto ou mais

DUARTE PACHECO PEREIRA

Ob.

cit.,

liv.

2. 0 ,

cap.

ao

est

3.

0.

7I

114

DESCRIPO DA COSTA OCIDENTAL DE AFRICA


DO SENEGAL AO CABO DO MONTE
(Sculo

XV)

ENAGA ETHIOPIA PRIMO VBI

Em

ho ryo de anag comea primeyramete Ethiopia

negros c cabello crespo.


terra baixa at o

chama

a regi e regno se

.s.

Gyloffa,

Cabo Verde.

Nesta terra ha mujtos Senhores os quaes por ueja tre sy

hu rey pore que

faz

seja

da nobre gera.

este rey

dura

quto apraz aos ditos Senhores, pore muytas vezes alrey se faz
t

poderoso que se def fende

delles, est

c tudo spre c temor.

Este rey h Senhor de gte proue ne sua terra tem cidade

cercada se n aldes c casas de palha

E
tem

em

se este rey

se

n algus presentes pera

cauallos que

de palmas

etc. e

estar [em]

t cal

n pedra.

bem

elle e este[s]

prezam muyto, e vacas, cabras, milho

como

h de rouar semear

e suas

e colher

mdar

comarcas.

suas quintas, e

vder aos azenegues que hy leu cauallos e

delles faz

vinho

c taes cousas se mante e c roubar e

furtar esprauos assi suas terras

destes scrauos

n tem do seu h proue, c dos Senhores n

assi aos

portugueses.

Elrey
ter

todos outros senhores e

quantas molheres pode mteer.

homs daquella

terra

pode

elrey t sempre de 30 pera

cima, e honrra a cada hu segdo sua linhag.

El rey

te sertas

quintas e aldes suas.

E em

cada hu delias

ou 10 molheres e cada hu tem casa sobre sy e cada hu


tem ttos esprauos e esprauas que lhes laur suas terras e t
8

suas vacas

apousenta

672

e cabras.

se

em

qudo

elrey ve a algu das ditas aldes

casa dalgu destas molheres.

cada manhaa

cada molher 3 ou 4 yguarias, carne, peyxe, arroz e ete. assi


que ajt 44 yguarias. E qudo elrey ha vtade come ho que
quer e o que fica d aos que c elle vier, assi que sua gte
traz

nuca h farta

de lugar lugar e dorme oje c hu

e assi va[i]

outro dia c outra, e t assi grade numero de filhos e

molher h prenhe n dorme mais c

ella at despois

como a

do parto.

maneyra viu todos outros Senhores desta terra.


msos e v manadas como os porcos, os
dtes grades n caem se n despois do morto. E n faz mal a
home que lhes n faz [mal] E se toma hu home apreta ho c
a tromba at que morre, ou ho lana ao aar hu tyro de pedra.
E nenhu home por ligeyro que seja lhe n pode scapar corrdo
desta

Aliffantes s

cpo largo.

esto pella

grandeza do corpo

e passo largo, e

muyto danosos qudo t filhos, e faz tres


de hu vez. Come folhas daruores e fruyta que

tyr c a trom-

ba, e al c a trba agoa que bebem. Suas

moradas s em

boscos, e folg

Ha muytos

muyto em lama

papagayos, faz seus nydos a saber, tessem hu

cabo de hu rama c hu jco

ctra e sae, e dtro cri.

com
logo

os filhos, e se n

caem abaixo. E

Tem
ria

assi

moeda,

Os

pdur esta pella ao

por causa das cobras que lhe

ter sobre as

ramas delgadas que

assegur seus filhos.

delle fiado e

de palma, milho,

cousas.

esto faz

pod

tem no meo hu buraca onde

feyras onde trouc hus c outros algu pequena mis-

como, algod e

oleo

quatro filhos

ugidade como porcos.

redda marauilhosamte c jco

pella

os

pnos dalgod

e todo

pouco e

gamellas esteyras de palma e outras

homs vd armas,

todo a troco ca

hy n ha

e ouro pouco.

cauallos s

em

toda Guynee muyto prezados porque os

alcan c grade [s] difficuldades, porque lhos traz de Portugal


os azenegues.

tab porque n pod viuer muyto pella grde

qutura, e engorda tto que os fora a morrer de

hu doena

a qual n sabe curar, e arrebenta, ho comer que lhes d s


folhas de

hus feyzes despois que s recolhidos do cpo.

673

MONUMENTA,

2. a ,

43

estes corta a

meude

d milho c o qual lhes gord muyto.

tbem

lhes

Vedeo

se

hu

e sec nos

como feno

e lhes

d a comer.

cauallo c suas guarnies por 9 at 14 negros,

segdo a fremosura e bdade do cauallo.

Os que cpr os

md

quaes

fumo

md

cauallos

vijr os enctadores delles os

hu grde fogo de certas heruas


aquelle
fumo t o cauallo c os beyos e
sobre

fazer

certas pallauras.

vnguto

sotyl.

n vej.

c grde
diz lhes

hu

despois faz o cauallo vntar todo c

md

despois ho

esconder ao[s] dias que ho

pendur lhe ao pescoo hus nominas quadradas de

coyro vermelho.

cre firmemte que elles e tal cauallo po-

de [m] hy[r] seguros aa guerra, ou batalha, [p. 235-236,

fls.

344-346].

TERRA DE BUDOM.

12

LEGO AS DO RYO ANAG COSTA

Esta terra h baixa sem mtanhas, ho Senhor delia se cha-

ma

Budomel,

por ysso a

terra,

que quer dizer senhor de

tal

Palma de Budomel h praya e n porto, veo o dito senhor


c 15 de cauallo e 150 homs de pee. E tinha sua casa do mar

terra.

60 legoas.

Levar cartas hu legoa pequena a nado c mar grosso

muyto veto

os desta terra, ao nauio por

cada hu, que valia 30

Ho

elrey desta terra

de casas de palha.

reis.

cidades n castellos se n aldes

E Budomel

regno que hcous a pequena.

era senhor de

estes taes

riquezas n thesouros n t moeda,

obedicia do seu pouoo, que h

Anno 1455

hu manilha de stanho

a alde de

muy

se

hu parte

deste

n s senhores de

n pelo acatamto

grande.

Budomel n

tinha se n 50 casas de

palha cercadas de sebe de vergas e de ramos daruores c hu


porta onde entr.
e a

674.

casa no meo.

cada casa

seu quintal cercado de sebe

Budomel 9 molheres, e assi t em outros


t 5 ou 6 moas negras pera seu servio.
senhor dorme tbem c as moas, e suas molheres n

Nesta alde

lugares.

o dito

cada molher

s eosas e

ho sabem. Trabalhou dos christos pera prder algu

cousa de ctetar muytas molheres c luxuria.

estes senhores

muyto cyosos n se fi dos seus filhos se s de hydade.


Este Budomel tem 200 negros ctinuadamte que lhe seruem,

n hus sempre, c hus v outros

outros a

v.

assi se

achegu

elle.

Budomel tem

casa de

aruore grade.

5 quintaes e cada quintal c

hu

que chegu onde dorme ha passar todos

ates

quintaes e assi s repartidos c gte que lhe esta esperado de-

baixo da sombra das amores


e

dy aute.

.s.

os fidalgos no primeyro quintal

meuda n pode chegar

a gte

ou azenegue que

for christo

porta delle se

de Maffoma.

lhe syna a f

Mostra Budumel alterao de estado, c se n leixa ver se

n pella manha, e tarde e toda via n sae do primeyro quintal

onde n

qudo

tr saluo algu senhor

ou christo ou azenegue.

faz audicia a algu, ajnda

que

fosse seu

jrmo ou

parte c grde acatamto se lan no chao aa porta do quintal e

d c a

testa

em

terra e lan c

chao sobre as espadoas e cabea,


senhor nesta terra.

ambas

as

mos area do

per esta maneyra saud ao

esto nuus, saluo

em

a braga de coyro de

cabra por fidalgo que seja, e n se leut mais se n enga-

vam

tinhdo

pera o senhor.

dous passos

delle fall o

que

quer, por l sempre terra pera trs c grde humildade e

acatamto.

a outros.
lauras.

esteuesse

honrra.

ho senhor s vezes o oulha e n

Emfim
assi

em

mostra sua ctincia do seu estado que Deus

terra

esto faz

lhe poderia ser feyto

mda

mor

que o seu pouoo aja medo

por pequena cousa que seja lhes


filhos e os

leixa de falar

o senhor lhe d esquiua re[s] posta c duas pa-

mda

reuercia n
delles

porque

prder as molheres e

vder.

675

Estado hu dia Budomel


negues, estado hy hu

mesquita c seus clrigos aze-

guntou que lhe parecia. Responde [o] que a


verdadeyra

como

christo que o via tudo


f

Respdeo que nossa

e a outra falsa.

fazia, per-

de christos era a
f

n podia

sen boa porque Deos nos tinha dado muytas riquezas

ser

bo

engenho, por sua ley tbem era boa, que entedia que melhor
se poderia saluar elles

que a ns neste

e a elles quasi

mcs

que ns, porque Deos era justo Senhor.

mudo

tinha dado ttos bes e cousas diuersas

nada a compara de ns outros

o parayso a c neste

Seu viuer h como


suas molheres.

mudo

e elles o teria

e por ysso tinha-

l.

anag dado lhe de comer


sobre hu pelle de vaca bestial-

delrey de

Come em

terra

mte, os grades c seus clrigos, os outros de x ou

de hu gamella, e

Em

come muytas vezes no

xij

jtos

dia.

toda Ethyopia n nace trigo n ceuada n cteo ne

vinho de vuas.

T milho de diuersas maneyras.


Feyzces grades como auellas [h] c,

Fauas grades vermelhas muyto largas

baynhas pintadas.
n grossas

e fauas

braas e fremosas.

Seme em julho

em

tres

e colhe

em

setembro t choue

seme

meses faz sua ceyffa.

n trabalha mais se n quto lhes abasta pera seu comer

scassamte, n faz pera vder, de tristeza.


Elles te paas

agudas

chantnas terra

laa na por

dyte, que h o contrayyro dos nossos, e seme logo.

Tem
amores

vinho de palmas que cham mjnhol.

muytas

destas.

Oleo amarello sobre roxo de palma.

Aruores muyto grdes

Cobras dagoa
e delias t

e differciadas

da ter[r]a

gordas como cabra.

estas cobras carretdo terra

das nossas.

hus s peonhentas

que parece fornos e star s vezes

jutas 150 casas de cobras que paree alde.

676

e outras

formigas brcas faz casas a

Os negros s grades ctadores e especialmte de cobras.


Estado hu christo em casa do Bisboror jrmo de Budumel
hu legoa de casa

delrey,

grade soni[d]o derrador

mea

da casa

noyte se leutou porque ouuir


e se assto [u]

hu camelo c

os seus e foy e ctou as cobras pera lhe


assi se foro.

n comer o gado, e
hu cerco e c a azagaya no qual cerco c

fazia

seu ctamnto fez vijr muytos bichos e vboras e cobras e

tomou
soltou.

massa
tal

as mais peonhtas e as

E
e

machucaua nas mos

vnto suas azagayas e armas,

arma

e as outras

c aquelle sangue mesturaua hu semte e faz hu

em

fk. 34-6-34-7]

assi

que home ferido c

quarto de hora morre sem remdio, [p. 236-238,

ANAG GYLOFAS
As molheres desta

terra

som muy prazteyras

alegremte, e especialmte as moas.

n bayl

se

ct e bayl

n de noyte

c a lua, ho seu baylar h differte do nosso.

Chuchau
fizer tyrar a

o fauo de mel e lau a cera a longe, e lhes

cera e coser e fazer cdeas do que se

muyto

marauilhau.

Seu tger h de atabaque, ou de hus tauoas c cordas

maneyra de

auiollas.

CABO DE SAGRES EM GUYNEE

cheo de aruoredos verdes.

Todos

estes negros

forma de homes.

ador ydolos e statuas de pao feytas

lhes lan de

comer

beber dite dos pees

delles.

Estes t synal de ferro qute no rosto e outro synal n tem.

and nuus saluo que

traz bragas de

pno

tessido de folhas

de palmas delgadas c que cubr sua vergonha.

N tem armas

de ferro.

677

Come

arroz, favas, feixes e outros

legumes e mel,

te

carne

mas pouca.
Deste cabo ao mar esta dous ylheos cheos daruoredos, despouorados lguas i ^ de hu a outro.
Neste ryo t alma dias de 3 e 4 homs que rema.
Nesta terra traze homs e molheres as orelhas furadas que
de vacas e cabras,

traz ane[i]s douro.

delles

nos narizes.

algas molheres dos

senhores outro tto nos beios do cono, que pod tirar e meter.

Ryo de S Victe t a boca de jo


Ryo Verde t a boca ajnda mais
Cabo Ledo, aqui
alta e

se

[10] legoas.
larga.

comea hu mtanha acerca de

2 legoas

chea de fromosos aruoredos.

Esta mtanha h Serra Lyoa; ao

mar

3 ylhas

camadas

Saluags.

Ryo Roxo que tem o fudo vermelho

e s

vezes o

mar

tormta.

Cabo Roxo

pella

mesma

terra e ryo ao

mar

delle 2 legoas

ylheo Roxo.

Ale do

Cabo Roxo

faz se

como

golffo e al delle est o ryo

de Sancta Maria, achado dia de Santa Maria das Neues.

Doutra bda do ryo est hu pta

frte

da qual est hu

ylheo chamado ilheo dos Bcos. Neste golffo ha muytas baixas


e

grdes corrtes e grdes marees.

Cabo de Santa Ana, achado no

seu dia; toda esta costa

h praya e de pouco fdo.

Ryo

das Palmas por auer hy muytas palmeyras, a boca

deste ryo h chea de baixos darea e a trada h perigosa.

Do Cabo de Santa na at aqui


Ryo dos Ryos. E esto qudo o
costa se

n ryos que vinh da

todo h praya.
viro n viro al

em

aquella

terra fir[me].

Cabo do Mte tem hu mte sobre ho cabo e por ysso h


chamado assi.
Cabo Corts cabo pequeno e n alto e tambm se mostra
nelle hu mte. E a primeyra noyte qudo chegar hy viro
678

muytos fogos por causa dos nauios

christos que jamais aui

vistos.

tas

Quatro legoas alem est hu mata de grdes amores e muyque chegu at o mar; os que o descubrir aneorar, e lhes

vier 3 almadias pera as carauellas cada


delles trazia

hu c 3 homs nuus

paos agudos como azagayas e

e arcos c frechas eruadas c

delles

agomias curtas,

duas adargas reddas.

trazia

as orelhas furadadas e delle [s] os narizes, e n os tder as


guas.

trar 3

delles.

hu

carauella, e os portugueses prder

mdado

lhes foy

esto

ln-

hu

delrey de Portugal que

da

vitima terra que descobrisse que os podessem tender que per


fora ou grado trouuess alguu delles pera Portugal pera aprder

a lingoa.

Esto foy no de Christo. 1463. [p. 235-24.0,

fls.

34.7-34Q].

RYO GRDE
1456. 3 carauellas

.s.

hu

criado scudeyro do Jffante, e

hu

genous toniotto, e huu veneziano Luys de Mosto descobrir


este ryo, surgir

t lgas

como

aa boca do ryo

carauellas

pequena

negros, e outra mais

os nauios, os christos de

hu pno brco

alar

e vier ter a elles

mas n

26.

t altas,

hu

duas almadias

delias trazia

40
vinh c grde pressa pera

medo se poser em armas. E elles


hu remo como homs que pedia

seguro, e elles .fizer outro tto. Ass veo a almadia grde a


aoostarse aa carauella e oulhar e marauilhar se dos nauios e

homs

aluos,

como homs que nuca

os trusimanes (*) c

elles,

vir outros, e

se tdi

por por [a]cenos trocau alguu ouro

por cousa de pouca valia.

Ho
de

8,

creer do

mar

nesta costa h de quatro horas, e ho vazar

e h grdissima corrte, assi que 3 coras proa assaz

tinh que deteer.

(*)

s vezes a corrte lhes fez fazer vella per

Turgimos: intrpretes.

670

fora n c

pequeno perijgo

c o veto. [p. 232-233,

Anno

de 1446

fls.

Nuno

e era

mor

a correte que as velas

33q].

Trist criado

do Jffte

Anrrique

foy o primeyro que descobrio a terra dos negros e os vio porem

n pode chegar a

Argym

terra c tormta e se tornou pera as ylhas de

dhy a Portugal.

Neste ano Deniz Diaz criado do dito Jffte hindo por capit
de ha carauella, foy teer terra dos negros, n diz a crla

nica

onde,

filhou quatro negros

em ha

almadia, que

for os primeyros negros que vier a Portugal per a costa de

Ethiopia.

Daqui seguiyo aute at que chegou a huu grade cabo ao


qual pos

nome Cabo Verde do qual despois escreue remos.


desta tera chama Guyneos que quer dizer como
por esso os portugueses poser nome a toda esta terra

gte

negros e

Guynee.

Anno

de 1447, 10 dias dagosto Lanarote sayo de Lagos

c 14 carauellas por capit


e assi sayr de Lisboa e

for aas ilhas de


uellas

foy

moor per mdado do senhor jffte,


ilha de Madeyra 12 e ha fusta e

Argym onde

fezer suas presas, c que as cara-

pequenas tomar a Portugual e Lanarote c as outras

em

busca do ryo Nylo (*).

Ca

o jffte lhes dissera que

alem das amores descobertas de Denis Diaz 20 legoas achari

hu ryo grde, porque assi o soubera dos azenegues


qual ryo chama [m] anag ( 2 ).

la

catiuos, o

Referncia, sem dvida, Crnica dos Feitos de Guin, de


das fontes de Valentim Fernandes.
(*) A margem direita: A costa de Arguy atee anag se chama
Anterote.
2
Trata-se do Senegal. Os gegrafos rabes da Idade Mdia su)
(
punham que de um lago da frica central saiam trs Nilos: o Nilo do
Egipto, que se lanava e lana no Mediterrneo, o Nilo de Mogadixo,
que corria para o Indico e o Nilo do Sudo, ou dos Negros, que tomava
a direco do Atlntico.
(

Azurara,

680

uma

Hyndo

aute achar o

assi

agoa doce de que todos beber


coras e hindo

em hu

barrento e sondar e achar

sedo juto c a foz lanar an-

batel vir

negrinho, e achar hua

de orelha daliffte

mar

moa de

ha choa onde omar hu


detro, e ha darga redonda

3
(

).

moo fez o jffte D Anriq apreder letras pera crerigo pera o mdar l pera preegar a f de Christo.
anag ryo departe os azenegues moros da prouincia de
Geloffa que se comea doutra banda.
E porque o Cabo Verde que h mais lge e foy ante achado
que este ryo, foy porque Denis Diaz n seguio a costa e foy
este

dar no cabo do

Ho

mar

4
(

).

primeiro ryo dos negros que parte os azenegues c seu

deserto e terra steril .arida e seca, da terra


negros, cousa milagrosa que [h] de

frtil

que he dos ne-

hu bda do ryo

ser

homes

bassos sobre braos pequenos e secos e doutra bda de todo

negros e homs grades e terra verde e chea de aruoredos.


Este ryo de anag he grade

.s.

largura de

mea

lego a e

mais.

Emtr per este ryo acima em legoas e emt acha ha


ou pedra muy alta de donde cae aquelle ryo ( 5 ). E alem
desta serra vem o ryo de t longe que os negros n sabem raz
serra

3
Este paquiderme era comum na regio. A ilha de Morfil
)
(
(marfim) ainda uma recordao. O derradeiro elefante do Cabo Verde foi morto em 1900.
4
Este facto verificou-se em 1444. Cfr. A. Teixeira da Mota em
)
(
Cronologia e mbito das viagens portuguesas de descoberta na Africa
Ocidental ile 144.5 a 1462. - Boletim Cultural da Guin Portuguesa
n. 6, Abril de 1947, p. 316 e Th. Monod em Sur la chronologie des
dcouvertes portugaises sur la cte occidentale d' Afrique entre le Cap
Bojador et le Cap Rouge (1433-1445), em tudes Sngalaises, n. 1,

283-288.
Referncia s quedas de Fel, onde termina a navegabilidade
do rio Senegal. A lgua martima portuguesa da poca era de 5921 metros. Cfr. A. Fontoura da Costa em A Marinharia dos Descobrimentos,
Lisboa, 1939, p. 210. As 100 lguas do texto no correspondem
lngua bamrealidade, devendo elevar-se para 250 (1.000 quil.).
bara, Fel, plural de Fel, significa cabaas e panelas gigantes. Nas
vizinhanas das quedas estas encontram-se s centenas.
J 949,

'P-

Em

68l

Diz algus que va[i] teer a Tambucutu e alem delle

delle.

pello qual se presume que seja brao do Nylo

Neste ryo resgata oro por pouco

7
(

6
(

).

muytos escrauos

negros.

reyno de Gyloffa se estende desde este ryo e chegua

chama tambm Ctor, ajnda que


como barbacijs 8 ) e tucurooes ( 9 )

ata o ryo de Gbia que se

ha outras geeraes aqui

som gyloffos ( 10 ).
he muyto viosa de heruas

por todos

etc.

Esta terra

Na

amores.

entrada deste ryo est elrey que s echama elrey de Gy-

he senhor de

loffa e

[8.000] de cauallo, dos quaes cauallos

viij

n na nesta prouincia
christos e

mouros do

maneyra de duques

se

muy

poucos, os outros traz os

tem homs em dignidades como


condes etc. E tem muyta gte a seu

sarto,

mdar.
Este rey e seu pauoo tem muytas almadias que

hu madeyro.
Este Rey he muy poderoso como

som barcas

de

feitas

Som

t grades

teuer nauios se

elrey de Marmelle

nadadores que passa o

rio

n ).

a nado, n tem ne

n almadias, batees lgos cauados de hu

paao.
6
S depois das viagens de explorao de Compagnon ao Ga)
(
lam, em comeos do sc. XVIII, que se soube que o Senegal e o
riacho de Tombuct so cursos de gua diferentes.
7
de concluir que os Portugueses fizeram breves viagens de
)
(
explorao neste local, pois as minas de oiro de Falem e de Bambuque so das mais importantes da frica Ocidental.
8
So os Sereres, por confuso do nome do povo com o do seu
)
(

chefe,
9

Burba Sine.
So os Takrur dos rabes medievais, ou

os

aToucouleurs

franceses.
10
(

So os Uolofes. Os Sereres, Toucouleurs


A comunidade a que o texto se

idiomas diferentes.

e Uolofes
refere de

falam

ordem

poltica.

Trata-se do imperador de Mali, senhor de todos os Manimprio Mandinga dos Keita iniciou a sua decadncia no
sc. XV, data em que Mansa Mamad pediu proteco a D. Joo II
de Portugal. At ao imprio Sonrai foi, todavia, o mais poderoso do
interior da frica Ocidental.
dingas.

