Sei sulla pagina 1di 18

HUMANIDADEE

ANIMALIDADE(*)

TimIngold
Ahumanidadeotemapeculiardaantropologia.Ditodestamaneiraparecefcildifcil
imaginarcomosedeveriaconstruirumacinciadahumanidade.Esteartigoumatentativa
demostrarcomofazlo.Oleitortalvezconsidereminhapropostaexageradamenteestreita
ou,aocontrrio,toamplaquechegaaserimpossvel.Seconcordarcomaprimeira
opinio,oleitortalvezreaja,dizendo:"Mascomo,umacinciadahumanidade?Noseja
ridculo!OHomosapiensapenasumaespcieentremilharese,almdomais,
relativamenterecente.Serquevamosterumacinciaseparadaparacadaespcie
animal?"Mas,seoleitordefenderasegundaopinio,objeesdessanaturezaparecero
totalmentedeslocadas.Estudarahumanidade,diressesegundoleitor,noapenas
esmiuarasidiossincrasiasdeumaespcieparticular,deumdiminutosegmentodomundo
danatureza.Trataseantesdeabrirpesquisaummundoquesemultiplica
interminavelmentenaexuberantecriatividadedopensamentoedasaesdaspessoasem
todososlugares.Atarefapareceimpossvelporqueotemaestsempreextrapolandoos
estreitoslimitesdenossoentendimento.Comosomos,nsmesmos,humanos,oproblema
noestemnotermoslogradoreduzirahumanidadeaproporesanalisveis,masem
jamaissermoscapazesdeacompanharopassodesuastransformaes.
Averdadequeessasduasopiniesopostassefundamentamemconcepes
radicalmentedistintasdoqueahumanidade,oudeveriaser.Amelhormaneirade
demonstraressadiferenaexaminaramaneirapelaqualasnoesdehumanidadeede
serhumanodeterminaram,eforam,porsuavez,determinadas,pelasidiasacercados
animais.Parans,quefomoscriadosnocontextodatradiodopensamentoocidental,os
conceitosde"humano"e"animal"parecemcheiosdeassociaes,repletosde
ambigidadesesobrecarregadosdepreconceitosintelectuaiseemocionais.Dosclssicos
atosdiasdehoje,osanimaistmocupadoumaposiocentralnaconstruoocidental
doconceitode"homem"e,diramostambm,daimagemqueohomemocidentalfazda
mulher.Cadageraoreconstrisuaconcepoprpriadeanimalidadecomouma
deficinciadetudooqueapenasns,oshumanos,supostamentetemos,inclusivea
linguagem,arazo,ointelectoeaconscinciamoral.Eacadageraosomoslembrados,
comosefosseumagrandedescoberta,dequeossereshumanostambmsoanimaise
queacomparaocomosoutrosanimaisnosproporcionaumacompreensomelhorde
nsmesmos.
Oartigodivideseemtrspartes.Naprimeira,analisoadefiniodehomemcomoespcie
animal,compreendendotodososindivduosquepertencemcategoriabiolgicadeHomo
sapiens.Mas,comoreconheceroqueounoumserhumano?Estaumapergunta
quepraticamentenonosincomodanostemposatuais,emqueomundoestinteiramente
abertosviagensescomunicaesdessemodo,acreditamosconhecertodooamplo
espectrodavariedadehumana.Masaperguntafoiumgravetormentoparanossos
antepassados,noinciodasexploraescoloniais,e,senosdispusermosaformullade
novo,veremosquenomaisfcilparansrespondladoquefoiparaelesobteruma
respostacapazderesistiraumrigorosoescrutniocrtico.Nasegundapartedoartigo,
introduzoumsignificadoalternativodeserhumano,comocondioopostadeanimal.
Essacondioaexistnciahumana,quesemanifestanumaaparentementeinesgotvel

riquezaediversidadedeformasculturais,perfeitamentecomparveisdiversidadedas
formasorgnicasnanatureza.Naterceiraparte,mostroqueaassociaopopularentre
essasduasnoesdehumanidade,comoespcieecomocondio,deuorigemauma
concepopeculiardasingularidadehumana.Emvezdedistinguiroshumanosdosoutros
animais,assimcomoestesdiferementresi,atribuiuseadiferenaacertasqualidadesem
relaosquaistodososanimaissovistoscomoessencialmenteiguais.Afimdesuperar
oantropocentrismoinerenteaessaconcepo,temosderepensartodaaquesto.Uma
coisaperguntaroqueumserhumano,outramuitodiferenteindagaroquesignificao
serhumano.Comeopelaprimeiraquesto.

Umaquestodeterounotercauda
Noanode1647,umtenentedamarinhasuecachamadoNicolasKpingserviaabordode
umnaviomercanteholandsnabaadeBengala.Certodia,onavioaproximousedeuma
ilhaondeseushabitantes,nus,portavamcaudassemelhantesdosgatosetinhamum
portefelinoassemelhado,segundoreportouKping.Remandoemsuascanoasaoladodo
navio,osnativosevidentementehabituadosacomerciarameaaraminvadirobarco
holandsetiveramdeserafastadosatirosdecanho.Maistarde,ocomandantedonavio
mandouterraumaequipedecincomarinheiroscomamissodeencontrarprovisesna
ilha.Elesnuncavoltaramumabuscaorganizadanamanhseguinteapenasencontrou
seusossosaoladodeumafogueiraaindaquente,almdobarco,doqualtinhamsido
sistematicamentearrancadastodasascavilhasdeferro.
Posteriormente,orelatodeKpingfoiretomadoemumdostratadosdeLineuporumaluno
seu,Hoppius,em1760.Oshomensquetinhamcaudasforamclassificadoscomouma
espciedemacaco,apropriadamentechamadade"lcifer",eilustradosporumdesenho(
direita)queLineuhaviacoligidoemoutrafonte(1).Umjuizescocs,eruditoeexcntrico,
denomeJamesBurnett,tambmconhecidocomoLordMonboddo,foiumdosquelerama
exposiodeHoppius.Noprimeirodosseisvolumesdesuaobra,intituladaOftheOrigin
andProgressofLanguage,publicadaentre1773e1792,Monboddopsseademonstrar
ascontinuidadeseoscontrastesentreoshomenseosoutrosanimais,almdecaracterizar
acondiodaespciehumanaemseuestado"natural"ou"selvagem".Fascinadopela
histriadoshomensquetinhamcaudas,suaprimeirapreocupaomuitocorreta,alis
foichecaraveracidadedorelato.AtravsdeumacorrespondnciapessoalcomLineu,
MonboddopdecertificarsedascredenciaisdeKpingcomoinformanteconfivele
escrupuloso,cujasdescriesdavidaanimalevegetal,queobservaraemsuaviagem,se
mostraramprecisasemoutrosassuntos.Nohaviacomopremdvida,portanto,queos
habitantesdailharealmentetivessemcaudas.Masseriamelesrealmentehumanos?
Quantoaisso,Monboddonovamentenotinharazesparaduvidar,pois,emseurelatrio,
Kpingrevelaraqueoshabitantesdailhaconheciamaartedanavegao,estavam
acostumadosaocomrcioefaziamusodoferro(Burnett,1773,pp.2349).
Apercepoquehojepodemosterdopassadotornafcilreconhecerumcomponentede
fantasiananarrativadeKpingeacharqueMonboddofoimuitotoloporsedeixarenvolver
pelahistria.Contudo,possvelqueMonboddotenhaerradopelasrazescertas.
Prevendoaincredulidadedeseusleitores,Monboddohabilmentevirouoargumentocontra
acrenaconvencional:
Estouciente,porm,dequetodosaquelesqueacreditamqueoshomenssoesempre
foramosmesmosemtodasaspocaseemtodasasnaesdomundo,edamaneira

