Sei sulla pagina 1di 276

Digitized by the Internet Archive

in

2011 with funding from


University of Toronto

http://www.archive.org/details/cronachevenezianOOmont

ISTITUTO STORICO
ITALIANO

FONTI
1>EK

LA

STORIA D'ITALIA
PUBBLICATE

DALL'ISTITUTO STORICO

ITALIANO

SCRITTORI

SECOLI X-XI

ROMA
NELLA SEDE DELL'ISTITUTO

PALAZZO DEI LINCEI, GI CORSINI,


ALLA LUNGARA
189O

CRONACHE VENEZIANE
ANTICHISSIME
PUBBLICA T E
CURA

GIOVANNI MONTICOLO

VOLUME PRIMO

ROMA
FORZANI E

C.

TIPOGRAFI DEL SENATO

PALAZZO MADAMA

90

NOV 1 71947
13785

DIRITTI RISERVATI

PREFAZIONE

i.

Le cronache veneziane antichissime di questa

Le cronache composte a Venezia

collezione.

e nelle altre

citt

del ducato dai tempi pi antichi sino al secolo xiv sono

molto diverse nel metodo e nella natura del racconto da


quelle del

doge Andrea Dandolo, e siccome anche

parte rappresentano quasi


principe
cos

si

compose

la

tutti gli

maggiore

possono raccogliere

cordano

le

quali quel

col titolo di

Cro-

esse hanno relazioni

agiografie e pi di tutte quelle che

scoperte

le

Con

gran

opere storiche,

sue

delle

un gruppo

in

nache veneziane antichissime.


molto strette

elementi con

in

delle reliquie e

Venezia, perch illustrano molti

il

ri-

loro trasporto a

della storia politica

fatti

e civile e in gran parte furono note al Dandolo, princi-

palmente nelle compilazioni

di

frate

Paolino,

Iacopo da

Voragine e Pietro Cal da Chioggia.


Delle cronache antichissime sono comprese in questo

volume
il

la

Cronica de singulis patriarchis nove Aquileie,

cosi detto

Giovanni,

le

Chronicon

Gradense

quali furono

tempo e hanno

in

comune

l'opera del diacono

composte quasi nel medesimo


il

lungo passo

intorno al

si-

MONTICOLO

G.

Vili

nodo convocato a Grado


aggiunto ad esse

il

Ho
579 dal patriarca Elia.
una brevissima narrazione

nel

testo

di

intorno alle origini del patriarcato di Grado, la quale

ma

trova in codici anteriori al secolo xiv,

si

estratto di

tinue reminiscenze stilistiche.

contenere anche
gelista

pi antiche agiografie intorno all'evan-

le

Marco, e principalmente

primi

periodi

Translatio che mi ha

la

cronaca

della

di

la

lezione

mutazioni di materia e di forma;


in tanti

compierne

tuto

ma

quasi

quelle

senza

scritture

ci

esemplari che non ancora ho po-

non mi

e d'altra parte

collazione,

la

primitiva

Giovanni interpolati

dall'anonimo nel principio del suo racconto

sono pervenute

con con-

volume avrebbe dovuto

Il

dato qualche sussidio per ristabilire


nei

un breve

Gr adense

una parte del Chronicoji

non

sembrato opportuno pubblicare

la sola

Translatio, perch

esse sono, per cosi dire, l'una in continuazione dell'altra

con

loro riferimenti e richiami e rappresentano

successivi della leggenda di

tempi pi remoti

al

Marco

s.

nella

momenti

Venezia dai

secolo xiv.

II.

La Cronica de

Nella serie delle opere raccolte in questo volume

1.
il

singulis patriarchis nove Aquileie.

primo posto spetta

alla

Cronica de singulis. patriarchis

nove Aqnileie, che fu pubblicata in parte


nella

sua integrit dal Waitz

Germ.

hist.

Mon. Germ.

hist.

Mori.

2
,

e sino dal

Script.

Vili, 45-47.

Script.

Langob.

et

dal

tempo

hai. pp. 393 Sgg.

Pertz
di

'

Marco

PREFAZIONE.
come

Foscarini venne considerata

Essa

nache veneziane \

247, donde furono

gi

esemplari

altri

Roma

di

segnato

145,

xvn e xvm

nei secoli

tratti

XI,

gli

e per l'edizione venne condotta princi-

palmente secondo
Il

pi antica tra le cro-

la

legge per intero nel codice

si

Barberini

biblioteca

della

IX

testimonianza di quel manoscritto

la

codice membranaceo, in foglio piccolo

(22X

3
.

3X'6),

e contiene nelle prime cinque carte la cronaca e nelle se-

guenti

Ivone

La

Compendium

il

ma

Chartres,

di

sempre

scrittura

ecclesiasticarum

ne furono strappati

l'opera sua prima della

Cronica ricordata

avvenuta verso

ma

triarca,

fogli.

xi

ma

met

copista non cominci

il

del secolo xi, perch nella

morte del patriarca Orso Orseolo

la

tempo

quel

margine alcune

nel

gli ultimi

di

stessa dal principio alla fine e

la

forme del secolo

rivela le

nstitiitionum

durata

sulla

postille

amanuense aggiunse

L'

ciascun pa-

di

non hanno valore, perch ripetono

dati nu-

mano-

merici che

si

leggono nel testo della cronaca.

scritto

non

ci

presenta l'opera nella sua forma genuina,

perch

la

serie dei

met del secolo

xi,

patriarchi giunge

mentre

la

cronaca era stata usata nei

Storia della letteratura veneziana, Venezia, Gattei,

Cod. Vat. 3922,

milis

chronica extat in

prorsus

cod. Barberini

xvn, a

XL,

14, sec.

xvm,

tamente dal codice Barberini

XXIV,

a ce.

ma

Per

loc. cit.;

Waitz, Ueber

immigr anioni
Cf.

codice
a ce.

I,

375;

1-6;

1854,

119.

p.

nota marginale:

Barberini n. 247

due apografi derivano

si;

diret-

con ommissioni ed errori; cod. Fontanini

Comunale

di S.

Daniele del

Friuli.

cit.

nove Aqaileie

das Chronicon Gradense

Cipolla, Ricerche

nella laguna in Archivio

Ughelli,

la

bibliothecae

la Cronica de singulis patriarchi

Neues Archiv,

24-28, con

142-152, presso la biblioteca

Cf. anche Foscarini, op. e loc.


3

ce.

esso sino alla

in

sec.

Il

0$

Foscarini, op. e

cod. Vatican. Urb.

tradizioni intorno

Veneto, fase.

Italia sacra, 2* ed.

4-03
.Fi

sulle

im

cf.

V, 1139,

58, p.
i

JI 7-

alle

342 sgg.

440 in
antiche

MONTICOLO

G.

primi anni del secolo xi per

Gradense come

nicon

composizione del Chro-

la

Vaticano Urbi-

risulta dal codice

io32\

nate 440, che per certo fu anteriore all'anno


fatti

Chi'onicon

il

Gradense, come noto, contiene una

gran parte dell'opera e forse


anche

rimanente

la

In-

ma

2
;

ne comprendeva

in origine

da esso non deriv

Barberini, perch nel manoscritto Urbinate

codice

il

manca

lungo

il

passo intorno all'eretico patriarca Fortunato, e per l'ommissione l'ultimo


parte

periodo non ha senso,

mentre quella

legge per intero nell'altro esemplare.

si

Urbinate diede tuttavia molti


naca essendo pi antico e

aiuti

codice

per l'edizione della cro-

generale pi

in

Il

corretto del

codice Barberini, ove l'amanuense talvolta per ignoranza

o negligenza alter

prendere

il

ma non

sue parti

succede

si

teria

narrazione un arido

da Venerio

in poi

non furono

somministrargli

copiose

Cf. la

laonde

4,

cit.

nel Ballettino

la

vi

documenti
dimostrer

gran parte della mae anche avrebbero

importanti

fine

patriarchi,

di

usati

tutte le

notizie

in-

sedi patriarcali di Aquileia e di

sembra

mia dissertazione I

Giovanni, cap.
2

le

riaccese verso

si

Massenzio

Cf. la

di

Come

Grado.

la narrazione,

torno al contrasto tra

catalogo

essi fornirono all'anonimo

Grado che

com-

lui trascritte.

manifesta nella composizione

con cui compose

potuto

di

distingue per la sua forma semplice e

dell'archivio metropolitano di
tra poco,

da

cur

si

medesimo metodo, perch verso

il

alla

nel quale

non sempre

significato delle frasi stesse

La cronaca
piana,

testo e

il

827

1'

assai

manoscritti

dell' Istituto

dissertazione, loc.

cit.

nel

le

tempo

strano

di

Venerio

che l'autore

fonti iella cronaca del diacono

Storico Italiano, n. 9.

l-FAZ IONI-.

P R

XI

Cronica a un tratto non abbia voluto pi oltre

della

tingere a quella fonte, e

talogo da

Venerio

in

presenta

si

poi

ca-

il

aggiunto da

stato

sia

dubbio che

il

at-

altri.

L'ipotesi avvalorata dal fatto che la serie fu continuata


nel codice Barberini con l'aggiunta del periodo intorno a

Orso Orseolo,

il

quale doveva mancare nel testo seguito

dal compilatore del Chronicon Gradense-, inoltre lo stesso

elenco non sembra opera di un solo continuatore, perch


di

quasi

tutti

patriarchi

ricordata la tomba,

mentre per

continuo quella notizia.

Il

susseguenti
codice

copista del

ma

agli

iunior

anche nella trascrizione della serie

fu negligente
ecclesiastici;

da Venerio a Vitale

manca

di

Barberini
di quegli

errori e alle ommissioni suppliscono

Chronicon Al-

altre testimonianze, quella specialmente del


tinate.

L'opera fu composta da un anonimo a Grado


perch

l'archivio della chiesa metropolitana,


la

tutta

materia della prima parte fu tratta dai documenti


Gli atti del sinodo di

esso conservati.
ci

quasi

nel-

dimostrano

l'archivio

parte

in

quali fossero le

'

tempo e come

quel

in

Mantova

condizioni

827
del-

documenti

molti

di

dell'

in

si

possedessero soltanto copie senza contrassegno d'autenticit;

ma

nei secoli seguenti molte carte furono distrutte,

e cosi l'anonimo

ci

ha trasmessa

che ora pi non

si

conservano e dagli

neziani

non furono

Cf. la

cit.

che nell'archivio metropolitano


del 579.

non

fa

L'anonimo
menzione

quell'archivio.

di

di

Gli

Grado

si

atti

le

quali

altri

di atti

cronisti

ve-

del sinodo dell' 827 attestano

conservavano

attesta di aver conosciuto

carte

materia anche

L' interpretazione dei do-

conosciuti.

dissertazione, cap. 21.

la

il

non avessero

gli atti del

testamento di
la

sinodo

Severo

loro sede naturale in

G.MONTICOLO

XII

cumenti talvolta venne da

quando

rifer

dopo

cessore,

scrisse

Pola,
l'

a Gregorio

III

lettera che

la

clero e al popolo

legge nel codice Trevisaneo

Venezia e

della

con

suo prede-

il

Pietro vescovo di

l'espulsione dell'intruso
al

come

sproposito,

perch eleggessero un nuovo patriarca

Istria

si

fatta

lui

del-

la lettera

nota cronologica

la

data kalendis martiis imperante domino nostro piissimo

augusto Leone a

nono, pacis eius

peratore eius

corrisponde al

Deo

anno nono, sed

anno

filio

in cui

di essere

il

vili

bene informato

di

quale

la

quanto

si

Grado, come quando

suo tempo sussisteva

al

papa era Gregorio II 2

riferiva alla chiesa metropolitana di

afferm che anche

maiore im-

et Constantino

sexto, indictione

marzo 725

L'anonimo mostr

magno imperatore anno

coronato

la

tomba

del

patriarca Paolo, e nella composizione della sua cronaca diede

Nell'Archivio di Stato a Venezia (a

nell' Italia sacra,

una

lettera

Antonino,

con

ma

V, 1088, con molte


la

patriarca di

tefice.

Fu

a).

inesattezze.

pubblicata dall'UGHELLi

L'anonimo ricorda anche

quale Gregorio III avrebbe accordato

probabile che

come

Grado dopo

pallio al patriarca

il

anche per quel documento

quel papa col predecessore, perch,


il

e.

egli abbia

attestato dal Chronicon Gradense,

l'elezione e l'investitura riceveva

vero peraltro che

la

confuso

il

pallio dal pon-

concessione del pallio avendo un carattere per-

sonale e dovendo rinnovarsi dopo l'elezione di ciascun pontefice e patriarca,

Antonino avrebbe potuto ricevere


Gregorio

III; infatti

quella concessione dai papi che


2

privilegio

il

Due documenti furono

succedettero durante

si

riferiti

tera di Gregorio II a

Sereno patriarca

e quella

medesimo

scritta

dal

medesimo tempo.

nel

Per

seconda osservo che essa


in

Muratori,

tere

che

il

Rer.

prima da Gregorio

e.

57 a.

poi da

It.

si

la

ai

di

tratto

132,
il

la let-

Aquileia in data del i dicembre 723

cf.

la

della
cit.

Venezia e

ma

con

dell'Istria forse

dissertazione, cap. 21; per la

legge anche nella cronaca

Scr. XII,

doge ne abbia

dall'anonimo testualmente, cio

vescovi

prima

suo patriarcato.

il

di

Andrea Dandolo,
da dover ammet-

tali diversit

testo da un'altra fonte.

Le

confermate anche dal noto codice 400 catalogo Zanetti, ove


a

II e

molti anni dopo, anche Vitale IV Candiano ebbe pi volte

differenze

la lettera si

sono
legge

PREFAZIONE.
prova

conoscere

di

Diacono

Lango bardorimi

Historia

1'

XIII

di

Paolo

e un antico catalogo, ora perduto, di patriarchi

'

Gradesi

il

scrittore

langobardo ponendo Marciano come successore

quale

si

distingueva dalla testimonianza dello

Severo, e da quella dei documenti, perch in essi


del patriarca Paolo sostituito quello di Paolino

al

di

nome

2
.

III.

//

2.

Gr adense

Chronicon

secondo posto nella serie delle Cronache vene-

Il

ziane antichissime in ordine al

stato assegnato al cos

tempo

della composizione

Chronicon

detto

Gradente,

il

quale a mio parere fu soltanto un apparato per la compo-

la

prima

Venne pubblicato

una cronaca.

sizione di

volta,

ma

con molti

chivio storico italiano

il

1845 per

dal Rossi

errori,

secondo

nel

nell'Ar-

codice H, V,

44

biblioteca del seminario Patriarcale di Venezia; nel

ne fu
Pertz

fatta la
4

seconda edizione a cura

sussidio

col

dei

di

Vaticano 5269 e Marciano Latino X, 141,

Hisl. Langb. II,

Nell'edizione della cronaca

Waitz non ho

ceversa;

il

il

ho procurato

Waitz nel

di

testo e nel

sciolto le abbreviature ann., m., d.,

corrispondano alla forma

correggere qualche lieve

commento.

Ser.

4 Moti.

I,

due costruzioni,

to. Vili,

Germ.

hist.

Al pari del

perch non

p.

ma non

certo che

e.

costantemente, e talvolta ha

a p. 9,

r.

14; inoltre nel testo del

Chronicon Gradense pi frequente l'uso dell'ablativo.


3

ma nemmeno

dell'accusativo anzich a quella dell'ablativo o vi-

cronista preterisce la prima,

nella stessa frase le

440,

14; IV, 33.

io,

inesattezza in cui incorse

1846

Giorgio Enrico

Vaticano Urbinate

codici

della

116- 129.
Script. Vili, 39-45.

G.MONTICOLO

XIV

essa

mende

priva di

affatto

fu

commento

nel

nella

lezione del testo.

sono

In questa edizione, che la terza,

usati

stati

manoscritti seguenti:
i)

codice Vaticano Urbinate

il

del secolo xi e anteriore all'anno io32,

Gradense

Chronicon

del

colo xiii

440
ove

principio

del

ultime carte

le

furono strappate prima del se-

2)

V, 44

codice H,

il

della biblioteca

del

semi-

nario Patriarcale di Venezia; fu scritto quasi per intero

xm

nel secolo

e precisamente tra

gli

perch nel catalogo degli imperatori


Baldovino

III

che nel 1237

vi

latini

morte

ricordato

e nel catalogo

al trono,

sali

dei dogi s'arresta la serie alla

anni 1237 e 1249,

di Pietro Ziani (1229),

e cos non v' fatta menzione del successore Iacopo Tie-

polo che mori nel

membranacei

coli

pagina
il

il

codice consta di pi fasci-

numero

di

carte in foglio pic-

con trentadue righi

Gradense

Chronicon

nella

prima carta ha

di

vi

modo

compreso nel secondo, che

mano

secundus cartarum octo

per

di scrittura

quali in origine erano disposti in altro

49

di vario

(2X I 7X3)>

colo

pi recente la nota: liber

ma

l'esemplare fu tratto

in-

direttamente dall'Urbinate, perch una nota marginale del


codice

antico

nel testo

con

La

venne per errore

trascritta

e interpolata

2
;

anche dopo Pietro

serie dei dogi continua nel codice

Ziani,

ma

scrittura diversa e pi recente.


2

Per

particolari sulle vicende del manoscritto

schc Studiai,

I,

Das Chronicon

edizione, p. 50,
rattere di

r.

28.

Marin Sanudo

il

Per

Altinate, cap. 2.

Nel foglio cartaceo


Giovane:

di

N.

la

cf.

nota interpolata

guardia
2784,

Simonsfeld, Venetiani-

si

est

cf.

questa

legge, del noto ca-

Marini Sanuti Leo-

PREFAZIONE.

xm

del secolo

cedente

codice Vaticano 5269, pure della prima

il

3)

dimostra che tra

ma

binate

degli errori

due apografi

Vaticano deriv

codice

il

Gradense simile

e nel Chronicoi

comunanza

la

XV

pre-

al

ommissioni

delle

relazione

fu

vi

met

immediatamente

diretta,
dall'

Ur-

l
;

codice Marciano Latino X, 141, della fine del

il

4)

secolo xv, che una copia non del tutto esatta del codice Vaticano

nardii

filii

5269 \

nei secoli successivi ebbe varie vicende, sinch adorn la libre-

conte Francesco Calbo Crotta che fu podest di Venezia e nel 1815

ria del

lo diede a titolo di prestito al cappellano dell'arciconfraternita di S.

don Sante della Valentina, che voleva


all'ateneo

il

27 giugno 18 16 e una lettura

nel 1827 e lasci tutti

ma

cale di Venezia,
Infatti
altri

23 agosto 1821.

il

Nella

del diacono

cit.

domus

Giovanni; per

il

[Cod.Vat. Urb.

a;

5269,

de ... visione
[e.

4 b; ib.

prandium p
[e.

at

a;

ib.

S.

dif-

bi-

Maria dei Crociferi;

Mariae ordinis cruciferorum

quella relazione per la cronaca


i

[Cod. H, V.

43 a.]

seguenti confronti:

44"}.

de divisione testificati

43 b.]

p a
44

prandium

preparare

b.]

ad

(b)

Per maggiori
5,

e.

seminario non senza

Chronicon Gradense valgano

certificati

e.

al

173 sgg.

quem 00

sedis

capp.4,

e. 3

e.

r e

gli

Sulla chiesa di S. Maria dei Crociferi

ho dimostrato

dissertazione

cod. Vat.

nota:

la

Venetae, II,

Ecclesiae

febbraio 1832.

17

con

alla chiesa di S.

gi fu avvertito dal Simonsfeld.

Corner,
1

legge

si

il

manoscritto prima di passare alla

il

Sanudo apparteneva

codice

Crotta mor

Iacopo Monico e di mons. Giannantonio Mo-

Ma

schini custode della biblioteca.

come

Il

della Valentina nel 1826, esso rest confuso

il

manoscritti di quel cappellano, e pervenne

infatti nel

Rocco,

ne fece una relazione

suoi manoscritti alla biblioteca del seminario Patriar-

essendo morto

blioteca di Marin

quel codice non fu recuperato che

ficolt a petizione del patriarca

v.

illustrarlo,

quem

sedit
notizie

sui

codici

i,

3,

cf.

la

cit.

dissertazione ai

6.

(a) Vat. $269 eorr. ad

quem

su at

quem

(b) Vat. $269 sedit,

ma

corr.

su lettera abrasa.

G.MONTICOLO

XVI

Adunque

quattro manoscritti

mente ad un

ma

solo;

5269 ha un valore

Vaticano

il

riducono effettiva-

si

notevole per l'edizione, perch ha conservato e trasmesso

due meno

agli altri

ove pi

in molti luoghi

Urbinate

medesimo

dal

antichi la lezione

genuina del codice

tardi la scrittura primitiva

da nuove espressioni.

fu abrasa e sostituita

Gradense

dogi Obe-

Infatti

ripetutamente nel Chronicon

lerio e

Beato vengono rappresentati come contemporanei

ai

primordi della comunit veneziana, e per un correttore

del secolo

xv o xvi

dovi la frase
il

volle togliere l'anacronismo sostituen-

proceres

tribuni,

governo primitivo

delle isole.

Altrove ho esposto
all'origine

giudizi che furono dati intorno

ed all'autore del Chronicon

anche manifestato

due

scritture contradditorie

preparare

la

ma un
con

ho

stato

aggregato informe
forse

le quali

si

voleva

materia per comporre una cronaca intorno

origini dei

alle

Gradense

parere che esso non sia mai

il

una vera composizione storica


di

che meglio designava

comuni

di Torcello e

Grado e

alle

vicende

del patriarcato.

La seconda

parta del Chronicon Gradense non altro

contiene che la trascrizione della Cronica de singulis pa-

nove Aquileie,

triarchis
del

testo,

mentre

la

con molte

prima riassume

intorno alle origini di Torcello e

Chronicon Altinate
origine non

Cf. la
II

cit.

2
.

descritto

pendiatore.

il

Grado che

dissertazione, cap.
il

un diluvio disastroso

notizie

arbitrarie

lungo racconto

L'opera adunque per

pu somministrare

passo intermedio tra

mutazioni

si

la

legge nel

sua stessa

che manchino nelle

19.

racconto

di

Torcello e quello

nelle isole veneziane, fu

di

Grado, ove

ommesso

dal

com-

P R

ON

XVII

stessa un carat-

e per non ha in s

pi antiche,

fonti

tere proprio n alcuna importanza storica

ma

siccome

stata trasmessa anche in un codice del principio del

ci

secolo

xi,

cosi

d un argomento

ci

per dimostrare che almeno

Chronicon Altinate era gi composta prima

sebbene

gli

met

tanto della prima

nicon

Gradense

rezione e chiarezza,

comprendere

Chro-

il

con maggiore cor-

d sovente un aiuto

ci

sieno sol-

inoltre

efficace

pi antica e

costrutti spesso enigmatici

speciali dei suoi


Il

scritto

senso dell'opera

il

xm

del secolo

essendo stato

quel tempo,

di

medesimo

antichi manoscritti del

solo,

il

corrispondente del

parte

la

forse

sicuro,

per

forme

le

e contorti.

Chronicon Gradense, per quanto

compilatore del

mi sembra, non ha voluto lasciare nel suo zibaldone una


opera
origini

storica,
di

con

cato,

ma una

Torcello
i

quali

raccolta di

Grado e

appunti intorno alle

alla

avrebbe forse a

storia

del

patriar-

suo agio composta

una cronaca intorno a quel tema coordinando meglio

poi
la

materia e togliendone

si

potrebbe spiegare come mai quella compilazione con-

tenga ['una dopo

l'altra

evidenti contraddizioni;

le

due

relazioni contradittorie intorno

origini del patriarcato di

alle

cosi

Grado secondo

diversa

la

testimonianza del Chronicon Altinate e della Cronica de


singulis patriarchis nove Aquileie e
di

questa sia stato

ommesso

il

come

noto passo intorno a Fortu-

nato, senza che dal periodo susseguente


tolto la frase

pontefice Onorio
nel Chronicon
1

idem vero papa


I

nella trascrizione

la

il

compilatore abbia

quale

si

riferisce al

ricordato nella parte tralasciata, e per

Gradense

affatto privo di

senso

'.

strano che l'anonimo abbia aggiunto nello stesso periodo

interventi!

supradictorum

che pure

si

riferisce ai vescovi

la

frase

ricordati nel

impossibile

stabilire

stesso compendiato
se

il

MONTICOLO

G.

XVIII

se

abbia egli

compilatore

il

racconto del Chronicon Altinate o

il

sommario debba essere

riferito

ad

ma

altri;

certo

che l'autore del medesimo non mancava di coltura


raria,

perch non solo sapeva esprimere

sufficiente chiarezza,

molto gravi

nell'

per talvolta da
laonde se

ma

non

l'

difficolt

che

originale,

suo vero significato;

fu inteso nel

riassunto e

il

pensiero con

anche dovette superare

interpretazione del testo

lui

il

lette-

intera compilazione fossero stati

composti dal medesimo scrittore, a pi forte ragione non


si

potrebbe ammettere ch'egli avesse voluto tramandare

La com-

posteri un'opera cos contradittoria e sconnessa.


pilazione

venne

ai

con l'intendimento abbastanza ma-

fatta

nifesto di spiegare le origini e le vicende del patriarcato


di

Grado, e per probabilmente fu composta

citt

in

quella

da un sacerdote della chiesa metropolitana nel

cipio del secolo xi.

La prima

parte di essa, cio

il

prin-

som-

mario, in relazione assai stretta col Chronicon Altinate


e in pi luoghi ne ripete anche le

gere facilmente l'idea


di quell'opera

Altinate

ci

frasi,

di investigare

con quale dei

abbia maggiori somiglianze.

pervenuto in tre codici del secolo

cano e nel Dresdense

differenze

racconto intorno

Grado contenuto per


nella lezione

testo pure

il

da

passo ommesso,

ma

nel

hist.

Cf.

XIV.

'
;

xm,

cia-

nel Vati-

principi

ai

ma

forse essa esisteva nel testo originario e

al

di

con molte

ne stata ommessa

essi si discosta,

Simonsfeld, nella prefazione

Script.

testi

Veneziano, che in quanto

nel codice Barberini della Cronica de sing. patr.


1

intero,

sor-

Chronicon

Il

scuno dei quali ebbe un'origine sua propria

Torcello e

pu

sicch

venne

al

l'ul-

tralasciata

Cf. questa ediz. a pp. io, 51.

Chronicon Altinate in Mon. Gena,

PREFAZIONE.
tima parte.

XIX

riassunto del Chronicon Gradense, mentre

Il

dimostra che quella narrazione anche nel manoscritto an-

aveva nell'insieme

teriore al secolo xi

con

quale

la

ci

presenta nei

si

codici

mettere che

uno

testo di

il

di

essi

sia

xm

secolo

del

possa am-

stato

eguale a

quello che venne usato dall'anonimo compendiatore

codice Urbinate non

Il

quarto quaderno

il

Cipolla, op.

Cf.

mente

cf.

308, ove

p.

e cos

3
,

ci

in Arch.

cit.

il

secondo,

manca

modo

il

la differenza tra

in insulis

diu habitarent deriva soltanto

munosulis

(cf.

questa

rum

voce

Tafel
blik

cum

ediz.
il

19,

p.

r.

21),

del

Chro-

aquarum

fue-

in

patulibus et

da un errore

dell'edizione

cod. Vat. Urb. 440 in luogo

il

da un solo pezzo di legno,

Chronicon Gradense:

special-

passo

il

deter-

di

Ven. fase. 56, pp. 304-333,

devo notare che

curata dal Pertz, perch

terzo ed

il

nicon Attiriate: in navibus et in caveis lignorum in patulibus


runt habitantes e quella del

ha trasmesso che una parte

ci

perch furono strappati

dell'opera,

',

si

discosta troppo dalla loro lezione perch

si

forma

stessa

la

di in insulis

barche formate

cio piccole

che corrisponde appieno

ha

caveis ligno-

al

La voce manca nel Du Cange, ma la parola greca powuXoi e la


monosolum , che pi volte si legge nei documenti veneziani editi da

Thomas, Urkunden

%iir lteren

Handels- und Staatsgechischte der Repu-

Venedig nei Fontes rerum Anstriacarum, non lasciano luogo a dubbi sul

suo significato.
2

Cos a

p. 21,

r.

20, di que'sta edizione si legge:

Celires appellati sunt ,

gnorum

mentre

il

cod. Vat. del Chron. Alt. ha:

qui Marcelli appellati sunt

appellati

sunt ; a

p.

22,

r.

18,

si

e gli altri due:

ma

legge:

nel cod. Dresdense: Scivia callus ; a p.

Vat. e Dresd.

che pi

consilium
si

fecit

decem

et

con

profitto

Per

altri

nei

Cf.

cit.

frasi,

ma

confronti nella lezione

dissertazione, cap. 4.

nei tre

Il

16,

si

codici

cod. Vat.

il

cod. ve-

contiene solo una

pu essere consul-

V eccellente edizione del Chronicon AltinaU

SlMONSFELD.
3

15,

ma

discosta dalla lezione del Chronicon Gradense

parte di quel racconto.


tata

39, rr.

octo episcoporum

neziano ha con esso minori dissomiglianze nelle

ma

legge: Scopa-

7, si

communicatoque .xxxviiii. episcoporum concilio,

quello

r.

Massi-

Massi qui Marcelli

legge: Gambas-sericas

codici del Chron. Alt.: Gambas-ferreas ; a p. 34,


calle ,

Massi qui Macini

procurata dal

G.MONTICOLO

XX

minare con maggiore precisione

l'et

del

Nel capitolo precedente ho dimostrato che

manoscritto.
in esso

poteva essere compreso l'ultimo periodo della

non

Cronica

de singulis patriarchis intorno al patriarcato di Orso, o che


tutt'al

pi vi sarebbe stato aggiunto pi tardi da un con-

tinuatore;

ma

anche

il

periodo penultimo ricorda

morte del patriarca Vitale IV Candiano un

1008

posteriore di alcuni anni al

conto del cronista Giovanni

cui

in

potremmo

stabilire

termina

che fu
il

rac-

laonde se l'ultima parte del

Chronicon Gradense fosse a noi pervenuta


scritto,

fatto

nella

in

quel mano-

con sicurezza un termine molto

pi preciso secondo che l'autore avesse

morte

di quegli ecclesiastici sino alla

composto

di Vital

la serie

Candiano IV

o a quella del predecessore.

La

cronaca non ha nei quattro manoscritti antichi n

proprio

il

titolo

indicazione dell'autore,

l'

nome

ralmente conosciuta col

perch

le

venne dato per

Ma

sua edizione.

la

di

ed gene-

Chronicon Gradense solo

prima volta dal Pertz nella

quel titolo assai male corrisponde alla

materia dell'opera, perch

in

sono

essa

comprese due

narrazioni affatto diverse, l'una sulle origini di Torcello,


l'altra

intorno a quelle di

che nella loro forma

Grado,

primitiva erano due composizioni indipendenti e solo nel

Chronicon Affinate

si

apparentemente

nite

Secondo

la

mostrano per

in

in

III,

prima volta

riu-

un unico racconto \

testimonianza dell'anonimo autore del Liber

pontiicatus ecclesiae Aquilegiensis

la

Ci

L'opera inedita e

fu dimostrato per la
si

vissuto verso la fine

prima volta dal Waitz, op.

e loc.

cit.

legge in parte nel cod. Marciano Lat. X, 305

quello della biblioteca del seminario Patriarcale di Venezia segnato G,


io.

PREFAZIONE.

IV Candiano che

triarca Vitale

secundus

Vitalis

nimo trasse quella

ma

composta dal pa-

sarebbe stata

l'opera

del secolo xv,

XXI

Liber designato

nel

non nota

Certo che

notizia.

Gradensc nel codice Marciano,

degli

non contiene alcuna indicazione

ma

nere,

la

quale

il

l'ano-

conobbe

egli

Chro7iicon
altri

onde

la fonte

il

al pari

quel ge-

di

testimonianza non inverosimile, perch quella

cronaca sembra composta da un ecclesiastico della metropoli

mentre trasse

Liber,

d'altra parte, l'autore del

e,

opere del diacono Giovanni e del Dandolo

dalle

pi volte

teria della storia politica e religiosa,

anche

da

sollecito di raccogliere

fonti

noi

ma-

la

mostr

si

sconosciute

notizie precise intorno alla cultura dei patriarchi di

Grado

e alla loro operosit letteraria

brare

Urbinate del principio del

secolo

che

strano

sieno

xi

sentavano tutta

Cf. la

Cf.

Il

opere

le

quali

le

dissertazione;

coltura di altri patriarchi.

Cos

forse

rappre-

(e.

il

patriarca

e questa ediz. a p. 42, nota al

19,

versi e le sentenze del patriarca Agostino che


cit.

scrittori

diacono Giovanni e

dissertazione, cap.

nota al cap. 19 della

due

di

veneziana dei due decenni

la letteratura

mille.

al

cit.

raccolte

state

medesimo tempo,

vissuti in quel

susseguenti

nel codice

non pu sem-

Inoltre

ma

III,

3.

ho pubblicato

in

anche

la

l'autore del Liber ricorda

16 b del cod. G,

r.

io del sem. Patr.

di

Venezia) intorno ad Elia attesta che compose un' epigrafe nella chiesa di

S.

Eufemia, nella quale ne era ricordata l'edificazione

sumptibus pavimentum

quod

quidem ego

memoriam.

presentiarumque permanet

vidi et legi aliisque legenda hic

hoc epigramma cernitur

in

scono a largizioni
tempio.

ufficiali

Gradensi leguntur, que

atrii

rei

ecclesie Gradensis in

segue quindi l'iscrizione che fu pubblicata dal

Inscriptionum, V,
di

carmina rao-

subponam ad perpetuam

medio

Filiasi nelle Memorie storiche dei Veneti primi

Mommsen, Corpus

hic Helias fecit suis

his versibus adornavit, que

derni antistites resartierunt et in presenti ecclesia

dopo

secondi, VI, par. II,

numeri

15 90- 15 93 che

e soldati bizantini per la

costruzione

20 e dal
si

di

riferi-

quel

G.MONTICOLO

XXII

dopo

Vitale morirono l'uno

per

anni,

l'altro

devono giudicare come contemporanei

si

a quella parola

nel senso pi rigoroso che


buire.

diacono Giovanni

Enrico

perch

capellanus ducis

in quell'anno

II

un documento del 1018

Infatti

mandato

distanza di pochi

alla

ottenesse

attri-

dimostra che

Venetiarum

il

venne

ad Aquisgrana presso Y imperatore

da Vita badessa del monastero

le

pu

si

la

conferma

dei

Zaccaria

di S.

privilegi

largiti

quel sodalizio per le terre che esso possedeva nel regno

La

d' Italia.

naca

Giovanni farebbe credere che

di

fosse spenta alcuni anni innanzi


vi

estende oltre

si

cordano

meno

dubbio che

componeva

l'autore

sua cronaca

altri

l'opera

la

in

quanto

al

l'

Ughelli

la

morte

morte

cit.

Ughelli,
di Vitale

ri-

si

Torcello a

di

pu am-

si

contemporanei

1008 n

di

corretta n compiuta

come

Vitale,

negli

perch

D'altra parte,

sicura la data del

morte

fu attribuita alla

Fu pubblicato
Cf. la

ai

forma n nel

dal

Corner,

Ecclesiae

di lui,

dissertazione, cap.
Italia sacra,

2* ediz.

1018 che

non

Venetae, XI, 353,

nel Codice diplomatico padovano, sec. vi-xr, doc. n.


2

vi

patriarca Vitale Candiano, anche se non

voglia accettare
3

narrazione non

sua opera; eppure non

in quella

non n

si

non fosse ancora avvenuto quando

che precedettero

anni

di lui

avvenimenti posteriori, nem-

mettere ch'egli abbia voluto presentare


la

vita

cro-

anzi per quel silenzio potrebbe sorgere

fatto

il

la

infatti

Orso Orseolo vescovo

l'elezione di

Grado

la

la

1008, n in alcun luogo

il

in via indiretta gli

patriarca di
il

perch

preziosa,

testimonianza

si

si

dal-

potr mai

dal

Gloria

103.

7.

V, 1108.

L'autore del

Liber

pone

la

nel 102 1 (cod. cit. e. 37 b) ; il Dandolo (Muratori, Rer. It. Scr.


XII, 236 e cod. Marc. Lat. catal. Zan. 400, e. 100 b) non designa l'anno, ma
narra il fatto dopo altri avvenuti nel 1018.

PREFAZIONE.
discendere oltre
gli

cataloghi

antichi

mesi del 1021, perch secondo

ultimi

gli

tenne

'

XXIII

dignit per cinquantanni e

la

mezzo, e v'era stato promosso anche prima del luglio 971,

come

Adunque

comprende due opere imperfette,

binate
di

da un documento

risulta

l'una

appunti quasi privi di unit organica,

compimento e
strappate

correzioni

le

non

e se

morte

compose

Giovanni

di Vitale

fossero

la

sua

come

se,

che aveva tratto

come proprie

ove

le frasi

zione di loro stessi


Il

lettera

alla

costretta

neziano, la quale era

facevano men-

e venne avviato

farsi

monaca

Ugo marchese

di

pot

Vitale

ecclesiastica

cenobio di

nel

li.

Cron. de

Cf.

ducato ve-

del

patriarcato di Grado, e nel luglio

il

Aqui. cod.
2

Tra

Thomas,

cit.

sing. patr. ediz.

210

Scr. XII,

37

e.

cit. I,

Cf. la

Cf. Cronaca

cit.

25,

si

legge

documento

e.

87

veneziana di

del luglio 971

ego Vitalis patriarcha

dissertazione, cap.

Dandolo
b;

il

doge

Muratori,

in

Liber ponti f.

eccl.

B.

le sottoscrizioni del

op.

presente, p. 16;

cod. Marc. Lat. catal. Zan. 400,

breve

in

971 intervenne all'assemblea del comune ove

del

Rei;

senza cor-

sacerdozio quando suo padre, dopo aver

al

maggiore dignit

salire alla

Giovanna

Col favore paterno

Toscana.

il

doge Pier Candiano IV

spos Gualdrada sorella

S. Zaccaria,

credo,

specialmente nei passi

rispettivi autori

lui,

dogaressa a

la

po-

altre opere, ripetendone

patriarca Vitale fu figlio del

suo malgrado

si

forma soggettiva.

in

e della prima moglie di

di

da

state

Orso Or-

e della susseguente elezione di

errori pi manifesti,

gli

il

cronaca prima della

seolo a patriarca, per lasciarla poi da parte

reggerne

senza

l'altra
vi

forma

in

ultime carte del Chronicon Gradense,

le

trebbe forse investigare con successo

diacono

codice Ur-

il

edito da

manu mea

ediz.

p.

subscripsi.

7.

Giovanni, presente

Tafel

138.

legname da guerra
a Ottone

II

Saraceni

ai

conferma del privilegio

peratore che
vescovi

appartenenti

poste

suffraganei

imperiali

Ottone

Quando

doge

il

patriarca

il

domand

e gli

II

partenza di Pietro

al

confiscati

and

im-

del regno

dopo

la

del

fatti

era doge lo

nuovo

976 era

allodia

morte

perare l'eredit paterna


zio,

ma

15 giugno 981, sotto

doc. in

Tafel

di

per

il

di S.

Can-

rec una

presso

la

risultato

Intanto

fatto

op.

quando
le

cit.

I,

25

cum

residente

Gloria,

il

l'as-

domino

Vitale sancissimo pa-

.
hist.

Kaiserurkunden,

II,

par.

I,

84

sg.,

doc. n. 71, con

pregevolissime osservazioni premessevi intorno alla sua autenticit.


Cf.

pra-

Finalmente

Tribuno Menio,

di

triarcha

Vitale per ricu-

morte del principe

governo

Thomas,

lui

Candiano IV, gi

secondo venne

il

Petro excellentissimo duce seniore nostro una

suo

Michele

principe,

ricorsi di

filio

si

la

erano tenuti tuttavia dal

lui,

ce

Mon. Gemi.

Dopo

stato turbato.

Pier

di

non menarono ad alcun

il

Germania presso

in

rinnovasse l'antico patto tra

si

uffi-

l'elezione dello zio Vital

comune, e vani riuscirono due

dall'

per eccitamento dei

Vitale,

per incarico del

volta,

beni patrimoniali,

Cf.

alla

fu ucciso nella solleva-

trono ducale, ritorn in patria e poi

Venezia che per

confini

Orseolo pel monastero

l'imperatore, perch

tiche

suo patriarcato e

protezione ed aiuto.

Cusan nell'Aquitania e

seconda

974 ottenne
al

entro

partigiani della sua famiglia,

diano

da Ottone

accordato

e cos nel 2 aprile


terre

le

zione del 976,

di

godessero piena immunit dal potere degli

d'Italia
ciali

Tre anni dopo mand

suo cappellano Audoeno per domandargli

il

chiesa di Grado,

ai

non vendere n armi n

suoi sudditi s'obbligarono a

la

MONTICOLO

G.

XXIV

Codice, diplomatico

padovano,

sec.

vi-xi, doc. n. 66.

le

REF AZIOK

XXV

E.

semblea deliber che quei beni fossero


il

patriarca,

al

quale nel medesimo giorno per atto notarile dichiar che

dal connine non


il

resi

aveva pi da richiedere alcuna cosa dacch

patrimonio del padre

tuito \

gli

era stato per quella legge resti-

20 dicembre dell'anno seguente 2

Il

intervenne all'assemblea del comune,

la

quale deliber che

monaco Giovanni Morosini

fosse accordata al

patriarca

il

la

facolt

fondare un monastero presso la chiesa di S. Giorgio

di

Maggiore che dipendeva

Quando

Pietro

II

la flotta

verso

l'Istria

dalla cappella ducale di S. Marco.

Orseolo salp dal porto

e la Dalmazia per combattere gli

giunse anche a Grado, probabilmente

Slavi,

del 1000, e Vitale gli

and incontro

Ermagora, secondo protettore

lungo patriarcato ebbe

pallio dal

il

ottenne dai pontefici Silvestro

non solo

metropolitano

in

il

segno

27 maggio

di

onore col

un gonfalone con l'imagine

clero e popolo, e gli offr


s.

Olivolo con

di

II

Nel suo

3
.

papa Giovanni XIII e


Sergio IV

sedi

sulle

Grado

di

di

ducato

del

vescovili

diritto

il

veneziano, che sempre erano state sotto la dipendenza di


lui

ma

e dei predecessori,

Cf.

il

doc. a

il

doc. in

dell' Istria 4

anche su quelle

97 a del cod. Trevisaneo nel R. Archivio di Stato

e.

di

Venezia.
2

Cf.

II

Cicogna,

offerse al
s.

doge

Ermagora
Cf.

lo

il

in

1111.

largito da

cumenti.

3933, 39S1

ma

Giovanni XIII.

e.

imagine

l'

Marco

s.

87

b,

ma

Marco,
il

si

noto che

dell'altro santo.

Rer.

consideravano

It.

99 a, 100 a;

manca

Il

Dandolo mostra

cf.

Mar-

Jaff, Regesta pontificum,

numero corrispondente
di

Aqui-

continuatori.

Scr. XII, 210, 231, 235 e cod.

vi

il

come

era

patriarca

e suo successore nel patriarcato di

Grado

Muratori,

ciano Lat. 400 catal. Zan.


2 a ed.

s.

con

metropoliti di

Dandolo

sg.

simbolo del comune veneziano, laonde

stendardo

fu discepolo di

del quale
4

284

primo protettore della chiesa metropolitana era

divenuto da molto tempo

leia,

Iscrizioni veneziane, IV,

al privilegio

avere esaminato

tre

do-

XXVI

Nel 1006

vescovo

il

nico, affinch

di

cedette

di Olivolo gli

Grado

di

diocesi lo desideravano per loro

di quella

capo spirituale \

Vitale

Gradense

seconda redazione,
dice G,

ci

quale

la

ci

il

mesi

sei

2
.

pervenuto anche

una

in

stata trasmessa dal co-

io del seminario Patriarcale

III,

di patriarcato

Eufemia

e fu sepolto nella cattedrale di S.

Chronicon

promosso

popolo

mor a Grado dopo cinquantanni e

Il

la diretta di-

e fosse quindi

Malamocco, giacch il clero e

Dome-

prete

il

provvisoriamente passasse sotto

pendenza della chiesa


a vescovo

M ONTICOLO

Venezia.

di

Il

manoscritto della fine del secolo xv e contiene in pi


fascicoli di caratteri diversi la

una gran parte del Liber pontificatus

nacis,

legiensis

frammento

questo

in

de

Cronica

della

Come ho

Aquileie.

Chronicon

il

pur esso della

duto opportuno pubblicarne


molte diversit
pi antica,

ma

stilistiche "e

patriarchis

singulis

anche
il

la

devono

si

secolo xv
testo,

3
,

il

nove

nuova

la

codice Mar-

ho

tuttavia

cre-

essendovi non solo

formali rispetto alla redazione

anche ommissioni ed aggiunte che alterano

profondamente
esse

il

meno

Gradense,

dimostrato in altro luogo

fine del

Aqui-

ecclesie

redazione assai tarda, perch deriva dal


ciano,

De Mo-

cronaca veneziana del

nelle parti

sostanza del racconto.


attribuire

all'autore

del

ove trascrisse l'opera

medesimo metodo,

mentre

di

ommise

dei patriarchi anteriori a Paolino

il

mio avviso
perch

Liber,

Giovanni, tenne
l'

enumerazione

frammento

della

Cronica de singidis patriarchis nove Aquileie, perch ne

Cf.

doc. in Galliciolli,

Memorie vendo

Cf. Cronica de sing. patr. ed.

egieusis
3

il

antiche sacre

presente, p.

16, e Liber

profane, IV, 92.

poni

ecc.

nel cod. G, III, io del seminario Patriarcale di Venezia a

Cf. la

cit.

dissertazione, cap.

19.

e.

Aqui37

b.

PREFAZIONE.
aveva svolta

il

materia nelle biografie dei patriarchi pre-

la

aggiunse qua e

cedenti,

XXVII

alcune notizie o per illustrare

antico, che talvolta interpret a sproposito

testo

ricordare avvenimenti posteriori,

vescovado

erano

quando descrisse
di

per

noti

riferire con-

altre

di

donne

seguito

come

Pietro presso Grado.

S.

Gra dense ho

Nell'edizione del Chronicon

testimonianza fondamentale

done, col sussidio degli


mitiva nelle parti ove
notatore vissuto dopo

manoscritti,

altri

testo

il

il

codice Urbinate, restituen-

il

secolo

la

lezione

pri-

venne raschiato da un an-

xm ma
;

non ho aggiunto

margine alcuna nota cronologica, perch, come

nel

come

vie,

usanze praticate nel monastero

le

o per

traslazione del

la

Malamocco a Chioggia, o per

di

suetudini e usi che gli

dell' isola

come

si

pu

osservare anche nella parte corrispondente del Chronicon


Altinate, l'autore

ma

non fece alcuna distinzione

di

tempi,

avvicin la storia degli Unni e delle pi antiche im-

migrazioni nelle lagune a quella di Obelerio e Beato che

tennero

la

suprema

dignit nei primi anni del secolo nono.

IV.

La cronaca
3.

delle origini del patriarcato di

Nella serie delle Cronache veneziane antichissime

ho assegnato

terzo posto a

il

quale ho dato

il

nome

una breve composizione

Cronaca brevissima

di

gini del patriarcato di Grado.


essa deriva dal

Grado.

Chronicon

Cf. presente ediz. p.

32,

rr.

Come

Gradensc,

21-24.

delle

alla

ori-

sopra ho affermato,

perch consta

di

XXVIII

MONTIGOLO

alcuni periodi che l'anonimo compilatore trasse

un

l'opera e raccolse in
di

sostanza ne

di

lezione,

alla

met

ma

scritture (a

e.

che

rono aggiunte tra

a discendere sino

essa

Infatti

Pactorum

al

legge tra

si

liber

1300 e 1353 e

anni

gli

testo concorda con la

il

difficolt

xiv.

3 2 a)

Chronicon Gradense

codici del

ai

non avrei

secolo

del

primus

tore del codice Trevisaneo

scelti

passi del Chronicon

il

criterio col

il

pilazione potrebbe essere

Andrea Dandolo,
relazioni tra la

fu-

compila-

quale vennero

Gradense, perch l'anonimo

diritto

investitura che spet-

di

dogi nella elezione dei patriarchi

ai

vissuto verso la fine del se-

Inoltre manifesto

volle mettere in evidenza

tava

le

forse anche

pi tardi, e da quella fonte la trasse l'anonimo

colo xv.

compilazione

L'origine della

composti nel secolo xin, perch


loro

quel-

tutto quasi senza mutazioni

forma.

deve essere posteriore

da

avvenuta

sotto

laonde
il

com-

la

governo

di

del quale sono note le idee intorno alle

Chiesa e

domandare come mai

il

Ma

lo Stato.

qui alcuno potrebbe

compilatore non ommise

il

passo

intorno alla distruzione di Aitino e perch una semplice

cronaca venne trascritta


Alla prima

politici.
il

in

un registro

domanda

ufficiale di

documenti

molto facile la risposta:

passo su Aitino venne posto nella nuova compilazione

come

quello

riodi

hisdem autem temporibus

del

origini

la

quale senza

la

pe-

precedenti non avrebbe avuto senso, appunto per-

ch ad essi

determinava l'epoca delle

che altrimenti sarebbe stata designata con

patriarcato,

frase

che

si riferisce.

Quanto poi

alla collocazione della

Cf. la

cit.

dissertazione al cap. 23 e al n.

Cf. la

cit.

dissertazione al cap. 23 e al n. 4 dell'appendice.

dell'appendice.

P R E

piccola cronaca nel

:
!

IONE.

7.

Pactorum

liber

XXIX

primus non

un

tivo di farne meraviglia, perch essa riferisce


legio che Benedetto

accordato

al

ma

documento

ne contiene

gere che
al

di

nel senso preciso

e ravvicinamento dei due personaggi

il

'

privi-

avrebbe

concilio,

poi

della pa-

aggiun-

inutile

non visse
Grado,

della emigrazione del patriarca Paolino a

stimonianza di Paolo Diacono

mo-

all'elezione del patriarca,

sostanza.

la

un

privilegio spurio, perch Benedetto

il

tempo

consenso

col

doge Beato intorno

e cosi non un
rola,

I,

v'

fonda sulla

si

te-

che a sproposito interpret


2

luogo corrispondente del Liber pontificalis

V.

ha cronaca

vene\iana del diacono Giovanni.

L'opera pi importante della collezione

4.

veneziana del diacono Giovanni;

ma

la

cronaca

la dissertazione

che

test stata pubblicata nel Ballettino dell' Istituto Storico

mi dispensa dal dare

Italia7io

notizia

manoscritti

dei

delle fonti dell'opera, e soltanto qui noto che

dizione sulla testimonianza del

nate 440, del secolo

xi,

manca
1

et

Hist.

la

pi antico, l'Urbi-

quando

fu istituita

prima parte della cronaca,

Langob.

II,

io,

fatto Te-

che non ancora apparteneva

biblioteca ducale d'Urbino


vi

codice

ho

nei

Moti.

Germ.

cos

hist.

3
,

alla

e siccome

per essa ho

Script,

rer.

Langob.

hai.
2

di

Benedetto

I,

p.

308, ed.

Ducheske.

Cf. l'inventario antico di quella biblioteca pubblicato da

nei voi.

XVI

XVII

del Giornale, storico

da Federigo Veterano segretario


biblioteca dei duchi d'Urbino.

di

Cesare Guasti

degli archivi toscani;

Federigo

di

fu

compilato

Montefeltro che fond

la

XXX

G.

seguito
colo

codice Vaticano 5269, della prima

il

che dall'antico

xiii,

mundi

De temporum

nel

di Paolo,

per

cura

la

Translatio sancii

parti che

Giovanni hanno piena somiglianza

di

quando

Nelle note al testo

di con-

ho indicate con

fu possibile leggerla nella scrittura

modo

questo

lettore potr

il

stessa se quelle mutazioni sono


il

sex aeia-

correzioni del codice Urbinate e anche la lezione

le

primitiva

che

De

ristabilire la lezione primitiva del testo nelle

cetto e di forma.

in

il

hanno dato esse pure qualche sussidio

evangelisie

con l'opera

del se-

ratione di Beda, la Cronica

de singulis patriarchis nove Aquileie e

Marci

met

esemplare deriv direttamente.

Langobardorum

L' Historia
iibns

MONTICOLO

abrasa

giudicare

dall'edizione

veramente un

indizio sicuro

codice venne scritto dal diacono Giovanni,

come

fu

affermato dal Pertz.


Circa l'autore,

ma

poco copiose

documenti e

assai

la

cronaca danno notizie

importanti.

dotti

attribuirono

l'opera al diacono Giovanni per l'esattezza con la quale


vi

descritta la strana e misteriosa venuta di Ottone

a Venezia;

difatti

alcune circostanze di queir avvenimento

non potevano essere note che a


furono

altri

le

e poi

ricambiarono

palazzo,

tenebre della notte

era

Inoltre

cronaca

viaggio, che

sua presenza

le

nell' isoletta di S.

vi

due

partito

venne

si

Servolo

cortesie nella torre orientale del

una piccola barca

posia donde
dalla

in

perch non

con Giovanni diacono

soltanto

ritorno sopra

solo,

prima volta s'incontrarono e s'abbraccia-

rono tra
si

lui

Cos soltanto

testimoni.

principi per la

III

prima
rileva

Ottone fece

al

monastero

di

recarsi

che

la

proposta

di

Pom-

Venezia.
di

quel

fatta all'imperatore, era nota solo

diacono Giovanni e all'Orseolo, perch questi non

al

la co-

PREFAZIONE.

XXXI

mimico ad alcuno; laonde sull'autore non pu cader dub-

Ma

bio.

non

cronista nell'opera

il

stesso in forma soggettiva e

gli

avvenimenti

nemmeno

ebbe parte

ai quali

mai menzione

fa

anzi

ricorda

testa che

circostanza
fatto

il

documento

all'

imperatore

La prima

Orseolo

in

sino dal

che
si

ci

stata trasmessa in-

trova nel privilegio che fu

maggio 995 da Ottone

Aquisgrana.

tempo

II

Per

il

del

testo

a Venezia) ricorda

doc.

il

Il

Kohlschtter,

cf.

vicinanze di Eraclea,

Belluno,

documento come

II

ma dopo

manu

signiri precepimus.
cancellarius

le terre

il

vescovo Giovanni

l'intestazione aggiunge, in luogo del testo: et

autem hoc verius

quam quod

credatur,

in calce

hoc preceptum

nostra propria corroboravimus et sigillo nostro in-

signum domini Ottonis gloriosissimi

ad vicem Petri romani episcopi recognovi.

regis.

Erimbertus

datum

in kalendis

.viii.

anno vero

Ottonis regnantis .xn.

actum Aquisgrani palladi

feliciter.

amen

documento, al quale l'annotatore del codice Trevisaneo rimanda,

vilegio accordato da Ottone III all'Orseolo per le


e.

131

di quel registro e

V,

Cf. la

p,

medesime

anche nel Liber blancus a

Stato a Venezia), donde lo pubblic lo

kan~erei,

Stumpf

negli

e.

di

Giovanni

a p.

il

pri-

terre e si legge

23 b (R. Archivio

Ada

imperii (Reichs-

37, n. 30).

Cronaca

di

da quello usurpate nelle

maii anno dominice incarnationis .dccccxcv. indictione

tertii

marzo 991

allegato alla sentenza del 26

Orseolo per

aliter hic legitur, videlicet: ut

inde conscriptum

terri-

Veneig unter dem Her

ad verbum ut in pacto numero 170 praeter

caetera

di

di

II

cod. Trevisaneo (e. 115 a, nel R. Archivio di Stato

Belluno e a favore di Pietro

Pietro

era stata dichiarata

pronunciata da Ottone marchese di Verona contro

Il

III

vescovo Giovanni

Il

da Ottone

cui

in

il

notizia sicura

Peter II Orseolo, pp. 84-85.

quella

in

guerra a Venezia, aveva occupato una parte del

la

fu

torno al cronista Giovanni,


il

rispettivo at-

Ottoni ad Aquisgatum
aliqua mora transmisit

siuini

...

grani pallacio sine

accordato

nome

suo

il

la

diacono Giovanni \ l'autore cos riferisce

il

dum

legato del doge

il

tutti

quando narra

sua missione ad Aquisgrana nel 995, occulta

a bello studio, perch mentre

150 della presente ediz.

MONTICOLO

G.

XXXII

e seguitava a

torio d' Eraclea che spettava al ducato,

dopo

nerla anche

Questa violazione

pace del 983.

la

una contesa

del diritto delle genti diede origine a

quale

il

doge

si

te-

nella

giov due volte dell'opera del diacono

Giovanni per ricuperare

gli

L'Orseolo

domini.

antichi

secondo anno del suo governo pot ottenere da Ot-

nel

tone

rinnovazione degli antichi patti e privilegi dello

la

III

Stato veneziano verso


bligava

vescovo a

il

diploma del sovrano


stico in

regno

il

d' Italia,

occupate

restituire le terre
x

non venne tenuto da

alcun conto.

do^e

Il

allora

domandare a Ottone un nuovo

qual cosa ob-

la

ma

il

quell'ecclesia-

vide costretto a

si

privilegio nel quale

il

ter-

ritorio

d'Eraclea fosse rappresentato con la maggiore chia-

rezza

come parte

ducato veneziano e ne venissero

del

designati con precisione

e cosi

ove

mand

ottenne

nel

995

desiderato

nuovo precetto pot indurre


e per

ch

il

il

doge

verso

confini

il

finch quelle terre

Privilegio d

Mlhausen del 19

Storia documentata di
2

3 II

il

Venezia,

I,

383.

documento ricordato

alla

vescovo Giovanni fu obbligato

non furono

maggio 998

aveva obbedito
po' pi tardi,

schtter, op.

alla

come
cit. p.

(edito dal

sentenza;

Verona per-

restituite.

fine del luglio

la

edito

dal

998

Romanin

alla restituzione nel placito di

medesimo,

cit. p.

op.

suoi vassalli resero- le

risulta dal placito del

Il
5
;

nella

della pag. xxxr.

rona del 25 marzo 996 (edito da Kohlschtter, op.


di Staffalo del

di

e cosi suscit una serie

luglio 992

nota

il

alla restituzione,

marchese

ricorse a Ottone

doge ricuper quei luoghi verso

d'Italia,

Ma nemmeno

vescovo

privilegio fosse rispettato,

di processi,

regno

il

diacono Giovanni ad Aquisgrana,

il

diploma

il

18

luglio

Ve-

84) e poi in quello

cit. p.

terre

87) perch non


a

Venezia un

998 (edito da Kohl-

90) e del 22 luglio (edito dal Pellegrini nelle Ricerche

intorno al vescovo Giovanni di Belluno, p.


57).

PREFAZIONE
ma

perch

accordi fossero

gli

cono Giovanni a Ottone


il

gennaio 999,

d'Eraclea

ritorio

la

seconda

la

conferma delle sue ragioni

come era

In quella circostanza

volta

dal quale ottenne a

dia-

il

Roma,
sul

ter-

stato posseduto dai Veneziani

doge Paoluccio

Liutprando e del primo

dai tempi di

Stato per

III,

da un nuovo

convalidati

mand per

privilegio imperiale,

XXXIII

diacono Giovanni ricevette dallo

il

spese del viaggio e del soggiorno due

le

'.

veneziane in denari di Pavia,

furono levate dal

quali

le

lire

reddito della decima pagata all'erario cosi dagli abitatori

come

dai cittadini

Il

documento

999 dimostra che

del

Giovanni era allora cappellano del doge

condo

ma

testimonianza del codice Trevisaneo

la

siccome se3

quella carta

identica al privilegio del 995 che solo in parte


serva, cos

si

quell' ufficio

Ma

il

deve ritenere che sino d'allora

diacono Giovanni non prest


nella controversia col

perch anche

in altre

e di

difficili

economici e

Orseolo

lo

Cf.
II

il

egli tenesse

politici

mand

doc. in

documento

suoi servigi al

vescovo

somma importanza

di

Belluno,

all'imperatore a

Ada

lui

imprii, p.

affatto sconosciuto

gli

interessi
II

Ravenna insieme a
il

permesso

37, n.

si

per

Nel 996 Pietro

della sua patria.

Stumpf,

circostanze gli furono affidate trat-

Pietro Gradenigo per ottenere da

con-

doge soltanto

tative

si

di aprire

30.

legge nel cod. Trev.

e.

88 b:

Ioannes Greculo dedit duas libras quas dedimus Petro diacono propter pa-

ce

pienses denarios quos Ioannes diaconus habuit

doc. in

Kohlschtter,

op.

Cf.

Nel documento del 996, del quale

il

cit.

far

menzione pi

si

p. 85, e la

propter expensas

nota

ma

a p. xxxi.

tratter nella nota seguente,

vanni non designato cappellano del doge,

prova nulla, perch

Romae

l'omissione del titolo

Gio-

non

nota anche in un diploma dell'aprile 1001 del quale

sotto.

MONTICO LO

G.

XXXIV

regno

tre mercati nel territorio del

d' Italia, cio

chele del Quarto presso Aitino e in


la

Piave ed

ploma

del

giugno del

Sile, la

il

maggio

Italia,

quell'anno

di

ooo venne mandato

III,

concessa con un

Verso

dal

doge a

che allora scendeva per

recava in quella

si

due luoghi presso

altri

gli fu

sequiare Ottone
in

qual cosa

a S. Mi-

di-

fine del

la

Como

ad os-

la terza volta

accompagn l'impe-

citt;

ratore a Pavia e poi ebbe agio di vederlo ripetutamente

a Ravenna, verso
la

la

marzo iooi, per preparare

del

fine

secreta venuta a Venezia

Ottone pot compiere

3
.

suo viaggio nel ducato senza che

ma

il

sua presenza fosse

la

dell'

impresa deriv

dalla sagacia del diacono Giovanni che lo

accompagn su

notata da alcuno

felice

l'esito

una piccola nave dal monastero

Pomposia a Venezia e

di

Nel breve soggiorno

poi lo ricondusse presso quel cenobio.

Giovanni

dell'imperatore a Venezia,

doge perch

del

del pallio che ogni

il

comune

fosse esonerato

Verso

la

met

III

doni che
dell'

a Ravenna e rec seco nel

due

principi

commissione

Cf.

il

il

nuovo re

dell' Orseolo,

doc. in Fantuzzi,

dal cod. Trev.

e.

3
1

a,

Cronaca

Cronaca di Giovanni, ed.

Cf.

il

Cf.

Cronaca

di

Giovanni,

viaggio

s
.

doge a

volte dal

Dopo

ricchi

la

il

Germania Enrico

giorno 16

di

morte

ediz.

presente, p.

cit.

Giovanni,

ed.

127 a.

cit.

24

160.

161.

p.
e.

e.

p. 164.

a.

II,

per

mese

quel

Monumenti ravennati, VI, 273, che

doc. nel cod. Trev. a


di

di

e nel Liber blancus a

alla corte

imperatore dovette recarsi a Ratisbona, nel novem-

bre 1002, presso

ricambiarono

si

tributo

del dicembre di quel

medesimo anno venne mandato per due


Ottone

dal

anno nel marzo era mandato

del sovrano d' Italia.

nome

s'adopr in

lo

trasse

PREFAZIONI:

ottenne

doge

al

conferma del noto privilegio accordato

la

da Carlo Magno a Venezia


che dopo

la

XXXV

morte

nel patto con Niceforo

Pietro

di

Orseolo conserv

II

l'ufficio

cappellano del doge e cos venne contrassegnato

di

1018 a

privilegio che Enrico II accord nel


S. Zaccaria,

di

d' Italia,

la

per

terre del suo

le

domanda a

queste testimonianze
torno

al

cronista

monastero nel regno

quel principe

l'

di

il

Ottone

doge e

III

ed Enrico

lui

il

II,

lo

svolse

parte alle trattative

medesimo tempo vennero

nel

la corte bizantina.

agli

chiama suo

Nella cronaca egli

Orseoli,

senior

ma quando

ri-

e usa verso di

linguaggio che s'addice a un suddito rispettoso

dominus

devoto; talvolta anche

ma

si

mentre manca qua-

II,

avuto

abbia

mostra molto affezionato

corda Pietro

ma

non vengono date dalla sua opera,

non meno importanti che


tra

tutte

rileva che le maggiori notizie in-

si

lunque indizio ch'egli

fatte

incarico di

Da

dai documenti, e che la sua operosit politica


alla corte

nel

Vita, badessa

quale aveva affidato a Giovanni

presentare la sua

si

An-

lo

designa coll'epiteto

nel senso di signore o persona civile anzich di pa-

drone, e per nel

medesimo

l'aggettivo anche ai

significato

nomi propri degli

aggiunge quel-

ecclesiastici

e dei

principi stranieri.

n.

Cf.

il

doc. in

Romanin,

Cf.

il

doc. in

Corner,

103.

op.
Eccl.

cit.

I,

V011.

387.

XI, 353, e in Gloria, op.

cit.

doc.

G.

XXXVI

MONTICOLO

VI.
Scritture storiche aggiunte alla cronaca veneziana
del diacono Giovanni.

alla

Vaticano e Marciano seguono

codici Urbinate,

Nei

5.

cronaca varie scritture storiche, delle quali alcune sono

molto importanti

ma

per esse rimando

Non

quarto della mia dissertazione.

rettamente
il

alla

storia veneziana,

lettore al capitolo

il

tutte

si

riferiscono di-

perch tra esse troviamo

catalogo dei re langobardi e carolingi e quello degl' im-

peratori romani da Cesare a Michele Paleologo

creduto opportuno di aggiungere

perch

lezione,

mento

la

ricorda

stretta

con

Le

la

col-

riferi-

langobarda e anche pi a quella

di Bi-

sanzio, e d'altra parte

parte

alla

Giovanni ha qualche

cronaca

alla storia

anche queste

ma ho

molti

il

di

secondo elenco nella sua ultima

avvenimenti

sono in relazione

che

storia di Venezia.

scritture storiche che in tutti

codici

vennero ag-

giunte alla cronaca di Giovanni, furono pubblicate dal Pertz


nel

volume VII degli Scriptores

historica\

il

catalogo dei

nei

Monumenta Germaniae

re langobardi

e carolingi ebbe

una nuova ed esatta edizione a cura del Waitz


zione degli Scriptores

carum.

La prima

nella colle-

rerum Langobardicarum

di quelle scritture

et Itali-

ha a mio parere una

importanza straordinaria, perch l'unico documento sicuro


il

quale

ci

rappresenti

le

condizioni delle Arti a Venezia

nei primi anni del secolo xi

le

testimonianze anteriori che

sono comprese nelle parti pi antiche del

Chronicon Alti-

nate dimostrano che quelle corporazioni

esistevano nello

PREFAZIONE.

XXXVII

Stato veneziano sino dai primi tempi della sua storia poe

litica

ma

civile,

non determinano con chiarezza

namento dell'Arte e

sue relazioni col comune

le

monianze posteriori non risalgono che


secolo

e per

lari,

quando cominci

xiii,

Anche

dai tempi delle origini \

grande valore

storico,

ma la

testi-

le

primi anni del

ai

composizione dei capito-

la

presentano quei sodalizi

ci

l'ordi-

diverse

in condizioni

catalogo dei dogi ha

il

dissertazione che ho pubblicato

recentemente 2 mi dispensa dal dichiarare

l'origine e

natura di quell'elenco e

gli altri

sue relazioni con

Altinaie

leggono nel Chroncon


Il

le

Vi supplisce

ove

si

breves.

Urbinate non giunge che a Probo, perch

tima carta forse fu strappata.

Annates

che

catalogo degl' imperatori comincia con Cesare,

nel codice

cano,

e negli

la

ma
l'ul-

codice Vati-

il

continuata sino ad Alessio Comneno,

la serie

Si confronti a proposito di ci la

prima aggiunta, vale

a dire ricorso del

fabbro ferraio Giovanni Sagomino, con lo statuto dei fabbri nel cod. Marciano 359
della classe

X dei manoscritti

del 4 dicembre 1271.


nel febbraio 12 19 e
e.

Il

si

latini (gi della collezione

Morbio)

e.

pi antico capitolare quello dei sarti; fu

legge nella raccolta

ufficiale del

38 b sg. all'Archivio di Stato a Venezia;

stato collocato nella busta

il

cod. 289

manoscritto

57 a sg.

composto

ex Brera a

recentemente

dell'antico archivio della Giustizia vecchia.

vi
Il

codice Marciano contiene la prima parte della raccolta e in origine formava

con quello dell'Archivio un solo manoscritto, come viene dimostrato

denza non solo dalla forma dei caratteri


che

e dei fogli,

trova nel codice 289 ex Brera e contiene

si

prime venti Arti nel medesimo ordine


Marciano.

Non mi

noto

col quale si

come mai una

si

avrebbe nella sua forma originaria

il

che

In un prossimo

lavoro determiner l'origine e

si

dimostrer che

le parti

d'ufficio tra

31

il

Biillettino

dei capitolari delle

succedono nel manoscritto

il

in

ma

un solo codice perch

pi antico registro ufficiale degli

statuti delle Arti

conservava presso

titoli

anche dall'indice

parte venne separata dall'altra,

sarebbe opportuno che fossero di nuovo riunite


cos

ma

all'evi-

magistrato della giustizia vecchia.


la

natura del

manoscritto e

pi antiche di ciascun capitolare vi furono registrate

maggio 1278

dell' Istit.

e l'ottobre del

Stor. hai. n.