682

Elrey e todos seus fidalgos e senhores desta prouincia de

som
e

tem seus bischerijs ( 12 ) braos que


pregadores de Maffoma os quaes sabem espreuer

som cmaffometanos

Giloffa

clrigos e

leer.

Estes bisserijs

vem

de longe do sarto como do regno de

Fez ou de Marrocos e vem a cuerter

estes negros aa sua ffe

c suas pregaes.
Estes bisserijs faz

nomeas em mourisco

13
(

e os lan aos

negros ao pescoo, e assy aos seus cauallos.

Qudo os

christos pera la leu cauallos que elrey

ou grade

senhor cprou ou ha de cprar traz csigo hu daquelles bis-

ho qual ante da tregua do cauallo est alli e espreue


em ha tauoa suas bos. E despois traz ha gamella dagoa
e elle laua ahy aquella tauoa daquellas letras e d aquella
agoa a beber ao cauallo e emt ho leua seu senhor (*).
A gte ou pouoo meudo delles cre em Maffoma porem os
serijs

mais deles s ydolatras, c todo, todos [os] desta prouincia s


circidados

como mouros.

Os ydolatras em Gyloffa toma ha panella de barro velha,


e lan nella sangue de galinha e penas e agoa uja e a cubr e

em ha casinha feita de palha


farinha
muyta
de arroz e outras cousas
coberta e em
alli faz cada manha sua ora e cerimonias.
Em esta terra e em Mdinga ha judeus e chama os Gal ( 14 )

pem a
e
e

dita panella

amtre portas

derrador

Chamam-se actualmente marabs. Bicherim vem do rabe


El-Mubecherin: aquele que faz propaganda em favor da religio. lvares de Almada grafou bixirim, em 1594.
13
Referncia aos grigris, metidos em saquinhos de coiro.
)
(
(*) margem direita: 14. cabeas de escrauos e 15, dav por
12

literrio

huu

cauallo,

no 1455.

Do termo

peul gaulo e geuwel em uolofe. So os griots, casta


desprezvel e temida de msicos parasitas. Se V. F. lhes chama judeus, no que o sejam de raa, mas porque tanto uns como os outros
eram igualmente desprezados. Na Guin Portuguesa chamam- Ih es ainda judeus e jideus (crioulo) Cfr. R. Mauny em Le judaisme, les
(Bulletin de VIFAN, 1949, n. 3-4,
Juifs et 1' Afrique occidentale
P- 354-378).
14

683

e s negros como a gete da terra porem n tem synagogas n


vs de cerimonias dos outros iudeus.
negros se n apartados sobre sy

commte

Estes gaul

de cavacos

e ctadores.

em

n viu c os outros

suas aldes.

s chocareyros e tgedores de viola e

porque n ous entrar no lugar pom

se tras das casas do senhor daldea e lhe canta seus louuores

nas madrugadas at que lhes rnda dar ha raa de milho,

emt

parte dhy.

se

qudo o senhor sae de sua casa emt os judeus saem

delle ctdo e

se

dite

bradado suas chocarerias.

os judeus n soubesse esta chocararia e n fizesse

aquelas festas ao senhor n caberi amtre os negros, t grde

mal

os quer e assi

entrar

em

se os ach

em

Nenhu
nenha

som muyto perrados dos negros n ous

alga casa deles saluo do senhor,

gaul

nem

soomte

pancadas.

judeo n judia n pode tomar agoa

.s.

fonte e ha destar

de tomar agoa.

dam

alde lhes

Emt ho

alli,

at todos os

mouros acabar

derradeyro lhe d agoa.

Ou

em
14a

se viu

em

muytas agoas te algua fonte sobre sy apartada.


Os senhores de Gyloffa tem ttas molheres qutas pode[m]
manteer .s. desta maneyra, porque ha delles que tem quatro ou
inco ou mais quintas. E elle anda sempre em a corte e em
cada destas quintas tem ha molher c seus filhos e escrauos
que lhes seruem. E assi tal senhor va[y] estar c hua das molheres hu mes e c outra outro mes ou mais e ento torna pera
terra de

corte.

Os escrauos desta

terra seru e

ganh pera seus senhores

seys dias e ho setemo gan[h] pera sy do que se ha de mteer

os seys dias.

E qudo
matar vacas

algu destes Senhores ha de hyr guerra

mda

ou quatro ou mais segudo a calidade

delle.

.s.

tres

aquellas vacas fazem

(i4a)

684.

N0

original:

em

acaba

postas, as quaes postas lan pello

camjnho per onde o senhor ha dhyr guerra. E ho

dito se-

nhor c toda sua gente passa per cyma destas postas de carne.

aquela carne n come nengu e a leix aas aues

ani-

ali a s .

E qudo vam

hu x

guerra leu cada

xv ou xx azagayas

na mo, porque som pequenas e delgadas, c seu

Tem

arcos,

corda de cana

porem poucos,

cana

15

).

Suas frechas de cana maia

no cabo hu pao agudo

tostado no fogo e cheo derua.

outras frechas tem ferro e

tamb em eruadas por as de paos


Traz adargas redondas

s mais peonhtas.

grades de coyro

laurado de has animalias q

Tambm

pequeno.

ferro

delles de pao, delles de

elles

chama

em

cabello e

sygas.

trazem adargas tessidas c vergas como coberto

de esto, e esta[s] cobre c pelle ou coyro de buffaro.

Em

esta terra

tem

muy

pouco ferro

prouincia de Mdinga e vai

Casas
feitas

delles

muyto

som ehopas

15a
(

o mais dello

mezquinhas

Os Senhores grades de Gyloffa anda bem


16
(

).

pequenas

gente

vestidos de bos

Estes panos leu l os christos por

tbem os mouros por

(*)

lhes

de madeyra, e cubertas de feno seco.

panos de mariolas
mar,

vem da

tre elles.

meuda anda

terra firme.

vestida

em

camisas dalgod, que

cheg at [os] gyolhos e as mangas at os cotouellos.

E
largas

trazem todos bragas ou calas braguas dalgodom muyto


.s.

de quatro couodos largo e curtos at gyolhos e quto

mais largos esto

por mais fremoso e galte.

15
A palavra cana deve entender-se em sentido lato e no no
)
(
sentido restrito de bamb (oxytenanthera) compreendendo a rfia e
outras espcies vegetais.
(is
a) Deve desdobrar-se em: choupanas.
16
A marlota era um vestido mourisco que cingia e apertava o
)
(
corpo e tambm uma espcie de manto mouro curto e provido de
capuz.
(*) margem direita: Os proues nuus, c braga de pelle de cabra..
,

S5

As molheres dos senhores em suas casas anda c hu pano


dalgod derrador do cuu e inta que lhes cobre at gyolho,
porem em sayndo da casa toma outro pano c que cobre o
corpo dos ombros pera baixo.
E assy anda as outras molheres, saluo que as molheres dos
senhores traz seus panos e vestidos mais fines.

Todos anda descalos machos


cubertas, saluo algus

Dos

orelhas.

fmeas e suas cabeas des-

homs que

traz carapuas dalgod C

cabelos faz mil maneyras pera os fazere

seus

lgos.

Come

carnes de todas animarias

.s.

vacas, cabras, ouelhas,

alifantes, sigas etc.

Vacas tem muytas

som

assi

como

[as] nossas, por

som

pequenas e pretas ou braas, ou malhadas e por vezes rossa[s]


Cabras muytas.
Ovelhas poucas

como cabras

n tem la como as nossas

se

lisas

17
(

).

Gamas.
Lebres.

Galinhas muytas da nossa fey e tambe galinhas que cha-

mamos

de Guynee.

como ceruo e assi a sua fey,


porem tem os cornos como boy muy entrecauado[s] de que
come a carne e da pelle ou coyro faze os negros adargas.
Aliff antes ha por poucos e s saluags.
Buf faros muy tos.
Siga animal he tamanho

Gatas dalgalia, por poucas.

Come

do arroz que tem, pouco.

Milho zaburro

17
(

18
(

),

tem muyto.

Referncia ovis longipes,

comum em

toda a frica Oci-

dental.
18
(

milho originrio da Amrica, descoberta em 1492. Deve


mehiz, sorgo, milho bravo, mapira, milho negro,

tratar-se aqui do
milho grolo, etc.

686

Cuscus he ho seu principal comer, que fazem do milho zaburro

pisno e hu morteyro de pao que tem pera ysso e

.s.

despois o seca.

Feysoes como da c e

Tem

muy

animalias siluestres

.s.

,grdes.

em

gra-

mal porque

lhes

lyos, onas, leopardos

de qutidade.

Papagayos verdes e
faz

dano na lauoyra.

Os que viu

em

lhes quer os negros

mar

jto c o

almadias duas ou

trs legoas

Pesca desta maneyra

.s.

s grades pescadores e anda

no mar pera pescar.

ha rede de tamissa .s. ha


daquella faz hu rede feita de

faz

corda de folhas de palma e

maneyra de hu bolsa grade de molheres, que se abre e arra e


despois no meo desta rede po hu pao em cruz, e em aquelle
pao sua ysca e no meo ha pedra grade por peso. A rede tem
em largo duas braas mais ou menos. E despois lana a rede
assi aberta em 8o mais ou menos braos em ha corda de
tamissa. E qudo sent peixe em baixo comer na ysca tyr
pella tamissa e se arra a rede c os peixes dtro, e tira arriba,
e desta

maneyra mata muy to pescado.

em almadias e tamb esses outros que


mat peixe como taynhas, dourados etc, que anda aima
Outros traz arpos

dagoa.

Os

gyloffos

som grades bbados

folgam muyto c nosso

vinho qudo ho pod auer e bebem vinho de palma, e vinho de

mel de abelhas e vinho de milho

Vinho de mel faz

toma agoa

).

o mel c sua cera, e ent

em

panellas

assi ferue

original:

por

mel

dias,

c [a] qutura do

19
Os Uolofes, devido
)
(
severo qualificativo geral.

No

19a
(

ou cabaas grdes,

as suas bocas e deixa as estar

as leu ao sol.

(19 a)

Toma

tres teros, e delinh aquelle

.s.

agoa, e deyt na

muy bem

assi.

19
(

islamizao,

sol.

em

aquella

e arr nas

por cada dia

despois que

no merecem hoje

este

aquella.

68 7

passa [m]

vij

ou xv dias abrem aquella penella

que se veo toda ayma.

porque ha algus que ho sabe fazer


terra nae

muyto mel,

muy

muy bem

sabe

muy

bem, porque nesta

tem muytas abelhas.

Toma

Vinho de milho faze desta maneyra.


no

e tyr lhe a era

bebem,

aquelle vinho

o milho e pisa

pisado e fazem farinha dello e a esta farinha

deytam agoa qute que ferue. Emt co no per hu pano de


palma feito' pera aquello. E aquella agoa deita em panellas e a
deixa cozer por certos dias.
melhor.

deste vinho

este

vinho quto mais velho tto

ha mais que de nenhu outro.

Nos ramos da palmeyra busca


onde ella lana filhos de nouo, emt corta os ramos e busca os
filhos e fura desta maneyra. Qudo acha o dito filho que he feito
da arte como as dos palmitos de Castella, que por tempo se
faze em ramos e faze hu furo em yma de maneyra que deixa
duas teras em baixo por o pee e alli poem hu cabao c
buraco- pequeno que soomte tapa ho buraco e ata na c cordas
pequenas- porque estee sempre muy bem atado, de maneyra
que ho umo n pode sayr por 'de fora se n por dentro do
Vinho da palma faze

assi.

umo sae daquelie filho pera o cabaz e se destilla


mea canada 20 ) ou trs quartilhos a mais, e he
polia manha e noyte, e de cada vez que ho visitem

cabaz e o

por dia

assi

visitada

corta o buraco mais pera baixo, e po ally o cabaz tto atee

que chegua ao pee, porque emt n


assi aquelle stilar

daquelie filho dura

qudo abre aquelle

pollo primeyro

mais que

destillar.

xv ou xx dias e este vinho


he muyto doe e dy

filho

aute n he t bo, e se faz cada vez mais ctra sabor de vinagre e este vinho

despois se faz

se t

muyto

mais que de hu dia pera o outro, c

azedo.

Outras palmeyras ha nesta terra grandes como as dEspanha.

esta grande

20
(

d hu

fruito

canada correspondia a

parte da canada era o quartilho.

688

era

hu cacho pegado muyto

litro

decilitros.

quarta

como cabea

jto t grde

mor da feyam de

apanha qudo he maduro,

fruito

pinho. Este

emt quebra os c huu

esta grande d hu fruito em hu cacho pegado muyto


machado e tira o fruito que he de dtro, que he feyto como
amndoas e coze no e despois que he cozido pisa no em huus
pisaos grades e toma no despois e deyt no em ha panella

dagoa

e deixa

a agoa e

no feruer muyto.

tira dalli aquelle azeite

assi

o azeyte se aparta sobre

a agoa

fica.

guarda

assi

aquelle azeite e se aproueit delle. Este azeite he vermelho e

muy bem. E

cheyra

tem dtro hu caroo muyto

este tal fruito

duro ho qual c seu pisar n quebra se n despois de cuzido.


Despois desta fruita cozida e ho azeite tirado, fica hus
coroos

como de

pessico e quebra no[s], e tira de dtro a car-

ne e come na como ac pynhes, por n ha com se n mast[ig] no[s] e chucha o

Em

coz no[s] assi

que se vnt.
se

umo

delle [s] e

ho

al lan fora.

outras partes pisa na aquella carne daquelles coroos e

como

o[s] outro [s] e faz delles azeite brco c

acha aqueste vntar por sao.

vnt c mtega de vacas, por todos

E muy tos

gyloffos

se lau primeyro.

Os homms ou mercadores de Gyloffa pouco hus de mercadoria, saluo que s grades ladros e furta tto a seus amigos

como enmijgos

n mant verdade algua

se

n quto

ellefs]

quer [em].

ros

Os mercadores portugueses resgata nesta terra muytos coyde vacas e doutras animalias e muytos escrauos, ouro

pouco.

leu pera la alquices

e azul.

21
(

),

bedes

22
(

),

panos vermelho

cauallos.

Qudo quer que

as carauellas dos christos

nhor quer cauallos cprar, logo ho

dito

vem

e algu se-

Senhor salta

em a

pri-

21
Alquio, alquicel ou alquicer, era uma capa mourisca e tambm um pequeno enxergo usado pelos rabes.
22
O bedm era uma tnica mourisca, curta e sem, mangas.
)
(

Podia significar ainda


contra a chuva.

uma capa

palhia,

de coiro ou

de esparto,

68
MONUMENTA,

2. a ,

44

meyra alde que acha, tto mota de amjgos como de enmjgos e


apanha homs e molheres quto lhe abasta pera aquella vez e
quto pode escapar. E n merc tto os cauallos pera a guerra

como por

honrra.

Aynda que ho

cauallo seja doente e ajnda

que outro dia sayb que ha de morrer, n no leix de cprar,


22a

porque todos guarda

suas casas.

molheres

qudo

em

as

vam

os rabos delles e os t pdurados

em

a alga festa leu os ditos rabos suas

mos, por dizer que seu marido tem tirado

ttos cauallos.

A
se

gente gyloffa se ajta ou comarca c elles ha na que

chama tucuroes

e declina

hu pouco

a altura.

he gr-

dissima multid delles.

Aqui nae algod


palmos

largo e

e as molheres fi e faze

n sabe mais,

e estes

pnos de dous

cosem jtos pera os

fazere largos pera camisas etc.

Os homs desta
roupa

fiar e lauar

E som muy

terra faz

muytos

seruios femininis

como

etc.

limpos de seus corpos, c se lau de todo cada

dia 4 ou 5 vezes e no seu viuer s

muyto ujos

todos,

homs

e molheres.

Homs

de

muy tas

palauras sem verdade alga, burles, en-

ganadores e doutra parte s caritatiuos e d gasalhado do que

tem sem
(*)

Diaz

interesse.

ano de 1446 por Denys


criado do Jffante, por c veto muyto n foy a terra

Cabo Verde foy achado


23

e tornou a Portugal, pello qual

guym 26
mor

-no

ho no

seguite for pera Ar-

nauios e ha fusta das quaes Lanarote foy o capit

for

dArguy[m]

algas

carauellas

Portugal e Larote c as outras chegou ao

(22

que tornar pera

Cabo Verde.

aguarda.
Ms. tem colado um pedao de papel, atravessado entre os
Fols. 97V e 98, que tem escrito do lado esquerdo: Do ryo anag at
Cabo Verde, 25 lguas; e do lado direito: do muyto servy[dor].
23
Alis 1444. Cfr. nota ( 4 ).
)
(
(*)

aj

2so original:

Em

mas

gte,

do Cabo Verde achar hu ylheo despouorado de

frte

era pouorado c muytas cabras que tomarei por seu

tomar agoa e foro at outro

refresco e assi

ilheo

24
).

At

este

primeyro chegou Denis Diaz [ho] ano passado e n mais.

ilheo

Viro

em

terra ttos negros

que n poder sayr de dia n de

noyte.

Gomez

ha carauella foy no seu batel pera


terra e pos em terra hu bolo e hu espelho e ha folha de
papel na qual debuxou hu cruz. E os negros despois de outros
Piriz capit de

hidos chegar e quebrarei o bolo e lanarno a lge, e c azagaias tirar ao espelho at que o fizer

E Gomez

papel.
lhes

mdar o

Piriz lhes

mdou

em

tirar

pedaos, e rper o

c bestas, e os negros

retorno c frechas heruadas e azegaias.

c esto se tornar pera Arguy[m] fazer suas presas e

dhy a Portugal.
Este Cabo Verde tem tres ilheos defrte de sy em especial
dous de muytas aues e muyto marisco cheas de aruores verdes.
Hu destes ilheos he maior, que cham ilha de Palma ( 25 ).

E tem ha

ygreja de pedra sos[o]

26
(

cuberta de palha, a

qual fez a gte que foy c Diogo dAzambuja


fazer o Castello de

Sam

Jorge

em

26a
(

qudo for

a Mjna.

Nesta ygreja jaze soterrados muytos christos que se finau


pello resgate desta costa e os vinha a soterrar a este ylheo por

amor

desta ygreja

27
(

).

24
A primeira ilha pode ser uma das ilhas da Madalena, das
)
(
quais s a maior, a ilha das Serpentes, abordvel, mas sem gua.
A segunda a ilha de Goreia, na qual existe uma nascente mais abundante, que seca na estao mais quente.
25
a ilha de Goreia.
)
(
26
Pedra em sosso, isto , pedra solta, sem barro nem arga)
(
massa.

(26a)
27

No
Nada

original:

desambuje.

que deve ter sido profanada depois


da partida dos Portugueses desta paragem. Cfr. R. Mauny, Une glise
du XV e sicle Gore, em Notes Africaines, n. 34, Abril de 1947.
(

p.

resta desta igreja,

17-18.

QI

Tem este ilheo de Palma muytas amores


em reddo e muy altas, as quaes chama

palmos

grossas de 120

cabaceyras

28
(

por portugus, porque seu fruito [se] parece c abobaras pe-

quenas.

dtro t o

muy to

myolo

brco e has piuidas mes-

Quando som maduros s bos de comer; ho


meolho de dtro he azedo hu pouco, muy to bo pera a corra, porque qualquer home que anda c a corra e lhe d
logo estanca. Cri se nesta ilha aues sem cto .s. aues que
turado c

elle.

viu de pescaria.

Em

esta ilha

ha hu fonte dagoa que d

da bda do sudueste

e est

Este

Cabo Verde

vyr verde e

assi

se

muy

pouca agoa

29
).

chama

assi

porque qudo ho achar ho

o achar y[n]verno e vero sempre verde

y[n]berno como y vero ( 30 ), e cheo de amores que todo o


no n perde folha. E he cabo fremoso e alto de terra. E e

ima da pta faz dous mtes pequenos


ao mar

31
(

).

no

dito

cabo

muyto fora
ha muytas pouo-

mete

e derrador delle

se

raes de negros c casas de palha.

Deste Cabo Verde no

mar oceano

ctra occidente jaze as

Aynda que ellas n


sejam verdes, por tomam ho nome deste Cabo que he sempre
verde, das quaes ilhas se dir no quaderno das ilhas do mar
que se cham

ilhas

ilhas

do Cabo Verde.

oceano.

costa alem do

amores
28
)

Cabo he toda baixa

chea de fremosas

grdes que nuca perde folha, costa deleitauel e tem

Esta rvore conservou

tal

designao at que o botanista

Adanson a baptizou baub, nome que no rabe egpcio se d polpa


em geral. a Adansonia digitata, Linn.
29
a fonte de Santa Ana. Era reservada aos governadores da
)
ilha de Goreia, que conservavam a chave em seu poder. Cfr. M.
(

Saugnier, Relation de plusieurs voyages la cte d' Afrique, Paris,


1791, p. 253, e R. Mauny, Un plan de Gore de la fin du XVIIe sicle,
em Notes Africaines, n. 41, Janeiro de 1949, p. 18-19.
30
)

31
(

melles

tem

Repetio do texto.

Cabo Verde formado pelos relevos vulcnicos das Ma(Mamoas) a mais ocidental das quais ultrapassa 100 metros e
)

um

farol.

muytos ryos pequenos que n entr nauios,

feyto

como

golffo e

todo pouorado.

terra dos Sereos

32
(

he juto c Bezeguiche, que hus de

frechas por armas.

Anno de 1448. Aluaro Fernandez criado e c nauio de Joh


Gonaluez Zarco, que despois foy capit do Funchal da ylha da
Madeyra chegou ao Cabo Verde, e porque os negros atentar de
tomar a carauella foy adite, e chegou a hu cabo onde
via muytas palmeyras secas sem rama. E poser nome quelle
lhe

cabo ho Cabo dos Mastos

33
(

),

onde n

fizer

cousa alga, se

n achar frechas e arcos e carne assada de porco mts de


quatro negros que lhes fugir e tornar ylha de Madeyra.

Neste Cabo dos Mastos est huu padro onde parte a terra

do que he prpria do mestrado de Christus e he estremo

.s.

Cabo dos Mastos ,at o ryo dOuro he tudo do mestrado


de Christus, e dhy aute he delrey, porem de toda Guynee se
deste

paga a vintena ao

(*)

ANTRE O

Esta costa he
34

reos

dito mestrado.

muy

C.

VERDE E RYO DE GABIA

graciosa e estas

duas naes

.s.

se-

e barba cijs n s sogeytos a elrey de anagaa n tem

rey n senhor prop[r]io, honrr mais hu que outro, segudo as


calidades e cdi dos

32
(

33

homs

tre sy, e

n quer csentir

se-

Sereres.