comoosvemosnaEuropa,consideraroesserelatoinacreditveldeminhaparte,estou
convencidodequeaindanodescobrimostodaamultiplicidadedanatureza,nemao
menosemnossaprpriaespciee,nomeuentender,acoisamaisinacreditvelquese
poderiadizer,aindaquenohouvessefatospararefutla,quetodososhomens,nas
maisdiversaspartesdaTerra,soiguaisemtamanho,aparncia,formatoecor.
Noresolvedesconsiderarotestemunhosobreaexistnciadepessoasquetmcaudacom
aobservaodeque"oshumanossimplesmentenosoassim".Sealgumaspopulaes
tmpelebrancaeoutras,negra,sealgunssoextremamentealtos,enquantooutrostm
umaestaturadiminuta,porquenoseriapossvelqueunstivessemrabooutrosno?
Monboddocertamenteachavaquenoeramaisextraordinrioterumrabodoquetera
pelenegraesemdvidanoacreditavaquequalquerdessascaractersticas
proporcionasseumcritriovlidoparalanarseusportadoresparaforadoslimitesdo
gnerohumano.Nodevemosnosdeixarlevarpelasconcepesestreitaseeurocntricas
dotipodecoisaqueumserhumano.Issoporque,continuavaMonboddo,ognero
humanonofixoeimutvelaocontrrio,elevariveltantoemtermoshistricosquanto
geogrficos.Essavariabilidadeotraodistintivodaespcieanimal,abemdizeruma
caractersticadetodaanaturezavivae,aesserespeito,oserhumanoseguramenteno
umaexceo(Burnett,1773)(2).

Abiologiamoderna,quesofreuumareestruturaoradicalapsasdescobertasdeDarwin
publicadasemAorigemdasespcies(em1859),apiaasidiadeMonboddo:no,talvez,
noassuntodosrabos,mascertamenteemsuafrancaeabertarejeiodanoodeuma
formaessencialdehumanidade,daqualtodosossereshumanosconcretos,nopassado,
nopresenteenofuturo,soencarnaesmaisoumenosperfeitas.Temosdeconcordar
comMonboddo,contraseuscontemporneos,naafirmaodequeoshumanosnotmo
mesmo"tamanho,aparncia,formatoecor"emtodososlugares.Masseriacerto
concluirmos,ento,queoshumanossurgemdentrodeumaamplavariedadedepadresde
tamanho,aparncia,formatoecor,maisoumenoscomocasacoscompradosprontosnuma
alfaiatariadetamanhosgrande,mdioepequeno,brancosounegros,comraboesem
rabo?Porumbomtempopersistiuemnossosculoaidiafundamentalmenteequivocada,
eaindapredominanteemcertoscrculos,dequeseriapossvelconstruirumatabelade
"tiposhumanos".Masossereshumanosindividuaisnosoencarnaesde"tipos",assim
comotambmnotmumaessncianica,caractersticadaespcie.Emtermos
biolgicos,ahumanidadeseapresentacomoumcampocontnuodevariao,compostode
umamiradedediferenassutilmentegraduadas.Todaequalquerdivisodessecampo
umaconstruonossa,produtoartificialdenossopendorparaaclassificaoeos
esteretipos.Ossereshumanosreaisnopodemserenquadradosemcategoriasartificiais
estaprecisamentearazopelaqualcasacosquesecompramprontos,modeladospara
vestirumtipoenoumfregusespecfico,nuncanoscaemperfeitamentebem.
Narealidade,osindivduospertencentesespcieHomosapiensapresentamumnotvel
graudevariabilidade.Entretanto,oquevaleparanossaespcietambmvaleparatodasas

demais:isto,elasnosoclassesdeentidadesdistinguveispelaposseporpartedecada
umdosseusmembrosdeumatributonico,oudeumfeixedeatributos.Emoutras
palavras,asespciesbiolgicasnosotiposnaturais(Clark,1988,pp.201).Osgrosde
salconstituemexemplaresdeumtiponatural,porquecadagrotemacomposio
moleculareaestruturacristalinadocloretodesdio.Masasmolculasqueregema
constituiodascoisasvivassomuitomaiscomplexas,sendoamaisimportantedelaso
cidodesoxirribonuclico(ADN).Comosabemos,osgenes,unidadesbsicasda
hereditariedade,socodificadosnaestruturadoADN,e,emboraasespciesvariem
segundoadiversidadedeseumaterialgentico,emnenhumadelasseencontrauma
estruturanicaquesubscrevaodesenvolvimentodecadaindivduodaclasse.Aocontrrio,
asingularidadedoindivduoquedistinguedemaneirainsofismvelosorganismosvivos
dosobjetosinanimados(Medawar,1957).Comocristais,osorganismoscrescem,e,assim
comooscristais,elesparecemserdotadosdeumaestruturainvariantesubjacentes
transformaesdeseuaspectoexterior.Mas,seessaestruturaigualemcadacristalde
umelementooucompostoinorgnico,eladiferenteemcadaorganismodeumaespcie.
Todocristalumarplica,todoorganismoumainovao.
Comosepodeconcluir,ento,aqueespciepertenceumorganismoparticular?E,oque
maisimportante,porquerazodeveramosincluirumanimalnaespcieHomosapiense
excluiroutro?OlciferdeLineueraumhomemouummacaco?Perguntasdessaordem
animaramsculosdeacirradacontrovrsiae,emborahojeemdiaqualquerumdens
possasedeclararperfeitamentecapazdereconhecerumserhumanoquandoestdiante
dele,aindahumaaguerridadisputasobrecomoosprincpiosdataxionomiabiolgica
devemseraplicados.Paraosfinsdesteartigo,bastaobservarqueessesprincpiosso
basicamentegenealgicos.Osorganismosnosoagrupadosemumamesmaclassepor
causadasemelhanadesuaaparnciaformal,exterior,masemvirtudedeseusvnculos
genealgicosrelativamenteestreitos.Demodogeral,ossereshumanosrealmentese
parecemunscomosoutrosmaisdoquecomossmios,epornoteremcaudasomais
parecidoscomosmacacosdoqueosdemaisprimatas.Essassemelhanas,contudo,so
indicadorasdeumaproximidadegenealgica,enodeumaconformidadedeterminadaa
umtipo.
Quantomaisestreitamenterelacionadossoosindivduos,emtermosdedescendncia,
maioraquantidadedegenesqueelesprovavelmentetmemcomum.svezes,quando
umacaractersticavisvelcontroladaporapenasumoualgunsgenes,minsculas
variaesnaestruturagenticasubjacente(ougentipo)podemacarretargrandes
conseqnciasparaaaparnciageraldoindivduomaduro(oufentipo),demodoque
indivduosestreitamenterelacionadospodemapresentaraspectomuitodiferente.Outras
caractersticas,atmesmoasmenosberrantes,podemsercontroladasporumnmero
muitograndedegenes,demodoqueamesmaquantidadedevariaesdegentiposeria
praticamenteimperceptvelnofentipo.Norestadvidadeque,seoshumanostivessem
rabo,variandodeumpequenotocoaumalongacaudapendente,assimcomoacorvaria
dobrancoaonegro,algunsdelespelomenospoderiamseperguntarsobreoqueseriamais
difcilesconder:acaudaouacor.Felizmente,notemosesseproblema,masporrazes
quenemMonboddonemoscrticosdeseutempopoderiamsaber.Aquantidadede
mudanagenticanecessriaparatornarbrancasaspelesnegras(ouviceversa)
mnima,secomparadacomomontantenecessrioparaperderouganharumacauda.A
diferenagenticaentreosprimatasquetmcaudaeosquenotmenvolveumgraude

