Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
A Administrao do ArtAfrica
INTRODUO
Este livro surgiu acidentalmente como resultado de um convite para preparar uma
sntese da filosofia africana. De um ponto de vista estrito, a noo de filosofia
africana refere-se s contribuies de africanos praticando filosofia dentro do
enquadramento da disciplina e da sua tradio histrica (Horton, 1976, Hountondji
1977). apenas metaforicamente ou, na melhor das hipteses, a partir de uma
perspectiva historicista, que a noo de filosofia pode ser alargada aos sistemas de
pensamento tradicionais africanos, considerando-os como processos dinmicos em
que as experincias concretas so integradas numa ordem de conceitos e de discursos
(Ladrire, 1979: 14-15). Preferi assim falar de gnose africana. J. Fabian usou a noo
de gnose na sua anlise de um movimento carismtico (1969). Nesse livro, o
enquadramento mais amplo parece ser mais adequado ao conjunto dos problemas
abordados, todos eles assentes numa questo preliminar: at que ponto poder falarse de um conhecimento africano e em que sentido? Etimologicamente, o termo gnose
relaciona-se com gnosko, que em Grego antigo significa 'saber.
A administrao do Artafrica agradece a V. Y Mudimbe pela prontido com que autorizou a traduo para lngua
portuguesa destas partes do livro The Invention of Africa. Gnosis, Philosophy, and the Order of Knowledge
(Bloomington: Indiana University Press, 1988). Da sua bibliografia final, selecionmos os autores que aparecem citados
ou referidos. As citaes de Michel Foucault foram traduzidas a partir dos textos originais, em lngua francesa, pelo que
so essas edies que surgem na bibliografia. Estava esta traduo j concluda, quando nos demos conta da publicao
da traduo para Portugus de A inveno da frica . A presente verso assim mais um contributo para a divulgao
de um texto fundamental no s para os estudos africanos, mas tambm com um impacto que se deseja se estenda muito
para alm desse campo.
Page 2 of 38
Page 4 of 38
I
__________________________________________________________________
DISCURSO DO PODER E CONHECIMENTO DA ALTERIDADE
Estrutura colonizadora e marginalidade
Senhor, tende piedade de ns!... A raa humana? exclamou Phyllis, acentuando a segunda palavra na sua
perplexidade. - o que aqui diz - assegurou Jinn. -No
comeces j a interromper-me.
P. BOULLE, Planeta dos macacos
Page 6 of 38
ocorreram entre finais do sculo XIX e meados do sculo XX. Embora, de uma
perspectiva actual, a experincia colonial represente apenas um breve momento na
histria de frica, esse momento ainda pesado e controverso, dado que significou,
no mnimo, uma nova forma histrica e a possibilidade de tipos radicalmente novos
de discursos sobre tradies e culturas africanas. Poderia pensar-se que esta nova
forma histrica significou, desde as suas origens, a negao de dois mitos
contraditrios, nomeadamente, a imagem hobbesiana de uma frica pr-europeia
em que no existiria qualquer referncia ao Tempo, s Artes, s Letras, Sociedade e,
pior que tudo, ao medo continuado e ao perigo da morte violenta e a imagem
rousseauiana de uma Idade de Ouro africana de liberdade, igualdade e fraternidade
perfeitas (Hodgkin, 1957: 174-175).
Embora as generalizaes sejam sem dvida perigosas, o colonialismo e a
colonizao significaram basicamente organizao, arranjo. As duas palavras derivam
da palavra latina clere, que significa cultivar ou conceber. Com efeito, a experincia
colonial histrica no reflecte, nem pode obviamente reflectir, as conotaes pacficas
destas palavras. Mas pode admitir-se que tanto os colonos (aqueles que colonizaram
uma regio) como os colonialistas (aqueles que exploram um territrio, dominando
atravs de uma maioria local) tenderam a organizar e a transformar reas noeuropeias em constructos fundamentalmente europeus.
