Sei sulla pagina 1di 21

Page 1

Presentismo:Historiadeunconcepto
OscarMoroAbada*
Presentismo:problemasdedefinicin

NUNLIBROPUBLICADORECIENTEMENTE,Fran~oisHartogdefinael

presentismocomoelrgimendehistoricidadespecficodenues
traactualidad(Hartog2003).LadefinicindeHartogeslaensima
aproximacinaunconceptoconstantementeinterrogadoporfilsofos,
historiadoresehistoriadoresdelaciencia.Enelcasodeestosltimos,este
intersnonadatienedeextrao.Alfinyalcabo,elpresentismoremi
teaunproblemahistoriogrficofundamental:larelacinentreelpresente
desdeelqueelhistoriadorescribeyelpasadoquepretendedescribir.
Entornoaestacuestinhangiradoalgunasdelaspreguntasfunda
mentalesdeloshistoriadoresdelacienciaduranteelltimosiglo:Qu
influenciaejerceelpresentesobrenuestrainterpretacindelpasado?
Esposibleescaparadichoinflujo?Podemosjuzgarlacienciadelpasa
doaluzdelamodernaracionalidadcientfica?Eslegtimoutilizar
nuestrasmodernascategorasparainterpretarelpensamientodeotras
pocas?Comoresultadodeldebateentomoaestasyotrascuestiones,el
trminopresentismohaidoengordandohastaconvertirseenunapala
bramaletaenlaquetienencabidamultituddesignificadosdiferentese
inclusocontradictorios.Deestemodo,mientrasparaalgunosserefiere
alainevitableinfluenciaqueelpresenteejercesobreelhistoriadory,en
estesentido,esimposibleescapardel(Brush1995:221),paraotrosse
tratadeuntabqueimpidealhistoriadorparticiparenlosdebatesde
sudisciplina(Graham1981).Nofaltatampocoquienlohadefinidocomo
unaideafantasiosaquehabraqueabandonarloantesposible(Winsor
2001:235).Alcarcterpolismicodeltrminohayqueaadirlaconfu
sinqueproduceelhechodeque,enhistoriadelaciencia,elpresen
tismohayasidoidentificadoconlaWhigHistory,ascomoconotros
trminoscomohistoriaanacrnica,historiarecurrente,historia
sancionadaohistoriajuzgada.
Conelobjetivodeaportarunpocodeclaridadaestadiscusin,voya
repasarenesteartculolahistoriadeesteconcepto.Enprimerlugar,
examinarlaconstitucindelahistoriapresentistadelacienciaa
GroupedeRecherchesurlesSavoirs.coledesHautestudesenSciencesSociales.
Granos,9:149174

149

Page 2
OsearMoroAbada

finalesdelsigloXIX.Dichahistoriografasecaracterizabaporjuzgarla
cienciadelpasadoapartirdelamodernaracionalidadcientficaconel
objetivoderatificarelpresente.Estefueelmodelohistoriogrficodomi
nanteenFranciayenlospasesanglosajonesdurantelaprimeramitad
delsigloxx.Sinembargo,hacia1930dosautorescriticarondichomode
lo:HerbertButterfieldyHlEmeMetzger.Elprimero,autordeThewhig
interpretationafhistary(1931),criticlaprcticadeabstraerlascosas
desucontextohistricoyjuzgarlasapartirdelcontextopropio,orga
nizandolanarracinhistricaatravsdeunsistemadereferenciadirec
taalpresente(Butterfield1931:29).Lasegunda,sistemticamente
ignoradaenelmbitoanglosajn,planteensuMthodephilasophique
enhistoiredesscienceslasnefastasconsecuenciashistoriogrficasdel
presentismo.Sinembargo,apesardelascrticasdeButterfieldyMetz
ger,elpresentismocontinusiendodominantehastalosaossesenta,

momentoenelqueseconsolidlallamadanuevahistoriadelaciencia.
Fueentoncescuandounageneracindehistoriadoresencabezadapor
KuhnretomaronmuchasdelasideasdeButterfieldydeMetzgerehicie
rondelantipresentismounadesusseasdeidentidad.Elpresen
tismoparecidefinitivamentederrotado.Sinembargo,lapublicacinen
1979deunartculodeDavidHullsignificativamentetitulado<<InDefen
seafPresentismreabriladiscusinyprolonglosecosdeldebatehasta
hoyenda.
Endefinitiva,loquemepropongoacontinuacinesrepasarlahistoria
delconceptointentandomostrarlamultiplicidaddesignificadosala
quedichotrminoremite.Esahistoriaestntimamenteligadaalaevo
lucindelahistoriadelacienciayslopuedesercomprendidaalaluz
delosacontecimientosquemarcaroneldevenirdeestaltimadurante
elsigloxx.Atravsdeesterepaso,esperopodercomprenderlosdife
rentesusosdeltrminoenhistoriadelacienciayresponderaunapre
guntaquesemeantojafundamental:Cundounahistoriaespresen
tista?
Laconstitucindelahistoriapresentistadelaciencia
Endosartculospublicadoshacealgunosaos,JohnG.McEvoy(1997,
2001)esbozunainteresantepanormicadelahistoriadelacienciaa
travsdelasdiferentesmanerasdeconceptualizarlaRevolucinQumica
definalesdelsigloXVIII.SegnMcEvoy,lahistoriadelacienciahapasa
doportresetapas,cadaunadelasculessedefineporeldominiode
unestilointerpretativo.Laprimera,queelautordenominalapers
pectivawhigpositivistadelaciencia(positiuistwhiguiewafscience)y
queseprolongaaproximadamentehasta1960,secaracterizaporuna
150
Cronos,9:149174

Page 3
Presentismo:Historiadeunconcepto

visindelacienciacomouncorpusdeconocimientoexperimentaltele
olgicamenteestructurado(McEvoy2000:50).Aestaetapalesigui
unafasepostpositivistadondelahistoriadelacienciaseidentific
conlaarticulacinylaaplicacindedoctrinastericasyprogramasde
investigacin(McEvoy1997:1).Porltimo,hacia1980,elparadigma
postpositivistafuesustituidoporunavisinpostmodernistadela
cienciacomounaentidadsociolgicaformadaporlimitacionescontin
gentesdeagentesespecficosyprcticaslocales(McEvoy2000:51).En
realidad,laclasificacindeMcEvoynohacesinoremitiralosdosgiros
delahistoriadelacienciaanglosajonateorizadospornumerososauto
res:elhistoricistadeprincipiosdelosaossesentacuyafigurams
representativafueThomasKuhnyelsociologistadeprincipiosdelos
ochentacaracterizadoporlaaparicindelosenfoquescontestatariosde
lasociologadelconocimiento.AunqueelesquemadeMcEvoyremite
nicamenteaunatradicin(laanglosajona),lociertoesqueesunbuen
puntodearranqueparacomprenderloquellamarlahistoriapresen
tistadelaciencia,cosmologacientficadominanteafmalesdelsigloXIX
yacomienzosdelsigloxx.
Laconstitucindelahistoriapresentistadelacienciaafinalesdel
sigloXIXestuvoligadaaltriunfodelacienciapositivayalaugededeter
minadasfilosofiasdelconocimientocomoelempirismoyelinductivismo.
Enprimerlugar,elobjetivodeloshistoriadoreseramostrarlasuperio
ridaddelacienciafrenteaotrasformasdeconocimiento.Paraello,hicie
ronespecialhincapienunaideaquePopperresumidelsiguiente
modo:Quelacienciasedistinguedelapseudociencia(odelametafi
sica)graciasasumtodoemprico,queesesencialmenteinductivoy
queprocedeatravsdelaobservacinydelaexperimentacin(Popper

1957:33).Tomandocomobasedichadistincin,loshistoriadoresmos
traronqueeltriunfodelarevolucincientficadelsigloXVIIestuvo
basadoenelestablecimientodehechosempricos,lageneralizacindel
mtodoinductivoyladefinicindeleyesgeneralesapropsitodelfun
cionamientodelmundo.Poroposicin,ellargoperodoprevioadicha
revolucinfuedefinidoatravsdeunconjuntodecategorascomoespe
culacin,religiosidad,etc.
Estainterpretacinpresentistadelahistoriadelacienciaseform
enelpuntodeconvergenciadedostradicionesdiferentes:laWhigHis
toryinglesayelpositivismofrancs.Enloesencial,ambasposiciones
compartanvisionessimilaresapropsitodelprocesohistricoydelsig
nificadodelahistoria.Aunquepositivistasywhigsentendanelpro
gresodemaneradiferente,lociertoesqueenamboscasosdichoconcepto
fueinterpretadocomolacaractersticafundamentaldelahistoriadela
humanidad.As,lapocadeprosperidadydetranquilidadinternavivi
daporInglaterraapartirdelaGloriosaRevolucinde1688llevalos
Whigsainterpretarsuhistoriacomoelprogresodelpuebloinglsenel
Cronos,9:149174