desvinculaogenticaquetotalmentedesproporcionalaopertencimentoaumas
espcie.Portanto,noprecisoinvocarumaformaessencialdehumanidade,ounoes
apriorsticasdecomosoossereshumanos,paradescartarapossibilidadedeexistirem
indivduoscomcaudadentrodaespcieHomosapiens,oumaisprecisamente,paraquese
considereextremamenteremotaaprobabilidadedessaocorrncia.
Osprimeirosprimatassemcauda(eliminandoseoscasosdemutilaoacidental)no
forammonstrospromissores,mutantesgrotescospulandoemmeioaumbandodeparentes
portadoresdelongascaudas,aquemasortecontemploucomapreservaodesua
variedadenasfuturasgeraes.Comoqualqueroutramodificaoevolutivaimportante,as
caudasforamsetornandogradualmentemenores,atravsdeumprocessodeacumulao
dediferenasmnimas,queperdurouaolongodemuitasgeraes.Anatureza,deacordo
comavenerandamxima,toestimadaporDarwin,nodsaltos("Naturanonfacitsaltum
",Darwin,1872,pp.146,156),eelatambmnosegueumcursofixoepredeterminado.
Aquelevelhomacacosemcauda,cujosdescendentesincluemtantoossereshumanos
quantooschimpanzs,estavatantoacaminhodesetornarumhumanoquantodesetornar
umchimpanz.Estavasendo,nadamaisnadamenos,queelemesmo.Ummacacoum
macaco,noumarremedoouumatentativaparcialmentebemsucedidadehomem.
Emborasejaverdadequeapenasumasviapodeligaromacacoancestralaoserhumano.
moderno,essaviaeraapenasumadentreinmerasrotaspossveisquepoderiamtersido
igualmentetomadas.Ossereshumanosnotinhamdeevoluir.
Naperspectivadaevoluodavidacomoumtodo,alinhagemhumanarepresentaapenas
umpequenoeinsignificanteramodeumesplndidoefrondosoarbusto.Cadaramo
expandesenumadireoquejamaisfoiseguidaantesejamaisserretomada.Os
chimpanzsdofuturopoderosermuitomaisinteligentesdoquehoje,masnosero
humanos.Ossereshumanossoanimaisque,peloquemedadosaber,poderiamvira
seroscoancestraisdemeusfuturosdescendentes.Comoessesmeusdescendentes
efetivamenteseparecerodaquiaalgunsmilhesdeanosissosenoexplodirmosa
Terraantes,conoscodentro,ningumtemamenoridia.Enquantoissonoacontece,
continuamosaespecular,comoMonboddo,acercadasvariedadesdenossaespcieem
termossurpreendentementesemelhantes."Porvoltade1942",recordaoantroplogo
EdmundLeach,"umingls,consideradopessoalcida,garantiumecomtodaaconvico
que,emumcertovaleinacessvel,visveldooutroladodeumafileirademontanhas,ele
haviaencontradopessoalmentehomensquetinhamrabos"(Leach,1982,p.64).

Serhumanoecondiohumanadoser
Demodogeral,osfilsofostmtentadodescobriraessnciadahumanidadenacabea
doshomens,emvezdeprocurlaemsuascaudas(ounaausnciadelas).Mas,nabusca
dessaessncia,elesnoseperguntaramsobre"oquefazdossereshumanosanimaisde
determinadaespcie?"Aocontrrio,elesinverteramapergunta,indagando:"Oquetorna
ossereshumanosdiferentesdosanimais,comoespcie?"Essainversoaltera
completamenteostermosdaquesto.Istoporque,formulandoaperguntadasegunda
maneira,ognerohumanojnoaparececomoumaespciedaanimalidade,oucomo
umapequenaprovnciadoreinoanimal.Aperguntafazalusoaumprincpioque,infundido
naconstituiodoanimal,elevaseuspossuidoresaumnvelmaisaltodeexistnciadoque
odo"meroanimal".Apalavrahumanidade,emsuma,deixadesignificarosomatriodos
sereshumanos,membrosdaespcieanimalHomosapiens,etornaseoestadooua

condiohumanadoser,radicalmenteopostacondiodaanimalidade(Ingold,1988,p.
4).Arelaoentreohumanoeoanimaldeixadeserinclusiva(umaprovnciadentrodeum
reino)epassaaserexclusiva(umestadoalternativodoser).
Em1749,ograndenaturalistafrancsCondedeBuffonescreveuquenotinhadvida
algumaarespeitodotamanhodoabismoqueseparaoserhumanomaisprimitivodo
macaco,"porqueoprimeirodotadodasfaculdadesdepensamentoefala",enquantoo
segundonoo.Quantoaoformatofsico,porm,elesnosomuitodiferentese"ajulgar
apenaspelaaparncia,tenhodeadmitirqueomacacopodeserconsideradocomo
variedadedaespciehurilana"(Buffon,1866,vol.2,p.43).TendolidoaHistoireNaturelle
deBuffon,Monboddopensavaexatamentedessamaneira.Naquelapoca,osmacacos
antropideseramgeralmentechamadosdeorangotangospalavradeorigemmalaiaque
significa"homemdaflorestaselvagem",ehojeindicaumaespcieparticular(Pongo
pygmaeus),naturaldeBornueSumatra.Monboddoestavafirmementeconvencidodeque
osorangotangoseramhumanos:
Elestmexatamenteaformahumanaandameretos,nodequatrocomoosselvagens
encontradosnaEuropafazemarmascompedaosdemadeiravivememsociedade
constroemcabanascomgalhosdervoreseroubammoasnegras,quetornamsuas
escravastantoparaotrabalhoquantoparaoprazer.(...)Mas,seosaspectosacima
mencionadoslevamacrerqueelespertencemanossaespcie,eemboraelestenhamfeito
grandesprogressosnasastciasdavida,noconseguiramdesenvolveralinguagem."
(Burnett,1773,pp.1745).
AocontrriodeBuffon,Monboddoacreditavaqueaqualidadehumanadohomemnose
instalaradesdeoinciocomoresultadodaintervenodivina,masforaadquiridaporetapas
eapenassecompletoucomaemergnciadarazoedointelecto,asduasbasessobreas
quaisseassentaessaconquistaespecificamentedohomemqueafaculdadeda
linguagem.Excetuandoasocasionaisdescobertasde"homensselvagens"os
quadrpedesselvagensmencionadosemseurelato,osorangotangosrepresentavampara
Monboddoosentesvivosmaisprximosquepdeencontrardeumapopulaohumana
vivendoemestadooriginaldenatureza.Porlhesfaltaralinguagemeointelecto,os
orangotangoseramsereshumanosqueaindanohaviamatingidoacondiohumanade
existir.Pertenciamanossaespcie,mastinhamdadoapenasumpequenopassoem
direocondiodehumanidade.
OsprimeirossereshumanosdosquaisMonboddonopdeencontrarindcios,mascuja
naturezapodiaserfacilmenteinferidapormeiodeumaprojeoregressivateriamsido
totalmentecarentesde"habilidadesoucivilidade"suasaeseramgovernadaspelo
instintoenopelocostumeeviviamemumestado"quenopassavadopuramenteanimal"
(Burnett,1773,pp.218291vertambmBock,1980,pp.1926).Eclaroquesepoderia
dizeromesmodacrianahumana,corroborandoumaanalogiadegrandetradiono
pensamentoocidentalquecomparaoprocessodematuraodoserhumanocoma
passagemdahumanidadeemconjuntodoestadoselvagemparaacivilizao."Os
selvagens",conformedeclarouSirJohnLubbock,em1865,"costumamserequiparadoss
crianas,eessacomparaonoscorretaquantoaltamenteinstrutiva(...)Avidade
cadaindivduoumresumodahistriadaraa,eodesenvolvimentogradualdacriana
ilustraodesenvolvimentodaespcie(...)Osselvagens,comoascrianas,notm
nenhumafirmezadepropsitos"(1865,p.570).
Comocondioopostadahumanidade,aanimalidadetransmiteumanoodaqualidade