Cabo Naze actual, imediatamente a Sul de Popinguine.


expresso francesa, corrupo de Mastros, apareceu na carta da
frica Ocidental de d'Anville de 175 1. Cfr. A. Teixeira da Mota,
Topnimos de origem portuguesa na Costa Ocidental de frica, Bissau, 1950, p. 99-102.
(*) Entre os Fols. 100 v. e 102 est um papel estreito e longo,
atravessado, que constitui o Foi. 101. Este papel tem mais um bocado
para cima com estas palavras: Do Cabo Verde ata o Cabo dos Mastos
(

som

8 legoas.
34
(

Emendmos

estes e sercos

por estas e sereos, por serem erros

evidentes.

63

nhor por lhes n vder molheres e


e

pera n

s grades ydolatras e
e

como

ter sogey

como

filhos

t ley alga, e s

homs muyto

vs arcos c frechas de peonha, onde

home

sgue, logo

ferir e fizer

outras terra [s]

outros lugares de negros. Estes

cruees,

frecha soomte

tal

morre.

S homs muyto negros e dispostos de corpo.

Sua

terra he

chea de matos

por yso esta

e agoa, e

fortes,

sen per passos estreytos e n

e aruoredos e

chea de ribeyras,

porque sua terra n tem etrada


t

algu Senhor derrador de sy.

Elrey de anag muytas vezes acometeo dentrar nesta terra

querdoa sojugar e sempre foy vido

delles.

1455. foy descubento ho ryo dos barbacijs

35
(

).

E dy

gar boca de outro ryo, mdar hu negro trusim

manes que sabe

chefora,

a praya cruelmente. Estes trusi-

falar portuguez,

deles

som

catiuos,

delles

alem do seu soldo tem a utag de rasgatar huu esprauo

forros,

ou espraua
uores e

que

largo

Do Cabo
neste

37
(

ha

at

o ryo de Gbia que dscobrir,

legoa.

se
se

mete

tres ryos.

chama o hu por sua

que n entra nauios por

Ho

longo de costa q he baixa e chea dar-

dos Mastos at o ryo de Gambia som 25 legoas.

meyo

Joala

no nauio.

[os] trazer

E dy for [a] o
muy prazteyra

1455.

em

da terra ho matar

e os

36
(

em

lingoag e nossa,

ser pequeno.

segudo se chama ryo dos Barbacijs, que de dentro tem

ha boca

Ho

e faz dous braos.

brao que va[y] pera o norte se

chama

de Broalo

38
(

).

35
a foz do Salum, que se lana ao mar na barra de San)
(
gomar. Foi atingida ipor Nuno Tristo em 1446 e no em 1455. V. F.
socorre-se aqui de Alvise da Mosto, cujas viagens foram publicadas
em i. a edio na cidade de Vicenza, em 1507.
36
Do rabe tordjman, francs tvuchement. A palavra que pre)
(
valeceu por muito tempo para designar o intrprete foi lngua.
)

Salum. Broalo

37
(

38
(

6q4

actual Joal.

vem

de Buy

(rei)

e Calo

(Salum).

Ho

outro que vay pera sueste se

chama Borjonique

39
(

).

Os barbacijs s muyto negros, e tem a seta de Maffoma ( 40 )


e tem seus bisserijs .s. clrigos mouros aluos, mas n tem mezquitas n elles reza n outros negros, saluo onde elles quer
alli

ham de rezar estes clrigos


Ho terceyro ryo se chama o

por

elles.

ryo de Lagos

41
(

e aqui

pode

entrar nauio pequeno.

No ryo de Lagos hay ha comarca jto c ho mar que se


chama Gebandor ( 42 ). E s todos olheyros que faz panellas,
assi os homs como molheres, e ho barro de que as faz he mesturado c cascaras pisadas de outras e brigigos, que ha nesta
terra

muytos e muyto grades.

[se] enfastia de os

de ser ttos e tam grades que

comer cruus,

n cusidos.

se

Esta gte toma muyta ostra e bribigos e os assa at que se


abre e tyr a carne e secna no

em

Todas

ma

sol.

despois de secos leunas

suas panellas pera as feyras de outras gtes pera vender.


estas terras

E som

tem naujos pera passar

ryos,

a que cha-

hu pao, delles grades e delles


pequenos .s. de 3 e de 6 e de 12 homs e de tres ou quatro
varas ( 42a ). E as de guerra leu 60 a 80 e cem homs e todos
rema qutos alli vam, saluo ho capit, que est assentado
almadias.

meio

todos de

delles.

E rema

todos

em

pee de ha bda e outra e traz hu que

voga a maneyra de gouernar pera

ter a

almadia

direita e seu

remar he fora de braos sem chegar c o remo ao

39
(

O nome

verdadeiro seria Joniq,

com a

batel.

Seus

supresso do prefixo

bor (bur, rei).


40
Embora V. F. tenha dito atrs que os Sereos e os Barbacins
)
(
so grandes idlatras, no opinamos que haja contradio mais que
nos termos.
sentido lato, mas mais exacto do que se pensa vulgarmente, os maometanos podem dizer-se idlatras, pois no adoram
o nico e verdadeiro Deus, que o da Revelao.
41
Referncia ao riacho Jumbas.
)
(
42
Pacheco Pereira refere tambm que a regio entre o Salum e o
)
(

Em

Gmbia

se
(42a)

chamava Gibandor

N0

original:

(liv.

I,

cap. 29).

vacas.

695

remos s hu vara c mea laa e no cabo

delia t atada hu
rema no mar e nos ryos sem velas.
No ryo de Gambia se acaba os gyloffos. E posto que pella
costa tem pequeno termo, pello sarto tem muy grade terra e

tauoa redonda

muyta

e assi

gte, e assi a longo

pouorado de aaldeas.

da costa como

pello sarto todo he

n tem lugares cercados salute alguus

de estacadas de madeyra.

Toda Gyloffa he chea de papagayos

verdes.

GUERRA
Estes Senhores negros faz guerra hus a outros e aos negros seus vezinhos.

uallos, porque lhes

n pode viuer

Armas de seu
e

sua guerra faze a pee porque n

vestir

).

n tem, traz adargas reddas

muytas azagayas e as lana

muy

t ca-

43

e largas

certas.

hu palmo e meo de ferro c ramos de


qudo tr no corpo n as podem tirar e traz huas agomias ( 44 ) mouriscas de ferro sem ao
como mea semitarra, e o fer[r]o tem de Gambia prouincia. E
tbem traz hastas como lanas. Suas guerras s mortaes por
ser nus e se mata como bestas e som muyto ardites n se
espt de ver outros mortos dite de sy e n tem a morte.
N saem da sua terra pra n sere vdidos por esprauos.
As azagayas

delles

diuersas ananeyras e tortos, que

GAMBIA

Gambia per 45 criado do Jffante, sedo c elle dous mercadores cada hu c sua
caravella .s. hu genoues chamado Antoniotto, e o veneziano

Ano

(43)

1455.

por

Foy

Causa

descuberto ho ryo de

da mosca

ts-ts,

que

se

encontra a partir de

Rufisco.

A agomia uma arma branca curva, usada no Malabar,


)
do rabe komyia.
45
No Ms. falta o nome. Estvo Afonso foi o primeiro navegador a atingir a Gmbia.
44

talvez
(

chamado Luys de Mosto. Entrr

neste ryo e surgir e

mdar

dous bates sondado pello ryo ariba e achar 16 braas e como


vir que este ryo se partio

muy

de aruores e terra

em

muytos braos

e a terra era chea

fremosa, determinar de tornar.

hindo

pera os nauios sayr lhes 3 almadias c obra de 30 homs


negros, e hi n longe delles ata hu tyro de besta dos nauios,

onde ficar e esteuer acerca duas horas olhando a gte

e os

nauios.

Outro dia sayr a


nellas

como

tos

elles

22 almadias grades, e podia auer

200 negros e de fremosos corpos, oulhdo pera os

chris-

siptados, vestidos de camisas braas dalgod e

cabea carapuas braas c orelhas e ha pena daue no

como homs de guerra. E em cada proa das almadias


hu negro em pee c hu adarga iredda no brao, que

delia,

estaua

pareia de coyro.

sem

na

meo

fazer

assy estiuer

nada hus a

outros.

45a
(

grade pedao oulhdo

chegar mais pera os nauios

que alar os remos e comear a seruir c frechas.


tirar bbardas,

arcos olhado de

os nossos

de que os negros estremecer e abaixar os

hu cabo pera

outro e vir as pedras cayr no

mar sem lhes empeer, tornar outra vez valtemte a tyrar. E


hu ehristo c ha secta matou logo hu negro, e por ysso n
leixar rijamte de tyrar, os christos tirar rijamte e lhes

matar muytos negros, pello qual ouuer por partido de


tornar.

trusim
falia c

n vinha pera

lhes fazer guerra sen pera tratar c elles e auer

paz como c os de anag e que


ique lhe

como

se

E como cotmear a fugir mdar bradar ao negro


que em a carauella leuau, que viesse ha almadia
elles. E chegou hu almadia, e lhes mdar dizer, que

mdaua

tractar

el

em

(45 a)

bem

sabia

anag, e que os christos comi carne de

homs, e que todos esprauos que


pera comer.

trazi presente pera seu rey

rey de Portugal. Respder que

elles

cprau que os leuau

por ysso n queria amizade dos nossos, mas que

jf0 original:

estau.

gj

queria matar a todos e fazer delles presente a seu rey, que

estaua 3 jornadas dy. E seruir lhes c frechas. Gomecou a


refrescar ho veto vira sobre elles e os negros fugir pera

a terra.

Nesta terra n amanhece o

em mea

lpo e

hora o

sol

nuues e scoridos se n

sol c

paree sobre a terra.

145

Ryo

de Gambia tem ha ylha onde enterrar hu mari-

nheyro que

E
O

se finara de febres e

chamar a ylha Ylha de Santo

46

Andr

).

este

ano ouuer fala c os negros e amizades.

Senhor de Gambia he vasallo delrey ou perador Melly.

For per

este

o trusim ao dito Senhor Batimsa

em

de seda

E mandar

ryo 15 legoas at elrey Batimsa.

mddo

ha marlota

lhe

presente fazendolhe saber damizades.

se ouuesse

mester alga cousa da terra dos christos que cada ano elrey de

Portugal lhe mdaria.

ouuer grade amizade c

gatar delle scrauos e algu pouco de ouro.

elle e res-

ajnda que o pre-

zau ouuer no de barato a respecto do troco.

nos 15 dias

que hy estiuer vier muytas aknadias pera as carauel[las] c


algod fiado e anees doro e panos dalgod de muytas feyes
e coores, e

muytos gatos meymes, baboynos de muytas

algalia e gatos dalgalia.

tes,

crusado per alga cousa [de] valia de hu

Gambia
Aqui

como

real.

ou per outro nome chamado ryo de Cantor.

comea o regno de Mandinga.

se

Em

ryo,

sor-

dau cousa de valia de huu

este ryo entra

muytos nauios

assi

pera resgatar cauallos

todallas outras mercadorias, porque resgata

norte c gyloffos, e da

banda do

4G

sull

da banda do

com mandingas.

Nesta ilha construram os ingleses o forte James no sc.


)
feitoria francesa de Albreda estavaj em runas em 18 15.
-lhe fronteira, na margem norte do rio.
(

XVII,

68

Entra nauios per este ryo aima passados de

iij

legoas

.s.

nauios de 50 e 6o tons.

estes nauios

ouro, c

E vem

que

vam acima vam

a resgatar a roupa por

ha muyto.

alli

os mercadores de

muy

lges terras pera os nauios

pera resgatar, por todos pretos, e delles hu pouco j [c]


aluura,

como

bassos.

Este ryo he

vam.

muyto doentio pera

[p. 64-75,

os christos que pera la

#0-105].

fls.

MANDINGA
Commmte

todos s ydolatras e d grade credito aos can-

tamentos, e algus poucos maffometanos.

todos conhece que

ha hy Deus, os maffohemetanos v per

terra

dos mouros

tractdo e assi dos negros suas mercadorias.

Estes se

E come

arroz.

matem como

os de

anag

saluo que tm

carne de ces.

vestem camisas dalgod porque ho

anag,

por galteria

muyto

mais que os de

anag anda jnfijnda gte nua. As molheres faz


muytas custuras ou pinturas no corpo que corta

muyto meudo que parece cousa laurada de

seda, e jamais se

desfaz.

Onde tomar agoa

hu fonte

juto c o ryo

onde estaua hu

aruore que tinha grdes ramas e fazia grde sombra.

o pee

delia tinha 17 braas de gordo, e era buracada.

Aqui ha muytos

aliffantes saluags

porque os n sabe am-

sar.

Gnumimsa

rey negro acerca da boca do ryo por cprazer

aos christos c sua gte a caa a pee c suas azagayas e frechas

enheruadas todas

que o matar,

e seguir

.s.

hu

ach algu

aliffante
aliffte

pequeno

tres dias tes

no aruoredo jazdo

algu ugidade ou lama e lhe d muytas azagayadas e frechadas peonhtadas e os negros despois que se alleute fuge e se

esconde detrs as amores ou e cima, e saltado de hu pera ou-

sem

tra,

N ha

lhes

poder fazer mal, at que a herua laura

que n tema o home

aliffte

e lhe

n pece

que cae.

home

se o

n acomete.

lhe

Ho

senhor negro despois de morto o

aliffte

pera os caadores e christos e comer no.

rosa.

reddo pore
Dte

vij

te

ha que

5 vnhas e delle

de 5 arrouas que pesaua.

que tem pera arriba

hu

parte

Ho

leuar seus cabellos a Portugal.

dte.

se

e a

ho repartio

h carne sabo-

pee do

3 palmos

trs os ditos

aliffte

em

largo.

dous dtes

boca darriba pera baixo

cada

Trouuer hu dte de 12 palmos, o qual mdou

o Jffte aa duqueza de

Bergonha sua jrma

47
).

Neste ryo de Gbia ha peixe cauallo mt se agoa e

tbem paer em

vi

grdura de vaca pernas 4 e curtas o


corpo grde como vaca, a cabea forma de cauallo, tem dous
detes grades

terra, t

como hu porco de dous palmos

lgo e s vezes

mais.

Moregos de
gayos muytos.

tres

palmos grades fey dos nossos, papa-

[p. 231-232,

fls.

338-339].

Os de Mandiga s differciados c
goa,

mas em

a f e custumes

os de Gyloffa

em

lin-

som hus.

Elrey de Mandinga se chama Mdimsa porque os desta


terra por seu lingoag

E mansa
delles

cham

a prouincia de Mdinga, Mandi.

quer dizer rey por sua lingoa.

Mandimsa

assi se

chama

elrey

48
(

).

Este rey he senhor de muytos vasallos e lhe pag muytas


parias.

Este rey viue dentro no serto

ercada de taypa q se chama Jaga

iiij

legoas

em hua

cidade

49
(

).

47
D. Isabel, casada com o Duque de Borgonha, Filipe o Bom,
)
(
irm do Infante D. Henrique.
48
O poderoso rei de Mali. V. F. informa que o seu imprio
)
(
compreendia a Gmbia at ao mar.
49
A capital do reino de Mali mudou frequentemente de lugar.
)
(
Cfr. J. Vidal em Au sujet de V emplacement de Mali. (Buli. Com. Et.

yoo

As casas delrey tem seys

cercos, e

ha de passar por vi portas onde

em

qu ha de chegar a

na porta derradeyra, amtes que chegue a


muytos archeyros que guarda aquella porta.
teyro.

este

elle

cada porta est seu poresta

elle

rey nengu vee comer se n as molheres que lhe

seru.

Este rey he senhor de muytas riquezas


e de todas mercadorias que se tract

tem cauallos

em

sua

como de oro e prata


50
e Daca ( ), e

em Mecha

terra.

Este rey he negro

como coruo

e toda sua gte e crespos

todos.

Elrey de Mandinga traz vestida ha camisa dalgod e caua


e roa

como

os outros negros.

n tem mais, saluo quanto

elle

trabalha de seu, e n tem tributo algu saluo o poder de matar


e destruyr a qualquer malfeytor.

E qudo

vaa[y] de

festa

ou pera alga guerra leuno

cima

de hu boy caualleyro acpanhado de muyta gte e qudo

ha [de] deer do boy fazem lhe hu fremoso strado de hu coyro


de boy.

E nenhu

pode poer n meter ho pee no coyro

atagaras,

se

come e bebe. E lhe seru em


que som gamellas, ha cima da outra, cheas de

elrey que se assenta

alli.

,E alli

milho ou arroz.

qudo algu Rey casa em aquella

terra logo cria certos

qudo elle morrer, que os criados moyr c elle. E


quando morre por sy e n em batalha, e a molher primeyra ha de morrer c elle e n as outras e assy as enterr c
criados pera
esto

todas suas joyas que

elle e ella teuer

51
(

).

qudo morre em batalha, os seus jmigos

lhes cort as

Hist. et Sc. A. O. F., 1923, <p. 251-268); Le vritable emplacement de


Mali, 1923, (Ibi., 1923, p. 606-619). M. Delafosse em Le Gana et
le Mali et V emplacement de leurs capitales (Ibid. 1924, p. 479-542).
50
Talvez se trate de Daca, na presidncia de Bengala, que os
)
(
textos portugueses do sc. XVII chamam Daqum.
51
Estes costumes encontram-se tambm em Gan e no Benim.
)
(

701

cabeas a todos a rey e raynha

e criados e leu csigo as ditas

cabeas e os corpos fica no capo aos caes.

sepultura faz qudo elrey morer por sy

neyra

Em

.s.

grade forno

em

ma-

esta

sua casa fazem hu coua de gr dura de hu

muy alta. E toma a elrey e ho assenta em cuu


E jto c elle pem suas armas .s. azagayas
agumias.
E mete c elle sua mulher primeyra
e

dtro na coua.
arcos frechas

Emt emdeyr

e seus criados jto c elle viuos.

por yma como sobrado, c rama.

hu grade mte de

como ha

elrey

delles

terra t alta

criados

seus

aquella coua

encima desta rama deyt

casa.

alli

fica

molher e n ha hy memoria mais

52
).

Elrey morto alleuant logo outro rey os do lugar e n hered


seus filhos.

as molheres do rey

morto n s mais raynhas.

Elrey ou outro qualquer pode ter qutas molheres quiser e

pode cprar.

ha de

ter

qutas molheres teuer cada hu ttas ygoarias

no jtar e outras ttas na ea, porque cada molher lhe

ha de mdar sua ygoaria, porque


n ha molher alga.

Ea

elle

viue sobre sy e sua casa

primeyra noite va[y] dormir c

elle

sua casa a primeyra molher, a segda noyte a segda molher


at que acab todas, despois
res

[se]

se

e esso

mant

assi

mesmas

comea a primeyra.

as molhe-

e seus maridos c suas escrauas.

algu dos nossos broos chegua a alga casa de negro

mesmo

delrey e lhe pede qualquer molher ou filha,

mda

lhe que escolha qualquer delias pera dormir c ellas e esto por

boa amizade

mo

n por

aquella que

elle

fora.

ho pay mesmo lha tregua c a

escolheo e se quer dormir

com mais jrmas

tbem lhas d.

se

muy tas

algu delles dorme c jrma ou c sua

filha,

como

vezes actee, n ha pera ysso justia alga.

52
Encontram-se tmulos (tumuli) em toda a frica Ocidental.,
(
desde o Senegal at foz do Niger. Das pesquisas realizadas resul)

taram interessantes descobertas.

702

JUSTIA EM MANDINGA

Qualquer malefcio que algu negro


acusado, corta lhe elrey

toda sua fazda a

do malfeitor
delle finca

elle e

fica

mesmo

se

em ha

estaca ou

d hu

paao

elles

ise

pem ho

no cpo aos

home

trs,

ha costura

fez

na mo, c que ha

grossa, pello qual amtre

n dormiras c a molher alhea n

As cousas que

onde

des ho pescoo at ao

he conhecido por adultero, porque anda nuus.

diz, se

a cabea

ces.

cuytello ao acusador

lhe faz

lugar

c sua molher leua ho dite

de fender ao adultero ho coyro de


cuu, pello qual

que seja

mda tomar

a toda sua geera, assy que por causa

algu acha outro

delrey, e elrey

furto,

todos seus partes destrudos.

o malefcio e o corpo fica

ou

fizer

a cabea e lhe

te

Emt

Jhe

acteera isso.

desta terra traz s papagaios verdes, ouro,

por pouco, escrauos e escrauas, panos dalgod, esteyras, coyros e

poucos

algalia, e gatos

Os portugueses

meym[os] c rabos

leu pera la manilhas de lat, e ctas de

maango, e pano vermelho e mtas dAlantejo,


carrega as ilhas do

Cabo Verde,

e cauallos,

e algod

que

que d hu ca-

uallo por sete negros.

Moeda nesta terra ne em toda Guynee n na


ha cousa por outra ( 53 ).

Ha

ha, se n troca

nesta terra grdes senhores e grades mercadores.

Per toda a terra de Mandinga ha hus senhores grdes que

chama foroes ( 54 ), que he hu officio ou dignidade amtre elles,


como ac o corregedor ou gouernador delrey e este tal he muy
acatado antre

elles.

33 ) O cauri, cauril, caurim ou coril um molusco gasterpede


(
(cyprea moneta), cuja concha servia de moeda em certos pontos do
Oriente e da frica. (Do indostnico kauril)
54
Aparece ainda a designao Farim (Barros, Azevedo Coelho
(
)
Este ltimo autor usa tambm Fares. Parece
e lvares de Almada)
.

tratar-se

do Faran mandinga,

originrio

do Songai.

73

Custume amtre elles he, asy dos grades como pequenos, que
qudo hu se acha c outro despois que [de] muyto tempo se n
virem como ac ns, que nos abraamos, que elles se poem em
gyolhos e os cotouellos em terra e c as mos cobre os olhos, e

dam

c os cotouellos no cho muytas vezes; e despois d no

mo

cho c hu cotouello, e c a outra

ala terra e a lana

55

ou em cyma de sy ( ).
Qudo algu ha de hyr ver algu senhor n ha dyr

trs sy

n c calas bragas

se

soos, e todo o al nuu.

vestido

mesmo

assi

qudo algu senhor ha de hyr ver outro senhor va[y] desta


maneyra.