O que pretendo sugerir que, ao olhar-se para este processo, possvel usar trs
chaves principais para dar conta das modulaes e mtodos representativos da
organizao colonial: os procedimentos de aquisio, distribuio e explorao de
terras nas colnias; as polticas de domesticao de indgenas e a forma de gerir
organizaes antigas e de implementar novos modos de produo. Assim, emergem
trs hipteses e aces complementares: a dominao do espao fsico, a reforma das
mentes dos indgenas e a integrao de histrias econmicas locais numa perspectiva
ocidental. Estes projectos complementares constituem aquilo que poderia ser
designado de estrutura colonizadora que abrange por completo os aspectos fsicos,
humanos e espirituais da experincia colonizadora (ver, p. ex., Christopher, 1984:
27-87). Esta estrutura tambm indica claramente o projecto de metamorfose
pretendida, com grandes custos intelectuais, atravs dos textos ideolgicos e tericos
que, desde o ltimo quartel do sculo XIX at aos anos 1950, propuseram programas
para regenerar o espao africano e os seus habitantes.
A. Csaire pensa que o grande drama histrico da frica resultou menos do facto de
ter sido colocada em contacto demasiado tardio com o resto do mundo, do que do
modo como este contacto foi feito; de a Europa ter comeado a expandir-se no
momento em que caiu nas mos dos financeiros e capites de indstria com menos
escrpulos que a Europa jamais propagou. (Csaire, 1972: 23).
Csaire refere-se segunda metade do sculo XIX, sublinhando a coexistncia da
ideologia imperialista, de processos econmicos e polticos para alargar o controlo
sobre o espao africano e de instituies capitalistas que conduziram finalmente
dependncia e ao subdesenvolvimento (ver tambm Mazrui, 1974). Num livro
recente, D. K. Fieldhouse escreve que s um dogmtico tentaria afirmar
Page 8 of 38
Page 10 of 38
Fig. 2. Gennea. Gravura segundo a pintura de Hans Burgkmaier, Tribos ex ticas. Duas folhas de um friso impresso
a partir de oito blocos unidos. Xilogravura e tipografia. 1511. British Museum.
Page 12 of 38
negras, como Danarinos mouriscos (1480) de Erasmus Grasser (Fig.3), Jardim das
Delcias (1500) de Hieronymus Bosch (Fig. 4), Catarina, a mulher moira (1521) de
Albrecht Drer (fig.5) e, j no final do sculo, Batseba (1594) de Cornelisz van
Haarlem (Fig. 6). Especulando sobre, ou analisando, os contrastes entre figuras
brancas e negras nestas pinturas, poderamos certamente procurar um ponto de vista
ligado a explicaes historicamente convencionais por exemplo, o sentido das
Fig.4. Hyeronimus Bosch, O jardim das delcias. 1500-15015. Tr ptico. leo sobre madeira. Museo Nacional
del Prado.
Page 14 of 38
entre preto e branco contam uma histria que, provavelmente, duplica uma
configurao epistemolgica silenciosa, mas poderosa. Ex hypothesi, poder
corresponder simplesmente a uma interaco com base na similitude: Convenientia,
aemulatio, analogia e simpatia dizem-nos como o mundo deve dobrar-se sobre si
mesmo, duplicar-se, reflectir-se ou encadear-se para que as coisas possam
assemelhar-se. Apontam-nos os caminhos da similitude e por onde eles passam; no
onde ela se encontra, nem como a vemos ou atravs de que marca a podemos
reconhecer (Foucault, 1966: 40-41).