9;

cf.

il

medesimo anno.
cap.

16.

G.

XXXVIII

MONTICOLO

e generalmente non contiene che

governo

ha

ticano

la serie

da Alessio Comneno

seguendo

cio a Michele Paleologo,

catalogo che

legge

si

ticano per

il

in

quale

il

testimonianza del

la

quel medesimo codice, H, V, 44

Venezia che,

indicato, era derivato dal manoscritto

Gradense. La

Chronicon

testo del

nuovo metodo

zione manifesta un

Va-

continua-

composizione, perch

di

precedente sono

scarse notizie della serie

alle

del

suo tempo,

al

della biblioteca del seminario Patriarcale di

come sopra ho

tempo

il

prima met del secolo xm,

nella

anche continu

luoghi correzioni ed aggiunte di un ano-

in pi

nimo vissuto

nome

L'elenco del codice Va-

imperatore.

di ciascun

il

aggiunti

per ciascuno imperatore brevi cenni sui principali avvenimenti

designazione del luogo ove

storici, la

anche

fu sepolto e talvolta

la

data

monarca

il

laonde sembra che

l'aggiunta sia stata composta a Costantinopoli anzich a

Venezia.

Determinata
di

natura delle cronache che fanno parte

la

questa raccolta devo aggiungere una dichiarazione in-

torno

modo

al

documenti.

dei

ho

quale

col

Per

la

maggior parte

da pi

eruditi

esattezza,

e per

ne ho esaminato

il

il

testo

sono

stati

colla

dovuta

testo anche nelle

manoscritte e con esse in pi luoghi ho ristabilito

Con

la

lezione originaria.

la

testimonianza del Dandolo per

tenuto al codice Marciano

deve dare

il

400

fondamento per

maggiore brevit

llustrare

stesso

lo

il

metodo ho seguito
quale

mi

sono

at-

del catalogo Zanetti che

l'edizione

critica

di

quella

Nelle note ho raccolto quasi costantemente con

cronaca.
ila

essi

ma non sempre

pubblicati

fonti

nelle note

riferito

il

le

notizie

meno comuni che potevano

testo e solo per eccezione

qua e

ho esposto

PREFAZIONE.
con maggior larghezza

documenti

sui

veneziani

illustrazione delle

alcune mie ricerche

di

risultati

XXXIX

perocch

la

piena ed

parti rispettive del testo

esatta

rendeva neces-

sarie quelle indagini o per accertare qualche fatto importan-

tissimo

messo

nare

posizione di alcuni luoghi delle lagune ricordati dai

la

cronisti

con

dubbio dai

in

nomi

altri

Per

nell'oblio.

ho rimandato

il

di

bibliografia del

ricordo poi delle edizioni dei documenti

continuo

del secolo

gare troppo

le

lettore

il

alla

pregevolissima

Cipolla sulle Fonti edite della storia della

regione veneta dalla caduta


fine

da molto tempo sono caduti

quali

recenti o per determi-

critici

dell'

impero romano sino alla

perch altrimenti avrei dovuto allun-

x,

note con

le

citazioni, e

ho mutato qualche data che

qua e

soltanto

non mi

in quella bibliografia

sembrata giusta e che per inavvertenza non fu corretta


2

dall'eruditissimo autore nella revisione delle bozze

Roma, maggio

1890.

G. MONTICOLO.
1

Cos nella nota 2 a

p.

sg.

Grado

atti del sinodo provinciale di

occasione a una controversia tra

degli

l'autenticit

gli eruditi, la

quale non stata ancora defi-

Cos pure nelle lunghe note delle pp. 24-27 mi sono proposto di deter-

nita.

minare, col sussidio degli antichi

Chronicon

ho voluto dimostrare

del 579 che sino dal secolo scorso diede

Album

Gradenst
e litus

d'altra parte

comprendere

le

vengono

Boum ,

necessaria

documenti,

designati

quali

dare un'estensione soverchia

A.

indicano

p.
i

nomi

litus

cognizione

dei

lidi

Mercedis

xl sono

spiegati

al
i

rispettivi manoscritti.

sono

che nel
litus

stati spiegati dagli eruditi

di

quei luoghi

per

vicende dell'immigrazione descritta nella cronaca.

altre illustrazioni storiche e geografiche

posizione

non ancora sono

precisa

la

coi

la

bene

Alcune

state svolte nelF indice per

non

commento.
segni d'abbreviatura che nelle note

ai

testi

Spiegazione

delle abbreviature usate per designare

z=z

(nel

G,

Marciano Lat. X, 141.

Chronicon Gradense)
III,

= codice

del

seminario Patriarcale di Venezia

10.

(nella Cronaca brevissima di


d Stato di

Grado)

= Pactorum

liber

primus nel R. Archivio

Venezia.

= codice del seminario Patriarcale di


T = codice Trevisaneo nel R. Archivio
U = codice Vaticano Urbinate 440.
V = codice Vaticano 5269.
S

manoscritti.

codice Barberini XI, 145.

M =. codice
P

Venezia H, V, 44.
di Stato di

Venezia.

CRONACHE VENEZIANE
ANTICHISSIME

I.

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI

NOVE AQUILEIE

Cronica de singulis patriarchi nove Aquileie, que Gradensis


ecclesia vocatur, a tempore domini helie eiusdem ecclepatriarche.

sie

emporibus Tyberii Constantini augusti Helias patriarcha Aqui-

leiensis in

cari

precepit,

Gradensi castro ecclesiam sancte Eufemie

synodum

ibique

congregavit.

fabri-

e
3

novembre 579

qua synodo 03

in

quicquid de Calcedonense concilio dubitabatur, pulsa dubi etate,

confirmatum
metropolim

est

\ ibique statuit ecclesiam Gradensem caput


Histriensium

totius provinole

io Venecie terminus a Pannonia usque

dubitabatur concilio, pulsa ambiguitate

La

Adam

ad

9.

parte della cronaca da in

qua sinodo

sino

al

patriarcato di

tocius

io.

dubbio

in

Fonti

dai

regendam direxit , compresa anche nel Cbronicon Gradense.


(2) Gli atti del sinodo di Grado, tenuto sub die tercio nonarum no-

sino

vembrium

579)

sono

stati

indictione

chiesa

.xii.

S.

di

Dandolo

(Rer.

It.

cronaca del

dalla

cio

ci

due scritture

trasmessi da

del sec. xiv,

nov.

(3

Eufemia,

Mar-

Scr. XII, cod.

ciano Lat. catal. Zanetti 400, c.40Bsg.)


e dal
di

primo volume

Stato

furono

interpolati

bianche, e

dei Pacta (rdi,

Venezia,

I,

in

e.

54 a),

alcune

la loro autenticit

ove

carte

posta

V. Cipolla,
della

storia

della

edite

Venetie

dotti.

veneta dalla caduta

nella

fluvium prote-

Primogenio, ad eandem metropolim

ce

cuius

eadem vero sinodo, quam supra memoravimus, quicquid de Calcedonensi

6-7. 17 in

(1)

Venetiarum,

et

et

dell'

regione

impero romano

alla fine del secolo x, p.

Ma

33.

che negarono l'autenticit del


documento, non avvertirono che non
solo le chiese di Grado e di Aquii

critici

leia,

ma

anche quella

dubitarono

avuto luogo, avendo


nelle

conferme

chi di

Roma non

di

che quel concilio

Grado

avesse

papi ricordate

de' privilegi ai patriarle

bolle

consimili

dei

loro predecessori, e prima di tutte la


lettera di Pelagio II,

sione perch

che diede occa-

quel sinodo

vocato, e vi fu letta nel


solenne.

Ma

fosse con-

modo

il

una prova anche

pi

pi
'

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI

laturW, epistolamque pr his statutis accepit a beatissimo papa Pelagio

consentientibus universis episcopis iam dictarum provin-

(*),

ciarum.

Paulus (3) siquidem precessor eius, hostile periculum non ferens,

cum omni

Longobardis advenientibus,

thesauro ecclesie Gradus 5

secum corpora sanctorum martyrum Hilari


reliquorum W. defuncto vero Paulo et in ecclesia

se contulerat, afferens

Taciani

et

et

modo

Gradensi humato, cuius sepulchrum usque

manet, Pro-

ibi

binus Gradensium, id est nove Aquileie, rexit ecclesiam.

Cui succedens memoratus Helyas patriarcha, hec que supra

iam

scripta sunt ordinavit, et

domumque

sibi a

Pellagio

U consencientibus

locavit,

1.

siam an.
8.

9.

U
U

Gradense umato

Gradensem

diretta
ci

2.

12.

11.

fundamentis fabricari precepit, asserens in

data

ha

ma

sanctorum

ibi

quegli

di

atti

da una testimonianza

anche per

ufficiale,

cio

ciata da

Gregorio

mano

margine

in

importantissima non solo per


antichit,

R. Arch. di

dalla

la

Stato

sinodo Ro-

II,

209;

segnata

Venezia

tra

dall'Austria

nel

col

bu-

n.

140,

la

divisione

difese

sent

il

patriarca

diritti

della

documenti

quali gli atti

del

In quel

Antonino stesso
sua sede e prerispettivi,

sinodo del

vembre 579. Il passo relativo


nodo di Grado il seguente:
tcrea
ce

cfaa

due

delle

chiese d'Aquileia e di Grado.


concilio

annum

.1.

U miro

che forse fu la legione originaria.

quibus

sue

continebatur

ex

sedis

de

tra

no-

al

si-

In-

Antoninus Gradensis patri arsua protulit monimenta, in

auctoritate

porum

pape Pellagii

eamque

facta,

in

memora-

civitatem pie

episco-

promulgata
sentencia totius Venetiae et Istriae
metropoli m confirmatam, atque ad
viginti sinodica

instar

mutatione

Aquilegia

veteri

tionis decessoris nostri

ove furono definite alcune


questioni religiose e anche fu sancita
pontefice

U Ellari

6.

ecclesiam

rexit

te

sta XIII),

dal

Probinus

sua natura

sentenza pronun-

III nel

restituiti

Paulus rexit eccle-

Gradensem

a
Jaff, Regesta pontificum, 2 ed. n. 2234;
una copia del sec. xn si trova al

1868, ed

ha in margine

Archiv fr Sud-Deutschland,

documenti

sua

la

novembre 731 (Hormayr,

del

4.

fabricare

dell'autenticit

viene

sanctorum in miro ordine

tempore Iustiniani imperatoris quando Totilam superavit.

.xii.

modo

dieta corpora

novam dictam

veteris

Aquilegiam
(1) Cf.

Paolo Diacono,

Langobardorum,
(2) Jaff, op.

cap.

II,

lib.

cit.

ma

nov. 731
fece

fu

(v.

nota

2,

5)

p.

quel

di

La

messa

Romano

nel concilio

menzione

Historia
14.

f 1047

autenticit della lettera

dubbio,

fuisse

in

del

Antonino

privilegio,

ne rifer la materia, ripetendo anche


molte frasi del testo.
(3) Nelle

polla, op.

nome

Paolo Diac.

Script.

XIV,

104)

(Ci-

il

suo

e Chronicon Attivate
hist.

Pelagio

103,

pp.

Paulinus

(4) Cf.

lettere di
cif.

15,

op.

in
16.

cit, II,

Moti.

10,

Cerni,

io

NOVE
synodo supra

statuta: karissimi fratres, intervenientibus malis no-

perpetimur flagellimi

stris cottidie riostile

Unorum
rans,

non

Longobardonun nefande

potest; quapropter

placet

am pridem ab Atila

et

est, et

postea

incessa et ceterorum barbarorum cassata CO, vix aspi-

sed et mine

||

rege Aquilcia civitas nostra runditus destructa

Gothonim
5

AQUILHIK.

quo

metropolim.

ducit

hoc castro

in

sanctitati,

dignnm

dicto

(2)

gentis flagella sustinere

mansuetudo

Gradensi

omnibus

nostra,

vestre

conflrmare

nostrani

placuit episcopis, et facto libello

memorata Calcidonensi synodo

statute sue, id est de

si

de hac ipsa

et

io sede, subter manibus suis conscripserunt, id est primus Helias patriarcha, id est

gine

deinde Marcianus episcopus sancte ecclesie Opeter-

Leonianus episcopus Tyborniensis

G),

Petrus

episcopus

Vindemius episcopus Cessensis b\ Bergullus episcopus

Altinatis,

Patavine ecclesie, Ioannes episcopus Celeiane


15

(),

(6

\ Clarissimus episco-

pus Concordiensis, Patricius episcopus Emonensis b\ Adrianus episcopus Polensis, Maxencius episcopus Iuliensis ( *\ Severus episco-

pus Tergestinus, Solacius episcopus Veronensis, Iohannes episcopus


Parentine ecclesie, Aaron episcopus Avonciensis

(9),

Jngenuus

epi-

scopus secunde Retie( Io) , Agnellus episcopus Tridentinus, Vigilius

3.

Ungarorum

dense

8.

aspirat

quod dictum

nium supradictorum
dal copista;
ecclesie

4.

19.

U
U

(2)

di

solito,

nominativo.

il

valore

interpreta

Trieste, Lloyd,

L'isola
stante

di

storiche

Norico e

Cissa, che

del

era
di

est forse

17.

fu aggiunto

Tergestine

e cala a

colle

segno che
a

tese

15

(6) Cilly nella Stiria.

Emonia

nell' Istria alla foce del

Quieto; sopra

di essa sorse Cittanova,

Civitas nova.

Cf.

Kandler,

Vi-

cende della santa chiesa Emoniense, nelle

litorale,

1855, p. 13:

da S. Andrea

B, ove id

Opitergine

(7)

(5) Cissa gi nell' Istria presso Rovigno.


Kandler, Indicazioni per ricose

io.

U infande
7. U GraU a sede aggiunge et om-

sotto l'acqua .

la

(3) Oderzo.
(4) Tiburnia, Teurnia nel
poi nella seconda Rezia.

le

et

fonda nel mare,


la sommit del

frase per ablativo assoluto.

conoscere

manca

Tridentine ecclesie

l'ablativo

Waitz

Marcellus

Per quod dictum, avendo,


il

Calcedonensi

(1) Sottintendi est.

secondo

In

11. id est deinde] cos

supter

U deinde
U Recie

9.

5.

a.

740.

poco

di-

Sera, spro-

Memorie storiche, Trieste, Papsch,


(<S) Zuglio presso Tolmezzo.
secondo Waitz
(9) Sede ignota
1

Aguntinensis
(io)

(?).

Sabionensis ;

seconda Rezia.

Seben nella

IB

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI


episcopus Scaravaciensis (0, Fontegius episcopus Feltrensis, Marcianus episcopus Petenatis 0), Laurentius
presbiter, atque

Emerius presbiter provinciales,

tam metropolitani quam

omnia

tierunt, et

omnibus

his

1.

3.

et plebani

eodem

in

ceteri presbiteri

quamque

documento,

il

legge negli

si

atti,

parole

parte

in

con

dopo

seguono alcune

fratres

e in parte

ommesse

dall'autore

dopo

sustinere

collocate

non potest . Cos


cumento d i g n u m

si

legge nel do-

ergo, karissimi

fratres,

mansuetudo nostra

cit...

si

du

(Dand. nostre)

vestrae

placet (Dand. placeat)

suo

ma

alcune differenze; infatti in essi


karissimi

sanctitati

hanc civitatem Gradensem nostrani

confirmare metropo-

perpetuo

li

L'ordine delle firme e

2.

6.

Siben negli

di

passo karissimi - metro-

Il

Fonteius

consencierunt

ma

(Istria).

lo interpret in pi luoghi a

polim

post annos

(3) .

.v.

Marinus

hec omnia supra-

Gradense

(3) Il cronista vide

arbitrio.

Caravaciensis

(1) Scarabantia nel Norico.

ma

suprascripti consen-

isti

loco confirmaverunt

U;

4.

scripta peracta

(2)

et presbiteri ceteri,

suprascriptis peractis in ipsa sede metropolitana Gra-

Scaravaciensis] cos

Pedena

omnes

Martinus

et

presbiter,

nomi

direttamente

non

atti

Ingenuinus

sinodo:

al

Ingenuus

non

, e

interviene

Marcianus

episcopus archidiaconus locum fabeatissimi Ingenuini epi-

ciens viri

secunde Recie

scopi sancte ecclesie

his gestis subscrpsi , e lo stesso fece


il

vescovo

di Feltre:

Laurentius pre-

superveniens in sancta sinodo

sbiter

locum

faciens viri beatissimi Fron-

tei episcopi sancte ecclesie Feltrine

michi

his gestis

6 negli

relictis subscripsi ;

omesso dal copista il


nome d'Agnello vescovo di Trento
7 il nome del vescovo di Scaraban tia negli atti Virgilius e non
fu

atti

Vigilius
di

manca negli atti la firma

Marinus presbiter

negli atti

presentano alcune diversit, forse an-

verso

che perch

Provincialis presbiter super statutis

il

documento qua

testo del

manca

e l fu alterato dai copisti: i

nella cronaca la firma di Laurentius


presbiter apostolicae sedis legatus

vescovo

il

non

Padova

ma

Bergullus

negli

di

atti,

ommesso

Giovanni vescovo

titolo riferito a

per
il

di Cilly e

atti

Virgilius

probabilmente

rore del copista,


di

negli

er-

nome
suo

il

Clarissimus

in-

non ammettendo l'omissione, il


numero de' vescovi sarebbe di 19 e non
fatti,

20,

come

nota
atti

2, p.

non

nus

risulta dal
5

passo citato nella

4 il vescovo di Zuglio negli


Maxentius ma Maxenci-

Massencinus

5 il

vescovo

la fine delle

gratias
tre

il

firme

Deo agens

legge a torto

si

eh' erano

indicare

Emerio

della

nomin

vinciae

Istria;
ricordati

nus,

atti

io
dal

II nella

Venecia

tota

presbiteri

cronista

che

miserae pro-

nostrae e Pelagio

rispettiva

lettera

gius,

negli

stessa

quella

provincia, vale a dire di


Elia

rife-

provinciales ai tre

sacerdoti Lorenzo, Marino ed

per

men-

subscripsi ,

cronista molto a proposito

risce la parola

furono

et

ceteri
Ser-

Dorotheus, Laurencius, AlbiMarcianus,

Leo,

Lucillus

Castus

dalle sottoscrizioni.

Servancinus,

come

risulta

NOVI- AQUILEIE.

supramemoratus Helias

densi, defunctus est

pontificatus rexit

Eufemie

ecclesia beate

Huic
5

omnes

menses

et

.xiiii.

.x.

annos

patriarchi, qui

dies .xxi. et sepultus est in

86

(0,

successit Severus patriarchi ad

regendam ecclesiam; qui

de parentum iure habuit,

suas res, quas

iam

in

dieta ec-

r/

tf

desia sancte hulemie rehquit per testamentanam vocem, commendans||sacerdotibus ipsius mctropolisGradensis ut

eorum pr

seu posteri

his rebus specialiter

omni

ipsi superstiti

perum

cuius et testamenti cartula apud ecclesiam Gra-

instituit;

densem manet

(2

\ et res quas

ibi

reliquit ipsa possidet

ecclesia.

defunctovero ipso beatissimo viro apud Gradensem metropolim


ecclesiam, sepultus est in basilica sancte Eufemie; qui pontificatum

numero

rexit annis

.xxi. dies .xxxi.

Huic successit Marcianus

15

sem

rexit annis

(')

Gradum,

numero

.111.

ecclesiam Graden-

patriarcha, qui

m.

mortuo vero

d. .v.

.1.

apud

ipso

sepultus est in ecclesia beate Eufemie.

Huic

successit Candidianus patriarcha in ipsa suprascripta metro-

tempore per consensum Agiulfi regis Lon-

poli Gradensi, sub cuius

20 gobardorum Gisulfus dux per vini episcopum in Foroiulii ordinavit

Iohannemabbatem,inquo

In

1.

Eufimie

manca

4.

est

cos

U;

celebrent

Eufimie

U;

Eufimie

(1)
li

la

uno

16.

Agilulfi

Paolo Diac.
(2)

Il

op.

cit.

p.

lib. Ili,

documento non

si

(3) Nella Hist. Langoh.

amnis

20.

cf.

16 sgg.

cap. 26.

conserva,
di

Paolo

Diac. IV, 33, e negli atti del sinodo


di Mantova dell' 827 (Baronio, AnnaCron. vene\. ani.

d.

17.

5.

3.

que

6.

ecclesiam
14.

Gradus, idest
21.

ecclesiastici, a.

U
U

7. su-

9. celebrarent]

sabbati

.xxxi.

per forciam

les

d. .xxi.

.x.

ha in margine: Marcianus an.

durata de' patriarchi

catalogo del Chron. Alt.

8.

11. 7 sibi reliquid

15.

id est qui

io.

Per

U offerrerent

m.

per testamenta iam voce

superstes posteri

ha in margine: Severus an. .xxi.

et diebus triginta et

qui] cos

U;

.xiiii.

eandem ecclesiam

ad regendam Gradensem

con-

sibi

postea per epistolam domni

ha in margine: Helias an.

Eufimie reliquid per testamentariam vocem


perstites seu posteri] cos

Deo

tres episcopi consenserunt,

eum consecraverunt^; tamen

trario, et

U beate

13.

octo

viginti et

m.

.in.

.1.

d.

.v.

novam Aquileiam

qua

605 ;De Rubeis, Mo-

414immediatasuccede
Severo
420) a
mente Candidiano.
(4) Il cronista aveva presente il
numenta

passo di
del

die sabbato pr

ipso missas celebrarent atque oblationes offerrent,mensamque pau-

io

ecclesiae Aquileiensis, pp.

Paolo Diac

op.

quale ripet alcune

cit.

frasi,
i*

IV, 33,
e se-

///

^C

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI

IO

pape urbis

Boiiifacii

Rome

sub eandem metropolim Gradensem se

defuncto vero Candidiano patriarcha apud Gra-

subiugaverunt.

dense castrum, qui annis rexit ecclesiam numero

Huic

quimortuus

mensem

et sepultus est in ecclesia sancte

Eufemie.

numero

rexit ami.

hoc mortuo atque sepulto in eadem


c.

2 b

cessores hiimati sunt, Fortunatus

rexit

ad regendam

successit Ciprianus patriarcha

Gradensem, qui

annum

.1.

Gradensem

phanius, qui sanctam ecclesiam


tres, dies .XI.

m.

.xv.

culum pavens,
dans in auro

.xx., et

basilica, ubi suprascripti pre-

quidam

hereticus

pontificatum

sui erroris pia-

io

Gradensem metropolitanam denu-

totani ecclesiam

ornamento, simul

et vestibus vel

ecclesiam

dies

.111.

quintam synodum minime credens, ob

arripuit; qui

successit Epi-

.v.,

et ecclesias bapti-

smales provincic Histrie et sinochagia que ad eandem ecclesiam

Gradensem

pertinere videbantur,

apud castrum Cormones

fugam

Longobardiam

in

petiit

super civitatem Aquileiam miliario .xv.

15

contra cuius nequitiam et heresim episcopi Venetiarum et Histrien-

sium

et

Honorium papam

sua ad

18 febbraio 628.

umW

dans

sedis apostolice ad

et

idem vero papa providens

direxerunt.

Primogenium diaconum

sancte Dei ecclesie,

utilitati
ri

qui etiam Gradensis ecclesie, scripta

clerici Aquileiensi,

et

martiris atque pontificis et

tatem adduxit ibique diligenti cura deposuit,


B

ha

margine: Candidianus an.

in

d. .xi.

4.

mensem]

cos

ha in margine: Ciprianus an. .xv. m.

pultus est in

predecessores

Aquileiensi sopra Aquileiense

supradictorum
Venezia

condo Waitz
che

Paolo

l'Istria
III,

18.

ha in margine: Epiphanius an.


5.

beate Eufimie

d. .xx.

7.

diebus

16.

Venetiatum

isdem

19.

civi-

usque hodie pon- 25

Historie

.111.

3.

leggi menses

Usubdiaconum regionarium come

rifer

Giovanni quello

attribuisce ai vescovi del-

favorevoli a Severo (op.

26).

(1)

13.

.v.

et

Gradensem

Ua

8.

6.

mortuo
17.

B
se-

corr.

ecclesie aggiunge: intervenni

nella lettera di Onorio I ai vescovi della

dell'Istria; v. sotto, nota 2.

Cormons.

20

innodantem memorati

sancti Felicis et Fortunati, sita miliario tercio, in

2.

direxit,

idem autem Primogenius per visionem am-

monitus corpora beati Hermachore

.1. 111. .111.

regiona-

eandem metropolim regendam

epistolam auctoritatis apostolice

Fortunati heresim.

et

cit.

(2) Nella lettera d'

Onorio

I (cf.

Ci-

polla, op.cit.p. io7;Jaff, Reg.pontif.


ed. 2% n. 2016) e nel Chronicon Gradenso

Primogenio

gionarius .

subdia:onus re-

NOVE AQUILEIE.

tifex civitatis

Gradensis

bcnedictionem a

palici

summa

apo-

sede

stolica promeruit.

At vero supra memoratus patriarcha Primogeni us

suum

ruffl

urbem ad virum piissimum

dirigens in regiam

nianum augustum

CO,

apocrisia-

lmius rei indagande

causa,

Iusti-

qualiter

ipse

baptismales ecclesie denudate fuissent, quod et Longobardi suos


episcopos a diocesi eius subtrahere voluissent, et ipsum thesaurum

apud

aurum

et

demum

tunc

se ipsi retinuissent.

quam

argen|tum plus remisit

ipse piissimus imperator

quam

io beatissimi Marci evvangeliste dirigens,

augustus in regiam urbem adduxerat

clius

tissimo viro Primogenio, qui ann.

sedem

perdiderant, et insuper

ab Alexandria Hera-

mortuo vero bea-

(*),

numero

e.

ms.

.xx.

.111.

d.

.vii.

rexit pontificatum, sepultus est iuxta corpus antecessoris sui bea-

tissimi Cypriani in basilica beate Eufemie.

15

Huic successit Maximus

pontificatum, et sepultus est in

eadem

numero

ann.

presul, qui

.xx. rexit

deinde successit

basilica,

ad regendam ecclesiam Stephanus presul, qui ann. numero


pontifex

filiti),

.v.

eo vero mortuo atque sepulto in eodem castro

iuxta basilicam beati lohannis evvangeliste, Cristoforus presul su-

20 scepit ecclesiam Gradensem regendam; qui in patriarcatu vixit


ann.

numero .xxxn.

Huic

successit

et

mortuus

Donatus

est atque sepultus in

antistes,

eadem

basilica.

cuius tempore Longobardi

per fortiam Sereno Foroiulensis ecclesie archiepiscopo a

summa

sede palleum detulerunt apostolica primitus, cui beatissimus papa


25

Gregorius epistolam direxit^, interdicentem inter cetera ne

12.

ha in margine: Primogenius an. .xx.

gine:

Maximus

mente

il

an. .xx.

copista tralasci

17.

(1)

(2)

ma

prima leggevasi .xxxn.

per

al patriarca

15.

25.

L'imperatore era Eraclio.


Cf. la cronaca del diacono

(3) Secondo gli altri cataloghi dei


patriarchi la chiesa metropolitana tra

Stefano e Cristoforo fu retta da Agaquegli elenchi derivano dalla

ha in mar-

18. Probabil-

.v.

Agatone.

essere stata accorciata la

Giovanni.

tone;

.in. d. .vii.

ha in margine: Stephanus an.

un periodo intorno

gine: Cristoforus an. .xxn.


codice;

ni.

um-

19.

ha

in

mar-

pagina nella legatura del

ceteras

stessa fonte

onde

fu tratta la lista della

cronaca, e per la loro testimonianza

deve essere accettata.


(4) Cf. la
noscritti e

mia dissertazione: /ma-

h fonti

della

cono Giovanni, n. 21.

cronaca

del dia-

dicembre

723.

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI

12

aut temeritatis ausu usurparet iurisdi-

quarti aliena iura invaderet

tionem cuiusquam, sed in

ex auctoritate apostolica precepit ipse beatissimus papa

sedisset, et

modo

ne ullo

terminos excederet a Donato presule Gradense pos-

que possidebat, nec amplius quam

sessos, sed sibi sufficeret in his

in finibus procul dubio

presumeret; quod
e.

que usque tunc pos-

his esset contentus

Longobardorum gressum tendere

gentis

inobediens fuisset, apostolici vigoris indignus

si

mortuo vero Donato

iudicaretur.

patriar||cha,

qui ann.

rexit pontificatum, sepultus est in basilica sancte

numero

Eufemie.

.vii.

pape missa Sereno episcopo Fo-

Incipit epistola beati Gregorii

io

roiulensi in his verbis interdicens:

Tanto munere quisque

in sublimitate positus

de se ex mandato domini Redemptoris humiliter sentit

quippe apostolica lectio arguit elatos

quasi

non

eximii

flli

acceperis

nam dum

nostri regis flexi,

etenim

ex humilitate ornatur, spernendum

pastoralis dignitas singulariter

quantum

ditatur,

ad

et si accepisti,

cumulum

quid gloriaris

tui

honoris precibus

plurimum etiam pr

rectitudine fidei,

quam

vocati, palleum tibi direximus interdicentes et inter cetera ne uni-

quam

te

tuamque ecclesiam tenere

aliena

iurisditionis

iura

invaderes

et

aut

amplecti cognovimus, pro-

temeritatis

ausu

usurpares 20

cuiusquam, sed in his esses contentus que usque

hactenus possedisti.

ce

sulis niteris

usque usurpare,

nunc vero,

cognovimus, Gradensis pre-

ut

pervadere iura atque ex his quibus possedit nunc

ne ergo in quoquam existas temerator, ex apo-

stolica auctoritate

modo

precipimus ne ullo

terminos excedas ab 25

modo

eo possessos, sed solum

usque possedisti, nec amplius

quam

Longobardorum

gressum tendere presumas, ut non

iniuste te

r.

8.

gorii

existentibus

2.

contemptus

ha in margine: Donatus an.


pape

perche

il

in finibus procul dubio gentis

4.

nec

tratto

per etiam;

dalla
si

nel testo

lettera I di

s.

Forse apostolici vigore concilii

7.

ii.

.vii.

15. Forse nell'originale si leggeva

passo

quella frase innanzi a et


et sta

hisque te habeto, que

suffitias, in

suscepisse gratiam collati pallei ex presumptione osten-

ausi

15

ha

in

margine: epistola beati Gre-

anche: quid est quod non accepisti?

Paolo

ai

Corinti,

cap. 4, e

accepisti etc. con cui intimamente collegata.

della

segue prohibentes a et intcr cetcra

lettera dato
20.

dal Dandolo (Rer.

usu

It.

vi si

legge

19. Forse

Scr. XII, i}])

NOVE AQUILEIK
et inde

das,

apostolici vigore condili,

ce

probatus, indignus

ce

ctione

.vii. .

Hystrie direxit epistolam

io

Venetiensis seu Hystrie

non

paremus,

unde ex potestate

satagere,

illa

supplicia sed

relatione,

ex mini-

illa

4 a

cupimus perse-

divinitus concessa

premia sperentur; convenit enim ut cum unius

alterius iura

non

fraudentur.

quia igitur, missa

nos a Deo salvata communitas vestra

petiit

contra

Foroiulensem antistitem, agentes quod cupiat invadere ditionem

Gradensis patriarchae et ut

invadere aliena, sed nec velie in ea que

numquam

excedere terminum vel iura


hactenus possedisset

esse

contentimi, cui etiam in presenti ne ea temptet ex auctori-

6 tate

apostolica interdiximus, eique

esse

conditione, dilectissimi, sciatis; cui denuo ne presumat exce-

dere precepimus.

gens eorum insidiando, ut

illud

concessum palleum sub hac

ne ergo incuria quadam aut discidio locum

assolet, invadat, pervigiles cavete, potius

de vestra post divinum presidium percogitate salute, quia

non occasione

agitur, sed ubi possunt,

virtute perpetrare nituntur.

domini nostri Ihesu

manere, bene valete.

Deo

eis resistente,

optantes vos de reliquo in amore

Cristi pollere et ab

omni inmunes

Interim autem hic beatus Gregorius defunctus est


successit beatissimus Gregorius papa tercius, qui post

aversitate

Rome;

cui

obitum Do-

30 nati Gradensis patriarche epistolam suam direxit universis Vene-

1.

e.

deli-

solliciti

25

quamquam

vel plebi eiusdem.

que non ad lesionem cuiusquam, veruni potius ad munitatem

votis

20

||

quod miseratione superna regimus, quicquid provide

respitiant, et

15

berando peragere absque obstaculo conveniat,

qui,

re taleni ad episcopos Venetiensis et

Gregorius, servus servorum Dei, episcopus universis episcopis

sterio,

inobediens faeris con-

si

data kalendis decembribus, indi-

iudiceris.

Idem Gregorius pr hac


5

13

Waiti

netiensis]

et in - fuisses

e. s. r.

Dandolo (Rer.

It.

15. Legg. aientes

suppl.c.s.

8.

4.

4.

Scr. XII, 133).


riferito a

19.

30. universis] cos

Veis

Sotto r. 30: Venetiensis seu Histrie

su superba corr. superna


12. non]

communitas

manca

suppl.

e. s.

manca
14.

in

7.

21. Wait^ precipimus

Ve-

suppl.

et vestra

i$-i7- ditionem -invadere] manca in

B sopra pallium corr. palleum


B legg. universis episcopis
;

in

11. et illa]

24.

B;

B eius

febbraio 75

i.

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHI

*4

seu Histrie et cuncto populo, ut electionem in Gradensem

tiensis

4B

patriarcham facerent; qui

precepto eiusdem papae Gregorii ele||

gerunt Antoninum, virum probatissimum, in nova sancta Aquipatriarcham ecclesiam, qui a beato Gregorio papa tercio

leiensi

suorum exemplar privilegium cum benedictione

iuxta decessorum

consecutus est

pallei

(0,

ammonitus

Hic Antoninus patriarcha

Romani ad synodum

gorio papa

propter imagines

est,

deponere iubebant Leo atque Constantinus

urbe

regia

in

quam synodum

ad

occurrere,

augusti et inlicita coniugia que per diversa loca fiebant

novembre 731.

cum

vocationem Antoninus patriarcha

liane

mani ad synodum

qua synodo

perrexit; in

(2

Ro-

definitive divisio facta


et

Serenum Foro-

iulensem antistitem iuxta edictum beati Gregorii secundi, confir-

mante

mortuo vero ipso Antonino

ami. rexit pontificatum

eodem

in

ami.

dies

.vili,

.vi.

patriarcha, qui

mortuo vero, sepultus

ms.

.11.

d. .xv. et

sepultus est in

21

Post hunc successit Fortunatus

marzo 801

cum

privilegium

ecclesiam] cos B.

est

7.

W.

.vi.

22.

ha in margine:

margine: Iohannes an. .xxxvi.

(1) Cf.

Antonius

la

cit.

mia

26.

dissertazione,

basilica.

20.

109, n.

52.

Cipolla,

qui a

metropo-

inlicite

Leone papa
decessorum

famositatis

ecclesia.

metropolitanam

suorum

iuxta

11.

fuit,

17.

ut dive

ha in mar-

ha in margine: Emilianus an. .vni.


.11.

d.

.xv.

24.

ha

in

Fornatus

(3) Jaff, op. cit.n.

op.

(2) Jaff, op. cit. n. 2232;


cit. p.

eadem

ecclesia beate Eufemie.

Vitalianus an. .xn. m.

21.

op.

est in

patri||archa,

hic tante

gine: Antoninus an. .xxn. m. .x. d. .xx.


d.

est

pontificatum 20

rexit

eadem

eadem

benedictione pallei

exemplar consecutus

4.

sepultus

.xx.,

successit Iohannes patriarcha, qui rexit ecclesiam

litanam ann. .xxxvi. et sepultus est in


C.

d.

.x.

successit Vitalianus, qui rexit ecclesiam

.xii.

Huic

Emilianus

successi.t

Huic

.xxn. ms.

patriarcha,

castro in ecclesia sancte Eufemie.

Huic
ami.

15

tota synodo, et sententiam anathematis in huius confirmatio-

nis violatores dictante G).

qui

io

post

suis suffraganeis

Antoninum Gradensem patriarcham

est inter

Gre-

predicto

est

Iohannes archiepiscopus Ravenas vocatus

que

cit.

p.

2234; Cipolla,

109, n. 53.

(4) Jaff, op. cit.n. 2512; Cipolla,


op. cit. p. in, n. 65.

25

NOVI: AQUILEIE.

memorie Karolus imperator

augmentum

cuius ad

ret,

quamplurima

spiritalem patroni cimi babere Opta-

ecclesie

cui successit Venerius, restauratof ecclesiarum, qui

rexit pontificatum ann. .xxini.

Eufemie

iris.

est in sanete

et sepultus

.vili,

ecclesia.

Huic successit Victor*, qui

d.

idem rererentissimus augusti

contulit precepta^Oj qui Fortunatus rexit ecclesiam

.xxvii.

antt.

15

sepultus est in

et

.1111.

ms.

rexit ecclesiam ami. sex,

ecclesia sanete

cadrti

i~>

.in.

Eufemie,

hunc

annum

successit Gregorius

ms.

.1.

Huic
annos

d.

.vi.

annos .xvn. ms.

ms.

Il

dice.

9.

m.

m.

.vili.

m.

.ini.

15.

Cipolla,

7.

ha

in
.111.

.xviiii.

cit. n.

m.

[.in.

2616; Cipolla,

e ci

gli

dimostra che

cataloghi

altri

patriarca

del

il

Georgius

il

copista del cod.

Barberini confuse quella parola con

Gregorius

(*).

ha in margine:

.vi.

m.

[.in.] d.

scomparso]

.1.

11.

d. .vi.

ha

ha in margine: Victor an. .xvn.


.1.

m.

.xxn.

.vi. d.

17.

scomparso] d. .xim.

cat.

Zan. Lat. Marc,

estesa del

Dandolo

si

della

cronaca

legge a

e.

82 b:

Georgius patriarcha nacione Vene tus, ex patre Georgio Andreadi ,


mentre l'edizione d la variante erronea: Gregorio Andreadi . Mu

112, n. 71.

(4) In tutti

[m.
13.

margine: Gregorius an.

(3) Jaff, op. cit. n. 2672; Cipolla,


op. cit. p. 112, n. 72.

nome

Eufemie

Fortunati

ha in margine: Victor an.

.vi. d. .ini.

op.cit. p.47,nn. 33, 34.

(2) Jaff, op.

op.

et

ha in margine: Fortunatus an. .xx.

ha in margine: Vitalis an.

cit. p.

martyrum Hermachore

ha in margine: Vitalis an.

.xi. d. .xiii.

(1)

rexit ecclesiam

patriarcha, qui

scomparso per essere stata accorciata la pagina nella legatura del co-

margine: Petrus an.

in

4.

.xxiiii.

.111.

qui rexit pontificatum

d. .xiin. et sepultus est in ecclesia sanete

.111.

partem

Venerius an.
.ini.

^ patriarcha,

successit Vitalis iunior

.111.

.XI.

.xxii.

iuxta corpora sanctorum

1.

annos .mi.

sepultus est ante ecclesiam sanete Eufemie.

d. xin. et

Huic

post

ante ecclesiam sanete Eufemie.

d. .vili, et sepultus est

.vi.

cui successit Victor iunior, qui rexit ecclesiam

ij

Agathe.

dies. vi. et sepultus est in ecclesia beate

.1.

successit Petrus patriarcha, qui ecclesiam rexit

menses

[anaaziU^omarzo 8j8.

mensem

sostituzione molto fre-

quente ne manoscritti

per

la

somi-

ratori, Rer.

It.

Scr. XII, 194.

(5) Nella cronaca non si fa menzione del luogo, ove furono sepolti
i

patriarchi di

Grado da Domenico

in poi, e ci fa sospettare

glianza della scrittura abbreviata delle

merazione

due voci.

stata continuata da

Infatti nel

noto cod. 400

di

che l'enu-

quegli ecclesiastici sia

un

altro

a-

cui

successit Vitalis patriarcha^), qui rexit pontificatum annos XVIIII.

io

innanzi u i"
prilc 852.

autore.

CRONICA DE SINGULIS PATRIARCHIS NOVE AQUILEIE.

16

Huic
annos

C.

5B

.vii.

successit

ms.

ms.

pontificatimi

rexit

ecclesiam annos

ms.

.xii.

.vini.

.xxim.

d.

cui

Marinus patriarcha, qui tenuit pontificatum|| annos .xxxiin.

.in. d. .vii.

Huic
.vini.

ms.

Huic

.11. ( ).

.l.

ms.

et

successit Urso,

scomparso]

an. .xxx[iiii. scomparso]


d.

.11.

7.

ecclesiam

annos

qui

omni

virtute plenus rexit ecclesiam

io

.xlv.

d.

.xi[i.

rexit

.vi.

ha in margine: Dominicus an.

Laurentius an.

.vi.

patriarcha, qui

post hunc successit Vitalis, qui rexit pon-

.vi. d.

annos .xxxvn.

i.

Bonus

successit

tificatum annos

m.

patriarcha, qui

post hunc successit Laurentius patriar-

.xi. d. .ih.

qui rexit

cha,

Dominicus

successit

ni.

ni. .vini.

.111.

d.

.vii.

ha in margine

.vi.

d.

ni.

.xi. d.

.xxnn.
6.

2.

.111.

4.

ha in margine:

ha in margine:' Marinus

ha in margine: Bonus an. .vini,

Vitalis an. .l. ni. .vi.

ha in mar-

l'altro

ed hanno

9.

gine: Urso an. .xxxvn. d. .xxxxv.

(1)

Chron.

Il

de' patriarchi

Bonus

di

Alt.

nel

catalogo

Grado pone dopo

due metropoliti che

si

sue-

cedono l'uno dopo


entrambi

il

nome

Vitalis .

II.

CHRONICON GRADENSE

Cron. vene\. ant.

Cronaca del patriarcato

di

Grado

delle origini

nota comunemente col titolo


CON Gradense .

e torcello,

[Secondo
[Secondo

cod. Vat. Urb. 440.]

il

il

di

clironi-

cod. G,

Grado

di

III,

io

del seminario Patriarc. di Venezia.]

Hic describitur Torcellensis


insule initium.
a

T)ost multarum urbium

to multitudo ad Altinen-

tinesium civitatem aciem direxis-

Aquileie de-

et

set, in

cum eiusdem civitatis


indigenis fugatis neminem rep-

indigenisfugatisneminemreper-

qua

perissent,

omnem

illam

civita-

tem depredantes igne succendemuros quoque ac

runt,

funditus

vero

20

qua cum eiusdem

sium civitatem aciem direxissent,


in

ij

di-

cum sevissima paga-

10 solationem,

norum

T~\ost multarum urbium

A structionem, cum saevissima pagano-rum multitudo ad Al-

structionem

JL

de-

li (2)

magna

timore correpta,

ludibus et munosulis

vo'^uXon

subverterunt.

huius

tatis

nel

racconto

in

civi-

cum

insulis

paganorum

sidias

diu

in pa-

paganorum

ma

qui

l'Italia.

delle

Il

origini

Torcello e Grado confonde e av-

vicina

huius vero

turres

barbari che fino

Langobardi invasero

cronista
di

tutti

ac turres funditus

pars popu-

paganorum)) =z Unni,

(1)

ai

muros quoque

et

personificano

illam civitatem

depredantes igne succenderunt,

M S V manca Aquileie desolationem


M Perti in insulis

9-10. In

omnem

magna pars populi timore


correpta, cum in paludibus et in

subverterunt.

civitatis

rissent,

civitatis

un solo racconto avveni-

fugientes in-

21. munosulis] cos

menti che

si

divinitus

habitaret,

svolsero

nel

V=

jxo-

corso di

tre secoli.
p. 6: pars tercia
navibus
et in ca..in
populi.
veis lignorum in patulibus aqua-

(2) Chron. Alt.

rum

fuerunt habitantes

e.

32 a

CHRONICON

20

fugientes insidias diu habitaret,

factum

divinitus

quidam

est ut

factum

mus

quidam

sanctissi-

Ieminianus

nomine,

est ut

vir

sanctissimus vir Geminianus no-

sacerdos, Spiritus Sancti illustra-

mine, sacerdos, Spiritus Sancti

tus gratia, egenis cupiens subve-

perlustratusgratia, egenis cupiens

nire,

subvenire,

cum

plurima loca

di-

cum plurima

loca diligenter

perlustrasset, ad prefactam pal-

cum

quodam

ligenterperlustrassetadprefatum

ludem

paludum perveniens locum, cum

Aratore ibidem copiosam chri-

Ario

quodam

Aratore (0 copio-

et

sam cristianorum ibidem


multitudinem, quibus

pessima

gratias

Deum,

non

illi

tunc Arius

deserit sperantes

rator filiuseius

cum omnibus

et

Arator
qui

fi-

cum

sulas

domos

gerant perscrutantes,

ceperunt,

quarum

qui

bus intuentesacrneliores quas eli-

domos

eisdem edificare

A-

que in eisdem erant palludi- 20

aecclesias

et aecclesias in

et

cumeo erant, vicinasquasdamin-

bus, intuentes ac meliores, quas

perscrutantes,

eisdem

in

quarum

et

edificare

in edificatione

relictam Altinensis civitatis pul-

in edifficatione

chritudinem, nec non et multa-

relictam Altinensis civitatis pul-

rumturrium subversionem reco-

ceperunt,

chritudinem, nec

rum

non

3.

multa-

turrium subversionem re-

tur-

bati,

tamen supradictarum

tur-

licet

tur-

riun

tamen supradictarum

tur-

tabant insulas appellarunt, unde

sopra Gemianus aggiunge ni

Dal Cbron. Alt. p. 6, onde quein gran parte deriva, si


rileva che cum Ario quodam et Ara(1)

sta

nimio mcrore

lentes,

merore

colentes, licet nimio


bati,

et

cronaca

ficaveruntDeum, qui non deserit


sperantesinse.

que in eisdem erant paludi-

eligerant,

illa

dacta;atilligratias agentes glori-

eo erant, vicinas quasdam inslas,

quod pessima

nuntiavit eis

io

illarescens,

destructa esset

cum omnibus

lius eius,

admodum

illorum

esset destructa et in nihilum re-

tunc Arius

in se.

de inventione

ac

visis

glori fi caverunt

agentes
qui

quibus

divine

nichilum redacta; at

et' in

stianorum invenit multitudinem,

multitudo nutu divine clementie

eis

multitudo

nutu clemencie

de

et

quod

nunciavit
illa

visis ac

admodum il-

invencione eorum
larescens,

invenit

Ario

nominibus

illas

30. habitabant]. cos anche

tore

dinem

si

deve
e

non

quas habi- 30

M.

riferire

25

multitu-

Geminianus

GRADENSE.

rium nominibus

quas habi-

factum estuta nomine cuiusdam

unde

excellentissime eiusdem civitatis

insulas appellarono

tantes

factum

illas

cuiusdam excel-

est ut

nomine

Arias vocarcntjtinde etiam Ariana

dam

Torcelli

omnes

Arrii

ex

cum quibusdam

Arrii

ut

serviciis

habitarent

ibi

insula, ex supradictis etiam Ariis,

quandamsibi insulam,

habitarent, vendicarunt, ubi quo-

sibi

que nomen proprium commutantes singuli ex

noraen commutantes omnes qui

appellati sunt.

ex eorum trib erant Aurii ap-

omnes

pellati sunt*.

cum

omnes

in

qui

illi

his

quidem

Altinensium

que

in porta illa

erant cavitate,

versus boreas respiciebat ibidem


||

hospitati,

a porta

rii

vicum Burianum (?) Auappellali constitue-

illa

cum

Aurius vero tribunus

runt.

20 Massi, qui Macini Celires appellati

5.

(1)

sunt b\ et

Il

passo

p.

quibus-

20. Pert\ massi

Pert^ Arii

Chron. Alt.

cum

meno

nomina composuerunt

istorum

illa

habitationibus; et propter

turris

aliis

tur-

que per circuitu


Altinensem civitatem positas erat,
Torcellus composuit Arii appel-

ribus diversitatum,

lari

)).

(2) Il
si

cognome Aurius o Dauro

anche nei

negli allegati
e 43

secoli posteriori; p.
delle

sentenze

35,

e.

42

del noto Codex Publicorum (mu-

seo Civico di Venezia, cod. Cicogna


2563), ce.
(a.

149
134) ego

b,

177

b,

189 a,

Theodolenda

si

legge:

relieta.

..

cum

his

quidem

Altinentium

qui in

illa

que

versus boreas respiciebat ibidem

vicum Burianum Aurii

hospitati

a porta

illa

appellari constitue-

Aurius vero tribunus

runt.

cum

Massis, qui Macini Celeres appellati sunt, et


aliis,

ce

cum quibusdam

quorum nomina ignoranlocum qui huic

tur,

insule vi-

armatorum globo.

Dauro de Torcello una cum Aurio


Dauro filio meo ; (a. 1008) ego
Aurio

Vitalis

a Torcello

teste

Aurius Dauro , Oto


Dauro , Petrus Dauro .
in
(3) Burano, isola scomparsa
tempi antichissimi; l'odierna Burano
nei documenti antichi denominata
Buri ano de mare .
(a.

trova spesso ne' documenti Torcel-

lani

illi

trib Aurii

illa

erant civitate, in porta

= massa,

oscuro nel

propterea

ut ibidem

suis

io vendicarunt, ubi etiam proprium

appellarent,

sicque singole eiusdem loci insule

supradictis itaque insulam quan-

Torcellum

turris

lentissime eiusdem civitatis turris

insule prefate vocarentur CO.

15

21

1126)

(4)

Chron. Alt.

gnorum

p.

cum

Massi-

( Massi in alcuni codd.)

qui Marcelli

appellati sunt

come

risulta dai cataloghi gentilizi del Chron.


Alt. p. 35,

Eraclea

si

una famiglia omonima da


trasfer a Rialto quando

quella citt fu distrutta.

La famiglia

CHRONICON

22

dam

quorum nomina igno-

aliis

rantur, locum, qui

habitandum

vicinior erat, ad

cum

gerunt.

quidem

his

manserunt omnes
prefata

in

huic insule

illi

quam

per-

qui fuerant

porta et turri

Maioribus

militem

magna vicum

isdem Aurius con-

idem Au-

cum

Fraudunis,

qui et Faletri appellantur


sticus, qui

Maxum

qua

iudicii fecit.

tribunus

rius

quam

iuxta

2
),

et Ru-

Luthoitus dicitura),

et

qui fuerant in

eorum porta

magna

turris

eis

hunc

illi

prefacta civitate. de

magna

appellari, in

stituit

omnes

turris

inhabitantes ex

illa

serunt

quidem perman-

his

mis excelsa

erat eis introitus et exitus.

namque locum

cum

eorum

nimis excelsa fuerat, ex qua

et

runt.

de

civitate

porta iuxta

eli-

habitandum elege-

cinior erat ad

namque locum
porta et turri

hunc

exitus.

et

e.

qua erat

fuerat, ex

introitus

et ni-

inhabitantes ex

magna vicum

illa

Maioribus isdem Aurius constituit io


appellari, in

qua Massum militem

iudicem fecit.

isdem Aurius cum

Fraudunis, qui Faletri

modo

ap-

pellantur, et Rusticus, qui Luthoi-

quos

tus dicitur, et Calciamiri,

15

Gambas sericas nominarunt, cum


Viatoribus

quibusdam

et

aliis,

Calciamiri, quos Gambas-sericas

quorum nomina ignorantur, om-

nominarunt^), cura Viatoribus^)

nes insimul quasdam vicinas ele-

et quibusdamreliquis quorum

gerunt insulas, ex quibus vicum 20

Massum]

II.

Marcello

anche M.

cos

Corner,

19. Pert% viatoribus

ricordata talvolta nei

menti Torcellani dei secoli


Eccl. Tore.

I,

no-

xn

docue

xm.

218: casa et

que quondam Petri Marcelli

terra
fuit .

(1)

Mazorbo.
donazione rogato a

(2) Nell'atto di

Torcello nel marzo


cato dal

Corner,

ricordato

un

celebre famiglia

1001 e pubbli-

Eccl.

Tore.

I,

Petro Falletro

omonima, come

lio

si

(3)
nel catalogo
tra quelle

del

Chron. Alt.

che da Eraclea dopo

struzione della

cittc

dubbi,
glia

trova
p.

Il

Chron.

Gambas-ferreas

ma anche

35,

la di-

vennero a Rialto.

perch

fanno menzione

cellani; p.
si

parole seguenti non lasciano luogo a

port da Equi-

omonima

famiglia

ha

la

(lesolo) a Rialto.

Unn

dedit et iuravit

ri-

sulta dal Chron. Alt. p. 35, nel principio del ix secolo

tiaco

Alt. p. 7,

(5) Interpetro la parola Viatoribus


come cognome non solo perch le

67,
;

Tra le sottoscrizioni dell'atto


pagamento fatto dai Veneziani a
Tribuno Menio (cod. Trevisaneo
al R. Arch. di Stato a Vee. 87 b,
nezia) si legge: Dominicus filius
Georgii Gamba-syrica da Constan(4)

del

e.

si

di

quella fami-

documenti Tor-

nella carta del 23 settem-

bre 1243, edita dal


238,

Corner,

op.

cit. II,

legge a proposito dei confini

d'una vigna a Torcello


latus firmat in

et aliud

suum

Dominico Viaduri

32 b

GRADENSE.

mina ignorantur, omnes

quasdam
las,

narum

vicinas eligerunt ins-

ex quibus vicum Constali-

ciacum
5

Constantiacum

insilimi

vicum Amianarum

et

CO

Aurii constimentes, no-

ex quibus fuerant

portis

postquam

lari,

universa

vero

portarum, ex quibus fuerant, Au-

huius populi multitudo conviti-

rius tribunus constituit appellari.

narum insularum

postquam vero universa huius

una insimul quadam

multitudo

populi

convicinan-

nientes, mirabili

10 cium insularum loca invaserat,

rabili

forma ac prelucida

honore sancte Dei

runt in

20 proxima

no Rota

erat

que

quedam

unde omnis habitatio quo

2)

om-

ecclesiam, videlicet episcopatus,

Aurius tribunus

ec-

episcopatus prefactus Aurius ex

episcopatum,

collaudationeMethamaucensium

appellata fuit;

Rivoaltensium nec non

episcopium prefatus Aurius ex

confirmatione Obelierii

Rivoaltensium b\ nec non


confirmacione

procerum
si

honorem]

Obellierii et

et

cos

per Obellierii

anche

M.

et Beati

di

fu conservata

ha nel margine

(1)

il

si

Costanziaco e Amiana.

abbandonate fino dal sec. xvi. Cf.


Filiasi, Memorie storiche de' Veneti
primi e secondi, VI, par. I, 189 sgg.

28.

su fondo abraso

quali derivano da

tribunorum,
;

da

MS

(2)

U.

Una

mento

pietra

(e.

41 v)

della

rotonda nel pavi-

navata principale della

chiesa.
(3)

della parola nota

d' abbreviazione

Isole

compositis et

leggeva la legione primitiva Obellierii et

in quei tre esemplari,

segno comunissimo

non ex

recente e

vendicarunt.

iure

omnibus

quibus

mano pi

rileva che almeno sino al secolo xiii vi

Beati perche

domimi

prii

26. Perti nec

ma

digni-

tatem egerant, ducatum in pro-

et

ducum, qui tunc Venetiam

11. in

ex

et Beati

ducum, qui tunc ducalem

25 collaudacene Metamaucensium

Beati

quod

constituit,

et

ex

quam

fuit,

Aurius tribunus constituit; quod

et

ipsi

Aurio

erat ab

tribuno Rota appellata

trib-

quam

proxima

ecclesie

ecclesie

ipsi

ab Aurio

clesiam, videlicet

Marie pulcher-

medium pulchritudine sua rota


quedam admodum decorabat,

decorabat, unde

habitatio

sancte Dei geni-

genitricis et

pulchritudine sua rota

nis

forma ac prelu-

rimo pavimento ornatam, cuius

vimento ornatam, cuius medium

admodum

conve-

die

in

Marie pulcherrimo pa-

virginis

honorem

tricis et virginis

clari-

fundaverunt

basilicam

tate

loca invaserat,

cida claritate basilicam fundave-

una insimul convenientes, mi-

15

vicum Amia-

Aurius tribunus constituit appel-

nominibus

constituentes,

Aurii

mina

et

Malamocco,

Rialto.

CHRONICON

24

regebant ducatum, in proprii do-

mimi

omnibus compositis

et ordinatis,

cum

Aurius

prefatus

quibus

vendicavit.

iure

universa

universa populi mul-

titudine, qui ex predicta Altinensi

confugerant civitate Obelierierio

Beato ducibus colla submit-

dieta Altinensi confugerant

tentes se

subiugaverunt eo or-

quo

in prefacta civitate olim

Beato

et

ci-

du-

eo ordine quo

iugaverunt
A

cum

et

cibus colla submittentes se sub-

nus

populi multitudine, qui ex pre-

vitate, Obelierio

C.

ordinatis, prefactus Aurius tribu-

civitate

prefata

||

olim

in

subditi

dine

fuerant

ducibus,

qui

regimen obtinuerant.

his

subditi
ipsius

namque

patratis, ut

ratum

men

ctorum ducum

ut

patratis,
est,

namque
supra memoratum

obtinuerant.

his

ex concessione iam dictorum

datione

quedam

Aurii tribuni potestate concessa

quorum quon-

tribuni potestate concessa sunt; in

de Altinensium fugerat

primo quorum to quendam Mau-

invenit, qui ei

rum presbiterum,

ponunt, qualiter

qui

civitate,

invenit,

ei

ordinarim omnia exposuit,

7.

U tribunis,

Maurum;
dando

forse

MS

leggevasi

origine

che

trova anche nel racconto

si

in

Magno

della venuta di Carlo

sibi

Deus reve-

U corr.

18.

e. s.

il

primo u

posteriore al secolo

di

xiu}

Malamocco

litorale si estende tra

il

quel

porto di Tre-

ce

infatti

e quello di S. Erasmo.
Dai
documenti de' secoli xi-xiv risulta
che il porto di S. Erasmo si chiamava anche porto di Murano (Cod.

porti

presso quel

la parte del litorale


si

denominava Lido

(Cod. Pubi.

di

seriatim ex-

quendam heremi locum, 20

la correi,

che

Ve-

lido

omnia

civitate,

quo sanai martires Hermes

porto

nezia in Chron. Alt. p. 54, ove quella


spiaggia rappresentata come vicina
al

e.

di

Murano

132 b: in litore Sancti

Erasmi quod vocatur litus de Muriano ; e. 265 a litus ... a capite


rivi Aurei, quod caput respicit versum Sanctum Herasmum, quod discurrit in La Mala et inde traverso
usque in pelagus, et ab eodem capite rivi Aurei per longum usque
ad portum Muranense
semper est
vocatum litus Murani ), perdio
:

Pubi, sentenza 31,

e. 132 b: in portu
meridiei quod vocatur portum de

quasi tutta apparteneva alla chiesa di

Muriano

Murano. Pel monast. di


S.Erasmo cf. Corner, op. cit. II, 112.

et

portum S aneti E ras mi

S.

Maria

15

presbiterum, qui

la le\. primitiva.

Lido di S.Erasmo. Il cronista


denomina poi littus Mercedis ,

nome

laverat

Magnum

(1)
lo

dam Maurum

proceribus et ^r'Obelierio et Beato

in

di-

littora in prefacti

sunt; in primo

sium fugerat

io

et populi collau-

ducum et populi collaudatione


quedam littora in prefati Aurii

qui de Altinen-

memo-

ex concessione iam

fuerant ducibus, qui ipsius regi-

est,

supra

di

..

GRADFNSL.

qualitcr

Deus

sibi

revelavcrat

quendam heremi locum,


sancti martires Hermes
rasmus
5

Dei honore

in

Hcrasmus

in

quo

eorum

et

He-

ei

eorum

et

et

25

Dei honore

in

noininis titulo ecclesiam

edificare iusserant, CUUS etiani

mercedern

illi

impendere spopon-

noininis titulo ecclesiam eiediffi-

derunt.

care iusserant,cuius etiatn merce-

tore albissimam

dem

parii isse

impendere promiserunt.

illi

Secondo

(1)

pp. 146-153,

pre

il

nuovo,
bra che

ce

Album

litus

op.

Filiasi,

il

cit.

cronista descrive sem-

con un

lido precedente

il

littore (0

quoque

sequenti

in

ma

nome

me sem-

un luogo diverso
presso quello di S. Erasmo. Dalla
descrizione del Chron. Alt. p. 9, donde
designi

questa deriva, risulta che


ce

bum

stava tra

e quello di S.
de' secoli

xu

il

lido

Erasmo.

xm

litus

Al-

la carta del

dal Baracchi, Le
millecento che

si

carte

conservano nell'archivio

'Notarile i Venezia (Arch.

ven.Vl-XXll,

doc. n. 67 colla falsa data del 1183),


ove non solo dimostrato che vera-

mente

vi

sorgeva

ma

chiesa del Sal-

la

attesta che il
monastero di S. Felice d'Amiana vi
possedeva delle terre, le quali da un
lato confinavano con un luogo nominato Polassa . Dalla carta del
giugno 1 1 37 (op. cit. n. 11) risulta
che litus Album era bagnato dal

vatore,

anche

rivo Iovardo

ce

si

in loco qui dicitur

Mu-

Dai documenti degli


1181-1191 intorno ai beni del monastero di S. Felice d'Amiana (R. Arch.
te

gi

anni

di Stato a

risulta

Venezia, busta ducale VI)

che uomini
Maiore

e de littore

nella circostanza

di

de

che

far credere

La vicinanza

di

litus

ce

settembre

San

pubblicata

1273

posita

in

si

secundum

Albo

quod frmat uno suo capite in fosFelicis de Amianis

sato Sancti
et
ce

dal

332, ove

petia de terra

littore

suo

Non

avrei

altero

Mugla

capite

porto de

in

difficolt

ad

ammettere che vi corrispondesse quel


luogo che ora denominato Lido
Piccolo, perch nella nota carta della
laguna delineata del Sabbadino (una
copia

si

trova al R. Archivio di Stato

Pizolo

Lio

a Venezia)

posto

Mani, SagaLio Mazor ,


Palassa,
Valle
gnana,
il lido
segnato
e un po' pi al sud
di S. Erasmo, e oggi pure vi sorge
una chiesa dedicata a S. Maria della
S. Felice

presso

di

ce

Neve.

nomi

tus Minus
documenti de'
ce

Pubi.

e.

ec

bantur per

xm

et

; e.

littus

litus

denominazione

come

risulta

xm

e XIV {Coi.

Iacobo Belli de

ce

tenebantur per

secolo

, li-

trovano talvolta nei

secoli

227 a:

Parvum

litus

si

ce

attesta-

Album

Tore. Ili,

probabilmente
lite

Felice meglio dimostrata dalla carta

tore Minori

una

che

Album

litus

ce

Albo

pesca
il

Sagagnana, a Lido
Maggiore e al monastero di S. Felice,
sebbene non sia una prova sicura.
vicino

fosse

littore

rono che alcune acque presso i canneti alla foce del Seneze e la fossa
( taliada ) di lido Maggiore da loro
Cron. vene\. ant.

pu

Corner, Eccl.
fa menzione d'una

mille

e la

appartenevano a quell'abbazia,

documenti

del

ap-

ex qua duos

frequentate per la caccia

pubblicata

sibi

lit-

velut solis radios|resplendere vi-

del

n 84,

quoque

nubem

dicebat,

de Bovis

ricordano spesso

gennaio

sequenti

in

ce

quel luogo; merita speciale menzione

et

388 a

ce

littora

lu-

que

Minus affictaMaius ) e fino dal


Minus era la sola

littus

ufficiale di quel luogo,

dalle

deliberazioni del

ci.

35 A

CHRONICON

26

nubem

albissirnara

qua duos

ruisse dicebat, ex

dere viderat, ad

quam

pius accederet,

cuoi prop-

clarissima voce

dicentem audivit

dominus Deus Salvator


dominator;

orbis
in

qua

quem

derat, ad

quam cum

centem audivit

Deus Salvator

et tocius

ostendero, in

construas.

cum

illa

vox

alia

prefatis

quo

prefactis

quo

in

alia

eaque de nube exire videbatur

dulci-

mater domini Iesu

nube

obrem volo
ecclesia

ecclesiam in honore mei nomi-

sibi

etiam

denotasse aiebat.

sibi

in

autem cum pervenisset

( )

quem

sopra propius aggiunge un p

Maggior Consiglio.
e.

a Venezia.
sia

Liber comunis

se-

sorto

probabile

che

quando

litus

il

quel

de

cominci a chiamarsi litus


Maius .
(1) Parve alFiLiASi, op. cit. p. 145,
che questo lido, al quale poi il eronista d il nome di litus Boum ,

si

pi

porto di Tre Porti e


di lido

tardi

Maggiore

tra

fu
il

quello di

Maggiore o lesolo, che rest


il 1700.
Cf. Cecchetti,

denotasse agebat.

352

185,

frasi

b,

ora detto Litorale

mio avviso non

gentium

ex 20
et

M.

in

un allegato

dell'ottobre

homines de littore Bovensi , e menun luogo della sentenza 38, ailegato del decembre 1173, e. 158 b, si

tre in

legge: Iohane de

Tumba

diaconus

plebanus plebis Sancti Petri de pre dicto littore , cio del litore

(e.

del Cavallino .

littoris

sono usate come.sinonime le


homines de Maiori littore e

La

XXIX,

littore,

sono scambiati nel medesimo documento. Cos nel Cod. Pubi. sent. 67,

vensis

vita dei Veneziani nel 1300 in Arch.

in tertio

pu nemmeno dubitare della idendei due nomi, perch talvolta

chius verso
vcn.

honorem

tit

si

15

quem edam locum

diversa" multitudine

e.

lido

in

medietatem eiusdem

medesimo che

quam-

autem cum pervenisset

Bovis

denominato

Christi,

ut in hoc loco mihi

18. agebat] cos anche

162 a, al R. Arch. di Stato

Maria

fabricetur

nominis mei,

nis volo ut ediffices

sum

ego

dicebatque

sum Maria domini

io

divinitus auditur,

trans-

facta est, de

non longe

radiis

vox

Ihesu Cristi mater; in hoc loco

il

illa

ad alium locum se transferens,

dicens: ego

fosse

ba-

monstravero, in no-

ferens se locum, in

nome

tunc nubes

silicam edifices.

tibi

tibi

non longe ad alium

cundus,

quem
nomine meo

ut in ipso loco,

cum

radiis

4.

do-

cave ut in ipso loco,

nubes

tercio

orbis

totius

stas,

tunc

locum

ego dominus

minator; terra autem in qua eras,


fac

autem

ao

propius

cederet, clarissinia voce sibi di-

ego sum

terra

mine meo basilicam

sona

eia-

velut solis radios resplen-

ritatis

sibi

appa-

sibi

Bo-

sopra ricordato, poco dopo

159B, allegato

dell'agosto 1177)

trova il passo Iohani da Tumba


diaconus plebanus Sancti Petri de
:

GRADENSE.

eiusdem

littore,

tem ex gencium

medieta-

littoris

et populi di-

alia

vidisse narrabat, cuius alia rne-

acies vegetabat.

boum

dietas

ac bubalorum den-

autem

nubes

littore

in
illa

cum suis radiis


quam cum accessisset,

mecan-

bubalorum densisimas

ac

nubes

littore

cum
cum

medictas bo-

medio autem

in

candidissima

illa

accessisset, splendida cani-

senem quendam

stetit,

tie

ad

splen-

sima sede sedentem

dida canicie

senem quendam

in

ipsam nubem contemplatus

fra

cum quo

est,

quidam

erat,

videlicet iuvenis

insimul confabulan-

tunc senior

tes.

Mauro
trus

eidem

ille ait

ego sum Pe-

presbitero:

apostolorum princeps

a chri-

stiani gregis pastore constitutus

pascam oves

ut ipsius

agnos ;

et

20 nunc in peccatorum tuorum


missione

re-

iniungo quatinus

tibi

ad Dei honorem
minis titulo

||

et in

natalicii

mei

bobum]

cos

predicto littore ,
rita a litore

ma

Malori

la frase rife-

Nella sent.

luglio

nell'allegato dell'ottobre

185

Mar-

cumPetroet DominicumPetroatque
lohannem Petro de littore Bovensi ,
pi sotto homines de Maiori lit:

tore

videlicet

Dominicus

Iohannes Petrus

nubem

videlicet

insimul conille ait

presbitero

ego

Petrus apostolorum

prin-

ceps constitutus a Christo super

gregem suum
ipsius

nunc

vigilans pastor ut

pascam oves
in

agnos;

et

peccatorum tuorum

re-

ex parte Dei

in-

missione

tibi

iungo quatenus ad Dei honorem


et in

mei nominis
in

titulo

hoc loco ecclesiam funnatalitii

die universus Torcellanus


lus in ea

dem

hono-

congregetur

et

popu-

Deus

iuvenis

adoretur.

mei

ibi-

autem

sopra accessiset corr. accessisset

1321 aggiunta al Cod. Pubi.


nell'esemplare Marc. Lat.V, 9, si legge
5

eidem Mauro

dare curabis ut in

9.

inter

tunc senior

fabulantes.

sum

erat,

hoc

M.

quidam

in

die universus

anche

iuvenis

in speciosis-

cum quo

rifice

Torcellanus populus in ea con-

2.

vidit,

110-

loco ecclesiam fundare studeas

25 ut in

ipsam

mei

honorifice

quam

ad

suis radiis stetit,

didissima

speciosissima sede sedentem in-

2 b

patam, cuius

bum

dio

15

populi narrabat se vidisse occu-

versa multitudine occupatam se

sissirnas acies vegetabat.

