PLATONI

427-347 p.e.s.

Platoni qe filozof, shkenctar, dhe shkrimtar antik helen. Ai vinte nga nj

familje e cila ishte fisnike si nga ana e nns po ashtu edhe nga ana e
babait. Pasi i vdiq babai, nna e tij u rimartua me nj burr tjetr, poashtu
nga klasa fisnike. Platoni u rrit n nj atmosfer demokratike, mirpo bindjet
e tija rreth demokracis u lkundn pasiq qeveria demokratike athinase e
asaj kohe i shqiptoi filozofit tjetr t madh helen, Sokratit, dnimin me
vdekje. Pas ktij vendimi, Platoni themeloi nj shkoll (Akademin), q t
msonte drejtsin dhe virtytin, n kt mnyr ai formoi lidhje me filozoft
e Italis Jugore si dhe me filozoft e Sicilis. Ai u trhoq nga ambiciet e tija
pr tu br politikan duke u fokusuar n akademin e tij n mnyr q t
msonte disiplinat sokratike. N vitin 367 p.e.s. n kt akademi u fut edhe
filozofi tjetr i shquar helen, Aristoteli.
sht pikrisht kjo periudh gjat s cils Platoni do ta nxirrte n pah
teorin e tij shoqrore e cila u b e njohur si Rebublika e Platonit, n t
ciln ai bn nj lloj bashkdyzimi n mes politiks dhe idealit (utopis).
Platoni qe nj shkrimtar mjaft frytdhns. Ai shkroi shum vepra t cilat
historiant i grupuan n tetralogje1, q mendohet se kan qen 9 t tilla (me
36 punime).
N dialogjet e para platonike Sokrati luajti rol qendror, por m pas, n
punimet e mvonshme, roli i Sokratit qe thjesht rol dytsor, ndrsa Platoni
filloi ta konsideroj veten n plan t par. Platoni n vazhdimsi i vuri n
dyshim dhe i kritikoi idet rreth rregullit shoqror, por jo vetm; nga kta
kritika nuk shptuan edhe vet idet dhe shqyrtimet e msuesit t tij,
Sokratit.

1 Tetralogjia (greq. - katr dhe - fjal,ligjerat) sht nj vepr e prbr, e cila ndahet n
katr pjes t ndryshme. Emri rrjedh nga teatri i athershm Attik, n t ciln nj tetralogji qe nj grup prej tre
tragjedive, e ndjekur m pas nga nj satir, t gjitha nga nj autor, q shfaqeshin n festivalin dionisian, e cila
mbahej pr nder t zotit Dionis, n qytetin e Athins. (Rush Rehm - Greek Tragic Theater, Routledge).

Ebu Ala el Maarri -

973-1039 e.s.

Emri i tij i plot qe Ahmed ibn Abdullah ibn Sulejman et-Tenukhi 2. El

Maarri qe pjestar i fisit t njohur arab, fisit Tenukh, e cila ishte nj nga fiset
e shumta t Jemenit.
Lindi n Maarrat Numan, Siri, nga nj baba dijetar dhe fisnik. N moshn
katr vjeare e kaploi verbria, por zgjuarsia dhe memoria e tij e ndihmuan
t msoj prmendsh at q e dgjonte. Ai filloi t thur poezi q nga
mosha 11 vjeare, mirpo kur mbushi katrmbdhjet vje humbi babain. N
moshn 2o vjeare iu prkushtua studimit t gjuhs dhe letrsis arabe.
El Maaari jetoi pr nj koh me murgjit e manastirit t Latakias, ku msoi
pr bazat e Krishterimit dhe Judaizmit. Ktu ai pati diskutime t ndryshme
me murgjit rreth shtjeve t ndryshme fetare dhe pas ksaj periudhe El
Maarri filloi q fet ti shikoj me nj sy dyshues. M pas ai udhtoi drejt
Bagdadit, qendra e filozofis dhe shkencs s asaj kohe, ku msoi filozofin
helene dhe urtsin (mistikn) hinduse. Gjat qndrimit n Bagdad ai u godit
edhe nga nj katastrof tjetr, nna e tij ndroi jet. Kjo ngjarje e dshproi
tepr El Maarin, duke e uar at drejt izolimit. Ai e quajti veten si nikoqiri i
dy burgjeve: i verbris dhe i shtpis.
Ky poet e filozof, edhe prkundrejt vuajtjeve, vazhdoi n shtpin e tij me
studime dhe shkrime, por pr fat t keq pjesa m e madhe e ktyre
punimeve humbn gjat kryqzatave.
Librat e tij q arritn ti mbijetojn kohs jan:
1. Divani q prmban poezit e tij rinore.
2. Divani q prmban poezi nga vitet e tij t mvonshme.
3. Libri nj nga ata tregime q konsiderohet unike n letrsin
arabe.
4. Libri .
2 Shkronja kh sht shkruar me qllim q ti korespondoj shkronjs t alfabetit
arab.