Nenhu senhor

desta terra de

n criados de trs sy se n dite

moo ha

Mdinga n leua
e

segue sua ord

moos

os
.s.

o mais

de hyr adite, e despois outro mais velho at todos,

sempre o moo dite do outro mais velho

e depois os segue

ho

senhor. Saluo que fosse t grde senhor ou que se temesse, que

em

resguardo do seu corpo leuasse algus dous ou tres trs sy.

qudo

tal

senhor emtra a casa de outro senhor, ho moo que

vaa[y] dite vaa[y] despido e nuu,

e se

lana no cho e faz

suas cerimonias c seus cotouellos e lana a terra trs

segdo que lhe segue abaixa se e


jaz

no cho

'pe a

mo

ho terceyro que segue, estdo

ao segdo que se abaixa e


estar tto o primeyro no

assi faz

si

ho

ima do outro que

em

pee, po a

todos at o senhor.

cho e os outros c as mos

mo

ha de

ima de

hus a outros at que ho senhor dite [de] qu faz tal cerimonia diga que se leute[m] e emt fall ho que lhes cpre e
despois bebem, que he ho principal delles.
He custume amtre os mdingas, que faliam muyto por home
medianeyro, assi que qudo est tres quatro ou dez jtos e hu
delles quer dizer alga cousa e ho diz, leuta se hu tre elles,
ajnda que o outro diz todallas cousas

55
(

altas

que outros lhe

Estes sinais de urbanidade praticam-se ainda na frica Oci-

dental. Ibn Battuta j as referiu entre os

704.

bem

Mandingas em 1354.

ouu, n leixa este outro [de] dizer aquello que o outro disse

a mais altas vozes, e esto acustum por todas suas terras.

Esta geera de mandingas he a maior gera de hua

hy outra

goa, que n ha

Ha muytos
anda muytos

em

como

e assy
terra,

gte.

toda outra gte som ydolatras do

gylloffos

Maffoma

que s clrigos mouros, por esta

a esta

lin-

toda Guynee.

nesta terra que tem a secta de

bisserijs,

que ensyn sua

t grade

modo

maneyra de

se disse.

Todos os mandingas e gyloffos s affanados como se disse


maneyra .s. A cabo que o moo tem 14 ou 15

e se affan desta

anos ajunta muytos delles como 15 ou 20 delles e os leua

huu mato, c a lua noua, fora


moos se torna o
velho pera o lugar, e os moos ham de ficar no mato at que
vejam outra lua noua, que he huu mes, h destar fora da povora e seus partes lhes leu de comer e lhes poo a huu cabo, e
huu velho seu

csigo

da pouora

elles esta

bisserij

e despois de ter affanados os

vam
ham de

escdidos c aquella vergonha, e o outro hido

pelo comer.

tornar estes

moos pera o pouorado, emt

qudo

se

achegua pera a lua noua que


seus pays

mata va-

cas e cabras e lhes fazem grades festas c danas e catares

56
)

Os mandingas som homs dispostos e assy mesmos os gyloffos, porem os mdimgas som de mais verdade que os gyloffos
e mais amauiosos e amigables e de melhor cdi e tract muyta
mercadoria, e som homs muyto sotijs de trabalho de suas
mos em coser e texer e outras muytas cousas e s gente que
cata muyta honrra aos estrgeyros em suas terras, per esto
som amados de todos assy da gte de Guynee como dos christos e tract suas mercadoria [s]

muy

lge pello serto e mais

que nenha outra gera daquela terra e

Mjna

pello sertao

56
)

em que
57
(

vam

at o castello

de

57
).

Descrio tpica da iniciao e muito importante pela data


observada e escrita.
A descrio aplica-se aos actuais Diolas. O castelo da Mina,

foi
)

705

MONUMENTA,

2. a ,

45

As molheres nesta terra e em toda Guynee roam e cau e


e mante o marido e fiam algod e faze muytos panos
dalgod assi pera se vestir como pra vender.

seme

homs e molheres [so] como [os] dos gychama magalhoes os homs. e as molheres delles c hu pano estreyto de quatro dedos, as moas virges e que n som corruptas por sua gloria e honrra anda de
todo nuas sem cubrir sua vergonha e traz[] hu fyo cingido
Os

vestidos dos

c bragas que

loffos,

ima dos lom[b]os cheo de conchinhas braas,

em

dite sobre

a vergonha traz[e] tres paozinhos pdurados c seus buracos,


deitos de longura de

hu dedo,

e corrupta [s] logo se

cubre[m]

sua vergonha.

os

mcebos and nuus ata 20 anos, ata que

som como

Seus manjares

casa.

os de Gyloffa saluo que

tem mais

arroz que os outros e tem tto que leu a vender e pera resgatar
e assy

vinho e azeyte

terra de

mtimetos, porque esta

e carnes e outros

Mdinga he muyto abastada de mtymtos como de

arroz e milho etc. e he de grades criaes de vacas


e assi de asnos e

Come

arroz

carneyros rasos e destes


leite

milho zaburro,

muy

.s.

ynhames

no serto

muytos.
cosidos

58

come a herva coco, e feyzos ( ).


Os proues que n precal ynhames ou arroz come noras
brauas cozidas e corridas como tremoos da c, por sempre
assados, e

amarg.
Suas casas som

feitas

de

tijollo

por

58a
(

coser ou adobes, e

faz suas casas redondas fei de tendas, cubertas de palha

dos campos ou feno seco.

a actual Elmina da Costa do Oiro (Gold Coast) foi construido


1482 por ordem de el-rei D. Joo II. Cfr. Monumenta, I, pgs.
,

em
8,

15 e 18.

Trata-se dos verdadeiros inhames, de que h em frica vA erva coco o taro, tubrculo originrio da ilha de
Sama, empregado na alimentao dos indgenas (Colocasia esculentum). Os feyzos so, evidentemente, feijes.
58

rias

espcies.

(58 a)

706

original: pera.

delias s de taypa, e alguas de sebo de verga e

embarra-

das dencima cubertas de feno.

n casam e cpr suas molheres desta mahoms vam onde quer que lhes paree alga moa
bem, emt se vay ao pay e faz sua ava c elle o melhor que
pode e segdo a calidade do pay e da filha e lha paga em ouro
ou arroz ou milho ou vacas etc, at ser ctente. Emt leua a
moa pera casa e husa delia como de molher. E n sedo ctente dela torna a moa a seu pay e o pay lhe ha de dar ho

Os desta

terra

neyra, que os

que lhe deu

ipor ella.

todas casa tirado

may

e jrmas, todo outro

n stranham.

Os mais desta gte som archeyros e som homes muy esforados e manhosos em a guerra. E tamb merca cauallos como
os outros tto pera honrra como pera guerra.
E assi tem por custume geeral que qudo alguu mdinga sae
fora da sua casa n ha de sayr se n c a coldra de frechas
cingida por detrs, e o arco na mo, aynda que se vay assentar sua porta

Elles

ou hyr pera

n tem

[a] rua.

ferro saluo os mercadores que

do ryo de Gambia;

parte de Gyloffa e este ferro

em

dy

estes traz ferro e

vem

vem denima

se bastee

pello serto

a moor

de Serra Lyoa

carreto pera este ryo.

Os

arcos, delles de paos delles de cana maia e as cordas

de cana fendida.

As frechas de cana maia, e


fogo,

algus poucas

de ferro.

as ptas de

estas

pao tostado no

frechas s

muy to

heruadas todas.

Adargas reddas de coyro dalyffte


t altos de verga

como

de buffaros e escudos

elles s.

cabea de coyro pera guerra

delles faz cascos sobre a

ha em Mdinga muytos e por ysso som aqui


grdes mteyros, que os mat c arpoes postos em ha asta de
Aliffantes

lana e ha arremessam.

Buffaros ha muytos e brauos.

707

59

Onas muytas

).

Gatos muytos c rabos longos e de desuayradas feyes e

maneyras de coores.
Coras muytas.
Gazellas ruyuas

em

grades manadas.

Lebres ha muytas.

Coelhos nenhus.

Vacas poucas e pequenas.


Ces muytos

gordos e os come

60
).

Porcos mteses.

Gatos dalgalia ha mas poucos.

Cabras

cria

em

medo das

casas sobradadas e esto por

pare duas vezes no ano

cada vez dous

Cauallo nenhu nae Guynee n pode

Papagayos verdes

muytos ha nesta

onas.

filhos jtos.
alli

viuer.

terra e

muytas outras

aues differtes aas nossas coores e feyes.

Papagayos pardos com rabo roxo

Ha

61
(

).

nesta terra has aues grandes que

elles

chama bugam

que quer dizer per nosso lingoage, feyticeyro, aas quaes no mata
n lhes faze mal.

diz

que he grade pecado de as matar. Estas

som de grandura de cyrne ( 61a ), tem hopescoo como pato


e tem ha corcoua nas costas, as penas do corpo tem pretas e as
penas das asas longas, ha brca outra preta e he aue de terra e
anda derrador de suas casas, e tem o bico de hu grade palmo
de cprido e grosso, e este bico jto c a cabea tem hu buraco
por donde resolha etc. Os machos destas aues tem hu papo
grade hinchado como bolsa de home e he sem pena como coyro
e he vermelho como a mais fina scarlata, e as fmeas tem
aues

papos daquella fey, por de coor azul fino

59

60
(

Panteras.

ainda

em

frica

quem coma

O Psittacus erithacus.
(6i a) o mesmo que cysne = cisne.
62
O calau (Bucorvus abyssinicus)
61

J08

ces,

62
(

como

).

os Bobos.

Perdizes ha aqui e mais pequenas que as nossas e de coor

de inza.
Gallinhas

como

as nossas, e brauas pintadas.

Cobras ha aqui e

muy

grades a saber 30 pees de longura e

muytas maiores.
Lagartos e

muy

grades

de 30 pees logo e qudo no-

.s.

mes ou molheres ou vacas vem pera o ryo estes lagartos os


mata e come nos 63 ).
Os guyneos mata os lagartos desta maneyra. Os pescadores
qudo veem o lagarto dormir terra estado elles em almadias
(

espantno e ho lagarto esptado se vaa[y] correr pera aguoa e


se

mete no fdo

em

em

a lama

duas ou tres braas, e o pescador

onde vee bulir pera cyma a agoa sabe que


chenta hu arpom

em hua

asta cplida nelle,

hua boya em a

longo, e pe lhe

Emt ho segue

ttas vezes at

Ha hua

muy to
e

faze vinho assi verde

Ha hy
e dtro te

63
)

assi

o toma morto.

e
).

hu

fruito t

grade

como

6S

n pera comer

boa pera comer

cosem, e faz delle azeite brco pera


).

Outra aruore que d hu


e he

debayxo do

[a] meter

64

peixe caualo

aruore Mdinga que d

maas, o qual pisam


se ontar e

toma

o pescador e chentalhe outro arpon.

que ho cansa e ho mata

Neste ryo ha

jaz o lagarto e

ho arpom de ferro

asta c cordel, e logo va[y] fu-

gindo o lagarto a outro cabo e se


fdo.

alli

e este fruyto

como

como alberqueques
apanham e secam e delle

fruito t grde

66

seco e este vinho dura x dias

).

outra fruita que paree manas bayonezas e he doce

hu grde coroo

Trata-se

dos

e dentro

crocodilos.

no coroo tem carne

palavra

lagarto

designa

ainda

na Guin Portuguesa, o referido anfbio.


(6i) Peixe-cavalo e cavalo-marinho so nomes ainda em uso no
crioulo da Guin Portuguesa, para designar o hipoptamo.
hoje,

65
)

Butyrospermum

Parkii,

cujo

lio

perfeitamente

ali-

mentcio.
66
(

alberqueque o albricoque, alperche, alperce ou damasco.

709

grade como amdoa e he

beda qu muyto come

Ha hy
tugal,

outro fruito t

chama

66a

tasinha

mas embechama mansacomba.


grade como almeixas braas de Por-

elles

este

dazedo, por

Ha hy

muy

gostoso pra comer,

delle e lhe

outra aruore

malep,

fruito

tem ha pon-

som muyto bos pera

muy

alta,

em

o fastio.

baixo toda limpa at

que tem ha frana como pinheyro limpo, traz

arriba,

como peros muyto fremoso

tem ponta dazedo.

fruito

he bo pera

comer.

Milho zaburro he grade, e cau pera milho

como

arroz

ns pera orta.

Ynhames he ha rayz como de cynoira, se n que som mais


gomos s spinosos como de silua, saluo que n s
cplidos os espinhos e som de outro sabor assy como cas-

grossas, e os
t

tanha colerinhas.

Coco por seu lingoag he ha rayz redonda como


tem da fey de adargua em gr dura

as folhas

ebolla,

e anchura.

medoo cruu amarga como pepino de S Gregoryo

Co-

como

e traua

borunhos e cosido ou assado enlaguenta que n paree sen

xab.
res

dizem que he

muy bo

e so pera cprir c

molhe-

67
).

Outra aruore ha

em Mdinga como enzyna

grde como pessigos e dura todo no


fruyta elles

cham mabijs

faze vinho e

Ha hy

sempre d

fruito t

fruito.

e ns mpatags, e desta fruita

tem sabor de manas bayonezas

lymes galegos azedos como vinagre e

Esta

tamb

68
(

).

muy tos

delles.

Trigo n euada n tem.

(66a)
67
)

2\"o

original: pontesinha.

Ter relaes sexuais.

enzinha, o mesmo que azinho, azinheira (Quercus


termo mentapagens conserva-se no crioulo da Guin
Portuguesa nas formas mantapaz (Parinari excelsa, Sabine) e mantapaz grande (Parinari macrophyla, Sabine)
A ma baionesa
6S

illex,

Enzina,

Linn.).

trigueira.

yio

Feyzes brcos, pretos e vermelhos e outros grades como


auallas pintados.

Em
em

as

estas terras

amores

ha muyta era

mel

e abelheyras fijndas

e as casas delias faz de palha e barradas por

yma.

Em

estas terras

ha hy muytos lugares como de v [5.000] e


e mais, e cada hu daquelles lugares tem

x [10.000] vezinhos

Os quaes reys

seu rey.
se

pelleij

huus c outros

e se captiu e

vende pera nauios portugueses e pera alarues.

Muytos lugares nestas

terras s cercados de

c suas portas e porteyros, guardadas

como ac

madeyra forte,
e nenhu pode

entrar atee que elrey sayba parte delle.

Cabo de Santa Maria, he a pta do ryo de Cantor


ho

jaz ctra

Em

69
(

que

sul.

estas terras faz vinho de

palma nesta maneyra

palmeyra no olho en ima lana hus cachos

muy

.s.

grades

fey de pinha, e se d aquelle cacho quer tirar vinho, se azeyte


azeite; se

vinho corta aquelle cacho ima no pee, e poem

hu cabaz

pella

manha

e noyte, e tanto

stilla

alli

de dia como

de noyte, e esto atee xv dias, e este vinho he t doe e t

como Maluesia e brco como leyte, e embebeda como


o nosso e se fica per hu dia pera outro logo se faz azedo como
saboroso

vinagre.

Se quer fazer azeyte leix madurecer aquelle cacho e n

o corta e despois de maduro corta nos e


nos

muy bem

preme em

tira os

coroos e cosem

emt pisa nos e torna os a coser e despois

es-

algu pano e esto he ho azeyte.

Qudo comea a naer estes cachos s pretos e despois que


maduros toma se vermelhos. E assi he o azeite vermelho.
As palmeyras nestas terras, que s de datiles, traz nas t
pequenas que n prestam.

69
(

actual Cape St.

Mary das

cartas geogrficas inglesas.

711

Ryo de S. Pedro 70 ). Aqui pode emtrar nauios.


De Cabo Verde pera c ha dous yueraos e dous
(

ever-

duas vezes seme e duas colhefn .s. arha vez colhe em abril, e outra setbro e
qudo colhe [m] o arroz emt seme ynhames e assy cria todo

nos cada ano

(sic),

roz e milho etc.

.s.

ho ano.

Todo que
e gyloffas e

se disse ata

mdingas

aqui commete se husa nos barbacijs

e tucuroes.

s estas quatro rgio nes cada ha c seu lingoag.

se entde

Ryo

da costa do mar como

de Casamansa he hu ryo de muyto resgate.

naujos per este ryo

ayma

at 18 legoas e

alli

E vam

os

he ho regno que

he chamado Casamsa por onde ho ryo toma seu nome


neste regno

esto

sert.

71
(

).

ha gte mesturada de todas geraes como man-

dingas, falupes e balangas etc.

72
(

).

Os moradores deste regno commete todos som teceles e


faz pnos de muytas maneyras e de coores.
E aqui vem os christos a resgatar seu algodom por pnos.
Elrey deste regno, he da gera mdinga e a mais da sua
gete e se chama Casamansa seu rey, e he grde senhor de
muyto oro e de muytas molheres.
Em casa deste rey ha muytos christos portugueses esttes
mercadores que tract c aquelles negros.
Esta

terra

he

muyto abastada de

todolos

mtijmetos e

vinhos.

70
Riacho S. Pedro, que faz fronteira entre a Gmbia inglesa e
)
(
a Casamansa francesa.
71
Neste topnimo mansa significa rei. A origem do elemento
)
(
casa no est sabida.
72
Os Balantas habitam especialmente na Guin Portuguesa e
)
(
so notveis pela cultura do arroz. Sobre os povos que habitam a
Guin Portuguesa devem ler-se os estudos do R. P. Antnio J. Dias
Dinis: Primeiras informaes etnogrficas sobre a Guin Portuguesa,
em Portugal em frica, IQ44. (I), p. 26-30; Crenas e costumes dos
indgenas da ilha de Bissau no sculo XVIII, Ibid., 1945 (II) p. 159-165, 223-229; As tribos da Guin Portuguesa na Histria, Ibid., 1946
(III), p. 206-215; J 947 (IV) P- 88-95; 129-138; 205-209.

-JI2

Ha

aqui

muy tas

gatas dalgalia.

boca do ryo de Casamsa passa de duas legoas em largo


huus baixos que saem derrador da boca, e saem bem
tem
e
quatro legoas ao

mar

na trada

logo

e he

muyto pouorado este ryo.


banda do norte a imco
hu brao ( 73 ), pello qual vam os

deste ryo pra [a]

legoas por elle aima faz

nauios at 20 legoas e vayse meter este brao no ryo de

Sam

Pedro.

Em

este

balangas

brao habita hus pouoos ou gera que se chama

74
(

).

Esta terra he de muytos mtijmtos a saber, de arroz e milho e feygos, vacas e cabras, galinhas e capes e

muytos

vi-

nhos dos seus e he muyto abastada de todo.

Os homs desta

terra e assi as molheres delia

som muy

dis-

postos e de foo gesto.

Os vestidos dos homs sem ver hospedes som


cabras cortidas do cabello

em

torno da vergonha

.s.

de

pelles

ing as

pernas trazeras das pelles derrador de sy e mete a cabella

da

pelle

amte as pernas arriba atada, que parece bragas,

os pees diteyros da pelle pdur de trs das suas pernas e os

muy bem. E qudo


ha camisa dalgod curta
hu pano dalgod derrador

corta e faz xeraffos nelles, assi que paree

vam

algures vestem sobre as pelles

sem mangas. As molheres


do cuu at mea perna.

traz

Elrey desta gte de balangas he

home

por seu lauor como cada hu dos outros

triste

e proue e viue

75

).

som ydolatras e
ha pom em hu paao

Estes balanguas todos s affana dos, por

adora hu pao

.s.

mata ha galinha

aa sua porta e ha leixafm] podreer

nelle.

tal

pao adora e lhe

faz reuercia e acatamto e sua ora.


73
(

riacho Songrugru.

Hoje so os Diolas, aparentados com os Balantas, que so


os Balangas do texto.
75
Os Balantas no tm rei, mas a autoridade detida pelos
)
(
chefes de famlia, o que prova a justeza da observao do autor.
74

7*3

As casas dos balangas som assy como as

delos

mamdin-

76

gas

).

Suas armas som arcos e frechas.

de coyro.

os que

n traz arcos

77

ou de verga ou

ou inco azagayas, e broquel

traz quatro

os que n

),

tem azagayas trazem hus paos tostados

no fogo.

Ha

E muyto

aqui muyto azeyte de palma.


77a

amargo

que

se disse

que

se

outra parte algua, ho qual antre

elles

Acyma

em

he ba mercadoria e he

muyto stimada pera se vntare.


Ha aqui muytos alifftes e buffaros brauos
e lagartos grades e outras

azeyte daquelle

n come e ha aqui mais que

anim alias

e aues

que

gatos de rabos
se dixe.

deste brao per este ryo arriba, est outro brao que

vay pera o

sul e

v nauios por

elle

ha

legoa, porque

n quer

mais hyr.

Em

este

brao deste ryo de Casamsa mora hus pouos ou

gera chamados falupos.

Esta terra he muyto abastada de todo mtijmto como a


outra dos balangas e assy

mesmo ho

seu vestir e adorar e

comer.

Os falupos som grades guerreyros e de todollos comarcos


muyto temidos.
Elles tem muy grades almadias e todas de hu pao, t grdes em que rem 50 e 60 homs.
Elrey desta terra [a]ho presente he home mal asisado. E

assi traze

assy.

de custume que sempre ho senhor daquella terra he

Cham

Esta gte

Mansa Falup por be da terra, que se


Msa quer dizer rey.
de quto cria assy das vacas como doutras ania este rey

chama Folup

malias e vinhos e azeites, de todo

dam ho

quarto a seu rey, e

76
Sobre o problema da habitao cfr. A habitao indgena na
)
(
Guin Portuguesa, Centro de Estudos da Guin Portuguesa, n. 7,

Bissau, 1948, 538 pginas.


77
(
(

7H

77a )

Escudo pequeno

No

original:

e antigo.

amargos.

(Do baixo latim buccularius)

nenhu rey de toda Ethiopia he t bem pagado do


como este e esto por ser muy cruel e muy temjdo.

seu tributo

casa delrey est cercada de estacas de paos, de maneyra

de barbaca e cinco destas cercas tem volta e assy h dentrar


e

n direyto e dtro de todo tem sua praa onde

elle

est

assentado e esta casa tem derrador de sy hu esteyro dagoa e

he

muy

forte

78

casa

).

come se n tarde, porem des da manha atee


noyte sempre est hu cabaz apar delle de vinho de palma e
Este rey n

scassamte pode dizer tres palavras, ala o cabaz e bebe.

qudo

elle

come estam as molheres suas ou muytas outras

do lugar assentadas dite


por a ctiga

ham

elle

delle

tangdo as palmadas e catando,

hade comear e

elle

comido ho que lhe

de comer aquellas molheres, ou qu

fica

l estiuer logo pre-

sente elle.

Este rey estado

em

sua casa sempre tem duas ou

gayas de par de sy e se algu


contte
est

arremesalhe ha azagaya e

aima

a azagaia e

home

delle e diz: estaa

assi

tres aza-

lhe faz cousa que lhe

despois ha

quedo e n bulas, n

tyra

me

delle

quebres

chenta a azagaia nelle at que fica morto.

qualquer outro que lhe faz alga cousa de desctentamto

logo lhe faz decepar os pees e mos.

Anno de 1500
tinha furtado
lhe tirou

E
terra.

hu

este rey Msa Folup tinha ha jrma e lhe


hu pouco de arroz e el rey mesmo per sua mo

olho.

no mesmo no
El rey

mdou

dite de sy e logo

mos

e cada

do gyolho e

tres

em

do seu linhag tinh roubado

pos

elles e for

em

sua

mdou os leuar
mdou cortar ambas

presos e

sua presena lhes

ha cima do cotovello e ambos os pees em cima


ambos os olhos e despois lhes mdou cortar a

78
As aldeias felupes combatiam-se ferozmente antes da ocupa)
(
o europeia. Caruai, na Guin Portuguesa, continua a ser a capital
ou residncia do rei dos Felupes, a quem, alis, do pouca impor-

tncia.