10

27

et

Petrus ac Marcus Petrus .

Le

stesse

testimonianze confermano

l'esistenza

abitanti

xm, quando
costituirono a comune

Sino dal

in quel lido.
gli

chiesa di S. Pietro

della

si

sec.

con un podest in dipendenza politica


da Venezia, il nome ufficiale fu quello
di litus Maius , come risulta dalle
deliberazioni del Maggior Consiglio.
Lib.com. secundus,

rum,

e.

70 a, ha

il

e.

162 a;

il

Lib.plegio-

capitolare del podest.

CHRONICON

28

iunior vero

gregetur.

cum

eo

erat, dixit:

ille

qui

ego sum

ser-

vus Dei nomine Antoninus, qui


pr

nomine passus

Cristi

ideoque precipio

ut

tibi

fui,

parvam

cum

qui

Christi

Dei

mei

tulo nominis

tamen alieni

ediffices, nichil

operis inter utrasque

facere

presummas;

iuste

ac

Deum

si

apud

precibus

non ambiget;

ut,

mus,

ipsas ecclesias extruere fa-

designaveri-

sicut tibi

quartum W autem cum

pervenisset

visum

littus,

quod totum

littus

fuit ei

vineis esset

plenum maturissimas uvas habentibus, et Qcce nubes

Illa,

quam

paulo ante diximus, apparuit

ad

quam cum

accessisset,

ei;

decora

puellam quandam in sede

facie

preciosa sedentem aspexit, que


dixit:

ego sum Iustina virgo que

pr Cristi nomine in Patavi


vitate passa fui; pr eius

in

Dei honore
3.

cuius

(1)

ci-

amore

deprecor ut parvam ecclesiam

te

martirum

alicui

Nel Chron.

Vigniolas e sta

Ora

et

6.

mei nominis
in

honorem]

15. Perti ipsius

Alt. p. 9,

il

(p. 8) iusta

honorem

ecclesias

qua

in

Deo

alicuius operis

si

facere

quis iuste ac

intercessione

meis precationibus apud

Deum

obtinere

quare fac

ut,

io

mea

petierit,

non ambigat;

quemadmodum tibi

indicavimus, ipsas ecclesias


gere facies.

eri-

quartum autem

in

15
e.

cum pervenisset litus, eidem visum fuit quod totum littus vineis
plenum maturissimas uvas

esset

habentibus

tunc Qcce nubes

quam paulo ante

illa,

20

diximus, iterum

eidem apparuit; ad quam cum


accessisset, decora facie

quandam
dentem
dixit

in

puellam

sede speciosa se-

aspexit,

quidem 25

que

ego sum Iustina virgo

martir, que pr Christi

et

nomine

in

Patavina civitate martirium

fui

passa; pr Christi honore et

cos

anche

28.

M.

9. alieni] cos

V;

ali-

martirum

nome

e per lontano dal lido Bovense, laonde

mare

non affermerei con sicurezza che fosse


il medesimo luogo, sebbene nel Chron.
Alt. pp. 8, 9, venga designato Par-

Vignole sono uno scanno


fondo arenoso tra il porto di San
Nicol del Lido e quello di S. Erasmo,

di

le

utrasque

devote a

qua

tamen

fces, nihil

inter

sub titulonominismei edi-

devota mente aliquid

obtinere

in

et

ut

tibi

iuxta magistri

Petri basiiicam in

presumas

in

cave

cias.

nomine martirium passus

quis

meis

pecierit,

ti-

Antoninus, qui pr

parvam ecclesiam

honore Dei

sub

ego sum

sum, ideoque precipio

mei

et

erat, dixit

servus Dei

ecclesiam iuxta magistri mei basilicam in

eo

vum

littore .

3 3

GRADENSE.

commemoratione
construere facias.
taliter revelatis,

m cuiusdam
5

hoc

in

bis

visum

littore

omnibus

sibi fuenit

brevissime tumbe

loco persistere, ubi et nubes


lucida apparuit

solem

illustrantibus radiis aspe-

eadem autem nube

in

xit.

quidam
io cens

illa

quam

supra

ei,

(l)

vir

mirabilis aspectu erat di-

ego sum Iohannes Bap-

ei:

precursor Domini; depre-

tista

qua die

chi edifficare facias; in

vacare iniunxit nec

anulum

ac

scripture

investicionem
ni bus

tradidit.

expletis,

supra

mi-

vigiliis

non per
paginam

om-

his

ecclesie

sancte Marie tectum astiasse sibi


ubi nimio molendi-

visum

fuit,

norum

strepitu, qui iuxta prefa-

tam ecclesiam adesse videban-

tur, ex

bis

fa-

omnibus hoc modo

perductum

ac esse

in

brevissime tombe

cuiusdam

loco, ubi

eidem apparuit

nubes

illa

supra

quam solem

lucida

radiis

strantibus aspexit, in qua

nube

vir

bilis

erat

i 1 1

li-

quidem

quidam aspectu miradicens

ego sum

ei:

Iohannes Baptista Domini

quam ob rem

te

pre-

deprecor

secundum exemplar, quod

hoc

et

in loco

tibi

premonstravero, ec-

clesiam mihi facias edificare, in

qua die ac nocte orationibus


vigiliis

et

vacare iniungam; nec non

per annulum ac scripture pagi-

nam

omnibus
fuit

his

investituram tradidit.
explectis,

nubem

eidem visum

illam astiasse supra

tectum ecclesie sancte Marie, ubi


porro

nimio fulgebat rumine,

huius quiete visionis som-

postea ex sonino suavissimo ob

vo-

plurimas visiones habitas exper-

suis repperit

gefactus, ubi strepitu moiendino-

pno expergefactus,

lumen

hoc littore

habitis visionibus, videbatur e

ut

sibi

25

bricetur.

ostendero formam,

ecclesiali!

in

volo ut ecclesia mihi parva

cursor,

noctuque orationibus ac

20

nominis mei amore

nomen eius, ut secundum liane quam tibi in hoc loco


cor te per

15

29

et

manibus.

anulum in

scripti

||

rum nimio facto, qui


esset, sed

licet

procul

non longe abesse ab

ec-

desia dive Marie videbatur, se ab

somno excutiens, annulum


lumen scriptum

a sancto

et

vo-

Ioanne

Baptista in suis reperit manibus.

(1)
terra

Nel Chron. Alt. p. 8: terrenulam parvam


che sporgeva sulle acque.

cio piccolo spazio di

CHRONICON

30

Hec autem

Hec autem

postquam

seriatim

cum

et alii nobiles qui

viso anulo

quod

ipse reppererat in

suis,

de

sione

siam

parvam

honore Dei

in

et

quod

Mauro

sancti

siam in honorem Dei

Baptista ipsi

modum

quo-

eccle-

et sancti

ostenderat,

pulchritudine edificaverunt.

in

quoque baptismatis fonte

ipsa

per occultos meatus in

per occultos

eisdem

pluribus fontibus ponentes aereas

bestiarum imagines aquas evo-

bestiarumimagines aquas mirum

mere

in

ctis,

his itaque pera-

Maurus

sacerdos

prefatus

paruerat

quod

quo sancta

sibi

siam

parvam

fuerat,

construere

veniente in

cium ac boum
multitudo,

sibi

vam

fuerat, ecclesiam in

honore san-

parvam

Iustina,

ecclesiam construere

sibi apparuerat,

iussum

sibi

fecit.

littus in

ac

quo 25

bovum

secundum quod

in prefacta revellatione sibi vi-

sum

fuerat, ecclesiam in

rem

eccle-

sancti

hono-

apostoli

Petri

et

siam in honore sancti Antonini

aliam parvam ecclesiam in ho-

martyris

norem

autem
7.

edifiicaverunt;

Boum
testificati

Aurius
8.

25. venientes] cos anche

anche

M.

31. in

in

littus

tribunus
honorem]

M.

honorem]

28.
cos

cos

revellatum fuerat, par-

multitudo gentium

in

in prefacta vi-

apparuerat

secundum quod

Petri et aliam

quod

deinde venientes in

prefata revelatione

cti

ibique iuxta

quo gen-

in

littus

apparuerat

sibi

quo

littus in

sancta sibi

sione

eccle-

deinde

fecit.

fecerunt.

secum duxit Au-

rium tribunum ad

ap-

in prefata visione sibi re-

velatum

evomere

cerdos Maurus

ibique, iuxta

Iustina,

modum

his itaque peractis, prefactus sa-

secum duxit Aurium tribunum


littus in

io

mira

episcopii

meatus in eisdem fontibus aereas

fecerunt.

5:

idem sanctus

Mauro

atrium

iuxta

que baptismatis fontes ponentes,


in

certificati,

Ioannis, sicut ipse

atrium episcopii mira pulchritu-

mirum

snis re-

parvam

visione

in ipsa

eo erant,

manibus

ipse in

eccle-

ostenderat, iuxta

dine edifiicaverunt.

cum

pererat, de huius revellatione et

vi-

Iohannis, sicut idem sanctus Baptista ipsi

postquam

viso annulo et volumine scripto,

manibus

huius revelationis

certificati,

et alii nobiles qui

eo erant,

volumine,

et scripti

seriatim

omnia exposuit, Aurius tribunus

omnia exposuit, Aurius tribunus

ad

sancti martiris Antonini

edificaverunt; littus
anche

S iusum

anche M.

M.
visum

autem Bo-

23. revellatum] cos anche

visum

M.

revellatione] cos

30

34.

GRADENSE.

constituit

hoc appellare

ad aliud

littus

aubem

ad quod tendebant

littus

sent, evanescente nube,

que

ea

supra
vi-

quod cum pervenis-

derunt, ad

dimi

cu-

transfretari

pientes, albissimam
id

deinde

iliic

signa, ccclesiam in

secun-

reppererant

honorc do-

Album idem Aurius

tribunus illud constituit

ad

nari,

huius

littoris

nubem

quod tendebant
ad quod

cum

supra id ad

littus

viderunt,

pervenissent, eva-

nescente nube,

secundum ea que

preostenderant signa, eccle-

ex

ficaverunt.

versus

stituit.

nubis

prefacta

albe visione littus

Album isdem
con-

illud vocari

ad huius

edi-

littoris

versus

si-

dextras partes euntes, in hono-

fue-

rem sanctorum martirum Her-

designatum, ccclesiam in honore

dem

sanctorum martirum Hermetis

cedis

Herasmi

altana

tri||bunus littus

cedis constituit

Expletis

mus,

destinaverant

auri invenerunt, et

hoc Aurius

omnia,

his

que

hoc

supra

eodem

hoc Aurius tribunus

hec

cum

princi-

domina-

episcopati! su-

Expletis

Mer-

littus

appellali.

con-

hoc itaque modo, ut

omnibus

Aurius

littora prefactus

collectis

14.

in

hec

cum

ce-

decreverunt ut iure pro-

prietatis et

dominationis perpe-

sub

omnia episcopo

eodem episcopatu omnia

sub ilio pr tempore episcopo pos-

prima leggevasi appa (apparuerant '(), poi repererant che dalla

in preostenderant

terisnobilibusettribunisinunum

et

In

ob

omnia que supra memora vimus

tos agricolas seu colonos

8.

hoc

his

tuo subessent

fu corretto

destinaverant,

auri invenerunt, et

sceperunt, in quibus etiam mul-

stituerunt,

quo

Mer-

Aurius

iure proprie

30 tionis sub

plurimum

cedis constituit

memoravi-

eiusdem episcopii

pibus in

ob

mcr-

cuius

promissa locum in
fodientes

ibi-

appellari.

omnibus

littora prefatus

ceteris

quo

in

edificaverunt,

altana

edifficaverunt, cuius

fodientes

plurimum

25

albissimam

metis et Herasmi ecclesiam

20 mercedis promissa locum

aliud littus transfretari cupientes,

rat visione, et sanctis martiribus

et

instituit

deinde ad

appellali,

Aurius tribunus

ostensum

cut in prefata sibi

modo

tribunus

nomi-

dexteram gradientes partem,


15

hoc

Aurius

siam in honorem Salvatoris

to ex prefate quidem albe nubis vilittus

vum

illic

mini Salvatoris edifficaverunt;

sione

31

honorem]

cos

anche

M.

stessa

mano

CHRONICON

32

nullus in eisdem littoribus vineas


vel alicuius culture

opus agere

presumeret sine episcopi concessione vel


stituerunt

annis ex

con-

venundatione.

quoque quod

singulis

unoquoque sulcu unius-

cuiusque vinee iam dicto


scopatui duos palmites

epi-

cum om-

nibus racemis pr censu persol-

unaquaque domo

verent, et pr

pr

nummos

octo

precio

fisci

suerunt, in quibus

edam multos

rusticos agricolas

seu

colonos

constituerunt, hoc itaque

modo,

ut nullus in eisdem littoribus vi-

neas vel alicuius

quicumque

presumeret

agere

opus 5

culture

absque episcopi concessione aut


consensu.

verum

subiectionis

constituerunt

signum
quod

quibuscumque annis io

in singulis
tali

in

unoquoque sulcu

die et ex

eidem episcopatui impenderent;

uniuscuiusque vinee huic iam-

omnes

vero

dicto episcopatui duos palmites

tum

paludum

ac

gaverunt

quedam

piscarias

prefato subiu-

episcopio,

patus partes

preterea

eiusdem

alie

in

gurgi-

censi

episco-

debitum

cum omnibus
perpetuo

racemis pr censu

persolverent,

unaquaque domo ibidem


pr predo

octo

fischi

pr

et

situata

nummos ei-

om-

dem episcopatui darentur; omnes

nium autem supradictorum cun-

vero piscarias gurgitum ac pallu-

ova

gallinas offerebant;

et

ctos redditus prefato

usque

sbitero

quo

Mauro

pre-

episcopali

fungereturhonorecomiseruntt

).

dum

15

subiu- 20

prefacto episcopio

gaverunt.

preptereaquedamalip

domorum

partes reddebant pr

annuo censu aut incensimi aut


cereos aut ova aut gallinas alia-

que plura huiusmodi episcopatui 25


offerrebant;

omnium autem

su-

pradictos redditus et census


regalia prefacto

et

Mauro presbitero

commisserunt, donec

et

quous-

que episcopali honore ipse fun- 30


geretur.

Eo namque tempore Frau5.


fisci

In

Eodem quoque tempore

Frau-

u. tJsisci Vcorr.
Magno sopra Mauro e. s.

Udopoquodbrevc lacuna per abrasione d'una sillaba, forse in

sopra

sisci.

16. eiusdem] cos

(1) Interpretazione libera del

M V;

Ueisdem

20. Ucorr.

passo rispettivo del Chron. Alt. pp. 9 e

io.

e.

GRADENSE.

dunicumWillarenisMastalicisto
(2)

ecclesiam

honore Dei

in

sancti Laurencii

honorifice

tyris
5

levito

quoddam

pontem

stello

rem Dei

ad Amianas fecerunt

namque Fraudunis

fatis

Aurius tribunus

sit

presbiter

cuiusdam

vero

pontem

conces-

5,

or-

illic fieri

usque ad A-

fecerunt

insulas

veruni Aurius

iste

tribunus pre-

Fraudunis concessit

factis

iter,

cum

consensu Mauri presbiteri ut

in

vico Amianiarumsedestribunalis

non

ad reddendum iuditium consti-

Mauri

et

presbiteri, ut

ad

ipsi

quoque

Frauduni

apprehenderunt; piscarias quo-

toris

20 que ac paludes ut eidem ecclesie

molendinos
Aurius

tribu'jnus et

Maurus

sbiter plures concessit. in

vero

1.

corr.

(1)

Perti mastalicis

MS
La

construeret

nota distruzione d Eraclea


Cron. vene\. ant.

palludes

eidem

ecclesie

3.

in

honorem]

21. Pert\ constitueret

U corr.

famiglia

si

ut

perunt, pluraque alia Aurius

incolis

risedeva a lesolo e dopo la


1

quoque

molendinos construerent acce-

22.

Una

piscarias

supra-

documenti Torcellani; cos nella


notiti a testium d'un documento
del marzo 1001 allegato alla sent. 43
del Cod. Pubi e. 188 a, si legge il
nome di Constantinus Hvillarem
testi.

Frauduni

ipsi

ac

ne'

omonima

Mauri

eodem

famiglia talvolta ricordata

che era uno dei

lit-

partem ad vineas faciendas

susceperunt

pre-

= massalicis,

Maiurus sopra Magnus

maximam

utilitatem

presbiteri

Frauduni ecclesiam sancti

dicti

teret

Amianarum

vico

ecclesie

ex concessione Aurii tribuni et

idem

construeret

ciusdem

tueretur, et ad

utilitatem vi-

ecclesie

neas edifficarent,

25

cuius

ex concessione Aurii tribuni nec

eiusdem

4 a

quoddam

edili cantcs,

mianas

partem

littoris

honorifice con-

dinaverunt, a quo vero castello

maximam

tribunatum;

iudicii

saneti Laurcntii le-

et

castellum

Amianarum

vico

in

hono-

in

constructis et iactis fundamenti

Maiurus

et

propris

struxerunt; per circuitimi

illic

pre-

iter,

simul

vite et martiris

usque

edifficantes,

omnes

hii

sumptibus ecclesiam

construxerunt,

castellum

Villarenis et Masta-

cuna

litiis

ordinaverunt, a quo vero ca-

fieri

15

et

cuiuspergirumfundamentiscoastructis,

io

duni

mar-

et

33

cos

11.

corr. construeret sopra costi-

Magnus sopra Maurus

a Rialto.

anche M.

tri-

e. s.

Chron. Alt.

p.

35.

documenti comprovano
della chiesa di S. Lorenzo

(2) Molti
l'esistenza

uno del 15 maggio 1195 in


Corner, op. cit. Ili, 344) e di quella
di S. Marco, che da essa dipendeva
(doc. del gennaio 1185 in Corner,

(p.

op.

e,

cit.

II,

267).

port
3

CHRONICON

34

eamque

construxerunt,

Marci

sancti Laurencii ecclesie subiu-

gantes.

non post multimi tem-

poris ipsi

Frauduni

cum

Calcia-

miris aliquas reliquias sanctorum

martirum Sergi

dam Stephano

Bachi a quo-

et

Scopacalle

scipientes, ecclesiam

eorum honore

reliquias

et

Con-

quam

Laurencii

quasdam

iterum,

subdiderunt.
alias

in capite vici

sancti

plebi

prefate

su-

Dei

in

edificaverunt,

stanciaci

(l)

sanctorum

mar-

tirum Marcelliani et Maximi


a

( 2)

quibusdam Castellanis acqui-

sivrunt; in

clesiam

quorum honore

subiugaverunt

que

tres

per

vero ordine, ut

singulis annis in

iam

scripti

subdide-

prefate

runt plebi, eo

diete

has nam-

plebi,

ecclesias

cyrographum

tatibus

iam

edifficantes

ec-

earum

diete

festivi-

ecclesie ple-

bano prandium preparare honoriflce

deberent, huius vero vicem

isdem plebanus in
3.

(1)

Amiarum]

Il

ipsius plebis

cos il

Chron. Alt.

Cod.

p.

26,

legg.

tra le fa-

Scuvacalles vero invenerunt corpora

sanctorum Sergi et Bachi; ipsi ad illorum honorem ecclesiam fecerunt.

L'esistenza di quella chiesa a Costan-

ziaco

comprovata da molti docuCorner, op. cit. Ili, 352,


carta del maggio 1261 &c.

menti,

p. e.

(2) L'esistenza della chiesa di S. Mas-

Maurus

et

presbiter liben-

tissime eisdem concessit.


in

eodem

vico

Frauduni

dica

porro

Amiarum

pre-

ecclesiam

san-

eamque

Marci edificarunt,

cti

sancti Laurentii ecclesie subiu-

non

gantes.

post

multum tem-

poris ipsi Frauduni

cum

Calcia-

miris aliquas reliquias sanctorum

martirum Sergi

dam Stephano

et

Bachii a quo-

eorum honore
capite

Dei

et

edificaverunt in

Constantiaci,

vici

quam

sancti

Laurentii

subdiderunt.

iterum,

quasdam

alias reliquias

sanctorum marti-

prefacte

rum

plebi

Marcelliani

quibusdam
et vi et

et

Maximi

dolo rapuerunt; in quo- 20

ecclesiam edificave-

runt et iurisditioni plebis


diete subiugaverunt,

pre-

hac tamen

conditione, ut singulis annis

sie

in

festivitatibus diete eccle-

plebano prandium
24.

U V

sibi

ho-

prepare

simo provata dal documento della


del monastero di S. Cipriano a S. Antonio di Torcello (25
giugno 1246), ove tra i testi si legge:
Marcus Natalis plebanus ecclesie
sancti Maximi de Constanciaco .
Ardi, di Stato a Venezia, Perdamene
traslazione

del

monastero di

busta

I,

15

castellanis acceperunt

rum honore

earum

io

Scopacalle susci-

pientes, tunc ecclesiam in

Amianarum

miglie che vennero a Rialto ricorda

bunus

sec.

sacra, 2* ed.

S.

xm,

Antonio
e

di Torcello,

Ughelli.

V, 1384, 1385.

Italia

25

GRADENSE.

earundem ecclesiarum

festivitate

constituerunt

clericis

recidere,

ex collaudacione vero Aurii


buni principisTorcellani
5:

presbiteri, qui

nore electus

et

Mauri
ho-

in episcopii
fuerat,

tri-

per testa-

menti paginam censuerunt quatinus

si

ex

quis

illorum

trib

utilisinvenireturclericus,accepta

io investicione a Torcellano pontifice,

15

sine alicuius contraditione

per dies

octo

ante

invitaretur

illis

isdem

ceni

et

ab

festuni

huius vero vi-

plebanus

eiusdem Sue

vitate
ricis

deberent,

iesti-

in

ecclesie cle-

earumdem ecclesiarum

red-

dere teneretur, et de hoc extat

ex collaudatione ve-

statutum.

ro Aurii tribuni principia Torcellani

in

Mauri

et

honore

presbiteri, qui

episcopatus

electus

paginam testamen-

fuerat,

banus constitueretur; sin autem

tariam constituerunt, quatinus

si

ex predicta prole nullus

quis ex illorum

et

talis su-

per

peresset clericus,

eiusdem par-

idoneus

rochie

aliam

quam

clericus,

vicini

in

personam

liberam

ciendi haberent potestatem.

vero

liquas

ecclesias,

Maurus

predictus

fuerat electus,

re-

cuius

presbiter, qui

inveniretur aut superesset eius-

universi p-

dem

parochic

ciendi

sancte Marie

omnium

ecclesiarum

supra-

censue-

runt episcopium ipsam ecclesiam

30 sancte Marie,

iuxta hanc quippe

electionem

versas Torcelli
edificate,

Maurus

edinicaverunt basilicam; ex con-

tivo iure

corr.

Mauri sopra Magni

e. s.

||

reli-

di-

fuerunt

tribunus

cum

et

laude totius

constituerunt

maverunt

fa-

presbiter, qui episcopus

Frauduni

4.

haberent

partes

Aurius

populi

prefati

fa-

quas vero ecclesias que per

Dei

et evangelista

liberam

cultatem et potestatem.

fuerat electus,

sancti Iohannis apostoli

quam

aliam

in

personam

ecclesiam non longe in honore


et

sancti

in

autem ex pre-

stitueretur; sin

firmaverunt atque sub potest-

dictarum

ali-

Laurentii ecclesia plebanus con-

vellent

et

sine

pontifice,

contraditione

puli laude constituerunt et con-

subdiderunt

investitione a

dieta prole nullus clericus talis

tribunus

cum

tivo iure ecclesie

utilis

et

Aurius

edifficate,

accepta

Torcellano

que per

trib

et sufficiens reperiretur

fa-

20 diversas Torcelli partes fuerant

4b

preparare

aorfice

in sancti Laurencii ecclesia pie-

vellent

25

35

atque

sub

et confir-

potesta-

ecclesie sancte

Marie

e.

35 a

CHRONICON

36

cessione vero Obelierii et Beati

subdiderunt

Metamaucensium ducum

dictarum

et col-

laudacione Aurii tribuni nec non


et

ipsam

ex confrmatione Mauri pre-

fuerat,

electus

honorem Dei

cenobium sanctimoniaesse

cum

supra-

matrem
Marie

sancte

episcopatu preiuxta hanc

quippe ecclesiam non longe in

ipsam ecclesiam

perpetuo

lium

ecclesiam

cellere censuerunt.

sancti Iohannis apostoli et evangeriste

ecclesiarum

cathedralem

qui in episcopatus honore

sbiteri,

omnium

et

et sancti

Iohannis

apostoli et evangeliste ecclesiam

ordinave-

ipsi

Frauduni erexerunt; ex con-

cessione vero

runt.

O belingerii et Beati
ducum

Methamaucensium

et

collaudatione Aurii tribuni nec

non ex confrmatione Mauri


scopi,

ipsam

ecclesiam

epi-

sancti

Iohannis evangeliste cenobium

santimonialium

perpetuo

15

esse

ordinaverunt.

His

( )

His autem constitutis

autem, ut supradictum

est, constitutis,

eodem tempore

et or-

eodemetiam

dinatis ac dispositis,

universa Venetie populi multitu-

tempore universa populi multi- 20

do,communicatoconsilio,inGra-

tudo,

dense pervenerunt castrum,

Gradense pervenerunt castrum,

que iuxta

Agathe

sancte

1.

virginis

eandem formnm

in

honorem 25

virginis

corr. tribunorum et

(1)

sanctae Marie virginis

aliam

clesiam in

ediffi-

eandem

procerum

la

basili cani

construxerunt; aliam quoque ec-

honore

24. Torcello] cos anche

Qui comincia

triarcato.

sancti

Torcello

honorem

sancte Aga-

the virginis edificantes, mirabili

ordinarunt criptam, in qua altare

nec non ex

ecclesiam

de

in

cantes, mirabili opere in

iuxta

Iohannis Baptiste

basilicam construxerunt

ecclesiam

ibique

Consilio, in

formam

honore sancte Marie

quoque

Iohan-

ecclesie sancti

nis Baptiste de Torcellis

in

ibi-

communicato

opere

et

in

eandem ordinaverunt 30

sopra Obelierii et Beati

M.

narrazione delle

e.

s.

3.

29. edificantes] cos anche

origini

di

Grado

Pert^

M.

del suo pa-

GRADENSE.

honore

in

sanct

erectum

tyris

est

mar-

Vitalis
(l)

37

crptam,

in

qua

sancti Vitalis

altare In

honore
ere-

martyris est

ctum.

Ea namque tempestate cuidam


5

Geminiano presbitero divina


velatione iniunctam

ut

in

Tergestina civitate destructa

in-

ter

io

muros

est

muros de-

ecclesie et

Aquile-

muros

destructe

ecclesie et

.xl.

duo

et

marti-

rum diligenter pcrquireret,quibus


inventis, cum quibusdam suis
conprovincialibus ad Aquilegien-

veniret,

sanctorum invenerunt

sanctorum;

cor-

Canciani atque

corpora sanctarum

et

virginum
et

Cancianille

Dorothee,

Eutimie,

omnes

Erasme, quas

reliquias, ut ei

revelatum fuerat,

secum

defferentes,

honore

in castro

cum maximo

Gradensi infra
condide-

dignissime

ccclesias

Hisdem

autem

dux

Beatus

tribu||nis et

30 bilibus ad universalem

V,

28.

Fu
II

noi

no-

Romane

Perti vuole aggingere

est ut

(1)

reliquias

inveneruntque

ibi

martirum

sanctorum

Cancii, Canciani atque Cancianille

nec non

ctarum

corpora

et

martirum

et

san-

virginum

Euphemie, Dorothee, Thecle


Erasme, quas omnes

et

reliquias,

ut eidem revellatum fuerat, se-

cum

deferentes,

honore

in castro

cum

Beatus

cum maximo
Gradensi infra

cod. Trev.

e.

Italia

sacra,

30 a); nella

temporibus

Methamaucensium
et 110-

bilibus suis ad universalem

corr. proceres et sopra Beatus

Ughelli,

dux

autem

cum quibusdam Jtribunis

innanzi ad;

riedificata dal patriarca For(cf.

Hisdem

temporibus

Metamaucensium

cum quibusdam

tunato

corpora

perquirentes

per-

e cclesias dignissime condiderunt.

runt.

13.

mu-

corpora

civitatis

civitatm; perquirentes reliquias

Tede

et inter

sium civitatm destructam

ibi

di-

vitate destru-

ci

gensium destructam perveniret

nec non

ut in Tergestina

sanctorum

ad

cui-

vina revellatione iniunctum est

rum quadraginta et duo martyrum diligenter perquireret,quibus


inventis, cum quibusdam suis

et

25

Gemiriiano presbitero

ros

pora sanctorum martyrum Cancii

ilo

dam

structe civitatis corpora sancto-

comprovincialibus

15

re-

Eadem etiam tempestate

e.

ma

perveniret dipende da iniunctum

s.

descrizione, che
tivo

pon-

si

documento, non

legge nel rispetv' alcun ricordo

della cripta di S. Vitale.

?)

CHRONICON

38

nomine Bene-

sedis pontificem

dictum

sunt

adgressi

quem cum

dense castrum

quatinus Gra-

novam Aquileiam

institueret et tocius

metropolim

Venetie

et

ordinaret

nomina quoque

deprecabantur.

patri archarum qui

post destru-

Benedictum

quem cum

se contulerunt; ad

pervenissent, suppli-

quatinus

precibus,

fussis

citer

nomine

sedis

Gradense castrimi novam Aquilegiam institueret

omnes idem

fa-

suppliciter de-

nomina

precabantur.

quoque

patriarcharum qui post ruinam

alicuius apostolici conces-

et destru ctionem Aquilegiensium

sione in prefato Gradensi castello

urbis

sederant

concessione

refferebant,

dicentes:

sine

Gra-

prefacto

Marcellianus patriarcha ipse pri-

densi castro in quo sederant hoc

eadem novam Aquileiam

pacto refferebant dicentes: Mar-

mus

in

sedt annis .xviiil, qui prius f-

monasterium Beligniense

cerat

cellianus patriarcha ipse

sedit

mo-

in destructaAquileia;quod etiam

annis 19, qui prius fecerat

monasterium sub propriidominii

nasterium Beligniense in destru-

iurequamdiu

et Aquilegia;

autem

huic

vixitretinuit.

successit Marcellinus, qui

annis .xv. nove Aquilege rexit

ecclesiam; post
in

eiusdem

cessor

eadem

.v.

Maurus,

post

.111.

qui

et

.xvi. et

ses .v. et dies

ibidem

.vi.

in

.1111.

quem Mace-

donius per annos

menextitit

ecclesiam sancti

patriarcha, qui

Iohannis apostoli et evangelista


2.

at] cos

U;

16. 17 sedis

legia] cos

anche

et

tenuit.

corr. sedit sopra sedis

17.

demum

deinde Macedonius.

hic in

eodem

castello

25

fundavit

ecclesiam beati Ioannis evange-

hos autem in numero epi-

liste,

scoporum, qui a tempore beati


Marci usque

tempore

ad Nicetam, qui 30

destructionis

giensi ecclesie prefuit,

Aquile-

connume-

credimus, nec non ab pon-

rari

leggi ad pel solito scambio di

M.

vixit

de Stephanus, postea Laurentius

ecclesia prefuit annis

mensibus

quamdiu

minii

ecclesiam sedit

huius quippe sue-

extitit

nasterium sub iure proprii do-

huic successit Marcellinus, dein-

annis .xn. et mensibus

diebus .xv.

quod etiam mo- 20

quem Stephanus

castri

15

primus

eadem nova Aquilegia

in

io

apostolica

alicuius
in

Ve-

metropolim

netie et Histrie
ceret

et totius

urbis

Aquilegensium

ctionem
sine

at

pervenissent, suppl-

citer fusis precibus,

rfystric

iter,

Romane

tificem

d finali.

nova Aquilegia]

cos

14. Pert^ Marcellinus

anche

M.

20. Aqui-

CRADENSE.

ineodemcastellofundavit^). Kos

autem

numero cpiscoporum,

in

39

apostolico

tificibus
palli

beneditione in liane

novam

qui a tempore beati Marci nsque

petimus

ad Nicetam, qui tempore destra-

destinati sunt.

ctionis Aquilegensi
clesie, connumerari

non ab

prefuit

sedis

fieri

cum
quam

Aquilegiam

ec-

credimus nec

apostolice sedis ponti-

cum palli! benedictione


hanc quam petimus novam

ficibus

in

io

15
5

Aquileiam destinati sunt.

fieri

Tunc idem sanctissimus Benedictus summus Romane sedis

mus^, idem sanctissimus Benedi'

pontifex, benignitatis clemencia

ctus

motus, dignis eorum condescen-

clementia, dignis

eorum conde-

communicatoque

scendit precibus,

convocatoque

precibus,

dit

etiam supra

ut

papa motus nimia

vidi-

bonitatis

.xxxvmi. episcoporum concilio,

.xxxvnr. episcoporum concilio,

Gradensem civitatem novam A-

Gradensem civitatem novam A-

quileiam constituens, ex collau-

quilegiam

supradictorum

datione

20 porum

omnium

et

mane

ecclesie

episco-

sancte Ro-

cardinalium to-

constituens, ex

laudatione predictorum

porum

mane

omnium

et

sanctac Ro-

cardinalium to-

ecclesie

Histrie metro-

Venetie et Hystrie metropo-

tius

ordinavit, accersitoque duce

polim ordinavit, constituit

cum

et qui

eo erant: per privi-

inquit,

legii,

Romane

preceptum sancte

ecclesie

collauda-

et

tione ac confirmatione

omnium

istorum fratrum, tam episcoponina

quam

cardinalium,

30 Venetie nec non


5.

Aquilegiam]

communi

(1)

nazioni
op.

cit.

cos

Hystrie Graanche M.

cio parte della

Aquilegiam]

17.

et

cos

tocius

11.

Fortunato

V, noi.

perpetuo

et

esse

voluit

accersitoque duce

eo erant

et

et ita

tempore,

cum

qui

per privilegi, inquit,

preceptum sancte Romane


clesie et

frmatione

omnium

istorum

tram tam episcoporum

sctissimus

15.

fra-

quam

Prima leggevasi
stessa

ec-

con-

collaudatione et

parola communicatoque che fu cassata dalla

anche

in

mano.

M.

ricordata nell'elenco delle dodi

Venetie

col-

episco-

cius
li

25

Tunc,

II.

Ughelli,

(2)

Nessuno

dei passi precedenti della

cronaca e del Lib.pont.ccl.Aqitil. tratta


del privilegio largito da papa Benedetto.

CHRONICON

40

densem ecclesiam metropolim

cardinalium

vobis ordinamus; eiusdem vero

nec non

presulis electionem clero et p-

ecclesiam metropolim vobis or-

pulo liberam faciendi tribuimus

dinamus.

facultatem.

prefate preterea re-

totiusque

Gradensem

et Histrie

eiusdem vero presu-

electionem clero

lis

Venetie

et

populo

gionis duci post factam electio-

liberam faciendi tribuimus facul-

nem

tateni.

investicionis

potestatem

committimus, qua ab ipso duce

eiusdem

accepta,

suflraganeis

prefacte prepterea regio-

nis duci post factam electionem

investitionis potestatem

commit-

consecrandi licenciam concedi-

timus, qua ab ipso duce accepta,

mus.

quibus expletis, ad huius

eiusdem suflraganeis consecrandi

sancte

Romane

licentiam concedimus.

ad

palili

ecclesie

sedem

benedictionem

susci-

explectis,

piendam properare iniungimus.

ad

properare iniungimus.

tum

eius successoribus concessit.

cessoribus concessit.

rei

confirmationem recto,

quibus

Romanam

ad sedem

Hec omnia per privilegii paginam duci Beato et cunctis


huius

15

Hec omnia per privilegii decre-

rei

duci Beato et ceteris suis suc|

ad huius

quendam 20

pradictum

dam Paulum cardinalem sancte


Romane ecclesie, facta electione

Paulum cardinalem sanctae Ro-

mane

ab

ab

qui

est,

ordine

ecclesie,

electione

facta

ipsis tribunis et nobilibus qui

cum

Beato duce aderant, a pre-

cum

fato

quoque duce accepta inve-

facto

Beato duce aderant, a pre-

quoque duce accepta

in-

sticione, patriarcham consecravit

vestitione, patriarcham consecra-

cum palli benedictione in


novam Aquileiam cum eis remi-

vitatque

atque

sit;

qui sanctissimus patriarcha

corpora

sanctorum in

nove Aquileie
fce

condivit

ecclesiis

17.

52.

honori-

in ecclesia sancti

Vitalis quadraginta et

sopra cius

eisdem

duo mar-

corr. ducibus sopra duci Beato


e. s.

24.

U corr. prefato

condidit] cos anche

M.

e.

confirmationem recto, ut su-

ut supradictum est. ordine quen-

ipsis tribunis et nobilibus

io

beneditionem suscipien-

palii

dam

ad

25

cum palii beneditione in


novam Aquilegiam cum eisdem

feliciter remissit;

quisanctissimus

patriarcha corpora sanctorum in

eisdem nove Aquilegie


honorifce condidit
sancti

e.

s.

sopra Beato

Vitalis

Pcrt^ duci
e. s.

in

ecclesia

martirum

.xur.

18.

ecclesiis

corr.

eorum

28. Aquilegiam] cos anche

M.

30

36 a

GRADENSE.

tyrum corpora dignissime tumuin

lavit;

ecclesia

Marie

sancte

corpora sanctarum virginum Eu-

Dorothee,

fimie,
5

sme

et Era-

diligenter collocavit;

phemie,

cor-

virginum

Eu-

Thecle

Dorothee,

Herasme

et

collocavit;

diligente:'

Canciani

sancti Iohannis

evangeliste

cumque

celeberrime composuit.

structam Aquileiensium

Civita-

idem venerabilis patriarcha ad


structam civitatem

cum

disponeret,

innotuit qualiter cives Aquileie

sibi

sevissimam Longobardorum

ra-

legie

biem

fu-

rum rabiem

ctorurn Quirino
et

Taciani

Illari et

ceterorum secum asportave-

20 runt. hac itaque revelatione non

parum

illarescens et translati o-

nem eorum
diem
vo

scripsit

et

natalicii

constituit celebrari; in octa-

die pentecosten natale qua-

draginta et duo martirum instituit,

et

sanctorum

natali eia

Illari

Taciani sexto decimo kalen-

das

marcii,

Quirini

sacerdotis

quarto kalendas iunii, sanctorum

30 Cancianorum
madii, natale

num
rexit

mus

tercio

pridie

kalendas

sanctarum

virgi-

nonas septembris.

autem Paulus
patriarcha,

30. martias] cos

benignissi-

primus per apo-

P;

Cron. vene\. ant.

M marcias

ce-

cumque

celleberrimc condidit.

sponeret, divina revelatione sibi

Gradense castrum

in

desia sancti Ioannis evangeliste

seni

in

Cancianille

et

temcumpopulimultitudineiredi-

gientes beatissima corpora san-

25

pora sanctarum

Marie

Canciani et Cancianille in cecie-

o idem venerabilis patriarcha ad de-

15

ecclesia sanctae

in

corpora autem sanctorum Cancii,

cor-

corpora devotissime tumulavit;

pora autem sanctorum Cancii,

sia

Tede

41

Aquilegien-

populi multitudine
divina

de-

ire

revellatione

innotuit qualiter cives Aqui-

sevissimam Longobardo-

Gradensem

in

civi-

tatem fugientes, beatissima corpora sanctorum Quirini,


et

Taciani et ccterorum secum

hac itaque revel-

asportaverunt.

non parum

latione
et

Ulani

eorumdem

translationem

riatim

cum

illarescens

vitis suis in

se-

annalibus

diligenter conscripsit et natalitii

diem

celebrari

tavo

die

.xl.

instituit

penthecosten

instituit,

autem sanctorum

sancti

in

.xvi.

kalendas

iunii,

so-

natalitmm

Illarii et

kalendas

Ta-

martias,

sacerdotis

Quirini

oc-

natale

duorum martirum

et

lemnitatem

ciani

.1111.

ittem festum san-

ctorum Cancianorum martirum


pridie

kalendas

maias,

P;

li maii

34. maias] cos

natale

3*

CHRONICON

42

stolicam concessionem, nove A-

vero sanctarum virginum Euphe-

quileie ecclesiam annis .XII.

mie,Dorothee,Tecleet Herasme

martirum

autem

rexit

nonas septembris.

.ili.

Paulus,

benignis-

simus patriarcha, primus per apo-

nove

concessionem

stolicam

Aquilegie ecclesiam annis .xn.

Huic

eadem nova Aquileia metro-

in

ecclesiam an-

politanam rexit
nis

.11.

Cui successit Probinus, qui

successit Probinus, qui

mensibus

.vili/

),

dehinc

eandem

metropolitanam

ecclesiam annis

cha, ecclesiam

densem regendam

pit

clesiam.

ipse in

eadem

eccle-

mensibus

regendam.

ecclesia sancte

Euphemie

minis proprietatem fabricare pre-

precepit,

latine

bona forma* sonat.

eadem quoque

grece Eufimia,
in

ecclesia congre-

eadem quoque

in

gregata

||

cunctoque

ctoque Venetie populo convo-

convocato, generalem

ipso

bravit.

cele-

namque tempore

Verona usque Panoniam, 20


Venetiarum populo

ipso

celebravit.

synodum

namque tem-

pore corpora sanctarum virgi-

corpora sanctarum virginum se-

num secundum quod

cundum quod a reverendo Paulo

rendissimo Paulo patriarcha

patriarcha scriptum fuerat per-

ptum

quirens,

omnibus

fuerat perquirens,

reve- 25
scri-

tandem

revelavit, qui-

inventis sanctissimis reliquiis qui

bus cunctis qui erant in prefato

aderant in prefato concilio ipsa

septembris]

3.

il

Cod. aggiunge: Vitalis

Initium Torcellensis civitatis

modo

et episcopatus,

iste

secundus, patriarcha Gradensis, scripsit

omnesque predictas visiones

reperit et quo-

patriarchatus Gradensis sit effectus metropolis, vitasque antecessorum

suorum

di-

ligenter perquisivi! et invenit, multaque piivilegia a pontificibus obtinuit pr tempore.


2i.

Per t\ cuncteque.

(1)
14,

Paolo Diac.

gli

Hist.

d un anno

di

Langob.

Ili,

patriarcato.

e.

episcopo-

multitudine

Verona usque Pannoniam, cungeneralem sinodum

grece,

ecclesia con-

rum

cato,

15

interpretatur.

gata multitudine episcoporurn a

iuxta

fabricare

nam Euphemya

bona forma

latine

eadem

ipse in

nominis proprietatem

nam quod

io

Gradensem susce-

siam sancte Eutimie iuxta no-

cepit,

8.

dehinc Helias, egregius patriar-

Helias, egregius patriarcha, Gra-

suscepit ec-

.11.

rexit

(2)

Cio

bona fama

3B

GRADENSi:.

celeberrime ipsa

concilio visis,

tunc He-

corpora venerati sunt.


egregius

lias,

6b
5

omni

rum

illa

multi||tudine episcopo-

ac cleri et populi collauda-

afFe-

cerunt.

tnnc Helias patriarcha

egregius

cum omni

porum multitudine

cpisco-

Illa

ac

cleri

et

constituit et de

non

Dalmatiae

episcopatus

Vegla,

loci

et

Hystrie sive
videlicet

in

tam

inter

.xvi.

partes

Foroiuliensium nec non et

Ve-

Histrie et Dalmatie regiones, vi-

autem sex episcopatus

fieri

delicet

quorum

);

electiones
( 2)

uniuscuiusque parrochie
et

in

novoerexit

fa

constituit,

populo

comittens,

beato Benedicto sancte

clero

sicut

Romane

Veglensem,

Pathena,

quam

partibus.

in

in

Apsaro,

in

Venetiarum

in

hac quidem

re-

gione Venetiarum sex episcopa-

quorum sane

tus fieri instituit,

sedis antistite fuerat sanccitum,

electiones

nec non

et privilegii scripto con-

chip clero et populo committens

investicionem

ut pax et universalis unitas cleri

firmatimi

duci

concessit.

horum episcopatum

20 primum constituit Torcellanum,

primus fuerat vetustate

sicut

Altinensium

civitate,

volensem^cui
impositum

nuam

est

ibi

Oli-

nomen

ideo hoc

quia

in

secundum

Metamaucensem, tercium

ante

ia-

ecclesie sancti Serzi ima-

nis erat

30

honore maximo

borrirne ea

patus inter Forogulensium nec

netia

25

et cele-

populi collaudatione ordina vi t et

io Apsaro, in Pathena^

corpora sancta viderunt

tione ordinavit sedecim episco-

partes,

cum

patriarcha,

43

olivarum arbor

cuius

et populi

de suis

quemadmodum

dicto
rat

per

eundem

et

9.

Foroiuliensium]

cos

anche

(1) Veglia, Ossero, Pedena.


nista

erroneamente

l'origine di tutti

Il

ero-

ad Elia

vescovadi della sua

provincia.
(2)

riferisce

M.

Cio diocesi.

fue-

privilegii scripto

erat

confirmatum

intronizationem perpetuo con-

cessit.

sicut

venerabilis

beato Bene-

porro duci Veneto investitionem

gnam

idem

electis,

primo papa sanctitum

nec non ex

mum

et sancti Petri

paro-

perheniter servaretur

et contentaretur

parrochie convocatis populis ma-

ecclesiam in honore Dei

uniuscuiusque

horum episcopatum
Torcellanum

enim primus

state in civitate

constituit;

fuerat vetu-

Altinensi,

17. committens] cos anche

pri-

po-

M.

(3)11 vescovado d'Olivolo sorse


sotto il doge Maurizio e la chiesa di
S. Pietro nel secolo ix sotto

Giovanni I Particiaco, come


dalla cronaca di Giovanni.

il

doge

risulta

CHRONICON

44

patriarcha edifficare precepit

constituit, ubi

que episcopium

confirmatione

scripti

ibi-

et

anathe-

matis vinculo convenire in uno-

quoque sabbato

constrinxe-

se

runt, ibique plurimas mercatio-

quartum episco-

nes faciebant.

piumin Aequilensem civitatem^


fieri

quintum

constituit:

in ci-

W adesse prece-

vitate Eracliana

cellensem;secundumMethamaucensem,

episcopatum, ubi nunc est sedis


patriarchalis

Olivolensis insula impos-

quia

est

sita

Sergi et Bachii,

sancti

ecclesie

ubi

nunc

apostoli, erat

venerabilis patriarcha ec-

olivarum, a qua

ginam

sextum au-

appellavit.

tem, episcopium in
fieri

stituit,

in

Caprulis

quo ecclesiam

con-

castellum

ubi

iussit,

Opiter-

in ho-

nore sancti Stephani protomartyris

iuxta

fundavit,

scopalem

quam

epi-

domum secundum loci

posicionem

sat

honorice

care precepit.

edifii-

arbor

magna

nomen

suscepit

insula Olivolensis
sie

parochie

et

magnam

pulis,

norem Dei
idem

sancti Pe-

est ecclesia

idem

quam

ianuam

ante

ibi

tri

edifficavit,

hoc no-

Petri de Castello; cui

men

sancti

ecclesia

et

eodem quoque tempore

Petri

Olivolensem

tertium

pit.

clesiam in honore Dei et sancti

Tor-

stea inde translatus est in

io

cuius eccle-

convocatis po-

ecclesiam in ho-

15

sanctissimi Petri

et

venerabilis patriarcha edi-

precepit,

ficare

tamen

habitis

prius revelationibus beati

Magni

Altinensis episcopi, ibique isdem

patriarcha

episcopalem

constituit.

ubi ista

stolica

20

sedem

omnia apo-

confirmatione

roborata,

deinde anathematis vinculo et

excomunicationis pena manda- 25


vit

pontifex

sabbato
laici

ut in

omnes tam

unoquoque
clerici

quam

ad huiuscemodi ecclesiam

Olivolensem

convenirent,

se-

que ad episcopum suum presen- 3


tarent et accepta

15.

6.

in

honorem]

(0

dopo

ibi

aggiunge que nello spazio interlineare.

cos

anche

M.

lesolo.

(2) Eraclea, Citt

(3) Caorle.

nuova.

9.

illius

benedi-

Sergi] cos anche

M.

(iKADENSE.

45

tione inde discederent


tali

die

dine

ob populi

et

ubi

plurim

et

Veneti

10

nun-

cur.su ni

mercatura

mercationes

faciebant.

quartum autem episcopatum


Aquilinensi civitate

quintum

in

IO

lensi fieri

etiam

in

fieri iustituit,

Heracliana

civitate

sextum autem

adesse precepit.

episcopium

is

in

civitate

castellum

ubi

iussit,

quo

in

edifficavit,

Capru-

eccle-

siam sancti Stephani prothomartiris

fundavit,

clesiam episcopalem
15

quam

iuxta

ec-

sedem ho-

norifice erexit.

eodem quoque

tempore

venerabilis

idem

triarcha

fundavit

honorem

sancti Petri,

pa-

ecclesiam

quam

in

e.

37

Opi-

terginam ecclesiam nuncupavit,

que quidem

20

ecclesia erat in

He-

racleana civitate.

Metamaucensmm autem
scopatus
extitit

ex Patavium civitate

oriundus, et veluti univer-

cum suo

25 sus populus exivit


7

epi-

scopo,

sic

in

epi-

eadem insulam

Nota etiam quod episcopatus


Mathemaucensis ex Patavina

nam

vitate devenit,

dam barbarorum
et devastationes

ci-

ob quorum-

incursationes

universus

po-

Metamaucensi habitare disposuit.

pulus Patavinus egressus et inde

episcopatus vero Civitatis nove,

expulsus

que Eracliana appellata

tandem diu

est,

de

30 Ovedercina (0 civitate advenisse


testatur,

unde dux

et

nobilium eiusdem

magna

pars

civitatis

fu-

gientes, in prefata Eracliana civitate

(1)

prelibatimi

Oderzo.

episcopatum

cum

suo episcopo

et

in

Mathemaucensi

insula habitare

coactus, sicque,

sedatis rebus, ex confirmatione

apostolica, ut

veravi^
est

dictum

demum

est,

perse-

inde translatus

ad civitatem Clugiensem

(2) Esiste

nel

voi.

II

dei

C),

Paola,

Aprile

mo.

CHRONICON

46

Caprulensium

ubi usque hodie perstat; sed nota

quidem episcopatus de Concor-

quod Mathemaucensis ubi tunc

dia a fugienti clero et populo,

erat episcopatus,

constituerunt.

ibidem

cuti

si-

fuerat, hic ita con-

vitatis

est aquis

verum episcopatus

obrutus.

stitutus est.

nunc

Ci-

nove, que Heracleana ap- 5

Ovedrana

de

pellatur,

civitate

advenisse legimus, unde dux et

magna

populi pars et prefati no-

eiusdem

biles

civitatis fugientes,

Heracleana civitate

in prefacta

io

putantes se tutos, prelibatum epi-

scopatum ibidem constituerunt.


Caprulensis episcopatus de Concordio oppido, sive insula, illuc

confugientes clerus omnis et p-

pulus convenientes episcopatum


4

ibidem facere decreverunt.

Idemque sanctissimus Helias

Idem quoque sanctissimus Hepatriarcha in littoribus, que

lias

patriarcha

in

que a

littoribus,

a Gradensi civitate usque Capru-

Gradensi civitate usque ad Ca- 20

lanum

prullanum episcopatum discur-

episcopium

quasdam
sias.

iuxta

edificare

primo

in

discurrunt,
fecit

eccle-

littore,

quod

Gradensem adesse dinno-

quasdam

runt,

in

riedificare fecit.

dem

littore,

sanctas

basili cas

primo qui-

quod adesse digno-

Gradensem

scitur civitatem, basilicam in ho-

scitur

nore Dei et sanctissimi Petri apo-

tem, ecclesiam in honorem san-

stolorum principis edificare pre-

cti

cenobium

cepit^ 1 ), ubi et

rum

adesse

ordinavit.

cundo quoque
gitudo per
13.

c.

littore,

cos

rium puellarum ibidem adesse

M.

26. in

149 A, nelR. Arch. di Stato a Ve-

nezia,

il

testo

traslazione

della

della

sede,

doge Ordelafo Falier;

legge

per

la

proposta dal
fu

monaste-

in

se-

pubblicato

instituit,

que quidem post

rum ingressum
honorem]
dall

25

Petri apostolorum principis

edificare iussit, ubi et

cuius lon-

anche

civita-

puella-

sex extenditur mi-

Concordio]

iuxta

cos

Ughelli,

anche

ilio-

nemine am-

M.

Italia sacra,

ed.

cit.

V,

1344 sgg.
(1)

L'isola di

presso Grado.

S.

Pietro

d'Orto

GRADENSE.

heremi loco duo

toris

viri

lit-

plius in vita videbantur, sed post

ibidem

illarum obitum cadaver eius in

manentcs inventi sunt, quorum

medio

vocabatur Barbanus,

batur.

alter

quodam eiusdem

in

liaria,

alter

idem

vero Tarilessus dicebatur.

namque

viri

paganorum fngien-

cum

ecclesie

populo ostende-

cetcriim notabis

secundo

quod

in

cuius longitudo

littore,

per sex miliaria extenditur,

in

quadam

parte

illic lati-

duo

viri

ibidem latitabant, qui

tabant, quibus ecclesiam in ho-

non

inventi reperti sunt;

rabiem,

tes

omni sua

de

Tarvisio

suppellectile

10 nore sancte Dei genitricis Marie,


ut fuerat revelatum, prenomina-

patriarcha

tus

ad

facere

quem cum isdem

precepit.

patriarcha

pervenisset locum, veluti


15

47

ibi

rep-

pererunt signa eiusdem ecclesie

fundamenta

mo-

iniecit, ubi et

nachorum cenobium adesse nec

non

et

Barbanum abbatem

ordinavit; huius

namque

fieri

socius

eiusdem

litto

quo-

rum unus vocabatur Barbanus \


(

unde

et

locus

ille

banus

ab

sene Barbano

ilio

usque

dicitur

in presens Bar-

lessus nuncupabatur
ibi

latuerant

biem
de

qui piane

paganorum

ut

ra-

venerantque

declinarent,

civitate

vero Tari-

alter

Tarvisina,

nani et

cives eiusdem Tarvisine civitatis

fuerant, detulerantque

illue

omnem ilorum suppellectilem


et omnem famiiiarem substan-

20 ad propria remeavit W,

quam

tiam

honorem

in
cis

quibus

sancte Dei genitri-

Marie ecclesiam, ut eisdem

fuerat

25

possederant,

revellatum, facere isdem

Helias patriarcha devote curavit.

quem locum cum isdem patriarcha simul cum istis viris ire
ad

disposuisset,

ibidem, sicuti

predicerant, signa et

30
5.

(1)

tunato
si

Perti Tardessus

Nel
II

citato

io. unus]

documento

(Ughelli, op.

legge: monasterio

genitricis

in insula

cronista interpret

cit.

For-

di

V, noi)

sanctae

Barbinio

male

cos

il

anche

luogo cor-

fundamenta

M.

rispondente del Chron. Alt. sul primo


lido presso

Dei
Il

illi

(2)

Per

Grado,

gli

errori del

compilatore

nella descrizione del litorale tra


e

Caorle

cf. la cit.

mia

Grado

dissertaz. n. 19.

e.

37 b

CHRONICON

48

eiusdem

eodem

ecclesie in

loco

reperta sunt, ibique statina eccle-

siam fundavit

et

erexit, ubi et

monachorum cenobium
ibidem perpetuo

adesset

nec 5
non ibidem Barbanum abbatem
et

ordinavit.

fieri

tius

instituit,

alter

vero so-

ad propria remeavit eo quod

nimia filiorum coacervatione


fertus in seculo fuerat,

re-

quos qui- io

dern barbarorum servos effectos


audiverat et pre

dolore statini

diem postremam

tem-

clausit.

pore huius Helie patriarche

mum

devenit in

Italia

pri-

Atthila

rex Ungarorum, a quo funditus

Aquilegia
postea

civitas

Gothi,

est destructa,

demum Longo-

bardi gens infandissima.

[Cod. Vat. Urb. 440.]


e.

13

In eadem (0 vero sinodo,

quam

supra

2Q

memoravimus, quicquid

de Calcedonensi dubitabatur concilio, pulsa ambiguitate, confir-

matum

est,

ibique statuit ecclesiam

Gradensem caput et metropolim

tocius provincie Hystriensium et Venetiarum, cuius Venetie ter-

minus

Pannoniam usque ad Adam fluvium

lamque pr

his statutis

protelatur, episto-

acceperunt a beatissimo

papa Pellagio,

consencientibus universis episcopis iamdictarum provinciarum.


25.

(1)

Il

corr.

Pannonia su Pannoniam

sinodo ricordato nel passo

mando

il

lettore

per

il

commento.
Grado

precedente tratta della istituzione canonica di sedici vescovadi ed affatto

nei periodi precedenti riferita a papa

diverso da quello del quale ora

Benedetto,

si fa

L'istituzione del patriarcato di

e'

ci prova,

come

fu di-

menzione; qui comincia una nuova

mostrato dal Waitz, che questa cro-

modo pi grossolano e tratta dalla Cronica de singulis

naca ci presenta intorno a quel fatto


due narrazioni d'origine diversa, unite
insieme da un compilatore poco abile.

parte aggiunta nel

patriarebis nove Aquileie, alla quale

ri-

25

GRADENSE.

.\j

Paulus siquidem processor eius, hostile pcriculum noi

Loagobardis advenientibus cum omni thesauro


se contulerat, afferens

Taciani

et

et

ecclesij

secum corpora sanctorum martirum

reliquorum.

defunctO

vero Paulo

Gradense limato, cuius sepulchruni usque hodic

-s,

binus Gradensem, id est nove Aquileie, rexit

ibi

ecclesia

in

et

Ellari

inanet, Pro-

ecclesiali].

Cui succedens rnemoratus Helias patriarcha, bec que suprascripta sunt ordinavit; et

modo
T

locavit

domumque

iam

sanctorum

dieta corpora

sibi a

ibi

miro

fimdamentis fabricare precepit,

as-

serens in synodo supra statuto: karissimi fratres, intervenientibus

malis nostris cottidie hostile perpetimur flagellum, et iam pridem

Ungarorum rege Aquileia

ab Atiia
est,

et postea

Gothorum

vix aspirat, sed nunc


15

stinere

non

incessu et ceterorum barbarorum cassata

Longobardorum infande

potest; quapropter

dignum

gentis flagella su-

mansuetudo

ducit

nostra,

vestre placet sanctitati, in boc castro Gradense nostrana con-

si

firmare metropolim.

quod dictum omnibus

facto libello stanate sue, id est de


et

20

civitas nostra funditus destructa

de hac ipsa sede et

cellus

(l)

memorata Calcedonensi synodo,

omnium

suis conscripserunt, id est

placuit episcopis, et

supradictorum supter manibus

primus Helias patriarcha, deinde Mar-

episcopus sancte ecclesie Opitergine, Leonianus episcopus

Tyborniensis, Petrus episcopus Altinatis, Vindemius episcopus Cessensis, Bergullus episcopus

Patavine ecclesie, Iohannes episcopus

Celeiane, Clarissimus episcopus Concordiensis, Patricius episcopus

25 Emonensis, Adrianus episcopus Polensis, Maxencius episcopus IuSeverus episcopus Tergestine

liensis,

ecclesie, Solacius episcopus

Veronensis, Iohannes episcopus Parentine ecclesie, Aaron episcopus


Avonciensis, Ingenuus episcopus secunde Recie, Agnellus episcopus

Tridentine ecclesie, Vigilius episcopus Scaravaciensis, Fonteius epi-

30 scopus Feltrensis, Marcianus episcopus Petenatis, Laurencius presbiter

1.

et

Marinus presbiter atque Emerius presbiter provinciales

corr. precessor su processor

(1) Nella Cron. d sing. pati: e negli

19.

atti

corr. subter su supter

del sinodo

il

vescovo

M
d'

Marciano.
Cron. vene%. ant.

subter

Oderzo

e.

8 a

CHRONICON

50

et ceteri presbiteri

tam metropolitani quamque


omnia

suprascripti consencierunt, et

isti

in

post annos quinque hec omnia

verunt.

eodem

omnes

loco confirma-

suprascripta peracta in

ipsa sede metropolitana Gradense, defunctus

patriarcha, qui annis pontificatum rexit

et plebani;

supramemoratus Helias
mensibus

et

.xiiii.

.x. die-

bus .xxi. et sepultus est in ecclesia beate Eutimie.

Huic

eandem
in

iam

omnes

ecclesiam, qui

suas res, que de parentum iure habuit,

dieta ecclesia sancte Eutimie reliquid per testamentariam

vocem, comendans sacerdotibus

ipsius metropolis

eorum pr

superstites seu posteri

sabbati pr ipso missas

sidet ecclesia,

Gradensisut

ipsi

omni

die

his rebus specialiter

cuius et testamenti cartula apud

||

res,

quas

sibi reliquid, ipsa

pos-

defuncto vero ipso beatissimo viro apud Gradensem

metropolim ecclesiam, sepultus


pontificatum rexit annis

io

celebrarent atque oblationes offerrerent,

mensamque pauperum instituit,


ecclesiam Gradensem manet, et

et

ad regendam Gradensem

successit Severus patriarcha

est in basilica beate

numero

vigiliti

et octo et

Eutimie; qui

diebus triginta

uno.

Huic

successit Marcianus patriarcha, qui ecclesiam

rexit annis

numero

tribus,

Gradensem

mense uno, diebus quinque.

vero ipso apud Gradus, id est

novam Aquileiam,

mortilo

20

sepultus est in

ecclesia beate Eutimie.

Huic successit Candidianus patriarcha


tropoli Gradensi, sub cuius tempore, per

consensum

Agilulfi regis

Longobardorum, Gisulfus dux per forciam episcopum


ordinavit

Deo

Iohannem abbatem,

sibi contrario, et

eum

in

qua

tres episcopi

in Foroiulii

se subiugaverunt.

cha apud Gradense castrum,

consenserunt,

Rome

sub eandem metropolini

defuncto vero Candidiano patriarannis

qui

rexit ecclesiam

numero 30

quinque, successit Epiphanius, qui sanctam ecclesiam Gradensem

anno uno, mensibus

undecim gubernavit; qui

tribus, diebus

nior-

tuus et sepultus est in ecclesia beate Eutimie.


6.

In

S V manca

tuia abrasione d'un

et che vi

va.

epistola Bonifacii pape

28.

In

12. Pert^ ipsos

fu abraso.

U nel

MS

25

consecraverunt; tamen postea per epi-

stolam domili Bonifacii pape urbis

Gradensem

me-

in ipsa suprascripta

margine
la

d'altra

mano

13. In

S V dopo

In hoc loco necessaria est

nota fu interpolata nel

testo.

GRADER
Huic

successit Cipranus

Gradensem, qui cani

patriarcha

rexit aiiuis

tribus, diebus vigiliti, et

ad

regendam

eccle

numero quindecim, mensibus

hoc mortilo sepultus est in eadem

basilica,

ubi suprascripti prcdcccssorcs cius humati sunt.

Isdcm

CO vero papa providens militati sancte Dei ecclesie, inter-

venti! supradictorum

apostolico ad

5.

Omissione

Primogenium subdiaconum regionarium

eandem metropolim regendam


di

un lungo passo

direxit

alla quale supplisce la Cronica de singulti patriarchi

nove Aquileie.

(1) Cf.

per l'omissione

la

cit.

sedis

mia

disserta/, al

19.

III.

CRONACA BREVISSIMA

DI

GRADO

Cronaca brevissima
delle origini del patriarcato

Post
5

multarum urbium destructionem, cum sevissima pagano-

rum multitudo ad Altinensium civitatem aciem direxissct, in


qua cum eiusdem civitatis indigenis fugatis neminem reperissent,

omnem

depredantes

civitatem

illam

quoque ac

norum

cum

huius vero

in paludibus et

civitatis

magna

monosolis paga-

fugientes insidias diu abitaret, divinitus factum est ut quidam

io sanctissimus

Geminianus nomine, sacerdos, SpiritusSancti

vir,

lustrata grada, egenis cupiens subvenire,


ligenter perlustrasset, ad prefatum

quodam

Ario

succenderunt, muros

igne

turres funditus subverterunt.

pars populi timore correpta,

et

Aratore

multitudinem; quibus
15

grado.

di

plurima loca

di-

paludum perveniens locum, cum

copiosam cristianorum ibidem invenit

visis ac

de inventione eorum

quod pessima

larescens, nuntiavit eis

cum

per-

admodum

il-

multitudo divine nutu

illa

clementie destructa esset ac in nichilum redacta.

Hisdem autem temporibus Beatus

cum quibusdam

tribunis et nobilibus suis ad universalem

sedis pontificem,

nomine Benedictum,

20 cum pervenissent, suppliciter


strum

novam Aquilegiam

metropolim ordinaret

3.

rum
8.

e.

e.

Methamaucensium

dux

aggressi sunt iter;

fusis precibus

institueret

deprecabantur.

et

quatenus Gradense ca-

totius Venetie et Istrie

tunc

idem

2j a incomincia: Gradus facta metropolis Veneti? et

132.

monoxilis

6.

P
II

premette

di

mano pi

Istrie.

recente h e d la legione

Chron. Grad. ha munosulis

Romane
ad quem

20.

sanctissimus

Ex primo Pacto-

hominem

simpliciter.

7"

omnem

e.

132 a

CRONACA BREVISSIMA

5^

Benedictus

summus Romane

DI

GRADO.

sedis pontifex, benignitatis clementia

motus, dignis eorum condescendit precibus, comunicatoque


ginta

novem episcoporum

concilio,

tri-

Gradensem civitatem novam

Aquilegiam constituens, ex collaudatione supradictorum episcopo-

rum

omnium

et

netie et

Istrie

sancte

Romane

metropolim ordinavit, acersitoque duce

eo erant: per privilegii, inquit, preceptum sancte


sie

et collaudatione ac

Ve-

ecclesie cardinalium totius

confirmatione

tam episcoporum quam cardinalium

omnium

et qui

Romane

cum

eccle-

istorum fratrum

totius Venetie

nec non

Istrie

Gradensem ecclesiam vobis metropolim ordinamus, eiusdem vero


presulis electionem clero et

populo liberam faciendi tribuimus

io

fa-

cultatem; prefate preterea regionis duci post factam electionem


investitionis potestatem

committimus, qua ab ipso duce accepta,

eiusdem suffraganeis consecrandi licentiam


expletis,

ad huius sancte

Romane

ecclesie

concedimus; quibus

sedem ad

palii

benedi-

15

ciohem suscipiendam properare iniungimus.

Hec omnia

per privilegii paginam duci Beato et cunctis eius

successoribus concessit, et ad huius confirmationem recto ut supra

dictum

est ordine

Romane ecclesie,
cum Beato duce
stitione,

declarandam, quendam Paulum cardi nalem sancte


facta electione ab ipsis tribunis et nobilibus, qui

aderant, a prefato

quoque duce accepta inve-

patriarcham consecravit atque

novam Aquilegiam cum

eis

remisit.

cum

palii

benedictione in

20

mi.

LA CRONACA VENEZIANA
DEL DIACONO GIOVANNI

Cron. vene\. ant.

La cronaca veneziana del diacono Giovanni.

Siquidem

Venetie due sunt

(z

prima

est illa

que in antiqui-

tatum hystoriis continetur, que a Panonie terminis usque ad


5

Adda fluvium

protelatur 6), cuius et Aquilegia civitas extitit caput,

qua beatus Marcus evangelista, divina gratia perlustratus, Cri-

in

Ihesum dominum

sturn

quam apud

illa,

secunda vero Venecia

predicavit.

insulas scinius,

que Adriatici maris

collecta sinu,

interfluentibus undis, positione mirabili, multitudine populi

no citer habitant.

qui videlicet populus,

intellegi et libris annalibus

originem.

4.

comprobatur, ex priori Venetia ducit

quod autem nunc

in insulis maris inhabitat, hec causa

corr. terminis su terminu ch'era

cap. 14

populi

(1)

Adda

era forse usque

usque

Adduam

una

Z'ad

Transl. usque

io. Perti habitatur

12.

molto probabilmente la legione originaria,

Addam

Questa parte della cronaca del


i

avvenuti dalle prime origini del

popolo veneziano sino alla elezione


dei doge Maurizio, manca nel cod.
Vat. Urb. 440, e

si

trova soltanto nel

ms. Vat. 5269 e nel Marc. 141 della


ci. X de' codd. Ut.
(2) Intorno al

mia

ripetizione del copista.

4.

La

Paolo Diac. Uh.

proemio

dissertaz. al n.

15.

cf.

la

usque

ad

II,

Adan

9.

omette

Per ti omette nunc

diacono Giovanni, che comprende


fatti

feli-

quantum ex nomine datur

com' provato dalla Translatio corporis sancti Marci evangeliste che ha termino
le\. orig.

est

cit.