devidanestadodenatureza,ondeseencontramseres"emestadocru",cujaconduta
impelidapelapaixobrutaemvezdadeliberaoracionalequesototalmentelivresdos
constrangimentosdamoraloudaregulaodoscostumes.Essaconcepodavidaanimal
eda"animalidadehumana"estextraordinariamentedifundidanopensamentoocidentale
aindahojedotomdeboapartedodebatecientficonosestudossobreomundoanimale
ocomportamentohumano.Umtraomarcantedatradioocidentalatendnciaapensar
emdicotomiasparalelas,demodoqueaoposioentreanimalidadeehumanidadeposta
aoladodasqueseestabelecementrenaturezaecultura,corpoeesprito,emooerazo,
instintoearte,eassimpordiante.Essemesmoparalelismoencontradonadiviso
acadmicadotrabalhoentreascinciasnaturaisqueseocupamdacomposioedas
estruturasdomundomaterial(inclusiveorganismosvivos)eas"humanidades",que
incluemoestudodalinguagem,daHistriaedacivilizao.Almdisso,estsubjacentes
permanentesdiscussesentrecientistasintegrantesdeambososladosdessafronteira
acadmicaacercadosignificadode"naturezahumana".
Oproblemaestnofatodequeaheranadopensamentodualistainvadeatmesmo
nossaconcepodeserhumano,aonosfornecerovocabulriocomoqualaexpressamos.
Segundoessaconcepo,somoscriaturasconstitucionalmentedivididas,comumaparte
imersanacondiofsicadaanimalidade,eaoutranacondiomoraldahumanidade.Em
qualdessaspartes,poderamosperguntar,resideanaturezahumana?Arespostadepende
damaneiracomodefinimos"natureza",conceitodosmaispolivalentesemqualqueridioma.
Entreseusdiferentessignificados,podemosdistinguirdois(quantoaesteseoutros
sentidos,verWilliams,1976,pp.1849).Primeiro,anaturezadeumacoisapodeseruma
qualidadeessencialquetodasascoisasdessaespcie,eapenasessascoisas,devem
possuir.Sendoassim,tratasede"ummnimodenominadorcomum"daespcie,que
universalenoparticularparacadaumdeseusindivduos.Segundo,naturezaindicao
mundomaterial,omacrocosmodasentidadesfsicas,namedidaemquesedistinguemde
suarepresentaomicrocsmicanoplanodasidias.Nesteltimosentido,oconceitode
naturezaclassicamenteseopeaodecultura,sendooprimeiroumarealidadeexternaeo
segundoumarealidadequesexiste"nacabeadaspessoas".
Voltandoanossaperguntainicialanaturezahumanaresideemnossaanimalidadeouem
nossahumanidade?,descobrimosquecadasignificadode"natureza"proporciona
respostasconflitantes.RetomemosaopiniodeBuffon,umbomrepresentantedesua
poca,paraquemossereshumanossediferenciamdosmacacospelapossede
faculdadesdoesprito,enopeloaspectoexteriordocorpo.Oaspectoessencialdosseres
humanos,portanto,suahumanidadeaquelecomponenteque,deacordocoma
ortodoxiadodogmacristo,sedeveaumadoaopreferencialdoespritodivino,
concedidaporDeus.Poroutrolado,ossereshumanostambmparticipamdomundo
materialoudanaturezanasegundaaceponacomposiodosrgosdeseucorpo,e
queocriadorincluiu,aoladodoscorposdasdemaisespciesanimais,"emummesmo
planogeral",comodisseBuffon.Porconseguinte,podeserevelarossereshumanoscomo
organismosbiolgicosemsuageraomaterial,despojandoosdesuahumanidade
essencialedeixandomostraumresduoinato,comumaosoutrosanimais.Essaa
camadade"animalidadehumana"qualMonboddoeoutrosestudiosos,antesedepois
dele,fizeramrefernciaaofalarem"estadobruto"dahumanidade,quesesupunha
representarumfundamentouniversaleoriginaldetodaaevoluoculturalesocial.
ApesardasrevoltasteolgicassubseqentesteoriadaevoluohumanadeDarwin,na

qual,naturalmente,nohavialugarparaamenteouoesprito,anosercomoprodutode
umrgomaterial(ocrebro),ostermosdodebatecontemporneoentre"cientistas"e
"humanistas"sobreanaturezahumanaaindaseparecemmuitocomosdotempodeBuffon
eMonboddo.Etlogosesociobilogos,partindodoparadigmadacincianatural,
identificamanaturezahumanacomoqueexistedeanimalemns,algumacoisaque
costumaestartoencobertapelosacrscimosdaculturaquesetornamaisdiretamente,
visvelemoutrasespcies.Essescientistasassumiramatarefadedescobrirosprottipos
daspredisposieshumanasuniversaisnoconjuntodoscomportamentos,principalmente
dosprimatasnohumanos,emboraabuscadeanalogiasfreqentementeosconduzaa
outrasdivagaes.Comefeito,boapartedograndeinteressepopularpelapesquisa
etolgicadecorredacrenadeque,pormeiodoestudodocomportamentodeoutros
animais,chegaremosacompreendercoisasimportantesanossorespeito.Issonodeixa
deserverdade,mas,selevadoaoexagero,podefazercomquebaseemosnosso
entendimentodanaturezahumanaemumamlgamadetraoscaractersticosretiradosdo
conjuntodecomportamentosdepraticamentequalquerespcie,comexceodanossa.A
prestezacomquealgunssociobilogostendematirarconclusesdefinitivassobrea
condiohumanacombasenoestudodeinsetossociais,comoasformigaseasabelhas,
nosfazlembrarapiadadeWillCuppy,emHowtoTellYourFriendsfromtheApes("Como
distinguirseusamigosdosmacacos"),quedizque"apsicologiadoorangotangojfoi
completamentedescritapeloscientistas,apartirdesuasobservaesdoouriodomar"
(Cuppy,1931,p.38)(3).
Antroplogoseoutroscientistasdeinclinaomaishumanistatmsepreocupadoem
restaurara"essnciahumana"quefaltanasexplicaessociobiolgicaseetolgicas.
ComoobservouEisenberg(1972),oscientistashumanistasacentuam"anaturezahumana
danaturezahumana",substituindoaantiganoodeespritopeloquetemsidochamado
de"aptidoparaacultura".Osentidoexatodessaexpressotemsidoobjetode
interminvelcontrovrsia.suficienteobservaraquique,situandoaqualidadedistintivados
sereshumanosnoplanomoraldacultura,emoposioaoplanofsicodanatureza,
terminamosporreproduzirtodaaessnciadaconcepodehomemdosculoXVIII
dilaceradoentreascondiesdehumanidadeeasdeanimalidade.Aoqueparece,apenas
quandoesto"existindodemodohumano",ossereshumanosserevelamtalqualdefato
so.
Entretanto,nohapenasumamaneirahumanadeser.A"aptidoparaacultura",sejam
quaisforemosdemaissentidosdaexpresso,umacapacidadedegerardiferena.Nesse
processocriativo,queserealizanocursoordinriodavidasocial,eatravsdele,quea
essnciadacondiodehumanidadeserevelacomodiversidadecultural.Paraqualquer
indivduoapanhadonocursodesseprocesso,"tornarsehumano"significatornarse
diferentedosdemaissereshumanosquefalamidiomasoudialetosdiferentes,praticam
ofciosdiferentes,tmcrenasdiferentes,eassimpordiante.Senessadiferenciaode
simesmosdosdemaisseresqueoshumanossodistinguidosessencialmentedos
animais,concluiseentoqueaanimalidadehumanaserevelanaausnciadessa
diferenciao,nauniformidade.Todosnschegamosaestemundocomocriaturas
nascidasdeumhomemeumamulher,umorganismobiologicamentehumanocuja
constituiofsicatotalmenteindiferenteinstruoquereceberemosmaistardea
respeitodoscdigosdecondutadeumaculturaououtra.Noquedizrespeitoaminha
existnciacomomembrodaespciehumana,ofatodeeuseringls,enofrancsou