5. Libri enciklopedi shkencore dhe filozofike e prbr nga 100

vllime.
El Maarri shkroi gjithashtu libra q shpjegonin poezi t poetve t njohur,
si:
1. pr poetin El Mutenebbi ()(
2. pr poetin El Buhturi ()
3. pr poetin Ebi Temmam () (
Sa pr besimin e poetit dhe filozofit, El Maarrit, ekzistojn kundrshti n
mesin e studiuesve. Disa pohojn se ai qe sufi, ndrsa ca t tjer pohojn se
ai qe jobesimtar (kafir), por kryesisht mund t pohohet se ai qe nj mendje e
lir. Disa nga poezit e tij shfaqen thellsisht fetare e disa t tjera shfaqen
thellsisht heretike. Ai refuzoi t martohej pr shkak se nuk dshironte q
fmijt e tij t vuanin si ai.
El Maarri sugjeroi q t shkruhej mbi varrin e tij, si epitaf:
Kjo qe padrejtsia e babait tim ndaj meje edhe pse un nuk qesh i padrejt
ndaj askujt.

Ibn Sina

980-1036 e.s.

Ibn Sina qe filozof, edukator, psikolog dhe mjek, i njohur me epitetin si

Sheikhu Reis. Emri i tij i plot qe Ebu Ali el Hasan ibn Abdullah ibn Sina.
Ai lindi n nj fshat t quajtur Afshana, e cila gjendet n afrsi t qytetit t
Buharas, n pjesn jugore t Uzbekistanit t sotm. Studioi shkencat
legjislative dhe filozofike; ai u b nj autoritet i padiskutueshm rreth
mjeksis, astronomis, matematiks dhe filozofis, dhe e gjith kjo prpara
se t mbushte t njzetat. Nga t arriturat e tij t shumta mund t
prmendim: studime rreth qarkullimit t gjakut dhe anatomis s zemrs,
vrojtime rreth pneumonis dhe pleurit, rrezikshmris s meningjitit,
prshkrimin e sistemit t tretjes etj.
Ibn Sina shklqeu n vrojtimet e tij rreth smundjeve neurologjike,
gjithashtu vmendjen e tij trhoqn edhe format e ndryshme t paralizs si
paraliza e pjesshme dhe paraliza e fytyrs. Ai qe i pari q theksoi se edhe
kockat dhe truri mund t jen cak i tumoreve. Shpjegoi gjithashtu edhe
simptomat dhe rreziqet e kancerit t mitrs si dhe simptomat e gurve n
fshikzn e urins, t cilat pr nga saktsia jan shum afr dijeve
bashkkohore.
Ibn Sina njihte anatomin e syve si dhe kanalin lakrimal. Qe i pari mjek i
cili injektonte nn lkur si dhe i pari q prdori anestezin n operacion, n
kohn kur mjekt e tjer bashkkohanik i lidhnin pacientt e tyre n ndonj
dru dhe i fshikullonin gjersa t nxirrnin djallin nga trupat e tyre.
Ibn Sina ka disa shkrime t cilat jan t strmbushura me dije nga urtsia
(tesavufi), filozofia dhe dijet fetare. Kta dije jan msuar npr universitetet
europiane, dhe sot e ksaj dite msohen npr universitetet katolike. Ndikimi
m i theksuar i Ibn Sinas vjen nga libri Ligji i Mjeksis ( ) ( i cili
vazhdon t ngel tem studimi dhe vazhdoi t ngel si referenc pr mjekt