(3)

Paolo Diac.

Hist. Long. II, 14:

Venetia enim non solum in paucis


insulis, quas nunc Venetias dicimus,
constat, sed eius terminus a Panno-

Adduam

niae finibus

usque

protelatur.

probatur hoc annalibus

libris

Cron.

de

sing.

palr.

Venecie terminus a Pannonia usque ad Adam fluvium pro-

p. j:

&c.

fluvium

cuius

telatur .

GIOVANNI DIACONO

6o

Winillorum, qui

fuit CO.

Longobardorum gens ( 2 \ de litoribus


egressa, cum per multorum bellorum

et

oceani partes septenitrionis


circa

a.

5 45-

certamina diversarumque terrarum circuitus tandem venisset Pan-

noniam,

non audens procedere, sedem sibi in ea perpetue


ubi curn habitasset quadraginta duobus
instituit ^\

ultra iarn

habitationis

num

imperium apud Constantinopolim gubernabat

eo est Narsis patritius

C*)

eunuchus, ad urbem

vir

($\

directus ab

Romam

a.

550.

cum

qui

contereret.

auxi-

primum cum Longobardis

venisset,

omnimodam pacem (7) instituit,

ut exer-

Deo

citum Totile regis Gothorum, qui Ytaliam devastabat,


liante

universam Gothorum gentem ipsorumque regem Totilam usque

a. 55S-

ad internitionem delevit et universos Ytalie fines obtinuit

Hic Narsis prius cartolarius

honorem promeruit.

triciatus

deinde propter virtutem pa-

fuit,

autem

erat

( 8 ).

vir iustus, in religione

catholicus, in pauperibus largus, in recuperandis basilicis satis stu-

ha in margine

Winillorum

su

ch'era forse la

lex..

rumque

iustus]

(1)
ili

ette

15.

Il

mano pi

di

Winilorum?

recente

io.

II, 3

ricordo degli

effetti

che

12.

bat, in Italia

V corr.

Winulorum

Ubiunnorum

corr. ipsorumq.. su ipso-

Transl. pius forse

piissimus

le

Pertz_

in alcuni testi antichi

Perti Langobardis

Paolo Diac.

cronista deliberatamente orn-

il

Vandalorum

Trami. Winilorum

orig.

orig.

le\.

Totilam Gotorum

re-

geni superavit .

invasioni precedenti de' barbari ave-

(6) Paolo Diac. II, 1


chartolarius imperialis
:

Narsis

ma

vano prodotto nelle isole veneziane,


perch pi oltre fa menzione di quelle

d'Attila e dei Goti.

Beda, De Umpornm ratione, p. 564:


Narsis patritius Totilam Gotho-

(2)

ibid.
ce

Paolo Diac.

rum, hoc

I,

Winnilo-

Langobardorum, gens

io: Winnili igitur, qui et Lan-

gobardi
(3)

est

da

Paolo Diac.

I,

2-24.

segu

rum regem

draginta duobus

(7)

de'

in Italia superavit et oc-

haberet

Paolo Diac.

II

cronista,

al

Iustinianus (al. Iustinianus augustus)

colla battaglia di

feliciter

rege-

II,

pari dell'autore

Vita

Romanum imperium

quibus

usque ad internitionem pacum ,Totila suo rege deletis .

patriarchi del Chronicon Attiriate, p. 16,


rr. 15-16: Tempore quod (al. quo)

il

di

(Gothis)

riter

testimonianza

Pi esattamente Paolo Diac. II,


cum iam pridem Langobardos

(8)

Reminiscenze del catalogo

la

cidit .

foederatos

Paolo Diac. II, 7 Habitaverunt autem in Pannoniam annis qua(4)

(5)

cronista

Tuttoci

io

atque deinde procedens ad bellum,

a. 552.

1.

tempore quo Iustinianus gloriosissimus augustus Roma-

annis C0 9

p.

di

299),

Vigilio
fa

(Liber pontificalis,

il regno de' Goti


Tegina (552) e non
Vesuvio (marzo 555).

cadere

con quella del

della

15

CRONACA VENEZIANA.

6l

diosus, vigiliis et orationibus in tantum studens, ut plus suppli-

Deum

cationibus ad

cum

quam

profusis

armis

victoriam obti-

bellicis

neret^.

sed

auri sivc

argenti diversarumque rerum immensas divitias acqui-

maximam

sisset,

hostes

de spoliis gentium quas contriverat plurimum

Romanis W, pr quibus multa contra corami

cum

laboravcrat, invidiam pertulit, qui contra

regnum

gusto, qui Iustiniano in

Instino au-

e.

ib

successerat, et eius coniugi So-

a.

s <ss-

a.

phye in hec verba suggesserunt, dicentes quia expedierat Romani.

quam

Gothis potius servire


io

et

nos scrvitio premit,

mine ergo aut

Romanam
sis

hec noster piissimus prnceps ignorat;

nos de manti eius, aut certe

libera

audisset, hec breviter retulit verba:

commotus

tunc augustus in tantum

qui Narsetis locum teneret.

iam

Constantinopolim non auderet.

ultra

ita

dum

illa,

eum

inter

puellis

ad que verba Narsis

talem se eidem telam orditurum,

dicitur hec responsa dedisse:

ipsa

mitteret,

territus est,

cui

mandaverat, ut

20 in genicio lanarum faceret pensas dividere

qualem

adversum Narsetem

Narsis vero, his cognitis, va! de per-

pr eo quod erat eunuchus,

cetera,

cum Romanis,

tantum maxime ab eadem Sophya augusta

timuit, et

ut egredi

feci

Longinum prefectum

ut statim in Ytaliam

est,

male

si

civitatem

et

cumque hoc Nar-

nosmetipsos gentibus trademus.

et

male inveniam.
15

et

Grecis, ubi Narsis eunuchus imperat

viveret deponere

non

itaque odio

posset.

me-

tuque exagitatus in Neapolim, Campanie civitatem, secedens,

mox

gatos

25

ad Longobardorum gentem direxit, mandans ut pau-

pertinam terram relinqueret,

1.
5.

omette

di

plus

Pert^ magnani

3.

6.

In

inveniam

corr.

anche in Paolo Diac.

polim

24.

perrimam

corr.

25.

il

Hic Narsis

Paolo Diac.

II. 3,

13.

20.

corr. V

obtineret a

Romanis

da

con piccole diver-

gli

fu

Italiani in

14.

Pert^ et

sive]

ripetuto sopra

nei corr. feci

da mano pi

Transl. regred forse lei. orig.,

su at corr. ad

n di mandans

V su

4.

divitiis,

corr.

il

Transl. in tantum forse le^. ori*., tro-

17.
18.

II, j.

sita di frasi.

(2)

contriverat

laboraverat e un po' guasto

II, ;.

cunctam

i r di

il

Pert^ omette est

15.

vandosi anche in Paolo Diac.

(1)

ad Ytaliam, cunctis repletam

et

io. princeps] Perti imperator

recente.

le-

Paolo Diac.
itiis

23.
II,

corr.

il

j paupcrtinam

trovandosi

Ne

di

Pert^ pau-

di divitiis

quanto erano cittadini romani. Come


Latini, cosi anche
Greci e
presso
nel medio evo lo Stato era concepito
i

come

citt e

non come nazione.

67

GIOVANNI DIACONO

62

possidendam

veniret,

rumque rerum

simulque multitudo poraarum genera

quarum

species,

Ytalia ferax

eorurn ad veniendurn animos posset inlicere.

quatinus

misit,

est,

alia-

Longobardi

leta

nuntia et que ipsi preobtabant gratanter suscipiunt deque futuris

commodis animos

attollunt (*\ et egressi

cum Alboin

rege suo 5

Ytaliam possessuri adveniunt ^.


Dopo

la

Eodem tempore Romanam

pasqua

(aprile) 568.

ecclesiam vir sanctissimus, Bene-

quoque

Cons. 3 giugno 574.

dictus papa, regebat, Aquilegensi

Sepolto3ilug.S78.

beatus Paulus patriarcha preerat, qui

eiusque populis

civitati

Langobardorum rabiem me-

tuens, ex Aquilegia ad Gradus insulam confugit,

Hermachore

rissimi martiris

humata

ibi
C.

2 A

vocavit

apud eundem Gradensem

condidit,

novembre 579

metropolym
I.

5.

eandem Gradensem urbem

esse instituit

multitudo]

M V;

cos

Paolo Diac.

tinus

Paolo Diac.

corr. attollunt sopra adtollunt

(1)

cum

sed

sit

II,

attollunt da
con alcune diver-

specialmente nel principio

del

II,

io.

su

(3)

da Paolo Diac.

per sostituire la frase

Alt. p. 13, rr.

sto, qui Iustiniano in

regnum succesPaolo Diac.

alle parole

serat

di

augusto

Iustiniano

Paolo Diac.
da Beda,

trasse la materia del passo

op.

cit. p.

vanni
di

Beda
(2)

Diac.

564 e dalla Vita di Gioche fu anche fonte

III, p. 30;

in quel passo.

et

adveniunt

da

Paolo

compendia; Paolo Diac. da Gregorio di


Tours, Historia Francorum, p. 174
II,

7,

che

il

cronista

corr. secumqi..

Eodem tempore

Alt. p.

Iustino augu-

secumque

(IV, 41).

ove il cronista compendi il


racconto di Paolo, e da Beda, op. cit.
p. 564, del quale il cronista si giov

passo,

2.

Pert^ legata

Paolo Diac.

5,

Venecie

totius

V corr. il ti di quaV
corr. deque in deq]..
4.
adtollunt
8. V corr. is di

j multimoda

II,

3. leta]

populis forse prima populo come nella Transl.

Paolo Diac.

su-

ad cuius roborem Heraclius post

(4).

5 quatenus

II,

Pauum regendam

consensu beatissimi pape Pelagii, facta synodo

scepit ecclesiam, ex

viginti episcoporum,
Eraclio 610-641.

ca-

ipsamque urbem Aquilegiam

lyas, egregius patriarcha, qui tertius post


3

quo etiam loco post paucum tempus He-

in

C3).

||

ceterorum sanctorum corpora, que

fuerant, deportavit et

strum honore dignissimo

novam

et

secumque bea-

II,

vocavit

10, e dal Chron.

16-22, con alcune di-

16, rr.

versit sostanziali;

il

Chron. Alt.

p. 16,

concorda col frammento del Chron.


da

12-15, e deriva pur esso

Paolo Diac. II, 10; e Paolo Diac.


Vita di Benedetto, p. 308.

dalla

(4)

Dal Chron.

Alt.

p.

16,

r.

31:

Heliasdehinc patriarcha tercius eam-

dem Gradensem regendam

susce-

ecclesiam (ibid. p. 13, r. 24:


Huic successit Helias dehinc patriar pit

cha,

eadem Gradensem regendam

suscepit

ecclesiam ) e dalla Cron.

de sing. patr. p.
ce

ibique statait ec-

clesiam Gradensem caput

et

metro-

15

CRONACA VENEZIANA.

quam dudum Helena Con-

hec augustus beatissimi Marci sedem,

mater de Alexandria

stantini

martir sederat Hermachoras

At vero duna

cum

essent

excepto Patavi

et

revoluti

Monte

Altinoque, expugnantes

di-

cathedra, in qua beatus

anni

incarnatione Domini

ab

enetiam, que prima provincia

Vincentiam Veronamque

est Ytalie, penetrarent,

amore

fultus

CO,

quingenti quaaragmta, Longobardi

tates,

sanctorum

tulerat,

actenus veneratili- pariter

rexit, ubi et

6$

silicis

cepissent

(2

reliquas civi-

et

Mantua

seu Opitergio atquc

\ populi vero eiusdem

pro-

io vinte penitus recusantes Longobardorurn ditioni subesse, proxi-

mas

eisdem

insulis indiderunt, qui et actenus

nuncupantur.

Heneti vero,

grece laudabiles dicuntur


ij

ture habitationis

licet

sedem optinere

novarn

6.

Patavi

que

constat

Perii Langobardi

Padavi

8.

in alcuni codd.

altis

15.

M Pert^

Anche

14.

copiis de-

consentientibus

episcopis

iam dictarum provincia-

universis

Ho

sostituito grece

plebem suam, confugiens... sedes sanctorum Marci et

Hermachorae secum

insulam detulit
(2)

eamdem

ad

Da Paolo

Diac. II, 9
quae prima est

provincia e II, 14:

Igitur

Vincentiam Veronamque

zione della cattedra avviene sotto

Venetiae civitates, exceptis

la

quale

il

sa-

et

Montemsilicis

et

Ve-

Italiae

Alboin

et reliquas

peratore* Giustiniano II e la trasla-

Primogenio;

14

dus insulam,

netiae fines,

(1) Nella Cron. de sing. patr. Firn-

patriarca

II,

come alcuni mss.

greci

decreverunt forse legione originaria.

polim totius provincie Histriensium


et Venetiarum. .. epistolamque pr
his statutis accepit a beatissimo papa

rum

insula-

Paolo Diac.

sempre Patavini Patavi

Perti omette seu

Pelagio,

ce

egregiam

et

menibus ecclesiarumque

Paolo Diac. diversi da quello che fu usato dal cronista Giovanni.

Per ti graece

dum

quedam minutissima

prima illarum Gradus

necesse est convenienter exprimere.

dicitur,

in his insulis fu-

Venetiam

sibi

addatur,

littera

nunc vero singularum nomina

provintiam recreaverunt.

rum

apud Latinos una

decreverint,

exierant,

degentes Veneti ci

illic

verum postquam

(3).

castra civitatesque edificantes,

di

nomen, de qua

insulas petierunt, sicque Venetie

Patavium

Mantuam

cepit .

La

data della discesa de' Longobardi

non da Elena) da Alessandria a Costantinopoli.


Secondo gli Atti del sinodo di Mantova dell'827 (De Rubeis, Monumenta ecclesia* Aquihiensis,

in

Italia

pp. 414-420) Paolo ex civitate Aqui-

Geticis,

rebbe stata trasportata da Eraclio

ce

leiensi,

et

(e

de propria sede ad Gra-

aprile

in

Paolo Diac.

il

di

568.

(3) Heneti - dicuntur da Paolo


Diac II, 14. Cf. Iordanes, De rebus

buita

la

e.

29.

Heneti

derivazione da iuvs.

attri-

Dopo

>

rqu

GIOVANNI DIACONO

64

corata sanctorurnque corporibus fulta,

necie Aquilegia, ita et ista totius


fore dinoscitur

quemadmodum

nove Venetie caput


( 2 ).

quam

Concordiensis epi-

Longobardorum timoratione

territus adveniens,

ad

Tertia vero Caprulas vocitatur,

cum

19 ottobre 61 $.
novembre 618.

suis

Deusdedi pape episcopati

auctoritate

metropolis

et

(*).

Secunda namque insula Bibiones nominatur

scopus

antique Ve-

sedem

sui

posterum

inibi in

manendam

confirmavit et habitare disposiate).

Quarta quidem insula


tore fuerat civitas
C. 2 B
28 maggio 640.
2 agosto 640.

estat, in

qua dudum ab Eraclio impera-

magnopere constructa, sed vetustate consumpta, io

Venetici iterum illam parvam composuerunt;

Opiterine civitas a Rothari rege capta

postquam autem

episcopus

est,

illius civitatis

pape hanc Eraclianam petere ibique suam

auctoritate Severiani

sedem confirmare vomita.


Quinta insula Equilus (0 nuncupatur, in qua
Pert^ omette insula

4.

(1)

Grado.

Chron. Alt.
(2)

6-1

Tra Grado

gli abitanti del

scrizione

regno

del

Veneziani e

d' Italia

Post hec (dopo

il

mento) venit

patriarca

res

(il

lido del Talia-

Biagianum, quia

toti piscato-

novembre

p. 222.

illic

corr.

ler, Sui nomi dati alla


Trieste,

ton, Della

13.

di Equilus

1866,

Capoanche Pin-

citt di

origine della sede vescovile

di Caorle nelV estuario veneto,

veneto,

neWArch.

XXVII, 283-293, che d

la

stessa dimostrazione del Kandler; alle

testimonianze da loro addotte

aggiungere quella del Chron.

pu

si

che

Alt.

nel catalogo de' patriarchi secondo

noto
di
ce

il

seminario Patriarcale

cod. del

Venezia ha il seguente passo: Angathon patriarcha qui fuit nacione

... stinopolis (cio Iustinopolis )

Teodato

consacrato

fu

tobre 615 e fu sepolto


l'8

Elia) in

Bibonensium hic illorum recia

ponebantur
(3)

Alt. p. 15, rr. 26, 27:

littore

del 2 di-

Grado

tra

litorale

corr. V

distria,

1.

e indirettamente nella de-

Caorle del Chron.

15.

e Caorle; ricori

populi

corr. episcopati su episcopatus

Cf. la descrizione del


37, rr.

p.

data anche nel patto tra

cembre 967

7.

Legg. Severini

Severiani su Seveniani

dum

618.

in

19 ot-

il

(4) Eracliana

Cf. Jaff, op.

cit.

nova

= Caorle.

Er-

nome

Caprulas

roneamente Jaff, op. cit. nn. 1678,


1681 e Cipolla, op. cit. pp. 106, 107,
pongono il vescovado di Caorle sotto
Gregorio Magno confondendo Caorle
coli' insula Caprea o Capritana
che stava neh' Istria, e fu il luogo
ove sorse Capo

Capris, Ystrie civitate .

S. Pietro

d'Istria.

Cf.

Kand-

= Eraclea,
Severino

(Melidissa).

papa che

del

Cittail

vero

fu consacrato

il

28 maggio 640 e fu sepolto in S. Pietro il 2 agosto del medesimo anno.


Cf. Jaff, op'.
cf.

Chron.

rr.

26, 27.

cit. p.

Alt.

p.

227.
14,

(5) Equilio, lesolo.


p.

14,

r.

14 e

p.

34.

r.

Cf.

Su Eraclea
14 e

p.

Chra.

33,

Alt.

15

CRONACA VENEZIANA.

65

manentes episcopali sede carerent, auctoritate divina qovus


scopatus

ordinatus

ibi

SextaW
minime
5

insula Torcellus subsistit, quo licet

tamen aliarum insularum

clarescat,

medio tutissima

scepta, in

mum

urbium menibus

munitionc circum-

pollet.

Septima insula Morianas vocitatur

Octava quidem

Cj),

quam

insula Rivoaltus subsistit, ad

populi ad habitandum confluerent, tamen

licet

rum

Nona

sedem habere

et possidere videtur

Metamaucus

insula

bium munitione, sed

domo-

seti

CO pulchro litore

(s).

que non indiget aliqua ur-

dicitur,

pene ex omni parte

cingitur,

sedem populi habere con-

ubi auctoritate apostolica episcopalem

15

et

W, veruni edam ducatus dignitatem atque

decoritate ostentatur

episcopati

ad extre-

ditissima

sublimata omnibus manet, que non solum ecclesiarum


io

epi-

est.

secuti sunt.

Decima vero

insula Pupilia

Undecima minor Clugies


Michaelis scitum est

3.

corr.

18

sed et

il

To

di

Torcellus

Mayranensium populum

corr. que su qua

Per

(4)

Amurianas

le

28

Toti

quos...

in

del ix, e

che

cronista

condo

le

la

al

da Mlamocco

doc. in Poeta,

li, e.

antiquiores Venetici

(7) Poveglia.

Rivoalto se congrega-

in terra posita

isti

ma

il

sider Olivolo e Rialto


ai

cronista

come

un'isola

quali allude

Cron. vene\. ant.

con-

il

dia-

si

Mlamocco
xn fu

del sec.

sommersa; era

quali

suo tempo.

nel principio

distrutta

principio

nelle

(6) Cf. Chron. Alt. p. 36.


(citt)

il

descrisse le isole se-

condizioni

trovavano

fatti,

il

Italia sacra, ed.

cf.

hec tote ecclesie


pulcre et palacie multe.
(5) La sede del vescovado era Oli-

Forse era

passo su Rialto dimostra

il

Chron. Alt.

volo (Castello),

Tsed..

verso la fine del sec. vili e

verunt, fecerunt

sola.

13.

cono Giovanni, non avvennero che

diverso

chiese fondate verso

fine del sec. ix a Rialto


p.

Amo-

e nei patti col regno d'Italia:


rianas ,

sancti

Pert^ situm

nomi: vicum Burianum (Burano),


vicum Maioribus (Mazorbo), vi cum Constanciacum (Costanziaco), vicum Aimanis (Ammiana).
Chron. Alt. p. 16,
(3) Murano.

qua monasteri um

).

(7).

in

dicitur,

(i)Torcello. Cf. Chron. Alt. pp. 6, 8.


(2) Il Chron. Alt. pp. 6, 7, ne d

rr. 2, 3

manet

in

luogo

odierna.

Cf.

il

149 a e Ughelli,

cit V,

Chron.

344 sgg.
Alt.

proximum

p.

insula

24

Me-

que Popilias enim notamauco


minanda est.
.

(8) Sottomarina o tra Chioggia e


Brondolo? Cf. Filiasi, Memorie stofiche

par.

de
II,

Veneti primi

secondi,

pp. 22-26.
5

VI,

GIOVANNI DIACONO

66

insula Clugies maior nuncupatur.

Duodecima

Est etiam in extremitate Venecie castrimi, quod Caput argilis (0

eandem provintiam quam plurime

sunt etenim apud

dicitur.

insule

(*).

habitabiles

Per hec tempora apud Constantinopolym, ut supra premissum


est

( 3)

Iustinus minor regnarat,

vir in

omni

temptor pauperum, senatorum spoliator; cui tanta


rabies, ut archas iuberet ferreas fieri, in

quem

talenta congcreret;

lapsum.

A. 577.

cum

hic

fuit cupiditatis

quibus ea que rapiebat auri

etiam ferunt in heresim Pelagianam

a divinis mandatis

aurem

cordis averteret, iusto

amens

rationis

Tyberium cesarem

adscivit, qui eius palatium, vel singulas pro-

hominem

vintias gubernaret,

eflectus

iustum, utilem, strenuum, sapientem,

his

omnibus supereminet, verissimum cristianum.

de

thesauris,

quos

Iustinus

||

digisset in paupertatem, dicens

Domino

confido in

6.

9.

14. victoriis] cos

il

19.

Cavarzere.

(2)

Il

Chron. Alt.

citt

te

dis (lido di S.

vado

d'Orto

Anfora),

Budes

gnanum

ce

liamentum

de Bovis o

?)

(pp.

Budes

Merce-

del vesco14,

15)

di

Anforis (porto
(porto

Buso),

Andrea), Lu(porto Lignano), Ta-

(porto

ce

congegeret

15.

S.

(porto del

Baseleghe),

M Pert^

ri.
e

corr.

Pert^ multas

16.

Taliamento),

ce

e Caorle; (p.
ce

Linguentie

ce

tine

9) Vigniolas

Erasmo)

Torcello;

S.Pietro

Vigilia

di

(Lido Piccolo

di

(Lido Maggiore), Al-

bum

Curiclum

lidi (p.

ce

ille:

il

i e

V corr.

ccBiacianum (Bevazzana? porto

(Lido delle Vignole?),


Bovensis

re-

Pert\ intra

Brundulus

Albiola e la

agebat autem

dispergis.

V victoris

Ili, ij;

nostro scrittore pi innanzi


ce

15

quod ego multis annis congregavi,

congereret] come Paolo Diac. HI, 11;

(1)

ricorda

quod rem publicam

forse su regtiabat come in Paolo Diac. Ili,

anche Paolo Diac.

di Iustinus

cum multa

hic

quia non deerit pecunia fisco nostro, tantum 20

regnarat] corr. in

regnavit

V n

increpabat,

paucum tempus prodige

infra

tu

quod

et,

adgregaverat, pauperibus erogaret,

eum

Suffia augusta frequentius

io

hic

est.

elemosinarium, in iudiciis equum, in victoriis clarum,

C.

di-

Dei iudicio amisso

intellectu,

avaritia deditus, con-

Pupiliola
16)

ce

Fines

(Livenza),

(Romatina),

ce

lesolo; Fossone (p. 41,

e
ce

Pineti
r.

di

Grado

tra

19);

lidi

Romaverso

Loreo

Altri luoghi sono ricordocumenti anteriori al sec. xi.


Cf. Filiasi, op. cit. e Costantino Porfirogenito, D administrationc imperli,

(p. 41, r. 22).

dati dai

cap. 28.
(3) Paolo Diac. si riferisce al II, 4,
che Giovanni non us nella sua com-

pilazione.

CRONACA VENEZIANA.
helemosinam accipiant

ut pauperes

magnum

est eniin

thesaurum,

67

hoc

aut captivi redinuntur.

Domino:

elicente

thesaurzate vobis

thesauros in celo, ubi ncque erugo ncque tinca corrumpit, et ubi

fures

non

buit,

congregemus thesauros

elodiunt, ncc furantur; ergo de bis

dignabitur in seculo.

amentiam quam

in

celo,

Dominus

et

tandem cum

que per Narsetem patricium Gothis

tri-

nobi

ere

undecim annis regnasset,

igitur Iustinus cuna

incurrerat

que Dominus

bella sane,

vita fnivit.

Francis

vel

superius

inlata

per anticipationem diximus C0 9 huius temporibus gesta sunt.


x

cum Roma

o nique et

de-

temporibus Benedica pape, vastantibus omnia

per circuitimi Langobardis, famis penuria laboraret, multa milia

eam

frumenti navibus ad Egypto dirigens,


( 2 ).

relevavit

Mortuo
15

regni quinquagesimus sumpsit imperium.


(3)

cottidie

helemosinas faceret, magnani

tabulami

cruce

ait:

ei

marmoream,

Domini frontem

dem tabulam

Dominus

multas

et

copiam

auri

nani deambulans per palatium vidit in pavimento


in

qua

auferri,

dominica sculpta,

erat crux

et dicto citius

1-2.

deffossamque tabulam atque erectam, inve-

qua amota repperiunt

M Pert{

hic est

sotto thesauros in celo

ria

13.

21.

9.

Perti revelavit

eandem]

Per t^ eam

thesaurus
4.

22.

scritto interi,

(1)

3.

celos

corr.

que corr.

1 1.

corr.

il

celo; pi

su

regum

8.

ut.,

forse era utt


cos

24. In

d di defossamque

pi

V cum

con inchiostro pi nero come correi.

Paolo Diag.

allude

al II,

sgg.

che in parte non furono adoperati dal

Diac.
p.

dalla

Vita

Benedetto,

di

Tours,

Greg. di
2l6 ( IV 40; V,

508, e da

nostro cronista.

pp. I73>

Per hec tempora - relevavit


da Paolo Diac. III, 11, che fu trascritto
quasi alla lettera anche nelle frasi ove
alludeva alla sua persona stessa; Paolo

thesaurizate - furantur e in

(2)

fuisset

milia] li penu-

defossamque tabulam atque erectam]

iussit

V undecim..

6.

Perii Longobardis

corr. regni forse su

autorevoli codici di Paolo Dine. Ili, 12;


e

In

Perti temporis
15.

cum

et tertiam, iussuque eius

enim magnus

Perti caelis

Per ti omettono superius

ean-

iussit

niunt subter et aliam hoc signum habentem, qui et ipsam


auferri.

et

nostrani et pectora munire debemus,

eam sub pedibus conculcamus

et qccq

cum, ut superius

hic

sub Iustino adhuc cesar palatium regeret

diximus

domus

Romanorum

Tyberius Constantinus

Iustino,

igitur

subministravit.

20

sue studio misericordie

>

19).

Il

op.

cit.

passo

Matteo,

Evang.Wl, 20, con alcune varianti,


(3)
III,

Allusione

II.

di

Paolo Diac

al

a. 579.

GIOVANNI DIACONO

68

ablata, inveniunt

thesaurum, habenteni supra mille auri

sublatumque aurum pauperibus adhuc habundantius

centenaria;

quam

magnum

consueverat largitur

CO.

Defuncto vero Paulo patriarcha, qui ecclesiarn Gradensem


rexerat annos duodecim, huic successit Probinus

cum
cum

Narsis quoque patritius Ytalie,

Ytaliam dornum magnani haberet,

memoratam urbem

nam magnam

quadam

in

omnibus

intra

civitate

domo

sua occulte cyster-

qua multa milia centenariorum

fodit, in

tique reposuit, interfectisque

auri argen-

tantummodo io

consciis, uni

iuramentum ab eo exigens, commendavit

seni hec,

multis thesauris ad supra

advenit, ibique in

||

( 2 ).

Cj).

Defuncto vero Narsete, supradictus senex ad cesarem Tybe-

rium veniens

rem

dixit:

cesari dicam.

tibi

cui

quid vis?

dixit:

ille

quid nobis profuturum esse narraveris.

tibi si

magnam

michi aliquid prodest,

inquid,

si,

enim

proderit

thesaurum, inquid,

15

Narsis reconditum habeo, quod in extremo vite positus celare

non possum.

tunc cesar Tyberius gavisus mittit usque ad locum

vero sene, hi secuntur adtoniti, perve-

pueros suos; recedente

nientesque ad cysternam deopertamque ingrediuntur, in qua tan-

tum

repertum

auri vel argenti

est,

portantibus potuisset evacuari; que

morem

erogatione

2.

Ili,

circi

Perti

Pert\ quod

17.

M mittensque
data

legione,
22.

Mortuo

Ili,

Tours, V,

corr.
18.

ha nel margine

Diac.

8.

eumque

V
e

di

vero

23.

da Paolo

questo da Greg. di

M Paolo Diac.

M Pert^

inquit

16.

Ili, 12.

Defuncto
Probinus Graden-

aecclcsiam

Cf.

19.

mihi,

inquit

Perti

potius

M Pert^

eumque] Pert^ eumque

24, 25:

deopertam

24. preparans]

nel testo, aggiunta come parte

Chron. Alt. p. 13,


rr.

(3)

rexit

13.

M Pcrt\

con un segno di richiamo ripetuto

19.

Paulo

preparans ut Iu-

ei

V civitatem

di patritius

Paolo Diac.

erogationem

(2) Cron. de sing. patr.:

sium...

augii -

corr. precedente su recedente ch'era la vera e originaria

- largitur

12, e

cum

hic

iuxta consuetudinem ad

Per ti advenerat

nar di narraveris

il

corr.il 2

anche da molti codd.

errogatione

(1)

6.

civitate

15.

pene omnia secundum suum

populus expectaret, insidias

Pert\ centinaria

12

ille

dispensavit egenis.

largifliia

stalem coronam accepturus esset,

spectaculum

ut per multos dies vix a de-

rr.

22, 23

Paolo Diac

II,

e p.

Narsis - commendavit

Paolo Diac. Ili, 12, e Paolo


dalla Vita di Gio. Ili, p. 305
Greg. di Tours, V,

16,

25.

da

Dine.
e da

19, pp. 216, 217.

20

CRONACA VENEZIANA.

6}

stinianum Iustini ncpotcm ad dignitatem imperatoriam sublimaret,


per loca sancta prius procedens, dehinc vocatum ad

ilio

tificem urbis,

consulibus ac prefectis palatium ingressus,

purpura, diademate

dutus
5

cum

cum

coronatus, trono imperiali

inmensis laudibus in regni

adversarii audientes, nichilque

magno

officere valentes,

qui in

ei

10 ferens;

quem

quam quondam

quod

eius

su.im posuerat
trans-

lustinianus pedibus se proiecit

centenaria dc-

auri

ei

pacientie sue ritum colligens,

sic in

Tyberium habuerat, insidias ei temptavit


procedente autem eo ad villani ut iuxta ritum imperiale

ingerere.

triginta diebus ad

eum

voluit

Sophya vero augusta, inmemor promis-

palatio assistere iussit.

sionis

Dco spem

quindecim

gratie

secundum

ilio

confrmatus

in-

ImpositUS,

sunt confusionis pudore coopcrti.

meritum

imperatoris, ob

15

est gloria

autem paucis diebus, adveniens

actis

pon-

se

in

vindemiam iocundaretur, vocato clam

lustiniano,

quo comperto, Tyberius cursu ve-

sublimare in regno,

Constantinopolym regreditur, adprehensamquc augustam om-

loci

nibus thesauris

||

spoliavit,

solum

linquens, segregatisque pueris

posuit qui

ei

parerent,

eius ab ea, alios

mandans prorsus

20 ad eam haberet accessum.

ut nullus de anterioribus

Iustinianum vero, verbis solummodo

suam promitteret rursumque

quam ob causam

re-

de fidelibus suis

obiurgatuin, tantum in posterum amore dilexit, ut

res,

alimentimi

ei victus cottidiani

suo filiam

filio

nescio, ad effectum

eius filiam

filio

expeteret; sed hec

ei

minime

huius

pervenit.

exercitus, ab eo directus, Persas potentissime debellavit, victorque

25

regrediens, tantam
tulit,

humane

ut

molem

prede

cum

viginti pariter elephantis de-

crederetur posse sufficere cupi ditati (0,

Mortuo vero apud Aquilegiam

patriarcha Probino, qui cccle-

del periodo, in inchiostro pia nero, in lettere minute e di

Sophia augusta che manca in

cos

Paolo Diac.

14.

corr.

il

cursum

(1)

codd.

di

Paolo Diac.

Perti la giudic parte integrante del testo.

colo xi.

tutti

Ili, 12 e

M Poti

i o di vocato
19.

corr.

il

ma

mandans

Defuncto - cupiditati da
Ili, 12; Paolo Diac. da

Paolo Diac.

2.

Ili,

anche

diversa,

12,

M Pert^

4.

Iti

anteriori

vocatum ad

vocato ad se pontifice

15. cursu] cos


di

mano un po'

se

frase
al

Pert^

et

trono

Paolo Diac. IH, 12

22. ei] Perti eius

Greg. di Tours,
224 (V, 19, 30).

se-

pontifcem]

p.

217

pp. 23

GIOVANNI DIACONO

70

siam uno rexerat anno, eidem ecclesie sacerdos Helyas


(2

citur^, qui hec que super scripta sunt

novembre

579.

iam

fundanientis edificavit et

sibi a

modo

dieta corpora

sanctorum miro

synodo supra statutum

collocavit, asserens in

domumque

ordinavit,

prefi-

karissimi fra-

intervenientibus malis nostris, cottidie hostile perpetimur

tres,

gellum;

iam pridem ab Atila

et

Unorum

terorum barbarorum

bardorum infande gentis

dignum

flagella sustinere

mansuetudo

ducit

incessu et

nostra,

non

potest

vestre

si

ce-

nunc Lango-

vix aspirans; sed et

cassata,

placet

quapropter

sanctitati, in

hunc castrum Gradensem nostrani confirmare metropolym.

omnibus

dicto
id

episcopis,

placuit

facto

et

io

quo
sue,

statute

libello

de memorato Calcedonense synodo et de ac

est

rege Aquilegia civitas

Gothorum

nostra funditus distructa est et postea

fla-

sede,

ipsa

subter manibus suis conscripserunt, id est primus Helyas patriarcha, deinde Marcianus episcopus sancte ecclesie Opetergine,

Leo- *5

nianus episcopus Tyborniensis, Petrus episcopus Altinatis, Vin-

demius episcopus Cessensis, Bergullus episcopus Patavine

ecclesie,

Iohannes episcopus Celeiane, Clarissimus episcopus Concordien-

Emonensis, Adrian us episcopus Polensis,

Patricius episcopus

sis,

Maxentius episcopus

episcopus Veronensis, Iohannes episcopus Paren-

clesie, Solatius

Aaron episcopus Avonciensis, Ingenuus episcopus

ecclesie,

tine

1.

Vo

corr.

di

uno

eidem]

cos

patr. nove Aquileie supra scripta

forma

confusione della

M Per ti;

6.

Perti omette et

8.

soggetto di placuit nella

il

11.

forma

statute

sue]

cos

Cron.

ed

nominativo singolare femminile.

nensi

corr.

il

idem

corr.

genitivo

il

Cron. de sin g.
colla solita

riferito a

synodo
su Lon-

10-11. Cron. in boc castro

quo

Cron.

dicto] cos

V,

Cbron. Grad. ha quod dictum

come

ha de memorata Calcido-

Legg. hac

ac] cos V.

quod

Wait\ nell'edizione della

del neutro statuta interpetrato

13. Cron. omette idest

Cai di Calcedonense

2.

statuta

Langobardorum

dell'ablativo.

Cron. p. 393, interpetra la frase per ablativo assoluto.


12.

Cron. nefande

9.

corr. castrum forse su castro

dictum essendo

per statuto

statutum]

4.

gobardorum come nella Cron.

anche

dell'ablativo con quelle degli altri casi, ed

Cron. supra statuta

Gradensi

Severus episcopus Tergestine ec- 20

Iuliensis,

20.

Cron. Severus

episcopus Tergestinus

(1)

Mortuo

Diac.
pp.

13

p. 6.

Ili,

- preficitur da

Cf.

14.

16

Paolo

anche Chron.

Crai,

de

sino',

(2) Nella Cron. de sing. patr. p. 6,

medesimo

Alt.

dove

si

legge

patr.

frase

si

riferisce alla

il

passo, la

fondazione della

chiesa di S. Eufemia.

CRONACA VENEZIANA.

71

secunde Recie, Agnellus episcopus Tridentine, Vigilius


Scaravaciensis, Fontegius episcopus Feltr

rns

Martianus cui. con

Eme-

Petenatis, Laurentius prcsbyter et Marinus presbyter atque


rius prcsbyter provi nciales, et ceteri p
5

qiKimque

eodem

in

omnes

et plebani;

isti

loco confirmavcrnnt

teri

metropolitani

tata

omnia

suprascripti conscnticrunt et

(*).

Tyberius igitur Constantinuspostquam imperium septem rexcannis, scntiens sibi

rat

dicm mortis innumere, una cum

Consilio

Sophye auguste, Mauricium, genere Cappadocem, virum strenuum


io

eam

ei

tradidit dicens

concessum; utere eo

enim summe

voluntate cornplectens,

ut equitate et iustitia

populis de sua morte relinquens.

promptus,

diligens; ipse

diademate ad circum processit, adclamatisque

20 populo mimer, primus ex Grecorum genere


firmatus est

quoque

bona

in

est dilectus

sibi

laudibus, largita

in

imperium con-

( 2) .

exercitu super
ret

1.

muneribus pacem cum Childeperto fecerunt.

Cron, Tridentinus

et

18.

largitisque

nera

Langobardos inrueret eosque de Ytalia extermina-

legati oblatisque

corr.

il

3.

ma V

corr.

dopo legati

come
si

5.

Perti redimitusque

Paolo Diac.

corr. irrueret su inrueret

oblatisque

Perti Emeritus

Cron. Martinus

i e di cunctis

populo muneribus;
24.

legati

vede

Ili,

ij

la

quam

Perii

19.

hanno largita populo mu-

Paolo Diac.

in

Cron.

25. In

Ili, ij.

que

traccia d'un

abraso.

confronto con Paolo Diac. HI, ij, dimostra che mancano dopo extermiuaret

(1)

runt

qui

hec que

al

confirmave-

dal Chron. Grad. e dalla Cron.


Cf. la

de sing. patr.
n.

19; per

il

cit.

mia

commento

6 sgg.

Il

il 3

vedi

le

note

sinodo avvenne

novembre

le

579, nel quinto

Il

parole

anno

di

Tiberio.

dissertaz.

passo corrispondente della Cron. d

sing. patr. p.

s**-

fuit

Hoc tempore Mauricius imperator Childeperto regi Francorum quinquaginta milia solidos per legatos suos direxit, ut cum
25

^ osl

in iudiciis iustus,

nullum despiciens, sed omnes

omnes

quo defuncto, Mauricius, indutus purpura, redimitus

cunctis.

bac puella

de hac luce ad eternam patriam

bonitatis, in helemosinis

in iudicando cautisslmus,

meum cum

imperium

dixit,

ornamentis

ani regalibus

fili

memor semper

felix,

magnimi luctum

migravit,

tibi

sit

hec postquam

delecteris.

15

snam

ad imperium elegit ornatamque

(2)

da

Tyberius

Paolo Diac.

Diac. da Greg.
(VI, 30).

confirmatus est

Ili,

di

15;

Tours,

Paolo
p.

269

a.

s4

GIOVANNI DIACONO

72

qui curri ad Gallias remeasset, cognito irnperator Mauricius quia

cum Langobardis

fedus inierat,

dorum detrimento
rium potentia

dederat, repetere

pr hac

fretus,

quos

solidos

Langobar-

suarum

ille

vi-

responsum reddere vo-

nec

re

sed

cepit,

ob

ei

luit (0.

Denique post Benedictum papam Pelagius Romane


27 novembre 578.

pontifex absque iussione principis ordinatus

Romani per

bardi

Roma
circa

a.

585.

Autunno 589.

quam

effusione in

fuit ut diiuvii

maximas

tantum apud urbem Ro-

in ea regiones occuparent.

in-

tunc||per alveum

mire

cum multa serpentium multitudine draco etiam


magnitudinis per Urbem transiens, usque ad mare transcen-

dit.

subsecuta est statim liane inundationem gravissima pesti-

eiusdem rluminis

quam inguinariam

lentia,

seguenti, sen%a le quali

di

Paolo Diac.

3.

detrimento] cos Paolo Diac. Ili, 17,

di

virium

Calcedonensis

come
role

si

populum

19.

(1)

M Per

13. Circa
Ili,

ti a

hoc

devastavit]

9.

fuit ut]

come

in

ci

da

(2)

M Perti

inierit

ei]

alcuni codi,

M Pert\

eidem

cos

Perti detrimentum
V corr. il segno
V prima aveva Aquilegensis
io. Perti
M; V omette ut
17. magnitudinis]

fu causa dell'errore.

Paolo Diac.

voluit

da

con omissioni
Paolo Diac.
da Greg. dt Tours, pp. 281, 282 (VI,
Hoc tempore in Gregorio si
42).
riferisce all'a. 584, mentre i fatti nardenti

Ili,

18.

M Pert\

24; erroneamente

in

poche papost liane

populi deva-

populi devastavit urbem

Ili,

17,

fatte forse dal copista

rati

inierat] cos

G.

V;

Roma

da

multi-

communientes,

se

Erroneamente in Pert^ Faque magnitudinis;

24.

Hoc tempore

Paolo Diac.

2.

usato

quello

legge ut aque eius

M Perii

stava

8.

Paolo Diac.

in

prima

ij, simili a

cum innumera Francorum

Langobardi vero in civitatibus

intercurrentibus legatis oblatisque muneribus


Ili,

que tanta strage populum

appellant,

periodo non ha senso: qui

il

tudine in Italiani subito introivit.

dell'

io

adhuc diaconus

esset

aque eius super muros urbis

fluvius Tyberis excrevit ut

fluerent et

cum

beatus Gregorius

satis

().

Circa hoc

mam

nec posset quisquam e

Calcidonensis synodi suscipere, epistolam

lenti tria capitula

conscripsit

eo quod longo-

est,

hic Pelagius Helye, Aquilegensi episcopo, no-

progred,

utilem misit,

circuitum obsiderent,

ecclesie

Giovanni

ne' periodi

prece-

avvennero il 14 agosto 582.


Denique - conscripsit
da

Paolo Diac. Ili, 20; Paolo Diac.


dalla Vita di Pelagio II, p. 309.
Tre furono

le lettere

dirette

da Pe-

lagio II ad Elia per la questione de' tre


capitoli (Jaffe, op.

cit.

ma

nn. 1054, 1055,

una sola di esse fu scritta


1056),
da Gregorio, mentre era sempre diacono. Jaff, op. cit. n. 1056; Mansi,
op.

cit.

IX, 433 sgg.

15

CRONACA VENEZIANA.
devastavi t, ut de inestimabili

multitudine

73

vix

remanerent,

pauci

primumque Pelagium papam, virimi venerabilem, perculit et sine


mora extinxit; deinde, pastore interempto, sese per populos

circa ijgcnn.590.

extendit (0,

In hac tanta tribulatione beatissimus Gregorius, qui tunc levita

papa electus

erat, a cunctis generaliter

letaniam

fieri

dum septiformem
spanimi, dum hi Deum
qui

est;

ordinasset, intra unius bore

27 settembre 59.

deprecarentur, octuaginta ex eis subito ad terram corruentes, spi-

ritum exalarunt.

septiformis autern letania ideo

dieta

quia

est,

io omnis Urbis populus a beato Gregorio in septern pirtibus, depre-

Dominum,

caturus

cum

abbatisse

cum monachis

congregationibus

omnes

fantes, in quinto

15

primo namque choro

in

secundo omnes abbates

clerus, in

omnes

est divisus,

omnes mulieres

omnis

in

tertio

suis,

omnes

quarto

suis, in

fuit

in-

in sexto universe vidue, in septimo

laici,

ideo autem de beato Gregorio plura

coniugate,

dicere obmittimus, quia

iam ante

auxiliante texuimus, in

qua que dicenda fuerant iuxta

Deo

aliquot annos eius vitam

nostre vires universa descripsimus

tenuitatis

( 2 ).

Hoc tempore hisdem beatus Gregorius Augustinum et Melli20 tum et Iohannem cum aliis pluribus monachis timentibus Deum

1.

come

culit]

vix pauci] come in Paolo Diac. Ili, 24;


iti

Paolo Diac.

24; erroneamente

Ili,

rempto su interemptos che forse derivava dal

M Paolo

Diac.

Ili,

24, Perti;

ruentes su corruenti

9.

namque] Perti enim

clericis

17. que]

16.

il

cos

Circa

Diac.
di

Ili,

- extendit

18. In

da Paolo

24; Paolo Diac. dalla

Pelagio

II,

p.

Vita

309, da Greg.

di Tours, pp. 406, 407 (X, 1) e dai


Dialoghi di Gregorio Magno, p. 5 3 3
(III,

19); essendo

l'inondazione av-

hoc

male

Pelagio

II

(2)

In hac

Paolo Diac.

Cron. vene\. ant.

Paolo

il

di

cleros

Diac. Ili, 24.

Ili,

descripsimus

da

passo fu

tra-

24;

il

materialmente anche nelle frasi


ove Paolo tratt di s stesso in persona
prima e della sua biografia di Gregorio

Magno; Paolo
(X,

a Elia.

scritto

teria da

il

corr.

Perii isdem

circa

589,

V
V

cosi

corr. cor-

Diac. Ili, 24, Perti;


in

inte-

V. corr.

septiformem]

11. divisus]

come

per-

2.

nostre e scritto sopra come corre\.

si riferisce alle lettere di

venuta nell'autunno

M Paolo

19.

3.

6.

Pert% octoginta

8.

corr. aliquot forse su aliquod

corr. q;.- forse su que

pertulit

a di exalarunt

corr. descripsimus su discripsimus

(1)

in

sese seguente.

septimformem

corr.
clerus]

12.

erroneamente omette pauci

409

Diac. trasse la ma-

Greg. di Tours, pp.


1).

Cf. Jaff,

op.

1153.
5*

408,

cit.

n.

Lu g' io

596.

GIOVANNI DIACONO

74

Brittaniam misit eorumque predicatione

in

W.

convertit

cum essent

His diebus

a. s86.

ad Cristum Anglos

anni ab incarnatione Domini .dlxxxviil,

defuncto Helya patriarcha Aquilegensi, postquarn quindecim annos

sacerdotium gesserat, sepultus est apud Gradensem metropolym


in ecclesia sancte

Smaragdus

semetipsum ex

in Gradus, per

cum

huic succedens Severus regendam

Euphymie.

suscepit ecclesiam, queni

Ravenna

patricius veniens de

basilica extrahens

tribus ex Hystria episcopis, idest

aliis

Ravennani duxit

Iohanne Parentino

et

Severo atque Vindemio nec non etiam Antonio iam sene ecclesie
e.

5B

quibus comminans

defensore.

tulorum damnatori, qui tempore pape


ecclesie describerat societate.

io

atque violentiam inferens,

exilia
||

communi care compulit lohanni Ravennati


mane

episcopo, trium capi-

Vigilii, vel Pelagli,

Ro-

exempto vero anno,

Ra-

venna ad Grados reversi sunt, quibus nec plebs communicare 15


nec

voiuit,

demonio non

cium

Smaragdus

ceteri episcopi eos receperunt.

Constantinopolym remeavit.

accipiens,

synodus decem episcoporum

in

Romanum

successorem

iniuste correptus,

patricius,

p atri-

post hec facta est

Mariano, ubi receperunt Severum

patriarcham Aquilegensem, dantem libellum'erroris

sui,

quia trium 20

nomina vero

capitulorum dampnatoribus communicarat Ravenne,

episcoporum qui se ab hoc scismate cohibuerunt hec sunt

Petrus

de Aitino, Clarissimus, Ingenuinus de Sabione, Agnellus Triden-

5.

gesserat... forse v'era

Diac.

Ili,

corr.

un

et

6.

omette huic - ecclesiam

7-8. Pert\

26

In

io.

M Pert^

come correi.

Diac. Ili, 26, legg. desciverat


legg. expleto

15.

sancta

dopo basilica lacuna per abrasione

Vis finale.

inchiostro pi nero

Pert^ Graduili

8.

Vendemio

Per ti sancte Eufemiae


ex] corr. in

di

13. a] in

V;

Paolo

9. episcopis]

sopra

e scritto

in

14. describerat] cos anche alcuni codd. di Paolo

exempto]

Pert\ Graduili

cos

anche alcuni codd.

21.

M Perti

di

Paolo Diac. IH, 26,

communicaverat

22.

Pert\

Petrus de Aitino clarissimus

(1)

Diac.
op.

Hoc
Ili,

cit. p.

convertit da Paolo
Paolo
Diac. da Beda,
25;
-

565 e dalla

gorio Magno,
anche

di

Beda.

p.

Vita

di

Gre-

312, che fu fonte

Jaff,

op.

cit.

nn.

1432-1441, 1491, 15 18, 175 1, 1S24Hoc


1832, 1838, 1839, 1841-1843.
tempore
luglio 596, mentre il

fatto

narrato

avvenne

il

ne' periodi

precedenti

27 settembre 591.

CRONACA VENEZIANA.
tinus, Iunior Veronensis,

Horontius Vkentinus, Rusticus de Tar-

Fonteius Feltrinus, Agnellus de

visio,

cum

ncnsis.

patriarcha

dus

fuit pestis

Hystriam nimium

et

<2

extiterat

cum

filiis

nam

Hunni quoque,

postquam uno

Theodosio

et

et vigiliti annis rexit

Tyberio

patricii,

et

Constantino

occiditur.

autem

fuit

Po-

utilis

qui et Avares

appellantur, eius

deviai

virtute

(3).

Parentinus, Ioannes patridus, Vcndcmius et Ioannes

Hystriam su Hystria coll'abbrev.

parole

incarnatione

sepultus est

tropolym

mie;

in

Ili,
:

di

26,

Iohannes da
ove per man-

cum

essent anni ab

(1) His diebus

Paolo Diac.
le

Domini .dlxxxviii. e
apud Gradensem meecclesia sancte Euphy-

l'ultima notizia

che nella Cron. de

sing.

si

trova an-

patr.

p.

9.

aures sine

nus

Agnellus

si

di

secunde Rccie

di Asolo.

Giovanni

come

Parentinus

non

Se-

risulta dagli atti del

sinodo di Grado del 579, era vescovo


di Trieste, come Vindemio di Cissa

vescovi scismatici della Venezia al-

revoli di

l'imperatore Maurizio nel 591, e non


nel 590, essendovi menzione della let-

Seben o

riferisce a

vero, che,

(Istria)

dubio pervenire (Baro-

a. 590).
Clarissimus
era vescovo di Concordia, Ingenui-

nuova

Gregorio

nio, Annoi,

fermate dal Libellus supplex scritto dai

tera del gennaio 591 di

6.

La morte di Elia avvenne nel 586.


Le violenze di Smara^do sono con-

Patrizio

Emonia

di

nell' Istria).

(citt

codici pi auto-

Paolo Diac. aggiungono


Maxentius Iuliensis et Adrianus Po-

lensis .

Mariano

<(

presso

Friuli

la

= Marano nel

laguna

il

confine

Severo (Cipolla, op. cit. p. 105; a


p. 116 pone la data del Libellus alla
fine del 590): Post hoc ordinato in

secunda Venecia . Gli atti del


sinodo non sono a noi pervenuti.
(2) Hoc anno - extiterat da

sancta

Paolo Diac.

Aquileiensi

ecclesia beatis-

simo archiepiscopo nostro Severo,


quae contumeliae illatae sint, et qui-

bus iniuriis ac
stium, et
fuerit

caede corporali fuqua violentia ad Ravennani

civitatem perductus atque re-

dactus in custodia,
sitatibus

a.

J9 i.

annos

sepe contra hostes dimicans, victoriam obtinuit.

3-4. Pcrti Severus

cano

Iohannes

gravis, sicut et prius ante triginta

fuit strator Prisci

rei publice,

corr.

et

Se-

).

irnperium,

sunt

episcopi

isti

Vindemius

Bellu-

inguaiarla iterum apud Ravennani, Ora-

Igitur Mauricius augustus,

lo cate, qui

Laurentius

Acilo,

autem communicaverunt

verus, Parentinus Iohannes, Patridus,

Hoc anno

75

quibusque neces-

oppressus atque

fuerit, potuit

contritus

ad Domini nostri pias

della

Diac.

IV, 4;

hoc anno

ma

in

Paolo

592 e non

il

587-591, come risulterebbe dal racconto di Giovanni.


(3) Igitur - sunt da Paolo Diac.
IV, 26.

Per

Ilpiaxo;

Bonn, VII, 7, 10-12, Vili,


Teofane, Chronographia, ed.

Hist. ed.

1-4;

d. Tlofilatto,

Bonn, pp. 428-434.

Vtrt0
.

Ia

finc

del -

GIOVANNI DIACONO

j6

His diebus defuncto Severo patriarcha, ordinatur

cum consensu

Iohannes abbas patriarcha in Aquilegia vetere


et Gisulfi ducis

Focax
polto il 22 marzo 604.

6 a

premissum

igitur, ut

Romanorum regnimi

invadens

statuit

maggio (6o 9 ?).

filiis,

huius secundo anno indictione

).

Dominum

sedem Romane

et apostolice

rogante

hic

(3).

caput

ecclesie

omnium ecclesiarum, quia ecclesia Constantinopolitana primam se omnium ecclesiarum scribebat. idem alio papa Bonifacio
esse

quod Pantheum vocabatur,

petente iussit in veteri fano,


13

Romanis Mar-

extincto Mauricio eiusque

est,
(2

migravit ad

octava Gregorius papa

papa Bonifacio
e.

est a

regis

CO.

cianus antistis

s. Gregorio fu se-

Gradus quoque ordinatus

in

in loco eius

ydolatrie sordibus, ecclesiam beate

4.

M Pert\

IV, 33.
che

ma V

antistes;

ha antistis come

invadens] a primo aspetto manca

6.

corrispondente

leggono nel passo

si

ma

curricula principatus est,

pi volte

papa Bonifacio corr.

alio

affatto scomparsa ; forse erano

il

e scritto

stati

di

modo

nel significato delle forine verhali di

idem

semper

Marie

virginis

et

om-

codd. pi autorevoli di Paolo Diac.


senso per l'omissione d'alcune parole

il

Paolo Diac.

IV, 36:

cronista Giovanni us

il

annorum

per octo

participio presente

8-10. In

indicativo.

con inchiostro pianer;

confusi dal copista

principio qualche parola identica.

ablatis

da Bonifacio a

la scrittura

primitiva

due periodi perche avevano nel

M Pert\

11-12. Perti oblatis ydolatrae sordibus

semperque

(1)

His

Diac. IV,

33,

antistis

che

fa

Paolo

da

succedere Can-

didiano e non Marciano,

come

che attestato dagli

atti

Mantova

Cipolla, op.

p. 35.

dell'827.

De

Rubeis, Monumenta

Aquileiensis, p.

ari-

del sinodo di
cit.

ecclesiae

416: Defuncto item

Severo ordinatur loco

nes patriarcha in

eius

Ioan-

ordinatus

nus antistes.

haereticus Candidia-

est

enim Candidianus,
nec per consensum comprovincialium episcoporum nec in civitate
Aquileia, sed in diocesim et plebem
Aquileiensem Gradus, quae est per-

parva insula, contra

tuta, et

hic

canonum

sta-

sanctorum patrum decreta

ordinatus est

Anche

la lettera di

patriarca d'Aquileia

al re

sinodo, rappresenta Candidiano

contemporaneo
vanni segu invece

suo

e
la

Chron. Alt.
p.

come
Gio-

rivale.

testimonianza

de' cataloghi de' patriarchi di

Aquileia eo tem-

pore quo Agilulfus rex Longobardorum regnabat: in Grados quoque

Giovanni

Agilulfo, che unita agli atti di quel

Grado.

16; Cren, de sing. patr.

p.

9.

(2)

Focax

- invadens da

Paolo

Diac. IV, 36; Giovanni interrompe


per ricordare la morte

la trascrizione

Gregorio

Paolo Diac:

omette

per octo

le

parole

annorum

di

cur-

ricula principatus est.

(3) huius -

op.

cit. p.

Dominum

da

56), che fu fonte di

Beda,

Paolo

Diac. in IV, 29. Beda err perch


Gregorio fu sepolto in S. Pietro il 22

marzo 604, indizione


op.

cit.

p.

219.

VII.

Cf. JaF,

io

CRONACA VENEZIANA.

demoniorum

cultus agebatur,

quondam omnium non deorum sed


Ibi deinceps omnium feret memoria

sanctorum.

huius tempore

Prasini et Veneti

ninni martirum

Egyptum
5

77

civile

ut ubi

fieri,

et

bellum faciunt ac sese mutua cede prosternunt.

Perse quoque adversus

Romanorum

multas

Orientem

per

rem publicam gravissima

bella

gerenti

provincias et ipsam Ierosolimam auferunt, et

destruentes ecclesias, sancta quoque profanantes, inter ornamenta

locorum sanctorum vel communium etiam vexilium dominice


contra hunc Focatem Eracb'anus, qui

crucis abducunt.

io regebat, rebellavit, atque

cum

regendam

suscepit

eum regno

exercitu veniens,

Romanam

que privavit, remque publicam

Africani

Eraclius eiusdem

vitaa. 610.

flius

( x ).

Defuncto autem Marciano, qui ecclesiam Gradensem rexerat

annos

tres

dies .v.

(2

\ successit Candidianus.

His diebus defuncto Heraclio, qui

15

gubernabat imperituri, Raclones

quinque annos

et

vigiliti

cum matre

eius flius

Martina

regni iura suscepit rexitque imperium duobus annis, quo vita de-

cedente successit in loco eius Constantinus germanus eiusdem,


alius

Heraclii, imperavitque

flius

Rursum mense novembrii

20

ruit;

et

mensibus sex

decembrii

k).

commetis appa-

stella

Candidiano patriarcha quoque defuncto apud Gradus, qui ec-

Gradensem

clesiam

rexerat annos quinque, ordinatur patriarcha Epy-

phanius, qui fuerat primicerius notariorum, ab episcopis qui erant

sub Romanis, et ex
i.

Perti omette

eius

omnium

Cio Eraclones

16.

23. erant] cos Pert\;

(1)

ilio

Hic

In

9.

565, e

dalle

Paolo

Vite di Bonifa-

ci III e IV, fonte di Beda.


(2) Concorda col Chron. Alt.
e non colla Cren, i sing. patr.
(3)

IV, 49,

His

- sex

meno

da

novembris

20. Perii

ir. Perii

decembris

et

erat

Diac. IV, 36; Paolo Diac. in parte


da Isidoro, in parte da Beda, op. cit.
p.

M Focantem

V prima Focantem

Pert^ Eracleonas

suscepit da

tempore ceperunt esse duo patriarche CO.

p.

16

p. 9.

Paolo Diac.

la frase qui vigiliti et

quinque annos gubernabat impeCf.


rium che fu tratta da Beda.

ed. Basilea,
(4)

1529, 1563.

Rursum

Paolo Diac.

patriarche

IV, 3$,

meno

le

da

parole:

qui ecclesiam Gradensem rexerat


annos quinque, confermate dal
Chron. Alt.
sing. patr.

del cronista

formali.

ebbe parte

Un
al

17,

p.

p.

IO, colla

ha

dalla

quale

alcune

Cren, de
il

passo

somiglianze

Epiphanius notarius

sinodo

di

Grado

del 579.

"

febbraio 6 4 i.

GIOVANNI DIACONO

78

Mortuo vero iam


eiusdem
octo et

dicto Constantino

Heraclii, Constantinus

filio

ad regni dignitatem ascendit tenuitque regnum annis

flius

(*).

vigiliti

Circa hec tempora regis Persarum coniux,

nomine Cesara, de

Perside exiens cura paucis suis fidelibus, privato habitu,

Constantinopolym venit, que ab impera-

cristiane fdei amoretti


6 b

propter

honorifice suscepta, post aliquot dies, ut desiderabat, bapti-

tore
j|

smum

consecuta

et

ab augusta de sacro fonte levata

quod

est.

Persarum rex audiens, legatos Constantinopolym ad au-

vir eius

suam uxotem

gustuni direxit, quatenus eidem

redderet; qui ad

io

imperatorem venientes verba regis Persarum nuntiant, qui suam


imperator hec audiens remque oninino igno-

requirebat reginam.
rans,

responsum reddidit dicens: de regina quam

eis

fatemur nos nichil

preterquod ad nos hic aliqua mulier

scire,

privato habitu advenit.

legati vero

cet,

vestro conspectui velimus hanc

que

cum

quam

suus vir requireret suggerunt.


ciate regi vestro et
et ipse in

Cristum

domino quia

conspi-

legati

respondit

illa

ite,

ego iam

sicut

eam

renun-

credidi, ita

consortem

ultra

tori

qui nichil moratus,

cum

20

habete

reversi legati ad patriam, universa

audierant suo regi renuntiant.

15

mulierem videre.

dicitis

mox eam

nisi

me iam

crediderit,

quid multa

poterit.

quibus

pia-

si

ad eius vestigia provolvuntur eique venerabiliter quia

ciunt,

non

responderunt dicentes:

imperatoris advenisset,

iussu

queritis

que

sexaginta

milibus viris Constantinopolym pacifice ad imperatorem venit, a

quo gratanter

satis

et

dominum

Cristum

unda perfusus
fimi atus

est,

digne

susceptus

cum omnibus

credens, pariter

8.

16.

d'una lettera.

18.

7.

Perti nostro

aggiunto in

IV, jo sacri
(1)

Mortuo

Diac. IV, 49.

sacri baptismatis

suam patriam

In

su aliquos

dopo

su eique corr.

Paolo Diac. IV, jo suggerunt


que]

universis

multisque muneribus ab augusto honoratus, accepta

corr. l' di cristiane

M lavata

cum

ab augusto de fonte levatus, catholica fide con-

et

sua coniuge, letus et gaudens ad


6.

qui

est.

22.

il

- viginti

da

Paolo

M Pert^

relegati per

cum omnibus

suis

(2) .

Pert^

aliquos

v di vestro lacuna per abrasione

su corrispondente abrasione.

Pert^ pariter

aliquot

corr.

19.

repedavit

26.
sacri

suggesserunt

ripetizione

sacris;

ma

ma

Paolo Diac.

baptismatis unda perfusus est

(2) Circa - repedavit da

Diac. IV,

del re di reversi

50.

noto che

il

Paolo
fatto di

25

CRONACA
Anno

menses

.v. et

.in. CO.

Ytaliam

tus,

lym

Gradensem

qui ecclesiam

est,

Longobardorum manu

Constans

et

est appella-

A:

prfdpio

eruere cupiens,Constantinopo-

egressus, per litoralia iter habens, Athenas venit,

transgressus, Tarentutn applicuit; qui

quendam

an-

rexit

huic successit Cyprianus patriarcha.

His diebus Constantinus augustus, qui


5

79

ab incarnatione Domini sexcentesimo secundo Epypha-

nius patriarcha mortuus

nos

VENJ ZIANA.

tamen

bdeque mare

prius ad

solitarium

qui prophecie spiritimi habere dicebatur, adiit, studiose

gentem Longobardorum que


optinere possit W.

ab eo sciscitans, I utrum

io bitabat, superare et

in Ytalia ha-

e.

namque tempora Cyprianus patriarcha hominem


Gradensem ecclesiam rexerat aanos vigiliti quinque,

Circa hec
qui

exivit,

menses

sedis subdiaconus resionarius

cum

Igitur

15

^ 3)

servns Dei Constantino

augusto spatium unius

hoc ipso Dominimi supplicaret, facto

expetisset, ut pr

noctis

Primogenius Romane

huic successit

dies vigiliti,

tres,

mane ita eidem augusto


rari modo ab aliquo non

potest, quia regina

vincia veniens, basilicam

beati Iohannis Baptiste in

20 rum finibus construxit,

respondit

et

In

3.

alla fine

mogenius]
Diac.

il

V,

io.

il

Cesara favoloso.

periodo

e scritto

tempus]

Cf. ed. di

corr.

il

Paolo

buisce

Il
5

Chron. Alt.

p.

17, gli attri-

anni, 4 mesi,

io giorni; la

Cron. de sing. patr.


3

p.

io,

un anno,

Diac. V, 6; Paolo Diac.

Vitaliano,

p.

alia

pro-

Langobardo-

5.

Pert\ manibus eripere

Paolo Diac. V, 6 ha optine


al precedente,

di seguito

12.

21.

Paolo
dalla Vita

343.

(3) Chron. Alt.y. 17: Primogenius...


regionarius sancte Romane Eccle-

autem tempus

ma

al principio

Pert^exxdt

13. Pri-

M Pert^ continuo;

ma Paolo

Cron. desing. patr.-p. io: Pri-

sic .

di

mogenium diaconum
Onorio

I ai

et

ma

regionarium
nella lettera

vescovi della Venezia

e dell'Istria, colla quale loro

queir ecclesiastico
n.

mesi, 11 giorni.
(2) His diebus - possit da

di

ma

sedis apostolice ;

137.
(1)

huic

Pert^ Primogenitus

Diac. procurata da Bethmann e Waitz,


p.

da

l'omissione del capoverso.

Cron. desing.

6 continue

Pert^ obtinere posset;

un segno indica
cosi

intercedit; veniet

erroneamente

capoverso

littora

11-14. In

possit
e

M Pert\

quedam, ex

propter hoc ipse beatus Iohannes pr

Langobardorum gente continue

6.

gens Langobardorum supe-

2016),

si

legge:

subdiaconum
sedis

stre
era,

2 a;

e.

47 a.

et

cit.

Primogenium

regionarium

Ughelli,

Italia

cod.

cit. V, 1085;
cod 400 Lat. Marc.

ed.

e.

manda

op.

(Jaff,

nosa-

Trevis.

cat. Zanetti

a.

663.

<m-

GIOVANNI DIACONO

80

quando

ipsius

oraculum habebitur despectui,

quod nos

peribit.

ita

tunc gens ipsa

et

factum esse probavimus, qui ante Lan-

gobardorum perditionem eandem

beati Iohannis basilicam,

que

utique in loco qui Modicia dicitur est constituta, per viles per-

sonas ordinari conspeximus


vite merito, sed

non pr 5

ut indignis et adulteris,

ita

premiorum datione isdem locus

venerabilis lar-

giretur (0.

Constans augustus

Igitur, ut diximus,

egressus exinde

Beneventanorum

fines

cum Tarentum

omnesque pene

invasit,

per quas venerat Langobardorum civitates cepit.

que opulentam Apulie civitatem expugnatam


ruit et

ad solum usque prostravit.

Luceriam quo- io

fortius invadens di(2>

Arentiam

exercitu

expugnare

cepit, ubi

culus>

Beneventum circumdedit,
tunc Romoald, Grimoaldi

ducatum tenebat; qui

gnovit, nutricium suum,

dum

trans

Padum

e.

7 B

eam vehementer

et

adhuc iuven- 15

filius,

adventum

co-

nomine Sensualdum, ad patrem Grimalobsecrans

direxit,

quantotius

ut

veniret,

quos ipse nutriverat, potenter suc-

quod Grimuald rex audiens,

laturus auxilium,

deinde

statini ut imperatoris

filioque suo ac Beneventanis,


curreret.

mucum

sane propter

nitissimam loci positionem capere minime potuit.

omni suo

venisset,

Beneventum pergere

cum exercitu, filio 20


quem plures ex Lan-

statini

cepit,

gobardis itinere relinquentes ad propria remearunt dicentes,

quia
||

expoliasset palatium, et

iam non reversurus

interim imperatoris exercitu s

menter expugnabat;
resistebat.

e contra

qui quamvis

4. per viles] per corr. in

corr. locus su locu


e scritto

Beneventum

V su

cum

8.

C 1 Arenciam

9.
C2.

corr.

il

e di

(1) Igitur - largiretur

da

manu

congredi

obsecrans

Paolo

Diac. V, 6; regina =: Teodolinda,


Il passo fu trascritto da Giovanni materialmente anche nelle frasi ove Paolo

Perti Constantinus

Arentiam]

cos

Diac. parla

V cum
io.

codd., legg.

altri codd.

Age-

Agerentiam

15. Pert^ Romaici

25. Pert\

18. Pcrti

Romald

di

stesso in

prima.
(2)

6.

In

Pert^ Beneventiorum

Arentiam; negli

Agrentia Agrootiam corr. Agentia Aritia Agerentia

transportandum

fortiter

abrasione; prima era scritta un'altra lettera.