japons,nofundamental.Mas,dopontodevistadaexpressodeminhahumanidade,
essefatovital:tornamealgum,emvezdeumacoisa.Ouseja,emumsentidomais
geral,aculturasublinhaaidentidadedoserhumanonocomoorganismobiolgico,mas
comosujeitomoral.Quantoaestaltimafaculdade,consideramostodohomemoumulher
comopessoa.Minhacondiodepessoa,portanto,inseparveldopertencimentoauma
culturaeambossoingredientescruciaisdeminhaexistnciahumana.
Temosagoracondiesdesolucionarumparadoxosituadonocernedopensamento
ocidental,queafirma,comigualsegurana,tantoqueossereshumanossoanimais
quantoqueaanimalidadeoexatoopostodahumanidade.Umserhumanoumindivduo
pertencenteaumaespcieexistircomoserhumanoexistircomopessoa.Noprimeiro
sentido,oconceitodehumanidaderefereseaumacategoriabiolgica(Honrosapiens)no
segundo,apontaparaumacondiomoral(depessoa).Ofatodequeempregamosa
mesmapalavra"humano"paraambosossentidosrefleteaconvicoprofundamente
arraigadadequetodososindivduospertencentesespciehumanaeexclusivamente
estespodemserpessoas,ou,ditodeoutraforma,queacondiodepessoadependedo
pertencimentocategoriataxionmica.ComopostulaoArtigoPrimeirodaDeclarao
UniversaldosDireitosdoHomem:"Todosossereshumanossodotadosderazoe
conscincia."Ficaimplcito,portanto,queosanimaisnohumanosnooso(Clark,1988,
p.23).
Aceitandoesseprincpiocomoartigodef,tornase,ento,impossvelformular
determinadasperguntas,pelomenossemferirosprincpiosdaclassificaogenealgica
geralmenteadotadanadefiniodasespciesbiolgicas.Nosepodeperguntar,portanto,
comofazMonboddo,comoarazoeafalaforamadquiridasnodecorrerdahistriadas
populaeshumanas,oucomoessasfaculdadespodemserencontradasdemodo
deficiente,ounoexistirem,emdeterminadosindivduosdeascendnciahumana.Da
mesmamaneira,nosepodeindagarse,ouatqueponto,animaisdeoutrasespcies
poderiamserdotadosdasfaculdadesdalinguagemedopensamento.Noentanto,essas
questessolegtimas,nopodemserrespondidasdeantemo,massupemuma
investigaoemprica.perfeitamenterazovelindagar,porexemplo,seoschimpanzsou
osgolfinhostmlinguagem,ousetomamdeliberaesracionais.Podeserquesedescubra
queelesnoofazem,anoseremcondiesmuitoartificiais,equeessasaptides
realmentesoexclusivasdosanimaisbiologicamentehumanos.Masquempoderiaafirmar
quetaisaptidesnovenhamasedesenvolver,empocasfuturas,entreespcies
descendentesdosgolfinhosoudoschimpanzsdehoje?Seissoviesseaocorrer,a
teramosrazesparaconsideraressesanimaisquefalamepensamcomopessoas.Mas
elesnopoderiamserencaradoscomomembrosdaespciehumana,poisnoteriam
procednciahumana.
Aadesoestritatesedequeapenasossereshumanospodemserpessoasnosdeixaria,
portanto,naabsurdasituaodeterdenegarapossibilidadedeumaevoluodaqual
nadasabemoshoje.Aodiscutirahumanidadedoorangotango,Monboddo,maisumavez,
estavaerradopelasrazescertas:erravaporqueosmacacosantropidesnopertencem
espciehumanaestavacertoporque,emboralhefaltassevocabulrioparaexpressarsua
opiniodemodoinequvoco,elereconheciaqueaclassificaonacategoriataxionmica
conhecidacomoHomosapiensnoconfereautomaticamentequalidadesdepessoa.Essa
conclusoapontaimediatamenteparaumcampodeinvestigaopotencialmente
inesgotvelsobreacondiodepessoadosanimaisnohumanosou,sepreferirmos,

sobreahumanidadeanimal,emvezdaanimalidadehumana.Elasugerequeafronteira
entreaespciehumanaeasdemaisespciesdomundoanimalnoparalela,masque,
naverdade,elacruzaasfronteirasentrehumanidadeeanimalidadecomoestadosdoser.
Porissomesmo,nosepodepretenderqueasabordagensdocampodashumanidades
sejamasnicasapropriadascompreensodasquestesreferentesaossereshumanos,e
queasvidaseosuniversosdosanimaisnohumanossejamtotalmenteesgotadospelo
paradigmadacincianatural(Ingold,1989,p.496).
Umaconseqnciadessapressuposioque,enquantoasaeshumanasso
geralmenteinterpretadascomoprodutosdedesgniointencional,asaesdosoutros
animaismesmoqueostensivamentesemelhantesporsuanaturezaeconseqncias
costumamserexplicadascomoresultadoautomticodeumprogramacomportamental
instalado(Ingold,1988,p.6).Certamente,quandosetratadospoucosanimaiscomos
quaismantemosrelaesestreitaseduradouras,taiscomogatosecesdomsticos,logo
descobrimosexcees,elhesatribumosintenesepropsitos,damesmamaneiraque
fazemoscomossereshumanos.Emmuitasculturasnoocidentais,ondeoenvolvimento
prticocomoutrasespciesmuitomaiordoqueonosso,asexceesquecostumamos
fazerpodemserexatamentearegra.Entreosojibwa,caadoresnaturaisdoCanad
subrtico,porexemplo,acondiodepessoatidacomoumaessnciainternaque
englobapoderesdepercepoesensibilidade,volio,memriaefala,indiferenteforma
particularqueaespcieassumeexteriormente.Aformahumananopassadeumdos
muitosdisfarcespormeiodosquaisaspessoassemanifestammaterialmenteequalquer
umpodetrocarsuaformapeladeumanimal,maisoumenoscomoquiser.Quandoalgum
encontraumanimal,especialmenteseeleexibirumcomportamentoforadocomum,fica
imaginandoquemele,porquepodeserumapessoaconhecida.Assim,paraosojibwa,
noexistenadadeexcepcionalmente"humano"emserumapessoa(Hallowell,1960).
Meuobjetivoaoapresentaresseexemplosublinharquenossadefinioconvencional,de
pessoacomoumaprerrogativadossereshumanos,todependentedavisodemundo
ocidentalquantoanoocontrria,dosojibwa,odesuacultura.Nohrazoalguma
paraatribuirumavalidadeabsolutaprimeiraenosegunda.OfilsofoalemoEmanuel
Kant,em1790,resumiudaseguintemaneiraaortodoxiaocidental:"Comonicoserdotado
dediscernimentonafacedaTerra,[ohomem]certamenteosenhordanaturezae(...)
nasceuparaserseufimltimo"(vol.II,p.431).Essaconcepoimperialistado"lugardo
homemnanatureza",comsuanegaodogmticadeformasnohumanasde
discernimentosemqualquerdemonstraoempricafezumgrandemalemsuapoca.
Dopontodevistapragmtico,acrenadosojibwaemumprogressoharmoniosodas
relaesdemtuainterdependnciaentreanimaisehumanoscontmumaprofunda
sabedoriaecolgicaemuitolouvveldopontodevistadasobrevivnciadenossa
espcie,alongoprazo.Deumaperspectivacientfica,apesquisasobreaverdadeira
naturezadassemelhanasediferenasentrenseosoutrosanimaispermaneceincipiente
enodeveriasercerceadaporsupostosapriorsticosacercadapreeminnciados
humanos.Essetipodepesquisa,queosantroplogostendemaconsiderardecerta
maneiramarginalaseustemasdemaiorinteresse,tem,narealidade,umaimportncia
crucial,poisatingeocernedaconcepodominantesobreasingularidadehumana.
Tratamosdessetemaaseguir.