715

cabea e sobre todo os

em hu

atados

mos

dizendo: as

mdou

forcar por debaixo do brao

pao, pellos camjnhos onde fizer o malefcio,


fezer o mal, os pees que os leuar pera ello e

pera fugir, os olhos porque ho viro e a cabea do siso porque


lhes n ctradisse. Se algu home morre em a terra deste rey
Msa Folup todo o que tem fica pera el rey e assi as molheres
do morto. E se fica filhos deste morto elrey lhes empresta cousa
da f azeda, como vacas e outras cousas de que se pode apro-

qudo

ueytar, por

alguu

se

elle

quer lho torna a tomar.

home da sua

terra

ou dos seus

morar fora do seu senhorio e morre


rey

mda

la

vasallos va[y]

onde quer que

est, este

dam

logo todo

pedir toda a fazda que l fica e lhe

sem alga refferta, porque todos o teme. //


Cabo roxo he hu cabo pequeno e chamase

por

assi

ter

nuas barreyras vermelhas e he terra pouorada de felupes e

muytas vezes c grades agoas, sae o mar vermelho

Ha

muytas gatas de

espritas e

Ryo
elle

este

entra naujos por

ryo por seu lingoa[g] cham

).

tto

aima

quaes resgata c hu senhor que

he mdinga

acima

80
(

Os nauios que vam

79

).

as outras

algalia.

sam Domj [n] guos he hu ryo que

de

cima 6o lguas; a

Jaffada

como em

nesta terra todas as cousas

79
(

Casamansa

vam

se

toda sua gente mandinga.

Cabo Roxo

est

no

limite

a resgatar cauallos, os

chama Farinbrao

he ryo

muy

81
(

).

doentyo.

da Guin Portuguesa com a

francesa.

Cacheu actual, do nome de uma povoao localizada


dos mais antigos pontos de fixao portuguesa. O
nome de S. Domingos prevaleceu at ao sc. XIX e actualmente
designa-se com este apelido um simples afluente do Cacheu, na margem norte. Jaffada nome que no aparece. O curso navegvel do
Cacheu da ordem das 8o milhas, ou 25 lguas martimas de 5921
metros, e no 60, como afirma o texto.
81
4 ). Farim significa chefe, segundo Azevedo CoeVid. nota
lho (1669) e os Mandingas chamam ainda hoje Brao ou Brasso
regio que se estende entre os rios Cacheu e Casamansa, na zona
entre Sedhiou e Farim, povoao fundada pelos Portugueses em mea80

rio

cerca da foz,

yi

um

Ha

aqui todallas cousas

ha muyto mel

Logo por

banda do

por

bem da

Mdinga; neste ryo pra cima

hu esteyro que vay pera


chama o esteyro de Jagara s2
que se chama assy.
terra se chama banhns ( M ). Ha nesta terra

este ryo

[a]

como

e cera.

norte,

terra,

pouoo desta

por dtro

ho qual

se faz

se

todallas cousas das terras sobreditas.

Pera aqui

vem

os nauios das ilhas do

ho resgate do seu algod por

Mansa

e aqui

Ha
e

83a
(

Cabo Verde pera fazer


assi como em Casa

panos,

estam christas mercadores estantes

aqui muyta algalia.

muyto dada pera

tractar

gte desta terra he

em

gares onde se faz feyras e assi

feyras e

vam

mesmo vem

84
(

).

muy

disiposta

pera muytos

lu-

pera esta terra e

suas feyras de outros lugares.

Tem em custume

nesta terra que de oyto

em

oyto dias se faz

dos do sc. XVII, dando ao local o nome genrico dos chefes Mano que faziam usualmente. Cfr. A. Teixeira da Mota, em A
Descoberta da Guin, no Boletim Cultural da Guin Portuguesa, n. 3,
dingas,

484-488.
j possvel seja o termo genrico Jagra, utilizado particularmente pelos Manjacas, Papis, Beafadas e Bijags da Guin Portuguesa, com o sentido de fidalgo, nobre. V. F. d o mesmo nome
regio e a um rio.
83
A diferente grafia Banhs e Banhiins, salva melhor opinio,
)
(
provem da leitura paleogrfica do manuscrito. Paleogrficamente falando deve ler-se Banhiins e no Banhns. O trema {") grafado sobre
vemo-lo noutros vocbulos que no oferecem qualquer do u,
vida de leitura
nada mais significa seno que no se trata de um
u mas sim de dois ii. A caligrafia de V. F., particularmente na
grafia de certas vogais, como o a, o o e o e (este facilmente
confundvel com o c)
no pode ser tomada materialmente, mas
tem o leitor de atender ao sentido que os vocbulos desempenham na
frase. A confuso do a' com o o e vice versa muito frequente e
no pode considerar-se intencional. iSobre os Banhns cfr. Amadeu
Nogueira em Monografia sobre a tribo Banhum, no Boletim Cultural
da Guin Portuguesa, n. 8, 1947, p. 973-1008.
1946,

-p.

(82)

(83 a)
84

No original: pera.
E uma das referncias

mais antigas fixao dos Portugueses na costa ocidental africana. Note-se a produo algodoeira dos
Bramas e Manjacas, que alimentava a indstria de tecidos das ilhas
de Cabo Verde. A expresso pera panos deve ler-se: per ou por panos.
(

717

ha

feyra, a qual

qudo

somana

faz

outra

81a

pera

em nua somana
em segda. E

em

se faz

tera feyra,

vem deminudo

assi

atrs.

se

Esta feyra se faz inco lguas do porto do mar e desta


feyra ao ryo de Casa

Vem

a esta feyra

Msa ha sete
muyta gte de

lguas pello ryo de detro.


15 e 20 lguas

em

derra-

dor e ordena delrey da terra he que nengue emtra nesta feyra


c armas e se algu emtra c ellas perdeas.

Grde ordena delrey he nesta feyra


cadorias que aqui

pera

vem

ter

deputado e n mesturados, saluo

ella

ho vinho de mpats, do qual


se

vende per toda a feyra

que todallas mer-

assi

cada ha tem seu prop[r]io lugar

em

fruito j se fez

e assi

tpo que se faz

men;

vinho

este

vinho de mel, porque os outros

vinhos se vende seu lugar.

Vem

a esta feyra sete e oyto mil pessoas e traz de todallas

cousas pera esta feyra que ha

vem

daquellas que

assi

suas terras pera vender e assi

de Portugal.

anda nesta feyra dous alcaydes delrey da

quaes oulh que

se

n faz nenha cousa

de fora que vem; e esso

homs

gos,

em

mesmo vem

maa

a esta feyra

muytos

vem

gte

logo cada

hu

acustuma de
se

manha

mercar e

se

guasta

e assi

em

como

dez horas

tarde se acaba sua

8S

feyra

).

Ho

rey desta terra se

que faz grde justia e


lhe

vijr pella

vay poer em seu lugar

comea a vender

adite

fidal-

molheres sem tere que vender, saluo pera beber,

porque has das principaes mercadorias que nella


he o vinho.

terra, os

a nenha pessoa

manda

chama Jagara

se algu faz

cortar a cabea e poer

he

muy

temido por-

ho que n deue, logo elrey

em hu paao

pello

camjnho

onde ha vejam.

84a )
8S

No

original:

por.

descrio ainda actual, especialmente referida aos Bramas e Manjacas, vizinhos dos Banhuns. Os Manjacas do reino de Costa
de Baixo chamam-se a si prprios Bobok ou corredores de feiras.
(

7 i8

As moas

hu ipno pequeno por de trs, ho


anda descoberta e nu, que lhe paree

virges traz

cuu coberto e por

dite

que he corrupta; emt cobre sua vergonha.


Os banhiins adoram em hu pao a que chama hatichina, ho
qual pao csagr desta maneyra. Toma hu pao forcado, ho
qual ha de ser cortado c machado nouo e o cabo delle tbem
ha de ser nouo e que nenhu destes aja serujdo em alga cousa
e emtam faz ha coua no cho e tem alli huu cabaz de vinho
<ie palma que leuar tres ou quatro canadas. E assi tem outro
cabaz de azeyte que leuar outro tto e tem ha alcoffa darroz
que seria ha quarta ( 86 ) por pilar. E tem alli hu cao viuo e
todo, at

emt deyt

este vinho,

mat ho cam c

ho

azeite e o arroz dentro nesta

machadinho nouo

aquelle

bea e leix correr todo o sangue do cam

o vinho, azeite

poem
ho

despois ho

muy bem c

e arroz.

em

a dita coua sobre

ent lan ho machadinho dtro e

pao forcado de per


terra e

coua

fende [m] lhe a ca-

.s.

em cyma

alta sobre tudo esto e tap

daquella forca do pao que assi

saae por cima da coua pendur has hervas do mato e pera


fazer esta cerimonia

som chamados

os melhores velhos de toda

cam

c grde festa e o come e

terra e ent aparelh o dito

pao emt ador

este

e he t

pouser alga cousa jto c

temido que qualquer home que

elle

nenhu

lhe

porque cuyd que logo hade morrer.

tocar,

ha de tomar n
qudo algu

faz

alga cousa que lhe quer dar juramto leuno ao dito pao

onde hade jurar e bem se guarda de jurar falso, porque cuyd


que logo ham de ser matados e jur assi por seu lingoag hatichina hor n tem rab, que quer dizer: a china
esto

meyras pera

assi jur

tirar

me mate ou

pello dito hatichina

86
(

dade de
87
(

vinho e

lagarto etc.

de-

porque todos subem s pal-

dendo daquella palmeyra e


cobra

me mate

assi

doutra maneyra dizdo:

mesmo

as molheres jur

87
(

).

quarta era a quarta iparte do alqueire, medida de capaciainda em uso, e varivel segundo os concelhos.
hatichina ou china conhecida hoje na Guin Portuguesa

cereais,

7I

Azagayas

chama

e forpes e partess e

bana, que quer dizer spada grade

machados

dagas que

chama

[adibes] e faze spadas que elles

elles

adibe [e] sa--

88

).

algu negro traz alga cousa pera leixar no capo e

se

quer que lha n furte, traz hu ramo de palmeyra e lhe fazem

hu noo cego
cousa que

Em

e chent o dito

assi leix e

sul est

sobre sy, he terra

vam

feyra e

hua

muy

terra

que

chama Caticheo

se

80
(

).

88a
(

).

ctra a

tem rey
tem

t-

aa feyra dos banhns e os banhns a estes e

se presta de grades amizades, pore

terra a outra tres legoas

cacheos

nella

Domigos

abastada como a outra

as ordenas da sua ydolatria

Ryo

terra jto c aquella

fronte deste esteyro deste ryo de s

banda do

bem

ramo em

nenha pessoa ha de tocar

he lugar sobre sy e tem todas

como

os

banhns

ha de ha

por mar.

das Ancoras he hu ryo pequeno na

mesma

terra dos

90
(

).

Esteyro de Catherina tem rey prprio e lingua prpria e ha


todas as cousas que ha na terra dos banhns e cacheos, tem

mais algalia que todas as outras

Ryo Grande chamase

com o nome de
cantinuam a

assi

91
(

).

por ser

muy

grade e de grade

lar-

Ix e representa os espritos dos antepassados. Os ces


em certas cerimnias religiosas dos Man-

ser sacrificados

jacas.

Ainda hoje se marcam as estremas dos campos de cultura,


da costa, com um ramo ennodado na estremidade.
Estas trs linhas, deslocadas aqui e repetidas no fl. 125,
no se aplicam aos banhns mas aos saps.
(89) v. F. chama-lhes cacheos. Trata-se da povoao de Cacheu,
no reino de Cacanda, que foi a capital da Guin Portuguesa.
90
O nome de Rio das ncoras foi a designao primitiva do
actual Canal de Jeta; depois foi atribuido ao Rio Mansoa, acabando
por sumir-se, deixando como recordao a Ilha das ncoras, na embocadura do Mansoa.
91
Provavelmente trata-se do canal existente entre as ilhas de
88

entre estes povos


(88a)

Jeta e de Pecixe, habitadas pelos Manjacas, conhecido pelo


Esteiro de Santa Catarina.

720

nome de

gura e ha na boca dellc 8 ou 10 lguas e he ryo de grade fora

dagoa e de grades corrtes

e aquelle oro

Mdimsa, onde

terra de

estes reys e lhe seru

Os negros desta

).

mas pouco

Neste ryo ha ouro

do serto da

92
(

muy

prosperadamte

tos e

M ).

costa leu pra l sal c que resgata ho dito

oro e escrauos e arroz, porque na costa do

Ha

que tem trazno

est o perador de todos

mar n

94
(

).

neste ryo cinco ou seys reys que todos resgata c chris-

merca cauallos

outro Carbali

e outras cousas.

Hu

rey

chama Gromsa

95

).

Os negros

deste ryo ctra

ho Cabo Verde som

pella

parte maffometanos, ajnda que muytos ydolatras antre

rem

oro

deste ryo aute todos s ydolatras e

em

vtade

em

seu deus

elles,

aquilo que

po-

toma

aquillo cree e adora; faze ydolos de paos e pedras

amores e formigueyros e a hitachira

e adora

maior

96

Cru

maior jura que

e aquella he a

e delles

chama a

e qudo jura diz cru cru bissa contenteryn


elles faz.

O actual canal de Geba, que recebe as guas do Geba e do


(Kumba) conhecido pela designao de Rio Grande at ao
sc. XIX.
93
Os Portugueses fundaram a povoao de Geba em fins do
sc. XVI, onde acaba a navegabilidade do rio do mesmo nome, para
onde os indgenas (Mandingas) comearam a drainar o oiro do inte92

Corubal

rior.

Mais a norte, nos limites navegveis do Gmbia, situava-se Canponto final da estrada do oiro, frequentado de muito cedo

tora, outro

pelos Portugueses.
94 ) A tradio da existncia do oiro no curso inferior dc Geba
(
veio at aos nossos dias e o administrador Carlos Costa encontrou em
dois locais do vale do Geba poos de grande profundidade, que
crivei tenham pertencido antiga explorao mineira.
95
Gromansa e Colimansa tm, possivelmente, o mesmo signi)
(
ficado de rei de Coli, regio que corresponde a Porto Gole. Carbali ,
provavelmente, sinnimo de Corubal, designao do rio principal que
desagua no Canal do Geba, sendo Corubal uma deformao de Coliba,
ligado portanto ao lendrio guerreiro ipeule ou fula Coli Tenguel. H
uma srie de topnimos entre o Futa-Djallon e o Canal de Geba em
que entra o radical Coli. Cfr. A. Teixeira da Mota, Nota sobre a Histria dos Fulas, em 77 Conferncia Internacional dos Africanistas Ocidentais, realizada em Bissau em 1947, Lisboa, 1952, vol. V, p. 53-69.
96
(

Deve

ser o deus

supremo Kur.
7 2I

MONUMENTA,

2. a

46

tem muytos

ryo

Este

baixos

que

saem

no

mar bem

6 lguas.

assy tem muytos ilheos e delles s arredados da terra 7


todos pouorados e abastados de mtjmtos como

e 8 lguas e

a terra firme specialmte

Estas ilhas se

os que

firme, que

da crea de muytas vacas

chama Buam

navega per

e cabras.

97
).

este ryo

tem muytos baixos

vam antre as ilhas e a terra


ham mester piloto que sayba

bem. Aqui neste ryo comea os pouoos chamados apeos ajnda


que som mesturados de muytas outras geraes.
Estes apijs por maior festa

mata

come ho cam

cha-

muscno como ns ao porco e primeyro os engorda e vai hu


cam pera comer 6 e 7 pesos doro e som ces pequenos 98 ).
Em esta terra ha muyto ferro mas n tal como traz per
(

aqui da Serra Lyoa, porque [a] seu ferro n sabe dar tpra e
se

quebra como vidro.

Faz nesta terra muytos

como

frechas e

dagas que

elles

azagayas,

chama

artifcios

manuales de

ferro assi

forpes e partess e machados e

adibes e faz spadas que elles

oham

adibe sabana, que quer dizer grde.

assd faz

cousas

sotiis

de marffim

como

colheres, saleyros

e manilhas.

Em

este

ryo comea outra lingoa sobre sy differoiada dos

passados (").

97

o arquiplago de Bijags, que os primeiros textos portuIlhas de Buam. possvel que o nome da ilha de
Bolama, separada do arquiplago por um profundo canal, provenha
do vocbulo Buam. Cfr. Mareei Homet em D'o vient Vantique civilisation des iles Bijags en Guine Porlugaise, no Instituto de Coim)

gueses

chamam

bra, n. 100, p. 587.


98
(

Os Manjacas

e os Papis,

entre outros povos, ainda

comem

ces.

(") Devemos a V. F., informado provvelmente por lvaro Vedo Barreiro, a primeira vera relao etnogrfica acerca da unidade das populaes costeiras dos ((Rios do Sul, desde o Rio Grande
(Canal do Geba) at Serra Leoa, o grande reino dos apeos ou
Saps, habitado por numerosas tribos.
lho,

-J22

mercadoria que dela traz s scrauos, ouro, dentes da

lifftes.

Os portugueses

leu pera l cauallos, stanho, contas, mata,0

rnigo e christalma

manilhas, panos dalgod, pano verme-

lho de coor.

Em

tpo passado dau 14 escrauos por huu cauallo e des-

pois x- e agora 6 e 7 e 8.

mesmo dau por hu esprauo

assy

6 c 7 manilhas de lata e agora 20 e 25.


Estes tem todos mtijmtos

como

os outros

guyneos pas-

sados e vinhos e azeites.

Seos vestidos
pelles de

Em

cabra

como dos

ou algas bragueyras de

outros,

101
(

).
102

qudo morre elrey delles


mata a sua principal molher e o maior priuado que elle tem e
ho melhor escrauo e escraua que elle tinha e ho melhor cauallo
esta terra dos beaffares

e assi alguas vacas, ces,

cabras e galinhas e todo

isto terra

o corpo morto delrey e diz que esto he pera lhe seruire no

mudo. ( 103 ).
Buguba-buguba tem rey sobre sy mas sua lngua n he
differeiada daquelles do Ryo Gr de e assi os mtijmtos e
resgates como no ryo ( 104 ).
outro

10 )

talina,

Matamingo a missanga, contas midas de vidro, e crisno registado nos dicionrios, vocbulo que deve significar

objectos vrios de vidro.


101
Entre os Bijags o uso de vesturio de pele est em moda.
)
(
Os Papis, Manjacas, Bramas, etc, conservam ainda a lembrana do

mesmo

costume.
iSo os Beafadas actuais que a si mesmos chamam Djola
)
(pl. Bedjola) e que os Mandingas apelidam Djolalu, designao esta
que do a todos os povos animistas do litoral.
103
Este costume era praticado tambm por outras tribos do
)
(
litoral, como os Papis. Cfr. Portugal em Africa, Lisboa, 1945 (II),
p. 150-165, estudo do R. P. Antnio J. Dias Dinis.
102

104
Buguba, Bugoba, Bogobu, Bugolia, Bi(
> Buguba-buguba,
guba, Bigub, Deguba, so termos que designam uma regio e um
rio nos textos portugueses antigos. Este est identificado no Rio
Grande de Buba e a regio a Buba actual, na parte superior do
mesmo curso de gua.

723

Com Buguba
tem rey sobre sy

comarca huu pouoo que chama

chochilijs e

105

).

Estes tract de mercadoria dentro no serta.

Byxegue he hua

que est

ilha

trs lguas

da boca do ryo de

Buguba, pouorada. Ryo de Nuno he ryo em que entra nauios


resgatar marffim e algus escrauos

Os mtijmtos

106
(

).

todallas outras cousas t

como

as terras

passadas.

Cabo de Verga
alta e de

ln7
(

he hua serra alta e toda esta costa he

fremosos aruoredos que verdeja todo ho ano; faz hua

angra que chama Furna

los
),

em

a qual angra est muytcs

ryos a saber: ryo de Pichel, ryo de Cristal, ryo de Fary, ryo

das Pedras e ryo Seco

109
(

).

porque estas getes comarca c Serra de Lya, por ysso

seus custumes e mtijmtos e assi adora.

Alem dos ryos

sobreditos est

huu ryo que

se

chama ryo

dos Pescadores e est este ryo juto c o Cabo de Sagres

no
(

).

(o) Os Chocholijs
(Duarte Pacheco), Guoguolys (. de Almada), Coquolins (no interior do Rio Nuno) so o mesmo povo.
Azevedo Coelho chama o seu rei Farim Cocolim.
(106) o Rio Nuno, alterado em Nunez, conserva ainda hoje o
seu nome.
107
Conserva ainda hoje o nome, que lhe foi dado por Pro de
)

Sintra, cerca de

1460.
carta nutica de C. Soligo de cerca de 1486 (Museu
Britnico) traz a palavra Fume imediatamente a norte do Cabo da
Verga e Alvares de Almada (1594) indica o Rio da Furna entre o
Rio Nuno e o Cabo da Verga, talvez o Kappa tchez actual.
(109) \ braveza da costa e a relativa uniformidade dos rios costeiros, entre o Rio Grande de Buba e a Serra Leoa, originaram a
maior confuso nos antigos roteiros e descries. O Rio Seco encontra-se pela primeira vez numa carta de G. Benincasa, de 147 1 (Biblioteca Vaticana), entre Beseque (Cubisseco) e o Cavo da Verga, tratando-se, talvez do actual Cacine, segundo Teixeira da Mota.
Os nomes de Pichel, Farim e Pedras, segundo Teixeira da Mota,
so as designaes dadas pelos Portugueses aos diferentes braos do
esturio do Rio Pongo actual. O Rio de Cristal o actual Morebaia.
(110) Pode concluir-se que se trata do actual Sumbuia, a sul de
Conacr, quanto ao Rio dos Pescadores. A designao de Cabo de
Sagres, dado por Pedro de Sintra em 1460 ponta oeste da ilha
Tombo, em que se encontra Conacr, caiu em desuso.
108

7H

Uma

Por

ryo de Pescadores pod etrar nauios e hyr por

este

chama Cabitos 11 )
E do ryo de Cabitos pode hyr at o ryo de Tmara
da boca do ryo dos Pescadores at o ryo de Tmara 20
dtro por esteyros at o ryo que se

Em

ll3

);

tpo das lauoyras

Mte

ha
legoas.

chamadas ylhas
n s pouoradas, pore som aproueitadas no

.s.

semteyras. Serra

Lyoa comumte he cha-

toda a terra des as ylhas dos Ydolos at o Cabo do


U4
).