Pert\ omette venerabilis

Paolo Diac. V, 7 in

diversis machinis vehe-

tanta multitudine

sopra in inchiostro pi nero come correi.

ma

Beneventum.

Romoald cum Langobardis

Perti per quas gens venerat Langobardorum


rentia;

repeteret

Acerenza

(Basilicata),

persona

25

CRONACA VENEZIANA.

-Si

ad inanimi propter paucitatem exerdtus non uderet, frcqucnter

tamen cum

expeditis iuvenibus hostium castra Inrumpens,

eisdem inferebat

undique dades.

cumque Grimoald

iamque propcraret, eundem nutricium


5

ad

filiu

misit, qui ei

Beneventum

nunciaret; qui

eundemque regem

10 moaldo pacisceretur ut

cum

Neapolym

suis

fecit; eius

quatenus

iniit,

cum Ro-

possit reverti CO.

Acceptaque obside Romaldi sororem,

eodem pacem

Grimoaldo rege venire

se a

ille

adventare nunciavit, statimque im-

citius

perator exterritus, consilium

nomen Gisa

cui

cum

fuit,

vero nutricium Sesualdum ad muros duci

mortem eidem

precepit,

cum prope

venisset, a Grecis captus, imperatori delatus est, qui

ab eo unde adveniret requirens,


dixit

pater

eius

quo premisinuis

eius de

suum adventum

magnas

minatus,

aliquid

si

Romoaldo

aut civi-

bus de Grimoaldi adventum nuntiaret, sed potius asseveraret eun15

dem

venire

cipiebatur

minime

cum

promisit; sed

Romoaldum videre
sic ad eum locutus

quod

posse,

est:

muros

prope

qui

dixit.

se facturum ut ei pre-

ita

ille

cum Romoald

vium

( 2)

aderit;

cum

nam

scias

eum

vivere non sinebit.

cum

tibi

filiis,

belli

quia gens

auxilium
flu-

machina,

dignoque

est

ista perfida

iussu imperatoris

dixisset,

quam

petrariam vo-

quod caput Romoald

est.

lacrimans osculatus

iussit;

et

cumque hoc

urbem proiectum

cant, in

citius

valido exercitu manere; tantum obsecro ut miseri-

caput eius abscisum atque

25

advenisset,

hac nocte iuxta Sangrum

cordiam exhibeas cum mea uxore

me

citius

velie se

constans esto, domine Romoald, et ha-

bens fiduciam noli turbari, quia tuus genitor

20 prebiturus

advenisset,

sibi

deferri

tumulari

in loculo

pre-

cepit k).

4.

su

iamque corr.

advenire

sorore
14.
15.

9.

precipiebat

8 advenisset

8 ha

adveniret] cos Paolo Diac.

Perii posset

26.

13.

11.

V,

7;

Romoaldi sorore

eidem] Petti

Perti

ei

V corr. V
V adventum, come Paolo Diac. V, 8.
Paolo
venisset
M
Perti
17. Perii Romaldum
M Perii et lacrimans V omette idque mentre Paolo

Perti

Per ti

Romaldo
s

di

Diac.

sed

Diac. V,

idque lacrimans

(1) Igitur

Diac. V,
(2)

7.

io.

sororem, come Paolo Diac. V, 8.

Perii adventu

Perti

iamq;..

Per ti Romaldo

Il

reverti da

Paolo

7.

Sangro, nell'Abbruzzo.

Cron. vene\. ant.

(3)

Acceptaque

Paolo Diac. V,

8.

precepit

da

GIOVANNI DIACONO

82

Metuens

8 a

dirnissa

subitum Grimoaldi regis adventum,

igitur imperator

Beneventi obsidione, Neapolym profciscitur, cuius tamen

exercitum Mitola Capuanus comes iuxta fluenta Caloris fluminis,

Pugna

in loco qui usque hodie

vehementer

dicitur,

Postquam vero imperator Neapolym

nomen

optimatibus, cui

Saburrus

victoremque spopondit.
Forinus
qui iam
cisci

(*)

nomen

Romoald

cum

et

adscribetur.

est,

cum

suis

regis exercitu,

de

sella

suum

super

sibi

gobardis victoriam peperit.

militum]

ignominiam

^^
"\

qua

18.
in]

mortem

corr.

Pert\ inter

corr. morte..

pheum

27. Af Pert\

di

23.

tunc

M Pert^

Pert\ omette mortem

patrare, ad

ul-

Lan-

et

seque a spopondit

9.

11. Pcrt^

ibi

Pert^

Romald

M Pert\ audacter
M Pert^

Paolo Diac. V, io;

cos

mox

eum cum

vero, patrata

Paolo Diac. V, io;

quam]

omettono

Pert\ immenso

Pert^ Romaldo

26.

24.

su

Pert\ tro-

Romald

Metuens - adtrivit da Paolo


Paolo confonde il Sabato,
9.
presso il quale stava Pugna, col Ca(1)

Diac. V,

Romoaldo

Romoald

deportavit.

21.

20

Saburrus, qui se imperatori suo 25

17. audenter inrupit] cos


il

for-

eumque in
quod cernens Grecorum exer-

M peditum
7-8. In M manca da
Paolo
M
Diac. V, ip, Pert^;

14. Pert\ adscibetur

ferre erat

equitabat, sustulit

ibique] cos

irrupit

unus de

manibus

utrisque

tropeum de Langobardis promiserat

paucis remeans

Fornitus

eos audenter inrupit.

fugiens mortem,
ita

15

quatuor par-

iniret, a

pavore perterritus, in fugam convertitur,

timaque pernicie cesus,

7.

quam

levavit.

de

parte

aliqua

hominibus contra Saburrum

quendam Greculum eodem conto

mox inmenso

victorie

favente,

acies forti intentione pugnarent, tunc

aera super caput


citus,

Deo

nomine Amalongus, qui regium contum

titer percutiens,

>

accepta

et

moxque super

tibus tubas insonare precepit,

cumque utreque

io

est opus, inquid, sed tan-

priusquam bellum cum eo

profciscitur; qui

prof-

vicero maior utique gloria vestre po-

factumque

patris exercitu pariterque

solitus,

non

nobis de exercitu vestro tribuite; ego,

eo pugnabo,

tentie

accepto exercitu ad locum, cui

advenisset, ibique castra posuisset, Grimoald,

cui filius

voluit.

cum Romoaldo pugnaturum

Beneventum advenerat, hec audiens, contra eum

tum partem

cum

est,

cum

qui

pervenit, unus ex eius

ab augusto, ut fertur, vi-

erat,

militum expetiit seque

ginti milia

adtrivit CO.

lore.
p.

Cf.

ed.

cit.

di

Paolo Diac.

149.
(2) Forino, tra Avellino e

Nocera.

CRONACA VENEZIANA.

83

de inimicis Victoria, Beneventani triumphans reversus

quc gaudium

et

patri-

est,

cunctis securitatem, sublato hostium timore, con-

vexit CO,

At vero Constans augustus,


5

Romanos,

est

dotibus et

nam

retorsit.

perrexit, cui sexto ab

Urbe

Romano populo

qui augustus,

occurrit.
ibi

etiam

ornamentimi

basilicali! beate

luglio 663.

8 b

e.

civitatis

antiquitus

fuerant

6 &y

|^]j

deposuit in tantum ut

Marie, que aliquando Pantheum vocabatur

omnium dcorum, etiam ibi per concessionem superiorum principum locus erat omnium martirum,
discoperiret tegulasque ereas exinde auferret easque simul cum

et

conditum fuerat

aliis

in

honore

omnibus ornamentis Constantinopolym

reversus imperator

Neapolym

Regium, ingressusque

Siciliani,

numquam

dita

harum regionum populi sunt

non remaneret; nam


ecclesiarum imperiali

et

sed et

iussu

et

Grecorum

Sicilia

alia

ma

texto nei codd.

avaritia sublata sunt.

4-5. In
e

da At vero a eminas corr.

scomparsa,

ma

il

testo

era pi

rimasta in bianco dopo eminas una parte di rigo che prima


Ho sostituito minas come in Paolo Diac.
<;.
antica.

honorem
terreno

per ripetizione

C1 D1

etiam] cos V;

La

di

dell' e

di

sue

9.

15. Pert-X

et

legione primitiva era terreno

come

Postquam

- convexit

da

M V;

Pert~x textum

II. Perti constituta

Paolo Diac. V, n.

M Pert~x

texto] cos

in

eosque

17.

Paolo Diac.

pi autorevoli e pi affini al testo del cronista Giovanni.

(1)

multa et inau-

ab indiatone septima usque

con inchiostro pi nero; la scrittura antica

M V eminas

c6 3 -66 4

etiam uxores a ma-

era occupata dalla scrittura


V, ir;

perpessi, ita ut alicui spes vite

Pert\ omette sublato hostium timore

lungo del nuovo, essendo

atque Sardinie,

vasa sacrata vel cymilia sanctarum Dei

mansit autem imperator in

e scritto

Sicilie, Africe

a parentibus separarentur.

vel

imposuit populo seu habi-

audite sunt, ita ut

ritis

filii

deinde

per indictionem septimam habi-

20 tatoribus vel possessoribus Calabrie,


quales antea

transmitteret.

itinere terreno, perrexit civitatem

tavit in Syracusa, et tales afflictiones

25

cum sacercum ad beati

pallium auro texto; et manens

apud Romani duodecim diebus, omnia que


instituta ex ere in

Romani

egressus Ncapolym,

miliario Vitalianus papa

Petri limina pervenisset, optulit

15

Longo-

contra

se

bardos gessisse conspiceret, omnes scvicie sue minas contra suos,

hoc

io

curii nichil

Paolo Diac. V,

20.

10.

V,

15.

corr.

u,

M Perii

Tyrreno

secondo

su

codd.

su atque corr. atq

..

Settemb 66 3- 668
-

GIOVANNI DIACONO

84

duodecimam; sed tandem tantarum iniquitatum penas


duni se in balneo lavaret, a suis extinctus est W.

in

regnum

cetius in Sicilia

voluntate

Campanie,

partes

in Syracusas,
truncati,

Ytalie milites

alii

alii

vita privarunt, multique ex iudicibus eius de-

Constantinopolym perducti sunt, cum quibus

imperatoris caput est deportatum

falsi

per Hystriam,

per 5
vero a partibus Afri ce et Sardinie venientes

alii

eum

absque orientalis exercitus

arripuit, sed

quem

contra

atque

apud Syracusas Constante imperatore, Me-

Interfecto igitur

a. 668.

luit,

pariter et

(*).

Hec audiens gens Sarracenorum, que iam Alexandriam et io


Egyptum pervaserat, subito cum multis navibus venientes, Siciliani invadunt, Syracusas ingrediuntur multamque stragem faciunt
populorum, vix paucis evadentibus, qui per munitissima castra

confugerant montium, auferentes quoque predam nimiam

iuga

omne

et
e.

9 a

et

illud

natum|| in ere
sunt

quod Constans augustus


et

Roma

diversis speciebus, sicque

abstulerat

or-

15

Alexandriam reversi

&).

Anno autem

ab

Domini sexcentesimo quadra-

incarnatione

gesimo septimo Primogenius patriarcha ex hac luce migravit,


qui

ecclesiam

Gradensem gubernavit annos

.111.

dies

huic successit

.vii.

non

rus Altinensis episcopus


verini pape auctoritate

(s)

suam sedem corroborare


V

1.

corr.

il

pena

e di

della data.

corr.

2.

cum

Primogenitus

Pertx.

22.

siluit

20.
il

Maximus

M Pert^

cuius tempore

et

pr futuro manere decrevit

confugerunt

menses

21.

V corr.
V manchi la

19.

l'us

At vero
p.

ano,

est

da

dallaVita di Vi343, ove la narrazione

567, e
p.

Primogenius

su hic ha in inchiostro pi nero

(3) Hec-sunt da

cit.

un u

secondo n di non

13; Paolo Diac. dalla

op.

di

8.

parola quadragesimo

Paolo

tali

qui Al-

M Mezetius

3.

Diac. V, 11; Paolo Diac. da Beda,

(1)

Mau-

ad Torcellensem insulam venit ibique

su lavare corr. lavaret

14. Pert^

mensibus 20

Langobardorum insaniam, Se-

ferens

contro la verit afferma che in

(+),

viginti,

pi copiosa di particolari.

deportatum da
Paolo Diac. V, 12; Paolo Diac. dalla
(2) Interfecto

Vita di Adeodato,

p.

346.

dato,

p.

Paolo Diac. V,
Vita d' Adeo-

346.

(4) Cf. Chron. Alt. p. 17


sing.

patr

p.

Cren, de

11.

(5) Sulla durata del pontificato di

Severino

cf.

p.

64, nota 4.

CRONACA VENEZIANA.
tinensem ecclesiam gubcrnavit annos

85

et

.1111.

mortuus

Ine

est.

successit Iulianus episcopus CO,

Igitur extincto, ut diximns, Constante angusto, punitoqnc qui

successerat Mczezio tyrranno,

ei

tinus Constantii angusti


Siciliani

invadunt,

redeunt

C3).

filius

llomanorum regnimi Constan-

Agatho papa ex rogatu Constantini, Heracli


io erat Iohannes

scopus

urbem

misit in regiam

Sarraceni

Romane

et Tyberii, prin-

legatos snos, in quibus

ecclesie tunc diaconus,

non longe post

cpi-

Dei ecclesiarum

pr adunatione facienda sanctarum

(*),

preda nimia seenni ablata, inox Alexandriam

et

cipum piissimorum,

(2

regendum

suscepit

qui benignissime suscepti a reverendissimo fidei catholice defensore

Constantino

conloquio de

cifico
l

iussi sunt, remissis disputationibus phylosophicis, pa-

bliotheca Constantinopolitana

petebant

Georgio patriarcha regie

unam voluntatem

falsasse

patrum catholicorum

et

20 conflictu, Georgius correctus

In

huic come

M Pert^;

Mezenzio

5.

;6j

p.

di regie
e

corr.

petebat

Macarius vero

est,

in Cristo,

autem

finito

cum

suis sequa-

3.

Pert^ omette Constante augusto

di Constantii

tii

17.

18. astruebant]

Perii Gregorius

M.

io.

cos

prima

Beda, p. ;6j,

corr.

la

Nel Chron. Alt. p. 19, l'origine


vescovado di Torcello posta al
tempo d'Eraclio, di papa Benedetto
e del doge Paulicius Eracliane nove
civitatis ; ibid. p. il, al

tempo d'O-

Diac. V,

;6y.

cit.

(4)

Il

p.

correptus

Beda,

567.

sinodo

vembre 680

nel

si

aperse

Trullus

il

periale a Costantinopoli.

no-

che era

della cupola nel palazzo

al patriarca Elia.

da Paolo

30.

la sala

Beda,

cos

(3)' Sarraceni - redeunt da

op.

Beda,

Sfalsasse

19.

20. Georgius]

belerio e Beato; ibid. p. 14, riferita

regendum

in

adu-

corr. l'ultima e

astruebat

Ho restituito come in Beda, />. 567.


Ho sostituito correctus come in Beda, p.

cos

Georgio come

legione primitiva.

M Perti;

n.

16. petebant]

sostituito

Poti

4.

diaconus

l'us di

dell'

Ho

corr. Gregorio

(1)

(2) Igitur -

legg.

hic]

usa spesso hic per huic nella sua scrittura primitiva che meglio

del

ce

et convicti

perplurima.

dieta

Paolo Diac. VI, 4, che doveva essere

poi falsa se come

Macario,

operationem astruebant

l'ultima parte dell'u e la

V. corr.

M Perti;

presidente

dopo Altinensem breve lacuna per abrasione d'una sillaba.

s'avvicina al testo originario.

natione]

.cl.,

episcopi

et

urbis, et Antiochie

sunt qui

1.

antiquorum patrum quos

cunctis

autem

adfuerunt

libellis,

datis igitur eis de bi-

vera perquirere.

fide

im-

Novembre 680.

GIOVANNI DIACONO

86

cibus simul et precessoribus Cyro, Sergio, Honorio, Pyrrho, Paulo

Petro anathemizatus, et

et

locum

in

Theophanius, abbas de

eius

Antiochie episcopus factus, tantaque grada legatos catholice

Sicilia,

pacis comitata est, ut Iohannes Portuensis episcopus

unus ex

(2

braret

erat

Sophye corani

principe

patriarcha

et

cele-

latine

Hec

9 b

\ qui

dominica octavarum pascile missas publicas in ec-

ipsis,

desia sancte

(l

synodus

est sexta

universalis,

Constantinopolyni celebrata

||

greco sermone scripta, temporibus pape Agathonis, exsequente

et

Constammo

ac residente piissimo principe

simulque legatis apostolice sedis

prima enim universalis synodus

Arrium

episcopis

et

secunda in Constantinopolym

cedonium

et

pum

Constammo
patrum, contra Maet Gratiani prin-

urbi est ordinatus episcopus.

patrum contra Nestorium auguste

.ce.

Theodosio magno principe

sub

.cl.

Eudoxium, temporibus Damasi pape

quando Nectarius eidem

Epheso

in

contra

est

.cccxviii. patrum, temporibus Iulii pape sub

principe,

cipis,

residentibus.

.cl.

Nicea congregata

in

suum, io

intra palatimi]

tercia

urbis episco-

papa Celestino,

et

15

quarta

Calcedone patrum .dcxxx. sub Leone papa, temporibus Mar-

in

Euthycen, nefandissimorum presulem mo- 20

ciani principis, contra

nachorum.

quinta item in Constantinopolym temporibus Vigilii

omnes he-

pape, sub Iustiniano principe, contra Theodoruni et


sexta hec de qua in presenti diximus

reticos.

2.

Perti omette abbas

aggiunge

in inchiostro

Pert^ omette qui erat

pi nero l'abbrev.

Beda, p. j6y, conscripta

pi nero.

synodus

12. Pert\ omette

chi contra

polym;

4.

13.

corr.

V prima

V Neccarius
austuste

20. Perti

il

rum
in

aveva urbis

(1) Porto, sulla riva destra del

op.

cit.

Agatho
p.

- celebraret

567; Beda dalla

Agatone,

da Beda,

Vita

di

350 sg., ove sono narrate con molta determinatezza le circostanze particolari e le operazioni
p.

14.

corr.

il

Con

in inchiostro

Beda, p. jj

Beda, p. j6y,

M Pert^

del sesto concilio

F legatos
V man-

in

Constantino-

di

16. Nectarius] cos

21. Beda, p. j6y,

Te-

M Pert^;

Pert^ erroneamente afferma che

17. auguste] cos

nephandissimum

a Constantinopoly

9. et] ccrre^. di

patrum

di

8.

Beda, p. 567,

Costantinopoli

vere, alla foce.


(2)

11. legatis] cos

Pert^ omette est

MPert%

Beda, p. j6j,

dell'

b\

Pert^;

Constantinopoli

ecumenico

Beda

fu

fonte di

Paolo Diac.VI,

op.

nn. 2109, 2110, 21 18; su Pirro,

cit.

ibid.

Cf. Jaff,

nn. 2041, 2042, 2050, 2052, 2054

su Paolo,
(3)

op.

4.

cit.

ibid.

Hec
p.

567.

nn. 2049, 2052, 2055.

diximus

da Beda,

CRONACA VENEZIANA.
Sancta

perpetua virgo Cristi Edildruda,

et

primo

rum,

et

data,

postquam

post reginam,
5

.xxii.

merita

68 5

edam virginum

mater

testatur etiam

vivacia

sanctarum,

et nutrix pia

quem

Eilge vocant,

que

et

post

incorrupta

rep-

caro,

mortila

est

effi-

Mortuo quoque Maximo hac tempestate, qui ecclesiam Gra-

io

densem gubernavit annos


cha W.

Stephanus

.xx., huic successit

Ciica hec tempora Lupus dux Foriulanus in

cum

equestri exercitu per strataque antiquitus per

scepit,

minor

eius

et

stantinopolvm fecerat favere

in

cit.;

altri testi

M Paolo Diac.

cos

stri]

op.

cos

V, y , Pert^;

7. et] cosi

<(

21.

Sancta

cit. p.

20. In

da Beda,
Beda, flirt,

- repperitur
cf.

ecchs. IV, 19.

p.

Alt.ip.

17; Cron.de sing.

(3) Circa

Diac. V,

17,

da

Paolo

che narra l'invasione

di

est

15.

V prima
14.

y.

eque-

15. M Pert^ Aquile-

fuerant

V dopo terra piccola lacuna


V corr. V m di misso

per abra-

Lupo prima della spedizione di


moaldo nell'Italia meridionale.
Il

cronista ci attesta

mutamento
zantina,
significa

il

Gri-

notevole

gi avvenuto nella costi-

tuzione d'alcune

11.

- reportavit

ed.

22.

(4)

(2) Ci.Chron.
la//-,

equistri

Pert^ Constantinopoly

567; su Elge

M Pertfj

Beda,

6.

Eilge] cos Beda,

alcuni codd. di Paolo Diac.

Paolo Diac. V, 77 Aquileiensis

giensis

sione d'un

(1)

Gradus]

nefanda

altre ed. Egildrudis Edilthruda

in

Elge Aeilge Eylege

aveva Foroiulianus

misso Zacharia

iussa principis

Venezia ijoj accepit locum in construendum monasterium

fecit.

synodo quam Con-

et subscribere noluit,

Ravenne vicinarumque partium

Beda, p. j6j Aedilthrj'da ma

1.

in erroris illius

marique

Constantinopolym deportari; sed mi-

protospathario suo, iussit


C4)

terra

perch
nel

citt

dell'Italia bi-

militia a

passo

di

non

Paolo

a. 685

su-

hic Africani

tenuit.

cum eisdem pacem

Sergium pontifcem, quia

litia

facta fuerat

Romanorum regnum

Iustinianus

filius

a Saracenis abstulit et

hic

mare

apud Constantinopolvm mo-

decem annos gubernacula

cuius per

!|

Gradus insula

(3) .

Inter hec Constantinus imperator


ritur,

patriar-

depredata ipsa civitate, Aquilegensis ecclesie thesauros

introivit, et

exinde auferrens reportavit

20

( !) .

peritur

15

Anglo-

virgo sanctimonialis

sacro,

annos sepulture cum veste qua involuta

.xvi.

regis

post Hecfrido regi coniux

et

accepto in construendum monasterium loco


cuius

Anne

Ha

annos thorum incorrupta servavit maritalem,

sumpto velamine

nec mora

citur:

permagnifico

alteri viro

87

altro

che

la

e.

io A

GIOVANNI DIACONO

88

eundem Zachariam cum

conternpnens,

Iustinianus ob culpam perfidie regni gloria

et iniuriis pepulit CO,

Pontum

privatus, exul in

Anno

Roma

contumeliis ab urbe

(2

secedit

Domini sexcentesimo septuagesimo

ab incarnatione

se-

cundo Stephanus patriarcha ex hac luce migravit, qui ecclesiam

Gradensem

annos quinque.

rexit

Agathon

hic successit

(5).

Contra hunc superscriptum Iustinianum Leo augustalem

a. 695.

gnitatem

arripiens,

eum regno

di-

regnumque Romano-

privavit,

rum tribus annis regens, Iustinianum exulem in Ponto servavit k>.


Rursumque Tyberius contra hunc Leonem insurgens, regnum
eius invasit eumque toto quo ipse regnavit tempore in eadem
civitate in custodia tenuit

auxilio Terebelli

Vulgarum

a. 705-

cum] V prima aveva cui; sulV

1.

piccola

M Pert\

6.

Leonem quoque

lacuna per

annis

abrasione

Pert\ huic

(6)

fu segnata Vabbrev.
di

lettere

dell'

tra privatus

sumque - exulabat
il

testo

corr. con inchiostro pi

V Puncto

regis e

regnum

licium,

ma

17.

armata

14. Terebelli]

di

Ravenna

- pepulit da Paolo
(1)
Diac. VI, 11; Paolo Diac. da Beda,
De temporum ratione, pp. 568, 569;
Beda dalla Vita di Giovanni V,
366, e da quella di

cisa.

Paolo
di

Giovanni

M Pert\

supra-

Iustinianum] cos Paolo

V il
e

nuova scrittura
Ponto]

cos

passo Rur-

scomparsa,
e

pi fitta

M Paolo
V

scritto sopra.

corr.

la legione vera;

exul

tra exul e in

10-14. In

la

In

Diac.

il

re di

Pert^ Gal'

Sergio,

p.

372,

ripet

l'errore

di

Beda: Iustinianus minor


filius

Constantini

et eius

op.

cit.

Beda,

p.

569.

(3) Cf. Chron. Alt. p, 17; Cron. de


ring. patr.

Diac. VI,
(5)

p.

se-

op.

da

lui

p.

nota

3.

servavit da

Rursumque

Cio

cit. p.

439.

Paolo

12.

Paolo Diac
(6)

11,

Contra

(4)

(=

(Costantino) mi-

Iustinianus.

filius

(2) Iustinianus -secedit da

nell'interpretazione del passo

in

exul
7.

9.

..t

ha Te

nor

narrazione pi chiara e pre-

condo),

mutato

Beda, p. jyo Callinicum, che

Inter

la

at]

13.

ordinata a comune.

della Pentapoli,

ove

Tybe-

Paolo Diac. VI, 31 Gallicinum

cittadinanza

p.

3.

nero; la scrittura primitiva

doveva essere pi breve, perche nei due righi

occupa anche una parte del margine.

VI, 31, Pert^;

Pert\ omette successit

Diac. VI, 12, Pert^;

et

vero patriarcham Con-

V agustalem poi corr. sopra con un u pi nero.


V Iustinianus V corr. V x di exulem

scriptum

ma

rursus recipiens,

qui locum eius usurpaverant, cepit et in medio circo coram

onini populo iugulari fecit; Galli cinum

corr.

Ponto exula-

in

regnum

regis

eos qui se expulerant patricios occidit;


riun,'

io

(*).

At vero Iustinianus, qui amisso principatu


bat,

VI,

tenuit

da

13.

Callinico.

Cf.

Beda,

570; Gams, Series episcop.

15

CRONACA VENEZIANA.

89

stantinopolytanum erutis oculis Romani misi t, Cyrumque abba-

cum

tcm, qui

Ponto exulem

in

Constantinum

hic

constituit.

licini

lionorifice suscepit ac remisit,


5

peccatis intercedere rogans,

cum

qui

vavit.

episcopum

ad se venire iubens,

papati!

quem

in loco Gal-

prostratus in terra pr suis

cuncta eius ecclesie privilegia reno-

exercitum in Ponto mitteret ad comprehenden-

dum Phylippicum quem

ibi religaverat,

multum cum eisdem

ve-

hoc facere deberet, sed tamen inhibere

nerabilis pupa prohibuit ne

io

aluerat,

conversus omnis exercitus ad partem Phylippici,

non

potuit (0.

fecit

eum ibidem imperatorem,

reversusque

cum

eo ad Constan-

tinopolym pugnavit contra Iustinianum ad duodecimum ab urbe


miliarium,

Phylippicus

atque

vieto

||et

occiso

Gradensem

clesiam

suscepit

C),

Hoc quoque tempore mortuo Agathone


15

regnum

Iustiniano,

patriarcha, qui ec-

rexerat annos decem, huic successit Cristo-

b\

forus

Circa hec tempora Iulianus Altinensis episcopus mortuus


qui ecclesiam rexerat annos quadraginta et octo.

Deusdedi episcopus, qui sancte Dei

est,

huic successit

genitricis ecclesiam devotis-

20 sime componere variisque marmoribus condecorare perfecerat

At vero Phylippicus, qui

Bardanis dictus

dignitate confirmatus est,

periali

2.

et

Perti locum

exul..

6.

Pert^ comprehendum

religaverat

7.

8. Pertx.

12.

Ho

sostituito

in

erroneamente hoc

Paolo Diac. VI, 31,

V Constantinopolym su
V evicto
omette est
22. V su

io.

come

ma

Beda, p. jyo Philippici

Pert\ ad partes

Phylippi

et vieto

19. Perti omette Dei

omette et

Paolo Diac. VI, 31;

Beia, p. jyo, Pert%_ relegaverat;


9.

postquam im-

est,

Cyrum, de quo dixeramus, de

hic] cos

deberent

Paolo Diac. VI, 32 Filippici

nopoly

3.

(*\

Constanti-

Beda, p. jyo;

21. Pert^

18.

Pert^

dixiramus

corr. dixeramus

(1)

At vero

potuit da

Paolo

Diac. VI, 31; Paolo Diac. da Beda,


op.

di

cit.

p.

Costantino,
anche
(2)

di

p.

389,

pp.

Vita

dalla

570, e forse

Giovanni VII,

385,
390,

di

fonte

Beda.

Conversus

de sino. patr.

Phylippicus da

Beda, op. cit. p. 570, fonte


Diac. VI, 32.

di

Paolo

(3) Cf. Chron. Alt. p. 17; nella Cron.

Cron. vene\. ant.

il

patriarcato di
di trascri-

zione.
Il

(4)

Chron. Alt.

pone Teodato

al

19, rr.

p.

tempo

17-19,

del patriarca

suo predecessore Mauro a


quello del doge Paoluccio e di Obe-

Paolo,
-

omesso

Agatone, forse per errore

il

lerio (!) e l'edificazione della


di S.

tino

Maria quando
si

chiesa

profughi d'Al-

stabilirono a Torcello.
6*

e.

job

GIOVANNI DIACONO

9o

gubernandum monasterium suum Pontum

pontificata eiecto, ad
a. 712.

hic Phylippicus Constantino pape litteras pravi

redire precepit.

dogrnatis direxit

huius

et

\ quas

ille curri

apostolice sedis concilio respuit,

causa fecit picturas in porticu sancti Petri, que gestas

rei

nam

ex sanctarum synodorum universalium retinent.

modi

cum

picturas

huius-

et

haberentur in urbe regia Phylippicus iusserat

nomen

populus Rornanus ne heretici irnperatoris

auferri, statuit

unde nec

susciperent,

aut chartas aut figuranti solidi

gies in ecclesia introducta est, nec

eius

nomen ad missarum

effi-

sollem-

pnia prolatum.

io

unum

Hic cum annum

eum

contra
a. 713.

Anastasius

mensibus regnum

et sex

gessisset,

eum

Anastasius, qui et Artemius dictus est, insurgens

regnum

extra

tamen

expulit oculisque privavit, nec

litteras

hic

occidit.

Constantino pape Romani per Scolasticum

patricium et exarcum Ytalie direxit, quibus se fautorem catholice


fidei'et sancti sexti concilii predicatorem esse declaravit ^).

Igitur

< 4)

dum apud eandem

dine permanerent, tribunis

factum

est

1.

quo

spatio

Diac. VI, 34, Pert^;

5.

M Paolo Diac.

corr. occidit col

11.

margine

(1)

d'

Il

regnum]

cos

pi nero.

nota

18. In

documento non

ma

Fsolidis;

inchiostro

la solita sigla di

C 1 F 1 G 1 G2

7.

Ho

nec

pu ripetersi per gli atti del


concilio romano.
(2) Anche questo documento npn
si conserva e se ne conosce la ma-

ma

come

in

aut chartas]

ed. Basilea 1529,

V manca extra
M Per t^;
M Pert\ esse
in

se

maluerunt corr.

(3)

Beda,

19.

At vero

Paolo Diac.
op.

quo]

(4) Cf.

corr.

V su occidi
V ha in

17.

M ut

cos V;

declaravit

da

VI, 34; Paolo Diac. da

cit.

p.

570;

Vita di Costantino,

stesso

mezzo della Vita di Costantino, p. 392.

8.

Pert^ contra Anastasius

16.

sostituito

ho sostituito solidi come in Beda, p. jjo,


12.

a noi per-

venuto e ne conosciamo in via sommaria la materia per mezzo della


Vita di Costantino, p. 391. Lo

teria per

unoquoque

(5)

la le\. vera.

unde

subesse,

que] cos Beia, p. 570, Paolo

4.

Prt^ omette et

M Pert^ menses

13. extra
t

fu abraso.

Legg. in chartas come in Beda, p. jjo,

Paolo Diac. VI, 34, V.

dictus su dictum

va

VI, 34, Pert\ ne che

1563, Venezia ijoj aut chartas

Paolo Diac. VI, 34.

tantummodo maluerunt

4-5. gestas ex] cos Paolo Diac. VI, 34;

qui

Legg. gesta sex

gestat et

cos

provinciam populorum multitu-

centum quinquaginta annorum

aveva pontifcatum

Beda, p. jjo,

cit.

Dissert. n.

Beda

dalla

pp. 391, 392.


15.

(5) Tribuni delle isole ( maritimo


di

rum

)>)

esistevano anche al

tempo

Cassiodoro che loro diresse una

nome

nota lettera

in

ritirimi,

XII,

lib.

lett.

di Vitige.

24, a. 538.

Va-

15

CRONACA VENEZIANA.
anno ad

lniius

officii

fastigium sublimabant qui illorum causas

examinis censura experiri satagerent;

ita

Anastasii et

||

quoniam omnino

ut inter se vicissim

inter utrasque partes

et episcopis

depopu-

molcstias et

Liuprandi Langobardorum regis

una cum patriarcha

patrios

temporibus nempe imperatoris

CO.

conferre decertarent

lationes

et

maxima

fines dolebant a barbaris possidere,

iurgia versabatur

91

(2

\ omnes Venefici,

commun

convenientes,

Consilio

quam

determinaverunt quod dettine honorabilius esse sub ducibus


sub tribunis manere; cumque diu pertractarent

quem

illorum ad

io hanc dignitatem proveherent, tandem invenerunt peritissimum


et illustrem

euin

tes,

apud Eraclianam civitatem ducem constituerunt; qui

tante fuerat

15

virum, Paulitionem nomine, cui iusiurandi fidem dan-

temperantie ut equo moderamine suos diiudicaret.

cum Liuprando vero rege inconvulse pacis vinculum confirmavit;


apud quem pacti statuta (*\ que nunc inter Veneticorum et Longobardorum populum manent, impetravit; fnes edam Civitatis
nove, que actenus a Veneticis possidentur, iste cum eodem rege
id est a

instituit,

Piave maiore, secundum quod designata loca

discernuntur, usque in Plavisellam


1.

corr.

di

Va.

anno

8.

su

(4).

quo corr. quod

poi abrasione forse di un d che precedeva dehinc


del seguente infinito

cuiusiurandi

manere

15.

M Perti

col d d' inchiostro pi

esse]

esset

cos

V proveherent

io.

Lupo

Grado

il passo di Paolo
Usque ad eundem

(3)

lazioni tra

Diac. VI, 51:

quelli del vicino

enim diem (tempi

in

di

Calisto

pa-

superiores patriarchae, quia

Aquileia propter

Romanorum

in-

habebant .
(2) L'avvicinamento dei due principi per designare l'origine del ducato
veneziano si deve ad una falsa inter-

tra

rant,

pretazione dei passi rispettivi


Diac. e Beda, che ricordano
fatti

di

n. 26.

Liutprando.

Cf.

cit.

di

Paolo

primi

Dissert.

ducato e

abitanti del

regno

Vertrge

d'Italia.

Cf.

Kaiser

der

mit

Venedig his 983 (Ergnzungsbande der


Miltheilungen des Instituts, I Heft) e la
cit.

cursionem habitare

gli

Fanta, Die

minime potsedem non in Foroiuli (Cividale), sed in Cormones (Cormons)

patto che regolava le re-

il

ricordata pi sopra e

triarca)

11.

Perl^ Langobardorum

(1) V. l'invasione di

nero;

per influenza

V, forse

Dissert. n. 23.

(4)

Allude l'autore

confini

Venezia e Ottone

a pratiche alle quali

vennero
III

egli

ebbe parte grandissima.


della notizia

designata

cf.

la

tatti

seguito

in

medesimo

Per

nota prec.

sono

per

ai trattati

d'Eraclea che

indicati

il

valore

loca

nel

se-

guente passo del documento del processo del

maggio 998

d'Eraclea, pubblicato da

sui

confini

Kohlscht-

c.

II

GIOVANNI DIACONO

92

Anno

Domini

incarnationis

Cristoforus

.dccxvii.

patriarcha

buie successit Donatus (0.

ex hac luce migravit.

Circa hec tempora Deusdedi Torcellensis episcopus, qui ecclesiam rexerat annos .xx. et

Honoratus episcopus

cessit
Verso

Theodosius anno

la fine

dell'anno 71$.

ex hac luce migravit, cui suc-

.ini.,

( 2 ).

stasium apud Niceam gravi prelio


clericum

cum

accepit,

esset catholicus,

venerandam,

datoque

vicit,

mox

sibi

sacramento,

ymaginem

in regia urbe

qua sancte sex synodi erant depictae,

in

regnum

ipse vero ut

ac presbitcrum fecit ordinari,

fieri

Ana-

Ine electus est in imperatorem.

.1.

et a

illam

Phy- io

lippico fuerat deiecta, pristino in loco erexit.

suum

Tyberis fluvius, alveutn

2.

annis

6.

Anastasium]

in imperatorem.

col

(Arch.

me

da

87, e

confrontato

Trevis.

del cod.

testo

Stato a Venezia)

di

e.
:

117 a
... de

terminatione quae facta est tempore

Liutprandi regis

quomodo

positae

novae; conpreunde factus


Forminominatur
qui

sunt fines Civitatis

henditur a Piavi maiori,

unus

argilis,

clinus, qui discurrit

(Piavone), et sunt

manu hominum

ibi

alia

ripa

fossa

tergium

turre ducis
qui nostri

cum

illa

ter, op.

cit.

secolo

Opi-

terminatione,

homines terminavere,

per-

sentenza
(e.

al

cogna,

anche

di

alla fine

risulta

dalla

Codex publicorum
originale

Venezia, cod. Ci-

2563) pubblicata con molte

Corner, Eccksu Tor375, ma ora non hanno

inesattezze dal
cellanae,

III,

lasciato quasi traccia specialmente per

tinentem ab ipsa turre, qui conpre-

le variazioni

Filiasi, op.

Quei con-

sgg.).

manoscritto

museo Civico

henditur a Casa Susana usque in fos-

vocatur Magaello (alMalegno) de sancto Zacharia,


qui tenet ipsum fossatum uno capite

del

del

trove:

latus ipsius

et alio latere in

xm, come

39

162 b

90

p.

manifesti

sedello, qui

unum

998 che conferma la precedente


e. 119 a e Kohlschut-

del

e pi sotto: Anteposita

le\.

parti identico, della sentenza del 18 lu-

Plagionis,

Plavicella, qui venit influens per

vera

Liquentia a conprehenso Pigulo


maiore usque in mare est pertinentia
de eorum ducatus Venetiae .
Le
varianti sono tratte dal testo, in molte

erano

in

la

fini

de Lucanica, et prefinitur

imperatorem

praedicta pallude Aysola et alia parte

transit

Huylla

in

glio

inde

Liquentia

(cod. Trevis.

Ovilla, Arvylla) usque in

Aysola

terrae in
*

Bert\

Liquentia et alio in pallude, qui

vocatur

montes facti
ut bene discer-

discurrit (cod. discurrens) per


(altrove

in

4.

fecit

Beda, p. jyi fuerant deiectae

11.

per Plagionem

natur ipsa terminatio,


{cod. trans in)

inchiostro pi nero.

anche Beda, p. jji;

a..

ter, Venedig unter dem Her^og Peter II


p.

cos

d'

Beda, p. jji sanctae sex synodi erant depictae che

io.

sancte sex synodus erat depicta

Orseolo,

corr. l' di ex e corr. hac su ac con

Anastasium

Romane

egressus, multa

def corso de' fiumi.


cit.

VI, par.

I,

Cf.

82-89.

(1) Cf. Chron. Alt. p. 17, e Cron. de


sing. patr. p.

11.

(2) Cf. Chron. Alt. p.

19.

CRONACA VENEZIANA.
exicia civitati, ita ut in via Lata ad

imam

93

semis staturam exere-

et

pontem Molvium aque

sceret atque a porta Sancti Retri usque ad

autem diebus septem, donec

se destendentes coniungerent; mansit

demum

agentibus letanias crebras civibus octavum

diem

His temporibus multi Anglorum gcntes, nobiles

Romam

tania

(l)
.

et ignobiles,

femine, duces et privati, divini amoris instinctu de Bri-

et

viri

revertit

( 2 );

venire consueverant

quos etiam reveren-

inter

meus Ceolfridus annos natus

tissimus abbas

||.lxxiiil,

C.

cum

esset
24 settembre 716.

annis quadraginta septem, abbas autem

presbiter

io ubi Lingonas^) pervenit,

geminorum martirum

ibi

defunctus atque in ecclesia beatorum

sepultus est; qui inter alia donaria, que ad-

ferre disposuerat, misit ecclesie sancti Petri

Ieronimo

in

ecclesiam rexerat annos


(6

clesiam

nopolym

Vitalis

.vir.,

a beato
(*).

episcopo, qui Altinensem

ad regendam suscepit ec-

cum immensu

triennio civitatem

venientes,

et semis] cos

aque

Saraceni

.vini.

Beda, p. jyi, Pert^, che

Beda, p. jyi, Pert^;


Pert^

(*)

).

Leo annis

1.

Pandectem

latinum ex hebreo vel greco fonte translatum

Eodem tempore mortuo Honorato


15

annis .xxxv.,

descendentes

letanias crebris vicibus

e la

vera

2-3. aque

exerescerat

V ad

le\.

semis

se destendentes]

revertit

donec civibus

obsident,

aque se descendentes

decimum diem

exercitu Constanti-

octavum demum diem revertit Legg. donec


demum die re/ertit come in Beda, p. jyj,
influenza di demum e per la testimonianza di V.

3-4.

donec

exeresceret] cos

cos

Beda, p. $71 ;

Pert\ donec agentibus

agentibus letanias

crebras

vicibus

agentibus letanias crebras civibus

octavo

meglio octavum

ma V

divini amoris instincta

Pandectem come

sostituito

(1)

Theodosius

in

8.

Pert^ omette meus

Beda, p, jyi.

revertit

da

571; Beda dalla


Vita di Gregorio II, p. 398 e
399; da Beda Paolo Diac. VI, 36.

Beda,

op.

p.

consueverant periodo
Beda, op. cit. p. 571 e Paolo

(2) His

comune

cit.

Diac VI, 37.


(3) Lingonas
frido

mor

Jaff, op.
(4)

il

cit.

corr.

17.

12.

il

per

abra-

Paolo Diac. VI, jj,

Pert^ Spandente

Ho

Pert^ immenso

Nuovo Testamento. Anche


tempo di Cicerone Pandectes
era un nome generico che si applil'Antico e
al

cava

alle

opere letterarie e

che quando
carattere

trattavano

scientifi-

un tema

di

generale e comprendevano

tutta la materia relativa ad esso.

= Langres.

24 settembre 716.
n.

6.

divini amoris instinctu] cos Beda, p. jji,

sione di due lettere,

demum diem

di privati su

CeolCf.

2156.

commentari

e la versione del-

(5) inter quos - translatum da


Beda, op. cit. p. 571; Giovanni conserv la forma soggettiva del passo.

(6) Cf. Cbron. Alt. p.

19.

" l6

GIOVANNI DIACONO

94

Deum

multa instantia ad

eorum fame,

clamantibus, plurimi

fri-

gore, pestilentia perirent ac sic pertesi obsidionis absederent.

inde regressi Vulgarorum


bello adgrediuntur, et ab

repetunt suas

pestate, plurimi

sunt necati

edam

que

hac quoque

cum altum

quibus

gentem,

est

'

qui

Danubium,

super

ac naves

vieti refugiunt,

peterent, ingruente subita tem-

mersi, sive confractis per littora navibus,

(0.

Liudprandus audiens quod Sarraceni depopulata Sardinia etiam

A. 721.

loca fedarent

ubi ossa sancti Augustini episcopi propter va-

illa

stationem barbarorum olim translata


dita, misit et

dato

magno

et

con-

honorifice fuerant

io

pretio accepit et transtulit ea in Ticinis

cum debito tanto patri honore recondidit W.


Anno ab incarnatione Domini .dccxxvii. mortuo

ibique

Paulitione

duce apud Civitatem novam, qui ducavit annis .xx. mensibus

.vi.,

successit Marcellus dux.

15

Eo quoque tempore Leo imperator migravit

A. 741.

a seculo, cui suc-

cesserat Constantinus.

Circa hec tempora Donatus patriarcha ex hac luce migravit,


Marzo 725.

Gradensem

qui ecclesiam

ninus patriarcha

C.

12

Anto-

rexit annis .vii. jghuic successit

20

(3).

Eodem quoque tempore prelibato Marcello duce mortuo, qui


apud Civitatem novam Venecie ducatum- annis decem et octo
||

et

diebus viginti gubernaverat, cui successit Ursus dux, qui etiam

in

eadem

sibus

2.

.v.;

sepedictum ducatum rexerat annis

unde postmodum Venetici illum

ac sic] cos Beda, p. jyi;

Pert\ supra

in die

cos

civitate

Beda, p.jyi;

menses

.vi.

6.

ac

si

sostituito

inde come in Beda, p. jyi;


mersis

Paolo Diac. VI, 48 in urbem Ticinensem

25.

corr.

eri

Leo - necati da Beda, op. cit.


p. 571, donde Paolo Diac. VI, 47;
Beda dalla Vita di Gregorio II,
(1)

et dies

il. in Ticinis]
14.

M annos
Tanni

Pert\ annis 12

.xx".

.xx.

erro-

di interimentes

Pavia.
(3) Cf. Cron. de sing. pati: p.

Chron. Alt.

p. 17,

che

gli

il

14, e

nome

di

Antonius, ma nei documenti il patriarca viene chiamato Antoninus .

p. 402.

(2)

Ho

men-

acri livore interimentes,

mersi] cos Beda, p. jyi

22-23. Af annos .xviii

neamente per annis

3.

.xi. et

Liudprandus - recondidit

comune a Beda, op.


Paolo Diac. VI, 48.

pe-

riodo

cit. p.

e a

Ticinis

571,

Cipolla, op.
op.

cit.

cit.

pp. 108, 109; Jaffk,

nn. 2172, 2178, 2232, 2234.

25

CRONACA VENEZIANA.

95

quinque annorum spacio magistris militum tantummodo subditi

manere voluerunt; primus quorum nomine Leo dicebatur, cuius

eosdem

super

potestas

anno

fuit

deinde secundus illorum

.1.

nominabatur Felix, cognomento Cornicula, qui


5

anni

spatio

exinde tercius

rexerat.

batur Deusdedi,

postmodum

potestatis fuerat.

illius

edam

quartus ex

habebatur Iubianus nomine, ypatus; eiusdem honoris unius anni

is

similiter possessor fuerat, cuius

urbem

tenus propriam

eorum

nepos Liubrandi

Ildebrandus,

cuius Venetici faventes pe-

auxiliis potuisset.

cum

navali

titioni,

quam

('),

Vicentinus dux, captam habuerant, tueri atque

regis, et Paradeus,

defendere

quoque diebus exarchus, Ravenne

nimiumque Veneticos postulans qua-

io primas, Venetiam veniens,

ij

militum vocita-

magister

sepedicti Ursonis interfecti ducis, qui

filius

unius anni spatio

similiter illos unius

exercitu prelibatam

Ravennani ad urbem pro-

perantes, unus illorum, Ildebrandus scilicet, vivus ab eis captus

Paradeus, acriter dimicando occu-

alter vero, qui dicebatur

est,

buerat, atque

huiusmodi exarcho prelibato primati urbs decenter

est restituta;

ob quam rem Gregorius quoque, apostolicus urbis

Rome,

tota aviditate sepedicte urbi subveniendo,

20 stolam, que

propriam

(2)

epi-

Antonino Gradensi patriarcha miserat,

inferius legitur,

ut Veneticos amabili obsecratione inlicere deberet ad

eandem

de-

fendendam urbem venirent.

25

Dilectissimo

Ravenantium

civitas,

Longobardorum

chus

fratri

Antonino Gregorius.

2.

io.

V su

prirau aggiunge un

- similiter]

veniens

cos

postulans] cos

di primati

(1)

20.

codd.;

il

participio presente,

21.

VI, 54: Rursus


Ravennani Hildeprandus regis

cum

nepus

et

Peredeo

dux

Vicentinus

optinerent, inruentibus subito

Hildeprandus ab

eis

Vene-

captus

6.

eiusdem honoris unius

16. acriter] cos

M patriarchi

est,

fra-

eo nostra vice pariter decertare,

con inchiostro pi nero.

Paolo Diac.

ticis,

cum

Pertx. qui

coda.

naca, ha valore d'indicativo.

rim

filius

apud Venecias, ut cognovimus, moratur, debeat tua

(3)

terna sanctitas ei aderere, et

dem

omnium, ab nec dicenda gente


noster eximius domnus exar-

qui caput erat

capta est, et

quia peccato faciente

22.

Peredeo
Cf. anche

in altri luoghi della cro^

17. V. corr.

il

venire.

viriliter

pugnans occubuit.

la cit. dissert. n.

(2) Cf. dissert.

(3) Eutichio.

8-9. eius-

anni similiter spatio

Pert^ occisus

codd.

ut..

come

supradicti

cit.

n.

22.

22.

731-735-

GIOVANNI DIACONO

96

e.

12 b

ut ad pristinum statum sancte rei publice et

imperiali servicio

dominorum filiorumque nostrorum Leonis et Constantini, magnorum imperatorum, ipsa revocetur Ravenantium civitas, ut zelo
et amore sancte fidei nostre in statu rei pubblice et imperiali ser-

Domino quooperante

vicio firmi persistere

||

incolomem
His

Deus

valeamus.

te

custodiat, dilectissime frater.

decessum predi ctorum quatuor militum ma-

prelibatis post

eiusdem prefecture ordinatur, qui

gistrorum, quintus

modo,

Fabriacus vocabatur, cuius simili

ut

alii,

Iohannes

principatus unius

anni spatio manserat, ipsiusque etiam a Veneticis oculi avulsi sunt.

io

His quoque temporibus Antoninus Gradensis patriarcha a pre-

regimen annis .xxn.

senti luce migraverat, cuius

insuper et diebus
ecclesia a

mensibus

et

.x.

hisdem etiam diebus Foriulensis

.xx. fuerat.

Sereno presule regebatur, qui nullius

iustitie expertus,

sed usurpationis causa regia potestate ab apostolica sede pallium


dicembre 725.

primus tantummodo acquisivit, ac huiusmodi

Romano

gorio antistite

Tanto munere

non

acceperis

noris, precibus eximii

in sublimitate positus

ex humilitate ornatur, spernendum 20

filii

quam

te

Vet
cos

5.

di

etiam

nostri regis fexi,

12-13.

Pert%

sibi

(1)

Cf

tui

no-

plurimum etiam pr
amplectere

et

direximus interdicentes et 25

accepisti ?

Cf.

e.

21. Forse

aliis

io.

insuper et dierum 20

dissert. cit. n. 21.

nell'originale

22. Il

ripetizione del

25. Cron. palleum

de sing. patr. pp. 12-13 e

Pert\

$6b Gregor'ms episcopus servus servorum Dei

Cron. desing.
e.

9.

corr.

14. sed]

Codd. omettono V intestazione della lettera; Dandolo, cod.

18.

anche in Cron. de sing.;

omette tenere et

tibi

Domino quo cooperante


Fert\ annorum 22 et mensium io

quis] Cron. quisque

quod non

cumulum

tuamque ecclesiam tenere

Pert\

Lat.Marc.catal. Zanetti 400,

Sereno

ad

quid glo-

ne unquam aliena iura invaderes, aut temeritatis ausu

cohoperante

codd.

et si accepisti,

nam dum

? (*)

cognovimus, provocati, pallium

inter cetera

quantum

quis ditatur

quippe apostolica lectio arguit elatos

rectitudine fidei,

Gre-

de se ex mandato domini Redemptoris humiliter sentit; etenim

riaris quasi si
ce

15

accepisse dinoscitur.

pastoralis dignitas singulariter

epistolam W a

si

si di

25-26.

Cf. Cron.

per la durata

manca

si

dilectofratri

leggeva anche quid habes

nel testo dis. Paolo, ICor. IV, 7,

quasi

Dandolo

24. Cron. amplecti


et inter cetera

Dandolo

prohibentes ne

del patriarcato d'Antonino, Alt. p. 17.


(2)

S.

Paolo

ai Corinti,

I,

iv, 7.

CRONACA VENEZIANA.

usurpares iurisdictionem cuiusquam, sed in bis esses contentus,

que usque actenus possedisti.

densis presulis niteris pervadere iura atque ex bis que possedit

nunc usque usurpare,

apostolica auctoritate precipimus, nec ullo

das ad

eum

ce

mine vero,

ut

cognovimus, Gra-

ne ergo in quodam existas temerator, ex

possessos,

||

modo

terminos exce-

sed solum sufficiat in bis que

quam

nec amplius

possedisti,

in fnibus procul

modo usque

dubio gentis Lan-

gobardorum existentibus gressum tendere presummas,


inde apostolici vigore concilii,

et

tus,

etiam tempore Emilianus patriarcha, qui Gradensem

ecclesiam annis

.vili,

et dies .v. gubernaverat, in

eadem

cui deinde Vitalianus in

quoque

His

15

inobediens fueris comproba-

si

inultus et indignus iudiceris .

Eodem
vit,

non

ut

suscepisse gratiam collata palili ex presumptione ostendas,

iniuste

io

97

successerat sede

temporibus prelibatus

annis .vini, et mensibus

fuerat dignitate ordinatus

(*).

Altinensem

qui

Vitalis,

fini-

ecclesiam rexerat, ab hac luce sub-

.vi.

postmodum,

tractus est; Severinus

pace vitam

eadem

vite eius adsecutor, in

C2 ).

Eisdem etiam diebus Venerici, magistrorum militum

prelibate

20 prefecture dignitatem abominantes, rursum, ut quondam, ducem,

Deusdedem,

videlicet

sepedicti

Ursonis ypati

Meta-

flium, in

maucense insula sibi crearunt, cuius regimen extitit spatio annis

quoque post hec, cum decoris

ipse

quod Brundulus
1.

4.

Cron. iurisditionis

quodam]

ab eo

dicitur

cos

Cron.

io.

su multus che interpreto

Per ^"diebus
20.

su eius

viatura di pre ,

rum

23.

14.

V corr.
r

il

habeto que

6.

modo usque

fu mutato

Un

7.

Cron.

multum

corr.

cos

Cron. aggiunge data k. decemb. indie,

.vii.

17. eius] Perti cuius

prima leggevasi

Pert^ rursus

possedisti

Cron.

codd.

indignus iudiceris]

corr. V inde di deinde

in i,

Cron. quibus

coda.

11. inultus]

di trascrizione di inultus

iudiceris

ad eum] cos

corr. cuius

ref a cui fu sostituita l'abbre-

22. annis] cos V;

MPert\ anno-

corr. l' dih.ee

sing. patr.

p.

loc.

(3) Brondolo.

cit.

p.

17;

VI,

nota

14.

(2) Cf. Chron. Alt. loc.

Cron.

ex] corr. in V.
te

quo nunc situm vide-

que] cos

niteris su nites

fect di prefecture;

(1) Cf. Chron. Alt.

Cron. de

in

corr. inobediens su inobedient

come errore

Dandolo ulcione dignus

anche Cron.
13.

V corr.

quoquam

Cron. in hisque

suffitias

Longobardorum

5.

Cron.

codd.

castrum,

et honestatis gratia

non eo loco

(*),

.xiii.

8.

Chron. Alt.

Metamaucenses

p.

19.

V. Filiasi, op.

cit.

et edifficaverunt

vene\. ant.

cit.

sgg.

par. II, p. 32

loc.

Fatua

V.

p.

6$,

cit.

p.

34:

venerunt

Brendola,que
7

modo

13

GIOVANNI DIACONO

98

sed ultra presentem ripam fluminis CO condere voluit, et

tur,

quodam

infdeli,

Galla nomine, eius avulsi sunt oculi, ipsiusque

ducaturn auferens possessorque eius unius anni spatio fuerat.

quem

illic

super

deinde Venetici irruentes unaque conspirantes voluntate,

oculos similiter

illius

eruerunt; loco cuius

Doniinicum, cogno- 5

mento Monegarium Metamaucensem, ducem

sibi fecerunt,

et ut

mos vulgi est, qui nunquam in preposita voluntate persistens,


quandam superstitiosa stultitia alias atque alias adinventiones
cogitans, primo

illius

anno tribunos duos, qui sub

ducati

decretu consisterent, sibi preposuerunt;

annos prenominati ducis

vite facere

sed
ex-

ducali

quod etiam per singulos io


deinde prefati

conati sunt.

Venetici, facta conspiratione, eiusdem Dominici ducis oculos evel-

numero

lerunt, fueruntque anni ducatus illius

octo.

2.(0

C.

9A

ost dicessum cuius omnis Veneticorum frequentia simul

coll

lecta

quendam civem Haeraclianae

Mauricium nomine,

civitatis,

peritissimum seculari studio b\ ducatus honore apud Metamau-

dum

censem insulam sublimavit; qui

sapienter et honorifice

neticorum causam in omnibus tractaret


6.

dopo ut abrasione di

stens

dopo

8.

quandam...

Ho

7.

17.

dopo undecimo

il

ho

lacuna per abrasione

Brondolus , ove scamdoge con la sede del governo.

La Brenta.
(2) Questa parte della cronaca
diacono Giovanni si legge anche

sui ducatus

M Pert^

come

corr. peritissimum sopra pertissimum

apelatur

biato

undecimo

sostituito persistens

studio abrasione di due lettere, forse

19. In

(*\

di

corr.

presi'

In

apud sopra aput

d'una parola, forse anno

secularis sollertia .

(4)

La

Veneticorum causam

frase

tractare

(1)

honore

Ve-

designa

il

potere giudizia-

del

rio del doge, e in altri luoghi della cro-

nel

naca ricorrono

frasi consimili

cod. Vat. Urb. 440.

diiudicaret ;

Veneticorum causas

(3) una delle frasi che ricorrono


nella cronaca per significare l'arte del

bene et utiliter tractare censuramque legis in omnibus studiosissime

governo

il

observare

pulum regere ; proprios aequo


moderamine aequitatisque trutina

e la sapienza politica; cos

cronista altrove afferma che Pietro

Orseolo

ceptam patriae salutem

; -equitatis

procurare non desiit

preesse satagebat

Tribuno Menio mancava

la

sempre unito

lerti studio

e che a

sol-

al

suos

censura po-

quel potere

militare.

-?ra

CRONACA VENEZIANA.
anno apud

Olivolcnsem

insulam

episcopatum foro decrevit,

tum nomine, episcopum

in

apostolica

interpellante,

auctoritate

novum

quo quendara clercum, Obellieba-

ordinavit CO.

dehinc,

anno ducatus dignitatem gubernaret, iam


5

99

Iohanncm suum

cum

uno

triginta et

populo

effectus senex,

filium honoris sui habere consor-

tem complacuit; duobus postmodurn annis cum sobole extitit, et


praetcrea cum essent anni
sic ultimum in pace finivit diem W,

Domini incarnacione

antedicti filius,

octingenti

honoris

Iohannes, Mauricii

vigiliti tres,

fastigium apud

eandem insulam adorsus

quem neque scripto neque relatione experti sumus


commoda bene tractasse. extitit quidem sibi filius,

io est gubernare,
suae patriae

Mauricius nomine, cui octavo decimo anno sui ducatus eiusdem


dignitatis societatem concessit;

temporibus quorum apud Vene-

ciam adeo exerevit mare, ut omnes insulas


1

modum

ultra

coo-

periret.

Circa haec siquidem tempora Constantini augusti oculi a qui-

busdam

suis militibus evulsi sunt, et

Herenis augusta imperium

cepit gubernare (*\

Mortuo vero Obeliebato episcopo,


20 patum rexerat annis

Anno
5.

dem]
riret

in

.xx. et

.111.,

Cristoforus extitit

vero vigesimo tercio ducatus predicti

corr. habere su parola abrasa pi breve

re

fu

ei

successor

Iohannis,

15.

forse prima leggevasi cooperuit

W.

comri. qui-

scritto interlineare.

aggiunto interlin. con inchiostro pi chiaro.

sopra una sillaba abrasa

sopra annos

qui Olivolensem episco-

corr. ret di coope20.

U corr.

annis

conseguentemente pone un b ('=bus^) sul numerale .in.

IV (Ughelli,

V,

(1) Cf. Chron.Alt. p.14, ovel'origine


del vescovado riferita al patriarca

fano

ove Obeliebato
rappresentato come fratello dei dogi
Obelerio e Beato, come anche a

zione nella frase: Mauricio consuli

Elia, e ibid. p. 21,

pp. 33, 40.


(2) L'esistenza di Maurizio con-

109 1),
et

ove

imperiali

duci

rum provinciae e
Adriano, p. 491,
rileva

Italia

quel principe

di

che tra

sacra,
si fa

huius

men-

Venetia-

dalla

Vita

dalla

quale

di
si

772 e il 773 Giodel doge, era prigioniero


il

fermata dal testamento di Giustiniano


Particiaco dell'809 (Gloria, Cod. dipi,

vanni, figlio

padovano sec. vi-xi, n. 7), ove si legge:


Agathe, Christi famula filia quidem
domno Mauricio magistro militi qui

(3) Cf. Chronica episcoporum s. Nedpolitanae Ecchsiae, p. 204, nei Monti-

dux
Giovanni patriarca

pertinentia, editi

ti

fuit

Venec... , dalla lettera di


di

Grado

a Ste-

di Desiderio.

menta ad Neapolilani ducatus hisioriam

da B, Capasso.

(4) Cf. Chron. Alt. p. 21.

a. 797.

GIOVANNI DIACONO

100

suum flium Mauriciuni navali exercitu ad Gradensem urbem ut doninum Iohannem, sanctissimum patriarcham,
perta occasione,

ubi illuc pervenit, paternis iussionibus op-

interficeret, destinava,

temperare studens, eundem sanctissimum virum crudeliter

mors maximum dolorem

fecit; cuius

9 B

insons fuerat interemptus

Gradensem ecclesiam

||

inter-

quoniam

suis reliquit civibus,

gubernavit autem predictus Dei vir

(*\

annis * *

sepultusque

0),

sancti

fuit in

Marci capella post sanctorum martyrum mausolea

quem

suc-

cessa Fortunatus ad regendam ecclesiam.


25 decembre

Eodem quoque tempore domnus

800.

Romam
A. 802.

mortua

imperatore,

imperium annis
est

ab apostolico

ibique

adiit,

est

quem quidam

(4)
;

et

.vili.,

Francorum rex io

Carolus

coronatus

namque Herenis

unctus est in

et

augusta, quae rexerat

Nicyforus imperiale fastigium adeptus

nomine, magna expedi-

tirrannus, Turchis

cione stipatus, conatus est ad prelium provocare; sed augustus


sui imperii

cum

pene omnia loca contra tyrrannum tueretur, tantumodo

solum Tarsaticum

postmodum vero

destruere potuit.

($)

tirrannus paenitens

predictus

quod contra imperiale numen aliquod

peregisset, devotus et cernuus

suam

nefas

adinvenit gratiam.

Prelibatus siquidem Fortunatus patriarcha acriter dolens inter-

3.

4.

illuc] in

aggiunto interlin. con inchiostro pi chiaro.

corr. re di optemperare

inchiostro pi chiaro

sopra reliquid
in

M ha

su

U corr.

7.

sillaba abrasa

annis s'opra annos

ma fu

36 dopo annis,

sopra .vini.

una

Perti obtemperare

aggiunge studens interlin. con

forse prima leggevasi optemperans

parola abrasa, forse cui

11.

e vi

aggiunto pi tardi.

cos il

5.

segue la lacuna che


8.

corr. adiit sopra adivit

tantumodo solum]

16.

sopra alcune lettere abrase,

Cod.

17.

trova anche

corr.

quem

U corr.

13.

corr. reliquit
si

su

.vin t0

corr. ere di destruere

aggiunge potuit interlin.; prima forse leggevasi destruxit

predictus tirrannus] e aggiunto in

interlin. in inchiostro pi chiaro.

19.

U pre-

mette ad interlin. a invenit in inchiostro pi chiaro.

(2)

Cio anni

36.

Cf. Chron. Alt.

17; Cron. de sing. patr. p. 14.


(3)

La

notizia

sembra confermata

dal noto elenco delle donazioni fatte

da Fortunato

(Ughelli, op.

alle
cit.

chiese

Eufemia si legge:
ante sepulchrum domini Ioannis pe-

nella chiesa di S.

(1) Cf. Chron. Alt. p. 56.

p.

15

di

Grado

V, noi), ove a

proposito della cappella di S.

Marco

ce

tiam

unam

(4) Cf. Annali

Germ.
episcop.

hist.
s.

d'EGiNARDO

Script.

I,

Neap. Eccl.

191,

in Moti.

Chron.

p. 205.

(5) Tapactxuca, Tersatto (Trsat) sul


litorale croato presso la

Reka.

20

CRONACA VENEZIANA.
fectionem sui decessoris

cium

Cx ),

Iohannem duces composuit,

et

quem etiam

Italiani perexit;

ex quibus solus patriarcha

quadam

serunt in

quidam

secutus est

tribunus, Obel-

ibique

non

in

Franciam

vero reman-

ivit(-); ceteri

non procui

civitate

Veneticorum maiores,

alii

Venecia, nomine

diutius degentes, Consilio illorum

a. 803.

Tar-

ammoniti qui

ducem

Venetia morabantur, Obellierium tribunum

in

sede et urbe, ad

et relieta

nianus seu Fuscarus Gregorii et nonnulli

visio,

Mauri-

insidias adversus

nomine, Metamaucensis, Felix tribunus, Dimitrius, Mari-

lierius

parentis

et

IOI

elegerunt.

io quo Iohannes et Mauricius duces comperto, adtriti timoratione,

fuga lapsi sunt;

Mantuam

vero

rum Veneciam

illorum Franciam, idest

alter

adeo commorati sunt, ut neuter

adivit; ubi

rediret, sed illic

diem clauserunt extremum.

dum

forus etiam Olivolensis episcopus,

15

non auderet

cum

prestolari,

Mauricius, alter

Obelierii ducis

predictis ducibus

fuga

Cristo-

adventum
lapsus est.

cum

tunc hisdem Obelierius audacter Veneciam intravit; qui


vote et honoriflce a populo susceptus esset,

2.

U aggiunge

composuit interim, in inchiostro pi chiaro.

abrasa pi lunga che cominciava per una lettera discendente,


forse prima leggevasi perexit Italiani

4. In

Felix, Dimitrius, Marinianus, Fuscarus

In

in

Franciam, colla quale frase finisce

duces

Perti

U
h

corr.

quo sopra

prima

sopra due...;

attriti

13.

corr. clauserunt
interlin.

q...

rigo.

illic

corr. maiores sopra parola abrasa.

7.

ivit scritto

nel margine dopo

corr. Tarvisio sopra Tarvisius

sopra frase abrasa

corr. adtriti sopra attriti

con inchiostro pi chiaro.


16.

era preceduto da una lettera ascendente che fu abrasa.

U qui...

17.

Alt.

17:

p.

per fluvium Sala in loco qui dicitur

Saltz

Fortunatus

patriarca

de

secum inter caedona duas portas eburneas mi-

Graecis, afferens

rifico

lacune per abrasione di et innanzi a

leggevasi forse ducibus

eiusdem
Iohannis patriarcha consanguineus.
(2) Eginardo, Ann. all'a. 803, loc.
cit. p. 191: venit quoque (cio su-

tera

ad su parola

U corr.

devote sopra devotae

premette

corr.

Ucorr.

parola abrasa.

(1) Chron.

U corr.

aggiunge perexit interlin.

sopra claus...; forse prima leggevasi clausit

a isdem;

fratrem, vi-

corr. Iohannes et Mauricius sopra Iohanne et Mauricio

corr. sed

Obelierius sopra Obellierius


esset sopra

il

2-3.
e

de-

dopo patriarcha lacuna per abrasione, forse di

6.

io.

5.

suum

ilio-

opere sculptas

Il

privilegio

accordato

Magno

il

13 agosto 803

da Carlo

a Fortunato (Cipolla, op.

cit.

33) fu redatto in Salcio


palacio nostro (cio di Carlo), che

p.

47, n.

Ann. Laurissenses minores (Man.


Germ. hist. Script. I, 120) designano
colla frase: ad villani regiam quae
gli

dicitur

Saltz

io a

GIOVANNI DIACONO

102

delicet Beatimi

nomine, dignitate

socium.

fecit sibi

hac etiam

tempestate Civitas nova, que vocatur Eracliana, a Veneticis dea. 8oj.

structa est

deinde predicti duces navalem exercitum ad Dal-

(*).

maciarum provinciam depopulandam destinaverunt ( 2 ). Olyvolensis

namque

sedis,

que proprio pastore vacua videbatur, Iohanni

cono electo a plebe fuerat

Veneciam

cum

de Francia repedavit; quibus

cum

Cristo-

non

fas

esset

penetrare, in sancti Cipriani ecclesia, plebe scilicet Al-

quae

tinatis episcopii^),

quamdiu commorati
Cristofori episcopi

apud Mistrinam

scita est

sedem

faveret ut

eum

a Iohanne diacono iniuste usurpatam

ad propriam sedem restituere

siquidem predictus diaconus quadam


Fortunato patriarcha captus

et

Iohannes

posset.

cum

die

sibi

incautus

iret,

diu detentus est; sed ubi excogi-

taret quid de ilio agere deberet, nocte fuga lapsus evasit et in-

di

hac sopra parola

sedes
in

U ha prima di dignitate abrasione di in U corr.