151

Page 4
OsearMoroAbada

caminohacialalibertad.AlotroladodeLaMancha,lospositivistas
francesesrespondieronalaconvulsinprovocadaporlaRevolucin(que
habradeiniciarunodelossiglosmsagitadosdelahistoriadelpas)
haciendodelprogreso(Comte1844:118)ydelordenlosdosaspectos
fundamentalesdelaevolucinhumanaylasleyesgeneralesdelasocie
dad.Ensegundolugar,ambasposicionesconsideraronelpresentecomo
laculminacindelahistoria.Enelcasoingls,losWhigsseapoyaronen
sufeenlaprogresivamejoradelserhumanoparadefinirlahistoria
comolarealizacindelalibertad,identificadaconlaBritishConstitution.
EnFrancia,ComtedefinilaleydelaevolucinintelectualdelaHuma
nidadoleydelostresestadosensuCoursdePhilosophiePositive(Comte
18301842).Dichaleyestablecaquetodasnuestrasespeculaciones,
cualesquieraquesean,estnsujetasinevitablemente,lomismoenel
individuoqueenlaespecie,apasarsucesivamenteportresestadoste
ricosdiferentes,quelasdenominacioneshabitualesdeteolgico,metafi
sicoypositivopodrncalificaraqusuficientemente(Comte1844:69).
Elpresente,i.e.elestadopositivooreal,eselmomentoderealizacinde
lahistoriadelahumanidad(Comte1844:69),caracterizadoporlacui
dadosaobservacindelosfenmenosnaturalesyporlaformulacinde
leyesgenerales.Entercerlugar,tantoelpositivismocomolaWhigHis
toryconcedieronalahistoriaunafuncineminentementepedaggica.As,
Comteconsiderabafundamentalestudiarlaevolucindelasciencias
paracomprenderlahistoriadelahumanidadydelacienciamoderna
(Bourdeau2003:119).Porotrolado,aunqueloshistoriadoresWhigno
mostrarongranintersenformularunateorageneraldelasociedad,lo
ciertoesqueinterpretaronsuhistoriacomounaleccinquedebaservir
parainstruireinvolucraralaciudadanaenlosvaloresdelalibertadpar
lamentariabritnica.
DetodoloanteriorsededucequetantolosWhigsinglesescomolos
positivistasfrancesescompartanunavisindelahistoriadoblemente
presentista:enprimerlugar,enamboscasoselpasadofueutilizado
pararatificaroensalzarelpresente(yafueraelrgimenparlamenta
rioinglsolaeradelacienciapositiva).Ensegundolugar,elpasadofue
juzgadoalaluzdeloqueenaquelmomentoseconsiderabacientfico:
Partiendodeloqueactualmenteesverdadero,[estahistoriografa]
seleccionalasfechasdesuadvenimientoprogresivo,separaelgrano

delapaja,esdecirloconformeyloincompatibleconaquelloquehoycon
sideramosverdadero(Fichant&Pcheux1969:57).Estepresentismo
marcelcarcterdeunahistoriadelascienciaentendidacomoverifi
cacindelafilosofadelprogreso(Fichant&Pcheux1969:57)einter
pretadacomoelconflictoentrequienescontribuyeronadichoprogreso
(lospionerosofundadores)yquienestratarondeimpedirlo(los
supersticiosos,dogmticosoreaccionarios).Delosdoscarasde
estamoneda,elhistoriadorpresentistadelacienciaselimitabaa
152
Cronos,9:149174

Page 5
Presentismo:Historiadeunconcepto

analizarlacontribucindelosvencedores,ligadosenunasuccessstory
(Burrow1981:3).
Paraexponerlascaractersticasfundamentalesdeestahistoriapre
sentistadelacienciaheelegidoeltrabajodeunhistoriadorfunda
mentaldurantelaprimeramitaddelsigloxx:GeorgesSarton.Nacidoen
BlgicayestablecidoenEE.UU.,Sartonfueunadelaspersonasque
mscontribuyeronalaconstitucindelahistoriadela~ienciacomo
disciplinaindependiente.Noenvano,lfuequienpusoenmarchala
primerarevistainternacionaldehistoriadelaciencia(Isisen1913).
Adems,Sartonfueelencargadodeformularlasimplicacioneshisto
riogrficasderivadasdelpositivismo(dehecho,Sartonconsiderabaa
Comteelfundadordelahistoriadelaciencia,Sarton1913:9).Enlne
asgenerales,suobrapuededescribirsecomoelintentodeconsolidar
unahistoriaglobaldelacienciaquesuperaseloslmitesnacidosdela
especializacindelaactividadcientfica,
Antesdedefinirlahistoriadelaciencia,estilresponderaunacues
tinpreviaquealgunoscientficoshanplanteadoEsposiblelahistoria
delaciencia?Esevidentequesiempresepuedeestableceralhistoria
deunacienciadeterminadaodeungrupodecienciasbastanteprxi
mas,perolahistoriadelacienciaconcebidacomoalgodistintodela
sumadeesashistoriasparticulares(Comtelaconcebadeestamane
ra),esposibleenestemomento?(Sarton1913:11)
Pararesponderafirmativamenteaestascuestiones,Sartonpartede
unadistincinentrelacienciadelpasado(sciencepasse)ylaciencia
modernaoqueesthacindose(sciencequisefait).Laimportancia
delaprimeraestrelacionadaconelhechodequeelprogresodelacien
ciacontemporneanopuedesercomprendidoalaluzdelaactualidad.
Slolahistoriadelaciencia(conunametodologaespecficaquecombina
loshechoscientficosyloshistricos,Sarton1921:24)nospermiteapre
ciarlaevolucincientfica,descubriendolacontinuidaddelacienciaen
eltiempoycomprendiendomejoraquelloquerealmenteessignificativo:
elprogresodelahumanidad(Sarton1926:7).Endefinitiva,Sartoncon
sideraqueelobjetivofundamentaldelahistoriadelacienciaesesta
blecerlagnesisyelencadenamientodeloshechosydelasideascient
ficas,teniendoencuentatodoslosintercambiosintelectualesytodas
lasinfluenciasqueelpropioprogresodelacivilizacinponeconstante
menteenjuego(Sarton1913:1314).
Estadefinicindeladisciplinatienevariasimplicaciones.Enprimer
lugar,elpresentismo.ParaSarton,elconocimientodelasciencepasse
eracondicinimprescindibleparaelconocimientodelasciencequise
fait.Comoelmismoafirma,paracomprendercorrectamenteypara
apreciarensujustovaloraquelloqueseposeeesindispensablesaberlo
queposeanquienesnoshanprecedido[...]Eseseconocimientodela
Cronos,9:149174

153

Page 6
OsearMoroAbada

historiaelquedesvelaalcientficosuposicinexactaenfrentedelos
problemasquetienequeresolveryestolepermitedominarlos(Sarton
1913:3132).Elcientficonopuedeaspiraraunconocimientoprofundo
desudisciplinasiignoralahistoria.Endefinitiva,slolahistoria,enten
didacomolaherramientaquepermitealcientficotomarconcienciade
lasuperioridaddelacienciamoderna,nospermitecomprenderelpre
sente:Enresumen,esinteresanteremarcarquenosproponemosestu
diarelpasadodelaCiencia,peroesepasadonoadquieresuplenasig
nificacinmsquealaluzdelpresente[...]Intentaremospermanecer
siempreencontactoconlacienciaactual[...]Enefecto,queremoscom
prenderlafilosofacientficadehoy(Odemaana!)ynoladeayer
(Sarton1913b:196).
Dadoquelahistoriaslocobrasentidoalaluzdelpresente,esalldonde
tenemosquebuscarlareferenciaquenospermitadiscriminarlohist
ricamentesignificativo.Sartonextrapolaalpasadoelcriteriodenor
matividaddominanteenelpresenteparadistinguirdostiposdehisto
ria:enprimerlugar,unahistoriadeloserrores(Sarton1913:27)que
participadevalorescomolosupersticioso,loreligioso,loirracio
nalyenlaqueseincluyenlasregresionesenelprogresodelconoci
miento.Estahistorianotienevalorensmismaperoestilpordos
razones:porqueayudaaunacomprensinmsprofundadelaverdady
porquepermiteevitarlosmismoserroresenelfuturo.Ensegundolugar,
unahistoriadelasverdades(Sarton1913:27)querecogelosprincipales
logrosenelcaminodelacienciamoderna.Estahistoria,queincluyealos
grandespioneros,losprincipalesdescubrimientosylosavancescientficos,
debeconvertirseenlagua,enelcatlogoindispensableparaelcient
ficomoderno(Sarton1913:29).
LasegundacaractersticadelahistoriadelacienciapropuestaporSar
tonessunaturalezainstrumental:setratafundamentalmentedeun
mediopuestoalserviciodelafilosofadelacienciaydelconocimientode
lanaturaleza(Sarton1913b:193194).Comoelpropioautorafirma,la
historiaesslounmedio,nounfin(Sarton1913b:196):Lahistoriade
laciencianoessimplementeimportanteensmisma,comolahistoriade
lamsimportantesdelasactividadeshumanas,esrealmenteimpor
tanteporqueeslabasenaturaldelafilosofadelacienciay,enverdad,
decualquierfilosofapositiva(Sarton1913b:196).
LasideasdeSartonresumenlahistoriapresentistadelacienciadomi
nanteaprincipiosdelxx.Setratadeunahistoriaquenosloespuesta
alserviciodelpresente(entantoqueinstrumentopedaggicosupedita
doalafilosofa)sinoquecobrasuplenosignificadoalaluzdelpresen
te.Elhistoriadorconcentrasuatencineneldesarrollointernodela
disciplinayenelestudiodiacrnicodelasprincipalesteorasyconcep
tosfundamentalesqueconstituyenelarmazndelacienciamoderna,pro
154
Cronos,9:149174

Page 7
Presentismo:Historiadeunconcepto

ducindoseunaidentificacinentreelobjetodeestudiodeestaltimay
eldelahistoria:Eltemadelqueseocupalahistoriadelacienciaesel
mismoqueaqueldelqueseocupalaciencia.Loshechosyteoracient
ficosseconsideraquetieneunaexistenciapermanenteycasitrascen
dentalinclusoenperiodosenlosquenoselesreconocanisiquieracomo
tales(Kragh1987:123).