Amtre
115

les

fronte do cabo de Sagres est tres ilhas

dos Ydolos

mada

),

esta gte da serra

Lyoa ha duas

que viue ao longo do mar

lingoags

tto quto se

.s.

bo-

pode nauegar

c almadias.

Temjnis

116
(

he a outra gte e lingoa sobre sy e viue no

sert.

Porem a prpria que se chama a Serra Lyoa, he ha serra


mar e ho cabo delia se chama Cabo Ledo ( U7 ).
E chamase Serra Lyoa pellos portugueses, porque he serra

jto c o

braua mais ajnda que ha de Sintra e ter dez legoas

ddo

ma

em

re-

118
).

o Forecariah actual.
Kabitaye.

regio vizinha ainda hoje se cha-

O actual Rio Mellacore.


U3 Descobertas cerca de 1460 por Pedro de Sintra. Segundo
Duarte Pacheco Pereira (Liv. I, cap. 32), o nome provem do facto
de ali se terem encontrado numerosos dolos que os indgenas do continente levavam com eles quando iam fazer a sementeira do arroz.
Hoje os cartgrafos estrangeiros, seguindo o seu incorrigvel sistema
de estropiarem os nomes portugueses, chamam-lhes Ilhas de Los,
lendo a palavra portuguesa dolos, I.do.los (Ilha do Los)
114
Esta descrio, pela sua homogeneidade, no que respeita
)
(
regio da Serra Leoa, faz supor que V. F. transcreveu aqui na sua
integridade qualquer caiptulo de obra mais vasta.
115
So os Bules actuais.
116
Os Timens actuais.
)
117
A Serra Leoa foi descoberta por Pedro de Sintra cerca de
(
1460, estendendo-se o nome, com o temipo, ao rio vizinho e regio.
Segundo Cadamosto (Alvise da Mosto), foi o mesmo descobridor quem
deu o nome de Cabo Ledo ao actual Cabo da Serra Leoa, em virtude
do seu aspecto agradvel.
118
Duarte Pacheco Pereira (liv. I, cap. 33) afirma que o
)
(
prprio Pedro de Sintra lhe deu esta explicao.
112

725

lingua dos guyneos se

pella

chama

Pymto, por respecto de ha alde que


ser de

ij

serra e

esta

da

jaz ao pee

terra

dita serra;

vezinhos e porque esta he mais chegada aa dita

que outra alga.

serra

Ho

ryo desta agoada se

chama Taguyri

e esto por

ha

alde que est ao norte do dito ryo e Pinto est ao sul.

As aldes principaes desta


som as seguintes .s.

terra da Serra

Lyoa

.s.

dos bo-

les

Manguy
Maguem

alde, ser de 'mil vezinhos.

alde de 300 vezinhos.

Pinto alde sobredita de 200 vezinhos.

Bop

alde de 150 vezinhos.

Afora destas aldes ha muytas outras como de 60 e de 40


e 20 vezinhos e qitas pera roar arroz.

cada ha destas aldes tem seu rey ao qual por seu

lingoa

cham

bee, que quer dizer Rey.

todos estes s de ha

lngua e gera de boles.

Ha muytas

amtre estas aldes que alem delias

ha cabeeyra que
bolones, por

se

chama senhor de

todos,

ter rey

como

tem

s estes

n tem mais mdo que outros senhores, saluo o

nome.

assi

na comerca dos temjnis chamada Casse

tem hu senhor ho
Vrig.

Os

,qual todos t ,por

120
(

),

que

senhor e ho cham Obe

reys destas aldes todas n tem redas dos seus sbditos

nenhas n tributos saluo se

elle

quer roar e semear ou colher

suas nouidades, emt todos da sua jurdi lhe seru ao dito


trabalho de graa, ou

em

fazer casas

guerra emt todos aude a

E
e

os

ou

cerco,

ou pera hyr

elle.

hu negro mata ha ona ha de dar a elrey a pelle


detes como por sojei. C dos dtes faz collares pera o
se

119
o actual Sierra Leone River. Alm das formas Taguyri
Tagrim as fontes portuguesas do sc. XVI registam Maipula, Bintombo e Mitombo, talvez os braos do mesmo rio. Bintombo era o
Port-Lokko Creck actual.
120
Trata-se do Rio Scarcie actual.
)
(
(

726

em

pescoo que traz

grade stima.

acha que huu colar da-

se

quelles vai quatro escrauos e outros mais.

tem o rey pedurada

trs sy

algua carne daliffte ou buf faros e a tyr [e]

ha come c os velhos do lugar


ona cobra

come c

e lagarto,

pelle

da ona

como ns huu pano darmar. E

md

a elrey, que

a carne da

do ydolo.

dite

porco spym, toda traz a elrey, que [ha]

velhos.

Estes reys

vam

a pee onde

ham

dyr e n tem caualgadura

nenha.
El rey n tem outros criados saluo seus escrauos.

vem algu mcebo


chama por seu.

se

se lhes paree

ham

seu

ou a parte

c-

El rey se quer fazer guerra, ajutamse os velhos e


cselho.

de fora e se acosta a algu rey e

vezes

a guerra n

ser licita

trayra ser mais poderosa, diz a elrey que lhe n quer ajudar
e

ordena pazes ajnda que elrey n quer. Todas aldes da Serra

Lyoa

dem

tee hia f e

som

ydolatras e cre que os ydolos lhes po-

ajudar e soccorrer

em

ydolos, pore cada alde t

chama

Crii

suas necessidades.

huu ydolo

E tem muytos

geeral a todos, a que elles

121

).

muyto velha, por elles chamada


manipeyro, que he gorda e ramada e he pao muyto molle e t
spinhas, as folhas delia som como de olyueyras e ho fruto delle
he como aknexias braas ( 122 ). E esta aruore por todas aldes
Este Cru he ha aruore soo,

por seu deus

Cm. E n

embargte que desta

pella terra, por cada alde

muytas
do tpo velho que ouuer por seu ydolo.
aja outras

est

na praa ou

destas

amores

juto c a casa delrey.

se secasse,

falta

sorte daruores

tem ha escolhida

E tal aruore comumte


E se for caso que algua

que outra noua se n

no

crie

Acima do deus supremo Kuru (Cru) h uma infinidade de


chamados colectivamente Krifi.
122
A descrio dada por lvares de Almada da rvore dos
)
(
Man-pulos corresponde de V. F. e Dapper. Teixeira da Mota identifica Manipeiro, Manpulo, Maniple e Mandiple com o Spondias Mon121

espritos

bin J Lin/n.

727

dito lugar das rayzes, assi

que o seu ydolo Cruu sempre tem

no lugar antijgo de seus antecessores que a nenhuu lembra


se

alli.

Aluaro Velho

12S
(

pergtou [a] hu negro velho porque

crey aquelle pao e n

Respdeo o velho

e disse

em Deus que criou o eo e a terra etc.


que bem sabia daquelle Deus e crey
mdado

neste pao, porque sabia que elle era

de cima, e outra

reposta n deu.

Outro ydolo tem que todos adora, fecto de barro, o qual he


de mais fea semelha que se pode fazer e fazno c dtes
grandes.

os mais delles

poem

dtes dalifte enteiros e he

semelha de sol e chamse amtre elles Benithenia.


Os homs velhos tem outro ydolo principal o qual he do
senhor daldea, a que chama Piso. A este ydolo n vay nenha
fecto aa

molher, n passa pella praa onde

est

elle

cm

tpo que os

velhos est fazedo sua oraam, ou determinado alga differa

que aja na alde

Os
home

potrosos tem outro ydolo que he fecto aa semelha de


potroso, o qual se

chama

E qudo

Ctery.

he potroso ou nichado, comda

se

elle,

o[u]

algu

home

guarcc ou

morre.

Ha hy
fecto aa

outro ydolo de guerra ao qual

semelha de hu home que foy

chamaua.

valete guerreyro que assi se

hyr guerra a
tre se

este faz seu sacrifcio,

he bo de hyr guerra ou n

chama

em

E he
muy
ham de

Yniell.

outro tpo

ao tpo que

pedindolhe que lhe mos.s.

tom hua galinha

123
.Sobre lvaro Velho cfr. Franz Hmmerich in Revista da
)
Universidade de Coimbra, 1924, voL X (Studien zum Roteiro der
Entdeckungsfahrt Vasco da Gama, ij.qj-ij.qq) e a traduo portuguesa do Com. Moura Brs in Dirio da Viagem de Vasco da Gama,
Porto, 1945, II, p. 306-542. lvaro Velho o autor do Roteiro da
a viagem
r.
de Vasco da Gaona e desembarcou, no regresso, cerca do
arquiplago de Bijags, o que explica ter ficado inacabado o Dirio
(

da viagem do Gama.
124
Ainda hoje assim sucede, havendo tambm sociedades
(

cretas privativas para

728

homens

mulheres.

se-

degollna ante
e rosto

elle e

deytam o sangue

delia por

elle

a galinha se vira de bruos he

vam

ou

l,

qudo

ella

se

mao de hyr

elle.

guerra

morre trabalhado, podo hu pee ou aza

nom vam

cima da outra

cyma da cabea

as costas dite a

e o ydolo c a cabea ctra ho ydolo e pecs ctra

amtre
se

em

do ydolo. Ent ipoem a galinha

l,

ham

morre queda,

dizdo que est algiiu mal cuberto.

por

bem

de hyr guerra.

galinha quer que moyra mal ou bem, cosemna e comna.


ossos poem ao pescoo do ydolo ( 125 ).

a
os

Outra maneyra de fazer


.s.

sacrifcio qudo quer hyr guerra


nua galinha e quebrlhe a boca e a

os velhos daldea traz

da boca aruore Cru sobredita manipeyro, c


nua corda feyta daruores e esto em altura de hu home. E

at pello meio

outra corda atada pello corpo e as azas estendidas e

morrer e

em morrdo

que lhes dee ajuda


geraes

vam

como pera o

alde.

vam

estes

cort

galinha mata

em

assi

a leix

sua honrra,

sua guerra e assy a todas aduersidades

vem

muyta agoa

etc.

se actece

a este sacrifcio

de fazere pazes ha

ha galinha a

os ctrayros matar

alde dos outros fazer este

mesmo

esta

sacri-

tal

maneyra de adorar que qudo alga cra nae


hu ramo de ha aruore a que cham malep, ho qual he
outra

propriedade que

elle

cortado e deitado no cho arrebta

c sua humidade e da terra.

nome daquella

tal

a seu ydolo Cru.

Ay
de

tpo de

todos rey e molhe res.

alde c outra, emt

fcio

que

dize

cria, cujo

este

pao chent no chao em

nome emt

aos oyto dias os circcid e diz que

assi crecer aquella cria.

do menjno pera sempre.


prende,

vam

se

pe aa dita cria.

como

aquelle pao cree

assi fica aquella

aruore por deus

se alga aruore destas se seca e

aos feyticeyros que deyt sortes e vej porque

aquella aruore n prdeo, ho qual lhe diz por raz tta burla

125
Entre os Bijags, embora
)
(
continua a ser a vtima de idnticos

com

rito

diferente,

galinha

sacrifcios.

729

etc.

porque algu seu parte ou pay ou jrmo lhe

diz tb

foy morto.

dy pera aute poem tantas estacas

at

que prende

algua.

Em

suas doenas n tem fsica n regra delia, soomte se

vam

alga pessoa adoee


sortes

se

aos feyticeyros que lhes deyte

porque he dote, ho qual sempre acha que os ydolos lhe

faz aquella doa e

manda que

lhe

mate cam, cabra ou

nha, porque destas cousas acustum de sacrificar.

que

he dote guarece, dize que aquelle ydolo, que tinha

assi

dado aquella doa, he


fez sacrifcio logo lhe

muy

bo

deu sade.

mauioso, porque como lhe


se a

pessoa doente morre

dizem que o ydolo que aquella doena lhe tinha dado he


valente,
lhe

gali-

se a pessoa

que com quantos

sacrifcios

Em

maneyra

dar

quis

sade.

muy

que lhe fazem, nunca


quer

[que],

morre quer guaree, sempre o ydolo he bo.

dote

segdo as

desuayradas doas assy tem desuayrados ydolos a que taes


dotes faz seus sacrifcios,

como home que tem door de cabea,

outro da barriga, outro das lauoyras e assi de todas doores.

sam paos laurados em forma de homs. E

estes taes

taes ydolos

casas.

tem

seus quintaes.

outros ydolos tem

em

delles

tem ydolos

em

estes

suas

casas cubertas pellos camj[n]hos

como em hermjdas onde todos fazem rogarias por qualquer


necessidade, huu que sua molher lhe payra, ou que lhe
125a

n fuja

em

todo

pee

os escrauos,

ou que

lhes crea

bem

o arroz.

vnta ao ydolo c huu pouco de cuspinho ou c

alga cousa se come, do que traz na boca.

Ha

ou ygrejas de ydolos onde n entra mochama ha baa, outro ydolo destes piaa, outro c126
tuberia. E estas casas s de homs soos (
).
Ho ydolo das molheres se chama Pere e tem suas ygrejas
certas casas

lheres,

n 0 original: fug.
Estas cerimnias existem ainda. lvares de Almada descreve a Contuberia com todo o realismo (1594).
((125 a)
126

730

cubertas e n entram hom[s]

em forma

paos cortados

nellas

de home[m].

127
).

os ydolos

fall c

o dito ydolo

como c hu home, pore ho ydolo n d

ipropramte

som

re[s]-

posta.

Custum de todollos finados que morre fazer memoria dellcs


cada hu dos seos; dos homs honrrados faz idolos aa semelhana delles, dos eomus e escrauos fazem de pao fecto
como birlos ( 128 ) de bola, e pemnos em casa cuberto[s] de pa.s.

cada no

lha, fazlhes

sacrificio

de galinhas ou de cabras segdo

a calidade da pessoa e la[m] o sangue sobre

pe ao pescoo

Ho modo

delles e a carne

elles e os

ossos

come.

das suas sepulturas he. Qudo morre algu caual-

home honrrado, abrno por hu lado e tira lhe


meudo meudo de dtro e launo muyto bem e enchno
de heruas que parece c ortella que cheyra muy bem e lan
leyro ou algu

tudo o

palma e faz hu cadafalso alto de 5 ou 6 degraos, ho qual he paramtado de melhores panos que ha no lugar, como panos vermelhos ou daldtro farinha darroz e vntno c azeite de

god. Ent

pem

o morto assentado

melhores vestidos que


tados

passlhe

hu

elle

tem.

se

em ha

cordel per a cabea e atno aima daber-

tura do cadafalso, pra que estee directo.

na mo

E
pem
tos.

em

se [he]

cadeyra c os

n os tem, pednos empres-

po lhe ha darga

outra ha azagaya e ha espada na inta.

home que tem mortos muy tos homs em

lhe ttas caueyras de

homs

dite delle qutos

despois delle assy estar posto

guerra,

tem mor-

como ho dencima

esprito,

tange os atabaques como se tangessem de guerra ao qual som

audem todos do lugar

suas adarguas e azagayas

n faz seno escaramuar

dos termos

.s.

os

como pera hyr


dite

mebos

rijos

guerra, os quaes

do morto. As molheres

homs

12r
Haver apenas uma coincidncia fortuita entre o termo
)
(
Pere e Poro, que designa a associao dos Timens, Mendes e Bules?
128
O bilro uma espcie de pequeno fuso com que se faz
)
renda, chamada renda de bilro.
(

731

velhos a chorar.

ajnda os ces taes tpos se a juta a oiiuar;

ou quatro dias segdo a

por custume dura estas festas

tres

dade do home

nuca deixa de catar

e dia e noite

ao dia qudo ho

pouoos

em

ham

a praa onde est ho morto


alli

quer e segdo cada hu tem

cm

faze calar a todos.

alli

hu a qu
se

dam

as d. Se se

dam

dam

em

aquelle cadafalso

joyas segdo cada hu

sua vtade, decrardo a cada

ao morto, som terradas c

elle, se

pera os partes do morto, cada hu leva ho que lhe

dam. Custum

home

de baylar.

de enterrar se ajt todos aquelles

cali-

se

de enterrar dtro de suas casas.

enterra soo se n animalias c

como

elle,

Nenhu

vacas, cabras

ou galinhas, segdo a caridade do home. E os melhores panos


todos terr c ele e assy ouro e joyas etc. Essas
ras faz aas molheres

em

todo, saluo que n

com armas aa praa.


Os partes do morto emt and rapados

vestem os mais proues panos que tem. As molheres traz

panos ou traas ou orelos aos pescoos


cornos de boys nas mos.

c suas cabeas e

cubertas de hu poo de pao vermelho que paree sndalo.

ellas

mesmas honros homs

vem

todo

isto

os

homs

rabos de boys ou

traz arcos desarmados.

quanto aos partes, porque as outras gtes vest

os mais riquos panos e os melhores que pod auer.


festa

a maior

que pod fazer he na morte dalgu home honrrado.

quto mais honrrado tto maior festa

12!)
(

).

Casamto da Serra Lyoa he que cada hu vay onde quer


que ache alga molher solteyra ou moa que lhe parece b.

E compraa

vtade de seu

entregua o oro guarda ho

pay

muy

foge e n quer fazer vida c

seu sogro e lho ha de tornar

(129)

sua my.

elle,

elle

13

7J2

peso por onde

se esta

molher

se

vay requerer seu oro a

130
(

).

descrio perfeita e est

em

e a Serra Leoa.
(

E ho

bem, porque

Observao ainda hoje exacta.

uso ainda entre Casamansa

Os homs qutas molheres pode

tccr tem.

trabalha por

auer muytas molheres, porque quantas mais molheres tanto

mais

ricos

som, porque as molheres roam

seme

colhem

homs folgu. E qudo tem algod fi.


N som homs que faz muyto porque as molheres busqu seu
refresco. Porque qudo acha que lhes faz adultrio pagu lhes
faz todo seruio.

os

c dinheyro.

hered os filhos seno o jrmo do jrma, e do jrma

torna ao sobrilho filho de cuja a herana foy. As casas dos

proues som de paos chtadas no cha e embarradas e cubertas


de palha de jua ou juco grosso.

as casas dos ricos

bem cayadas

coser e dtro
e

som fectasdeadobese detijollopor

58a
(

e de defora c cree ou barro brco

de detro muj; b lauradas e s as melhores casas de toda

Guynee, delias esteyradas de

muy

ricas esteyras,

que os ditos

em coyros de
esta em tripeas

negros faz. Seu assentar, he nestas esteyras e


vacas, de que se preza

muy bem

como ns de

alcatiffas e

lauradas.

Suas alfayas s gamellas, tagaras, panellas de barro.

Sua cama he de

steyras, juto c a qual ctinuadamte t

fogo de noyte.
Vestidos

homs honrrados

dos

traz

camisas

dalgod

calas bragas.

Os proues

traz

hu pano

texido de pao e colocado derra-

dor do cuu.

As molheres

traz seu

pano derrador do cuu, como

se disse.

As moas virges por galteria traz hu pano que lhes


paree ho pentelho, ho qual n acustum de fazer.

Com

arroz

milho,

jnhames,

maccarras

iai
(

),

feyxes,

come de vacas e cabras


E n menos qudo mat

peixe e marisco cosido e assado. Carnes


e de todas animaiias

que pod caar.

131
Na Guin Portuguesa a palavra mancarra designa a Arachis
)
(
hipogea, e a Voandzeia subterrnea chamada mancarra bijag.

733

em

guerra seus mjgos corta pedaos delles e os seca no fumo

c arroz e o[s] come.

e os cose

Bebem dagoa limpa


outras terras. Armas em

Lyoa som

Serra

faz herua

muy

forte

c que vnt suas frechas.

Suas guerras faz ordenadamte


capites e suas eladas por

Ham

nesta terra

mar

muy to

assi

como

em

tem grades aknadias

esta terra

ns, f azedo seus

e por terra.

ferro e bo.

fazer engenhos averi mais ferro que

Em

arcos e frechas, spadas

adargas de pellas dalifte ou de buffaro e azagayas

e dagas,

muytas.

palma como os outros das

e vinho de

se elles

soubessem

Bizcaya.
e todas de

hu pao,

almadia que leua 120 homs de guerra c suas azagayas,


adargas e frechas e seu mtjmto

Som homs muy

132

determinados e

pricipalmte os que se

cham

).

muy

valtes

em

guerra.

boles.

qudo acha alguu que mata o


matno desta maneyra .s. atamlhe os pees e

Justia dos boles he que

toma no

outro,

mos e pem no cerca de huu ydolo chamado Anima. E alli


ho mata s pancadas, quebrdolhe os olhos e os dtes, machucdoo todo.
bayldo

E
A

estes

que esto faz s os mais honrrados da

terra,

danado e catando.

todas outras jurias e coymas se pag a dinheyro.


justia dos teminis he

que acustum

assi

como morte

todos outros delictos e jurias cprar por dinheyro e a nenhu

n mat.
Suas sentenas ctra todas [as] enjurias fazem por as mais
vozes dos velhos.

Em

Serra

Lyoa som

os

fazem obras de marffirn

homs muy to

muy

mand

saleyros, outros

punhos pera dagas

(132)

geniosos,

.s.

hus faz colheyros, outros


e

qualquer outra

sotileza.

Duarte Pacheco Pereira diz que h almadias de 50 homens,

como navios de
734-

muy

marauilhosas de ver de todallas

cousas que lhes

fazer

sotijs e

guerra.

Em

esta terra

Em

ha ouro

ho mais fino que ha em toda [a]

Guynee.

terra de

esta terra

ha

allif antes

muytos de que tem

jnfijdos dtes

que he marffim de que faz todas suas obras louas. Os


tes

cria

Judia, saluo que os mata e come.


aliffte

aliff-

em

n acustum pera seruio nenhu, como faz

temno por muyto valete e

tnos desta maneira

.s.

Os negros

c herva peonheta, atado

qualquer que mata huu

maho vntam

lhe faz grade festa e

faz

hu arpam

bem em ha

negro que j sabe per onde ha de vijr o

asta pesada.

aliffte, est

ho

sobre ha

aruore e leixa cayr o dito arpa ao aliffte qudo passa muytos


jtos.

ent ho negro lhe segue ha legoa ou duas ou mais,

at onde vaa[y]

a morrer.

se

tornlhe o aliffte ou pag lho ou


e

comem

vaa[y]

pem

a outra jurdi

ter

lhe guerra por ysso

no; ho melhor comer delle he as unhas e a tromba e

ho caralho sobre todo.

Ha

aqui muytos buffaros brauos que mat c frechas e

azagayas.
Gazellas muytas que tom a redes e c frechas.

Porcos mteses muytos que mat a frechas


133

Danta

e c

azagayas.

animal ha hy muytas e cham nas aqui por

seu linguag tryntrylman.

Ha

aqui ha animalia que paree

preta de corpo e cabello.

pees e

em

em

todo

o rosto tem aluo.

dous; he [a] cousa mais falsa do

homem,

e he

E anda

quatro

mundo

e aguda.