':2. U corr. Eracliana sopra Eradiana
abrasa.

aggiunge u interlin. a q con inchiostro pi chiaro.

margine con inchiostro pi chiaro plebe


Cod. per

cos il

didic...

per

14.

la

sita

corr.- ospitati

aggiunge

parola seguente.

sopra hospitati

16.

U corr.

La

spedizione fu fatta per ob-

Dalmazia a riconoscere la
sovranit di Carlo Magno. Eginardo,
Ann. all' a. 806, loc. cit. p. 193:
Statim post natalem Domini vene runt Willeri et Beatus duces Venetiae, nec non et Paulus dux Iaderae
atque Donatus eiusdem civitatis epi scopus, legati Dalmatarum, ad prae sentiam imperatoris cum magnis
bligare la

te

Et facta est ibi ordinatio ab


imperatore de ducibus et populis
tam Venetiae quam Dalmatiae .
(3) Cio il vescovado di Torcello,

il

rigo

si

didicit sopra

ubi]

M Pert^

laguna,

come

dal passo della cronaca.


dissertaz.

al

n. 4.

rileva

si

Cf. la

Intorno

cit.

alla

posizione della chiesa, ove poi sorse

un monastero che nel 1246 fu trasportato a S. Antonio di Torcello, cf. Corner, Eccl. Tore. I, 142: eo loci qui
nunc Ponta de Castello dicitur
sub dioecesi Torcellana atque S. Cy prianus

de terra tunc temporis vo-

donis.

cabatur ; era al confine,

veneziano verso Mestre.

ut

estendeva anche sul margine

interno della

mia

aggiunge

era stato omesso cominciando

Fortunato su Fortunat..

che

io. scita]

U corr.

13.
s

Pert^

5.

9.

scilicet Altinatis episcopii

a Iohanne sopra

(1) Cf. Chron. Alt. pp. 31-37.


(2)

socium

Per tz. dignitatis

I.

io

domnus Fortunatus

veruni postquam

sunt.

ospitati etali-

(*),

prorsus doluit, et tractare studiosissime cepit qualiter

didicit,

adtributa.

Post aliquod vero tempus Fortunatus patriarcha


foro episcopo

dia-

(4) Mistrina

era la

presso Mestre nel regno

apud

campagna

italico.

15

CRONACA VENEZIANA.
stanter Obelierium

ducem

fuerat ordine

tunato

eundem patrarcham
consulente
5

pocius

recitaret,

cum

adversus

esset excitavit; tamen,

ad propriam

est

per aliquanta

Gradensem

propria sede maneret,

animimi

sedem suam tandem

patriarcha, Cristoforus

Iohannes vero diaconus reversus

ea que passus a For-

ducis

odium quam antea

in

Fortunatus patriarcha,

cum

cui

adivit.

103

recepit;

domum.

temporum

igitur

spacia exsul

urbem

disposuit reciprocare

quia valde Nicetae patricii adventum prestolari formidabat, qui

et

tunc missus ab imperatore

cum

exercitu in partes

Dalmaciarum

io atque Veneciarum veniebat('), relieta sede et propria urbe, iterum

Franciam

2)

petiit^

Iohannes vero diaconus, qui electus fuerat

episcopatu Olyvolensi, ordinatus est patriarcha.

dem dux

per

patri cium

Nicetam

cum

Beatus vero, frater eius,


15

ivit

spatharii

secumque deferens Veneticorum

scopum

et

suscepit;

Constantinopolim

obsides, et Cristoforum epi-

quos augustus

Felicem tribunum,

in

Obelierius siqui-

honorem

predicto Niceta

exilio

dampnavit ( J ).

||

Cristoforus Olivolensem

gubernavit autem predictus

duodecim

annis

Moysi

quem

ecclesiae estitit plebanus k).

devastata

1.

et

igne

est

tunc Beatus dux, qui

(5).

corr. Obelierium sopra Obellierium


4.

ha dopo recepit

U corr.

3.

parola

l'abrasione d'una

corr. Obelierius sopra Obellierius

18.

corr.

cum

corr. con inchiostro pi chiaro

consulente sop ra ...sulente

12.

quem

iterum

civitas Eracliana a Veneticis

combusta

excitavit sopra ...itavit


interini,

ecclesiam

successit Cristoforus presbyter, qui sancti

Eodem quoque tempore

20

(tandem

U aggiunge
6.

?).

tandem

Pert\ exul

U aggiunge o sopra Constantinoplim


19. U corr. estitit sopra parola

14.

sopra parola abrasa (cui?).

abrasa.

Eginardo, Ann.

(1)
cit. p.

193

tore,

alPa. 806, loc.

Classis a Niciforo impera-

cui Niceta patricius praeerat, ad

reciperandam Dalmatiam mittitur


(2)

Lett. di

Leone

III a

Carlo

Magno

in Migne, Patrologiae cursus,


XCVIII, 512. Cf. Cipolla, op. cit.
p. in, n. 66: a Gradensi insula, ubi

suam

Fortunatus archiepiscopus

priam sedem habere videbatur, prpersecutionem Graecorum seu


Veneticorum exul esse dignoscitur .

pter

pr-

a. 806.

(3)
cit. p.

Eginardo, Ann.

all'a. 807, loc.


194: Niceta patricius, qui cum

classe
in

Constantinopolitana

sedebat

cum

Pippino

Venetia, pace facta

rege, et indutiis

usque ad

mensem

augustum constitutis, statione soluta


Constantinopolim regressus est,

(4) Cf. Chron. Alt. p. 22.

La

chiesa

Mois sorge a breve distanza da


quella di S. Marco.

di S.

(5) Cf. Chron. Alt. pp. 34-37,

che

ri-

corda una sola distruzione di Eraclea.

c.

iob

GIOVANNI DIACONO

104

Niceta patricio Constantinopolim

ivit,

imperatore honore ypati condecoratus

Veneciam

in

reversus, ab

deinde Obelierius et

est.

Beatus duces Valentinum, tercium illorum fratrem, in dignitate


habere consortem voluerunt.

sui ducatus

quod Veneticorum populos olym cum

Interea foedus

A. 810.

rege habebat,
et

tempore, Pipino agente rege, disruptum

ilio

tate portus, qui dividunt

insularum

gressum

in antea pertendere

dificul-

tandem

pertransisset,

littora,

ad quendam locum, qui Albiola vocatur, pervenit

nulla racione

IO

magna

valuit, ibique duces, stipati

Veneticorum expedicione, eundem regem audacter aggressi sunt,


et

datum

divinitus

est Veneticis

de inimicis triumphum, sicque

predictus rex confusus recessit CO,


8 luglio 810(2).

est,

hisdem rex ingentem exercitum Longobardorum ad Veneti-

corum provinciam capiendam promovit; qui cum magna

Italico

demptoris nostri

1.

anno incarnacionis Re-

igitur

Pipinus rex deposuit

corr. ab su parola abrasa, forse et

hominem

U corr.

2.

Beatus forse sopra Obelierio

leggevasi ducibus

che dopo consortem,

stro pi chiaro innanzi a

(1) Cf. la

nardo, Ann.

cit.

sopra la lineai).

isdem

809, loc.

ove

cit. p.

196,

noti

197,

passo

Pippinus rex, perfdia

Interea

ducum Veneticorum

ce

neciam bello

ce

incitatus,

il

Ve-

marque iussit
appetere, subiectaque Venecia ac
ducibus eius in deditionem acceptis,
eandem classem ad Dalmaciae liSed cum Pautor vastanda misit.

lus,

terra

Cefalaniae praefectus,

rientali classe

si

cum

o-

ad auxilium Dalmatis

ferendum adventaret, regia

classis

ad propria regreditur .
Cf. Costantino Porfirogenito, De administratione imperii, ed. Bonn, e. 28, e

l'elenco delle donazioni di Fortunato

(Ughellt, op.
legge:

De

cit.

V, noi), ove

ecclesia

quam

autem

Peregrini

rum peccato fundamenta

7.

aggiunge h interlin. in inchio-

Pert^ Langobardorum

e all'a. 810, p.
:

Obe-

corr.

Beato, e cos pure duces su due...; forse prima

dissertaz. n. io; Egi-

all'a.

2-3.

duces ha lacuna per abrasione d'una parola (voluerunt

dopo

e scritto

Con-

et

condecoratus sopra con-

decorat... e aggiunge est interlin. con inchiostro pi languido.


lierius e

Cj),

si

sancti

Gradisiani in

illo-

everterunt

15.

Lacuna

in

U.

pr timore Franchorum
Albiola

trovava sul lido di Pele-

si

che in origine e forse fino al

strina,

principio del secolo

due dal porto


Porto Secco.

il

era

diviso in

Dicevasi lido Albiolese

la parte del litorale

Secco e

XV

Pastene o Albiolese, ora

di

compresa

Porto

tra

Malamocco Albiola

porto di

probabilmente corrisponde a S. Stefano

Porto Secco.

di

Cf. Filiasi, op.

voi. VI, par. II, pp. 3, 4, e

La

cit.

Cecchetti,

vita dei Veneziani nel 1300, in Arch.

ven.

XXIX,

solito interpreta

nominativo

Il

9.
il

diac.

nome

singolare

Giovanni
ora

al

come un

femminile

ora

come un nominativo plurale neutro.


(2) Pertz pone la morte di Pipino
al 24 giugno, ma Muhlbacher, op. cit.
p.

207, d la vera data del fatto, cio

l'8 luglio 810.

(3)

Eginardo, Ann.

loc.

cit. p.

197:

15

CRONACA VENEZIANA.

105

stantinopolitani missi, qui tunc ad cimi legationis causa veniebant,

mortuo

Iohannes siquidem patriarcha, qui per

ipso, reversi sunt.

annorum

quattuor

Gradenscm sedem vivente

spacia

pavit, sinodali censura depositus est.


5

non

Hyllari et Taciani corpora (*\ nec

marmoreis columnis

Dei

me

et quia

nulla ratione sui

adnotare

stilo

componere

Mariae ecclesia supra

genitricis

stu-

altare

plenitudinem

operis

exarare

quam corrundam relaftione expertus


ecclesiarum namque altana Gra-

posse existimo, partein,

sum,

Marci capellam

et sancti

Fortunatus dehinc ad propriarn sedem rever-

ciborium peregit.
10 sus est;

invaderet,

Fortunati, seu

et

honorifice choros

et tabulis

duit; in sanctae vero

sedem

licet iniuste

tamen ante sanctorum martyrum Hermachore

pastore usur-

studui.

C.

II

densis urbis lamminis argenteis condecoravit, et supra altaria mar-

tyrum argentea tempia composuit;


15

ecclesiarn vero sanctae

martyris a fundamentis ipse edificare devotissime

tyrum quadraginta
recondivit^)

duo corpora 0)

et

in

fecit,

nemo nominatim exprimere

ornamentis peregit,

ubi mar-

eiusdem ecclesiae

ceterum vero quicquid in thesauris seu

Agathe

cripta

in ecclesiarum

potest.

Hac quidem tempestate nuntius Constantinopolitanus, nomine


20 Ebersapius, Venetiam adivit
duces

peregit, ut utrique

et

et

Veneticorum

Consilio et virtute

dignitatem et patriam

hoc

amitterent;

unus, id est Obelierius, Constantinopolim, alter vero lateram pe-

annorum

qui quinque

tiit;

verunt

4.

cum

deinde

(*).

essent anni ab incarnatione

minava per

9.

18.

corr. peregit sopra tre parole abrase;

corr. potest sopra poterit

giunge ut interlin.

con inchiostro pi chiaro

seguente.

interlin.

manca

l'S... dell' ed.

fu omessa per

nel

margine
.

21.

aggiunge con inchiostro pi languido

un po' diversa da quella

l'ut

cum

V ultima

ter-

innanzi a utrique aginiziale

della parola

essent anni ab incarna-

aggiunto in carattere meno

aggiunge nel margine,

ma

con

del testo, octingenti quatuor con un segno di richiamo.

riempie la lacuna colla trascrizione della data.

et

Pippinum

liae, 8 idus

un numero romano che cominciava per .vm c

scrittura

24.

Domini

antico

Domini

corr. con inchiostro pi chiaro invaderet sopra parola abrasa che cominciava

per lettera discendente.

tione

ducatum guberna-

spacio Veneticorum

migrasse
(1) Cf.

regem

flium eius,
iulii

Chron. Alt.

p.

13.

AH.

p.

(2) Cf. Chron.

Cron. vene\. ant.

Ita-

de corpore

(810)

3.

(3) Cf. l'elenco delle donazioni di

Fortunato (Ughelli, op.

cit.

V,

101),

che dal cronista non fu conosciuto.


(4) Eginardo, Ann. all'a. 811, loc.
cit.

p.

198: Absoluto atque dimisso


7*

a. 8u.

GIOVANNI DIACONO

io6

apud Rivoaltensem insulam Venetici communi decreto ducatus

Agnellum nomine, qui


gulos annos

palatii

hucusque manentis fuerat

sub dignitate etiam cuius duos

sublimarunt;

A. 8x3.

ad hunc honorem quendam

habere maluerunt, et

derti

multitudinem perterritus

fuit,

fabricator,

tribunos

per sin5

arripuit,

fecisse videbatur,

a>on palacium,

et

imperator

quia valde

ad expugnan-

tantum inimicorum

in

esset,

cum

ut proprio relieto

Constantinopolim

sibi

fugam

exercitu

ignominiosum hoc

sed monasterium

exercitus ductor et signifer erat,

illius

virum,

constituerunt.

fieri

Eodem quidem anno Michahel


dam Bulgarorum gentem aggressus

Leo, qui

se-

tunc

petiit.

pugnam

patrare

Deo favente cum triumpho urbem reversus est,


quem imperatorem omnes fieri conlaudaverunt postmodum vero
Constantinum suum filium socium habere in hac dignitate voluit^.
Prelibatus siquidem Agnellus dux, cum duos haberet natos W, 1
unus illorum, id est Iustinianus, Constantinopolim destinavit. quem
imperator honorifice suscipiens, ipati honorem sibi largivit; alterum vero, id est Iohannes, ducem fieri promovit. dehinc autem
non post longum tempus Iustinianus ipatus Constantinopoli ad
propriam repedavit; dolens fmtrem suum in honore fastigiatum, 20
contempsit adire palatium, sed in sancii Severi ecclesia (') una cum
pater namque eius non diu filii mosua coniuge hospitatus est.
minime timuit

et

C.

II B

io

||

1.

aggiunge Venetici interlin.

sop ra ducati

16.

ad propria repedavit dolensque


interlin. a

eiusdem

confirmandae gratia legati


Constantinopolim ab
imperatore

mittuntur ... et

cum

eis

Willeri

dux Veneticorum ... del quale


poco dopo si legge propter perfi diam honore spoliatus, Constanti nopolim ad dominum suum duci

iubetur .

cit.

ma

corr. ducatus

poi que fu abraso.

graphia,
episcop.

20. Perti

aggiunge p

Eginardo, Ann. all'a. 813,


200; Teofane, Chronop.

ed.
s.

Bonn,

p.

Neap. Eccl.

Chron.

768, e
p.

205.

(2) L'esistenza de'due figli d'Agnello

pacis

loc.

chiaro.

19. Per{ imperatoris ipatus

dolensque

nomen

erat

Nicifori imperatoris,

(1) Cf.

pi

inchiostro

proriam

Arsafio spathario, hoc

legati

con

M unum M Iustinianum

confermata non solo dal Chron. Alt.


ma anche dai documenti. Cf. Ci-

polla, op.
n.

53;
(3)

p.

cit. p.

79, nn. 46,

p. 80,

ricordata nel testamento fatto

nel febbraio 854 da

Olivolo.

119, n. 9.

Orso vescovo

Gloria, op.

geva a breve
S. Zaccheria.

cit. n. 11.

di

Sor-

distanza dalla chiesa di

CRONACA VENEZIANA.
lestationem et abscentiam passus
gebat;

fuit,

honorem Iohanni,

interdixit

Iateram (0 civitatem exilio retrusus


voluit Iustiniano suo filio;
5

expulso

et

Bergami civitatem pervenit.

Iohannes, qui apud

sibi

cum

stantinopolim una

sui

Iateram
ad

Italiani

interea pater et frater, hoc audientes,


sibi

imperator vero, libentcr illorum

optemperans, reddidit

apud

consortem

Iustiniani natimi,

miserunt nuncios imperatori Lodovico efflagitantes ut

io filium fuga lapsum.

dili-

patria,

primum Sclaveniam, deinde ad

exulabat, fuga lapsus,

illum

tunc satisfacere per omnia

est;

ducatus; unde factum est ut

fecit

quoniam valde

non solum ipsum, sed etiam Agnel-

suum nepotem, eiusdem

lum,

107

quem

fugitivum,

redderet
precibus

absque mora Con-

uxore destinaverunt.

Eo quoque tempore Leo imperator apud Constantinopolim


interfectus, qui imperii

15

dicembre 8 2

est.

suum nepotem

Agnellus vero predi ctus dux legationis causa

equivocum Constantinopolim

et

annis gubernaverat septem,

principatum

Michahel imperium adeptus

et

ibique mortuus

misit,

cum non

Fortunatus quidem patriarcha,

fuit

(2

sedule in sua vellet de-

gere sede, sed contra Veneticorum voluntatem sepissime Franciam

20 repetebat,

quia hoc

et

amodo

ducibus

displicebat

^\ pepulerunt

illum a sede, et in loco eius ordinaverunt Iohannem, Sancti Ser-

abbatem

vuli

1.

(<).

corr. fuit sopra parola abrasa.

corr. illum sopra illam (?).

aggiunge ex interlin. innanzi a pulso con inchiostro pi chiaro.


est con inchiostro pi chiaro

Sclaveniam sopra lettera abrasa.

il

corr. ad sopra

di

sopra retruso

parola

sopra patre et fratre


vico

io.

obtemperans

(2)

9.

confermata dal

Romana

nurus

n. 7.

mea
.

ab

Glo-

l'a.

821, loc.

(4) Il

cit.

corr.

Italiani

et

frater

Perti Ludo-

n.

Pert%

(est ?).

Eginardo, Ann.
p.

retrusus

7.

corr. pater

).

(3) Cf. invece

notizia

cit.

8.

dopo interfectus ha l'abrasione d'una parola

eo anno quo vidua remansit

ria, op.

U corr.

aggiunge ad interlin. innanzi a

audientes sopra audient... (audientibus

passo del testamento di Giustiniano

3.

apud sopra hapud

aggiunge filium interlin. con inchiostro pi chiaro.


14.

Particiaco:

U corr.

abrasa innanzi a Bergami

(1) Zara.

La

6.

2.

al-

207.

monastero era

in

un'isola

della laguna a breve distanza da Oli-

volo.

<

GIOVANNI DIACONO

108

Circa haec tempora apud Olivolensem insulam sancti Petri

ecclesiam edificari CO incepta

est.

Antedictus quidem Fortuaatus patriarcha, propria sede arnissa

secundum quod diximus, Franciam cum Grecorum


aliquamdiu moratus diem

tebat, ibique

finivit

Gradensem ecclesiam per

bernavit autem

missis repe-

extremum.

(*)

gu-

septem an-

viginti et

norum spacia Ci),


Eo quoque tempore quidam Veneticorum conspirationem
adversum duces facere conati

duo prope

sunt, ex quibus

sancti

Gregorii ecclesiam suspensi sunt, id est Iohannes Tornaricus et

12 a

Bonus Bradanisso;

Iohannes autem Monetarius fuga lapsus

ad Lotharium regem; tamen quicquid habuit


tuna depopulata sunt.
Maggio

819.

interea

Iohannes

Gradensi pontificata fuerat, sua sponte

domus

et

abbas,

qui

est
for-

et

electus

in

relieta sede, sancti Yllarii

una cum monachorum contubernio quod

ecclesiam petens

in

monasterium ibi deinceps orhabere pr futuro W. Venerius deinde Graden-

sancti Servoli monasterio degebat,

dinare decrevit et

sem adeptus
scita est,

2.

di

sedem, qui sancti Mauri

ecclesiae,

quae suburbio

fabricator extitit.

M Pertz,

repet...

est

V ecclesia;

13.

in

Vm

finale

fu abraso.

corr. abbas sopra habbas

una breve parola.

17.

4.

16.

17

U corr.

repetebat sopra

dopo degebat ha l'abrasione

corr. decrevit sopra parola abrasa

aggiunge con

inchiostro pi chiaro et habere pr futuro interlin.

Orso vescovo

adhuc,

d'Olivolo del febbraio 854 (Gloria,

potens Deus inspiraverit

et

Volo et iubeo in
mee Ecclesie quam

simus Petrus apostolus

Cf.

(1)

op.

Testamento
n.

cit.

sancte

11):

matris

di

ego indignus peccator Ursus episcopus a fundamentis edificavi et in

omnibus ea construxi

edificio

suo

et

ornamentum

eius

et aliud

Chron. Alt.
(2) Cf.

mee

sancte ecclesie beati Petri apostoli

Servuli.

item librastrecentas de argento bono

offero pr restauratone ipsius

anche

Eginardo, Ann.'

all'a.

824,

17, e

Cron.

de sing. patr. pp. 14, 15.

beatis-

14.

(3) Cf. Chron. Alt. p.

quod acquisire ego ibi potui de omni


specie postquam hunc pontificatum
accepi ut ibi permanere debeant
omnia usque in perpetuum; insuper
de propria re mea pr medela anime

p.

quod nobis omni-

loc. cit. p. 212.

cum omni

(4)

io

La

legge che

zione del monastero

stabil

di

sancita dall'assemblea nel

doc. in Gloria, op.

v.

il

si

notino

le frasi

venerabilis
.

la

fonda-

S. Ilario fu

maggio
cit. n.

seguenti

5,

819;

ove

Iohanes

abbas monasterii sancti


postulava nostra suffragia

eo quod in loco angusto constituti

et

15

CRONACA VENEZIANA.
Anno quidem

109

Domini octingentesimo vigesimo

incarnationis

secundo, mortuo Agnello duce

(l

\ qui deccm

neticorum ducatum gubernavit, ducatus dignitas


niano remansit.
5

dux quasdam

uterque

bellicosas naves

io Veneciam reversus

liam

filio Iusti-

iterum

imperatore

preparaverunt,

Agnelli

et favente sibi

est,

qui

consequi valuit.

antedicti ducis filius


extitit,

ad

Iustiniano fratre, dux ef-

efflagitante,

etiam

cui Iusti-

transmittere studuit, sed

exul apud Constantinopolim

Iustiniani frater, qui

fectus est.

suo

petiit;

minime aliquod triumphum

exercitus

eodem quoque tempore Iohannes,


et

in

hac etiam tempestate Michahel imperator, mittens

exercitum ad Sciciliam, Veneticorum auxilium


nianus

OCtO annis Ve-

et

reversus

exercitum ad Scici-

absque triumpho.

est

mortuo quidem Iustiniano duce, qui una cum patre gubernavit


ducatum annis decem
15 anni spacio,

dignitas in

( 2)

suo

mortem

et post

remansit.

fratre

maximus ecclesiarum

predictus Iustinianus

Zachariae

septem,

et

et sancti Hyllarii

patris unius

sancti

cultor,

monasteriorum

namque

fuerat

vero

ipse extitit devotis-

ultimo vero vitae suae anno sanctisimi Marci

simus fabricator.

evangelistae corpus, de Alexandria a Veneticis allatum, recipere

3.

corr. ducatus sopra parola abrasa.

io.

U ha

dopo dux l'abrasione d'una

breve parola, forse est che poi fu aggiunto a effectus.


in

margine con inchiostro pi chiaro

15. spacio]

aggiunge

con segno di richiamo ripetuto nel testo dignitas

U aggiunge innanzi a maximus con inchiostro pi chiaro


predictus Iustinianus interlin.
19. U aggiunge innanzi a a Veneticis con inchiostro
pi chiaro de Alexandria interlin.
U corr. allatum sopra ...latum
in suo fratre remansit

infra

16.

paludes manentes

nibus carentes

unde

possessio-

victui necessa-

ria subministrarent postulantesut...

eisdem subsidium

impartiremur

cede

et
Il

beati Illarii confessoris Christi

fluvium

stre

cum

Une

super

ad iura proprietatis no-

suo territorio constructam.

Sul territorio di S. Ilario

cf.

Temanza,

Disserta^, sopra V'antichissimo territorio


di S.

Ilario,

cronologia

Venezia, Pasquali, 1761;

era al confine occidentale del ducato

cf. la

la
cit.

Brenta.

mia

Per

la

dissertaz. al

n. io.

iuvamen de hoc

comune gli concapellam quandam in honorem


.

veneziano verso

(1)

La vera

data

rileva indirettamente
di

Giustiniano.

827,

come

si

dal testamento

Gloria

op.

cit.

n. 7.

(2) Per il decreto (827-829) della


fondazione del monastero di S. Zaccf. Cipolla, op. cit. p. 79, n. 51.
Quel monastero, al quale era annessa
una chiesa, sorgeva a breve distanza

cheria

dal palazzo ducale.

a. 829.

HO

GIOVANNI DIACONO

munus

promeruit; qui tanti thesauri


palatii

angulo peragere

fecit

honorifice suscipiens, in sui

capellam ubi

reservari, interim CO ecclesia esset expleta

inchoavit, sed preventus morte,

reconditum posset

illuni

quam hisdem

Iohannes, suus

doirinus

videlicet frater,

ad finem perduxit.

Circa haec tempora missus Sclavorum de insula Narrentis 0),


e.

circa

domnum Iohannem ducem||veniens, ab eo baptizatus


cum eo instituens, licet minime perdurasset.
ad

12 b

a.

83

qui apud Constantinopolim exilio fuerat

Interea Obelierius,

i.

dampnatus, Veneciam reciprocavit,

Curiclum sese

pacem

est,

quo

retrusit.

et in Vigilia civitate

(3)

apud

io

Iohannes dux ad eundem

audito,

capiendum promovit exercitum; sed cum diu predictam civitatem


obsidione circumvallaret, tandem diviso exercitu, Metamaucenses

ad predictum Obelierium confugium fecerunt; exercitus vero qui

suo

fidem

seniori

Metamaucensem insulam expu-

servabant,

gnantes, prorsus incenderunt.

domnus Iohannes dux iterum

tunc

cum quo

preparavit exercitum,

15

ipse veniens Vigiliam civitatem

expugnavit, et capto Obelierio, decolare

eum

iussit; cuius

caput

ad Metamaucensem insulam delatum in sabbati sancti die iuxta

marginem suspensum

sancti Martini

Eo autem tempore

3. U corr. con inchiostro pi


U corr. Narrentis sopra Narrentes

Obelierius sopra Obellierius


divisu

15.

exercitus

18.

interlin.

19.

che forse era et

(1)

Una

almeno
il

cappella

fino dal

doc. della

stero

di

num

pelle

delatum lacuna per abrasione di est

819, perch
del

mona-

(= ducalis)

ca-

Cf. la Trami.

gli

hisdem sopra altra

sopra lettera abrasa (prima iam

la cit.

lettera

abrasa.

la

Narenta

Slavi presso

?) e

aggiunge

l'

d'un' altra parola

= Neretva, Naro, Nocpwv,

Nar, Narenum.

Venezia in Curiclum

(3) Vigilia, citt della

sulare che fu distrutta

= Correggio sul
Cf. la

cit.

litorale di Pelestrina.

dissertaz. al n. 28.

(4) Nella campagna di Mestre in


riva alla laguna presso Tessera e

Campalto,

dissertaz. al n. 25.

di

U corr. instituens sopra institues


9. U corr.
U
corr.
diviso
sopra
11. Pert% Curidum
13.
sopra serva...
17. U corr. exercitum sopra

eum

Marci evang. e

(2) Narrentani

consecrationem recepit.

8.

(Gloria, op. cit.


Dimitrium Trib-

notarium nostre
primicerium .

corporis sancti

mia

fondazione

da

di

fabricata,

chiaro

ducale esisteva

maggio

S. Ilario

n. 5) fu scritto

corr. servabant

U corr. u
U ha dopo
U uxta

20

(*).

sancti Petri Olivolensis ecclesia, quae per

novena annorum spacia fuerat

6.

est

d' Italia.

al

confine verso

il

regno

CRONACA VENEZIANA.
Anno vero
more

Carosus tribunus

est

()

Franciam ad Carolum regem

honorem

piens,

et

solatium

nobiliorum numero
patria exientes,

in

Veneciam

in

(*)

et

ivit

alii,

et

domnus Iohannes dux

eum

qui

Iohannes

devote suscisequenti

Marturius

Iohannis ducis

ceteri

et

fidelitate

que aput Mistrinam

tam diu commo-

ospitati et

scita est,

quidam

interea

Venecia pepulerunt,

sancti Martini ecclesia,


(?)

Longo-

),

donec Veneticorum multitudo ad

sunt,

(2

Victor nonnullique

tunc

triginta, predicti

loco qui vocatur Strada

patriarcha

inpendere procuravit.

sibi

io vero anno Basilius tribunus

rati

Gradensi

Istrien-

et

Iohannem ducem

conspiratione,

(,)

Aquilegensi metropolitano

Carosus hanc usurpavi t dignitatem.


in

^ virtute coacti, sese subdiderunt.

regis

Veneticorum, id
facta

donum

consecracionis

recipiebant,

solito

bardorum

nostri Redernptoris ab incarnatione *

qui

ses episcopi,

1 1

conveniret, ut

illos

ad Carosi ducis periculum intrare sine aliquo obsta-

||

unde factum

culo quivissent.

est

quo quadam

dum

die,

prelibatus

Carosus dux securus in palacio maneret, a predictis hominibus

Lacuna

i.

nei Codd.

in

ha dopo a abrasione d'una lettera.


scita] cos

L'anno

fu

Cipolla, op.

dum

827;

v.

per

in,

n. 70;

docc.

13; p. 49,

p.

Tra
di

ria, op.

119, n. 9.

si

legge a

errarono

nell'

indicare

si

Per

legge quella di

Marc. Lat.

cod.

Zan. e. 76 a:
erroneamente nel-

cat.

400,

Karolo rege

nel

con-

It.

a Lu-

il

nome

Lotario.

Re.gesten des kaiserreichs

Karolingern, nach

il

Cf.

unter den

Johann Friederich

Bhmer, neu bearbeitet von Engelbert Muhlbacher, p. 3S0, all'a. 827.


(6)

Interpreto

legge la

lius

tribunus

come

nel doc. della nota 4


sottoscrizione di Basi-

titolo di dignit
si

Dandolo

il

Die

non

cf. Chron.

23.

cit., p.

Anche

Carosus

quale ripar

il

7)

dum

corr.

dovico Pio rege . Ma il cronista


Giovanni e conseguentemente il Dan-

ma

n.

173:

p.

doge; non fu Carlo,

cit.

corr.

procurata dal Muratori, Rer.

Scr. XII,

del principe, presso

tribunus titolo di dignit e

16.

le sottoscrizioni del testa-

cognome.
(5)

8.

Per t% omette

15.

Giustiniano Particiaco (Glo-

Carosus tribunus , e nella N o ti t i a


testium: Carosus tribunus flius
Boniso tribuno et primato ; e per

Alt. loc.

l'ed.

dolo

sita

dopo captus ha lacuna per abrasione di et

(2) Massenzio.
(3) Lotario I.
(4)

per

corr. maneret sopra maner...; la correi, forse


18.

p. 35, n.

cit.

nn. 51, 52; p.

17.

seguenza di quella del

mento

UV

corr. periculum sopra parola abrasa che finiva per

sopra parola abrasa.

(1)

6.

13. Pert\ Strata

ad sopra at

quoque secutores,

exilio retrusus est; sui

captus, evulsis oculis

tribunus Cata

...

trasamundo.

(7) Altrove designata


di sancti Martini

col

de Strata

titolo

e.

13

GIOVANNI DIACONO

112

id est

Deusdedus Grurus, Marinus Patricius (% Dominicus Mona-

tarius

&

ducem

et Tritulus

Gradensis, interfecti sunt.

maluerunt,

constituere

sed eo carente, ab Ursone Oli-

volensi episcopo et Basilio et Iohanne tribuno

tunc

cio diiudicabantur.
26 ottobre.

sancti Dimitrii festivitate

ducatum

scipientes,

circa

a.

domnus Iohannes dux de Frantia


reversus est; quem Venerici promte

et in

peciit,

loco eius Iohannes est ordinatus

dum

W.

de Benevento

omnes

M astallici,

preterea

io

interfecti

detonsa

urbem consecrare
;

eundem Iohannem

prefuit

in eiusdem festivitate venientem

barba

cum

eadem

in

quidam Veneticorum, cognomento

diabolica sugestione decepti,

Petri de ecclesia

dentes,

beatum corpus

consecrari et digne

ecclesiam

collocare procuravit.

vixit

su-

isdem vero domnus Iohannes dux sanctissimi Marci evan-

sunt.
geliste

29 giugno 836.

relieto episcopatu,

revertebantur, a Narrentanis Sclavis capti, pene


a. 836.

in

sibi restituere satagerunt.

Circa hoc tempore Venerici negocii causa

834, 835.

unius anni spa-

(3)

Dominicus quidem Torcellensis episcopus,


monasterium

neminem

dehinc

sancti

15

comprehen-

clericum apud Gradensem

capillis,

diem ultimum

fecerunt, qui ibi perstitit interim

autem Veneticorum populo septem annorum

spacio.

Cui successit quidam nobilissimus, Petrus nomine, qui Io- 20


1.

U ha innanzi Marinus

Dominicus lacuna per abrasione

di et

7.

corr. sa-

tagerunt con inchiostro pi chiaro, sopra parola abrasa pi breve, tanto che gerunt fu
scritto interlin.

li.

ha innanzi pene lacuna per abrasione

Veneticorum sopra Mastallicorum


di et

17.

corr. clericum sopra clericus

17-18.

consecrare fecerunt sopra alcune parole abrase.


l'errore era avvenuto per influenza di

gnit.

Cf. la

non per

cognome

professione

dissertaz. al n.

cit.

(2) Interpreto

appellativo di

Monatarius

di-

19.

(3)

Anche

in questo

per

della nota 4, p.

non per appellativo


cognome ricorre an-

1 1 1,

d'Orso, vescovo

nezia,

Scuola di paleografia in Ve-

1862.

legge

doc.

Iohanni

e tra le sottoscrizioni del testamento

quella

Programma

si

del

tribuno Catamarcianico de Torcello

1000; p. e. nella carta del febbraio


999 pubblicata secondo la sua vera
al

della I. R.

luogo interpreto

Notitia testium

nella

quel

nel

corr. vixit sopra dixit

tribunus per appellativo di dignit

28.

di

Cecchetti

corr.

apud Gradensem urbem

corr.

che in documenti veneziani anteriori

lezione dal

14.

diem

(1) Interpreto Patricius per co-

gnome

di et

ha innanzi detonsa lacuna per abrasione

di

si

legge

Iohannes tribunus

e di

altri investiti

di

d'

Olivolo,

quella dignit.

(4) Cf. Chron. Alt. loc. cit. p. 20.


Olivolo (Castello).
(5)

CRONACA VENEZIANA.
hannem suum
namque tercio

fiiium consortem in honore habere voluit (0.

expugnaturum

adivit; sed ubi ad

sui ducatus

nomine

anno Sclaveniam

Marianorurn iudice

||

(6

ubi

commorari eum minime

diu

et sic

interfecti

Tunc

fuerunt,

et

expugnaturum sopra expugnaturam

corr.

cuna per abrasione

9.

Venetici

(1)

M corr.

Tra

le

vescovo

d'

Olivolo

(Gloria, op. cit. n. 11), si legge quella


di Iohannes dilectus eius (= Pietro)
filius gloriosus dux Venetiarum .
(2) Sclavenia designa quella re-

gione che

maggiore precisione

con

8.

dopo perveniret ha

la-

ag-

testo.

eum

aggiunge

13.

io.

si chiamava per essere sul


Maronia e con nome greco
Ilapa&aXacaa (Costant. Porfiyj
rogenito, op. cit. p. 145), ed era una

la

regione

mare

delle undici zupanie della Croazia nel

Dal confronto

sec. x.

che

iudex nel

coi docc. risulta

passo del

come sinonimo

nome

Croazia.

Luogo

ignoto,

ma

Croazia

certamente
al

nord delle

isole Narentane.

Cbroaticae period. antiquam

et artium,

ziaria, e

(7)

(5)

Brazza

(Pharia

Hvar)

(6) Ducetti
cit.

di

quel

come suprema

invece

Curzola

Lesina

Meleta

Racki, op.

Marianorurn

ni, pp.

Cron. vene\. ant.

in

Racki,

113, 128; cos

cit. p.

(8) L'ecclissi del

la

336: Liudit.

maggio 840

fu

cronisti e annalisti

tempo; merita speciale menzione


del

descrizione

Ravennatis di

Langob.

docc. 97,

descritta da tutti

del

2, p. 4.

(Bratia, Brac),

(Mljet).

op.

dux

sclavus , Ljudislav

illustr. Idi-

sumpt. Acad. scient.

doc.

capo

dux

autorit militare.

Mislavo duce sott. Chroatorum in Racki, Documenta hist.


1877,

il

cronista

di

popolo come suprema autorit giudi-

(4)

gabriae,

M Pert%_

corr. spatharii sopra spathario

iudex rappresentava

(3)

dopo com-

interlin.

fu usato

sulla costa della

5.

Pert^ Liuditum

commo-

ibi

doveva dal cronista essere indicata col


di

est.

anno sopra integrumque annum

sottoscrizioni del testa-

d'Orso,

4.

Liuditum sopra Diuditum

corr. Venetici sopra Veneticis

corr. integroque

mento

reversus

spatharii honoris

parola che poco dopo ricorre nel

di firmavit,

giunge nomine interlin. dopo Muisclavo


morari

a. 8 4 o.

quam centum

ubi plus

Petro contulit duci, integroque anno

fe)

Liber pontif.

Agnello

et It. p.

13 b

re versus est.

triumpho

absque

e.

mense madii sexta hora diei sol obscuratus est, et


hac denique tempestate Theodosius paeclipsis W.

investituram

14.

(7)

Constantinopoli ad Veneciam veniens,

curn

in

factus est
tricius

(*),

denuo prepara vit

sed

licuit;

exercitum adversum Diuditum sclavum


io Veneticis

Mar-

sancti

similiter fedus instituit, licet

postmodum ad Veneciam

valeret,

a. 839.

Muisclavo ()

illorurn principe

),

minime

iste

navibus

bellicosis

firmavit ; deinde pertransiens ad Narrantanas insulas

Drosaico,

3.

(*)

locum qui vocatur

pacem cuni

tini curtis 0) perveniret,


5

113

eccl.

in Script, ver.

389, cap. 172.

(9) Privilegio di Lotario del

tembre 841 (Cipolla, op.

cit.

i setp.

50,

maggio 8 4 o

GIOVANNI DIACONO

114

ratus est, ex iniperatoris parte eundern ducer efflagitans, ut expe-

dicionem Sarracenos ad expugnandos


saret

quod

dux

libenter

facere

Tarantum,

ad

ximo

easdem

exercitu manebat,

omnes

pene

multitudine

festinatione studuit, et usque

destinavit

Venetici

ad Absarensem

consecuti,

non dubita verunt,

civitatem

usque pertingere

secunda pasce incendio eam deva-

et in feria

Anconam

ad

stantes,

victoriam es-

in cristianis
2

civitatem transierunt,

sunt.

interfecti

et

ma-

curn

Saracenorum

sed a

capti

idem nempe Saraceni videntes quod


sent

recu-

tunc preparare

Saracenorum princeps

Saba (0

ubi

non denegavit.

omni sub

sexaginta bellicosas naves

non

adtribuere

sibi

quam

io

similiter igne

concremantes, multos captivos exinde secum detulerunt; deinde

vastum per mare huc


vicinus Venecie

qui

illue

navigantes, Adrianensem portum^),

subsistit, applicuere, ubi

cum

sortis

indu-

nullam predam capturos providissent, reddeundi

stria se illic

ad propriam arripuerunt

postquam vero ad exitum

15

Adriatici culf

pervenerunt, naves Veneticorum, que de Sicilia seu de

omnes ab eisdem conprehense

tibus revertebantur,

iter

aliis

par-

in se-

sunt.

cundo vero anno iterum predica Sarraceni maximo cum exercitu


usque
C.

14

Quarnarii culfum pervenerunt, quos Venetici navali 20

ad

expedicione aggredientes, acriter iusta

locum, qui Sansagus

||

demum

nominatur, supra eosdem irruerunt, sed

1.

aggiunge

lacuna per

d'una parola (sunt ripetuto

interlin. innanzi navigantes

14.

Venetici dantes

a mperatori

iniziale e s finale interlin.

abrasione

7.

13.

?),

qualche lettera della parola; forse prima leggevasi applicuerunt


dissent

16.

a Saraceni

U premette
20. U corr.

22.

Lodovico II
marzo 856 (Cipolla, op. cit. p.

n. 60) e privilegio di

n.

72)

Petrus

dux

ac

51,

Veneticorum .
(1) Saba (2djjta, 2au.(3a, 2fia)
non era veramente nome proprio di
er

ma

appellativo

una locuzione corrotta

di dignit;
di

saheb

21.

15.

huc

illue

abrasione di

Pert% pervi-

aggiunge

interlin.

aggiunge g interlin. a

Amari, Storia

Cf.

Sicilia,

spatharius

dopo sunt ha

aggiunge irruerunt interlin. innanzi sed

del

(2)

I,

dei

Mussulmani

di

359.

Ossero

nell'isola di

Cherso.

(3) Alla fo'ce del Po.

persona,

19.

navali sopra navalis

Sansaus con inchiostro pi chiaro.

23

a ripuerunt

ar interlin.

aggiunge

applicuere lacuna per

ha dopo

(<)

(4)

Sansego (Susak)

piccola isola

Racki, op. cit. p. 89:


monasterium S. Michaelis de Sanpresso Lussin.

sicovo

CRONACA VENEZIANA.
terga vieti regressi sunt.

sunt adire ecclesiamque sancti Petri depredare

cum

Pauli

tempora Sciavi venientes ad Veneticorum

Francorum rex

Lodovicus

adivit, et capto

occisi

(2 )

Abomasale

Beneventi

cum

inimico

suis,

principatum

Romani

quoque tunc Ragusiensem civitatem maris


denuo Anchona

io ex parte cecidisse.

Venerius quidem,

est.

et venti

Gradensis patriarcha,
et

mortuus

extitit sibi

Victor patriarcha

et

a.

8 4 6.

quatuor

8 47-

fertur

4-i4apriie85o( 3 ).

impetu maxima

civitas is diebus

cathredram annis rexerat viginti


est,

circa

regressus

sicque ab apostolico coronatus et unctus est in rege.

est,

Agosto 8 4 6.

Caprulensem tantumodo castrum depredaverunt.

loca expugnanda,

Interea

ausi

veruni ad sancti

Romanis civibus pene omnes

pervenissero, a

circa haec

CO.

sunt

Romam

etiam

predicti Sarraceni

15

qui

depredata

pontificalem

mensibus octo,

et

successor

illud

(*).

a P rile 8 52-

etiam non est pretermittendum quod antedicti duces ad sua tuenda


15

loca eo tempore duas bellicosas naves tales perficere studuerunt,

numquam apud Veneciam

quales

zalandriae

U corr.

1.

dicuntur.

(5)

Sarraceni sopra parola abrasa

sancti Pauli ecclesiam

breve, tanto che ceni fu scritto interlin.

pili

3.

M Perti

giunge nel margine

16.

regem

in

io.

corr.

mano pi

di

(1) Cf. Chron.


in Script,

re?'.

Bertiniani di

Lang.

Massari

Erchemperto

et

IL p. 241,

Massar

et

442

di

obiit

anno

Benedirti Casinensis

s.

IL

Prudenzio

Script, pp.

(2)

recente

p.

in

472; Ann.
Mon. Germ.

e 443.

nella Hist. Langb.


in Script, rer. Lang.

cap.

Massari

18;

nel Chron.

s.

Benedirti loc.

8.

12.

cathredram]

17. diebus]

.viii .iin

maMHLBACHER,

op.

cit. p.

sce

il

439, ha

non

mostrato all'evidenza che

la

quell'avvenimento tra

il

il

4e

il

pallio

a Vittore

fu

Lang.

Germ.

cap.

Cf.

12.

per

il

IL

p.

racconto

227,
le tre

Pertz pose

al 6 aprile

ronazione di Lodovico

II a

l'inco-

imperatore;

si

di

14 aprile,

Script.

hist.

salandria

Ili,

est....

latere

ac

in

Mon.

766, cap. 13:

navis

longitudinis et alacritatis, et

opere.
(3)

data

accordato da

rer.

et

di-

cono-

(4) Cf. Chron. Alt. p. 17; Cron. de


sing.patr.ip. 13; Jaff, op. cit. n. 2616;

in Script,

si

giorno preciso e che soltanto

pu con sicurezza porre

nella Historia di

473 e 474;

U.

cos

U aggiunge

Leone IV il i aprile 852.


(5) Thietmari Chronicon

pp.

U ag-

Anchona sopra Hanchona

civitas

6.

aggiunge est interlin.

Amelmasser
Andrea da Bergamo

cit.

aggiunge d interlin. a a

aggiunge n interlin. a pervenisset

con inchiostro pi chiaro

ad]

corr. greca sopra greci e aggiunge lingua interlin.

margine

hist.

2.

Pert\ Ludovicus

aggiunge v interlin. a Lodoicus


innanzi in

que greca lingua

fuit,

diebus Ursus Olivolensis ecclesie presul,

is

corr. ausi sopra frase abrasa pi lunga.

cum ad

in

antea

mirae
utroque

duos tenens remorum ordines,

centum quinquaginta nautas

Febbraio 8 S4

n6

GIOVANNI DIACONO

qui pontificalem sedem

hominem

a. 8o.

talis

exivit

marzo 858.

hanc adeptus

856

( 4 ).

Gradensem

patriarcha, qui

sedem

est

anno quidem domini

(3).

Longobar-

ab incarnatione * * Lodovicus

nostri Ihesu Christi


a.

nec antea nec

dicitur fuisse, qualis

mortuo vero Victore

(*).

eo vero anno

ecclesiam annis gubernavit sex et mensibus tribus et diebus quat- 5


tuor, Vitalis

arca

Maurus episcopus.

cui successit

apud Veneciam

glacies

postea visa est


3o

annis gubernavit triginta et duobus,

dorum rex una cum congunge

(*)

sua ad locum qui Brundulus

(6)

vocatur veniens, apud sancti Michaelis monasterium ab utroque

cum

duce honorifice susceptus est; ubi

14 b

triduo simul comanerent,

ad dilectionis seu pacis vinculum corroborandum Iohannes dux


||

suam de
peret

sacro baptismate sobolem

quo peracto, rex cum congunge

pallacium

3.

regem promovit

(?)

reversi

corr. talis sopra tales

navert

Lacuna

7.

stato scritto pi tardi in

U con

corr.

Secondo

nei Codd.

il

Italiani,

duces vero ad

Normanorum

eo tempore

sunt.

(8 )

apud sopra aput


Pert^

5.

passo anno

il

gentes

cum

M Pert^

guber-

incarnatione sarebbe

inchiostro pi languido sulla lacuna corrispondente

anche la scrittura delle due parole susseguenti Lodovicus Longobardorum


pi languido

manca ogni

traccia

d'

abrasione,

il

variazioni del colore dell' inchiostro sono frequentissime nel

8.

M Pert\

corr. coniunge sopra

abrasione di due parole.

ma

inchiostro

M;

Perti Ludovicus

vis.

congunge

pallacium] cos

14.

e in

carattere e identico a quello del testo e

le

coniunge

ut susci-

io.

dopo simul ha

pallaticium

ha dopo

gentes lacuna.

(1) Cf. Chron. Alt. p. 22.

mento

di

Orso (Gloria,

del febbraio 854;

op.

Il

testa-

cit. n.

cit.

11)

da esso risulta che

(5)

condo

era allora in fine di vita.

L'anno fu 1' 860 e la notizia


confermata dagli Ann. Fuldenses di
Enardo, Mon. Germ. hist. Script. I,
Mare etiam Ionium glaciali
373
rigore ita constrictum est, ut mer(2)

numquam

qui

antea nisi

ce

catores,

ce

vecti navigio, tunc in equis

quoque
carpentis mercimonia ferentes Ve-

ce

et

ce

netiam frequentarent
(3)

Cf. Chron. Alt. p.

sing. pair. p.
il

1 5

Jaff, op.

17; Cron. de
cit. n.

pallio a Vitale fu accordato

2672;

da Be-

30 marzo 858.
(4) Cos pensa Mhlbacher,

nedetto

III

p.

448.

Angelberga o Ingelberga,

se-

le fonti.

(6)

Brondolo.

Cf. p. 65,

(7)

Dandolo

in

rr. 17, 18.

cod. Marc. Lat.

Zan. e. 78 a: Iohannis dugenitam (nell'ed. erroneamente


genitum ) de sacro fonte levavit .
(8) Molto a proposito Fanta, op.
ad dilecit., ha notato che la frase
ctionis seu pacis vinculum corro-

400
ce

cat.

cis

ce

cc

borandum , cos in questo passo


come in genere presso gli scrittori del
ix e x secolo,- designa la conclusione
ee

d'un patto,
fu la

il

quale in quella circostanza

conferma del

trattato

quinquen-

nale tra gli abitanti del ducato vene-

il

op.

ziano e alcune citt del regno d'Italia.

io

CRONACA VENEZIANA.

suburbanum

rimos
5

non pepercerunt,

occidere

ibi

triumpho ad propriam regressa

corum

regis

dorum

regi denunciatus est, et

et

Lotharii eius (0

etiam diebus Caroli Fran-

is

(2

mansuros regimine

duorumque deimceps regnorum imperator


io

Mauro Olivolense

Interea

cum

tunc vero

honorem

episcopo mortaio, qui pontificati

successor

sibi

illuc

adquisivit,

effectus est.

annis decem, Dominicus cpiscopus

rexit

extitit.

essent anni ab incarnatione nostri Redemptoris

Iohannes dux diem

suppremum,

finivit

uno anno post

tore solo remansit; qui

24 gennaio 863.

Lodovico Longobar-

exitus

filii

cum

predicta gens

et sic

isdem Francis interpellantibus

suo

eosque sub

festinavit,

ire

est.

adire

bellum quamplu-

patrantes

fortiter

17

inexpugnabilem ledere va-

ausi sunt; veruni quia nulla racione

lebant urbem,

urbem

Constantinopolitanam

navibus

sexaginta

trecentis

a. 863.

ducatus in suo geni-

et
filii

dum

funus,

in sancti

15 Zacharie raonasterio diem celebraret festum, apessimis hominibus,

de ecclesia,

exiente eo peracto vespero

insons

remptus est; cuius corpus sanctae moniales

20

atrio sepellire studiose

procuraverunt

neticorum populum

annorum

spacio

Faletri filius,

filius

9.

U.

deimceps]

cos

un

U.

(*),

Dominicus

multi

et

filii

corr.

corr. denunciatus sopra

Lacuna

in

U.

Ann. Berliniani

di

Hincmar

12.

19.

pp. 507-510.
(2) Cf.

Mhlbacher che Carlo


Cf.

7.

Petrus

nepote,

M exercitus

filii

n. Perii annos

Il

figlio.

suo

fratres Salbiani

Lotharii

hec

peregerunt,

2\. Perii omelie et

figlio di

colte da

facinus

sopra parole abrase.

cronista confonde ii preteso


Carlo col I o col II Lotario
non risulta dalle testimonianze rac(1)

eundem

ad

deinde

Stephanus de Sabulo

M Pert\

aggiunge eius interlin.

denunciat...
in

et

Ursus Grugnarius, duo

exitus e dovico di Lodovico

Lacuna

cum quodam

Iohannes Gradonicus

Stephani Candiani

6.

gubernavit autem Ve-

(*).

nomina nempe homicidarum, qui hoc


:

eiusdem ecclesie

in

culmen quendam virum Ursonem nomine sublimarunt.

dignitatis

sunt

crudeliter inte-

Die

avesse

Regesten des Kai-

wrreichs unter den Karolingern, nach


Iohann Friederich BHMER,neu bearbeitet von Engelbert Mhlbacher,

il

Cbronicon di Reginone

Gemi.

List.

(3) Cf.

Script

Stefanus

Mon.

459, 569.
Chron. Alt. loc. cit. p. 22.

(4) Cf. Chron. Alt. loc.


(5) Cf.

in

I,

Chron. Alt. loc.

de Sablone.

cit. p.
cit.

p.

23.

23:

86 4-

GIOVANNI DIACONO

Il8

nomina corum ignoramus

alii,

15

CO.

sed divina clemencia diu no-

inultum hoc prejterniittere scelus; in sancti Sixti

luit

com duobus

Gradonicus

Iohannes

festivitate

Stephanus de Sabulo,

natis,

Iohannes Labresella occisi sunt; Petrus quidem Candianus


Petrus Cletensius, Petrus

Flabianicus,

Petrum Equilegensem episcopum


diaconem

landum

Iohannem Gradensem

et

per 5

archi-

Dominicuni Massonem Constantinopolin ad exu-

et

destinati sunt; ceteri

namque,

cura Iohannis Gradonici nepote, seu

Veneciam remansit,
satus expiravit.

sceleris predicti conscii,

illorum,

id est Ursus Grugnarius, a

prelibatus

goum Sclavorum

omnes

tamen unus

valuerunt;

repperire

Stephanus Candianus

id est

apud Franciam damnati, redeundi aditum io

repulsi a patria, exilio

numquan

Dominicus Faletrus

et

demonio conqua-

Domma-

quidem Ursus dux adversus

W principem

cum

apud

qui

navali expcdictione propera-

sed cernente eo Veneticorum multitudinem proibuit pugnam,

vit,

pacem

Altinum

a duobus suis servitoribus apud

unum

ultimum; quod audiente dux


(3)

annis * *

autem

prefuit

ecclesia

aggiunge dopo

alii

5.

numqan

12.

Dommagoum

sopra

Deusddedus

22.

corr.

corr.
il

Lacuna

suspendere 20
episcopus

antedictus

7.

3.

16.

M
U

11.

et

pacem

17.

ha in margine

si

co-

corr. archidiaconem sopra ar-

aggiunge u

secondo u di Ursus sopra lettera abrasa.

in U.

Ma-

nomina corum ignoramus

apud sopra aput

Dommagoi

quod

corr. e di Cletensius sopra p col quale forse

minciava a scrivere la parola seguente petrus


io.

finivit

sancte Dei genetricis et virginis

nello spazio interlin.

iusta flumen,

illis

ecclesiae

Altinati

namque

corr. natis sopra natus

chidiaconum

ex

diem

interfectus,

in Torcellensi lacuna

vocatur, alterimi vero

permisit;

1.

re-

eo videlicet tempore Deusdedus Torcellensis episcopus

pedavit.

Silis

dux ad Venetiam

requisivit; deinde acceptis obsidibus

il

U corr.

noto

interlin.
14.

corr.

Deusdedus sopra

segno d'abbreviazione

della parola nota

(1) Cf. Chron. Alt. loc.

che agginge

cum

1$

cit.

p.

23,

Dimitrius Kalebrisino

Petro genero

op.

cit.

n.

2998), la quale conferma

le scorrerie' dei

marini latrunculi

sudditi di lui.

Sclavorum z=:Chroatorum;
Domagoi ricordato anche nella let-

ove

tera di Giovanni Vili

Senatore.

(2)

(Jaff,

(3) Cf.

Chron. Alt. loc.

la fine di

Teodato

cit.

p.

20,

attribuita a

CRONACA VENEZIANA.

119

riae,

quac vctustate pene consumpta manebat, a Marini

filiis

consolidata

est.

Hac denique tempestate Michael impcrator

cum suo

Basilius vero

flio

Constantino imperatores

citus

Sarracenorum

cosis

eosdem dimicaturos

iusta

Tarantum maneret.

Interea Baris civitas

ab W

gobardorum

Bandone eiusdeni

domni Lodovici

86-;

sunt.

tunc navibus

belli-

victores reversi sunt.

Francorum

regis

et

e.

Lon-

civitatis gastaldio

agente, Sarracenorum gens

per annos circiter triginta tenuerunt.

trigesimo primo anno, di-

vibus olim intulerat ^\

qua die sancte Dei

15 b

febbraio 871.

capta est; quarn videlicet civitatem,

exercitu

vina favente gratia, reddita est

15

effecti

23 settembre

est.

curnque diu inter sese decertantes

adivit,

Sarraceni superati cecidissent, Venetici

io

interfectus

diebus Ursoni Veneticorum duci nunciatum est quod exer-

Is

Patricii (0

capta est

genitricis

quam

impietas

illis

cristianis

autem quarto nonas

a. 8 4 i-8 7

i.

ci-

februarias,

Mariae purificano cele-

et virginis

bratur.

Sequenti vero anno mense madii item Sarraceni, a Creta in-

quasdam Dalmaciarurn urbes depopulati

egredientes,

sula

urbem W

pariterque etiam Braciensem eiusdem provincie

3.

ha dopo

lacuna per

est

vero nello spazio interlin.


9.

l'abrasione

6.

Ludovici

Pertx.

genitricis sopra genetricis

Pertx. omette et

logoro che

spazio

ma

(1) Cf. la cit.


di

la frase

mia dissertaz. al n. 28.


Maria Formosa a

S.

Chron.

chemperto,
quali

Pando

s.

Benedicti, loc. cit.

loc. cit.
il

nome

p.

pertinentia,

15.

aggiunge eiusdem

provincie

dopo urbem, ove fu abrasa

nello
lasci

urbem

loc. cit. p.

loc.

Catalogo

corr.

578; Ann.
481-485; il
dei conti di Capua

none, Chron.
Bertiniani,

appare piuttosto sbiadito

cit.

in Script, rer. Lang.

pp.

et

It.

p.

498

il

Script. Ili, 467-561; Costant. Porfirogenito, D Ihematihus, II, 62

I,

Hist. et vita, de rebus gestis Basilii, e.

Gio. Diacono, Vita d'Atanasio, ed. Capasso, nei Mon. ad Neap.


hist.

testo

240, cap. 16,

(3) Cf.

ducatus

17. In

ab innanzi exer-

di

gastaldione

Chron. Salernitanum in Mon. Germ.hist.

di

del gastaldo

o Pandone

scritto

aggiunge se interini, a se

Er-

e YHist. Langoh.

pp. 471, 472.

leggibile nella lacuna susseguente a

breve distanza dal palazzo ducale.


(2) Cf.

11.

19.

era scritta nel

eiusdem pr che

di se in

La chiesa

Pertx, omette a

abraso.

interlin.,

traccia

nelle

7.

invase-

dopo Basilius fu

laonde

dopo civitas ha lacuna per abrasione di a che ripete nella forma

citu nello spazio interlin.

di et,

Pert\ iuxta

sunt,

218; Regi-

De adm.
(4)

itnp.

ed.

cit.

e.

39.

Brazza nell'isola omonima.

5 3;

Maggio 872.

GIOVANNI DIACONO

120

quod cum domno Urso duci denunciatimi

runt;

cum quattuordecim hominibus

naviculam

parvam

foret,

ad Istriam usque desti-

nare sub festinacione studuit, quatenus Sarraceni ne forte Veneciam


petere

qui

deberent.

eorum

vel qualis

vellent,

cum

Gradensi de

fortitudo subsisteret explorare


civitate Istriani perituri exissent,

predones Sciavi, qui in portu Silvoclis CO reclusi latitabant, supra

eandem naviculam

velociter irruerunt; ubi

cum

uterque pars for-

dimicaret multique Sclavorum percussi defcerent, novissime

titer

vero capta Veneticorum ab eisdem Sclavis navicula, omnes Venequi intus erant, occisi sunt.

rici,

quas diximus devastatis,

cum

autem Sarraceni, urbibus io

predicti

inestimabili preda ad propri am sunt

reversi.

Eodem

dum Lodovicus

vero tempore

imperator adhuc apud

Beneventum commoraretur exercitusque

quam

obsideret,
13 agosto 871 (2).

Sarraceni captam detinebant,

facile

hoc nefas

quod

ultra in regione

perficere

non

valeret,

eadem nec

16

cenos,

5.

6.

ipse, nisi rogatus, veniret,

undecimque milia ex

de

margine

corr.

cum

II.

corr.

interlin.

predones

abrasione d'una parola


in

innanzi a

interlin.

innanzi

cum

aggressus, 20

ad Italiani

xvi

Salvori.

sopra frase abrasa.

16.

7.

cum

?).

Pertz

Silvodis

corr. ubi sopra ibi

7-8.

utreque partes fortiter dimicarent

aggiunge

interlin.

a molitus

19.

Beneventum sopra Benevento

(1) Pertz

interpret

ma

la

dal

Dandolo

forma

Silvoclis

Silvodis ,

usata anche

s'avvicina pi al

nome

moderno di quel luogo. Ora infatti si


chiama Salvore e sta di fronte a Pi-

come risulta dal v. 526 del poema di


Castellano da Bassano, Venetianae
pacis intr ecchsiam

Grado

dall' altra

Adriatica.

Salboie,

Nel

sec.

parte della costa

xiv

si

stino,

(2)
cf.

chiamava

Salbloie , Salblore,

et

impellimi, test

edito dall'Hortis ntlYArcheografo

rano all'entrata della rada e dirimpetto


a

Sarra-

U corr. petituri su petitur..


U ha dopo Sciavi lacuna per

civitate

a Sciavi

uterque pars fortiter dimicaret sopra

corr.

rediret,

eis occidit et sic

che cominciava per p (predones

di carattere de Isec.

cum

nec

^).

aggiunge

aggiunge

constrinxit

||

fortiter debellavit

reversus est

eum

sacramento

(3)
p.

XV, gennaio-giugno
Per

la

data

Mhlbacher,
Cf.

493;

Ann.

op.

trie-

1889.

della

congiura

cit. p.

467.

Bertiniani, \cz.

Reginone,

15

cum

sed

est;

Terracinam Campanie -manebant,

qui apud

Longo-

Adelchisi

bardorum princeps imperatorem extinguere mollitus

exercitum mitteret; deinde ad Beneventum


c.

Taranti civitatem

eius

Chron.

loc.

cit.
cit.

CRONACA VENEZIANA.
Hac dcnique tempestate mortilo
densem ecclesiam annis
loco

hic

peritus.
5

elcctus

eius

rcxerat * *

dum

domnus Petrus diaconus

culmen ascendit

(2)

obiit.

Apud Torcellum quidem mortuo Senatore


io

sede

annis

Dominicus abbas

monachus

sancti

Illarii,

gubernavit,

quem dum

ea

in

fuerat

crimine

inposito

postmodum aliquamdiu mo-

contra ducis decretum Petrus egregius pa-

triarcha sub anathematis vinculo coartaret,

15

h\ qui olim

egressus, pr

veretro sibi absiso, apud Spoletum


ratus est.

I2 agosto 8?s

episcopo, qui Al-

subrogatus est

Altinatis monasterii
et inde

in-

( x ).

Lodovicus pius imperator tunc Verone

ecclesiam

artis

tandem precibus reductus,

eligeretur ad Italiani confugit, sed

tinatis

in

honoris se indignimi iudicaret, priusquam

tanti

vitus ad pontificati

Vitale patriarcha, qui Gra-

sanctitate prccipuus, gramatice

vir

est,

121

eiusdem ducis amissa

gratia egressus Istriensem peciit provinciam.

Circa hec tempora Sarraceni advenientes, Gradensem

urbem

capere conati sunt; sed civibus fortiter decertantibus, Sarracenorum


impietas

non

tamen cum duobus predictam urbem

prevaluit.

domnoUrso duci, qui instanter


eosdem cum navali exercitu misit.

diebus obsedissent, denunciatum est

20 Iohannem filium suum adversus

quod dum Sarraceni


urbe,
2.

Cumaclensem
Lacuna

in

(*)

villarn

M annis

UV;

corr. invitus sopra invictus

6.

depopulati sunt.

ma

rexerat 18,

18

di

mano pi

U cor r.

Pert^ pontificale

recente.

culmen sopra

V.

U corr.
12.

Spoletum sopra Spoleto

9.

13.

14-15. eiusdem ducis amissa gratia]

Manca

la

ha ad ponti-

aggiunge ea sede nello spazio interlin.

scrittura abrasa.

breve parola abrasa (ibi?)

5.

culmen ascendit sopra frase

abrasa pi breve, tanto che dit finale fu scritto nello spazio interlin.
ficati

ab

protinus recedentes

sorte investigarent,

lacuna in

in sopra

corr.

corr. contra ducis decretum sopra frase abrasa.

aggiunto in

U nello

spazio interlin.

ai.

corr.

b di ab sopra due lettere abrase.

pp. 583, 584;

C ap u a

loc.

nasio di Gio.

Catal.
cit.

p.

499; Vita ' Alaed. Capasso,

Slemitanum ,\oc.

527; Costant. Porfirogenito,

De adm.

imp. ed.

cit.

Cio in

p.

cit.

p.

17;

15.

finibus Bresiana se-

Cron. vene\. ant.

condo
gamo,

la

cronaca

di

Andrea da Ber-

loc. cit. p. 229, cap. 18, testimo-

nio oculare.
(3) Cf. Chron. Alt. loc. cit. p. 20.
(4) Cio del monastero di S. Ste-

fano d'Aitino.

cap. 29.

(1) Cf. Chron. Alt. loc.

Cron. de sing. patr.


(2)

conti di

Diacono,

pp. 219, 220; Chron.


cit. p.

de'

par.

I,

(5)

gamo,

p.

Cf. Filiasi, op.

cit.

VI,

206.

Comacchio.
Hist. loc.

cit.

Andrea da Berp.

229, cap. 18:


8*

Luglio 8 75

GIOVANNI DIACONO

122

Domnus
tum

vero Petrus patriarcha,

adveniens, apud sancti Iuliani

ospitatus, ibi per

Gradensi urbe, Rivoal-

relieta

patrimonii CO ecclesiam

sui

integrum annum commoratus

tamen

est;

perfe-

ctam cum duce pacem propter Torcellensern ellectum minime

tandem patriarcha duci

habebat.

de Venecia
a. 876.

Romamque

exivit,

non

resistere

adire

valens,

occulte

quem domnus
anno secum morari eum

disposuit;

papa Iohannes devote suscipiens, integro


coegit.

Eo tempore domnus Ursus dux Iohannem

16 b

dignitate sibi consortem fecit

(2

).

suum

filium

[|

tunc Sclavorum pessime gentes

nova

Civitas

to\ Sipiares

devastaverunt, id est Umacus,

ibidem

urbes

quattuor videlicet

atque Ruinius

(4)

deinde nunciatum

(*).

domno Urso duci quod Gradensem ad urbem vellent


cum triginta navibus ad predictam civitatem venit; inde
est

eosdem Sclavos

siens Istriani, audacter super

eosdem cede

2.

dopo

ibi

ma

parole,

di que,

La

chiesa

di

S.

7.

il

(busta

carta

ducale

1247, marzo

a Venezia)

I,

del

copia

dopo ecclesiam ha un'abrarimaste

interlin.

tracce

innanzi

ibi

leggibili.

aggiungeva

Giuliano sta a
febbraio

prima

eum

Pert\ omette

901

autentica del

23, nell'Arch. di Stato


si

inruens, in tantum

che spiegherebbe l'aggiunta della frase commoratus

breve distanza dal palazzo ducale.


(2) Nella

sono

lettere

nello spazio

Deinde in mense iulii (cio un mese


prima della morte di Lodovico II)
Sarracini venerunt et civitate Cummaclo igne cremaverunt .
(1)

pertran-

innanzi per ha en, residuo d'una parola abrasa,

un'altra abrasione, forse di resedit,


est nello spazio interlin.

transire;

illorum evadens, patriam valuit

di pochissime

solo

ha l'abrasione

forse est che fu abraso.

nemo

prostravit ut

aggiunge sui patrimonii nello spazio interlin.

sione di molte

io

Dalmacianorum Ystriensem provinciam depredare ceperunt;

et

3.

in

ricorda una conces-

sionem et defensionem quam iam


bene memoratus Ursus dux cum
Iohane filio suo cum episcopis
et iudicibus et populoVenecie fecit;
e tra le firme del patto con Gualperto
patriarca d'Aquileia (cf. Cipolla, op.

84, n. 92)

cit. p.

si

legge

il

signum

manus Petri flii Ioannis ducis .


questa
(3) Umago, Citt nuova
prima dicevasi Aemonia , nome

che rimase
quella

alla chiesa episcopale di

citt.

(4) Sipar, citt

che sorgeva sulla

costa occidentale presso

Umago;

se-

condo Pertz, Cervere, ma questa al


sud di Citt nuova. Kandler, Mem.
vicende della S. Chiesa Tergestina,

delle

attesta

Umago

che' Sipar
e

era

una sola borgata, come


da tracce
(5)

prossima ad

formava con questa quasi


visibili.

Rovigno.

si

riconosce

15

CRONACA VENEZIANA.
quoniam

reverti;

hisdern princeps

123

victoriam

celitus

consecutus,

Sclavos, quos in hoc certamine ceperat, liberos dimisit, ecclesia-

rumque

res,

quae sublatac

cum

sicque triumphali
5

quod

in prelibata provincia fuerant, restituit,

inter Sclavos et Veneticos

Eodeni tempore Saudan

iam dudum

rensi urbe

olim fuerat, disruptum

est.