Lasprimerascrticasdel<<presentismo:ButterfieldyMetzger
Elpresentismoseconvirtienlacosmologadominanteenhistoriade
lacienciadurantelaprimeramitaddelsigloxx.Sinembargo,acomien
zosdelosaostreinta,HerbertButterfieldyHleneMetzgerplantearon
sendascrticasadichopresentismoysentaronlabasedediscusiones
posteriores.Enestesentido,setratadedosautoresfundamentalespara
comprenderelsignificadoylahistoriadeltrmino.
HerbertButterfield(19001979)inicisulargacarreracomohistoriador
enCambridgeen1919,cursandoestudiosdediplomatichistory.Desde
lapublicacindesusprimerostrabajosmostrgranintersporlateora
delahistoria.As,alolargodesucarreracombinlainquietudporlahis
toriografa(TheEnglishmanandhisHistory,1944)Yporlahistoriade
laciencia(TheOriginsofModernScience,13001800,1949),contra
bajoscomoThePeaceTacticsofNapoleon(1929)oNapoleon(1939).
Desde1949,ocuplactedradehistoriamodernaenCambridge,donde
fuenombradoRegiusProfessoren1963.SulibromsconocidoesThe
WhigInterpretationofHistory(1931),unpequeoensayodepocomsde
cienpginasqueseconvirtienunadelasreferenciasfundamentalesde
lahistoriadelacienciaanglosajonaapartirdelosaossesenta.Segn
Butterfield,lawhighistorydefine,
Latendenciaenalgunoshistoria~oresdeescribirdesdeelladodepro
testantesyWhigs,alabarlasr~volucionescontaldequehayantenido
xito,enfatizarciertosprincipiosdeprogresoenelpasadoyproducir
unanarracinhistricaqueeslaratificacin,cuandonolaglorificacin
delpresente.EstaversinWhigdelcursodelahistoriaestasociada
conciertosmtodosdeorganizacinhistricaeinferencia,ciertasfala
ciasalasquelahistoriaestaligadao,almenos,lainvestigacinhist
rica(Butterfield1931:9).
Porconsiguiente,almenosenunprimermomentoeltrminohacarefe
renciaaloshistoriadoreswhigsdelsigloXIXquedescribanlahistoriade
Inglaterracomoelprogresodesdelaspocasoscuras(DarkAges)hasta
elsiglomaravilloso(thewonderfulcentury),expresinconlaqueWalla
cehabadefinidoelS.XIX.Sielconceptowhighistorynaciparadefinir
Cronos,9:149174

155

Page 8
OsearMoroAbada

unadeterminadainterpretacindelahistoriainglesa,porqusehizo
tanpopularentreloshistoriadoresdelacienciaapartirdelosaos
sesenta?Porque,talycomohansealadovariosautores(Hall1983:46,
Wilson&Ashplant1988:3,Mayr1990:301),Butterfieldconsiderabaque
laWhighistorydefinaunatendenciageneralentreloshistoriadores:
LainterpretacinWhigdelahistorianoessolamentepropiedaddelos
Whigsyesmuchomssutilqueunprejuicio(predisposicin)mental;
ligaenunapeculiarorganizacinunhbitodelamenteenelquetodos
loshistoriadorespuedencaer.Estepodrallamarselafalaciapatti
cadeloshistoriadores(Butterfield1931:29).LaWhigHistoryhace
referencia,portanto,aunhbitoinherenteacualquierhistoriador(But
terfield1931:30):Eltemaestratadonocomounproblemadefilosofa
delahistoria,sinocomounaspectodelapsicologadeloshistoriado
res(Butterfield1931:9).
Deestemodo,Butterfieldfueunodelosprimerosenponersobrelamesa
algunosproblemasfundamentalesparaloshistoriadoresdelaciencia
delsigloXX:elpresentismo,laanacronaolateleologa.Enlneas
generales,ButterfielddefinalaWhigHistoryatravsdetrescarac
tersticas:(a)Estudiaelpasadopararatificary/oglorificarelpresente(i.e.
elpresentismo),(b)Simplificaelprocesohistrico(definidocomoline

al,progresivoycausal)y(b)Juzgalahistoriaapartirdeverdadesuni

a.e.

versales
independientesdeltiempoydelascircunstancias).Segn
Butterfield,elpresentismoeslacaractersticafundamentaldeuna
WhigHistoryqueestudiaelpasadoconreferenciaalpresentey,aunque
nohaynadaqueobjetarsisusimplicacionessonconsideradascuidado
samenteyenciertosentidoesalgodeloquenopodemosescapar,estoha
sidounaobstruccinalconocimientohistricoporquehasignificadoel
estudiodelpasadoenreferenciadirectayperpetuaalpresente(But
terfield1931:17).Estadefinicinesinteresanteporquedemuestra(con
tralaopinindeHall1983:48)queButterfielderaconscientedela
imposibilidaddeescapardelpresentedesdeelqueelhistoriadorescri
be.Sinembargo,paral,elpresentismonoremitealainevitable
influenciadelpresente,sinoaesemirarelpasadoconlosojosdelpre
sente,sindarsecuentadelanecesidadderealizarajustesmentalesytras
posiciones(Butterfield1944:33).Enotraspalabras,Butterfielddis
tinguientredosproblemasdistintos:(a)laimposibilidaddeescapar
delpresentey(b)latendenciadealgunoshistoriadoresdejuzgarel
pasadoparalegitimarelpresente.
Tambinesinteresanteconstatarelhechodeque,comohistoriadorde
laciencia,Butterfieldfueincapazdeescapardelawhighistoryque
tantodenostaba.As,enlaintroduccinasuconocidaobraTheOrigins
ofModernScience13001800,Butterfieldinsistaensubrayarsuanti
presentismoprogramtico:Latotalidaddelaestructuradenuestra
historiadelacienciaquedasinvidaylatotalidaddesuformadistor

156

Cronos,9:149174

Page 9
Presentismo:Historiadeunconcepto

sionadasinosaprovechamosdeesetipoqueenelsigloXVtuvouna
ideamodernaodeeseotroquetuvounacorazonadaoqueseanticipa
unateoraposterior,comosiestuviramoshaciendouncatlogodeinven
cionesodedescubrimientosmartimos(Butterfield1949:VIII).Sin
embargo,alolargodellibrosepuedenleerprrafosclaramentepre
sentistascomoelsiguiente:Inclusolosgrandesgeniosquerompieron
conlaantiguavisindelascosasenalgunoscamposdeestudiocomopor
ejemploGilbert,BaconyHarveypermaneceranvaradosenunaespe
ciedemedievalismocuandolessacamosdelcampoelegido.Fuenece
sariosuesfuerzocombinadoparaaclararcosassencillasquenosotros
hoyconsideramosobviasparaunamentesinprejuiciosyfcilesdecom
prenderinclusoparaunnio).(Butterfield1949:2).
AlmismotiempoqueButterfield,peroenuncontextodistinto,Hlene
Metzger(18991944)plantesumthodephilosophiqueenhistoiredes
sciencescomoalternativaalahistoriografiapositivistadeprincipiosde
siglo.ElcasodeMetzgeresespecialmenteinteresanteporquecasinin
gunodelostrabajossobrepresentismoescritosenlasegundamitaddel
sigloxxhacereferenciaasuobra,sindudaunadelasreflexionesms
interesantessobreeltema.Estesorprendenteolvidoestrelaciona
doconvariascuestiones.Enprimerlugar,Metzgererafrancesayla
discusintericasobreelpresentismosehadesarrollado,sobretodo,
enelmbitoanglosajn.Enestesentido,noesextraoquelosanglo
sajoneshayanbuscadosusreferenciasenotrosautorescomoButter
field.Ensegundolugar,alcontrarioqueButtemeld,Metzgerocupuna
posicinmuymarginaldentrodelahistoriadelacienciafrancesa.Mujer,
judayviudadesdelaPrimeraGuerraMundial,sucarrerasedesarroll
lejosdelosgrandescentrosdedecisin.En1912obtuvosuDiplome
d'tudesSuprioresencristalograflayapartirde1914sededic,alejada

decualquierinstitucinuniversitaria,alaredaccindesutesis,La
Genesedelasciencedescristaux(1918).AnimadaporEmileMeyerson,
Metzgercontinutrabajandoenhistoriadelaqumicaypublic,en
1923,LesdoctrineschimiquesenFrancedudbutduXVI]'!alafindu
XVII]!!siecle.FueronaosdificilesparaMetzger,conscientedesuposicin
marginalenlahistoriadelacienciafrancesa:((Comonotengoninguna
situacinoficial,escribaenunacartaaSartonen1926,semeconside
raunaamateur.SloafinalesdelosaosveinteMetzgercomenzaser
reconocidaporalgunoshistoriadoresyfilsofosdeprestigiocomoSarton
(conelquemantuvounainteresantecorrespondencia).
Apesardeesamarginalidad,lociertoesquelosartculosqueHlene
Metzgerpublicentre1933y1939constituyenunadelasreflexiones
msinteligentessobreel((presentismoescritashastahoyenda.La
primeravezqueMetzgerplantelacuestindesielhistoriadordela
cienciadebeconvertirseencontemporneodeloscientficosqueestu
diafueen1933.EnopinindeMetzgerestanoeraunacuestinmenor,
Cronos,9:149174