Algalia e gatos daigalia muytos.

Ha hy

outras animalias a que elles

como vaca

e t grde, se n que de

cintas pretas e brcas.

braa

em

(133)
134 )
(

cham

logo

he

tal

lo[m]bo pera baixo

pangales.

tem os cornos brcos

e lyzos

de

mea

134
(

).

Th. Monod supe que se trata, aqui, de


Estes animais no so identificveis.

um

grande antlope.

735

Gatos de rabos lgos, pretos, pardos

ruyuos ha nesta terra

muytos.

acha de 22 e de 25 pees em longo e em gordura


de hu palmo e meo. E n som peonhtas e as come e faz

Cobras

se

grade festa c

ellas.

em

Lagartos ha nestes ryos muytos e

em

30 pees

Ha

como

lgo

toda Guynee de 25

se disse etc.

nesta terra morcegos t grades

como

galinhas

vam

dia est nas ylhas dos Ydolos e de noyte

18s
(

e de

terra firme

a buscar de comer.

Papagayos pardos ha aqui muytos

Peyxe muyto nesta

terra e peixe

verdes nenhus.

como da nossa

terra, saluo

algus poucos.

Arroz seme

em mayo

Macarras rayzes

Em

Serra

e fruito

colhem no cm setbro.
nac de bayxo do chao.

Lyoa nae malagueta muyto ba, por pouca.

Nae em has heruas propriamte como aqui o milho em Portugal

136

se

),

n que aima n tem a semte como o milho

tem ho pao da verga muyto

lizo.

a terra saem aquellas baynhas

E
em

no pee

delle

da rayz sobre

que est a malagueta.

tirano e exugno.

Seus anos ct de nouidade a nouidade

.s.

de noubro a

noubro, porque emt colhe suas nouidades.

cont seus meses pellas luas nouuas.

Os

dias antre elles

manhaa

qudo

n tem nome, sen ct


cousa

alga

dias chent 20 palhas

em ha

ham

ojee,

amte

de

de fazer daqui a 15 ou 20

parede

e tyr

cada dia ha at

a derradeyra; assi sabe que pssaro ttos dias.

Em

esta terra e

em

toda Guynee n choue, saluo c gr-

dissimas trouoadas, que paree que todos os eos quer deer.

135
(

Morcegos

dos

gneros

Eidolon,

Monod.
(136)

73 6

Erradamente

se leu:

cporel.

Epomopliorus,

etc.

Th.

aquella trouoada n dura mais que

ha hora.

despoys sobrevee[m]

meya

sol t

hora, ou o mais

qute que

home cuyda

de morrer c cakna.

Alem da Serra Lyoa

ctra ho

geera dos temjnis est hua terra

Em

Ryo das Palmas, amtre


chamada Hatschinel

hu ydolo vniuersal de todas estas terras ao


cham Tshyntschin ( la8 ). E est fora da pouora
em hua mata hu tero de lgua de ha alde chamada Catell,
a qual alde he de 6o vezinhos. E este ydolo est no meo da
mata e onde est ho aruoredo todo est cortado em derrador
a qual terra ha

qual ydolo

em cima das amores altas coberto, assi que sempre o dito


em sombra. Este ydolo he hu pao corttado a figura
de hu home e assim t grande. E tem ha azagaya na mo.
He vestido em has camisas de pno pintado do serto, traz

idolo est

carapua de pano amarelho

vermelho na cabea. Elie

doro nos narizes e nas orelhas.

arries

na cabea por joya

como

longas terras

muy

traz

alaquequa

grde. Pera este ydolo

vem

traz
139
(

gte de

a jubileu e lhe traz cabras e galinhas pra

matar.
Este ydolo tem hu creligo ou prellado a que

mto

e linhag.

clrigo.

esta linhag

viue na dita alde.


crii

vem do

herda-

o mais antygo daquella linhag he aquelle

cham tangomas

E qudo vam

14
(

).

ho clrigo

os romeyros pera visitar este

e ydolo grde pousa [m] na dita alde e pregt pello dito

capell.

elle

dam

sua offerta

pequeno douro de 7 ou 8 gros

137
(

.s.

delles

cabra ou galinha e hu

mais ou menos.

Os navios portugueses subiam o Rio das Palmas

E dy

se

(Shebar?)

distncia de 25 lguas, segundo Duarte Pacheco Pereira, at


Quinamo, habitada pelos Bules, o que confirma a actividade comercial dos portugueses na regio do Rio das Palmas.
138
Esta palavra parece ser a duplicao do radical china, pelo
)
(
qual os textos portugueses dos sc. XVI e XVII designam os dolos.
(139) pirite de ferro, de fragmentos brilhantes. Atribuem-lhe a

numa

virtude de estancar o sangue.


(140)

tivos

do

Devem

ser

os

tangomos ou tangomaus, negociantes

fur-

serto.

737

MONUMENTA,

2. a

47

vay este capell c a offerta ao dito ydolo e fala c elle como


hu home. E amtes que entra o dito capell, primeyro na
trada da mata pregta: hol, que est l [?]. Entrarey. Ouujndo esto as cobras oonhecao como que que n vem vazio e

acud a

ho

diz

onde

elle,

fala e

vam

se c elle at

dito capell fazdo lhe saber de

fuo, de

tal

lugar ou alde, lhe

mda

ho dito ydolo.

como hu

esta offerta.

home

tal

lhe diz

que ho roga pello dote ou preso ou qualquer outra cousa, que

ho

e liure etc.

tire

acabdo a rogatiua mata a cabra ou

nha aos pees do ydolo

vem

daquella mata

E
E

se

grandes, que tem at dez pees

diz que as ditas cobras

diz que he certo

galidelle.

criam daquella

de grosso ou gordos de dous palmos

aquella sangue.

Cru.

sangue sobre os pees

acud as cobras que

muy

sangue na dita mata,


longo.

e lalhe o

alto e

som guarda

em

lambe

daquelle

que qualquer outra pessoa que

vay sem o dito capell que as cobras ho mat e come. E


achar muytas vezes aos pees do ydolo ossos e vestidos de
homs que diz que hyam pera tomar e furtar as joyas do

Chinchin seu Cru.

Ho
e

diz que as ditas cobras hos comer.

clrigo despois de ter fecto seu sacrifcio leixa o sangue

hu pedao pequeno da

ao dito ydolo.

come.

As

assi

pelle

ou da galinha das pnas atadas

ho outro todo leua csigo pera sua casa e ho

mesmo do

offertas

csigo.

ouro.

que os romeyros

ham da

delias as traz

fazer,

na alde por ouro ou ferro ou por m-

delias cpr

tjmto.

Aluaro Velho do Barreyro, que esteue alguus oyto nos nesta


terra,

foy c o dito capell a ver o Chinchyn

dito e cobras.

por o

dito

disse

que nuca

capell sempre

temesse.

141
(

738

Cfr.

nota

138
(

).

se

achara

em

141
(

ydolo sobre

grde perijgo;

ho cfortaua dizdo que

se

Os homs
nual

.s.

desta terra

som muy

obra que lhes debuxa ha cort


fls.

sotijs

de saleyros de marffim e collares

negros de arte ma142

em marffim

).

assi

14a
(

),

qualquer

[p.

64-6,

8-140].

O MANUSCRITO VALENTIM FERNANDES.

Edio da Aca-

demia Portuguesa da Histria, Lisboa, 1940.

142

Duarte Pacheco Pereira alude igualmente s faculdades ar)


dos habitantes da Serra Leoa (liv. I, cap. 33).
Ainda hoje a habilidade dos artistas africanos notria em
)
(
trabalhos desta natureza, que requerem infinito tempo e pacincia.
(

tsticas

143

739

115

DE CABO VERDE YLHAS


Ylhas de Cabo Verde som

xij.

Boa

Sal.

Vista ylha.

Santjago.
lao.

Ylha do Fogo.

Ylha Rasa.

Luzia.

todas as ylhas do

muytos pescados

No mes

Ylha de Mayo.

Ylha Braua.

Ylha de Maa Sombra.

Ylha de S Vicente.

Em

Ylha do

Ylha de S NicoYlha de Santa

Ylha de Sant Anta.

//

Ylha de

Cabo Verde ha grades

(')

pescarias de

e grades.

de mayo, junho, julho e agosto ha nestas ylhas

grade avda de tartarugas de que os gafos sara.


Estas ylhas er de primeyro t sadias que qutos gaffos

vinha sarau.

alli

Mas agora

dotias

que a gte sa

adoce

).

Creo que despois que os negros frousser a

ho aar como

No
chegar

sua terra que h dotia

princpio de
s...

mayo

partir de

Ouuer
.s.

corrper

Lagos c prospero veto

4
(

AN NO

terra

ellas

(*).

vista

1456

da terra marauilhdo

duas ylhas

e foro a

ha

se [de] daquella parte ver

e lar gte fora

pera ver se

auia pouora e a n achar.

(*)
2
(

O
A

sinal

que desfizemos os pargrafos.


que a narne e o sangue de tartaruga so eficazes

indica, aqui,

ideia de

contra a lepra era corrente nos sc. XV XVI. Cfr. documento n. 73.
3
Sobre a importao de pretos para a ilha de Santiago, cfr.
)
(
documento de 12 de Junho de 1466, n. 64.
4
As
V. F. serve-se aqui de Cadamosto (Alvise da Mosto)
)
(
reticncias do texto devem preencher-se com as palavras: ilhas Ca.

nrias.

740

Fora seguda

5
(

'nmenos acharei rasto de gte, se n

),

muytos pbos msos, que os toanau c as mos.


As outras carauellas vir as outras ylhas, pore nha
pouoradas, se n grade multid de aues e grade pescaria.
Chegar a hua ylha destas

omde achar ryo

6
)

delias

c muyto

aruoredo e surgir e mdar homs fora que for at ho cabo

do ryo

e achar sal

muyto brco

fremoso e tomar delle ho

que aui mester.

achar hy grades cagados

coomo adargas

e os chris-

tos os comia porque os marinheyros no golffo de

Arguy[m]

os comer j.

pescar grade multid de peixe hy aa boca

do ryo.
Neste ryo podia etrar nauio de 150 tonees, e
tyro de arco

Boa

Cabo Verde. Plifnio] in


Pompo[nio] Mela, Li[vro]

naturali historia, Li[vro]


3,

Fo[l] 84.

Vista ylha h a mais chegada ylha do

qual todas estas ylhas alcanar seu nome.

ou longura xb legoas
de gte

Cabo Verde, do
ter

em

cprid

h rasa, sem aruoredos, despouorada

9
(

).

As agoas desta ylha som

largura bo

).

Ilhas de
6, C. 31.

8
(

salobras.

nesta ylha grade eria de cabras

10
(

).

primeira ilha Santiago e a segunda a Boavista.


Referncia ilha de Santiago, segundo Cadamosto.
7
Trata-se da tartaruga terrestre, mas no impossvel haver
)
(
referncia tartaruga martima. Na cratera de Pedra Lume foram
descobertas ossadas pertencentes a grandes tartarugas terrestres (7 estudo calcarata) Th. Monod.
8
iSobre o facto de se no encontrar hoje na ilha tal ribeira,
)
(
cfr. Fontoura da Costa em Cartas das Ilhas de Cabo Verde de Valentim Fernandes, 1 505-1 508, Lisboa, 1939 e G. R. Crone em The voyages
5

Cadamosto, Londres, 1937.


9
realmente a ilha mais vizinha da costa africana, mas em
)
(
extenso no ultrapassa 51/2 lguas. Tem de altitude 390 metros
of

(Estncia)
10
Acerca destes animais
)
(
29 de Outubro de 1496, n. 89.

cfr.

does.

de 31 de Maio de 1490 e

741

Ylha do

Sal, jaz xij legoas

ao norte da ylha de Boa Vista.

h assy chamada por ha grade salyna ou marinha que est

no meo

delia,

donde ha

tta

avdana de

que cheguass poderia carregar. Este

mar que

por certa agoa do

sal

que todos os nauios


de sy mesmo,

sal fazse

entra.

Esta ylha h despouorada de gte.

nesta ylha

muytas cabras brauas.

Aruoredos poucos.
Esta ylha n tem agoa neha
bebem dagoa do mar.

Ylha de Mayo
dia

ser

primeyramte achada no

Ylha de Santiago jaz da ylha de Mayo

mada por

ser

per

pri-

e a

n de gte

aloeste.

e h rasa,

assi

cha-

achada no dia de Santiago primeyro dia de mayo

esta ylha e a de

Mayo

Boa

ylha pequena de 6 legoas, caree dagoas e se ha alguas

som salobras. H pouorada de cabras


sem aruoredos (").

.s.

que aqui anda

jaz ao sul e quarta de sueste da ylha de

chamada por
de mayo.

Vista e h assiy

meyro

e as cabras

Mayo

e a differa delias

poser a ha

nome

outra Santiago e esto no no de 1463; foy achada esta

Diogo Gomes almoxariffe do pao de Sintra

Antonio de Noly vinha

outra carauella c elle e

a Portugal, ouue a capitania delia

porque

veo primeyro

12
(

).

Esta ylha ter 20 legoas de grdura e h pouorada de muyta


gte. 'E

tem duas capitanias

bos portos do mar

13
(

).

Esta ylha tem muytas ribeyras dagoas does e boas.

A capitania da ilha de Maio foi dada por D. Manuel a Rodrigo Afonso, provvelmente na mesma data do documento referente
ilha da Boavista (31-5-1490). Uma carta rgia de 10 de Julho de
1504 afirma que a capitania da ilha lhe fora dada.
12
Informao extraida da Relao de Diogo Gomes.
(
)
13
A largura da ilha de 10 lguas. A primeira capitania, a
)
(
do Sul (Ribeira Grande), foi dada em 1460 a Antnio de Noli e em
74-2

Em esta

ylha nae muyto algod

e os

algodes que

som

re-

dam duas nouidades no no ,s. hu em dezbro e janeyro,


em mayo e junho. E as outras que n som regadas dam

gados
outra

nua noujdade no no.


Nesta ylha Santiago ha
julho e agosto.

este

tres

meses de jnverno

jnuerno n se

chama por

junho,

,s.

frialdade se n

pellas chuyuas.

Esta ylha d todas as fruitas de Portugal que se nella


prant, figos, vuas, meles, aucares e todsa outras fruitas ha

por todo o no.

N d trigo
D milho e
Ella

n euada.
arroz

como em Guynee.

tem grdes criaes danimalias

Ylha de Fogo

e gados.

jaz a loeste e quarta de sudueste

Santjago 12 legoas.

se

ha ha serra

muy

na qual

sempre arde fogo, que paree a olhos

mais que de nenhu outra ylha

tempos do no ferue (").

certos

caem

serra

alta

dtro e

da ylha de

chama de Fogo porque em meo

vistos.

as serras (sic)

delia

destas,

E em

derrador

emt sae ha grade qualidade de pedra pomes

cinzas e outras cousas.

No no

de 1500 cayo grde pedao da dita serra dtro, assi

em hu lado da serra onde tes


E emt saya tto cisco e pedra pomes
que acerca cobria toda a ylha e mar em derrador.
Esta ylha de chama de Sam Felipe por ser achada c as
que o fogo agora paree tamb

n parecia

se

outras duas

n emima.

.s.

de

Mayo

Santjago no primeyro dia de Mayo.

Esta ylha h pouorada de gte

1497 a D. Branca de Aguiar, sua

15
(

filha.

).

Cfr.

doe.

n. 92.

segunda

capitania, a do Norte (Alcatrazes), foi dada a Diogo Afonso, em


1462, facto conhecido pela carta do Duque de Beja de 14 de Janeiro
de 1485, doe. n. 79.
14
ipico mais elevado da ilha tem 2.829 metros.
)

15
(

Informao extraida de Diogo Gomes.

743

Aqui n ha casas de pedra e

em

pedra

Ha

ne de madeyra, saluo de

cal

16

soso

).

nesta ylha grde cria de cabras.

Agoas tem poucas

e salobras de

que a gte bebe.

Nae aqui muyto algod.


Esta ylha h a mais chegada ao Cabo Verde

do qual Cabo todas estas ylhas som

17

do estreyto

assi

.s.

no

a esta ylha ha v c [500] legoas.

Ylha Braua jaz a loesnoroeste da ylha do Fogo,

chamada por

ser

muy

legoas,

chamadas.

E n tem

fragosa.

porto do

mar

assi

1S
(

).

Esta ylha tem ribeyras de boas agoas.

Tem

grde cria de cabras.

Despouorada de

gte.

Ylha de Sam Nicolao

grde

ilha alta e

jaz ao norte da ylha

Braua 30

legoas.

de muytos aruoredos e muytas boas

agoas.

Ha

nesta ylha h

muytas amores dragoeyros, de que faz

o sangue de drag.

Esta ylha h pouorada de cabras

Logo

Ylha Rasa

1<J

.s.

a nua.

Ylha de Maa Sombra

16

gte.

jto c a ylha de S Nicolao, jto c ella apegada,

estam duas ylhas pequenas chamadas

n de

Houve quem

lesse

2
(

")

a outra.

emsonsa. Pedra

em

sosso

pedra

solta,

sem barro nem argamassa.


17
(

Estreito de Gibraltar, a que se faz aluso, fica distncia

indicada.
18
Possui hoje alguns pequenos portos: Porto do Ancio, Porto
da Aguada, Porto da Furna, Porto do Somo, Porto da Faj e Porto
(

dos Ferreiros.
19
o Ilhu Raso actual.
)
(
20
O Ilhu Branco actual. A explicao da designao de Ilha
)
(
da M Sombra, dada por Fontoura da Costa, parece-nos demasiado
artificial.

744

Estas ylhas

ambas carece dagoas

Som pouo radas

e aruoredos.

de cabras e n de gte

Ylha de Sancta Luzia jaz a

das sobreditas ylhas

loeste

legoas.

E h
Tem

ylha pequena.
agoas e aruoredos

(--).

Esta ylha h pouorada de cabras e n de gte.

Ylha de San Victe jaz a

loeste

da ylha de Sancta Luzia 5

legoas.

Ella tem poucos aruoredos e poucas agoas.

Ella h pouorada de cabras e n de gte.

Ylha de SanfAnt

jaz a loeste

da ylha de S Victe 3 legoas.

Esta ylha h alta e fragosa.


Ella

tem muytas agoas e boas

2{
(

e grades aruoredos e

dragoeyros.
24

Esta ylha jaz da pta de Toffia 160 legoas

E
E
fls.

).

jaz

da ylha do Ferro das Canrias 210 legoas

jaz

do

estreito

de Gibraltar 460 legoas

25
(

).

25
(

).

[p. 118-121,

184.-IQ6V.]

O MANUSCRITO VALENTIM FERNANDES


tuguesa da Histria, Lisboa,

'1940.

Academia

Por-

Leitura do Dr. Antnio Baio.

Fontoura da Costa no cr que tenha havido cabras nestas


dado que so muito pequenas e desprovidas de gua. Contudo
a afirmao do autor no fica invalidada pelo facto mesmo. Cinco
sculos no passam em vo.
22
Embora Fontoura da Costa no tenha encontrado rvores e
)
(
a gua quase inexistente, no se deve esquecer a aco do tempo
desde Valentim Fernandes a Fontoura da Costa.
23
A gua de Santo Anto abastece o porto de S. Vicente, na
)
ilha do mesmo nome.
24
Este cabo deve ser o actual Cap Mirik ou Timiris, a 156 l21

ilhotas,

guas de Santo Anto, na costa da Mauritnia. T. da Mota.


25
Respectivamente a 236 e 477 lguas. T. da Mota.
(
)

745

NOTA O MANUSCRITO ou LIVRO de Valentim Fernandes


formado por uma srie de cadernos da mo do clebre impressor alemo, encadernados, nem sempre com nexo lgico ou cronolgico.
Revimos pessoalmente o original na Biblioteca de Munique
Cd.
introduzimos alguns aditamentos e desenHispanus [Lusit.] n. 27
volvemos as abreviaturas.

A BNL conserva uma cpia fiel do


Jos Klausner, palegrafo da Biblioteca
Marqus de Resende, em 1848. Este ms.
deiros de Andrade Corvo. Tem a cota:

original, feita pelo beneficiado

de Munique, com o auxlio do


foi comprado em 1898 aos herIluminados, n. 154.

Sobre Cabo Verde deve consultar-se, alm dos Subsdios de Sena


a obra do ilustre oficial de marinha, investigador e antigo
governador do Arquiplago, Abel Fontoura da Costa, Cartas das Ilhas
de Cabo Verde de Valentim Fernandes, 1500-1508, Lisboa, Agncia
Geral das Colnias, 1939.
Barcelos,

746

NDICES ONOMSTICO,
IDEOGRFICO E GEOGRFICO

NDICES ONOMSTICO

IDEOGRFICO E GEOGRFICO

Damos

NB

os principais.

Onomsticos.

os

Rubricas

como

Dos

Ideogrficos

Geogrficos

Escravatura, Guin, etc, encontram-se dessi-

minadas por todo o volume com muita frequncia. Os nomes geogrficos,


especialmente nos Roteiros, so numerosssimos.

Os nmeros

entre parnteses indicam nota de fundo de pgina.

Afonso

Vid.
Gomes de)
Embaixador
Afonso IV (D.) Rei de

Afonso V (D.) Rei de Portugal

147
129,
Abelhart

Abreu

Valarte.

(Loureno

3.

Por-

tugal

3.

141,

74, 82, 99,

201,

sgs.,

166,

168,

169,

199,

215,

240,

256,

260,

266, 268,

269, 274, 278 e


384,

389,

391,

sgs.,

394,

415, 423, 431, 439,

375, 378,

409, 411,
440,

441,

444, 446, 451, 455, 457, 480,

105,

(Estvo)

118 e

Afonso

29,

71,

69,

696

4S
).

Marinheiro

(Fernando)

Afonso

75

sgs.,

e sgs.,

139.

(Filipe)

Tabelio

geral

379.

Afonso
zenda

Afonso

Afonso
573,

(Pedro) Vedor da
414.
(D.) Prncipe
(Rodrigo)

Fa-

247.

52.1,

576,

524,

742 ().

579
479.
Alemo (Pedro) Marinheiro de
Lagos

Alho (Marfim) Arcediago de


Lisboa
Capito
Almada
de Arguim
Aguiar (D. Branca de)
Alccer do

,743.

Vila

Sal

112.

482, 485, 489, 491 e


525, 565, 659 e

5.

Afonso
37,

507,

Alencastre

sgs.

Rei de
(Diogo) Marinheiro

Afonso XI (D.)

sgs.,

125,

Castela

128, 129, 423, 743.

Vid.

Lencastre.

379.

(Francisco

de)

155.

749

Almada (Diogo Lopo de)


Vid.
Almeida (Diogo Lopo de).
Almeida (Diogo Lopo de)
Marinheiro 152, 184, 225.

Marinhei-

Almeida (Estevo de)


ro

135.