e universiteteve botrore deri n fund t shek. XVIII. Librin Kanuni, mjeku

kanadez, William Osler, e prshkruan si libr t shenjt.
Pr nj periudh t gjat ky libr sht prkthyer n gjuhn latine mirpo
edhe kopja e saj n gjuhn origjinale (arabe) sht ruajtur, ajo gjendet n
muzeun e Parisit dhe llogaritet si margaritar i cili nuk zvendsohet me asnj
mim.
Si nj pedagog mendimet e tija jan ende valide, kur ai rekomandon se
interesat e fmijve duhet t merren n konsiderat, veananrisht n vitet e
para; se fmijt duhet t inkurajohen pr ti zhvilluar aftsit e tyre. Librat e
tij thelbsor jan esh-Shifa, en-Nexha, dhe Ligji i Mjeksis.
Ibn Sina ndrroi jet n Hamadan t Persis.

El Esfahani

1125-1201 e.s.
Emri i tij i plot qe Muhammed bin Muhammed el Imaduddin El Esfahani.
Lindi n Isfahan, n pjesn qendrore t Iranit t sotm. Studioi fik, hadith dhe
letrsi; n moshn pesmbdhjet vjeare udhtoi n Bagdad ku edhe u fut
n shkolln Nizamijje, pastaj u kthye prsri n Isfahan.
N vitin 1156 El Esfahani u emrua nga ana e vezirit Jahja ibn Habiir
prfaqsues n Buset pastaj n Basra. Kur veziri vdiq, ai u arrestua por dhe u
lirua shpejt, dhe pas ksaj ai n vitin 1167 udhtoi pr n Damask. Ktu ai
kontaktoi Nurudin Zenk-in, u caktua si sekretar i tij dhe u emrua si kreu i
shkolls Nurijje e cila m von pr nder t El Esfahanit u emrua shkolla
Imadijje. M pastaj u caktua si sekretari kryesor i cili ishte prgjegjs pr t
gjith korespondencn.
Pas vdekjes s Nurudin Zenk-it, situata e tij u b e pasigurt, me nj gjendje
t rnduar udhtoi drejt Mosulit. Kur El Esfahani dgjoi pr Salahuddin Ejubin,
sunduesin e Siris dhe Egjiptit, kontaktoi me t dhe u caktua si nj nga
ministrat e tij, por pas vdekjes s Salahuddinit, ai udhtoi shpesh n mes
Siris dhe Egjiptit. Pozit e tij ishin t njohura pr gjatsin e tyre. Poezit m
madhore t El Esfahanit u shkruan gjat luftrave t kryqzatave.

et-Taberiu

805-890 e.s.
Emri i tij i plot qe Ebu Xhafer Muhammed bin Xherrir et-Taberiu. Ai lindi n
Persi dhe pas udhtimeve t shumta u vendos n Bagdad, Irak.
Et-Taberiu u b autor i famshm n histori dhe qe elekuent n prshkrimin
e historis islame. Librat e tij jan:
1. Historia e popujve dhe mbretrve ( ) - n t ciln ai shkroi
historin muslimane q nga koha e Hixhrit deri n shek. 13 hixhri.
2. - histori pr sahabt q ran shehid npr luftra.
3. libr tefsiri.
4. ( libr rreth fukahave (ligjvnsve
musliman).
et-Taberiu ndrroi jet n Bagdad, n vitin 890 e.s.

Imam el Eshari -
873-935 e.s.

Emri i tij i plot qe Ebu el Hassan ibn Musa el Eshari. Lindi n qytetin e
Basra-s, Irak. Ai njihet pr filozofin e tij t kelamit dhe qe nj ndr
polemistt e par. Imam el Eshari qe filozofi i par arab i cili prshkroi
atomin si nj trup shum t vogl, i cili ka gravitet t veant, nuk mund t
prshkohet si dhe nuk ka form por z nj hapsir t caktuar.

Ai qe kreu i doktrins pa si ose pse, q do t thot se ai ishte q feja t

pranohet pa pyetur rreth saj. Kjo doktrin ndihmoi n forcimin e besimit tek
besimtart n periudhn e mesjets.
Historiant llogarisin rreth treqind libra t shkruar nga Imam El Eshari, prej
librave t tij m t njohur jan:
1. El Sharh ue Tefsir () .
2. El Lammi ().
3. Mekaletul Islamijjin.