157

Page 10
OsearMoroAbada

sinoelproblemasupremodelmtododelahistoriadelasciencias
(Metzger1933:10).Paraella,elhistoriadorquenosabe(onopuede)
leerlasobrasdeotraspocascomolasleansusprimeroslectores,se
arriesgaamalinterpretardichostrabajosy,porconsiguiente,apromo
verunalecturadistorsionadadelacienciadelpasado.Deestemodo,
Metzgercriticabaalaspersonasqueslovenelpasadomsalejado,
ascomoelpasadodeayer,atravsdelpresenteinmediato,delpre
senteperpetuo(Metzger1933:10)yplanteabalanecesidadderecons
truirelpensamientodeloscientficosdeotraspocas(Metzger1933:12)
atravsdeunejerciciodesimpata(Metzger1933:14):Elobjetivo
ltimotantodelhistoriadordecienciascomodelhistoriadordeletras
eseldellegaralainteligenciatotaldelostextosqueestudia(Metzger
1933:1213).
EnLeroledesprcurseursdansl'uolutiondelascience(19371939),
Metzgerplantelaslimitacionesdelahistoriapresentistadelacien
ciatomandocomoreferenciaunadesusfigurasfundamentales:elpre
cursor.Comoeshabitualenmuchosdesusensayos,Metzgercomienza
conunapregunta:Enqumedida[...]tengoelderechodeafirmarque
losnumerososprecursoresdelosgrandeshombresconlosqueloshis
toriadorescomoustedesentretienenasuslectoressoncreados,quiz
noexnihilo,perosiconlaayudadelosdescubrimientosquelahuma
nidaddebealosmencionadosgrandeshombres?(Metzger193739:75).
Estacuestin,queparaMetzgeresfundamentalmentemetodolgica
(Metzger193739:75),ponesobrelamesalanecesidadderevisarmuchas
delasideasrecibidas:Enqumedida,porejemplo,puedenserconsi
deradosprecursoresdeDalton,losDemcrito,Lucrecioyelrestodelos
atomistasdelaAntigedad?Porqudeterminadosmdicosturcosoto
manossonconsideradoslosprecursoresdePasteurydelamicrobio
loga?Enresumen,Aquinllamarnosunprecursor?(Metzger1937
39:79).ParaMetzger,elprecursoresunafiguracaractersticadela
historiapresentistadelaciencia:setratadeunacreacinadhocnaci
dadelhbitodebuscarelgermendenuestrasmodernasideascientfi
casenelpensamientodelpasado.Deestemodo,loshistoriadoresposi
tivistastiendenamodernizarlasideasdelprecursor(Metzger193739:
83),enlugardecomprendersupensamientoenelcontextoenelquese
produjo.

EltextodondeMetzgerplantedemaneramsexplicitasualternativa
alpresentismofueunartculopublicadoenArcheionconelttulodeLa
mthodephilosophiquedansl'histoiredessciences(1937).Elartculo
comienzaconunapregunta:Puedeexistirunmtodofilosficoenhis
toriadelasciencias?Metzgerimaginalarespuestadeunhistoriador
positivista:Nohayposibilidaddeunmtodofilosficoenhistoriade
lasciencias[...]elhistoriadordebereferirsenicamentealostextos,
debemostrarpositivamentequetalprogresocientficofuerealizadoen

158

Cronos,9:149174

Page 11
Presentismo:Historiadeunconcepto

talaograciasalesfuerzodetalsabio,quetalideaapareciporvezpri
meracontalcientficoyentalescondiciones,quetalexperienciafue
realizadaporprimeravezentallugarydetalmanera.Todatentativa
porpartedelhistoriadordeescapardelterrenoslidodeloshechoses,
evidentemente,condenable(Metzger1937:5758).Frenteaestares
puesta,Metzgerconsideraquelahistoriadelascienciasdebeadoptarel
mtodofilosfico,entendidocomounahistoriadelpensamientocient
fico(Metzger1937:58).Endichahistoria,laerudicindebeserconsi
deradanicamenteunmedio,uninstrumentodetrabajo(Metzger
1937:59)graciasalcualelhistoriadorpuedeconocermejorelespritu
humanoyreconstruirloqueMetzgerdenominalapenseal'tatnaissant:
Esnecesarioqueelhistoriadordelascienciastengalavoluntadpri
mordialdeutilizarlosescritosqueestudiaparaesforzarseencaptarel
pensamientocuandonace,elpensamientoquesurgeenelpensadoren
elinstanteprecisoenelqueaparece(Metzger1937:6061).Eneste
contexto,Metzgerconsideraqueelhistoriadortieneundobledeber:(a)
convertirseenelcontemporneodelcientficoqueestudiaatravsde
unasimpataactiva(Metzger1937:65)y(b)resucitarladoctrinaque
presentaasuslectores.
Enresumen,MetzgeryButterfieldestablecieronlaslneasfundamentales
delahistoriapresentistadelacienciaydeterminaronlautilizacinpos
teriordelconceptopresentismo.Apesardeestascrticas,dichopre
sentismocontinusiendodominanteenhistoriadelacienciadurantela
primeramitaddelsigloxx.
Elantipresentismodelanuevahistoriadelaciencia
Lahistoriapresentistadelacienciaentrencrisisaprincipiosdelos
aossesenta,momentoenelqueseconsolidunageneracindehisto
riadoresquehicierondelantipresentismounadesusseasdeidenti
dad.Asporejemplo,StephenBrushconsideraqueenladcadadelos
sesentaloshistoriadoresdelacienciaconsolidaronsudisciplinapoten
ciandoloslazosconlahistoriaydistancindosedelavisinpresentis
tadominantehastaesemomento(estigmatizadacomothewhiginte
pretationofthehistoryofscience,Brush1995:215).SegnLorenGra
ham,fueentoncescuandosegeneralizundogmaantipresentista
segnelcualelintentodeutilizarlahistoriapararesolverproblemas
actualesesingenuoeilegtimo(Graham1981:3).DeacuerdoconDavid
Hull,lanuevahistoriadelaciencia(HuIl2000:71)puededefinirsea
travsdetresrasgos:unrechazodelpresentismoodelWhiggism,una
mayoratencinalosdetallestcnicosyunamayorconsideracindelas
influenciassocioculturalessobrelaciencia(HuIl2000:71).SegnMcE
Cronos,9:149174

159

Page 12
OsearMoroAbada

voy,duranteladcadadelossetentalosfilsofospostpositivistasdela
ciencia(entrelosquecitaaPopper,KuhnyAlthuser)reemplazaronel
idealpositivistaporunavisindelacienciaqueenfatizabalaautonoma

delaraznyelpapelconstitutivodelosconceptosenlaformacindel
conocimientocientfico(McEvoy2000:54).Porltimo,segnMaryP.
Winsor,lanecesidaddeconsolidarlahistoriadelacienciaenlosaos
sesentaprovocquelaprimerageneracindehistoriadoresexperimen
taselanecesidaddedistanciarsedelprogramadesusantecesores.Ese
distanciamientoseexpresfundamentalmenteenelrechazodelpre
sentismoodelaWhigHistory(Winsor2001:232).
Paracomprenderestareaccinantipresentistaesnecesariohacer
algunosapuntespreviossobrelallamadarevolucinhistoriogrfica
delosaossesenta(expresinutilizada,entreotros,porShapere1966,
Suppe1974,Hesse1980:VII,Laugier2003).Enrealidad,fueelpropio
Kuhnquienintrodujolaideaderevolucin(1962:23)odenueva
historiadelacienciaparaexplicarloscambiosacontecidosenelmbi
toanglosajndurantelosaossesenta.Sinembargo,comobienhasea
ladoRossi,dicharevolucinfue,enmuchossentidos,unarevolucin
imaginaria(Rossi1986:56).ParaRossiloscambiosqueseprodujeron
hacia1960seapoyaronenlarecuperacinoenlaprofundizacinde
problemasampliamentetratadostreintaaosantes(Rossiserefiere
sobretodoaLudwikFleckyasulibroLagnesisyeldesarrollodel
hechocientfico).Efectivamente,muchasdelasideassobrelasqueseapo
yaronlosHanson,Kuhn,Toulmin,etc.noerannovedosasylacausade
suimpactohayquebuscarlas(comoapuntaelpropioRossi)enundes
conocimientogeneraldelahistoriaporpartedeloscientficosylosfil
sofosdelaciencianorteamericanosdelaprimeramitaddesiglo.En
estesentido,elcasodelpresentismoesparadigmtico:lamayorade
losnuevoshistoriadoresquecriticaronlahistoriapresentistadela
ciencialohicieronutilizandoargumentosqueyahabansidoclaramen
teplanteadosporautorescomoButterfieldoMetzger.
Seacomofuere,amediadosdelossesentaseprodujeroncambiosimpor
tantesrelacionadosconelgirodesdemodeloslgicosamodeloshist
ricos(Hesse1980:VII).Estegiroseresumeenladistanciaquesepara
dostrabajospublicadoscasialmismotiempo:eldeJosephClarkyel
deAlistairCrombie.ElprimeroparticipenelCriticalProblemsCongress
ontheHistoryofScienceorganizadoen1957porMarshallClaggett.
SegnClark,elbuenhistoriadordebeaceptarlasuperioridaddelmto
dohipotticodeductivoydesusconclusionesapropsitodelavalidezde
lasdistintasteorasyleyescientficas.Enestesentido,continuaClark,
elhistoriadordelaciencianodebedudarencontemplarlahistoriacomo
elcaminohacialaconsolidacindedichomtodo(Clark1962).Elsegun
do,AlistairCrombie,publicen1959suconocidaobraAugustinetoGali
160
Cronos,9:149174