Regressemos verso final da pintura de Burgkmair (Fig. 7). As trs figuras negras
um rapaz, um homem e uma mulher sentada com uma criana junto ao peito tm
propores certas entre si e com o enquadramento mais amplo. Esto todos nus e tm,
ou pulseiras em volta dos braos, ou colares pendurados ao pescoo, sinais claros de
que pertencem a um universo 'selvagem (Kunst, 1967: 20). O menino dana, a sua
cabea sobredimensionada virada para o cu. No centro da tela, o homem,
representado com traos fortes e claros, fixa um horizonte longnquo, brandindo uma
seta com a mo esquerda e segurando outras duas na mo direita. Encarna o poder,
no s por ocupar a posio central na pintura, mas tambm porque o significante
mais bem definido nesta cena. ele o locus que define a relao entre o rapaz, sua
Page 16 of 38
Existe um outro nvel, mais discreto, que estabelece uma segunda representao e que
une, atravs da similitude, articulando, finalmente, distines e separaes,
classificando, assim, tipos de identidades. Em suma, posso dizer que na pintura de
Page 18 of 38
Fig. 11. Rembrandt. Dois mouros. 1661. leo sobre tela. 77,8 x 64,4 cm. Haia, Mauritshuis
Fig. 12. Hyacinthe Rigaud. Jovem negro segurando um arco/ Retrato de jovem negro. Ca. 1700. leo sobre tela (44,5
x57cm). Dunkerque, Muse des Beaux-Arts
Page 20 of 38
Page 22 of 38
Fig. 13. Andreas Schlter. frica. Ca. 1700. Sala dos Cavaleiros, Palcio Real.
Berlim (destrudo em 1945).
O Africano tornou-se no s o Outro que toda a gente menos eu, mas tambm a
chave que, com as suas diferenas anormais, define a identidade do Mesmo.
frica, de G. B. Tiepolo (1750-1753, Fig. 15), Mulheres de Argel de Delacroix (1834,
Fig. 16) e uma infinidade de outras pinturas podem ser lidas atravs das suas
implicaes: vestgios de uma outra coisa sussurram, fragmentos de cor revelam os
significados e os degraus de uma escada secreta indicam a magnitude de uma nova
ordem.
Fig. 15. Gian Battista Tiepolo. frica (detalhe). 1752/53. Fresco na Escadaria da
Residncia de Wrzburg
Fig. 16. Eugne Delacroix. Mulheres de Argel no seu apartamento. 1834 (180 cm 229
cm). Muse du Louvre.
Page 24 of 38
[Os dogons] defendem que [Sirius] tem uma estrela companheira escura e
invisvel que traa uma rbita em torno de Sirius ... a cada 50 anos. Afirmam
que a estrela companheira muito pequena e muito pesada, formada por um
metal especial chamado 'sagala que no existe na Terra. O facto notvel que
a estrela visvel possui uma extraordinria estrela companheira escura, Sirius
B, que descreve uma rbita elptica em redor daquela a cada 50,04 0,09
anos. Sirius B o primeiro exemplo de uma estrela an branca descoberta pela
moderna astrofsica. A sua matria encontra-se num estado denominado
relativamente degenerado que no existe na Terra e que, uma vez que os
electres no esto vinculados ao ncleo dessa matria degenerada, pode ser
adequadamente descrita como metlica. (Sagan, 1983:83).
Como poderemos explicar o conhecimento astronmico dos dogon? Sagan avana
uma hiptese: Imagino um visitante gauls junto do povo dogon ... Pode ter sido um
diplomata, um explorador, um aventureiro ou um precursor da
antropologia... ( 1983:87 ). Este homem leu, ou talvez ainda tenha, um exemplar do
livro de Sir Arthur Stanley Eddington, The Nature of the Physical World, publicado
em 1928, em que a densidade de estrelas ans brancas discutida.
A conversa transforma-se numa lio de astronomia. Sirius a estrela mais
brilhante do cu. Os dogon deliciam o visitante com a sua mitologia sobre
Sirius. Depois, sorrindo educadamente, expectantes, questionam o visitante
sobre o que poder significar o seu mito sobre Sirius... Sendo a companheira
an branca de Sirius um sucesso da astronomia actual, o viajante troca um
mito espectacular por um mito corriqueiro. Depois de partir, o relato do
visitante recordado, recontado e finalmente incorporado no corpo da
mitologia dogon. Quando Marcel Griaule realiza inquritos sobre mitologia
nas dcadas de 1930 e 1940, depara-se com o prprio mito europeu sobre
Sirius, que agora lhe era devolvido. (Sagan, 1983:88).