62,

Marinheiro
lvaro
Mestre) Dominicano
541, 548.
(Lopo de) Marinheiro
Alvelos
125.
Amalam Cavaleiro da Guin

Anes (Vicente)
lvares (Rodrigo)
105.

77.

Intrprete

563.

de) 440.
Vid. Henrique.
Astunhiga (Pedro de) Moo
esporas 562.
Autun (Honrio de) 12

Ano Bom

Negro de Cantor 577.


D.) Infanta 460.
Bebaim Vid. Bomia.
Belamarim Vid. Benamarim.

Belgrano
Bassi

Beatriz

<

T.)

(L.

Bemoim
536

550

e sgs.,

Benamarim
5,

(Ilha

Rei

MarinheiLopes de) Em-

Azevedo (Ferno
baixador

99, 256.

Papa
(Joo)

148.
3.

Bemaldes

(Nuno Fernandes
cudeiro 160, 192.

da)

Es-

).

Bispo

Valarte.

183,

Justo)

540.

Baltasar

101.

(S.

de)

florentino

750

(Joo)

69.

204,

Cartgrafo

563.
Anes) 437,

Intrprete

Boaviagem (Martim

69,

72.

452.
Boavista

da)

(Ilha

353,

de)

741.

(Martinho

Bomia

573,

12

(*),

(Cabo)
266,

282,

12,

386,

145,

105,

457, 626.

Bispo
417, 425, 427.
Pedro) 463.
Bom
Borges (Diogo) Escrivo

Bragana
142 0).

Brs (Com. Moura)


Bolano

151,

147,

Vid.
Afonso Gonalves) Ma
224, 621.
Bispo de
Baldino
(D.
Ceuta
Gentilhomem alemo
EspaLucar
Barrameda
nha 465.
Bartolomeu Mercador
246.
rinheiro

172,

Piloto

Betencourt (Joo de)

Bojador

Bata

Baldaia

de Marrocos

150, 182, 234.

Balarte

547

560.

Bento XII

Azambuja (Diogo da)

ro 691.

sgs.,

110.

Bispo do Algarve
(*),

e sgs.,

Benim (Reino de)

24

383.

543

e sgs.,

Bianco (Andrea)
de

529

(Prncipe)

e sgs., 542,

217.

Anrique

Escritor

5 O).

(Frei

Afonso de)

das Canrias
(Frei

563.

(Dr.

Jos de)

Escritor

Escritor

728 (").

445.
Cidade belga 464.
passim.
Budumel 321
Burgos Cidade espanhola 464.
Brasil

(pau)

Bruges

c
Cabo Verde

241, 413, 468,

606, 636, 672,

590,

740 e sgs., 680, 690, 692, 693.


Cabo Verde (Ilhas de)
26, 353,

415,

476,

482,

589,

575,

569,

604, 605, 637, 692, 717, 740 c


sgs.

Navegador

Cadamosto (Lus de)

50

290,

287,

54

),

367,

350,

117

694( 8fi ), 697, 725


6

741

Caddeo

).

sgs.,

),

679,

Escritor

383.

465.
(Lopo) Marinheiro

Cidade

Cadiz

740( 4 ),

),

(Rinaldo)

287 e

81

80,

),

espanhola

Caladilha (Licenciado)
Caldeira

540.

125.

CaGonalves da)

Cmara (Joo Gonalves da)

pito

179, 211, 221.

Cmara (Rodrigo
181, 211, 212.

Can

Vid. Co.

Canrias

150
e

(Ilhas)

e sgs.,

sgs.,

217

351, 417 e

29,

12,
sgs.,

182,

296, e

115,

204
sgs.,

423, 425, 427,

434, 462, 466, 480, 499 e

sgs.

Navegador 471,
472, 474.
Cardoso (Gonalo) Escrivo
408.

Casa
DoCasas (Bartolomeu de
minicano espanhol 81
Vila 478.
Cassa Vid.
Branco (Rui Gonalves
Vedor da moeda 379.
Co (Diogo)

(Soto de)

168.

las)

(*).

Cascais

Casa.

Castelo

110,
Castro (D. Fernando
da fazenda 408.
mor

ro

122.

(D. Joo

Castro

150, 182.

Cepta

Vid.

Cerveira

Ceuta.

(Afonso)

Cronista

148.

Praa

Ceuta

490.

Charlemagne
478.
Cintra

do Norte de frica
217, 254, 438, 442,

84,

12,

Rei

Vid.

de

Frana

Sintra.

Clero indgena

17,

29, 681.

Marinheiro
532, 533, 536, 543.

561.
Colao
Joo
Congo (Reino do) 558,
Correa Vid.
Joo Cavaleiro
Correia
Fidalgo 579.
Correia
Corvo (Andrade) 746.
Cosa (Juan de La) Cartgrafo
66
Marinheiro
Costa (lvaro
Coelho (Gonalo)

Besteiro

))

565.

Correia.

62,

135.

sgs.,

sgs.,

Camareide) Vedor
de) Capito

Castro (D. lvaro de)

171 e

Marinheiro

115.

110,

236,

571,

569,

Castilha (Joo de)

de)

(Jorge)

68.

(*),

da)

61.

Costa

( Cardeal

Ar581.
Administrador
D. Jorge da)

cebispo de Lisboa

Costa (Carlos)

721

25
(

503,

).

Marinheiro
Conde
Coutinho (D.
de Marialva 529, 537.
Historiador *
Crone (G.

Costa ((Soeiro da)


22,

111, 114, 437.

Francisco)

R.)

741

8
(

).

75*

Escrava

Cumba

577.
541, 542,

da)

Chantre da S
379.
Eanes (Afonso) Marinheiro
Eanes (Fernando) Marinheiro
Eanes (Gil Cavaleiro
69
231, 622.
Eanes (Gonalo) Embaixador
Eanes

549, 559.

Capito

Cunha (D. Rodrigo da)


de navio

negra

Cunha (Pedro Vaz

440.

(Afonso)

de Lisboa

71.

Dali elos

Ah elos

Vid.

(de)

563.
Delafosse (M.) Historiador
701
Delgado (Joo) Moo do

201.
Dias (Andr) Marinheiro
Dias (Dinis) Marinheiro
Dantes

(Gonalo)

49

).

Infan-

168.

te;

61.

2~,

35, 39, 120, 154, 186, 229, 630,

680, 690.

Marinheiro
Dias (Loureno) Escudeiro
Dias

(Joo)

571.

24,

29,

(P.

Historiador

414

72

Diogo

),

(D.)

Antnio

405

720

10

J.)

15

de

Beja

(de).

(Dr.

).

(D.)

(Joo)

111,
as

Pretos

438.

Escravatura 305, 453, 454, 474.

438.

244.
vora (Pedro de) Embaixador
(Alvaro)

Piloto

Estrasburgo

561,

577.

562,

Tabelio 378.

176,

Criado do

In-

208.

Fernandes (lvaro)
fante

Piloto

(Afonso)

Fernandes

44

e sgs.,

65 e

sgs.,

110,

121, 693.

Marinheiro

(Joo) Explorador
e

Fernandes (Dinis)

escudeiro 110, 122, 123, 126.


Armador
Fernandes (Gonalo)

423.
Fernandes
51,

139.

752

geral

380.

13, 92, 152, 185, 189, 261, 442,

Duarte

455

).

Duque

509.

Vigrio
de
Eanes (Rodrigo) Marinheiro
114.
(Loureno de) Marinheiro
Eh

250.
Ensino dos
Escobar (Pedro) Cavaleiro
(Luis)

Lisboa

Vid. Orneias
Joo) Chanceler-mor 261.
Dourado (Vaz) Cartgrafo
36
Rei de Portugal
Duarte

Dossm

561.

Eanes

-"

460.

Dornelas

18",

406,

),

450,

435,

(),

712

22.

119, 292.

114,

33,

Dinis

Dias

155,

sgs.,

Esteies

Mercador

Dias (Vicente)

24,

111, 121, 129,

109,

22,

69.

22,

105.

37, 69, 70,

71.

53

sgs.,

125,

128,

129

Senhor de

Fernandes (Lopo)

reira

Guimnez),

(M.

Fernandez

487

Fer-

3.

(*)..

438.
Fernandes (Fedro) Embaixador
561.
Dr. Vasco) DesemFernandes
bargador
de
Fernando (D.)

Fernandes

(Martini)

Piloto

503.

Por-

Infante

tugal

148,

215,

169,

157,

149,

258, 259,

190,

201,

238,

389,

400, 405, 409, 411, 415,

423, 438, 446.

Rei de

Fernando (D.)

498

e sgs.,

515 e

Castela

565.

sgs.

Vigrio de
Tomar 402, 406.
(Gonalo) Marinheiro
202, 203.

(Conde de)

Fernando

(D.

Frei)

Ferreira

Godinho (Vitorino de Magalhes)

Escritor

Gomes

383.

143,

Almoxarife

(Diogo)

150,

155,

159,

160,

171,

182,

187,

191,

192,

204, 207,

210, 240, 742

,2
).

Vigrio Geral
de Lisboa 503.
Gomes (Ferno) 437
446,
451, 452, 455.
Gomes (Ferno) Capito do
Fogo 575.
Gomes

(Estvo)

e sgs.,

Gomes

(Ff Maurcio)

dos Santos

Escritor

143.

Escrivo
(Afonso) Marinheiro

(lvaro)

Gonalves (Afonso)
379.

Gonalves

92, 93.

Gonalves

Piloto

125.

170,
24

47 3 ( ).
Fogo (Ilha do)

575,

681

riador

Formosa

(Ilha)

5
(

741

),

439.

8
(

),

His-

746.

Mercador

Cartgrafo

e sgs., 478.

Foulch-Delbosc (R.)
464.

27

(Joo)
2
(

),

Escritor

92

37,

ro

98

23, 111.

108.

138.

108,

Marinhei-

Escudeiro
(Diogo) Notrio
Escudeiro
Escudeiro

73,

71,

112.

Gonalves
388.

(Gil)

112.

Gonalves

Ensaiaddor da moeda
Gil (Diogo) Marinheiro
Gil (Leonel) Marinheiro 112.

Marinheiro
e sgs.,

Gonalves (Diogo)

(Joo),

83.

( lvaro )

Alcaide

153, 185, 290.

Gonalves

Gil

e sgs.,

125, 128, 130, 186, 628.

Gonalves

66 0), 68.

Freitas (lvaro de)

404.

Gonalves (Antnio)

Fosse (Eustache de la)

464

Anto)

(Fr.

de Tomar

Gonalves (Anto)

l4.

(Abel)

Fontoura da Costa

Freire

Gonalves

Escritor

Ficalho

175,

(Joo)

Piloto

galego

108.

Vid.
de)

Gonalves Zarco

Gorea

Vid.

Goreia (Ilha

Zarco.

Goreia.

45.

753

MONUMENTA,

2. a ,

48

Escudeiro
Grberg (Giacomo) Historiador

Capito de
Guevara
pataxo 440.
Guitanie Rei da Guin 75
Guterres (Afonso) Escrivo de
navio
Gr (Dinis Eanes da)
108, 111.

Hmmerich
7 28

123
(

(Santiago)

sgs.

92.

dolos

468,
(Cosmas)
dos)

(Ilhas

Henrique

(D.)

565

3
(

Henrique

Indicopleustes

24 0).
Isabel

( D.)

Escritor

Duquesa

nha 182

Bispo
29,

de

D.)

(Infante
28,

35,

tica

124,

115,

12,

16,

36,

48,

98

142 e sgs,

138,

254,

201, 209 e sgs, 214 e sgs, 221


e

254

sgs,

sgs,

II (D.)

367,

368,

375,

385,

391,

394,

396,

398, 402,

407,

410, 411, 413, 439, 441,


451,

491

e sgs,

504

e sgs.

549,

571, 621, 625, 628, 630,

655, 656, 657, 679, 690.

13
Marinheiro
135.
(Garcia) Capito
(Heitor) Fidalgo
185, 225.

(Mareei)
Jesuita

(*).

Holanda (Duarte de)

62,

Homem
70,

442,

de Portugal

256, 438,

441,

482,

485,

503,

558,

568,

570, 627.

Joo

III

(D.)

Rei

de Portugaal

561.

K
Kamal

(Youssouf)

383.

Kerey (Robert)
187.

Klausner (Jos)

mo

746.

Gegrafo

Armador
Palegrafo

155,

ale-

151, 184,

Homet

754

564,

185.

Homem

722

250,

525, 541,

638,

Henschenius

216,

404,

Rei

457, 486, 487, 489,

444,

214,

391,

248,

378,

350,

339,

201,

288,

246,

268, 274, 278 e sgs, 288 e sgs,

260,

257,

489, 490, 504.

Joo

244,

258,

182,

169,

261, 263, 266,

257,

).

172, 175 e sgs, 182 e sgs, 199,

238

47
(

164, 165, 197.

84,

sgs,

700

147, 151 e sgs, 164 e sgs, 168,

de Borgo-

(*),

ndio
Cardeal D.) Arcebispo
de Lisboa 374, 375.
Jaime (D.) Duque de Beja
526, 527.
(D.) Rei de Portugal
Joo
Jacob

Jaime

50, 60, 64, 66, 74, 79, 84,

sgs,

362

(*),

).

sgs.,

47 3,

592, 593, 610, 611, 653.

Escritor

383.

80,

20

(Franz)

).

Escritor

97
(

).

Lanarote de Freitas

de Lagos

Marinheiro

16, 21, 22, 27, 105,

111,

109,

118,

113,

187,

155,

Lencastre (D.
de) Rainha
de Portugal
202, 254,
391.
Lencastro Vid.
Negro de Cantor 577.
Garcia de) ComenLoais
dador 440.
Lopes (Joo) Escrivo 379.
Lopes
Rui) Escrivo da Torre
do Tombo 520.
Lopo Gonalves (Cabo de) 438.
Louis XI Rei de Frana 476.
Loureno (Henrique) Marinheiro
Loureno (Joo) 563.
Luxembourg (Jean de) 476.
(Duarte)

Leite

143.

Escritor

Filipa

169,

Lencastre.

Ligitir

(Frei

71.

479, 683

M ),

62, 135.

Marinheiro

Magnaghi (Alberto)
383.
Malhorca (Jcome de)
657.
grafo 144
Maluco
de) 440.
Manuel (D.) Duque de Beja

Mafaldo

692

),

2fl

).

(Fr)

(').

128.

(Soeiro)

149,

),

o.

to

(S.

438, 465, 468, 469, 470, 486,


562,

558,

Missionrios

565, 669,

705.

691,

166, 168, 199, 256.

da)

(Alvise

Vid.

Cada-

setubalen-

Mosto (Luis de)

Vid. Cadamosto.

HistoMota (A. Teixeira da)


riador681( 4 ), 693( 33 ), 717( 81 ),
122
).
721( 95 ), 724( 109 ), 727(

108.

se

Historiador

Cart-

),

(Ilhas

521,

529,

568,

570.

Manuel

Escritor

27

691

mosto.

Marinheiro

Machado (Diogo)

Cartgrafo Camldulo 24
Mendes (Garcia) Marinheiro
Fidalgo
Mendes
154
625.
Mendo Trigos Vid. Trigos
Meneses (D. Duarte de) Capide Alccer 413, 442.
Meneses (D. Pedro de) Capito
de Ceuta 442.
Mina (Ferno Gomes da) Vid.
Gomes (Ferno).
Mina
Jorge da) 241, 256,
Mauro

Mosto

Mauny (Raymond)

231, 630, 680, 690.

537,

(D.)

540, 550,

Rei

564,

de Portugal

89, 541, 573, 579, 581, 584,

Martinho
vora

Capi 669.

Nogueira (Amadeu)
717
Noli (Antnio de) Marinheiro
Neto

to

II

3.

(Frei

teologia

Arcebispo de
Joo) Mestre em

(D.)

406.

Gonalves)

(Pedro

de navio

Escritor

83

).

genovs

149,

13
(

170,

).

Noli (Bartolomeu de)


ro genovs

Noli

(Rafael

genovs

171,

679,

579,

415,

204,

742

587.

Martins

203,
696,

Marinhei-

149.

de)

Marinheiro

149.

755

Norlingen

Cidade alem 244.


Cidade alem

P (Fernando)

245.

Polono

Nuremberga
13

('),

Marinheiro

439.

Sacerdote

de

155.

Portugal

Marinheiro

Orneias (lvaro de)

110,

Ouro

(Rio

do)

37,

Marinheiro

Preste Joo

185, 423, 467.

382,

Prncipe (Ilha do)

Pais

561, 563.

),

123.

(Pedro)

Reinei

ras

563.

Grande

Ribeira

go 579,

espo-

Feitor

746.

de

Ilha

Santia-

584.

(Mem) Escudeiro 562.


(Giuseppe Carlo) 287.

Ribeiro

(Joo

Gonalves)

do do Infante
Roiz

de

(Marqus de)

Resende

Rossi

Escudeiro

Moo

561, 627.

(Rodrigues)

Reinei

110,

Rebelo.

Rebelo (Rodrigo)

ves

Vid.

Rabelo

Sil-

82,

550, 563.

440.

Tesoureiro
da Casa de Ceuta 108.
Padroado (Direito de) 9
588.
(D. lvaro) Bispo de
374, 375.
Palaano Marinheiro 110,
122,
Pedro
(D.) Rei de Portugal
442.
Pedro (D.) Infante de Portugal
108,
141, 181, 213,
260, 262, 267, 442.
Concelho 267.
Penela Vila
Pereira (Martim) Moo do

(Bartolomeu) Fidalgo
90, 91, 293.
Perez Embid (Dr. Florentino)
383, 487
H

Pessanha (Almeida)
(Gonalo)

Pacheco

Negro
170, 171,

de)

204.

152,

58,

Joo

577.

Prado

205.

173,

Lagos

160,

Cria-

192.

In-

fante

Perestrelo

5C 1 ).
(Manuel)

Pessanha

Pires

gio
Pires

5 (*).

(lvaro)

384.

(Gomes)

23, 35, 37,

138, 691.

7S

Salgado
405.

Santa

Catarina

439.

Almirante

368, 369, 610,

611, 677, 724.

).

Escritor

(Ferno)

Sagres (Cabo de)

1S toriador

41.

Santarm

Joo

Marinheiro

10,

111, 122,

Procurador

r-

Santiago

125,

S.

S.

(Ilha

438,
de) Cavaleiro
(Cabo de)

438.

Escrivo

de)

171,

203,

204,

257,

353,

431, 446, 476,

521,

576,

579,

584,

Filipe

Mateus (Ilha

637,

742.

53, 743.
de) 441.

(Ilha de)

S.

Tom

S.

Vicente do Cabo
290,

254,

17,

244, 440.
Algarve

(Ilha de)

291,

368.
S.

Vicente do
Franciscano

Cavaleiro
Vasques de)

439.
384.

( Cataldo)

Silva Dias

661, 665, 678,

sgs.,

732 e

722, 725,
Sculo

610, 649, 652,

595,

592,

558,

468, 474, 475,

sgs.

250.

Escritor

(Epifnio da)

Fil-

logo 254

287,

da)

Joo Fernandes da)

Conselheiro 408.
Gomes

Sintra (Diogo

Comes
Sintra

287,

145,

Siqueira

Soto

124,

188,

(Pedro de)

Sintra

(Tristo

Vaz)

90,

110,

91,

Cavalei210,

179,

211, 294.

Mota (Avelino)

Teixeira da

Mota.

Escrivo

Vid.
62,

64, 135.

(Nuno Fernandes)

Tinoco

rgio

cretrio

375,

Se-

378.

Cidade
464.

(Rodrigo Eanes
Escudeiro
39
Travassos
Tournai

belga

Travaos

de)

24,

110,

sgs.,

Vid.

229,

231, 622.

437, 655,

Sequeira.

de Casa (Abade de)

Vid.
(Frei

725.

do) 287.
(

Nuno)

e sgs., 94,

Cavaleiro 60

134 e

sgs.,

153, 155,

187, 191, 231, 680.

U
Usodimare
nheiro

(Antoniotto)

genovs

79

Mari-

2
(

339,

),

381, 383.

168,

Embaixador

Escudeiro
Gentilhomem 74
382

V alenciennes Cidade
464.
Marinheiro
Vasques
Valarinho (Ferno)
69.

Soto.

Andr)

franciscano

Valarte

Comiss-

462.

Gonalves

sgs.,

139,

159, 191,

).

francesa

T
(lvaro

Vid. Travaos.

Es-

154,

Cavaleiro

367,

460.
Souto

Tade

155,

125,

Sousa (D. Joo de)

rio

Teixeira

185.

201.

Spinula

Infante

254.

Tristo

Vid.

Gonalo Afonso de)

187,

186,

de)

(Diogo).

cudeiro

do

Trigoso (Sebastio Francisco Men-

406.

(Dr.

Silveira

Moto

120.

Marques (Dr. Joo Martins

Silva

faire

121,

Tinoco (Aires)

448,

654, 655 e

bien

441.
Teranabal Vila do
ro

de)

Serpa (Dr. Lopo

Serra Leoa

Convento

17.

(Ferno

Sequeira

367,

de

Infante

86,

Cabo

351,

Talant

(Gil)

de)

Aio de el-Rei 110, 115.

105.

Vaz (Ferno)

Marinheiro 471,

474.

757

Vaz (Dr. Loureno)

379.

Vaz

Vid.

(Tristo)

(Tristo Vaz).

Vaz Teixeira

95.

italianos

Vid. Teixeira.

728,
Comendador

212, 223.
287,
Veneza Cidade
290.

Vicente (Martini)

Vilalobos (Gil Eanes


Eanes
Vilalobos (Gonalo de)
de Arguim
(Joo) Moo do

Velho (lvaro)

80, 382.

738.

(Gonalo)

Velho

148, 150, 180, 183,

italiana

Piloto

22,

de)

Vid.

105.

(Gil).

Feitor

155.

Infante

Vil s

71.

75*

Marinheiro

Vivaldi Marinheiros

Vinagre (Gomes)

Teixeira

W alckenaer
37

6
),

(M.)

Gegrafo

54(4).

51 <*),

Z
Zarco (Joo Gonalves)
da

Madeira

90,

179,

110,
181,

121,

205,

35,

Capito

44,

65,

70,

136,

172,

177,

209,

211,

212,

294.

Cro 147, 441, 442, 443.

Zurara (Gomes Eanes de)


nista

mor

Este livro,

Paulino

realizado pela casa

Rua Nova de

Lisboa,

mir -se

Filhos,

Lda.

Trindade,

18-B

Ferreira,

em

acabou

de

Fevereiro

impri-

de 1938

tf

DATE DUE

rJUN 2
li

lT>H

1 1

ih
<=

HIGHSMITH

#LO-45220

BX1680 .7.B82V.1
Monumenta missionaria

africana. Africa

Princeton Theological Seminary-Speer Library

1012 00019 9218

Potrebbero piacerti anche