Sarracenorum princeps, qui

Va-

in

ad tempus istud carcere

captus usque

Longobardorum duce dimissus,

trusus manebat, ad Aldegisi

rum

hoc fedus

gloria palatium rcddiit; et propter

Tarantum

post aliquantum tempus

ite-

multaque postea

reddiit,

io cristianis mala induxit.

Dehinc mort-uo Domogoi Sclavorum


Ursus dux

diam

iniit;

Iohannes suus

et

cum

filius

pessimo duce, domnus

(2)

Sclavis

pacem

concor-

et

tamen adversus Narrentanos, cum quibus iurgium

habebat, exercitum misit.

Hac tempestate Dominicus

15

sedem annis

qui Olivolensem

archidiaconus Marini Patricii

siquidem

Petrus

Olivolensis episcopus mortuus est,


*

domnus Iohannes

* gubernavit.

in loco eius ordinatus est^.

filius

patriarcha,

Romae

qui

cum

una

fuerat,

Iohanne papa (4) Ravennani adveniens, ibique septuaginta episcopo20 rum sinodo congregata

duos episcopos Venetiae, id

(s),

est

Petrum

Leonem Caprulensem, et eos, qui erant in eadem


provincia electos 6 ), ad eundem concilium convocavit, ut contentionis causam inter Ursonem ducem et patriarcham diligentissime
Equilensem

et

6.

Dehinc
16. In

eodem] Pert\ eo

per

manca non

Anche

solo

nome

qui

il

il

numerale,

e.

ma

proprio di persona l'appel-

L'Amari, op.

Saudan

cit. I,

sul-

436, molto

a proposito osserva che a suo parere


il

passo

tano

si

riferisce a

non

a quello

fatto prigioniero

Bari.

Cf. Chron.

cit.

sul-

che era stato

nell'espugnazione di
s.

Benedirti, loc. cit.

Erchempekto,

Hist.

pp. 245-249, coi

nomi

PP- 475-477 e d

Langoh. loc.

un nuovo

n.

ab Adelgisi
12.

In

il

periodo

corr. Ursus sopra

anche la rispettiva lacuna.

ai.

Urso

U corr.

$ia Equilensem

cronista interpreta

lativo della dignit:

tano.

misit e scritto con inchiostro pi chiaro.

UV

Equilensem sopra Equilegensem

(1)

M Pert^

8.

Seodan , Saugdan .
Croatorum.
(2) Sclavorum

(3) Cf. Chron. Alt. p. 22.


(4) Cf. Jaff,

op.

cit.

nn. 3067-

3071, 3100, 3101, 3108, e la


dissertaz. al n.

(5)

op.

Per

cit.

cit.

mia

11.

gli atti del

sinodo

cf.

Mansi,

XVII, 337.

(6) Quelli di
e Olivolo.

Malamocco, Eraclea

Agosto 877.

GIOVANNI DIACONO

124

17

determinaret.

dum

episcopi

cum

iam

electis tarde et expleta

Ravennani venirent, communione

sinodo

tamen

sed

||

papa

duce

privati,

interpellante soluti sunt.

quem dudum IohanPapiam adveniens, regnum invasit;

Circa hec tempora Carolus Francorum rex,


settembre 877.

nes papa regem

ad

quem papa

patriarcha

Parmam

Italie unxerat,

profectus digno honore susceptus

Boloniam veniens, aliquamdiu

diebus Carlemannus Baiovarorum rex


gressus Italiani,
6 ottobre 877.

ehm cum

commoratus, rursus

ibi

domni papae amore Papiam

ac deinde

adiit

Carolum

effugavit;

magno cum

triarcham Papi reliquit; qui

exercitu in-

qui videlicet Carolus Fran-

reversus est(

ibi aliquantis

Tarvisium veniens, a Landone


sima venera cione susceptus

ipsius

est.

ubi

);

isdem egregius

pontifex

aliquantis diebus

palacio

Dominicus presbyter Torcellensis

est.

diebus manens, dehinc

episcopo dignis-

civitatis

cum

legatis inter

Veneciam repedavit

in

io

Petrum vero pa-

ipsum

predictum ducem euntibus tandem pax pristina consolidata

lante

his

petiit.

petere vellet, infrmitate detentus, in via mortuus

domnus quidem papa Romani

Petrus vero

est.

et

15

esset,

duce interpel-

ea vero

mansit,

et

ecclesie electus, pr

ratione ut

quo

inter

eos discordia fuerat, diebus Petri patriarche episcopali consecra- 2 o


tione careret, in

episcopii

tamen domo manens, fruendi rebus

ipsius ecclesie licenciam haberet; qui post

tiam aput condictum pontificem repperiret,


ecclesia ad

17 b

convivium

invitavit.

paucos dies

eum

deinde ad Gradensem

6.

Iohan- 25

et

Rivoaltum adveniens,

non diu

id est
||

urbem

Leonem Metamaucensem, et Iohannem


Petrus vero patriarcha post paucum tempus ad

Olivolensem,

Civitatis nove.

gra-

in Torcellensi

patriarcha reversus,tres electos episcopos consecravit,

nem

cum

in sancti Iuliani basilica ospitatus est; qui

corporis sospitatem gerens, molestia preventus, in

corr. ad sopra a

giunge p interim, a reperiret

13.

26.

eadem

U corr. reliquit sopra reliquid


23. U agU aggiunge u interlin. a Metamacensem
27. U

aggiunge ad interlin.

Ann. Fuldenses di Rodolfo,


877, in Mon. Germ. hist. Script. I,
391; Ann. Bertiniani, loc. cit. pp. 498,
503 Reginone, Chron. loc. cit. p. 589
(1) Cf.

all'a.

Ann.

Vcdastini

Script. II, 196;

in

Mon. Germ.

hist.

Andrea da Bergamo,

Hist. loc. cit. p. 230.

CRONACA VENEZIANA.

Gradensem ecclesiam

non plus

cuius corpus

extitit;

ad Gradensem urbem

tici

ecclesiam in atrio

autem

annis quattuor et mensibus sex; fuit

statura decens et aspectu pulcher,

annorum

gubernavit autem

anima migravit ad gloriam.

ecclesia sancta eius

ginta

125

quam

aetatis

maximo cum honore VeneEuphemie

deportantes, ante sanctae

Gradensem

post hunc vero ad

sepellierunt.

quadra-

gubernandam ecclesiam Victor presbyter

sancti Silvestri basilice

successit (0.

His diebus Sedesclavus W, Tibimiri

ex progenie, imperiali

Scavorum ducatum

io fultus presidio Constantinopolim veniens,

Domogor

ripuit filiosque

Eo

^ efFectus,

nunciis protospatharius

suamque
15

in

filio

coniugium

Ursi ducis

ptum

est,

ducis Bolonie

Iohannia siquidem abbatissa, domni

tradidit.

sancti Zacharie

filia,

inter-

donis amplissimis ditatus

nomine Feliciam, Rodoaldo Iohannis

filiam,

ar-

exilio trusit.

tempore domnus Ursus dux ab imperialibus

videlicet

monasterium, iam pene consum-

vetustate, a fundamentis recreare studuit.

Tunc

Victor electus patriarcha octavo kalendas februarii conse-

Dominicum Torcellensem electum, contra vo20 luntatem consecravit, quoniam in suae electionis die sacramento a
cratus est; qui etiam

1.

6.

ha prima di sancta una lacuna per abrasione.

ha dopo sepellierunt una lacuna per l'abrasione

manente del rigo

nel principio del seguente,

mediata relazione logica

ma

5.

di

essendo

aggiunge ad interlin.

molte parole nella parte

ri*

periodo successivo in im-

il

grammaticale con quello che precede

la lacuna,

cos si

pu

credere che l'abrasione sia derivata da qualche errore materiale di trascrizione che per
essa
(il

venne

tolto.

io.

per d'un perveniens?).

dimentic talvolta
13.

di

15.

ha innanzi a veniens l'abrasione d'una lettera discendente

La vera

correggere

ha dopo efFectus

Felicitatem

legione

la

parola

Sclavorum come
aggiungendo

lacuna per abrasione di et


corr.

M;

in

il

ri.

14.

Pert^

Domogoi

corr. Feliciam

Pert% Iohanna

coniugium sopra coniugio

U si

copista di

sopra
17.

ha dopo fundamentis una lacuna per abrasione d'una parola.

(1)

a. 878.

Cf.

Chron.

Alt. p.

Cron.

17;

de sing. patr. p. 15.

(2) Racki, op.

cit.

doc. 2:

Sedesclavo corniti Sclavorum

Chroatorum

) nell'879.

Tir-

pimirus dux Chroatorum

doc. 4

(=

Cf. Jaff,

Giovanni Vili

una

Jaff, op.

cf.

op.cit.nn. 3248, 3259.

gli scrisse

(3) Patto

lettera
cit.

n.

il

6 maggio 879

3250.

con Gualperto patriarca

d'Aquileia del genn. 880, in Ughelli,


op.

cit.

n. 92):

V, 41 (Cipolla, op.

Ursus

thospatarius et

cit. p.

imperialis

84,

pro-

Veneticorum dux.

gennaio 878.

GIOVANNI DIACONO

126

principe constrictus est, ut qualem ipse


consecraret.

ille

tamen

dixit

ad hunc accedis honorem,


absciderit, deiciatur a
e.

i8a

quia

tibi ipse

an nescis ubi

clero

electum dirigeret, talem

sibi patriarcha:

ve

me

verendam amputare minime

quia temere

semetipsum

hoc facere credas,


rationem [|reddas; 5

peniteas,

nisi

tibi!

dicitur: siquis

et ut coacte

hoc honore,

in die iudicii pr

illi

pepercisti.

Circa haec tempora mensis madii die vigesimo secundo san-

22 maggio 878.

guis de nubibus pluit; tunc Iohannes Olivolensis ecclesie presul


obiit, qui

predictam ecclesiam annis gubernaverat * *

rentius presbyter ad hanc


21

quem Lau-

est CO.

io

His diebus quidam Sclavus, nomine Brenamir, interfecto Se-

innanzi
il

sedem regendam secutus

maggio 879.

descavo

(2

\ ipsius ducatum usurpavit.

Domnus quidem Ursus

dux, efflagitante Basilio imperatore, eo

tempore duodecim campanas Constantinopolim misit; quas imperator in ecclesia noviter ab eo constructa posuit, et ex tempore
a. 881.

ilio

mortuo vero hac tempe-

Greci campanas habere ceperunt.

domno Urso

state

duce, dignitas in Iohanne suo

autem predictus Ursus multe

fuit

sapientie

ipse aput Civitatem

torque pacis.

15

et

fllio

remansit.

ama-

pietatis vir

novam Eraclianam palacium

construere fecit; temporibus cuius in Rivoalto etiam paludes cui- 20


tandi

homines licenciam habuerunt

namque que Dorsumdurum

orientem; insulam
6.

Perti

ipsi

domos

et

9.

edificandi contra

vocatur^), consu-

ha una breve lacuna per abrasione del numerale f.xx.

?).

22. Perti insula

(1) Cf. Chron. Alt. loc.

cit. p.

dalla pesca,

22.

Racki, op. cit. docc. 5, 6, 9,


corniti ,
11, 189: Branimiro
Branimiri
tenne il governo tra gli
(2)

anni 879-888.

una

lettera

Giovanni VIII

scrisse

Branimir in data del

7 giugno 879 (cfjAFF, op. cit. n. 3259),


dalia quale si rileva che anche prima
del 21 maggio era da qualche tempo
a

capo

Giovanni VIII
anche nel novembre 881.

di quello Stato.

gli scrisse

Cf. Jaff, op.


(3)

cit.

Dorsoduro

da uomini

di infima condizione,

che traevano

mezzi

dalla

di

sussistenza

come afferma

il

Dan-

L'isola fu considerata
Rialto, e nella

colo

xn

come

parte di

seconda met del

divenne uno dei suoi

che in quel tempo furono

istituiti; la

sua popolazione continu nel suo


di vita e

nei suoi

se-

sestieri,

modo

obblighi verso lo

Stato, ed era sotto l'autorit d'un ga-

n. 3359.

fu abitata

e,

dolo, appartenevano agli excusati


ducatus , cio ad una classe di abitatori che avea determinati e speciali
obblighi verso il doge e lo Stato,

caccia

staldo,

come

che

legge nell'elenco

si

regalie del

risulta dal

seguente passo
ufficiale delle

doge, aggiunto alla pr-

CRONACA VENEZIANA.
lente

composita

ilio,

annis

gubernavit autem predictum honorem

fuerat.

mortuus

et

et .vii.

.x.

127

est ac sepultus

Xacharie

sancti

in

monasterio.

Iohannes vero dux CO Cumaclensem comitatum ex Romani pon5

tificis

largitate adquirere cupiens,

mani

direxit; qui

comes super eum


captus

dum Ravennani

adiret,

Marinus Comaclensium

viros armatos misit, et ibi vulneratus in crure,

tunc predictus comes ne hanc iniuriam requireret,

est.

eum

sacramento
lo neciam,

Badovarium suum fratrem Ro-

statini

atque dimisit; set reversus ad Ve-

constrinxit

vitam

propter

finivit.

quam causam domnus

Iohannes dux navali exercitu Cumaclensem castrimi properans,

eiusdemque populum

iudicibus, ad palacium reddiit, et

velie
I

vennates depredari

mense

iulio

facule visa est pertransisse, que

post cuius transitum visum

modum

morte

ulciscenda Ra-

totum pene
hominibus

est

quod celum apertum

modum

de oriente in

stella

sonitum portarum eum aperiuntur

pterea dicebant

fratris

iussit.

Circa hoc tempora

15

secundum suum

ordinatis ibi

atquisivit, et

mundum

celum audisse in

in
et

illuminavit.

clauduntur; et protunc Victor

esset et clausum.

20 patriarcha ex hac luce migravit, qui Gradensem gubernaverat ecclesiali!

annis

decem

femie,

quem

successit Georgius

anno uno

et

Domnus
6.

giunge

successit ecclesiam.

7.

U corr.

9.

del

1253 (Arch. di Stato in


Venezia, codice ex Brera 277, col ti-

Promission,

e.

excusatorum

de Mendiculis

13B):

ga-

sancti Nicolai

(cio di

hunc

vixit.

8.

U ag-

ciaco comprovato dal patto di

Man-

cervalos .mmcccc. per annum,

dantur iudicibus de proprio

ducato di Giovanni

qui

II Parti-

aggiunge ad interim.

tova del 18 maggio 883 (cf. Cipolla,


op. cit. p. 54, n. 97) seguito tra quel
principe e Carlo

Grosso

il

Storia documentata di

Dorsoduro)

(1)

uno

quam

plus

in crure sopra frase abrasa.

Pert^ sed

17 febbraio

Il

non

siquidem Iohannes dux, corporis infirmitate detentus,

interim, a requireet

staldione

frater ipsius, qui

regendam

missione ducale di Ranier Zeno

tolo

(2)

et diebus viginti et

Perti Cumaclensium
r

sepultusque est in atrio sanctae Eu-

mensibus sex

Vitalis iunior ad

25

et octo,

(2) Cf.

Chron. Alt.

de sing. patr. p.
di

Gregorius

15,

Romanin,

Venezia,
p.

18,

ove ha

I,

e
il

363.

Cron.

nome

probabilmente

errore di trascrizione.

per

18B

GIOVANNI DIACONO

128

Petrum minimum suum fratrem, populo adclamante, successorem


sibi elegit;

quem

cum

postea,

voluit; ipse vero infirmitate correptus,

non diu

Badovarium fratrem

expiravit, sepultusque fuit iuxta predictum

suum;

non

annorum quam

quinque

do- 5
vero Iohannes dux sanctorum Cornelii et Cipriani ecclesiam

mnus

qui

plus

viginti

fuerat.

Vinea contra nominatur CO edificare

a fundamentis in loco qui


a. 886.

eum consortem
cum fratre manens,

convaleret, habere

tunc imperator Basilius migravit ab hac luce,

fecit.

prelibatus

Iohannes dux alterum germanum suum, Ursum nomine,


sortem

fecit;

id est

filios,

dum

siquidem domnus Ursus dux,

Iohannem, Badovarium, Ursum

Veneciarum fuerant

omnes

domos

penetrarent.

ducem

nu'eret, Venetici
c.

19 a

17 aprile 88 7 .

gnomento Candianum,
mensis

sibi

infra

domum

successorem constituens, ad

sibi

eiusque germano

vos

in

exercitum misit; qui

confestim

esset,

clementer ad palatium
contradidit,

ei

reversus

hostiliter est

20

est.

contra Narrentanos Sca-

cum

sine

reversus

erTectu

cum duodecim navibus mense augusto


egressus, et ad montem Scavorum perve-

corr. adclamante sopra frase abrasa.

d'una parola (et?)

aggiunge

dopo ipse

corr. haberet sopra habe...

role abrase.

13.

Veneticorum

20.

sopra ducato

(1)

eumque

cum donino Iohanne duce

3.

ha prima

interlin. vero

io.

frase abrasa che terminava per or; forse eravi per errore ripetuto

videlicet, co-

tunc per semetipsum

mare

1.

satis honorifce egit.

septima defcima die

domum suam

Suscepto itaque ducatu, Petrus dux

ducatum ren-

Petrum

ipsius,

quem domnus Iohannes dux

aprilis;

cum domnus

frater eius

consti tuerunt,

tantum ut

in

deinde

convocans, spatam fustemque ac sellam

Agosto 887.

eodem vero tem-

finibus

Iohannes dux adhuc infirmitate detentus,

io

Petrum, omnes

pore aque diluvii in


ecclesias sive

con-

quattuor haberet

et

ducatus dignitate, preter Badovarium, claruerunt.

sibi

corr.

Gloria, op.

unam

omnes

corr.

dum

sopra

seguente quattuor

claruerunt

sopra molte pa-

Veneciarum sopra Vene... rum; forse prima leggevasi

aggiunge

tamaucensi

contra

cit.

a constituen

s interlin.

doc. n. 327:

ecclesiam posita in

U corr.

U
il

l'abrasione

21.

corr. ducatu

22. Pert%_ et contra

11-12.

di ipse

in loco qui dicitur

qua ecclesia

MeVinea

littore

est de iure

et possessione nostre ecclesie sancti

Marci, vocabulo autem eius sancti

Cipriani ;
al

quindi essa apparteneva

Palazzo come quella

di S.

Marco.

25

CRONACA VENEZIANA.

sed Sclavos

ex

illis

aliis

primum

resistentes

sibi

(l

cum

cxivit, licct

fugam

in

occidens, quinquc naves illorum, que

paucis,

multosquc

vcrtit,

ibi erant,

securibus

deniuni irruentibus Scavis, ibidem interfectus est curn

fregit; sed

qui vocatur Muculcs

in loco

niens

129

septem mense septembris

decimo;

die octavo

vero in-

ceter

colomes reversi sunt.

tenuit

autem ducatum idem Petrus dux

mensibus quinque;

autem

vir bellicosus et

amodum

fuit

io tenter

pultus est in

audax, sapiens et

officio; cuius

corpus Andreas tribunus,

ecclesiae.

atrio

norum quadraginta quinque.


Tunc domnus Iohannes

autem

fuit

statura rnediocris, an-

dux, quamvis adhuc infirmus, de-

precante populo, ad palatium rediit; sed diucius stare nolens,


15

centiam populo dedit ut constitueret

omnes

tunc

la-

sublatum, Gradensem urbem misit, ibique se-

Sclavis

887.

tantum frequentans ut nullo

largus; ccclesiam vero in

tempore divino careret

18 settembre

pariter eligerunt sibi

Dominici Tribuni

(*);

ducem quem

sibi

li-

vellet.

Petrum, nobilem virum, filium

qui videlicet Petrus natus fuerat de Agnella

A.

prima del maggio.

quem

neptia Petri superioris ducis,

mortuo itaque

interfectum.

ipso

ad monasterium

tempore

Vitale patriareba, qui

20 ecclesiam Gradensem gubernaverat annis tribus


quattuordecim,

diebusque

4.
1

corr.

demum

sopra frase abrasa.

U corr.

interlin. a Scavis

successit

sublatum sopra

7.
. . .

mensibus tribus

et

Dominicns

sibi

patriarcha.

Pert^ menses

latum

diximus

(3)

io.

U aggiunge

Perii infirmis

13.

16.

Perti

It.

Scr.

elegerunt

Secondo Vassilich, Due tributi


alle isole del Ouarnero, nell' Ar eh<eo grafo
(1)

Triestino, ser. II, voi. XI,

Mucules

319,

p.

giugno 1885,

corrisponde

Mucarus , villagricordato in documenti po-

Macarsca

gio vicino,

o a

(2) Interpreto

Tribuni per co-

mia

gnome;

cf.

n. 28.

patto seguito tra

gario
op.

cit.

nel

la cit.

maggio 888

p. 55, n.

dissertaz.
lui e

(cf.

al

Beren-

Cipolla,

103 colla inesatta in-

dicazione di Pietro Orseolo) dimostra


la

veracit

della

testimonianza

Cron. vene\. ant.

del

Rer.

nell' 888.

(3) Il monastero di S. Zaccaria,


a breve distanza dal palazzo ducale.
(4) Cf.

de

steriori al mille.

Il

Dandolo (Muratori,

XII, 192), che pone l'elezione di lui

sing.

Chron. Alt.
patr.

p.

15.

p.

18,

Cron m

Dal doc. del


Ve-

febbraio 901 (Arch. di Stato in

nezia, busta ducale I) risulta che Vitale era

sempre vivo

in quell'anno e

quindi a pi forte ragione anche

tempo
che

il

dell'

al

invasione degli Ungheri,

cronista rappresenta

steriore alla

morte

come po-

di quel patriarca.

GIOVANNI DIACONO

130

e.

19 b

domnus vero Iohannes dux rursum ad domum propriam

reddiit

ibique usque ad vite finem mansit.

Ungrornm pagana

Interea

a. 900.

et crudelissima

niens, incendiis et rapinis cuncta devastans

tudinem hominum

interficiens,

gens

Italiani ve-

maxirnamque multi-

nonnullos etiam captivos reser-

vavit; contra quos Berengarius rex direxit exercitum quindecim

milia

hominum,

set pauci

ex

eis

Ungri vero per-

reversi sunt.

transeuntes Tarvisium, Patavini, Brixiam ceterosque CO flnes, Pa-

montem Iob ), depopulantes cuncta; sed ad Venecias introgressi cum aequis adque
pelliciis navibus, primo Civitatem novam fugiente populo igne con-

piam

Mediolanum venerunt

et

(2

usque ad

et

io

cremaverunt, deinde Equilum, Finem (*\ Cloiam, Caputargelem in-

cenderunt litoraque maris

vocantur
turn

(5)

7.

et Pauli,

Petrus dux navali exercitu, Dei protectus

auxilio,

Ungros

predictos

Pert^ sed

e il

14.

Dandolo
corr.

(1) Cf.

( 6)

io. cuncta]

ma

M aggiunge
197

devastaverunt

Metamaucum sopra Metamauco

Reginone, Chron.

Liutprando

609

lib.

n, 9, in Mori. Germ.

loc.

Antapodosis,

hist.

Script. Ili,

bellicis

16.

Mons

cos

omette Cloiam

Pert\ tunc

Venezia

Ungheri nella

confermata dalla legge del

febbraio 901 (Arch. di


nezia, busta ducale

290.

forme

le

ri. pelliciis]
12.

(6) L'invasione degli

cit.

persecucio

cronista usa costantemente

il

namque hec

fuit

vertit.

Patavium,

in Rer. It. Scr. XII,

p.

fugam

in

M Pert\

8.

Patavini, Patavi

ingredi per loca que Albiola

sanctorum apostolorum Petri

in die passionis

domnus

verum etiam tem-

depopulaverunt.

Metamaucum

ptantes Rivoaltum et
29 giugno 900.

(*)

I,

Stato

Ve-

copia autentica

(3) Fine, probabilmente presso lesolo (Equilio).


Cf. Filiasi, op. cit.

del 1247) cne stabiliva il restauro del


monastero di S. Stefano d'Aitino;
il passo, ove si fa menzione di quell'avvenimento, molto scorretto, come

VI, par.

si

(2)

Iovis in

dei secc. ix e x;

II,

S.

il

altri

cronisti

Bernardo.

pp. 109-113.

(4) litora

che dividono

maris
la

Dum

laguna dal mare e si


la loro forma,

delissima gens

Sopra invece

si

nisset et

tal-

in

sot-

tilissime striscie di terra.

(5)

imminentibus nostris peccatis eru-

avendo una lunghezza notevole,


volta di pi miglia, mentre sono

nostris

plurimas

depre-

seu homicidia

multa

fecisset

devastaretque episcopales incendia,

immo

quadam

forse presso S. Stefano di Porto secco.

nos Petro

qui Albiola vocatur

fnibus

daciones atque inomnidia perpetras-

sent

legge adquen-

Ungrorum Italia vesuis quamque et

tam pr

Albiola sorgeva sul lido di Pelestrina,

contraddistinguono per

dam locum

rileva dalle parole seguenti

le altre isole

mensis ipsius (febbraio)

die

residenti in publico placito

Domino

protegente im-

15

CRONACA VENEZIANA.
in

Italia et

Venecia anno uno.

13

rex igitur Berengarius, ditta obsi-

dibus ac donis, predictos Ungros de Italia recedere fecit

quam ceperant.
Hac scilicet tempestate Dominicus

cum omni

preda

patriarcha migravit a seculo,

qui ecclesiam Gradensern rexerat annis

Laurencius successor

Rivoaltum

Leo imperator

sicque

mensibus

cuius

.xi.;

extitit CO.

domnus Petrus dux una cum

Circa hec vero tempora

vitatem aput

.vii. et

anno

edificare cepit

protospatharii

honorem

suis ci-

nono,

sui ducatus

pre- p r ma

sibi iniunxit 0).

dei febbr

io diete vero civitatis murus a capite rivuli de Castello 0) usque ad


ecclesiam sancte Marie, que de Iubianico

maximaque catena

dicitur,

extendebatur;

que uno capite

ferrea inibi composita erat,

que trans ripam posita

est,

coherebat, ob hoc videlicet ne ulla

navis penetrandi facultatem nisi dissoluta catena haberet.

autem iam dictus Petrus dux


mortuus

est sepultusque in sancti

bonitate honorifice rexit

Quein
2.

successit ad

M discedere

luta

16.

Zacharie monasterio

io. Perii castello

Venetiarum

aliis

qui

subter

adscripti

sunt pariterque primatibus et populo

malis, ecce Ioanici venit


abba monasterii sancti Stephani Al-

et cordis

dem

cum gemitu
damna eiusquomodo pos-

adveniens cepit

tinatis

dolore preferre

<;enobii sui

sessiones ipsius

et

depopulantes

et co-

Ioni pariter interfecti vel efugati ab

Ungris

(1) Cf. Chron. Alt. p. 18; Cron. de

(2)

de cuius

omette dicitur

15.

so-

con inchiostro pi chiaro.

(20 giugno 891), Pier Tribuno non

ha

il

che

titolo di protospatario,

documento

attribuito dal

del

gli

feb-

braio 901 citato nella nota 6 a

p. 130.

edizioni del patto con

Guido

Per
cf.

le

Cipolla, op.
(3)

nome

Interpreto

cit.

p.

55, n.

Castello

11 1.

per

il

proprio che l'isola d'Olivolo,

castrum Olivolense

tuttora con-

serva.
(4)

Le chiese

nigo e

Puna

S.

di

Gregorio

di fronte

Maria Zobesorgono quasi

S.

all'altra

poco lungi

dall'ingresso del Canal grande, cio

sing. patr.

11.
e

clesiae

hanc regendam dignitatem domnus Ursus,

terre nostre et conloquente de ec

et tribus, et

ducatum.

duce insimul cum domno Vitale


sancissimo patriarcha et cunctis

episcopis

(s)

aggiunge Petrus interim,

periali protospatario et

in ducatu annis .xx.

vixit

non modice Venetici condoluerunt, quoniam plenus omni

funere

20

in

vero in sancti Gregorii ecclesie margine,

fine predicti muri, alio

15

(4)

p.

(5) Cf. Chron. Alt. loc.

16.

Nel patto con Guido

della via principale di Venezia.

re d' Italia

cit. p.

23.

e.

20 a

GIOVANNI DIACONO

132

mox ut dux

cognornento Particiacus (l) ; qui

est,suum filium,

efFectus

Petrum nomine, Constantinopolim ad Leonem imperatorem destinavit

quem

imperator

cum honore

ditatumque maximis donis ad propria redire permisit.

Fecit,

dum Chroatorum
vorum duce

qui

Michahele Scla-

fines rediens transire vellet, a

fraude deceptus, omnibusque bonis privatus, atque Vul-

garico regi, Simeoni

(2)

nomine,

pater perditum acriter dolens,

exilii

pena transmissus

minime

suum internuncium, Dominicum

per

suscipiens, protospatharium

quem

est.

acquirere quivit, interim

Metamaucensem

videlicet

chidiaconem, qui postea episcopus efFectus

suis

est,

donis

ar-

redi-

io

meret.

His autem diebus defuncto Leone imperatore, Constantinus

imperium adeptus

eius filius

est.

Ipso etiam tempore Laurentius patriarcha

Gradensem ecclesiam

hominem

rexerat annis .xn. mensibus .vini, diebus

patriarcha successit

(*).

Prelibatus itaque Ursus dux,

iam senex

dum ducatum

efFectus, terrena penitus parvi

habitum

in sancti Felicis

finivit.

Fuerat

monasterio

namque ingenio

(*)

annis gereret .xx.,

pendens coenobitalemque

devote suscipiens,

ibi

vitam 20

preclarus, sanctitate preditus, iu-

amator, elemosina dapsilis omnibusque bonis Fultus.

sticie

Post cuius discessum quidam nobilissimus Petrus, cognornento


Candianus, ducatum suscipiens, nihilominus sui decessoris exemplo

3.

U corr.

il

numero .xxiiii.

degli anni del

(i)

illum

8.

donec interim; donec nel margine.

dei giorni del vescovado di Lorenzo,

di

Orso

II

Particiaco

da alcuni documenti;

dal patto del 28 febbraio 975 seguto tra quel principe e Rodolfo re

p. e.

da quello del 27 febbraio 927


ch'egli fece con Ugo.
Cf. Cipolla,

d' Italia e

op.

cit.

(2)

protospatharium illum

come due righi pi

ducato di Orso, sembrano scritti sopra abrasione.

ducato

Il

confermato

protospatharium sopra protospatharium illum

M prothospatarium

pp. 63, 64, nn. 199, 202.

Cost. Porfirogenito, De

imp.ed. cit.cap. 32

15

quem Marinus

tumulatusque est in sancte Eufmie atrio;

.xxiiii.,

exivit, qui

Mix^X

&px uv

T(

il

.xx.

Prt^ Eufemiae

ZaXouy.wv e Suy-ewv

BouX^pcov pxwv.

(3) L'esistenza di Marino comprovata dal patto (13 marzo 944) di

Lupo

patriarca

Candiano'III.
op.

cit. p.

(4)
cidm.

In

16.

sotto

d'Aquileia con Pier

Per

il

patto

cf.

Cipolla,

89, n. 136.

Cio

presso

S. Felice, nelP isola di

diocesi di Torcello.

il

monastero

Ammiana,

di

nella

CRONACA VENEZIANA.
subditum

populum

sibi

tractare conatus est

133

ubi

dum Comaclcnsis

homines quosdam Veneticos temere comprehendissent,

insule

non

vero tanti dedecoris iniuriam

misso

ferens,

reliquos

Veneciam

utriusque sexus ad

interfciens,

tam

duxit, ibique

donec sese sue dicioni sacramentorum

detinuit,

exercitu,

illue

ipsorum castrum igne cornbussit, quosdamque illorum

ipse

diu ipsos

20 b

subderent,

fide

deinceps in omnibus obtemperarent.

et ut proprii sibi

His namque diebus quidam Olivolensis episcopus, Dominicus

nomine, defunctus

quem

est;

Petri Tribuni

sucecssit Petrus

fi-

lo lius CO,

suum dilectum

Antedictus vero Petrus Candianus dux

vocum

filium Constantinopolim ad

Romano inieffectus, cum maximis

Constantinum

peratores transmisit, a qui bus protospatharius

Veneciam

donis ad
15

tum

non

filii

W.

et

qui vero prelibatus dux post adven-

quam quinque annorum spacia vivens, ab hac


est.
quem successit Petrus Ursonis ducis filius,

plus

luce subtractus
is

retdiit

equi-

qui aput Vulgaricum

regem

fuerat exulatus.

Sane non absurdum videtur interponere quomodo predictus

Romano
1.

imperiale fastigium usurpavit

Pert\ Cumaclensis

ha interim,

di

Pert^ tribuni

9.

mano pi

b\

imperator,

silicet

Pert^ rediit

14.

.vm c xxxvii.

recente

Leo

16. successit]

innanzi a successit per denotare la

data, e Badoario innanzi a Petrus

(1) Cf. Chron. Alt. loc.

Mancano

cit. p.

24.

documenti le prove
(2)
che il figlio di Pier Candiano II, il
quale alcuni anni dopo fu eletto doge,
abbia avuto

il

nei

titolo

cospicuo di pr-

tospatario dagl' imperatori

Costantino.
op.

regesto

n.

1 5 3.

inesatto)

Il

docc. Cipolla,

per altro

89, nn. 136 (ove

cit. p.

il

Cf. per

Romano

137;

p. 91,

documenti non

silenzio dei

ha semplice valore negativo, perch

dogi solevano nelle leggi, e spesso

anche nei
ricordare
decorati

con

trattati
i

titoli

dagli imperatori

Siccome dal patto

mune

di

gli

altri

Stati,

dei quali erano stati

di

d'Oriente.

Venezia col co-

Giustinopoli,

del

14 gen-

naio 932

(per le

op.

89, n. 132), risulta

cit. p.

Candiano
Petrus

II

edd.

aveva

imperialis

cf.

Cipolla,
che Pier

quella

dignit:

protospatarius et

Veneticorum dux

gloriosus

credo che

il

cronista abbia

in quel particolare

ovvero che

si

sia

il

figlio

cos

confuso

col padre,

male espresso

rife-

rendo a quibus protospatharius

ef-

fectus al padre, e le parole seguenti:

cum maximis

donis ad

Veneciam

retdiit al figlio.

(3)

Cf.

cit.

III,

30,

35,

22-24.

Liutprando,

307-311,
37;

III,

lib.

111,

332-334,

op.

loc.

25, 26, 28,


lib.

v, 20,

a. 939

GIOVANNI DIACONO

134

dum

queni supra menioravimus,

solito

more navalern

exerciturn

eundem Romano, qui tunc delongarii ofprimum eductorem ipsius exercitus constituit.

in Sarracenos mitteret,
CO,

fungebatur

ficio

interea

mortuo Leone imperatore, Constantinus


imperium

electione

est adeptus, qui statim

mandans

legavit nuntios,

eius filius

omnium

Romano

suos de-

ad

una cum exercitu Constantinopolim

ut

quibus respondisse fertur se nulla ratione Constantino-

remearet.

polim rediturum, neque sue dicioni obtemperaturum,

maiorem

palacio
aliter,

Avitus dicitur

C3)

21

defferret penitus interdixit;

unde factum

est ut cives,

eundem

in palacio ut

inedia pene consumpti, imperiali Consilio

qui instanter

peratori in coniugio tradidit

a. 939-942.

uno

tum

suam

sibi

filiam

Constammo im-

tribusque suis

filiis,
||

15

id est

coronam impo-

palacio quinque simul imperatores manebant.

suit,

sicque in

nam
cum

Cristoforus, maior

Romano

filius,

non

diu vivens, imperium

20

vita perdidit.

His diebus mortuo Petto duce Badavano, qui rexerat ducatum


annis tribus, successit Petrus Candianus antedicti Petri ducis
Predicti

gnantes,
944-

io

alimoniam Constanti-

aliquis

Cristoforo, Stefano et Constantino, imperialem


a. 920.

in

verba operibus adimplens, civitatem que

ibique ne

adiit,

exposcerat receperunt.
C.

eum

consiliarium et quasi patrem CO coleret; sin vero

mox namque

promisit.

919.

nisi

procul dubio sese totis nisibus suo imperio repugnaturum

nopolim

namque quattuor

dum

imperatores, inter se animos repu-

monachum

effectum, aput insulas que Paonarie CO nun-

cupantur exilio damnaverunt.


ttato,

8.

Perti redditurum

22.

.viiii c xl.

animo sopra animos

Liutprando,

ni, 308,

r.

18.

selere pa-

aggiunge n interlin. a manebat

aggiunge innanzi a Petrus nello spazio interlin.

duario

(2)

hoc denique paterno

iterum qualiter predictum Constantinum perdere conati sunt

pi recente

(1)

suum cognatum
interdicentem Romano patrem, 25

Stefanus et Constantinus fratres

Constantinum occidere molirentur,


violenter

filius.

23. animos] cos

M animo
op. e loc.

19: SeXovfpYiv

Liutprando, op.

U per

cit. lib.
7r>.ott<;.

e loc.

cit. lib.

U per

in, 309,

r.

mano

corr.

scelere

15: pater vasilleos .

(3) Abido.
(4)

Le

M Ba-

della solita

influenza degli altri plurali ;

27. selere] cos

t?)C

li.

isole de' Principi.

CRONACA VENEZIANA.

135

antiqua etenim consuetudo in Constantinopolitano pa-

intimabo.

quo quisque imperator

lacio fuisse fertur,

milites

haberet, qui

illic

palatinas excubias sorte peragerent, quos colica lingua littorias CO

cumque

nominat.
5

simul

tres

ini peri

uni gubernarent,

unusquisque illorum in palacio huius conditionis proprios milites


habebat, quibus omnibus

cum quo quadam

rat.

tinus,

ad

clam

tali

mensam

quidam eunuchus, Gallus (^nomine, preeduo

die

convenirent

mox

quod predictus Gallus

vel de palacio turpiter eliniinarent,


sibi

favere possent, aditum interdi-

silicet

Constantinum imperare disposuerat,

mox

Gallus divina inspiratione

quos claudere promiserat,

sibi
||

illis

isdem vero

latere.

sibi

creditum

tino prodere studuit spoponditque ut

consilium Constan-

innuentibus Constan-

illorumque milites,

aperiret,

20 quibus aperire spoponderat, clauderet; quod factum


crastinum ad

mensam

quiunt:
25

fide

constanter vicem reddere cepit.

numquidnam,

cumque

est.

convenirent, et predicti fratres iniurias

cognato imponerent, certus Constantinus


iniuriis

sed Dei

libenter adimplere promisit.

hanc malignam conspiracionem noluit

in

illis

aditum exeundi panderet, qui eundem

Constantini vero militibus, ne

tini militibus,

simul solito

ut condictum indicium inagister ab

Constantinum vel extinguerent

providencia, qui illuni

dum

Galle,

Galli,

tunc

illatis

sibi

innuentes in-

illi

possumus habere aliquos

arrogante nostras queant vindicare iniurias?

qui in isto

at ille: potestis, in-

quit; et rapido cursu Constantini milites ad sui senioris auxilium

promovit; qui venientes

statini

runt, ac Constantini iussu

2.

sopra aperiret

14.

aperiret

auxilium sopra auxilio

24.
28. ac]

utrumque fratrem comprehende-

clerici

corr. fertur sopra refertur

giunge to interlin. a soli

3.

facti,

monachum,

ad patrem

littorias] cos

U;

MV

aggiunge Dei interim.

littoras

20.

U corr. possumus sopra posumus


U aggiunge e interlin. dopo a; il e

8.

ag-

corr. aperire
26.

corr.

era stato omtnesso

cominciando per e la parola seguente.

(1) Cio,

secondo

guardia imperiale, col

da quello dei

littori

lo

Zanetti,

nome
romani.

a. 94 s.

sermonibus cognatum Constan-

et duris

sentiret, propriis militibus

ceret;

Stefanus et Constan-

fratres, id est

ordine consiliati sunt, videlicet

10 tinum exasperarent,

15

tempore

ilio

(2) Diavolinos

la

derivato

di
lib.

Liutfrando,
v, 22.

nell' Antapodosis

loc. cit. lib. ni,

333,

e.

21 b

GIOVANNI DIACONO

136

quos

ipsi exiliaverant, detulerunt.

quern

nerete insultans ait


et pulchri

duistis,

et

unde

in

sunt

clerici delati

hac mei

cum

patre venientes cer-

solitudine

exilii

non pu-

sed qui patrem exiliare

quem

penani simul non sustinebitis, ut

exilii

tam devoti
contempsi-

habere consortem in honore, non habeatis consolatorem in 5

stis

dolore,

mox

vero per nuncios Constantinum

liter affatus est

mittas, quia

niecum

noli, queso,

quos

unum

filios

suum generum

uno

in

ta-

exilio esse per-

unum

palacium capere nequivit, neque

tunc Constantinus imperator alterum illorum, id est

exilium capiat.

Stefanum, ad insulam que Preconisum Wnuncupatur, alterum vero,

Constantinum, ad Sumatrapi

id est

quodam

c#

22

ratio coegit

nunc necesse

aliquid discedere;
a. 948.

insulam

io

iussit; qui

exiliari

parvum tempus

post

imperatoris milite capite est truncatus.

Imperatorum Grecorurn

eandem insulam

videlicet Constantinus aput

(2

quem

Petrus Candianus dux,


triginta et tres naves,

nos a nostrae

istoriae seriae

est illam ordine repetere.

igitur

15

prediximus, sexto sui ducatus anno

quas Veneti ci gumbarias nominant, contra

Narrentanos Sclavos misit, quibus Ursus Badovarius

Petrus

et

iterum namque

Rosolus prefuerunt, qui absque effectu reversi sunt.

totidem contra eos mittere studuit, quae, federe firmato, ad propria 2 o


redierunt.

Eo

tempore mortuo Petro Olivolensi episcopo, qui

videlicet

episcopatum

rexit annis

*,

Ursus

sibi successit

Antedictus quidem Petrus dux tres habuit


I.

mea

corr. di
3.

a una sillaba.
io.

mano

puduistis]

recentissima pater sopra patre

ha

12.

tre righi in

2.

quorum

filios k),

mei]

cos

Pert^

codd.

da una lacuna non abrasa corrispondente

timuistis sopra parola abrasa.

Perti Proconisum

truncatus

preceduto

17 duistis

Cs).

M timuistis

7.

M Pert\

aggiunge n interim, a Constatinus

permittere

13.

dopo

bianco coi quali finisce la pagina.

Padova, e colla scorta dei documenti dimostr che quarto figlio del

(1)

Proconneso.
(2) Samotracia.

ria di

(3) Cf. Chron. Alt. loc. cit. p. 25.


(4) I figli di Pier Candiano III fu-

doge fu Vitale, detto Ugo, conte di


Padova. Il doc. del divieto del traffico
degli schiavi del 960 farebbe anche
menzione d'un altro figlio del doge,
cio Stefano, che vi designato filii
secondo
boni Petri Candiani ducis

rono quattro, e non


rebbe
dipi.

il

Pad.

cronista;
sec.

il

tre, come vorGloria nel Cod.

xi-1183 (Introduz.

diede l'albero genealogico

dei

p.

lx)

Can-

diani nel sec. xi in relazione alla sto-

>j

il

testo del cod. Trev.

e.

76 b.

CRONACA VENEZIANA.

137

unum, nomine Petrum, populo suggerente consortem

eum

qui paterna monita flocci pendens, adversus

insincere teni-

adeo ut quadam die utrarumque parcium milites ad pugnam

ptavit,

peragendam
5

sibi elegit;

Rivoalto foro convenirent.

in

vetulo patri maior pars populi

infirmo

obtemperaret, fliumque

tandem pater misericordia motus, ne

vellet,

dum

sed

perdere

occidcre

illuni

et

ro-

gare caepit; tamen volens populo satisfacere, extra patriam illuni

deinde omnes tana episcopi

exire iussit.

omni populo,
io

in vita

quam

facta conspiratione, iuraverunt

nec post hobitum patris

eum ducem

autem

is

Georgio diacono

ilio

quodam presbitero, una cum duodecim propriis servis ad Hwidonem marchionem, Berengarii regis filium, pervenit.
qui eum devote suscipiens, patri Berengario regi presentavit; a
quo similiter cum honore susceptus, ut secum ad Spoletensem
Gregorio

et

15

quo numquam nec

haberent.

Petrus, qui patria pulsus fuerat, comitante

cum

cuncto clero

seu Camerini marchiani debellandam properaret invitatus

qui

est.

Ravennani

rediens, accepta a rege licentia de Veneticis vindicandi,

ubi cuiusdam relatione didicit septem Veneticorum naves in

adiit,

porto qui vocatur Primarius fore C03 quae negotiis honerate Fa-

20 nensem urbem

tum

profcisci disposuerant.

Ravennatum na-

sex

vibus adeptis, contra easdem hostiliter irruens, eas absque obstaculo

comprehendit, sicque Ravennani reversus

decem

Petrus dux, pater ipsius, qui

catum

post

quidem eiectionem

falli

septem annis

et
(

mortuus

interea

est.

non

plus

est

rexerat du-

||

quam duobus

25 mensibus et quattuordecim diebus vixisse fertur.

2.

fio

margine

in

occidere
13.

pendens con lacuna non abrasa corrispondente a una


a

occideret

fio

M Widonem

corr.

(1)

M flocipendens

ci

io.

6.

M vendicandis

17.

aggiunge d'altra mano

Perti vendicandi

19.

(i?)

aggiunge

a occidere

tra

Perti portu

di

is

21.

easdem sopra ea..dem

Porto

Primaro,

di

alle foci del

Il

Dandolo

spondenteha:

post

nel luogo corriflii

creationem
che fece ere-

(Rer. IL Sci: XII, 206),

il

dere al Gfrrer che

padre fosse so-

il

pravvissuto al figlio
Cron. vene\. ant,

dopo

l'elezione

ma, come
Simonsfeld
doge Andrea

di lui alla dignit ducale;

anche

Po.
(2)

ha abrasione d'una lettera

sillaba.

nella

fu dimostrato dal

sua dissertaz. sul

Dandolo,

il

cod. Marc. Lat. 400 del

cat. Zanetti

ha a

post

eiectionem

flii

e.

86 b in quel passo
.

La legge

del 960, che vietava a Venezia


9*

il

traf-

C.

22 B

GIOVANNI DIACONO

138

Anno

a. 959.
'

domini

igitur incarnationis

nostri Ihesu Cristi

nongen-

tesimo quinquagesimo nono omnis Veneticorum multitudo una

cum

episcopis et abbatibus convenere, et sacramenta oblivioni tra-

dentes,

cum

pene navibus preparatis Ravennani, ut su-

trecentis

pradictum Petrum in ducatus honorem restituerent, properarunt. 5


quem suscipientes cum tali apparatu ad palatium duxerunt, sacra-

mentorumque

fide

principem iterum recrearunt.

qui

non post

multimi tempus, nacta occasione, maritale thorum Iohaniae uxori

monachicam vestem

sue interdicens, in sancti Zacharie zoenobio


vi

eam

quem

recipere coegit; filium siquidem

ex ea habuit, Vi-

io

talem nomine, clericum devovens, Gradensem patriarcham post-

modum

promovit

fieri

Hwalderada
larumque

(2

(0.

deinde Hugonis marchionis sororem,

nomine, in coniugio

copiis prediisqe

milites de Italico

regno b\

maximis

cum

accepit, a

8.

Iohanice

U corr.

9.

13. Pert^ excepit

quibus defendere

fico degli schiavi, nell'edizione

rata da Tafel

Thomas ha

nempe

U corr.

et possidere pre-

tante audaciae fuisse

sancti sopra sancta


16.

aggiunge o interlineare

predia possed sopra predicta posset

procu-

ricordata dal Cipolla, op.

tra

n. 206, colla falsa data del

le

ego Petrus dux e


domino Petro duci Candiano e nel testo : Petro Deo auxiliante Venetiae duce cum domino

ancil-

dotalicii iure acceptis, exteros

diqta predia possed, acquirere studuit.

a zenobio

qua servorum

cit. p.

97,

giugno 983)

sottoscrizioni:

per la restituzione dei beni di Vitale;

pi sotto:

nella quietanza di Vitale (cod. Trev.

e.

Petro duce Candiano , il che conferm il Gfrrer nel suo errore. Ma


le due ultime frasi sono molto diverse

diani ,

conservato nel cod. Trev.


si

trovano

seguenti espressioni:
Stephani,

e.

76 A sgg.,
posto le

al loro

Signum manus

duce,

cito di

(1) Cf. Chron.

nostro cronista,

Alt.

18.

p.

L'esi-

stenza di Vitale confermata anche

documenti (carta del

giugno 981

legge

vobis iam
.

ottobre 97
cit. p.

95,

190) per la restituzione del morganatico di Gualdrada nel cod. Trev.

quondam

quali provano

le
il

della

Vitali patriarche

Piacenza del 25

n. 66):

(ricordato dal Cipolla, op.

85ASg.:

Pier Candiano III nel giugno 960 era


gi morto.

dai

e.

come afferma

testo

cit.

matrimonio con Gualdrada


(2)
confermato dal documento del pla-

Deo auxiliante Vecondam domino Petro

duce Candiano

che,

pa-

Il

n.

boni Petri

Vitalis

boni Petri ducis Can-

nel

domino

dicto

Candiani

filii

ducis e Petro
netiae

(Gloria, op.

nel testo pi antico di quella legge,

perch vi

Ego quidem

97 a):

triarcha filius

(3) S.

Ego Hwalderada

relieta

Petri ducis Candiani .


Pier Damiano, Vita di san

Romualdo in' Muratori, Rer. It. Scr.


(Dandolo), XII, 215: multos ex
Lombardie partibus atque Tuscia

rum

milites profligatis

stipendiis

acquifebat

pecumarum
Pel testo ho

1 e

CRONACA VENEZIANA.
quo

fertur

ueosque
castelli

et

sibi

subditos virtutis rigore plus solito premeret, extra-

concrematum

gantibus aspera intulit;

nime possum,

eius

decimo quidem

ca-

devastari iussit, nonnullaque alia se obiur-

verum quia omnia

gesta ab

explicare mi-

ilio

exitum exarando demonstrare curemus.

anno una ami

sui honoris

ordine interfectus est

tali

facultatenique perdendi sedulae machinarent,

sui

octavo

quem

parvulo,

fiio

longo tempore Venetici ob austeritatem

illuni

io

Opiterginum quidem

debellavit;

Hwalderada habuit,

predicta

Fcrrariensis quippe

obsistentes ulciscendo dcvinceret.

populum potentissime

strimi igne

139

977-

de

dum

(0.

exosum haberent

quadam

die facta con-

spiratione in illuni insurgere adorsi sunt; palatium tamen, qui a


bellicosis, licet paucis, militibus illuni stipatimi

tione ausi sunt penetrare,

propinquas domos, quae


15

noverant, nulla ra-

tandem nequam consilium invenientcs,


e contra

palatium

rivolum consiste-

citra

bant, igne

mixto picino fomento accendere studuerunt,

flamarum

flexibilia

culmina vicinum palatium attingere

mare possent; unde factum

est

quatinus

et

concre-

quod non modo palatium, verum

etiam sancti Marci sanctique Theodori nec non sanctae Mariae de


Iubianico ecclesiae et plus

20 rentur.

is

quam

autem dux, cimi

trecente mansiones eo die ure-

fumique surTocationem

ignis calorem

diu intra palatium ferre nequiret, per sancti Marci

ianuas

atrii

cum paucis conatus est, ubi nonullos Veneticorum maiores


una cum generis afinitate situiti expectantes periculum repperit.
evadere

8.

giunge

aggiunge

i. e.

illuni;

interlineare innanzi a waldferada

ma

U V

hanno

illuni

14.

Pert^

9.

aggiunge

ilio

e in

nota ag-

interlineare a

domo

ai. Pertx. inter

multa predia vel possesio-

tiarum

Zanetti, e. 89 b.

nibus suis in diebus aquirent (acqui-

Pier Damiano, op. e loc.


cit. pp. 215-217 e in parte nel Pertz,
Moti.
Germ. hist. Script. IV, 848.
L'uccisione di Pier Candiano IV e
l' incendio
del palazzo sono confermati dai documenti; legge del 15 gigno 981 (Gloria, op. cit. n. 66):
tempore quo dominus Petrus dux

reret ?)

seguito

il

(1) Cf.

filius

cod. Marc. Lat.

400,

cat.

s.

boni domino Petro duci Can-

dianum,

cum regnum

teneret Vene-

et

..

postmodum nescimus

quibus merentibus peccatis ut vota

'(vita ?) ipsius gladio finirent

Giustinopolitano
per

le

12

edizioni Cipolla, op.

n. 193):

cum

soris tui Petri

(cf.

cit. p.

96,
post decessum anteces-

Candiani duci constet


esse ab

cunctas cartulas

matas tam vestras quam

nostras

; patto

ottobre 977

igne cresimiliter et

c-

23

GIOVANNI DIACONO

140

quos ut cernens,

muluin venire
deliqui,

meae

voluistis

dendi in

aliquid in verbis vel in rebus publicis

si

spacium rogo

inspiratae vitae

tunc

velie satisfacere promitto.

gnum eum

vos, fratres, ad exicii mei cu-

taliter allocutus est: et

omnia ad vestrum

et

sceleratissimum

ipsi

quod

adfrmantes, diris vocibus clamaverunt

ilio possibilitas foret,

mucronum

et instanter

morte

et

di-

nulla va-

un-

ictibus

dique illum crudeliter vulnerantes, diva anima, corporeo relieto

superum

ergastulo,

incendii

pena

quodam nequissimo

liberavit, a

ratus est, pariterque milites, qui

gelida

quem

filium siquidem,

petiit solita,

namque corpora quorum,

nutrix ab

cuspide transverbe-

favere nitebantur, occisi sunt.

illi

ob igno-

id est genitoris et sobolis,

deinde,. quodam

miniam primitus exigua nave ad macelli forum,

sanctissimo viro, Iohanne Gradonico

io

nomine, interpellante, ad

monasterium detulerunt.

sancti Yllari

Patrato vero hoc

nequissimo

sancti Petri eccle-

scelere, in

15

siam convenerunt, ibique communi voto quendam virum Petrum,

Ursoylum cognomine, preclarum generositate

videlicet

honorem sublimare

ribus in ducatus
etate

quam Deo

aliud

nil

propositum

studens, ad tante dignitatis

piacere

23 b

populo interpellante,

comoda huiusmodi

amitteret

apicem accipere non recusavit;

principatus

posset.

merito, unius

M cernit

1.
3.

U corr.

11.

di

14.

22 a in poi

erat

nati

2.

e in

in

mano pi

codd.

(1) Cf.

id est;

U a detulerunt

narrazione

ma

15.

scritto forse

MU

per influenza
5.

hanno

tre righi in bianco

18.

loc.

cit.

di verbis

id est

12. Pert\

perch nel manoscritto da

Perti omette a

p. 215.

et

Pert^ affirmantes

comprende

aggiunge a patrato npllo spazio interlin.

commodo

Pier Damiano, op. e

palatium 25

equivocus no-

divisa in varie parti, ciascuna delle quali

recente .viiii c lxxiiii.

Leggi con Perl\

s.

in sopra

patris

recente insperatae sopra inspiratae

avvenuti sotto un doge.


solita

U corr.

et

coniux Felicia nomine

sibi

tantumodo mater, qui

nota aggiunge:

Seguono
la

siquidem

in verbis]

mano molto

Pert^ idem

navi
e.

confirmatus, in propria

degere voluit, interim sancti Marci ecclesiam

recreare

20

favore, sed totius reipublice

deinde sacramentorum fide ab omnibus

domo

secularis honoris

tandem inportune

sanctitatis.

non humano

qui a puerili

decreverunt.

provectum scandere contempnebat, timens ne


ambitione

mo-

et

23.

comoda]

fatti

della
cosi

CRONACA VENEZIANA.
mine, non dissimilis

nem, quam angelico

torum viro

fertur cognovisse, inaritalem

et utilitcr

bustum vero palatium

tractare,

censuramque

omnium

et sancti

conser-

aamque isdem dux Veneticorum

ceperat

studiosissime observare et

legis in

omnibus

virtutum gratia pollere; com-

Marci ecclesiam honorifice pro-

sumptibus redintegrare studuit.

priis

Deo

optemperante inviolatum vicissim

sibi

bene

causas

post cuius vero conceptio-

matcr

inditio diva

vare deinceps devovere.


5

CO.

opere

cxtitt

I4T

interea Vitalis Gradensis

quorumdam Veneticorum
Consilio Saxoniam ad secundum Ottonem imperatorem properavit; quem imperator devote suscipiens, dixit: cur ad me, pater,
patriarcha, predicti Petri interfecti flius,

io

posita tanti itineris intercapedine,


at ille

meam

presentiam adire voluisti

proprii, inquid, parentes exicio coactus ad

tuam clemen-

tiam veni, quatinus mei infortunii meeque inopiae consolator et


15 fautor

tunc

efficiaris.

cesar,

experta

ordine huius sceleris ra-

secum manere aliquamdiu

tione, patriarcham

querelas pie veniabiliterque condoluit.

domnus Hwarinus
quod

CO, venerabilis

in Equitante partibus

C3)

rogavit,

suasque

eodem quoque tempore

abbas sancti Michaelis monasterii,

in loco qui vocatur

Cussanus scitum

20 manere decernitur, Romani ad apostolorum limina properavit;

redeundo quidem Dei

in

intravit, ibique

fultus timore beatique

aliquantis diebus orationis studio et

commoratus

ducis precibus constrictus,

dux digna veneratione


25

Marci Veneciam

est.

domni

Petri

quem cum domnus

coleret et sedulae divina colloquia simul

ducem

agerent, expertus est abbas

prorsus terrena parvipendere,

habitamque dignitatem non ambitionis studio, sed subditorum


solatio obtinere; iniunxit

relinque

Deo

mundum

servire

tamen

dignitatis apicem, et in

huiusque

30 animae lucrator, suina aviditate


1.

opere] f

nomine

omette

corr. parentis sopra parentes

19. scitum]

(1)

Fu

(2) Cf.
cit.

cos

il

s.

U per

situm

monasterio

||

dux: egregie, inquid, pater

cui

festina,

sibi dicens: si vis perfectus esse,

tuis

M parentis
23. M contritus

doge Pietro Orseolo


Pier Damiano, op. e

II.

loc.

meae

monitis obtemperare gestio,

passo post - mater

il

et

18.

13. parentes] cos

U premette H
cum]

cos

codd.

(3) S. Michele di
cesi di

interlin. a

Perpignano.

Pert^

Cusan

U;

warinus

dum

nella dio-

c.

24 a

GIOVANNI DIACONO

142

sed aliquanti temporis spaci um rogo, interim

quearn;

disponere

eundem suscipiendum

militare cupio,

regi-

quidem de-

his

suum

antedictus vero dux ceptam patriae sa-

procurare non

sollerti studio

perversos repugnatores efficerentur adeo ut

tamen

funere perdere rnolirentur.

quorum

desiit, licet aliquanti,

diximus, patriarcha imperatorem

Consilio, ut

tuique

reciprocaret; tum, accepta licencia, ad

monasterium repedavit.
lutem

monasterio

tuo

diem decreverunt qua abbas Veneciam ad

certam

terminatis,

Deo

sumrnissus

minis vinculo

vero

postea

meaixi facultatern

sue dictioni

adiit,

suam vitam

crudeli

tante bonitatis et divinae virtutis

io

gratia vigebat, ut quicquid ipsi de se clanculo iniqua machinatione

determinarent, nemine indagante, cognosceret, nullique resistente


nefas recompensare

aliquod

omnia tollerando

voluit, sed

equo animo Dei timore

inter haec, statuta die prelibatus abbas

sustinebat.

ad Venetiam reversus est ea occasione quo Hierosolimam

quem

vellet;
1 settembre

97

Petrus dux libenter suscepit, et

kalendarum septembriarum

prima nocte

unam cum Iohanne

ipse

ire

15

diei

Gradonico,

nec non Iohanne Maureceni, suo videlicet genero, nesciente uxore

omnibusque

et filio

non procul

fldelibus, occulte

viam carpere ceperunt,

qui

iam de- 20

a sancti Illarii monasterio equos assendentes,

tonsis barbis velocissimo cursu

in

tantum

Mediolanensem ruram transeuntes, Vergelensem

ut tercia die

urbem

de Venetia exierunt.

CO

sequenti vero die Veneticorum populi per-

conspicerent.

ditum pastorem conquesti sunt, quem minime reperientes, maximo


tabescebant dolore,

clericorum et

recreator,
( 2 ).

volus

M interim

ut

1-2.

repugnantes
ut]

17.
1

cos

coda .

corr.

meam

2. tuo] cos

M V submissus

rnissus sopra submissus

unam]

cos

come

(2)

da

U;
5.

M Pert^

F"

in

M recipiendum
27.

leggi

corr.

queam; postea vero


3.

Pert^ tunc

una

corr.
9.

sumPert^

21-22. in tan-

numero sopra numerum

C.87B, atto di pagamento delle decime

(1) Vercelli.

di schiavi

facultatern disponere

in altri luoghi;

Pert^ in tantum in

Nei documenti

pauperum

palatio largivit; alias mille in

solatia in

sopra molte parole abrase.

tum

nempe pauperum nutritor, ecclesiarum 25


monachorum fauctor omnibusque beni-

de suis quidem facultatibus mille librarum numero ad

Veneticorum
1.

fuit

si

trovano ricordi

lui liberati;

cod. Trev.

allo Stato

Hyeremias

liberto Pctri

Urseolo ducis dedit et iuravit.

CRONACA VENEZIANA.

143

alimonias contulit; in sancti Marci altare tabulam miro opere ex

argento et auro Constantinopolim peragere

maxima

thesauri copiam

nani non plus

etatis

||

quam

secularem deposuit gloriam

quinquaginta annorum fuerat quando


(l

).

Teutonicam

ammodum

inter

qui

imperatorem

vir totius

quod

est;

settembre 979

cum

duce interpellatus

suis

Veneticos consolidandam,

et

regionem, quoniam ducis Petri interfectione

petiit

execrabiles exososque habebat; firmato autern fe-

illos

dere ad propria reversus


15

Veronensem marchia mora-

audiens Vitalis patriarcha, qui apud


io batur, in Venetiam intravit.

(2)

honorem subrogatus

prudentiae et bonitatis, in ducatus

pacem

24 b

mense uno,

et

Post cuius dicessum Vitalis, cognomento Candianus

nuntiis ad

e,

monasterii restaurationem

ducatum annis duobus

itaque

rexit

deportavit.

ad predicti

secum etiam

iussit;

namque dux,

praedictus

est.

corporali

molestia ingruente, quattuor diebus antequam vitam presentem

monachimi

determinaret,

fieri et

ad sancti

mensibusque duobus, tumulatusque

Quem

argento] cos

V;

argen

mano pi

recente .viiii lxxvi.

pi recente a marchia

gionem

interlin.

disposuit

14.

il

segno

3.

e.

87 b):

Postmodum cum (il cod. ha: cum


quo) dominus Petrus dux Urseolo
reliquit honorem ducati, concupivit

In

6.

successit,

seguono a glo

cf.

9.

U aggiunge
12.

finale.

della

di

mano

aggiunge

re-

28 b nuncios - Teutonicam mittere

e.

18. In

19.

U seguono

U aggiunge

a monasterio

Quem

nello spazio

recente .viii lxxvii.

dignitate

a. 9 8o.

(1) La fuga di Pietro I Orseolo


comprovata dalla nota di un pagamento di decime fatto dai Veneziani
sotto Vital Candiano (Arch. di Stato

in Venezia, cod. Trevisaneo,

Pert^ discessum

d'abbreviazione di

alla fine della pag.

mano pi

3)

M maximam

corr. reversus sopra revers..s

della solita

aggiunge a post nello spazio interim,

con inchiostro pi chiaro;

sette righi in bianco sino

interlin.

7.
c

eodem monasterio.

est in

Tribunus, cognomento Menius

riam quattro righi in bianco.


solita

se

promovit; praefuit autem Veneticorum ducatui anno uno

deferri

2.

monasterium

Illari

regulam monasterii, tunc successit


in honore ducati donino Vitale Candiano sub temporibus dominorum
nostrorum Basilii et Constantini ma-

gnorum imperatorum

nem septimam

documentata di Venezia,

Fu uno

(2)

Candiano

III,

per indictio-

Romanin,
I,

dei quattro

Storia

378.
figli di

Pier

e per zio del patriarca

Vitale.

(5)

Dandolo, loc.

Marc.

mo

cit.

e.

ma

cit. col.

218, e cod.

91 a: Tribunus

Mauricio Menio

Mem-

de-

nominato un figlio di Tribuno in una


carta del giugno 1065 nell'Arch. di
Stato a Venezia, Carte

restituite

dal-

e.

25 a

GIOVANNI DIACONO

44

maximis tamen fortunae

qui licet secularis sollertia carerei,

exuberabat; temporibus

niorum

cuius aurea Venetia

periculis dehonestata est.

contigit

copiis

ignomi-

nonnullis

autem ut Veneticorum

maiores primitus contra ducern insidias demolirentur; deinde inter

odiorum

sese invicem discidentes, vicissim

Maurecenos

interea inter

mum

iurgium exortum

liorum et parentum

quadam

Coloprinos, Venetiae proceres, maxi-

et

cum

adeo ut Stefanus Coloprinus

est,

aflnitate,

fi-

praedicti ducis consensu et virtute,

Maurecenos abolendos

die in

nequiciis inflciebantur.

tute huius periculi flagitium providi

sed Dei vir-

insurgeret.

omnes evadendi facultatem

consecuti sunt; unus tantum illorurn, id est Dominicus Maureceni,

innocens in sancti Petri Olivolensis foro detentus

simae laceratus

cuius corpus, turpiter denudatum,

est.

ad sancti Zachariae monasterium parva lintre delatum


in ecclesia

spacia vitalem deposuit halitum.

maximum dolorem

induxit, adeo

oportunum expectarent tempus.


9 8o.

cundus Otto imperator ad

hoc

ut ad

muneribus

circa

vicissim sopra vicesi...

tantum]

19.

Perii Otho

cos

M seculari

Pertx. saeculari

11.

(2

9.

codd.

edam

Menio

l'ottobre

in

est;

1064 nell'Arch.

Venezia, Paola,

I,

e.

di

Stato

in

(1) Il patto di Ottone I con Pier


Candiano IV fu fatto il 2 dicembre 967.
Cipolla, op. cit. p. 67, nn. 232, 233.
(2) I tre documenti colla data del 7
giugno 983 si trovano nella collezione

dei

Kaiserurhinden ,

nn. 298, 299,

300,

II,

pars prior,

pp. 350-353, nei

eum

habendum

abolendum

U aggiunge

Mon. Gemi,

quem 20

placare

indulsit.

Pert\ insurgerent

interlin. innanzi a alitum

hist.;

messi furono

Andreadi

rius Noheli, Petrus


i

U corr.

Pe-

Mauricinus monachus, Badoa-

trus

per

29 a.

ad

corr. invicem sopra ..nvicem

16.

Mauun documento del-

suis

scriptionem tunc Veronae duci

corr. abolendos sopra

Pert\ tamen

l'Austria nel i868,oc.n. 124; e


ricius

mors

fatti di

Ottone

Cf.

II in Italia

Gie-

sebrecht, Gcschichte der deutschen Kaiser^eit, I, 587-604; il cronista confonde l'ordine cronologico, perch il
patto avvenne
l'

15

haec siquidem tempora se-

perpetualiter ad

5.

infra

veniens Veneticorum fedus

Italiani

pacti

studuit.

suoque populo renovatam

1.

cumque

scelus ulciscendum

Tribunus predictus dux suos internuntios mittens,


suis

est,

cuius

ob Petri Candiani ducis funus disrumpere conatus

7 giugno 983.

semivivum

positum a circumstantibus parentibus deploraretur,

duarum orarum

Novembre

et diutis-

Italia

dopo

la spedizione nel-

meridionale (settembre 981-

gennaio 983), e poi

quando

fa

si

contraddice

durare per due anni

la ini-

CRONACA VENEZIANA.
dehinc Ravennani pertransiens

Romam

dicit

barraccnorum rormidolosam

loca,

iamque

gentem Calabntana

verum duna proxima

est.

1.1

j;

adiro festinavit, ubi di-

peteret,

9s

quam

loca quibus

Sarracenorum multitudo manebat ineautua

Natale

invasi

in Apulicnses partes vellent tendere gressum,

aggred hostiliter conatus


5

(l

settembre 9 8i,
primavera 982.

cohors

tetra

anorum exercitum ad certamen lacessere temptavit.


imperator quidem ignarus quod montium per anfractus omnes
repente

cristi

Sarracenorum maiores

latitarent,

quos cernere valebat,

illos,
||

certamine debellare

cili

autumans, pugnam

milicia

vellent,

paganorum multitudo,

cumque

cristia-

illos

monti bus

exiliens

(3)

super eosque

caedere acriter cepit, in tantum ut

illi

quibus

fugiendi aditus negabantur, crudeliter vulnerati caderent.


rator siquidem, licet ingenti
acies vix
territus

ad

litus

difficultate,

impe-

per medias barbarorum

usque pervenit, inimico rumque inportunitate

fluctivagum mare intravit, ubi duae Grecorum naves, quae

non procul

lingua illorum zalandriae nuncupantur,

herebant; a quibus

20 minime agnitus

ipse

et

omnino denegaret, tamen

eum

cum duobus

a terra anchoris

suis vernaculis

namque quod

fertur

est.

vinctum custodirent,

inditiis,

quamquam

ipse

per

susceptus,

triduum

imperatorem

illuni

se

fore

Greci, ingenio peritissimi, nescio quibus

agnoscere potuerunt; agnito vero, Constantinopolim

quod

illum deferre decreverant.

ipse

expertus

ait:

et

ego hoc

25 toto mentis affectu opto, quoniam pottus ad sanctorum augusto-

rum
mei

vestigia exul degere gestio


infortunii

tinus

ignominiam

3.

tantum permittite qua-

fortunae reliquias me, priusquam

da partes in poi per un tratto lunghissimo ha la scrittura con inchiostro pi


19. ipse] cos

codi.