Aquestodasingularidadehumana

Dopontodevistabiolgico,aespciehumanatosingularquantotodasasdemais
espciesexistentesnafacedaTerra(Foley,1987,p.274).Essasingularidade,como
afirmamosacima,noconsistedeumoumaisatributosessenciaiscompartilhadospor
todososmembrosdaespcieequenenhumindivduodequalqueroutraespciepossui.
Aocontrrio,essasingularidadeseencontranacomposioatualdofundocomumde
traosgenticosdoqualtodoindivduodaespcie,emvirtudededescendncia,representa
umacombinaoparticular.Opoolgenticodediferentesespciespodesobreporse
bastante,principalmentequandohproximidadefilogenticadescobriuse,porexemplo,
quesereshumanosechimpanzssocercade90%iguais,masnuncaexisteuma
congrunciaexata.Almdisso,acomposiodopoolgenticodaespciemudacomo
tempo,oquesignificadizerquepassaporumaevoluo.Essesfatosjsotidoscomo
indiscutveisnoqueserefereaespciesdiferentesdanossa,masquandosetratados
humanoshgranderesistnciaemaceitlos.Comoobservaumeminentefilsofoda
biologia,quasesemescondersuairritao:"Odesejodeencontraralgumacaracterstica
genticaexclusivadetodosossereshumanos,einexistentenosseresnohumanos,
irresistvel.Mas,qualquerquesejaotraoescolhido,oualgumaspessoasnooexibemou
entomembrosdeoutrasespciesopossuem."(Hull,1984,p.35).Porque,ento,
prosseguirnabusca?Deondeprovmacompulsoparadescobriresseatributosingular?
Passemosemrevistaalgunsdosatributospropostoscomocandidatosexclusividadedos
sereshumanos.Todocientistatemumapalavraouexpressofavoritacomaqualpreenche
alacunanafrase"ohomemsedefinecomoumanimal_________,garantindoqueessa
palavraforneceanicachaveparaoentendimentodaessnciahumana.Mas,sefizermos
umalistadessaspalavraschave,logoveremosqueelasetornamuitocomprida.Sem
dvida"ousodalinguagem"e"racional"encabeamalista.Dotadosdelinguagem,os
sereshumanosdescrevem,especulam,argumentam,fazempiadaseseenganam.Eles
podemmentir,conjurarcoisaseeventosquejamaisexistirame,dessamaneira,se
mostramparticularmenteinquietoscomasquestesdaverdadeedamentira.Aoraciocinar
sobreomundoeseusatosnesseinundo,ossereshumanostambmcometemerros
dizsequeohomemumanimalqueerra.Almdisso,eletemconscinciadesiese
constrangecomaopinioalheia,oqueotornatambmcnsciodapassagemdotempoe
datransitoriedadedesuaprpriavida.Procura,ento,adaptarseaosfatosdonascimento,
doenvelhecimentoedamortedentrodeumaordematemporal:ohomemumanimal
religioso.Eletambmumformuladordeprojetoseimpeesquemassimblicosporele
mesmoelaboradosaomundodosobjetosinanimadosparaafabricaodeferramentase
artefatos,aosanimaisesplantasparaaproduo(emvezdecoleta)dealimentoseaos
demaissereshumanosparaaconstruoderegraseinstituiesdavidasocial.
Tudoissopodeserrealizadoporseresdeambosossexose,emboraseja
convencionalmenteaceitoqueapalavra"homem"incluiosintegrantesmasculinose
femininosdaespciehumana,aocontrriodoqueacontececomoutrosanimais,um
preconceitoestruturaldalnguainglesaentreoutrasrevelaumaperniciosatendnciaa
atribuiraosmachostodasasqualidadesquepretensamentenostornamhumanosea
caracterizaracondiofemininasejapelaausncia,sejapelodesenvolvimento
relativamentemaisfracodetaisatributos.Essatendnciasetornapatentenomitode
origemdo"homemcaador",segundooqualseatribuiaumaatividadeexclusivamente
masculinaabuscadecarnedecaaoestmuloseletivoparaaemergnciasimultnea
dafabricaodeferramentas,dalinguagemedaintelignciaracional,colocandose,

portanto,osmachosnavanguardadaevoluohumana(porexemplo,Laughlin,1968).No
minhaintenoprosseguirnadiscussodessetemaaqui,masapenasmencionloafim
dealertaroleitorparaasrepercussesdeumaantigatesequeafirmaasuperioridadedos
homenssobreasmulherescomoumreflexonaturaldasuperioridadedacondiohumana
sobreaanimalidade.
Umtemaquemeinteressamaisdepertoaobjeocomumentelevantadacontraas
tentativasdeinstaurarumRubicoseparandooshumanosdasdemaisespciesdoreino
animal,equesebaseianaafirmaodequeasdiferenasentreosseressomaisdegrau
doquedeespcie.Osdefensoresdessaopinio,chamadosdegradualistas,alegamque,
emboraalinguagemhumanapossaserextremamenteverstil,elanodifere
fundamentalmentedossistemasdecomunicaousadosporoutrosanimaissendoassim,
perfeitamentelegtimofazerreferncia"linguagensdosanimais".Namesmalinhade
raciocnio,emboraconcordandoemqueossereshumanostmumaintelignciasuperior,
osgradualistasalertamcontraasubestimaodaintelignciadosoutrosanimaisque,por
sinal,tendemmuitomenosacometererrosdoquens.Emborareconhecendooalcancee
acomplexidadesemparalelosdosdesgnioshumanos,osgradualistasobservamqueas
habilidadesconstrutivasdeanimaisnohumanosnopodemsernegligenciadas.Insistir,
contratodasasevidncias,naexistnciadelinguagem,intelignciaeengenhosidadenos
animais,afirmarqueossereshumanoscontinuamsendodiferentesemespcie,dizemos
gradualistas,adotarumaatitudeantropocntricainsensata,quenodeveriatercabimento
napesquisacientficaracional(Griffin,1976).
Aacusaodeantropocentrismomereceumexamecuidadoso.Nadahdeantropocntrico
naafirmaodasingularidadedaespciehumana,pois,comojmencionei,todaespcie
biolgicasingularaseumodo.Masserqueacombinaodosvriosatributos
essenciaisdacondiohumanaqueciteiacimalinguagem,razo,autoconscinciae
imaginaosimblicanospermitedescreverumanicaespciecapazdesatisfazeros
cnonesdahistrianatural?Certamenteno.Poisaquelesatributosnooferecem
informaoalgumasobreostiposdeidiossincrasiasmorfolgicasoucomportamentaisque
permitemaosnaturalistasreconhecerindivduoscomopertencentesaumaououtra
espcie.Arazo,porexemplo,nopodeserconsideradaum"traodistintivo"emigualdade
decondiescomobipedalismo,opolegaroposto,areceptividadesexualduranteoano
todoeaausnciadecauda.Abemdizer,abuscadeatributosdefinidoresdahumanidade
notemsidomotivadapelointeresseemdescreveroqueossereshumanosso,da
mesmamaneiracomodefinimos,porexemplo,oselefantesouoscastores.Narealidade,
essabuscadecorredodesejodedefiniroquesecostumachamardecondiohumana.O
bipedalismo,opolegaropostoeoutrosatributossopropriedadestpicasexibidaspela
grandemaioriadossereshumanos,domesmomodoqueoselefantestmtrombaseos
castorescavamdiques.Razoeconscincia,aocontrrio,soqualidadesessenciais
existnciahumana.Aprimeirabaseiaseemdadosdaobservaoemprica,asegunda
decorreinteiramentedeumprocessointrospectivo.
Oantropocentrismocontestadopelosgradualistasaquelequeconsideraa"condio
humana"comoumestadodeexistnciadotipotudoounada,somenteabertoaos
membrosdaespciehumanae,porconseguinte,negadoatodososdemaisanimais.Um
antecedentedessainterpretaoencontrasenataxionomiadeLineu,estabelecidaem
SystemaNaturae,de1735,naqualogneroHomosituadodentrodeumaclassificao
dosanimaisquesebaseiaemaspectosvisveis,comonmerodededosdasmosedos