Tudo isto pura especulao. Se Sagan tivesse consultado cuidadosamente fontes de
conhecimento reconhecidas (por exemplo, Griaule, 1948; Dieterlen, 1971; Griaule e
Dieterlen, 1965), no teria confundido factos e nveis simblicos para manter o seu
argumento sobre um um ciclo perfeito de um mito... Assinalemos trs factos. Em
primeiro lugar, o ciclo orbital de Sirius B objecto de uma analogia e reflectido na
celebrao do sigui, um ritual introduzido por Dyongu Seru, um antepassado mtico
dos dogon. Todos os sessenta anos, celebra-se um perodo simblico que integra os
cinquenta anos da revoluo de Sirius B (para os dogon, a estrela de fnio),
acrescidos de mais dez anos, o que faz o ritual coincidir com o antigo sistema de
numerao mand de sessenta anos e com os seus smbolos esotricos (Dieterlen,
1971: 2-3). O ltimo ritual sigui ocorreu em 1967 e foi filmado por J. Rouch e G.
Dieterlen e lanado com o ttulo La Caverne de Bongo (1969, 35 mm. Cor). O
anterior foi em 1907 e, antes deste, em 1847. O rito celebrado sob o 'signo da
estrela de fnio. Na verdade, essa companheira de Sirius a representao no cu
da pequena semente de fnio... (Heusch, 1985:147). Em segundo lugar, para
podermos validar a hiptese de Sagan, teramos de demonstrar que, de facto, um
viajante europeu se apressou a visitar a regio dos dogon, logo depois da descoberta
do movimento sinusoidal de Sirius feita por F. W. Bessel em 1844. Deve t-lo
ensinado bem aos dogon que logo o integraram nos seus mitos, a ponto de funcionar
Page 26 of 38
Page 28 of 38
Gnese africana
Gostaria de recorrer expresso gnese africana de Frobenius (1937) para formular
hipteses sobre o locus epistemolgico da inveno da frica e o seu significado nos
discursos sobre a frica.
A gnese da cincia antropolgica ocorreu no quadro da ideologia mercantilista.
Sabemos que durante o sculo XVIII, como G. Williams referiu, as colnias
possuam... valor na medida exacta em que traziam benefcios materiais
metrpole. (1967: 17-30). Por outro lado, durante este mesmo sculo que,
paradoxalmente, surgem as primeiras interpretaes dos 'selvagens propostas pelos
cientistas sociais do Iluminismo (Duchet, 1971). Concordo plenamente com R. L.
Meek quando este afirma que, se olharmos para a sua obra, o que sobressai so as
suas virtudes, no os seus vcios, as suas intuies brilhantes, no os seus ocasionais
lapsos lgicos, a sua ousadia e inovao, no o seu dogmatismo (1976:242 ). Para
defender este argumento, Meek cita The Rise of Anthropological Theory (1968) de
Marvin Harris, The Aztec Image in Western Thought (1971) de Benjamin Keen e The
Idea of Progress (1958) de Sidney Pollard. Posso acrescentar Anthropologie
structurale II (1973) de Claude Lvi-Strauss e Anthropologie et histoire au sicle des
Lumires (1977) de M. Duchet.
O problema que durante este perodo tanto o imperialismo como a antropologia
ganhavam forma, possibilitando a reificao do primitivo. A chave a ideia de
Histria com um H maisculo, que primeiro integra a noo de providentia de Santo
Agostinho e, mais tarde, se manifesta na evidncia do social-darwinismo. Evoluo,
conquista e diferena tornam-se sinais de um destino teolgico, biolgico e
antropolgico que atribui s coisas e aos seres tanto os seus lugares naturais como a
sua misso social. Os tericos do capitalismo, como Benjamin Kidd e Karl Pearson,
em Inglaterra, Paul Leroy-Beaulieu, em Frana, Friedrich Naumann e Friedrich von
Bernhard, na Alemanha, assim como os filsofos, comentam dois paradigmas
principais e complementares. Estes so a superioridade inerente raa branca e,
como j foi explicitado na Filosofia do Direito de Hegel, a necessidade de as
economias e estruturas europeias se expandirem para as zonas virgens do mundo
(Mommsen, 1983).