Page 13
Presentismo:Historiadeunconcepto

leo.Enlaintroduccinalprimertomo,Crombiecriticalahistoriapre
sentistaenlossiguientestrminos,
ElhistoriadordelaCienciaperderaenormementesicayeraenlaten
tacindehacerusodelsuperiorconocimientomodernoparaevaluarlos
descubrimientosyteorasdelpasado.Esprecisamentealhaceresto
cuandoseexponealosmayorespeligros[...]Esprecisamenteesaten
tacin,quepertenecealaesenciadelaCiencia,loquepuedehacernos
msdifcilalgunasvecescomprendercmoserealizarondehecholos
descubrimientosycomofueronconsideradaslasteorasporsusautores
ensupropiapoca;tentacinquepuedellevaralaformamsinsidiosa
defalsificacindelaHistoria.LametadelhistoriadordelaCienciaal
investigarlosorgenesdeundescubrimientoodeunanuevateoradebe
ser,enprimerlugar,encontrarquproblemaspreocupabanaloscient

ficosantesdequefueranresueltos,culeseransushiptesisyexpecta
tivas,yquesloqueellosconsiderabancomorespuestayexplicacin
[...]LapreocupacindelhistoriadordelaCienciaeslainterpretacinde
lasmetas,concepcionesysolucionesdelpasadotalcomosedieronenel
pasadO(Crombie1959:1819).
Enestaintroduccin,Crombieresumelareaccindelanuevageneracin
contraelpresentismodesuspredecesores.Comoyahesealado,dicha
respuestatomellibrodeButterfieldTheWhigInterpretationofHis
tory(Buttefield1931)comoreferenciaehizodeladjetivoWhigunadelas
acusacionesmsgravesquesepodandirigircontraunhistoriador.Aun
quemuchosautoresmanifestaronentoncessuposicinantipresentis
ta(e.g.Fox1970,Thackray&Merton1972,Thackray1975),dosauto
respuedenservircomoejemploparacomprenderdichaposicin:Tho
masKuhnyGeorgesStocking.
Peseaserunacreenciabastanteextendida,Kuhnnofueelprimeroen
criticarlahistoriapresentistadelaciencia.Enrealidad,almenosa
nivelterico,Kuhnnohizosinoactualizarelpensamientodeautores
comoButterfieldoMetzger.Seacomofuere,lainfluenciadeTheStruc
tureofScientificRevolutionsenelmbitoanglosajnconvirtiaeste
autorenunareferenciaobligada.Significativamente,dicholibrocomien
zaconunaintroduccinenlaqueKuhnreclamaunnuevopapelparala
historia.Segnl,hastaesemomentolahistoriadelacienciasehaba
vistoreducidaaunacrnicadeancdotasydescubrimientosescritapor
lospropioscientficosycuyafinalidadprincipaleraformaralasfuturas
generaciones.Encerradaenuncrculovicioso,lahistorianopodaaspi
raratransformarlaimagendelacienciapuestoqueeraresultadodirec
todelamisma.Kuhnpropusoescapardelpresentismodisciplinar
Crvnos,9:149174

161

Page 14
OsearMoroAbada

rompiendoconunahistoriacuyoprincipalobjetivoeraresponderacues
tionesepistemolgicas,
Esosmismoshistoriadoresseenfrentanadificultadescadavezmayo
resparadistinguirelcomponentecientficodelasobservacionespasa
das,ylascreenciasdeloquesuspredecesoresseapresuraronatachar
de<cerrorosupersticin[...]Siesascreenciasanticuadasdebendeno
minarsemitos,entoncesstossepuedenproducirpormediodelosmis
mostiposdemtodosyserrespaldadosporlosmismotiposderazones
queconducen,enlaactualidad,alconocimientocientfico.Porotraparte,
sidebemosconsiderarloscomociencia,entoncesstahabrincluidocon
juntosdecreenciasabsolutamenteincompatiblesconlasquetenemos
enlaactualidad.Entreestasposibilidades,elhistoriadordebeescogerla
ltimadeellas.Enprincipio,lasteorasanticuadasnodejandeser
cientficasporelhechodequehayansidodescartadas.Sinembargo,
dichaopcinhacedifcilpoderconsiderareldesarrollocientficocomo
unprocesodeacumulacin.(Kuhn1962:2123)
Otroautorimportanteparaacomprenderlareaccinantipresentista
delosaossesentafueelhistoriadordelaantropologaGeorgesStocking.
SuimportanciaradicaenquesuensayoOntheLimitsofPresentism
andHistoricismintheHistoriographyoftheBehavioralSciences
(Stocking1965)trasladeldebateapropsitodelpresentismoalas
cienciashumanasysociales.Endichotexto,Stockingconfrontalavisin
presentistadelaciencia,quecaracterizatomandocomoreferenciaa
Butterfield,conelhistoricismoqueintentacomprenderelpasado<lor
itsownsake(Stocking1965:4).Laoposicinentreambasperspectivas
seresumeentresdicotomas:Thinkingversusthought,reasona

blenessversusrationalityyundestandingversus<cjudgment.Elhis
toricismosedefinecomolahistoriadeloshombrepensandoantesque

lahistoriadelpensamiento(Stocking1965:5),lahistoriadelorazo
nableantesquelahistoriadelaracionalidadylahistoriaqueintenta
comprenderantesquejuzgar.Aunquesucrticadelpresentismoes
menosduradeloquehabitualmentesesupone,sutrabajofueclavepor
queintrodujoeldebateapropsitodelpresentismoenelcampodelas
cienciashumanas,sealandoquequizporquelascienciasdelcom
portamientoestnensumayorparteenelestadioqueKuhndenomina
preparadigmtico,suhistoriografaesmspropensaaalgunosvicios
delpresentismoqueenelcasodelasotrasciencias(Stocking1965:5).
LostrabajosdeKuhnyStockingresumenlascaractersticasfunda
mentalesdelantipresentismoqueseinstaurenladcadadelossesen
ta.Estemovimientopuedeserinterpretadocomoelintentoporliberar
alahistoriadelacienciadesusubordinacinalafilosofayalaepis
temologa.Sidurantelaprimeramitaddesiglolahistoriahabatrata
doderesolverproblemasapropsitodelacapacidadexplicativaypre
162
Crono~9:149174

Page 15
Presentismo:Historiadeunconcepto

dictivadelasderentesteoras,delascondicionesdeconstitucindelver
daderoconocimientoodeladefinicindelasetapasdelprogresocient
fico,amediadosdelosaossesentalosnuevoshistoriadoressientanlas
basesdeunamaneradistintadecomprenderladisciplinaqueplantea
cuestionesesencialmentehistricas:Cmopodemoscomprenderelpen
samientodeunapocaderentealanuestrasinrecurriralconocimiento
presente?Enqusederencianlacienciadelpasadodelaactual?Qu
esloespecficodelacienciapretrita?Estedesplazamientodesdeuna
perspectivaepistemolgicaaotrahistricasignificunamodificacin
enlamaneradecomprenderlasrelacionesentreelpresenteyelpasa
do.MientrasSartonentendaquelahistoriadebaponersealserviciode
loscientficosmodernos,KuhnoStockingestablecieroncomoelprimer
objetivodelahistoriareconstruirelpensamientodelpasado.Estopro
vocelrechazodeunpresentismoque,durantemuchotiempo,pareci
definitivamentederrotado(Watson1986:19).
Elpresentismo,victoriaoderrota?
Durantemsdeveinteaoselpresentismoseconvirtienunestigma
yfueconsideradounadelasacusacionesmsgravesquepodandiri
girsecontraunhistoriador(Graham1981:4,Hull2000:71,Winsor
2001:232).Sinembargo,lapublicacinen1979delartculodeDavid
HullInDefenseofPresentismnoslosupusoeliniciodeunlargodeba
teapropsitodelanecesidady/oconvenienciadeunciertopresentismo,
sinoquesignificunadiversificacindelsignificadodeltrmino:sihasta
esemomentoelconceptosehabareservado(siemprehablandodela
historiadelaciencia)paradefinireltipodehistoriaquejuzgaelpasa
doparalegitimarelpresente,ahoratambinvaaremitiracuestiones
comolainevitableinfluenciaqueelpresenteejercesobreelhistoriador.
Enrealidad,eldebatesobreelpresentismoqueseplantedurantela
segundamitaddelosaosochentapuedeinterpretarsecomounareac
cincontraelantipresentismodoctrinariodelasdcadasanteriores.
Muchoshistoriadoresconsideraronquedichoantipresentismohabasido
necesarioenunmomentoconcreto(paracorregirlosexcesosdelahistoria
delacienciaalamaneradeSarton),peroquehabaacabadoporcon
vertirseenunasfixiantecors(Nickels1995:151).Paracomprender
esteprocesovoyaexponerlostresprincipalesargumentosesgrimidospor
quienesconsideraronelpresentismocomoineludibley,enciertosen

tido,necesario:(A)Laimposibilidadparaelhistoriadordeescapardelpre
sentedesdeelqueescribe,(B)Elproblemadelatraduccinydelcono
cimientohistrico(C)Elproblemadelacomunicacindelconocimiento
histrico.
Cronos,9:149174