ps,masespecificadapelaexignciade"Nosceteipsum""conheaporsimesmo"
(Bendyshe,1865,p.422).Voltesuaatenoparadentrodesi,desuaalma,enopara
fora,paraanatureza,dizLineu,avocencontraraessnciadossereshumanos.Isso
significapensarasingularidadehumanadeumaformanitidamentedistintadasingularidade
deoutrasespcies.Eafirmarqueossereshumanosnosodiferentesdoselefantesda
mesmamaneiraqueoselefantessodiferentesdoscastores,pois,enquantoasegunda
diferenaseproduznocontextodaanimalidade,agrandeimportnciadaprimeiraestem
tambmcolocaroshumanosmuitoalmdaanimalidade,demodoqueadistinoentre
elefantes(oucastores)eossereshumanosapareceapenascomoumainstnciaparticular
dadistinogeralentreanimalidadeehumanidade.
Podemosagoraentenderporque,nomundoocidental,pessoasinteligentescontinuam
recorrendoexistnciadeatributosessenciaisdahumanidadeafimdedeterminara
singularidadedoHomosapiens.Arazodissoaassociaopopularentreasnoesde
espciehumanaecondiohumana,aquenosreferimosantes,eque,porseuturno,
resultadeumafusoideolgicadoconceitodeindivduobiolgicocomodesujeitomoral,
oupessoa.Namedidaemqueosdoisconceitosforemdevidamentediferenciados,a
espciehumanapoderserdefinidaemtermosgenealgicos,comoqualqueroutra
espcie,semnecessidadedeapelarparaqualidadesessenciais.Acondiohumana,por
outrolado,podeserdescritasegundoessasqualidades,semprjulgaraextensoemque
sereshumanosbiolgicosououtrosanimaisdefatodelaparticipam.Ograndeinteresse
dosgradualistasestemavaliaressaextenso,afirmandoqueossereshumanosdiferem
dosoutrosanimaisemgrau,enoemespcie.Emvezdeconceberemahumanidade
comoumestadodetudoounada,elesavemcomoumaescalacontnuaquemedeo
desempenhorealdepopulaesanimaisehumanas.Nosetratadeterounoter
linguagem,razo,conscincia:deacordocomosgradualistas,osanimaispodemsermais
oumenosdotadosdessasaptidesouqualidades.
Oschimpanzsgeralmentealcanamumaposiomuitoprximadossereshumanos
nessaescala.Umaquantidadeextraordinriadeesforojfoiinvestidaemafagaros
chimpanzsparaconvenclosadarprovasdeaptidoparadiscernirasoluode
problemas,depossuremumesboodeconscinciaeumarudimentarcompetncianouso
dalinguagem.Osanimais,atcertoponto,tmcorrespondidosexpectativas,oque
suficienteparacausarenormesurpresaeeventualmenteconsternaoentreos
observadoreshumanose,aomesmotempo,induziraumaboadosedeceticismoquanto
validadedosresultadosexperimentais.Masatomaisprdigodoschimpanzsnochega
aospsdoshumanosadultos.Emcomparaoconosco,nosurpreendequeos
chimpanzsnosesaiammuitobemcomohumanos,masasemelhanatograndeque
tendemosaencarlosdamesmamaneiraqueMonboddoviuosorangotangos:comoseres
humanosincompletos,enocomomacacoscompletos.Vemosumacrianahumanaem
cadachimpanzmaduroeporissootratamoscomose
fosseumcasodedesenvolvimentointerrompido.
Muitosantroplogosdesconfiam,comrazo,dessaavaliao(Tapper,1988,pp.579).Em
primeirolugar,observamquehnomuitotempoossereshumanos"primitivos"eram
vistosdamesmamaneira,comoserescujoaspectodehumanidadeaindaestavapouco
desenvolvido:linguagemrelativamentepobre,intelignciaprracionalecapacidadede
autodomniomuitolimitada.Emsegundolugar,essesantroplogosassinalamqueaqueles
de"ns"quecomparamosoutrosanimais"conosco"norepresentamoconjuntoda

humanidade,massimumpequenoehistoricamenteatpicosegmentodasociedade,isto,
aclassemdiaurbanadoquedenominamos"sociedadeocidentalmoderna".Desdea
pocaemqueThomasHuxley(1894)popularizouanoodesuperioridadedoeuropeu
modernosobreoselvagemcomoequivalentesuperioridadedestesobreomacaco,
supondose,portanto,inexistenteumadescontinuidadenapassagemdoanimalparao
homem,atesegradualistatemsereveladocarregadadeumfortedesvioetnocntrico,em
outraspalavras,eivadadopressupostodequeosnicospadresverdadeirose
universalmenteaplicveissoaquelesadequadosanossaprpriasociedade.Emalgum
pontoremotodaescaladegradaesqueculminouno"homemcivilizadomoderno"
superiormenteinteligente,cientificamenteesclarecido,conscientementeliberadoe,
obviamente,machosesupunhaqueosmelhoresmacacosdisputavamcomospovosmais
primitivosumaposiodeprecedncia.Aindahoje,emnossossonhosdeencontrarvida
inteligenteemoutrosplanetas,supesequeospadresdeprogressodosextraterrestres
sejamiguaisaosnossos,mesmoqueelestenhamnossuperado,apontodenosfazer
parecerprimitivosemcomparaocomeles.

Etnocentrismoeantropocentrismodopontodevistadasdiferenasanimalhomem.O
diagrama4aesquerdailustraatesegradualista:umanicaescaladeprogressoabsoluto
levadosmacacosaoshomens"primitivos"edestescivilizaomoderna.Odadireita
mostraateseoposta,dorelativismocultural:formasculturaisdiversas,nenhumadasquais
podeserconsideradamaisavanadadoqueaoutra,sosuperpostasaumsubstrato
universaldeanimalidade.

Atentossevidnciasdadiversidadecultural,osantroplogosinsistememquehtantos
padresdehumanidadequantodiferentesmaneirashumanasdeexistirequenoh
fundamentoalgumsenoopuropreconceitoparaatribuirautoridadeuniversalaqualquer
conjuntodepadres.Contudo,osantroplogossustentamqueessamesmadiversidade
manifestaodeumaessnciahumana,aaptidoparaacultura,quesepararadicalmente
oshomensdosanimais.Orelativismoculturaldosantroplogos,suaconcepodeques
possvelcompreenderacondutadequalquergrupodesereshumanosrelacionandoaaos
padresprpriosdaculturaespecficaaquepertenceessegrupo,parecebasearse
exatamentenomesmotipodeconcepoantropocntricadasingularidadehumana
contestadapelosgradualistas.
Agravidadedodilemaimplcitonesseraciocnioestemquepareceserimpossvelderrotar
oetnocentrismosemcairnoantropocentrismoeviceversa.Reivindicandoaexistnciade
diferenasdegrau,ogradualismonopodedeixardepostularumaescalauniversalde
progresso,emrelaoqualoshomenseosoutrosanimaissosituadosemposiesde
"mais"ou"menos".Se,noentanto,recusamosessaescalaporcontadoetnocentrismo
implcitoemseucritriodeprogresso,ficamoscomumaconcepoantropocntricada
humanidadecomoumacondiodetudoounada,quenoadmitenenhumavariaode
grau,masirrestritamentevarivelemseusmodosdeexpresso.Essedilema,
esquematizadonoGrfico(pginaanterior),encontrasenabasedeboapartedodebate
atualentreosbilogosevolucionistas,quedonfasecontinuidadeentreoshumanose
outrosanimaiserelutamemaceitardiferenasdeespcie,eosantroplogos,que

permanecemapegadosaumavisodualistadahumanidade:empartenatureza,emparte
cultura.
Acreditoquenossoproblemaprincipalsejaresolveressedilema,reconciliaracontinuidade
doprocessoevolutivocomaconscinciadevivermosumavidaquesecolocaalmdo
"meramenteanimal".Issonopodeserrealizadopelareduodoestudodahumanidade
sejaaumapesquisadanaturezaeevoluodaespcieHomosapiens,sejaauma
investigaodacondiohumanaconformemanifestadanaculturaenaHistria.Nossa
metadeveriasertranscenderaoposioentreessasconcepesquetmsemantido
tradicionalmentecomoterritriosexclusivosdacincianaturaledashumanidades.Em
outraspalavras,precisamosestudararelaoentreaespcieeacondio,entreseres
humanoseserhumano.Nesteartigodemonstreinosqueessarelaonosimples,
quantoquetemossidoimpedidosdeformularasquestesrelevantesdevidoao
pressupostodequeasduasnoesdehumanidadesoessencialmenteequivalentes,que
acondiodefineaespcie.Parapesquisarumarelaodevesecomeardistinguindoos
termosqueelavincula.Nossacinciadahumanidadedeve,porconseguinte,ser
reformuladacommaispreciso,comoumacinciadarelaoentreduashumanidades,
entreumaespciebiolgicapeculiaresuascondiessociaiseculturaisdeexistncia.