A partir deste momento, vrias escolas de antropologia desenvolveram modelos e
tcnicas para descrever o primitivo de acordo com tendncias em mutao no
mbito da experincia ocidental. Estas diferentes tendncias podem ser facilmente
explicadas a partir de dois ngulos. O primeiro ideolgico e diz respeito relao
entre a projeco de conscincia de um indivduo, as normas seguidas pela sociedade
a que pertence e o grupo social ou cientfico dominante (ver, por exemplo,
Baudrillard, 1972:174). Por outro lado, a partir do final do sculo XVIII, as cincias
naturais passaram a servir de modelos para a aplicao progressiva e vacilante das
cincias sociais (Duchet, 1971: 229-473). In concreto, pensamos nos interesses
ideolgicos dos estratos sociais que so privilegiados, de diversas formas, dentro de
Page 30 of 38
Page 32 of 38
Page 34 of 38
Bibliografia
AMIN, S. (1973). Le Dveloppement ingal. Essai sur les formations sociales du
capitalisme priphrique. Paris: Editions de Minuit. (Unequal Development.
New York: Monthly Review Press).
_____ (1974). LAccumulation l'chelle mondiale. Paris: Anthropos. (Accumulation
on a World Scale: A Critique of the Theory of Underdevelopment, New York:
Monthly Review, 1974).
BAIROCH, P. (1971). Le Tiers-Monde dans l'impasse. Paris: Gallimard.
BAL, W. (1963). Le Royaume du Congo aux XVe et XVIe sicles. Documents d
histoire. Lopoldville (Kinshasa): Institut National d' tudes Politiques.
BARLEY, N. (1984). Adventures in a Mud Hut. New York: The Vanguard Press.
BAUDRILLARD, J. (1972). Pour une critique de lconomie politique du signe.
Paris: Gallimard.
BIGO, P. (1974). Lglise et la rvolution du tiers monde. Paris: Presses
universitaires de France.
BIMWENYI, O. (1981). Discours thologique ngro-Africain. Problmes de
fondements. Paris: Prsence Africaine.
CSAIRE, A. (1950). Discours sur le colonialisme. Paris: Prsence Africaine
(Discourse on Colonialism. New York: Monthly Review Press, 1972).
CHRISTOPHER, A. J. (1984). Colonial Africa. Totowa, New Jersey: Barnes and
Noble.
CLARK, G. (1936). The Balance Sheets of Imperialism. New York: Columbia
University Press.
COPANS, J. (1971). Pour une histoire et une sociologie des tudes africaines.
Cahiers d'tudes africaines II: 43. Repr. as African Studies: A Periodization.
In African Social Studies: A Radical Reader, P. Gutkind and P. Waterman, orgs.
(New York: Monthly Review Press, 1978).
COUNT, E. W., ed. (1950). This is Race: An Anthology Selected from the
International Literature on the Races of Man. New York: Schuman.
DAVIDSON, B. (1959). The Lost Cities of Africa. Boston: Little, Brown.
DELANGE, J. (1967). Arts et peuples d'Afrique noire. Paris: Gallimard.
DESMOND CLARK, J., and BRANDT, S. A., orgs. (1984). From Hunters to
Farmers. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
DIAMOND, S. (1974). In Search of the Primitive: A Critique of Civilization. New
Brunswick.
DIETERLEN, G. (1941). Les mes des Dogons. Paris: Institut d'Ethnologie.
_____ (1971). Les Crmonies soixantenaires du Sigui chez les Dogons. Africa 41
(I): 1-11.
DUCHET, M. (1971). Anthropologie et histoire au sicle des Lumires. Paris:
Maspero.