163

Page 16
OsearMoroAbada

1.Laimposibilidaddeescapardelpresente
Elargumentomsutilizadoporaquellosquedesdemediadosdelosaos
ochentaempezaronaconsiderarelpresentismodesdeunapticadife
rentefueeldelainevitableinfluenciaqueelpresenteejercesobreel
historiador(e.g.Hall1983:48y57,Wilson&Ashplant1988,Ashplant
&Wilson1988,Brush1995:221,Winsor2001:235).Segnestosauto
res,esimposibleescribirunahistorianopresentistaporqueelpre
senteactacomounmarcodereferenciadoblementeconstrictor:por
unladodeterminaelhorizontetericoconceptualdelhistoriadory,por
otro,condicionasumotivacin.Desdeestepuntodevista,elantipre
sentismoesunailusinhistoriogrficabasadaenlafalsaideadequela
inmersinenelpasadoesposible(Wilson&Ashplant1988:7).
Enprimerlugar,elhistoriadornopuedeescapardelhorizonteterico
conceptualdesdeelqueescribe(Pickstone1995:205)porqueparticipade
loqueWilsonyAshplantdenominanpresentcentredhistory:Loqueun
observadorveestdeterminadoporlaposicindesdelaqueobserva
(Wilson&Ashplant1988:11).Estosignificaquelaseleccindelospro
blemas(Brush1995:221),lastcnicasdeanlisishistoriogrfico(Hall
1983:46)olainterpretacindelregistrohistricoestndeterminadospor
loscdigos,tcnicasypuntosdevistaactuales.Elproblemadelaselec
cineselmsevidenteportratarsedeunprocesoqueestsituadoen
elcoraznmismodelahistoria:todainvestigacincomienzaconuna
seleccinqueestnecesariamentebasadaenalgunosprincipiosprevios.
Ensegundolugar,ejemploscomoladatacindepinturaspaleolticasa
travsdelcarbonocatorceoelanlisisqumicodeundocumentomedie
valmuestranqueelhistoriadorposeeunconocimientodesconocidopara
aquellosquevivieronenlapocaqueestudia.Eseconjuntodeprocedi
mientosnoslosonnecesariosparaavanzarhaciaunconocimientohist
ricomsprofundo,sinoquecondicionandemaneradecisivanuestra
miradahaciaelpasado.Porltimo,todoactohistricoesunainterpre
tacinquetomaformaenunmarcoculturalconcreto(llmeseWel
tanschauung,pistmeoparadigma).Enestesentido,laclsicadistin
cinentreladescripcindelpasado(comounprocedimientomso
menosobjetivo)ylainterpretacindelpasado(comounactopura
mentesubjetivo)serevelaficticia:ladescripcinponeenjuegounaserie
deconceptos(forma,tamao,etc.)queensmismosconstituyenuna
interpretacindelarealidad.ComohasealadoDavidHull(1979),elpro
blemaseplanteaporlarelatividaddeloscdigosfundamentalesdelacul
turacomoellenguajeolaverdad:hancainbiadoalolargodeltiempoy
elhistoriadornopuedeaccederalosstandarsdeotrapocaporquelos
desconoceyporqueenmuchoscasosentranencontradiccinconlos
suyos.
164
Crono~9:149174

Page 17
Presentismo:Historiadeunconcepto

Ensegundolugar,elhistoriadornopuedeescapardelpresenteporque
laactualidaddeterminasusmotivaciones.Siendocomplejas,lascausas

quenosllevanaestudiarelpasadoencuentransiempresucoartadaen
elpresente.ComosealaMaryWinsor,elpasadononosinteresaens
mismo,sinoenlamedidaqueafectaanuestropresente(Winsor2001:
236).Unhistoriadorseleccionaunadeterminadapocaounaespeciali
dadporquesientepasinporeseperodo,porquesuinvestigacinforma
partedeunadeterminadaestrategiaprofesionaloporrazonespura
mentecoyunturales.Demaneramsgeneral,duranteundeterminado
perodociertostemasseconviertenenmodasquedeterminanlaestruc
turadelainvestigacin:unbuenejemplosonlosGenderStudiesduran
teladcadadelosnoventaolosPostcolonialstudiesenlaactualidad.
2.Elproblemadelatraduccinydelconocimientohistrico
Latraduccincomomecanismoinherentealconocimientohistricoes
unodelosargumentosmsutilizadosparademostrarqueelhistoriador
nopuedeescapardelpresentedesdeelqueescribe.Elrazonamiento
podraresumirsedelasiguientemanera:elhistoriadortraduceideas,
documentos,acontecimientosoaccionesocurridasenelpasadoalpre
sente.Esteltimonosloconstituyesumarcolingsticodereferencia,
sinoqueOoshistoriadores]debensercapacesdeexplicarseenellenguaje
denuestropresente(Pickstone1995:205).Enotraspalabras,elhisto
riadoresnecesariamentepresentista>.porque(a)nopuedeescapardel
carcterreferencialdesulenguajey(b)suobjetivoesdirigirseauna
audienciaqueviveenelpresenteynoenelpasado.
Unodelosautoresquemejorhaprofundizadoenelproblemadelatra
duccinesGaryHardcastle.Parademostrarqueelpresentismoes
inherentealconocimientohistrico,Hardcastlepartedelaindetermi
nacindelatraduccin(indeterminacyoftranslation),tesisfilosficade
W.V.O.Quinesegnlacul,
Losmanualesparatraducirunalenguaaotrapuedenserorganizados
demanerasdiferentes,todascompatiblesconlatotalidaddelasdispo
sicionesdelhabla,peroincompatiblecadaunaconlaotra(Quine1960:
20).
Deestahiptesissededucequesilasdisposicionesdelhablanopro
porcionanuncriterionormativoparadistinguirculeslamejordelastra
duccionesposiblesysilatraduccineselprincipalmedioatravsdelcul
accedemosalsignificado,entoncesdichosignificadoesesencialmente
indeterminado.Laindeterminacindelatraduccinseoponedeeste
modoaunacreenciamuyextendidaquesuponequeunafraseouna
Cronos,9:149174

165

Page 18
OsearMoroAbada

palabraenuncontextoconcretotienenunnicosignificadoy,porcon
siguiente,debeexistirunanicatraduccincorrectaaotrolenguaje.
ParaQuineestaideaesfalsayaqueexistendiferentesposibilidadesde
traduccinvlidas,loquedemuestraqueelsignificadoesesencialmen
teindeterminado.
LahiptesisdeQuineseradeescasointersparaloshistoriadoresdela
cienciasilatraduccinnoconstituyeraunaparteesencialdelconoci
mientohistrico.ComoHardcastleseala,latraduccinesunproceso
inherentealaescrituradelahistoria.Yasetratedeunatraduccinde
untextodeAristtelesodeunanlisisdeundocumentodelsigloXIX,el
historiadorsiempretraducealpresenteunacontecimiento,uncon
ceptoounaideadelpasado.
Silatraduccinesindeterminadayelconocimientohistricoesunatra
duccin,entonceselconocimientohistricoesindeterminado.Sinembar
go,entreloshistoriadoresexistelacreenciadelacorrectainterpreta
cindeuntextoodeunacontecimiento.Porqu?EnopinindeHard

castleestosedebeaquedosdelosprincipiosqueponeenjuegola
traduccinprovocanlailusindesudeterminacin.Estosprincipios
participandesupuestosyconocimientosparticularesdelpresentedel
traductor.Elprimeroeselprincipiodecomprensindelatraduccin
(principlyofcharityintranslation,Hardcastle1991:340)segnelcul
seescogesiempreaquellatraduccinmsacordeconrespectoalasver
dadesqueeltraductorconsideraobvias.Elsegundoeselprincipiode
humanidad(principlyofhumanity,HardcastJe1991:341)segnelcual,
deentretodaslasopcionesposibles,elhistoriadorseleccionaaquella
queparticipadelavisindelmundoqueleresultamsfamiliar.Estos
dosprincipiosnoslosonresponsablesdelacreenciaenladeterminacin
delatraduccin(Hardcastle1991:341),sinoqueconviertenelpresen
tismoenunaparteintegraldelaprcticahistrica(Hardcastle1991:
341),yaquedeentretodaslasposibilidadesescogemossiempreaquella
cuyogradodecompatibilidadconnuestrarepresentacindelascosas
esmsalto.EsenestesentidoqueHardcastleconsideraquelaprcti
cahistricaesesencialmentepresentista(Hardcastle1991:334).
Enelmarcodelasrelacionesentreellenguajeyelconocimientohist
ricounadelascuestionesmsdiscutidaseslalegitimidaddelanacro
nismooutilizacindecategorascontemporneasparainterpretarel
pasado.Lacuestinfundamentalessabersipodemosinterpretarel
pasadoatravsdetrminoseideasquenofueronutilizadosporlospro
piosagenteshistricos.Desdeluego,setratadeunproblemafunda
mentalqueafectaaconceptostanimportantescomocienciaocient
fico.Asporejemplo,eltrminoinglsSciencistnofueintroducido
hasta1833cuandoWhewellloutilizenunmeetingdelaBritishAsso
ciationfortheAdvancementofSciencey,unaomstarde,enunreview