TraduodeVeraPereira

NOTAS
*"HumanityandAnimality",inTimIngold(ed.),CompanionEncyclopediaofAnthropology,
Londres,Routledge,1994,pp.1432.
1.OstrechospertinentesdolivrodeHoppius,Anthropomorpha,estoreproduzidosem
traduoparaoinglsemBendyshe(I865,pp.44858).
2.UmaexcelenteexposiodasidiasdeMonboddo,comparativamenteaseus
contemporneos,encontraseemReynolds(1981,pp.3842).

3.AgradeosaudosaNancyTannerporterdespertadominhaatenoparaesselivro
maravilhoso.
BIBLIOGRAFIA
BENDYSHE,T.(1865),"TheHistoryofAnthropology",MemoirsoftheAnthropological
SocietyofLondon.vol.I(18634),pp.335458.

BOCK,K.(1980),HumanNatureandHistory:aResponsetoSociobiology.NovaYork,
ColumbiaUniversityPress.

BUFFON,condede(GeorgesLouisLeclerc).(1886),NaturalHistory(2volumes).Traduo
deW.Smellie.Londres,ThomasKelly.

BURNETT,James(LordMonboddo).(1773),OftheOriginandProgressofLanguage.Vol.I.
Edimburgo,KincaidandCreech.

CLARK,S.R.L.(1988),"IsHumanityaNaturalKind?",inT.Ingold(ed.)WhatisanAnimal?
Londres,UnwinHyman.

CUPPY,W.(1931),HowtoTellYourFriendsfromtheApes.NovaYork,HoraceLiveright.

DARWIN,Charles.(1872),TheOriginofSpecies.Londres,JohnMurray.

EISENBERG,L.(1972),"TheHumanNatureofHumanNature",Science1761238.

FOLEY,R.A.(1987),AnotherUniqueSpecies:PatternsinHumanEvolutionaryEcology.
Harlow,Longmans.

GRIFFIN,D.R.(1976),TheQuestionofAnimalAwareness:EvolutionaryContinuityor
MentalExperiente.NovaYork,RockfellerUniversityPress.

HALLOWELL,I.(1960),"OjibwaOntology,BehaviorandWorldView",inS.Diamond(ed.),
CultureinHistory:EssaysinHonorofPaulRadin.NovaYork,ColumbiaUniversityPress.

HULL,D.(1984),"HistoricalEntitiesandHistoricalNarratives",inC.Hookway(ed.),Minds,
MachinesandEvolution.Cambridge,CambridgeUniversityPress.

HUXLEY,ThomasHenry.(1894),Man'sPlaceinNatureandOtherEssays.Londres,
Macmillan.

INGOLD,Tim.(1988),"Introduction",inT.Ingold(ed.),WhatisanAnimal?.Londres,Unwin
Hyman.

________.(1989),"TheSocialandEnvironmentalRelationsofHumanBeingsandOther
Animals",inVStanden&R.A.Foley(eds.),ComparativeSocioecology:theBehavioural
EcologyofHumansandOtherMammals.Oxford,BlackwellScientific.

KANT,Immanuel.(1952),CritiqueofJudgement.TraduodeJ.C.Meredith,Oxford,
ClarendonPress.

LAUGHLIN,W(1968),"Hunting:AnIntegratingBiobehaviorSystemandItsEvolutionary
Importante",inR.B.Lee&I.Devore(eds.),MantheHunter.Chicago,Aldine.

LEACH,E.R.(1982),SocialAnthropology.Londres,Fontana.

LUBBOCK,SirJ.(1865),PrehistoricTimesasIllustratedbyAncientRemainsandthe
MannersandCustomsofModernSavages.Londres,Williams&Norgate.

MEDAWAR,PB.(1957),TheUniquenessoftheIndividual.Londres,Methuen.

REYNOLDS,P.C.(1981),OntheEvolutionofHumanBehavior:TheArgumentfromAnimal
toMan.Berkeley,UniversityofCaliforniaPress.

TAPPER,R.(1988),"Animality,Humanity,Morality,Society",inT.Ingold(ed.),Whatisan
Animal?.Londres,UnwinHyman.


WILLIAMS,R.(1976),Keywords:aVocabularyofCultureandSociety.Londres,Fontana.

RefernciasAdicionais
BOCK,K.E.(1980),HumanNatureandHistory:aResponsetoSociobiology.NovaYork,
ColumbiaUniversityPress.

CLARK,S.R.L.(1982),TheNatureoftheBeast:AreAnimalsMoral?.Oxford,Oxford
UniversityPress.

EISENBERG,J.F.&DILLON,W.S.(eds.).(1971),ManandBeast:ComparativeSocial
Behavior.Washington,D.C.,SmithsonianInstitution.

GRIFFIN,D.R.(1976),TheQuestionofAnimalAwareness:EvolutionaryContinuityor
MentalExperiente.NovaYork,RockfellerUniversityPress.

HIRST,P&WOOLEY,P(1982),"BiologyandCulture",SocialRelationsandHuman
Attributes,laparte.Londres,Tavistock.

HORIGAN,S.(1988),NatureandCultureinWesternDiscourses.Londres,Routledge.

INGOLD,Tim(ed.).(1988),WhatisanAnimal?Londres,UnwinHyman.

LEACH,E.R.(1982),"HumanityandAnimality",SocialAnthropology,cap.3.Londres,
Fontana.

LEEDS,A.&VAYDA,A.P(eds.).(1965),Man,CultureandAnimals.Washington,D.C.,
AmericanAssociationfortheAdvancementofScience.

MANNING,A.&SERPELL,J.(eds.).(1993),AnimaisandSociety:ChangingPerspectives.
Londres,Routledge.

MIDGLEY,M.(1979),BeastandMan:theRootsofHumanNature.Brighton,Harvester
Press.

_________.(1983),AnimaisandWhyTheyMatter:aJourneyAroundtheSpeciesBarrier.
Harmondsworth,Penguin.

REYNOLDS,P.C.(1981),OntheEvolutionofHumanBehavior:TheArgumentfrom
AnimalstoMan.Berkeley,UniversityofCaliforniaPress.

SEBEOK,T.A.&UMIKERSEBEOK,J.(eds).(1980),SpeakingofApes:aCriticalAnthology
ofTwowayCommunicationwithMan.NovaYork,PlenumPress.

SERPELL,J.(1986),IntheCompanyofAnimals:,aModeloftheTransitionfromApeto

HumanandtheReconstructionofEarlyHumanSocialLife.Cambridge,Cambridge
UniversityPress.

WALKER,S.(1983),AnimalThought.Londres,Routledge&KeganPaul.

WILLIS,R.G.(1974),SignifyingAnimals:HumanMeaningintheNaturalWorld.Londres,
UnwinHyman.

Potrebbero piacerti anche