EBOUSSI-BOULAGA, F. (1981). Christianisme sans ftiche. Rvlation et
domination. Paris: Prsence Africaine.
EMMANUEL, A. (1969). Lchange ingal. Paris: Maspero.
FABIAN, J. (1969). An African Gnosis: for a Reconsideration of an Authoritative
Definition. History of Religions 9, n. 1: 42-58.
FAVRET-SAADA, J. (1977). Les Mots, la mort, les sorts. Paris: Gallimard. (Deadly
Words. Cambridge University Press, 1980).
FIELDHOUSE, D. K. (1981). Colonialism, 1870-1945: An Introduction. London:
Page 36 of 38
Weidenfeld e Nicholson.
FOUCAULT, Michel. 1966. Les mots el les choses. Une archologie des sciences
humaines. Paris: Gallimard.
_____ 1971. Lordre du discours. Paris: Gallimard.
_____ 1973. Foreword to the English edition. The Order of Things: an Archeology
of Human Sciences. Tradutor annimo, pp. ix-xxiv.
FROBENIUS, H. (1899). The Origin of African Civilization. Annual Report of the
Board of Regents of the Smithsonian Institution. Washington: Government
Printing Office.
_____ (1937). African Genesis. New York: Stackpole Sons.
FRY, R. (1940). Vision and Design. New York: Penguin.
GRIAULE, M. (1948). Dieu d'eau. Entretiens avec Ogotemmli. Paris: Chne.
(Conversations with Ogotemmli. Oxford University Press, 1965.)
_____ (1952). Le Savoir des Dogon. Journal de la socit des africanistes, 22:
27-42.
GRIAULE, M. e DIETERLEN, G. (1965). Le Renard ple. Paris: Institut
d'Ethnologie.
_____ (1976). The Dogon of the French Sudan. In African Worlds, D. Forde, org.
London: Oxford University Press.
GUNDER-FRANK, A. (1969). Capitalism and Underdevelopment in Latin America.
New York: Monthly Review Press.
HAMMOND, D., and JABLOW, A. (1977). The Myth of Africa. New York: The
Library of Social Science.
HEUSCH DE, L. (1985). Sacrifice in Africa. Bloomington: Indiana University Press.
HOBSON, J. A. ([1902] 1972). Imperialism: A Study. Ann Arbor: University of
Michigan Press.
HODGEN, M. T. (1971). Early Anthropology in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
HODGKIN, T. (1957). Nationalism in Colonial Africa. New York: New York
University Press.
HORTON, R. (1976). Traditional Thought and the Emerging African Philosophy
Department: A Comment on the Current Debate. Second Order 6 (1): 64-80.
HOUNTONDJI, P. (1977). Sur la philosophie africaine. Paris: Maspero (African
Philosophy: Myth and Reality. Bloomington: Indiana University Press, 1983).
JAHN, J. (1961). Muntu: An Outline of the New African Culture. New York: Grove
Press.
JULES-ROSETTE, B. (1984). The Message of Tourist Art. New York: Plenum Press.
KAUMBA, L. (1986). Dimensions de l'identit. Approche phnomnologique de
l'univers Romanesque de Mudimbe. Louvain-La-Neuve: Dissertao de
doutoramento (no publicada).
KILLINGRAY, D. (1973). A Plague of Europeans. Harmondsworth: Penguin
Education.
KINGSLEY, M. H. (1965). Travels in West Africa. (Abridged version of 1900
edition). London: Cass.
KUNST, H. J. (1967). LAfricain dans l'art europen. Cologne: Dumont Presse.
LADRIRE, J. (1979). Foreword to Mtaphore et Mtonymie dans les Symboles
Parmiologiques, by O. Nkombe. Kinshasa: Facult de Thologie Catholique.
LAUDE, J. (1979). LArt d'Afrique noire. Paris: Chne.
LECLERC, G. (1972) Anthropologie et colonialisme. Paris: Fayard.
Page 38 of 38