166

Cronos,9:149174

Page 19
Presentismo:Historiadeunconcepto

dellibrodeMarySomervilleOntheConnexionofthePhysicalSciences
(Somerville1834).Conrespectoalconceptociencia,lociertoesque
antesdelsigloXVIIerautilizadodemaneradistintaacomolohacemos
hoyenda.Enestesentido,eslegtimohablardecientficosantesde
1830?PodemoshablardearquelogosenelsigloXV?Sepuedeextra
polarnuestroconceptodecienciaalaantigedad?
Dentrodelareaccincontraelpresentismodelosaossesenta,lacr
ticamsimportantedelanacronismofueformuladaporQuentinSkin
nerensuMeaningandunderstandinginthehistoryofideas(Skinner
1969).All,esteautorplanteabaunacuestinfundamentalparalahis
toriadelasideas:cuandonosenfrentamosauntrabajodeliteraturao
defilosofa,culessonlosprocedimientosquehayqueadoptarpara
intentarllegaracomprenderesetrabajo?(Skinner1969:3)Enrealidad,
elensayoeraunacrticadeaquelloshistoriadoresqueintentancom
prenderlahistoriaatravsdecategorasajenasalospropiosagentes
histricos.Seacomofuere,Skinnerprovocuninteresantedebateque
pareciconcluirconladerrotadeunanacronismoclaramenteasociado
alahistoriapresentistadelaciencia(Jardine2000:251).Sinembar
go,recientemente,algunosautoresnoslohanllamadolaatencina
propsitodelasdificultadesparaescapardelusoanacrnicodeloscon
ceptos,sinoquehanplanteadolosbeneficiosdeunciertoanacronismo.
Asporejemplo,enunacrticaapropsitodelproblemadelacomuni
cacindelconocimientohistrico,DavidHuIlsealabaqueloshistoria
doresdelacienciaescribenparaunpblicocontemporneoqueenla
mayoradeloscasosdesconoceellenguajedelapocadescrita.Eneste
sentido,esnecesarioadaptardicholenguajealaterminologacontem

pornea(Hull2001:81).Msan:Siusarelpropiolenguajeparaescri
birsobreelpasadoespresentismo,entonceselpresentismoesunele
mentonecesarioenunabuenahistoriograffa(HuI11979:8).SegnNick
Jardine,elusodecategorasajenasalosagentesestudiadosesamenu
doperfectamentelegtimo(Jardine2000:265).Dehecho,buenaparte
delosmovimientosderenovacindelahistoriaseapoyanenelusode
dichascategoras:historiadelasmentalidades,GenderHistory,cultural
history,etc.ParaJardine,elanacronismonoes,portanto,sinnimode
historiaacrtica.
3.Elproblemadelacomunicacindelconocimientohistrico
Eltercerproblemaqueplantearonquienesreaccionaroncontraelanti
presentismoeseldelacomunicacindelconocimientohistrico.Esta
cuestinintroduceunavariacinimportanteconrespectoalosdospun
tosanteriores:mientrasenelcasodelainfluenciadelpresenteyenelde
Cronos,9:149174

167

Page 20
OsearMoroAbada

latraduccinelpresentismoesdefinidocomoparteesencialdelahis
toria(esdecir,comoalgoinevitablepuestoqueconstitutivo),elproble
madelacomunicacinplantealosbeneficiosdeunpresentismoenten
didocomounaopcinhistoriogrfica(Winsor2001:236).
En1979,DavidHullplanteabalacuestinconclaridad,
Lashistoriassonescritasnosloporgenteysobregente,tambinpara
gente.Lagentesobrelaqueseescribelahistoriaviveenelpasado,pero
elhistoriadorysuslectoresvivenenelpresente[...]Larealidadesque
elhistoriadorcomparteelconocimientodelpresenteconsuslectoresy
tratadecomunicarseconellosdemaneraexitosa(HullI979:5).
Estosautoresconsiderannecesariodiferenciarentrelainvestigacin
delpasadoylacomunicacindedichainvestigacinenelpresente.
Segnellos,elantipresentismodelosnuevoshistoriadoresprovoc
quelahistoriadelacienciaseconvirtieraenungneroconescasointers
paraloscientficosyparaelgranpblico.Lashistoriasescritasdesdeun
puntodevistaantipresentista,demasiadotcnicas,provocandeso
rientacinyaburrimientoentreloslectores(RussellI984:778,Harrison
1987:214).Estefenmenosehavistopotenciadoporelaislamientode
cadacomunidadcientficaconrespectoaotrosespecialistasyalgran
pblico(Searle1990:585,Winsor2001:233).Porotrolado,sielanti
presentismotuvosentidoenunmomentoenelqueeranecesarioreac
cionarcontralosexcesosdelahistoriaalamaneradeSarton,lasitua
cinhacambiadoy,enlugardeseguirescribiendolibrosparaquenadie
loslea(Winsor2001:234),eselmomentodeaceptarlosbeneficiosde
unpresentismomoderado(Brush1995:223).

Conclusin:Cundounahistoriaespresentista?
Lahistoriadeuntrminoquedurantelosltimosaoshaadquirido
unprotagonismoconsiderabledesvelacmo,almenosenelcasodelahis
toriadelaciencia,elpresentismohasidodefinidodedosmanerasdis
tintas:
Laprimeradefinicindepresentismoremitealtipodehistoriaque
juzgaelpasadoparalegitimary/oglorificarelpresente.Enestecaso,
elconceptodesignaunamaneradecomprenderlahistoriadelaciencia
quesecaracterizaporladefinicindelpresentecomoelpuntoculmi
nantedelahistoria,lacreenciaenelprogresoentrminoslamarckianos
(i.e.orientadoaunafinalidad)yelcarctereminentementepedaggico
deunahistoriacuyaprincipalfuncinesayudaralcientficoaresolver
losproblemasquesudisciplinaleplantea.Enestesentido,elpresen
tismohacereferenciaaltipodehistoriaquejuzgaelpasadoapartir

168
Cronos,9:149174

Page 21
Presentismo;Historiadeunconcepto

deloscriteriosnormativosenelpresente,esdecirapartirdenuestra
modernadivisinentrelocientficoylonocientfico.Unhistoria
dorcaeenlcuandoextrapolaauntiempopasadonuestradefinicin
deciencia.
Lasegundadefinicindepresentismohacereferenciaalainevitable
influenciaqueelpresenteejercesobreelhistoriador.Aqu,eltrminoda
cuentadetodaunaseriedecuestiones(laseleccineinterpretacinde
losdatoshistricos,lahistoriacomounatraduccin,lanecesidadde
comunicarlosresultadosaunaaudienciacontempornea)quedemues
trancomo,ensuintentoporcomprenderelpasado,elhistoriadorno
puedeescapardelpresentedesdeelqueescribe.Estaltimaacepcin
enlazaconlacorrientedepensamientohistricoqueopusoestetrmino
aquienesafinalesdelsigloXIXsuponanqueelconocimientohistrico
podaconstituirsecomounreflejofieldelosacontecimientosdelpasado.
Frentealaaspiracindecontarlascosastalycomosucedieron(wiees
eigentlichgewesen),elpresentismoneglaposibilidaddelconocimiento
objetivodelpasadoydefinilahistoriacomounaproyeccindelosinte
reseseideasdelpresente(entreestosautoreshabraqueincluir,por
ejemplo,aBenedettoCroce1915;CharlesA.Beard1935;R.G.Colling
wood,1946).
Enresumen,ladiferenciafundamentalentrelosdossignificadosde
presentismoesquemientrasenelprimercasoelconceptoseutiliza
paradefiniruntipoconcretodehistoria,enelsegundoserefiereauna
caractersticadelapropiahistoria.Setrataportanto,yestoesimpor
tantedejarloclaro,dedosproblemasdistintos.
Elcarcterpolismicodelconceptoplanteaunaduda:enelcasodelahis
toriadelaciencia,qusignificadodebeprevalecer?Existenvariasposi
bilidades.Enprimerlugar,eslegtimoreferirseacualquieradelosdos
significadossiempreycuandoelhistoriadortengaclaroqueremitenados
problemasdiferentes.Enelprimercaso,lahistoriapresentistadela
cienciadefineunamaneradeentenderlahistoriaque,resumiendo,
suponeunaratificacindelpresente.Enelsegundocaso,elpresentis
moesconsideradounaparteconstitutivadelahistoriay,portanto,no
cabrahablardehistoriapresentistadelacienciadadoquetodahistoria
es,necesariamente,presentista.
Sinembargo,miopininesquelahistoriadelconceptoaconsejapre
servarelprimersignificado(i.e.presentismocomoeltipodehistoriaque
juzgaelpasadoconelobjetodeglorificarelpresente)ybuscarconceptos
alternativosparareferirsealainevitableinfluenciaqueelpresenteejer
cesobreelhistoriador(comohanhechoAdrianWilsonyT.G.Ashplant
(1988:253)proponiendosuPresentCentredHistoryparadefinirlalimi
tacinquelascategoraspreceptalesyconceptualesdelpresentesobre
elhistoriador).Lacausadeestaeleccinradicaenquecuandoenhistoria
Cronos,9:149174

169

Page 22
OsearMoroAbada

delacienciaunautorescribesobrepresentismolohacegeneralmen
tetomandocomoreferencialaprimeradefinicindeltrmino.Poresta
razn,presentismoywhiggismsonamenudoconsideradossinnimos
(e.g.Hall1983:47;Mayr1990:301302;Parker1990:2;Winsor2001:
232).

Resumiendo,enhistoriadelaciencialadiscusinapropsitodelpre
sentismoremitedemanerarecurrentealaprimeradefinicindeltr
mino,producindoseunaidentificacinentreesteconceptoyeldeWhig
History.Enestesentido,consideroqueunahistoriamereceelcalificativo
depresentistacuandosufuncinesratificary/oglorificarlaciencia
actual;cuandoelpasadoesjuzgadoalaluzdelaracionalidaddomi
nantesinllevaracabolasoperacionesnecesariasparaconseguiruna
mejorcomprensindelaracionalidaddelpasado;cuandolahistoriaes
puestaalserviciodelafilosofiadelacienciaparademostrarlasupe
rioridadepistemolgicadeunadeterminadateora.
Agradecimientos
Unaprimeraversindeesteensayofuepresentadaenunasesindel
seminarioAnthropologiedessauoirsoccidentaux,dirigidoporWiktor
Stoczkowskienl'coledesHautestudesenSciencesSocialesdeParis.
Megustaradarlasgraciasalosallpresentesporsuscomentariosy
sugerencias.Tambinquisieraagradecerelapoyodequienesleyeron
diferentesversionesdeltexto:WiktorStoczkowski,AndrsGalera,Jose
LusPesetyMarcAntoineKaeser.Porltimo,estoyespecialmenteagra
decidoaVctorNavarroporsusinteresantescomentariosyporsucrtica
constructiva.
Bibliografa
ASHPLANT,T.G.;WILSON,A.1988.PresentCentredHistoryandthe
ProblemofHistoricalKnowledge,TheHistoncalJournal31,pp253
275.
BEARD.C.1935.ThatNobleDream,TheAmericanHistoricalReuiew
41(1),pp.7487.
BOURDEAU,M.2003.Ciencia,religinysociedadenAugusteComte,
Empiria,RevistadeMetodologadeCienciasSociales6,pp.115125.

170
Cronos,9:149174

Page 23
Presentismo:Historiadeunconcepto

BRUSH,S.G.1995.ScientistasHistorians,Osiris,2ndSeries,Vol.
10.(ConstructingKnowledgeintheHistoryofScience1995),pp.214
231.
BURROW,J.W.1981.ALiberalDescent:VictorianHistoriansandthe
EnglishPast,CambridgeUniversityPress,Cambridge.
BUTTERFIELD,H.1929.ThePeaceTacticsofNapoleon,Cambridge
UniversityPress,Cambridge.
BUTTERFIELD,H.1931.TheWhigInterpretationofHistory,Pelican
Books,London.1973.
BUTTERFIELD,H.1939.Napoleon,Duckworth,London.
BUTTERFIELD,H.1944.TheEnglishmanandhisHistory,Cambridge
UniversityPress,Cambridge.
BUTTERFIELD,H.1949.TheOriginsofModernScience,13001800,
Bell,London,1957.
CLARK,J.1962.ThePhilosophyofScienceandtheHistoryofScience,
en:M.Clagett(ed.)1962.CriticalProblemsintheHistoryofScience,
UniversityofWisconsinPress,Madison.
COLLINGWOOD,R.G.1946.IdeadelaHistoria,FondodeCultura
Econmica,Mxico,1952.
COMTE,A.18301842.CoursdePhilosophiePositive.leret2eleqon,
LibrairieLarousse,Paris.
COMTE,A.1844.Discursosobreelespritupositivo.Discursopreliminar
delTratadofilosficodeastronomapopular,BibliotecaNueva,Madrid,
1999.

CROCE,B.1915.Teoraehistoriadelahistoriografa,Imn,Buenos
Aires,1953.
CROMBIE,A.C.1959.HistoriadelaCiencia:DeSanAgustnaGalileo.
1.LaCienciaenlaEdadMedia:siglosValXIII,Alianza,Madrid,
1979.
FICHANT,M.;PCHEUX,M.1969.Surl'histoiredessciences,Fran~ois
Maspero,Paris.
FOX,R.1970.TheHistoryofScience,en:H.J.Perkin(ed.).1970.His
tory:AnIntroductionfortheIntendingStudents,Routledge&Kegan
Paul,London.
GRAHAM,L.1981.WhyCan'tHistoryDanceContemporaryBallet?
WhigHistoryintheEvilsofContemporaryDance,Science,Technology
andHumanValues6(34),pp.36.
Cronos,9:149174

171

Page 24
OsearMoroAbada

GUIZOT,F.1866.Mditationssutl'tatactueldelareligionchrtien
ne,MichelLvyFreres,Paris.
HALL,A.R.1983.OnWhiggism,HistoryofScience21,pp.4559.
HARDCASTLE,G.L.1991.PresentismandtheIndeterminacyofTrans
lation,StudiesinHistoryandPhilosophyofScience22(2),pp.321
345.
HARRISON,E.1987.Whigs,prigsandthehistoriansofscience,Natu
re329(17september1987).pp.213214.
HARTOG,F.2003.Rgimesd'historicit.Prsentismeetexpriencesdu
temps,Seuil,Paris.
HESSE,M.1980.RevolutionsandReconstructionsinthePhilosophyof
Science,TheHarvesterPress,Brighton.
HULL,D.L.1979.InDefenseofPresentism,HistoryandTheory18,
pp.115.
HULL,D.L.2000.TheProfessionalizationofSciencesStudies:Cut
tingSorneSlack,BiologyandPhilosophy15,pp.6191.
JARDINE,N.2000.UsesandAbusesofAnachronismintheHistory
oftheSciences,HistoryofScience38(121),pp.251270.
KRAGH,H.1987.Introduccinalahistoriadelaciencia,Crtica,Bar
celona,1989.
KUHN,T.S.1962.LaEstructuradelasRevolucionesCientficas,Fondo
deCulturaEconmica,Mxico,1975.
LAUGIER,S.2003.Significationetincornmensurabilit:Kuhn,Carnap,
Quine,ArchivesdePhilosophie66(3),pp.481503.
MAYR,E.1990.WhenisHistoriographyWhiggish?,Journalofthe
HistoryofIdeas51,pp.301309.
McEVOY,J.1997.Positivism,Whiggism,andtheChemicalRevolu
tion:AStudyintheHistoriographyofChemistry,HistoryofScience
35,pp.133.
McEVOY,J.2000.InSearchoftheChemicalRevolution:Interpretati
veStrategiesintheHistoryofChemistry,FoundationsofChemistry
2,pp.4773.
METZGER,H.1918.Lagenesedelasciencedescristaux,Blanchard,
Paris,1969.
METZGER,H.1923.LesdoctrineschimiquesenFrancedudbutdu
XVIIealafinduXVIIIesiecle,Blanchard,Paris,1969.
172
Cronos,9:149174

Page 25
"Presentismo:Historiadeunconcepto

METZGER,H.1933.L'historiendessciencesdoitilsefairelecontem
poraindessavantsdontilparle?,enH.Metzger.1987.Lamthodephi
losophiqueenhistoiredessciences,Fayard,Paris,pp.921.
METZGER,H.1937.Lamthodephilosophiqueenhistoiredessciences,
enH.Metzger.1987.Lamthodephilosophiqueenhistoiredesscien
ces,Fayard,Paris,pp.5773.
METZGER,H.19371939.Lesroledesprcurseursdansl'volution
delascience,enH.Metzger.1987.Lamthodephilosophiqueenhis
toiredessciences,Fayard,Pars,pp.7591.
NICKELS,T.1995.PhilosophyofScienceandHistoryofScience,Osi
ris,2ndSeries,Vol.10,ConstructingKnowledgeintheHistoryof
Science(1995),pp.138163.
PARKER,C.1990.TheEnglishHistoricalTraditionSince1850,John
DonaldPublisher,Edinburgh.
PICKSTONE,J.V.1995.PastandPresentKnowledgesinthePracti
cesoftheHistoryofScience,HistoryofScience33,pp.203224.
POPPER,KR.1957.Science:ConjecturesandRefutations,en:K.R.
Popper.1965.ConjecturesandRefutations.TheGrowthofScientific
Knowledge,HarperTorchbooks,NewYork,pp.3365.
QUINE,W.v.O.1960.Wordandobject,BradfordBooks,Cambridge.
ROSSI,P.1986.Lasaraasylashormigas.Unaapologadelahistoria
delaciencia,Crtica,Barcelona,1990.
RUSSELL,C.1984.Whigsandprofessionals,Nature308(26april
1984),pp.777778.
SARTON,G.1913.L'histoiredelaScience,Isis1(1),pp.346.
SARTON,G.1913b.Lebutd'Isis,Isis1(2),pp.193196.
SARTON,G.1921.IntroductiontotheHistoryandPhilosophyofScien
ce(PreliminaryNote)>>,Isis4(1),pp.2331.
SARTON,G.1926.PrefacetoVolumeIII(beingtheThirdVolume
PublishedundertheAuspicesoftheHistoryofScienceSociety)>>,Isis
8(1),pp.711.
SEARLE,J.R.1990.Consciousness,ExplanatoryInversionandCog
nitiveScience,TheBehavioralandBrainSciences13,pp.585642.
SHAPERE,D.1966.MeaningandScientificChange,en:R.G.Colofny
(ed.)1966.MindandCosmos:EssaysinContemporaryScienceand
Philosophy,UniversityofPittsburghPress,Pittsburgh,pp.4185.
Cronos,9:149174

173

OsearMoroAbada

SKINNER,Q.1969.MeaningandUnderstandinginthePhilosophyof
History,HistoryandTheory.StudiesinthePhilosophyofHistory8(1),
1969,pp.353.
SOMERVILLE,M.1834.OntheConnexionofthePhysicalSciences,
JohnMurray,London.
STOCKING,G.W.Jr.1965.OntheLimitsofPresentismandHis
toricismintheHistoriographyoftheBehavioralSciences,en:Geor
gesW.Stocking.1968.Race,CultureandEvolution.EssaysintheHis
toryofAnthropology,FreePress,NewYork,pp.112.
SUPPE,F.1974.What'sWrongwiththeReceivedViewontheStructure
ofScientificTheories?,PhilosophyofScience2,pp.119.
THACKRAY,A.1975.ReflectionsonHalfaCenturyoftheHistoryof
ScienceSociety:1.FivePhasesofPrehistory,DepictedfromDiverse
Documents,Isis65,pp.445453.
THACKRAY,A.;MERTON,R.K.1972.OnDisciplineBuilding:The

ParadoxesofGeorgesSarton,Isis63,pp.473495.
WATSON,G.1986.TheWarAgainsttheWhigs.Butterfield'sVic
tory...&Defeat,Encouter66(JanuaryMay1986),pp.1925.
WILSON,A.;ASHPLANT,T.G.1988.WhigHistoryandPresentCen
tredHistory,TheHistoricalJournal31(1),pp.116.
WINSOR,M.P.2001.ThePractitionerofScience:EveryoneherOwn
Historian,JournaloftheHistoryofBiology34,pp.229245

Potrebbero piacerti anche