Perti

morte dell' imperatore sarebbe


accaduta dopo il gennaio 985.
Ottone

II

si

port a Ravenna

Cron. vene\. ant.

27. Pert^ promittite

ille

la

(1)

bonis privatus

tunc duodecim scrinea piena thesauris

micizia tra Ottone II e Venezia, tal-

che

quam omnibus

hic sustinere;

meam coniugem meaeque

recedatis, accipere liceat.

nero.

25 b

cura triumphali gloria tentoria applicare propria

inopinatae irruens,

15

e.

audacter inchoavit,

io eosque audacissimae, Cristo favente, deviata,

norum

fa-

da Pavia e non da Verona,


(2) Al capo delle -Colonne
di

al

sud

Rossano.
(3) Sulla costa al sud di

Cotrone.
I0

13

luglio 982.

GIOVANNI DIACONO

146

copia ad

omni

nonnullis

dum

petiit,

Gmgno

venit; deinde

nam

adiit

duobus

rum
26 a

quem

predictus

mare pro-

marginem

Romam cum

inlesus

Stefanus Coloprinus

(5)

una cum

quibusdam parentibus, expertus quod Maureceno-

et

mortem

temeritas, ducis videlicet consulta, parentis

vellent

clam de Venetia exiens, festinanter adire procuravit.

que infortuniis viae ventum seriae exponeret,

cum-

cesari persuasit

quod

monitisque suis acquiescere, Venetiam diu desi-

vellet consiliis
facili

certaminae posset acquirere;

exardesceret, centu libras purissimi auri se

Cessone]

M U V; ma la

cos

propone Rossani

suo sceptrui adiacentibus edictum

per influenza della frase

maledicens

(1)

Rossano.

Il

vescovo

(2)
rico,

le\. e errata.

4-5. ~Pert\ prosiluit

littoris

17.

marginem

Metz era Teodo-

che in quella circostanza era a

sone

Probabilmente

come suppose il

sta per

il

passo

Pertz,

Rossani

Ces-

, e la vir-

gola nel testo dovrebbe essere posta


innanzi a Metense
(3)

Liupone

perto, op.

5.

omettono

cit.

mia

fultus

Pert\

disserta^, n. 4.

passo littori - desideratum

il

corr. desideratum sopra desiderato

hist.

cit.

Ann. Sangallenses {Mon. Germ.

Script.

12

Ili,

80);

I,

(ivi,

III,

Oudalrici episcopi di

418); Passio
tyris di

s.

(ivi,

op. e loc.

sito

osserva

op.

che

p.

Cf.

599.

Al-

op.
Vita

765 sgg.);

Gerardo

(ivi,

Adalberti episcopi

Brunone

Alperto,
(5) Fanta,

Thietmar,

et

IV,

mar-

IV, 598-599);

cit.

pp. 697-999.

molto a propocronista, amico


ai Morosini per

cit.,
il

agli Orseoli, stretti

vincoli di parentela, volle mettere in

evidenza

il

tradimento dei Coloprini

e loro consorti, e le sventure di

e Richizone.

e loc.

cit.

et

V centum

Rossano coli' imperatrice Teofanu.


Cf. Thietmar, Chron. III, 12, in Mon.
Germ. hist. Script. Ili, 765 sgg., e
Alperto, De episcopis Mettensibus libellus in Mon. Germ. hist. Script. IV,
697-699.
guasto e,

Cf. la

(4) Cf.

di

quod au-

preceptum ut nemo aliqua presumptione

inevitabile intulit

3.

15

daturum spopondit,

illi

devicta patria, sibi ducatus dignitatem concederet.

diens imperator, universis

12.

insuper quo impe-

et

animus ad hoc nequissimum perficiendum scelus potius

ratoris

si,

io

cui

requisiyit;

||

deratam

uxore ad-

peragrans Vero-

Italiae civitates

impera tor valedicens, cur propria amittere voluisse

si

cre-

ire

Metense episcopo cum

littoris

periculis liberatus,

Papiam ceterasque

(*).

filiis

ulcisci,
e.

natando desideratimi

duobus

et sic

velie firmiter

0) littori astantibus, ipse adepto gladio in

aliis

ai principio

Greci hoc cernentes,

delata sunt.

haec agerentur, Cessone

et viriliter

silivit,

(l)

eundem secum

titubatione remota,

debant; et

983.

marginem

littoris

Ve-

nezia pel divieto del traffico seguite


alla

fuga di quella fazione.

20

CRONACA VENEZIANA.

147

deinceps quemlibct Veneticum in aliquam sui imperii pattern permitteret exire, ncque aliquis

suorum

in

Venenum

auderet intrareW,

tunc unicuique Veneticorum secum degenti firmiter precepit ut

cum
5

suis videlicet nunciis loca quibus alimonia conflucre ad

Ve-

neticorurn solacia novcrant sollerti studio custodirent; unde factum

quo Stefanus Coloprinus cum

est

filio

suo Dominico Patavi com-

moraretur, Ursus Badovarius Athesim fluvium previderet, Domi-

quidem Silvo cum Petro Tribuno

nicus

sterent,

10

Mistrinis partibus insi-

Iohannes quidem Bennatus, ceu Nugigerulus, inter omnes

discurrere sedulae festinaret, Marinus

Coloprinus Alistriensi co-

mitatu huiuscemodi officium perageret, Ravennani quoque


fano iuniori, prelibati Stefani
antedictus riempe Tribunus

dux repugnantium infidelium nequi-

domos

illorum devastari permisit,

uxoresque ne aufugere possent, custodire precepit.

tem

in

tanta severitate

perseverabat,

deret.

quidem

his

ad Veneticorum districtionem

et duricia

omnibus

definitis

preceptum imposuit ut

suis iterum

pervento Venetico parcere au-

sui imperii parte

in aliqua

nulli

imperator au-

quo nec precibus nec quibuslibet muneribus eum

placare valerent, sed

20

ad custodiendum iniungerent.

filio,

tiam inultam diu non ferens,


I

Ste-

Romani

viscere disposuit, in qua

non

diu incolomes manens, valida ingoiente febre mortuus est sepul-

tusque in sancti Petri curte,

unde non dubium

est,

indicante, cognovit

25

tm

incurrisset

(2)
,

ut

non procul

quidam

quod ob Veneticorum

mortem.

quae

il

ha

tribuno

il

(1)

(2)

detta

16.

cos

V;

quo per quod

e.

3$ b spirituali patri

20 viscere]

per-

Papiensem

Adheleidam augustam,

6.

inlesi

cos

suo

Perti quod;

aggiunge ni Merlin, a Domico

Perii destructionem

tali

praelibatus qui-

et ceteris aliis

passo solacia - Coloprinus sopra parole abrase.

documento non si conserva.


A Ottone II era stata prela motte nel 983 a Verona da
Il

est.

morabatur, exorare incessanter ceperunt, ut

cronista usa spesso

talis]

filiis

adire satagerunt, flexisque poplitibus

inib

5-6.

cum

libe||rata

sibi

afflictionem inopina-

Venecia namque, per biennium

Stefanus Coloprinus una

urbem

Mariae ecclesia;

monachus, angelo

spiritalis

pessa infortunio, divinitate propitia

dem

a sanctae

per visere

8.

ma

Pertx.

23. spiri-

spiritualis

Maiolo abbate di Cluny.


di Maiolo in Mon. Gcrm.
IV, 655.

1 dicembre 9 8 3

Siro,
hist.

Vita

Script.

c. 2 6 b

GIOVANNI DIACONO

148

conservarentur in regno, quoniam omnibus pene Italiae principibus morte digni ob propriae patriae delationem diiudicati sunt.

tunc repente apud Ticinum CO rnortuo Stefano Coloprino, augusta


praecibus Ugonis videlicet marchionis constricta,

busdam

aliis

quicquid

stinavit, quatinus

sibi

quamquam

gratiam simul

invitus,

et patria

vel quibuslibet

aliis

de-

perverse deli-

Tribunus

tamen imperatricis iussu

concessit, et insuper, ne

illis

qui-

Tribunum ducem

amore Venetiam consequi mererentur.

quissent, suo

vero dux,

preeuntibus nunciis, ad

suis,

cum

filios

prece

et

ab

aliquis

inimicorum temere occiderentur, quattuor iuratoribus sacramen- io

torum
taciti

Maureceni sane

fide muniti, securi in patria persisterunt.

hoc totum considerantes, firmiter parentis mortem vindicare

decreverant.

dum quadam

quapropter

die tres fratres, Stefani

domum

loprini nati, de palatio solito vellent

Co-

parva rate redire, a

quattuor Maurecenis interempti, rivoli latices proprio cruore infe-

quorum

cerunt.

corpora, a

quodam suo homine de limpha

15

sublata,

orbate genetrici atque coniugibus delata sunt, altera vero die in


sancti Zachariae monasterio tumulata sunt;

quorum duo

laici

fue-

runt, tercius autem, id est Iohannes, clericatus officii sortem gessit.

dux ab huiuscemodi nefas

licet

tamen eiusdem
tercio

decimo

sui ducatus

inmunem

noxium

eura

sceleris

se

redderet, nonnulli 20

anno vero

affirmabant.

isdem dux Mauricium (0 suum

filmili

Constantinopolim mittens, ipso eodemque infirmitate detentus sex


diebus,

non sua

sponte, sed populo cogente,

obscuresceret,

sibi

prefuit

est.

monachus

Anno

27 B

gesimo suae

triam
27.

suis,]

mensibus quinque,

et

eodem monasterio.

antedicti

etatis

anche

U pone

la e.

domni

Petri Ursiuli ducis sobolem,

tri-

anno Veneticorum populi ad paternam digni- 30

corr. aliquibus

Segue in

25

vero dominicae incarnationis nongentesimo nOnagesimo

primo Petrum,

5.

in sancti Zachariae caenobio effectus

autem Veneticis annis tredecim

sepultusque est in
C.

antequam ultimum

27 a

il

segno di interpunzione dopo suis

sopra aliquis
che

aliquibus

in' bianco.

13.

M Pert\

Perty

Pert^

pa-

decreverunt

noniugentesimo

provata dai documenti ricordati nella

(1) Pavia.
(2) L'esistenza di Maurizio

28.

9.

com-

nota

a p.

143.

CRONACA

VKNI-ZIANA.

tatem promoverunt; qui probitate

excellebat duces.

nempe

iste

patriae

omnibus finitimarum pro-

auxit ut suis temporibus Venecia prae

decere

et opulentia

rem puplicam

tantum

in

sublimata diceretur.

honoris exordio Constantinopolytanos

sui

in

imperatores

(l

quidem

Ottonem regem,

io tercium

cum quo
remota

tanti

edam Saxoniam

nuncios

cos firma stabilitate adquisivit.

(3)

hisdem namque dux

dare interdixit.

ciciae foedere copulatus

horum, aliqua

cum

Italicis

stipatus temeritate, suis

omnibus manebat

edam

solitum cen-

vero principibus

quis

quoddam honerosum

plus

viriliter

quid dicam

Cs),

obsistendo

proprios aequo

stentibus ditioni vicissitudinem reconpensabat.

Venecia

suis diebus claruit

sui

compos

moderamine

M dilectione
ha

(1) Si

13.

aggiunge

crisobolo di Basilio e

il

(marzo 991)

Costantino

pubblicato

non molto esattamente da Tafel e


Thomas, Urkunden %ur lteren Hanand Staatsgeschichte dcr Republik
I,

36.

(2) Cio,

come not Kohlschut-

ter, Venedig unter dem Her^og Peter II

sono da escludersi
Cordova, perch il commer-

Orseolo, p. 25,
calif di

cio

colla

Spagna era

in

mano

di

Amalfi.

Furono Marino diacono e Gioil privilegio venne accordato a Mlhausen il 19 luglio 992;
(3)

vanni Orseolo

interim, a

il

eo nani-

Scavorum

documento si legge
Dandolo, loc. cit.

nella Cronaca

del

e cod.
cus,

28 a, all'Arch.

e.

pp. 223, 224,

96 a, e nel Liber blau-

cit.

e.

resi-

quibus tamen for-

prodere conabor.

serie
||

ami-

si

20 aequitatisque trutina preesse satagebat; extraneis vero suae

Venedig,

9 luglio 99 2.

Croatorum Sclavo-

semper mansisse probatur; tamen

inponere voluisset,

pacti decreto

dels-

dilatione, deinceps quicquid sibi possibile conpetebat, ad

sum primus

12.

ad

praeclare indolis puerulum, destinavit;

runi oppressione suos potenter liberavit, quibus

tunis

ami-

amoris ac amiciciae vinculo sese coartavit, quatinus,

votum consequaeretur.

in

Marzo 99 i.

omnesque

Saracenorum principes W suis legationibus placatos ac devotos

15

divo

omnes poene antiquos


comoda non modo in priscum

consolidando reduxit statimi, veruni

vinciis

haud degenerans

et actu

utriusque tamen hominis peritia

parente,

149

di

Stato a Ve-

nezia.
(4) Cf. i patti con i vescovi di Ceneda Sicardo (marzo 997) in Ughelli,
op. cit. V, 177, Grauso (luglio 1001),
ivi, p. 179, e col vescovo di Treviso

Rozo

(i

gio 1001),

settembre 1000-21 magivi,

p.

507.

(5) Allude al vescovo Giovanni di


Belluno e a Rozo vescovo di Treviso.

e.

28 a

GIOVANNI DIACONO

150

que tempore Gradensis

totius

maxima

fore dignoscitur, vetustate ex

quam

que

civitas,

novaeVenetiae metropolis

parte

consumpta videbatur;

praedictus princeps ab ipso fundamine ad propungnaculorum

usque sumitatem munitissime renovavit,


ea iuxta occidentalem turrim edifficare

domumque propriam in
fecit; parietes edam seu
apud Civita-

ecclesiarum laquearia recreare libentissime studuit.

tem quidem novam, quae vocatur

mum

una cum

Eracliana, pulchrae imaginis do-

eodemque tempore componere

capella ipso

Interea Iohannes Belonensis episcopus

fecit.

Venetiquorum ducatus

praedia in finibus Civitatis novae Tribuni ducis tempore usurpata

quem nec

per vini actenus retinebat;

promissum ab

quamquam

regalis

cum donino

iq

iussio^^nec quolibet

quo

ipso infortunium terrere potuit

redderet pacemque

iniuste retenta

Petro duce haberet.

dux,

qui

moleste, tamen pacifice interim Heinrici ducis presen(2 )

ciam Veronensis susciperet marchia

hoc

disposuit.

tollerare

X r

pervento vero duce, suis internunciis eundem petere procuravit;


qui amicicie foedere simulatus, de Iohanne episcopo seu ceteris

suum

adversantibus legem facere ad

sibi

quod ore promisit

citius

faciendi voluntatem

Petrus itaque dux, tante deceptionis providus,


toni,

famosissimo

transmisit, qui

regi,

tamen

velie spopondit;

dicto permutavit.

suum legatum Ot- 20

ad Aquisgrani pallacium sine aliqua mora

huiusmodi causas ordine

sibi

hoc de-

panderet.

nique expertus rex prenotati ducis Heinrici actum omnino redar-

28 b

guens, omniaque obmissa praedia Petro duci praeceptali

habendum

tione ad

3.

V propugnaculorum

pretedia

12.

fortunio

19.

23-24.

concessit

corr.

U corr.
U corr.

7.

cui

Cs).

instijtu-

edam Brunonem, nobilem

corr. pulchrae sopra purchrae

U corr.

ab ipso sopra frase abrasa.

voluntatem sopra voluntates

redarguens forse sopra redarguit

MV

infortunium sopra

M Perti

23.

24.

io.

omniaque]

in-

prenominati

corr.

il

segno

d'abhreva^. di que sopra la sillaba que

(1) Il patto di

(2)

Il

Mlhausen

Cf. nota

glio 992.

a p.

del 19 hi149.

documento ricordato dal

polla, op.

cit.

come preposto al governo


Marca nel novembre 993.

senta

(3)

Il

Ci-

p. 98, n. 220, lo pre-

privilegio

fu

della

accordato

Aquisgrana

il

maggio 995 il messo


il documento
;

diacono Giovanni e

fu

il

si

trova

come

allegato nella sentenza

pronunciata dal marchese Enrico


favore di Pietro

II

Giovanni vescovo
ad

Kohlschtter,

op.

Orseolo e contro
di

Belluno.

cit.

p.

85.

Cf.

25

CRONACA VENEZIANA.
suum

militem, misit, qui hoc negocium legis

episcopum

auctoritate inter se et

pendens ut

flocti

quem

definiret;

quo nemo

episcopio adeo

accepto a regio nuncio

talia cerneret,

salubre consiliuui, inevitabile decretum

et a suis

posuit,

censura regiaque

nec conloquio adire nec videre voluisset.

illuni

cumque domnus Petrus dux


5

151

supra suos in-

aliqua presumptione fultus predictam

illorurn

seu Istriensem aussus foret marchiani adire, neque aliquod venale vicissim vendere vel conparare

his

quidem

peractis, regalis

nuncius ad propriam reversus est; caeptum vero iurgium


io

diutissime

2)

tantum

perduravit, in

marchiae peculia

salis

videlicet ut

duce

non solum

illius

egestate consummerentur, veruni etiam ho-

mines, subsidiis Veneticorum carentes, miserabili calamitate perpessi, sedule

ducem pacem, quam consequi non

ad

valebant, hu-

militer efflagitarent.
15

Dux itaque audiens Ottonem regem ad Italiani venturum,


pacem cum praedictae marchiae populo facere diferabatur. tunc
snos nuncios denuo Teutonicam mittere disposuit, qui inter Alpium
anfractus

regem iam

Ausonia venientem repperierunt; a quo

honorifice suscepti, quicquid nefas suis

20 benter audivit; insuper promisit

tequam

25 dux

suorum fldelium

Verona pervento,
flocti

3.

pendens]

l'indicativo.
12.

Consilio facere adquievit.

nella cronaca spesso

codd.;

il

sonia sopra ad

19-20.

9.

(2)

19.

corr.

ut

pacem

si

conserva,

diutissime deve essere inteso

senso ristretto, perch


il

puero quidem

quem

chrismatis

est nel

14.

Segue

18.

margine.

quicquid nefas suis sopra frase


21.

corr. ad

in

corr.

pacem

un

Au-

abrasa.
facien-

faceret

documento non

documenti che

mora;||quod

U aggiunge

materia del racconto.

corr. libenter audivit sopra frase abrasa.

dam sopra

(1) Il

Ausoniam

la

deinde an-

participio presente sostituisce

aggiunge miserabili interlin. con inchiostro pi chiaro.

per dividere

illuni

dulci praece ro-

aliqua mitteret

corr. voluisset forse sopra voluit

rigo lasciato in bianco

in

sine

li-

cristianae fidei confr-

officiose a rege susceptus est;

cos

modo

quolibet

eundem ducem

gando demandavit ut suum natura, adhuc


matione carentem, Veronam

intulerat

interim ipse vellet.

planiciem peteret,

Italiae

dux inimicis

numquam

pacem faciendam

constringere ad

Marzo 99 .

risulta dai

blocco dur

meno

cominci il i maggio 995 e fin nei primi mesi del 996


innanzi la venuta di Ottone III a
d'un anno;

Pavia.

difatti

e.

29 a

GIOVANNI DIACONO

152

unctione propriis amplexibus coartatum

munire,

fecit

et

amisso

paterno nomine, Otto, id est suus aequivocus, nuncupatus est^

).

Iohannes quidem prememoratus episcopus, seu Rozo, Tarvisiane

cum

sedis antistes,

quibuslibet

ad pacem interpellandam

aliis

ibi

convenerunt, quibus rex liane adquirere interdicens donec domni 5


Petri ducis polliciti forent satisfaciendo gratiam recuperare

super

Iohannem episcopum

cum

reddere

lege coegit

ducis terram,

Teutonici a civibus interemti per


;

inter

tamen eiusdem

nonnulli occu-

io

de suo funere dolorem regi suisque conin civibus decreverat

Odberti episcopi intervenni evaserunt.

civitatis

Otto vero, praedicti domni Petri ducis

diversis

filius,

rege foeneratus, ad Veneciam reppedavit.

cem

sed

cecidit adolescens, Carolus

quod rex graviter ulcissi

patriotis reliquaerat.

fuerat iurgium,

civitatis platheas

quos nobilissimus unus

maximum

nomine, qui

iniuste possedebat,

hac tempestate inter Veronensium

(*).

Teutonicorum exercitum exortum

cives et

buerunt

quam

in-

tunc

muneribus

domnus dux

quamvis Iohannis

diucius imploratam inimicis indulsit,

scopi severitas in amisso praedio perduraret

^\

15

paepi-

eo quoque tem-

pore apud Rivoaltum mortilo Marino Olivolensi episcopo, qui episcopatui praefuit annis

c.

29 b

* 3 successit

peragrans, Papiam advenit.

geliorum sacrarla facientes,

Iohannem, apostolice
2.

sedis

regem ipsum conlaudaverunt,

|]

antistitem,

corr. nuncupatus sopra nunccupatus

che quel

rileva

20.

Dopo
del

figlio

cit.

di

di

Kohlschtter,
(3)

Verona

Como;

Infatti

il

op.

cit.

p.

vescovo

di

costretto dai lagni

mise

la

e Pietro ve-

pubblicata

fu

dei

restituzione

84 sgg.
Belluno,

sudditi,

delle

da

terre

prnel

8.

22. Pert^

ag~

Papia

Verona del 25 marzo 996,


non avvenne che dopo un

placito di

La sentenza fu data il 25 marzo


Verona dai messi imperiali Ot-

scovo

Pert^ possidebat

7.

ma

(2)

ibique

defunctum audiens, Bruno-

annis lacuna nei codd.

doge ricevette la cresima nell'et di


un anno, perch pi sotto il cronista
afferma che nel 1007 ne aveva 14.
996 a
tone marchese

Italiae urbes

hic Italici principes, fidem supra evan-

(s)

giunge n interlin. a Veronesium

(1) Si

sibiDominicus, cognomine 20

Otto denique rex Brisciam caeterasque

Gradonicus.
Aprile 996.

(4)

essa

secondo placito tenuto a Staffolo nel

maggio

998.

Cf.

Kohlschtter,

87 sgg.
Chron. Alt.
Cf.
(4)

op.

p.

L'esistenza di

loc.

Domenico

cit.

p.

25.

confermata

documento del 1006 pubblicato dal


Galliciolli nelle Memorie venete an-

dal

tiche,

(5)

IV, 92.

Giovanni XV.

CRONACA VENEZIANA.
nem, suum
gnitatis

per Arripdani

r,)

uepotem, Ottonis ducis filium

videlicct

apicem

IJ3

fastigiare disposuit

ad hanc di-

quod postea complevit. deinde

Ravennani

fluenta navigio

aliquandiu

ubi

adivit,

comoratns, Redulfi Ariminensis comitis nec non Herimundi atque


5

Raimnndi pr aecclesiarum seu pauperoruni

fratris

sui

quae usurpata possidebant, oculos eicere

mulidam appetcns urbem,

postmodum Gregorius

qui

bis defnitis,

iussit.

Romana

dictus est,

Romanorum

urbe discedens, ut remissius

postmodum

est;

ratus

urbem, omnibus

cumque
15

in

illius

climatis

21

maggio 99 6.

tol-

commo-

aliquid

reppetens

Giugno 996.

obtemperantibus imposuit aedictum, quo ubi-

sibi

suo imperio perventi Venetici forent,


et

lacumiter arripuit ultramontanum^.

molestiam exercere conatus

dux sex naves praeparatas

illuc mittens,

20 mento Bragadinus, prefuit; qui

unam

inlesi

et

sibi

ne
Agosto 99 6

namque

haec

censum

est;

si

Cum-

tunc per

circa

tempora Croatorum iudex^) propter interdictum


in Veneticos lesionis

aestum

per Tusciae viam Papiensem

aliquo inposito gravamine degere debuissent

manum

multitudine in-

hinc non procul

Camerinac marchiae alpes

lerare quivisset, inter

Ro-

qua a predicto Brunone apostolico,

in

terpellante, unctus et consecratus est imperator.

io a

praediis,

duce

unde domnus

quibus Badovarius, cogno-

illorum civitatem, quae Issa

(4)

nominabatur, conprehendens, utriusque sexus captivos ad Vene-

ciam deportavit;
et

cumulum

ex hoc maioris odii

inter .Veneticos

Sclavos pululavit, coeperuntque iterum censum inportune ducis

dux pr illorum ignominia demandans

exiere, quibus

25

et

quemlibet

nunciorum hunc mittere curo, sed

vita

comite ad liane

persolvendam dationem venire ipse non denegabo.


2.

corr. deinde sopra deindi

discedens sopra descendens


tens] cos

6-7.

U corr.

20.

U corr.

codd.; leggi exigere

Perti Romulidarum

forma

io.

invenire

corr.

19. mit-

del participio presente con quella del-

Bragadinus sopra lettera abrasa

di

26.

eo namque

imperio sopra imperili ('imperium?).

codd. col solito scambio della

l'indicativo.
cos

14.

non per

24. exiere]

(o?).

aggiunge con inchiostro pi chiaro

ipse interlin. e corr. ipse sopra ipsis

(1)

(3) iudex

Gregorio V.

(2) Cf.

Thietmar, Chron. IV,

18,

Gemi. hist. Script. Ili, 775;


Ann. Quedlinburgensss all'a. 996, in

in Moti.

Mon. G&rm.

hist.

Script. Ili, 73.

Cron. vene\. ant.

ufficio

quenza

designa

il

medesimo

che altrove e con maggiore


il

tolo di

cronista rappresenta col

dux

rispetto ai Croati.

(4) Lissa.

io*

freti-

'

c<

0A

GIOVANNI DIACONO

154

tempore Iohannes Grecus Placentinae aecclesiae presul Constan-

cum Grecorum

tinopoli
Maggio 997.

qui

dum

Romam adivit

imperatoris legato reversus

apostolicam sedem, abiecto a Iohannis Crescentii teme-

vacuam

ritate pastore,

repperiret,

invadere contra imperiale de-

cretum minime formidavit; Gregorius veroillius aecclesiae sponsus

per Italiae urbes merens, imperatoris expectando adventum ver-

W.

sabatur

suum

per haec quidem tempora antedictus dux

filium Constantinopolim

quem

destinavit,

Iohannem

imperator non

soliim diversis muneravit donis, veruni etiam aegregiis honoribus

io

sublimava:.

Imperator siquidem hoc nequissimum scelus a Iohanne Greco

cum

patratum
Natale 997;
principio del 998.

ql U i

non

audiret, Italiam festinus reciprocare

pigritavit.

01

ex Ticinensi urbe Ravennani descendere navigio disponens,

Petro suo dilecto compatri, Veneticorum duci, rogando demandavit,

Ottonem suum

quatinus

ohvium

mittere

cum

filium

non

filium ultra Ferariense castrum sibi

quod dux

recusaret.

libenter agere volens,

decoratis navibus misit, inter quas

pulchritudine excellebat navis,

quam

imperator

una quantitate

unam cum

et

puero

ascendens, Ravennani usque pervenit; ubi non diu manens, ducis

puerum donorum
Alia

fi

ne

del febbraio nnR


998.

ipse vero

Romam,

30 B

quidem,

retrusit, alter

pugnabilem turim

manere

illuni

U ha il

4.

U
U

io.
13.

Angeli

castello se

Iohannes Grecus, procul a

namque tempore

qua non

4-5.

diu,

ha innanzi Ticinensi

18.

una

20.

(1) Cf.
p. 776,

unam]

l'abrasione d'una

17-18.

cos

U che

suis

inex-

12.

lettera.

4.

corr.

lettera abrasa (0?).

corr. Italiam sopra Itailiam


14.

corr.

Veneticorum

corr. con inchiostro pi chiaro quantitate et pulchritu-

spesso usa questa

Pertx. permisit

Ann. Quedl.

IV, 21.

Roma

temeritate sopra fondo abraso.'

dine sopra frase abrasa pi breve, tanto che chritudine fu scritto


Un.

cum

vento imperatore, 25

corr. uni di decretum sopra

ha dopo sublimavit due righi in bianco.

sopra Venetiquorum

||

alter illorum,

sed ab eius militibus captus, proiectis oculis

licuit,

passo eo

id est

in sancti

intravit; in

imperiale sopra imperiai..

eum Romam venturum,

Iohannes Crescencius,

id est

ad Veneciam redire dimisit; 20

ditatus

inimicorum arroganciam abolere posset, pe-

ut

qui audientes

tere curavit.
C.

copiisque

forma

24.

nello

spazio inter-

nel significato dell'avverbio;

aggiunge

loc. cit. pp. 73, 74, all'a.

M Petti

interim, a pocul

997; Thietmar, op. e

loc. cit.

CRONACA VENEZIANA
auribusque praecisis, nares etiam

Romani

patus decorriate,

quoniam ad

ollicium perdidit, et

linguam amisit,

quodam monastero

in

et capitis

detur-

delatus est;

et

sentenciam sustinens, sacerdotale

Romanis impositus deformis

55

ultionem hoc non suffecaerat, postmodum

depositionis

sacro concilio

a
5

tanti facinus

et

circa

ii

marzo 99 8.

aselli terga,

versa facie ad caudam, sub praeconi voce per romanas regiones

ducebatur

dehinc munitissimum sancti Angeli castellum

CO.

Romani

nes

cives

caeperunt; quod
10

una cum Teutoniquorum exercitu expugnare

magna cum

nem Crescencium veniam


omnibus

adclamantem

miserabili voce

sumi-

in

tate,

ut ab

aliis,

quibus evadendi facultas defuit, simili poena in monte Gaudio

videretur, decollaverunt

regno praefuit

cio imperator
5

conpraehendentes, Iohan-

dificultate

imperiali decreto suspensi sunt.

om-

regnum

Iateranenses

( ?)

solebant

in

quibus multa

rum

Narentanorum

corr. deturpatus sopra detrupatus

innanzi ffecaerat

Perti sufficaerat

l'affinit

t7

corr. defuit sopra deffuit

17.

corr.

(1) Cf.
all'a.

p.

U V

998; Thietmar,
;

Transl.

sanctorum,

15.

loc.

cit.

p. 71,

op. e loc.
Instine,

s.

settembre,

cit.

negli

VII,

2,

58; Vita Heriberti di

Lantberto (Mon.

Germ.

IV, 742);

s.

Nilo

hist.

(ivi,

si

ipse venire

severitate libe-

Segue

Script.

U aggiunge su

interlin.

aggiunge sa interim, a ver; l'omissione

in

non come afferm Pert^ cuidam

a Teutonicum un rigo in bianco.


20. Pert\

victos e

in

nota

i.

e.

hanno vinctos

Ann. Quedl.

776, IV, 21

Ada

6.

Veneticorum sopra Venetiquorum

ma

quod

M facinoris

3.

Uha caudam

col fa di facie

12.

quadraginta

illorum civitates perpetua stabilitate suae suorumque

raret, ipsi et

vinctos

af-

unde Dalmacia-

Scavorum

aut exercitum mittere vellet, qui eos a

deriv per

crebro

omnes poene simul convenientes, Petro Venetico-

populi

plus

obtempe-

ditioni

principes

duci suis internunciis hoc demandaverunt,

1-2.

peregens

Dalmacianorum confinio non

20 compraehendentes, secum vinctos deportaverunt.

norum

aprile 99 8.

Natale 999

tantum ut Narrentani horurn

in

29

trium annorum spa-

Veneticorum ducis

cives

rabant; quos Croatorum ac


fligere

tellure,

Teutonicum W.

namque temporibus

Illis

quam

visitavit

his peractis
Italico, in

et proiecto

IV, 616-619)

Ann

Vita di
-

Hildes-

heimenses

(ivi, III,

92) agli

a.

996, 998.

(2)Cf.^. Quedl. loc. cit all'a.998;


Thietmar, op. e loc. cit. IV, 21 Vita
;

Lantberto, loc. cit.;


Pier Damiano, Vita di s. Romualdo,

Heriberti
s.

loc. cit.

di

IV, 849.

(3) Zara.

31

GIOVANNI DIACONO

I$6

hoc audiens Petrus

successorum potestati subditos manerent.

dux, nulla interposita dilacione, suorum Consilio munitus, navalem


preparare expeditionem peregit, septimoque sui ducatus anno CO
26 maggio 1000.

asensionis

Domini

festo cuna, suis in sancti Petri Olivolensis ec-

ad missarum ministeria percipienda convenire voluit; cui

clesia

Dominicus eiusdem
et

episcopus triumphale vexillum contulit,

loci

una classem consendentes


dehinc velis

runt.

plicuerunt

cum

urbem

ilio die

Equilensem portum (0 intrave-

occiduoque vento

libratis

scopus

occurens,

famulamina Petro duci multa

cuius petitioni adquiescens, multo

intravit, et expletis in sancti

exin

repto

habere voluernnt

inpertitus

non

est.

2.

^4) .

illue

urbem

milite stipatus

sacris, ar-

civitatem manet, grata ospi- 20

Bertaldus Pollensis eximius antistes

11.

interlin.

Polensem

corr. peregit sopra fecit

corr. signo sopra

16. rogitans] cos

U corr. stipatus sopra stipato


U aggiunge s interlin. a antites

15.
i

M pre-

signum

codd.;
20

17.

21.

23.

12.

M aggiunge
il

participio

U aggiunge
U aggiunge h

onore

settimo anno

di

seolo II sarebbe stato

il

Pietro Or-

ma

998,
cronista stesso poi afferma di aver sala notizia del trionfo solo

Ottone

aggiunge transientes interim.

con inchiostro pi chiaro.

interlin. innanzi

Il

13.

ha valore di indicativo.
interlin. a

3.

corr. victrici sopra victrice

aggiunge ad interlin.

deinde vastum velificando

glorificavit.

suorum sopra suorumque

corr.

il

quando

dizione cominci il 9 maggio (festa


dell'Ascensione) del 1000; il 19 maggio

il

(2)

doge
Il

si

trovava gi a Ossero,

porto di lesolo, ora chiuso;

sua terza discesa in

stava presso la foce della Piavo.

giunse a Pavia, cio nel prin-

(3) Isoletta vicina a Parenzo.

III nella

cipio del luglio dell'anno

Giesebrecht, op.

cit. I,

15

recu-

clericorurn et civium multitudine festinus advenit, et utroque

cepit

Italia

velis de-

remigantibus nautis, apud monasterii sancti

itinere,

honore eundem ducem

puto

(*)

Mauri aecclesia ministeriis

A ndreae insulam, quae iuxta Pollensem

cum

undas Istriensem ad pro-

Parentinae iuxta insulam

civitatis

io

Hermachorae signo

humiliter rogitans ut sancti Mauri oraculum adire

saret;

(1)

ap-

pernoctare disposuerunt; quibus venerabilis Andreas epi-

positis,

qem

victrici sancti

inde pellagi sulcando

vinciam transientes,

multa

Gradensem

quos domnus Vitalis patriarcha preeunte plebe

quoque dexteram

condecoravit.

eia

riante,

clericorurn apparatu excipiens, digna suo principi obsequia

exibuit; cuius

1000.

736.

La

monastero

Cf.

(4) Isola del

spe-

drea presso Pola.

di S.

An-

CRONACA VENEZIANA.

157

aequor, Absarenscm CO ad urbem delati sunt; ubi non

omnes de

veruni

initimis tani
|

Romanorum quim Sclavorum

debant, et sacramentis ab omnibus peractis sub


5

civcs,

manere decreverant.

illius prncipis

modulamina

tunc omnibus, quibus aetatis plenitudo adherat,

decantaverunt.

secum venire iussit,

et acceptis stipendiis,

caeperunt.

vero die Iatarensem antequam adpropinquaret

altera

dispositum transfretare

iter

io urbem, eiusdem civitatis prior ^) C um episcopo et caeteris smini

dominum gaudimoniis

potiti recaepcrunt,

urbem,

et ingressi

ibi

regionis maiores confluentes, eiusdem principis dominationi

subesse praeobtabant

cum earum
15

inter

quos Veciensis

et

Arbensis () episcopi

civitatum prioribus adfuerunt, et pari voto supra sacra

cvangelistarum dieta iuraverunt quo iuxta illorum scire et posce


deinceps domili Petti ducis fdem observare debuissent

quo

episcopi eisdem sacris confirmaverunt


laudis

pompam

in aecclesia

insuper

diebus, quibus

feriatis

depromere solebant,

principis

istius

nomen post imperatorum laudis preconiis glorificarent. Croato20 rum itaque rex ad suae gentis depopulationem ducem advenisse
prenoscens, nunciorum studio eundem placare pacificis nisus est
verbis; quod domnus dux omnino parvi pendens, eosdem nuncios
redire dimisit, et sic tractare cum utriusque gentis exercitu adorsus
quo inimicorum

est

aditus intrare, vel quibus argumentis illorum

25 munitissima loca indemnis capere posset.


latione didicit quadraginta

3-4.

quod

corr.

tunc

quorumdam

re-

Narentanorum nobilium de Apuleis

aggiunge n interlin. a gaudebat


19.

5.

15. Pert\

Pert^ decreverunt

imperatorum sopra imperator...

2$.

posset sopra

corr.

possit

(1)

Ossero nell'isola di Cherso;


dipendeva anche l'isola di

da essa
Lussin.
(2)
tini

51

po-

hoc peracto, sacrimi dicm penteco-

sten solemniter caelebrantes, predicto principi laudis

illius

e.

C)

convenientes, tanti ospitis adventtm so praevenisse gai*-

castellis

testate

modo

Cio

un rettore che col titolo di prior


reggeva sotto la sovranit di Bisanzio questa forma di governo era
Cf. Ragi durata per tutto il sec. x.
la

gli

Slavi soggetti ai La-

(Italiani) nell'isola di

Come

Cherso.

risulta dai docc. raccolti

(3)
dai Racki, op.

cit.

p.

17, n.

13, an-

che nel principio del sec. x Zara aveva

ckt, op.

cit.

p. 21, n.

17.

era allora Maius e


silio.

Cf. Racki, op.

(4) Veglia, Arbe.

il

Il priori
vescovo Ba-

cit. p.

26, n. 21.

" iugno

,00 -

GIOVANNI DIACONO

158

decem naves,

partibus peractis negociis ad propriam velie reverti;


32 a

hominibus onerate, ad insulam quae vojcatur Caza^) sub omni


stinatione destinavit

qui

dum

irent, facili

prehendentes, Traorensem ad urbem

mnus namque dux utriusque


circumseptus,

militibus

certamine eosdem com-

autem

periculum incurrere formidabant,

ut

si

advenit,

spontaneum

iurare vellent, gratiam

se certamine capturos procul dubio

hoc vero audientes, domini

scirent.

Venetiquorum

urbe insulam

a Belgradense

et fdelitatem sibi

a dipisci valerent; sin

ac

predictam urbem relinquens,

de qua talem legationem civibus mittere placuit

famulicium persolvere

do

accelerare voluerunt.

Dalmacianorum

sexto die

quandam non longe

ad

et

fe-

sui,

Sclavorum

io

scilicet regis,

non

et tanto principi resistere

valebant; unde utroque discrimine positi, quid agere poenitus ignorabant; tandem timoratione

domni

ducis

atriti,

adstantibus eiusdem

regis militibus, et sacramenta et

obsequium persolverunt.

susvero

(4)

inde, Levigrade insulae

egres-

15

colones egregio duci occurren-

sacramenta prompte fecerunt; cumque Traorensem urbem

tes,

peteret, ab episcopo civibusque sacramentis corroboratus est; inibi

suos, quos antea ex Iaterensi civitate misisse diximus, victores

Sclavorum edam

repperit.
rat; qui

condam

regis

(s)

frater,

Surigna

(6)

nomine, ade- 20

fraterno dolo deceptus, regni amiserat diadema,

namque non modo sacramenti vinculo se eidem duci associava, verum etiam Stefanum puerulum, karissimam sobolem suam,

ipse

pr obside commendavit.

sibi

validam urbem

(?),

que tocius Dalmaciae metropolis constat, pre- 25

quem

dictus princeps advenit;

2.

interlin.

aggiunge

hominibus

a incurere

(1) Cazza, Kaca,

25.

Tra.

(3)

Pasman

all'ovest

di

La-

presso Bielograd, che

memorie pi antiche
veyco. Cf. Racki, op. cit.

n.

53.

spazio interlin.

sacro

12.

infulatus

aggiunge
li

vadam

(4)

Vergada, presso Zara vecchia,

(5)

Mucimir.

Dandolo,

loc.

cit.

XII, 227.

si

e nelle

W,

aggiunge interlin. con inchiostro pi chiaro

chiama Zara vecchia; nei docc.


del sec. xi il suo nome Postimana
ora

archiepiscopus

onerate nello

gosta e al sud di Lissa.


(2)

hinc Spaletinam nobilissimam et

Flap. 70,

(6) Zurislav, era

il

nome

slava secondo Racki, op.

nella

forma

cit. p.

420.

(7) Spalato.

(8)

Pietro,

secondo

loc. cit. XII, 229.

il

Dandolo,

CRONACA VENEZIANA.

officio,

cimi urbana tana

eidem omnes placare

est; qui suis interuunciis

redd imploravit,

exiret finibus,

iilis

maiores

sui

hoc

in captivitatem

domnum ducem

tam

10 tem Veneti cum molestare

tantum

gressum tendere

15

dum

ilio

his

reservavit.

habere

modo

rum ne
apud

cepit.

dux

tunc

pacem

ipse

ad

definitis,

quempiam

exiere nec

deberet.

capti vos

dum

preterea

reddere

subiugandos

Maximi ecclesiam ospicium

manu

recu-

suis

adquisivit sueque potestati

isdem dux quicquid cordi aderat Deo

votum consequeretur, improbos Ladestine

ad

iteran-

violasset retcntos se-

alios iliius regionis

sancti

santes parere iussionibus, valida

fautore

dux de

ipse

voluisset, Curzule (0 insule habitatores,

subiugavit.

sibi illos

Narrentanorum princeps, quam omnes

ille,

nec censum predictum aliquo

cum

continua prece

ad satisfaciendum pr suis votis convenirent, et

sibi

iubens, sex

mancipatos expertus

quo priusquam

videliect pacto,

e.

Narrentanorum quidem

satagerunt.

suorum

princeps quadraginta
5

laicorutn multitudine

rnissarum sollem|pniam celebrans ex voto iusiurandi

ezcepit, et
fide

quam

clericorum

159

quorum

habitatores agredi conatus est; a

rabiae Venetici

insulae
per-

illa

navigantes loca propriis facuitatibus privati, nudi sepissime eva-

20 serunt.

siquidem eadem insula

erat

circumsepta;

licet

aditimi intrantibus

tamen sublimitate ostentabatur,


turriumque

murorum menibus

munitus, inexpugnabilis ab omnibus crede-

hedificiis

dein vero predictus princeps, multitudine

batur.

non denegaret, montium

quibus unus

quendam

iliius

lieta pertinatia

insulae

portum

penetravit,

Pcrti sollempnia incelebrans

corr. violasset sopra ..iolasset

9.

26.

corr.

spazio

interlin.

pugna sopra pugnam

exiere] cos

12.

un segno che pia d'una volta ricorre nel cod.


nello

collecta,

civibus ut re-

ad se venirent, aut pugna sese petituros scirent

2.

maiuscola

navium

mandans

postmodum

qui timore constricti pacifica verba protulerunt.

11.

promunctoriis

scopulosis

14.

his]

Pertz,

U per

avendo interpretato per

h quando

17.

codd.;

illis

ripetutamente per exigere

eis

Pert\ sui

petituros] cos

il

aggiunto in

forma

omette ad

di

votum

participio futuro attivo ha

significato passivo.

dal cod. Marc. Lat. 400 cat. Zan.

(1) Curzola.
(2) Lagosta, AaToPov;

ha

Lesinae

il

nel luogo

dente dell'edizione, ma,

Dandolo

corrispon-

vero legge Ladestine

come

risulta

un errore

di trascrizione
.

e.

98 a,

il

testo

GIOVANNI DIACONO

160

pacem

iniuncturn fuit nulla ratione


e.

33

civitatem ipsi destruerent,

a duce consequi posse, nisi

destructarn vero inreparabilem


[|

inha-

bitabilemque relinquerent; quod omni nisu facere interdicentes,


adorsi sunt.

tanti exercitui sese obsistere

tunc isdem princeps

suos ad certamen preparare illosque inpugnare acriter iussit; ve-

rum

quia arduus locus

sum, iaculorum

difficilern

ictibus hostes aliquandiu procul, virtute

exercitus ex

patebant, irnpetum

qua po-

tamen Dei omnipotentis dispensacione

terant, coarcere satagebant.

rnaior pars

unde

loco,

ilio

facientes, reliqua

municionis ostia

illius

rnontis per devia consen-

dendo, turres, ubi aquarum vascula tuebantur, comprehenderunt

animo, armis depositis, nichil amplius

sum periculum
pietatis

tum

quam

evadere flecsxis exorabant poplitibus.

mortis exo-

dux itaque

amator omnes vivos conservare instituens, civitatem tan-

devastare precepit

quo peracto

aecclesiam reciprocavit.

io

tantum luctamine comprimebant, donec

in quibus consistentes, in
deiecti

dabat appropinquantibus ingres-

victor princeps sancti

Ragusiensis archiepiscopus

illic

omnes

conveniens, eidem principi sacramenta

15

Maximi

cum suis

facientes, obsequia

multa detulerunt; inde predictas civitates repetendo remeans, ad

Veneciam cum

triumpho tandem regressus

tali

Interea Ottoimperatorad Italicum


Aiu fine del giugno

nens per

dimani

vasti

regnum

20

est.

tertio repetere dispo-

aditum habere voluit; quem

laci gurgites

del 1000.

Longobardorum multitudine Cumana

in urbe exeoeperunt, inter

quos Iohannes diaconus, supradicti Petri ducis nuncius,


sui senioris

de

lcet

triumpho ignarus, advenit, suumque seniorem tantum 25

profectum ad debellandam Sclavorum duriciam imperatori nunciavit.


Estate e autunno
del 1000.

cumque isdem Iohannes unam cum imperatore Ticinensem


domini adventu

adiret urbeiii, noimullis referentibus sui

pho

extitit

9.

tantum

undu

cos

togliere la lettera x.

giunge

25.
1

cui imperator ad

unde sopra undu

corr.

Pert\
18.

interlin. a

Scavorum

il

denec

propriam iam reddire volenti

M Pert\ unde
M Pert\ V donec

12.

ha dopo

13.

15.

nil

aggiunge interini, con inchiostro

facientes sopra frase abrasa.

l'abrasione
27.

trium-

copista dopo aver sostituito cs a x dimentico

flexis

U corr.

ha dopo ignarus

aggiunge d interlin. a redire

ove probabilmente

pi chiaro conservare
lacus

d'una parola.

abrasione

14. flecsxis]
di

expertus

et

unam]

d'una
cos

17,

parola

(osset

22.
).

come sopra, per una

M Pati
26.

ag.

CRONACA VENEZIANA.
hoc secretum iniungens suo

l6l

seniori delegavit, ut,

possibile foret,

si

dilectionis gratin in aliquo sue potestatis loco chini

compatris presentia

et tanti viri et

quamquam

que
5

vellet venire,

dux nam-

et sagacitate potirl

numquam

avide tale audiret nuntiura, tamen

hoc

posse credebat quo tantorum regnorum princeps suis igno-

fieri
I

rantibus expedite aliena iura valeret intrare; veruni

nemine eodem comunicare sermone volens,

33 b

cum suorum
corde

tacitus sibi in

predictus vero cesar, Ticinense relieta urbe, per Tuscie

servabat.

Romanum

alpes

e.

obtabile peciit solium

deinde

in abstinencia,

que

io rpascalem antecedens solemnitatem, Ravennani descendere curavit.

dux eundem Iohannem diaconurn destinavit;

cui Petrus

inverno dei 1000.

del

Alla fine
marzo iooi.

quo

benigne susceptus, inportune id ipsum quod antea dixerat reciprocare

satagebat; unde factum est ut inter utrasque partes saepe-

dicto

Iohanne diacono crebro discurrendo,

demum

15 cium,

imperator salubre a duce accepto Consilio sacrum

diem pascalem devotissime celebrans omnibus maioribus


dicavit
in

se purgationis

quadam

poculum apud sancte Marie monasterium


commorari

velie,

Eripdani cingitur fluentis.

tunc

cum

hoc

aliquantis, quibus

intrans navim,

25 noctans, abate

dam

et diu

predictum

peciit

cum monachis

potum

custodire

aliis

qua

desideratum compatrem

ilio

adiret.

commissum habebat,
monasterium; ubi minime per-

familiariter

astantibus eiusdem monasterii quod-

ospiciolum previdens preparare

curationis

ali-

ex

littore,

his dictis, dies statuta est in

Marci oraculum

et

manet siquidem eadem

20 insula non procul a Venecia, ex una parte marino

et sancti

suis in-

que Ponposia nominatur C0 a accipere,

insula,

inib diebus

quantis

nego-

tale ventilaretur

iussit, in

simulabat.

parvam naviculam ascendens, qua

quo

sese per triduum

nocte

itaque

perventa

predictus Iohannes diaconus

ad ipsius insule marginem prestolando latitabat; Hecilinus vero


io.

antecedens] cos

hanno dies
sione di et

dens] cos

(1)

26.
;

codd.;

il

part. pres. ha valore d'indicativo

21. Perti omette dies e in nota

sopra procuravit

corr. previdens sopra lettere abrase

forse prima leggevasi previdere et preparare


codd.;

Pomposia

e.

s.

scilicet dies,

poi

corr. curavit

ma

U V

ha lacuna per abra-

Pert^ preparari

28.

ascen-

per ascendit

ricordata spesso nei

documenti ravennati pi antichi


Cron. vene\. ant.

pone

della

collezione del Fantuzzi,

Monumenti

ravennati.
11

X3

aprile

1001.

GIOVANNI DIACONO

l62

comes, qui postea Baiovariorum dux effectus

comes

Tarvisianus

(2

est

\ Teupernus belicosissimus

Raimbaldus

et

(?),

vir,

Rainardus,

Tamo cainerarii, Waltterus unicus capellanus, Fredericus, postmodum Ravennas archiepiscopus (3) extitit, simul in predictam
navim ascenderant; qui

tota nocte et die nautis inquiete

na-

(*)

vigantibus iam sequentis noctis in tempestate sancti Servuli ecc.

34 a

clesiam, que

non longe

a ducis palacio (0

cuerunt, ubi Petrus prepotens


prestolabatur;

quia

et

dux

||

scita decernitur, appli-

hominis occulte adventum

tanti

minime

tetre noctis obscuritate

conspici

vicissim sese valebant, inter amplexus et novi ospitis dulcissima

obscula

dux

allocutus

taliter illuni

est:

monasterium previdere, instanter oportet


ante crepusculum in palacii mei

alter

quidem predictum

nasterium

ingressus

haud tamen

quo

lucis

meniis queas dignissime

ospi-

petiit

palacium advenit,

sane
linus

cum

secum duobus

ducem de

ceteris

Fredericus]

cissima sopra duccissima


21.

illius

op.

Eccl.

inciso.

4.

cit.

par. II,

decade xm, ove fu pubblicato 1' atto


di donazione di due poderi nella villa
Brendola fatta da Rambaldo conte di
Treviso nel maggio 1005

al

mona-

stero di S. Zaccaria; lo stesso conte

ricordato nella sentenza del 25

erat

ne circumstantes hoc

Perti Ravennae

minus

corr. ante sopra

e loc.

Veri.

in

prefatus vero Hece-

cui salutaria verba,

perlustrata,

matutinali officio veniente ante sancti

3.

Corner,

mo-

intravit;

suis retrudi et servari voluit.

13. meniis]

autem

Thietmar,

805, VI,
(2) Cf.

dequoritate

Pert^ aggiungono qui mentre la proposizione

pub essere considerata come un

a moratus

illius

ecclesiam

foret,

ne agnosceretur, habitu indutus.

vili,

(1) Cf.

omni

et

Marci limina exceperunt

3.

patefactus

ipsi

postquam

monasterium.

diucius commoratus, sed, ut condictum fuerat,

illic

orientali turre

p.

te illuc ire,

deinde navim uterque ascendens alter proprium palacium,

tari.

ad

Zacharic

vis sancti

si

io

marzo

996 edita da Kohlschtter, op.


p. 84 sgg.

cit.

17.

autem

postmodum
io.

- extitit

corr. dul-

U aggiunge com interlin.

M Perii

ante

un documento del 1001 posteriore al 15 giugno


come arcivescovo di Ravenna. Fan(3) Federico apparisce in

tuzzi,

Monum.

ravennati, IV,

184.

(4) Essendo grande il tratto di mare


che dovevano percorrere in un giorno
nella piccola -barca da Pomposia a
Venezia, era naturale che
marinai
attendessero al loro compito con lena,
i

inquiete .

(5) In un' isoletta presso

Olivolo.

20

CRONACA VENEZIANA.
secretum sentirent, ex

quomodo imperator
sponderunt;

vigeret, vel ubi esset inquiens requis vit; at

datis obsculis,

et

cum

ne

quis

capacitate posset sentire; ad prandii

rei

filiam ducis

una cum

sero

ad perfecte namque

dapibus colloquisque reficiebatur.

culum confirmandum,

m anere.,

iu-

cum

duci fuerat

fas

in predicta turre

palam conveniebat;

aliis

re-

iuxta palacium

illos

neque

adivit.

per totum diem

Veneticorum huiuscemodi
refectione

hospitari

imperatorem

ipse vero

benSj

imperatore

10

quibus dux

parte protuleriint;

apud Pamposiae monasteri um eundem sospitem dimisisse

illi

imperiali

163

cessare

fidei vin-

adhuc caticumina de sacro bapquidem, quod pr pacti

tismatis lavacro cesar suscepit; pallium

federe a Veneticis supra quinquaginta libras persolvebatur (0, eidem

suo compatri duci perpetua scriptione donabat

15

moda

illi

nichil

dux

firmiter

dehinc

omnium Veneticorum
1.

im

7.

et

stris

et

corr. hospitari sopra hospitali

codd.

478 sgg.
Ottone I:

I,

omni mense

suorum denariorum

secondo

e.

mensis marcii nobis persolvantur

unum;

Liber blancus

pallium

et

del

17 b: Tributa pacti

omni anno
li-

quinque de nostro
il che spiega la diffe-

adenario;

renza della cifra; Kaiserurkunden, II,


par. I, n. 300, p. 352 sgg., 7 giugno
983, patto di Ottone II, ove il passo
del patto precedente ripetuto colle
stesse

(2)
di

documento

quatinus

adiit

pallium

et

quae camerarii nostri sibi annualiter pr censu exigebant eidem suisperdonare ac


que successoribus
concedere omnia, exceptis quinqua-

ginta libris,
in

dignaremur.

omnia

omnibus prefato Petro duci

et

dilecto compatri nostro suisque successoribus ea quae suprascripta esse


videntur, exceptis quinquaginta libris
de illorum denariorum moneta, taliter imperiali concedimus iure hac

pagina ut nec nos nec

successorum

aliquis nosibi

suisque

strorum

esiste nell'Arch.

successoribus amplius ex iam dicto

127A:

censu exigere possit

parole della prima


Il

celsitudinem,

quinquaginta

viginti

strum compatrem per suum nuncium, Ioannem videlicet dyaconum,

bre

Petrus dux Veneticorum et no-

nostram humiliter deprecando

marcii persol-

testo

leggi cesare

per voluit

...

U;

cessare] cos

vere libras

s.

M
ad

cc

il

e.

cos

U corr.

6. in]

ducatus

cunctus

pr huius pactionis foedere an-

nualiter

suarum seu

successoribus no-

promisit nobis

Veneticorum

promittebat; sed

ecclesiarum

Perti refectionem

8.

350, 2 die. 967, patto di

n.

omnia quo-

dopo sentire l'abrasione d'una lettera (ti).

15. volens] cos

Kaiser urkunden,

(1)

4.

U ha

prandii sopra frase abrasa.


io. Pert%_ filia

ut

nisi

et

predia integre solidatis, in statu suis tem-

Pert^ pertulerunt

Perti V;

pr votis

impertiri

volens

exigere

ei

(*),

redazione.

Stato a Venezia, cod. Trev.

e.

34 b

GIOVANNI "DIACONO

64.

poribus conservaret.

altero

autem

die,

cum iam

redeundi

habere volebat, diversarum generum fortunis dux


voluit, qui nichil

orum

liciturri

eum munerare

continere cupiebat dicens: illud mihi crimen

inducere nolo, ne quis cupiditatis et non sancti Marci tueque


lectionis causa

me huc

tatus precibus,

eburneum

genteum siphum
invitus, recepit,

cum suo

urceum

subsellio,

peractum opere

raro

dono,

ar-

licet

Iohanne diacono navim

intrans,

non

sed altero

ilio,

cum duobus tantum

imperator

perceperunt.

licentiam

nec non

datoque obsculo, lacrimantibus utrisque separati

Hecilinus siquidem et ceteri antedicti

sunt.
die

et

tamen inportunis coar-

venisse asserat.
sedile

di-

et

io

predictum occulte in nocte re-

mane vero se prestolantibus videre


Ravennani cum prelibati Iohanni diaconi

gressus est ad monasterium.

inopinate

exibuit,

et

nave properans, de Venetia se reverti omnibus


credere volentes

ficile

ammodum

mirantur.

Veneticorum populum post triduum


cui
Tra
e

il

ii

luglio

seltembre

del 1001.

quod

dux itaque

dif-

omnem

15

in palacio convenire indixit;

huiuscemodi gestum patefaciens, non minus fidem imperatoris

quam
*

tempore
eodem quoque
x
i
r

pericia sui senioris conlaudabat.


r

Beneventanos cives audiens imperator


gressis

ottobre" iooi!'

prodiit;

sibi

suo imperio potenter subiugavit multosque

peractis,

quibus ag-

rebellare,

interfecit.

Ravennani iterum adveniens, Papiensem deinde

Romanorum

urbem, ibique

his

20

peciit

cives dominationis iugo abiecto sibi

repugnaturos audivit; contra quos patricium suum, nomine ZaC

alla meti
,
ya
deli dicembre

100 1.

zonem, cum exercitu mittens,

navigio
Ravennani instanter
&
eo tempore duo imperialia ornamenta auro miro opere 25
7

descendit.

acta cesar

unum
cui

per

ipse
r

Iohannem diaconum Petro suo compatri

ex Papiensi, aliud ex Ravennati

dux recompensationis

gratia

urbe dono

duci,

transmisit;

cathedram elephantinis

artificiose

eundem diaconum Ravenne direxit, quam avide


suscipiens in eadem conservandam urbe reliquit.
dehinc Roma- 3
narri dum vellet validam urbem repetere, civium insidias formidans, in quoddam castellum, Paternum nomine, ascendit, ubi
sculpta tabulis per

M Pert\ V horum
U corr. cupiditatis sopra capitatas
V con-, miro sopra raro M miro Poco dopo anche
t/auro miro opere acta ionie
deriv
corre\.
V.
V aggiunge finale a Iohanni
M Perii Iohawnis
3.

orum]

cos

U;

4.

in

7.

la

27.

di

13.

corr. transmisit sopra transmitit

CRONACA VENEZIANA.
non diu| sospes mancns,

infelix

165

annos corpoream dure

intcr dulces

vitam amisit; de cuius funere gentes ubique minime tunc questu

diem

memorie Karolo queat

iudicialem

ibi

C*).

suscepit diadema,

rite

Dadonis

sibi

coronam usurparet; tamen illorum maior

regni

re-

quamquam Ardoinus (? ), commitis

Ticinum quibusdam Longobardorum

apud

filius,

io faventibus

pars

Henrici regis expectabat adventum.

Anno quidem incarnacionis Redemptoris nostri


ducatus vero domni Petri Veneticorum

millesimo quarto,

Dalmaticorum ducis

ac

decimo, Johannes eiusdem ducis egregia proles genitoris effectus


15

consors

est

foveret,

octavo decimo

nimirum paterno ingenio

et probitate vi-

etas

tercia

qui pii parentis adeo obtemperare studeat moribus ut sub

gemino regimine^omnis
anno

quem dum

dignitate;

anno ephebum
gebat

(*)

patria

eodem vero

uno maneret foedere.

multitudo, Apuliensium fines

Sarracenorum

invadens,

20 Varensem civitatem, ubi Gregorius imperialis catapanus preerat,


ex omni parte obsidione circumdabat.
potens dux, preparare

4.

aggiunge

5.

Pert\

17. studeat]

IV,

di

loc.

cit.

Ann. Ouedl.

30;
a.

1000, 1001,

Ann. Hildesheimenses,

III, 92, agli a.

berti

loc.

cit.

1001, 1002; Vita Heri-

Lantberto

loc.

IV
Than-

cit.

Bernwardi episcopi di
gar in Mon. Gemi. hist. Script. IV,

745; Vita

769-775.
(3)

Thietmar, op. e loc. cit. p. 797,


Hartwigus; Adalboldo,

V, 16:

U corr.

9.

corr. Aquis-

Dadonis sopra Dedonis

U, forse per studebat

Vita

Thietmar, op.

pp. 77, 78 agli

cit.

1002;

pre-

corr. studuit

M studuit

781, 782,

pp.

sibi

cos

(1) Eriberto.

loc.

interim, con inchiostro pi chiaro a deferente

Perti Langobardorum
sopra studeat

quod audiens Petrus

maximam expedicionem iussit, sanctique Lau-

grani sopra Aquisgra..i

(2) Cf.

1002.

presto-

Post hunc Henricus regalis dux prosapia de regia ortus

gnorum

gennaio

cum

defferente in Aquisgrani palacium fuerat dclatum, ut

decessore suo pie


lari

23

35 a

corpusculum vero eius Coloniensi archiepiscopo (0 cum

silebant.
ceteris

e.

II in Mon.

Heinrici

Gertn.

hist.

Script. IV, 687.

(4)

La

tercia aetas

doro (Orig.
cio la
gli

cap.

parte

2)

vita

della

secondo

Isi-

l'adolescenza,

umana

tra

anni 15 e 28, e questo ha voluto

significare

il

cronista.

(5) Negli Ann. Barenses (Moti. Gertn.


hist. Script. V, 53) l'anno fu il 1003;
in quelli di Lupo (ivi, V, 55) il 1002;

secondo
dei

la

loro testimonianza

Musulmani era

il

il

kaid Safi.

capo

6 giugno 1002.

GIOVANNI DIACONO

i66

io agosto 1003?

rentii in

sollempni die de Venecia exiens eosdem


est; qui

aggressus
6 settembre.

dum

loca

expugnaturos

vastum per mare velifcando terrarum diversa


octavo idus septernbris

transiret,

(J)

predictam urbem

Sarracenorum riempe uterque exercitus cernens

appropinquabat.

insperatam salutem cristianis advenire armatis manibus,

equos

littore adstabant, alii

men

audacter provocabant.

alii

supra

naves ascendentes cristianos ad certased

domnus

propiciatione

divina

cum omnibus suis antedictp civitatis in portum indemnis ingressus est; quem cives una cum Gregorio imperiali

Petrus

dux

Catapano digne suscipientes eiusdem urbis in palacio ospitari fece- io


c,

35 b

tunc domnus dux

runt.

quomodo urbem

vexillum
instituit,

ut viriliter

gentem bellum agerent amonuit;

et victrice

quosdam

iubens,

se preire

unde factum

nunc gladiorum, nunc

est

bant,

non multum post

itaque

est pe-

igneis iaculis Sarracenos acriter inseque-

paganorum

domni

illos

aufugit exercitus; ce-

degentes, confusi recesserunt.

nomen

Petri ducis

qui nullo terreno sed divino

liberavit ab

inimicorum persecutione ^\

Non

die

quo

festiva

Per ti expugnaturus

zione pass.

16.

(2)

il

ma

novalem

il

tra

il

cronista usa spesso

io ago-

coda.

V,

et liberata est per

moriae

Pert^ navale

Lupo,

loc.

cit.

V,

55,

obsedit Sapi caytus Ba-

adstante maio 2 die usque ad

rum

53,

Pe-

sanctum
tuncque

ceni

illic

1002:

trum'ducem Venetiaruni bonae me-

partic. fut. att. con significa-

Pert^

Saraceni.

all'a.

loc. cit.

il

a fidelibus

in sancti Benedicti

navalem sopra novalem

corr.

6 settembre.

1003

nam dum

est.

21. illos] cos

avvenne

(3) Ann. Barenses,


all'a.

omettono qui

(1) Il viaggio
sto e

Dei genetricis assumtio

ostensum

celebratur, divinitus

constrictus timore eos

puto pretermittendum fore prodigium quod cuidam Sar- 2 5

racenorum

1.

cives

deinceps celebre et honorabile

habuerunt,

15

autem, qui flnitimarum loca crudeli iure mancipando posside- 20

teri

20.

pugnandum

quatinus per triduum continuatim

tercie noctis in siientio

rentur.

suburbio ad

in

quosdam vero secum adsumens, navalem adorsus

ragere bellum.

seve-

tum

perpessos sufficienter recreavit;

contra nequissimam

( 2)

alimoniarum

cepit; veruni prius

ritate tueri quivisset pertractare


solatiis cives inedia

paganorum

Lucani mense octobris


Petrum du;

liberata est per

Venetorum

CRONACA VENEZIANA.
monasteri, haud procul ab urbe,

quadam minutissima

maneretj emicantem

occiduo

eiusdemque

venire,

Ieronimo
5

stellam ex

portu

civitatis in

spirituali et prenotati

climate

prepete

cursu

hoc,

ut

monasteri patri patefactum csset,

futurum sancte Marie auxilium, que

tatur,

civibus

advenire intellexi; quod

maris interpre-

stella

intemerata

puerpera

in

Veneticorum ducis adventu procul dubio complevit, quem

de occiduis partibus venire perinittens


oste

turre ipse

cadere conspexit.

statini

Petti

io

l6j

triumphum.

concessit

illi

suae nativitatis festo, de

in

idem namque dux de

nuncios suos Constantinopolim destinavit,

et a

loco

ilio

Catapano imperiali

Veneciam incolomes remeavit.

multis ditatus muneribus ad

36 a

Hoc quoque tempore Heinricus rex Ottonem ducem ad Italia


cum exercitu mittens cum Ardoino, usurpativo rege, insta Alpcs, in
campo qui Vitalis nuncupatur, pugnam peregit, et ex utraque parte
15

multi ceciderunt M.
in sequenti
et

cumque hoc Heinrico

anno maxima stipatum expedicione

Italiani intravit,

Ardoino aVeronensi urbe expulso, omnes Longobardos potenter

suo regimini subiugavit.


in

expertum,

regi foret

predicta urbe

cui

etiam Veneticorum

Petrus

suum natum mire

dux

pulchritudinis puerulum, prece

20 sua permotus, honorifice delegavit, quem crismatis divo liquore


ex more

Unire,

fecit

obtime muneratum remisit.

patri

deinde

ceteras Italie civitates properare disponens, Papi a Mediolanensi

archiepiscopo

gimen

estitit

coronatus, ubi cives insidias contra

totam pene urbem incendio

molliri cognoscens,

25 fectione devastavit, et tunc per


petiit

regnimi

14.
17.

U V

11.

lacum ultramontanum

Uba

compo

Perti Langobardos

dopo

15.

Petrus famosus dux, sedula petitione a

3.

di

Pert\ eiusque

Pert^ prenominati

4.

Veneciam l'abrasione d'ima

23.

episcopo

27.

Hoc] manca

Pert^ incolomis

lettera.

corr. ceciderunt con ci interlin.

16.
in

Petti stipatus

la

maiuscola

che doveva essere aggiunta nel margine con scrittura pi accurata.

Thietmar, op. e loc.


Adalboldo,
16;
797 V,

(1) Cf.
P-

Heinrici
battaglia

II, loc. cit.

avvenne

cit.

Vita

montem
(2) Cf.

Ann. Quedl.

loc. cit. p. 79,

1004; Thietmar, op. e

IV, 687, 688; la

all' a.

ad Ungaricum

pp. 805-807, VI, 3-7.

Maggio 1004.

et inter-

Pert\ monasterio

Pert^ est

re-

( ).

Hoc quoque tempore


1.

Cumanum

suum

loc. cit.

Giugno 1004.

GIOVANNI DIACONO

l6S

Iohannem

Vassylio et Constantino imperatoribus coactus,

suam

regiam urbem causa coniugii delegavi^

dilectarn prolem, ad

quem

dum

imperatores

).

benigne susciperent, cuiusdam nobilissimi

Argiropoli nomine, imperiali editam stirpe,

patricii filiani

ducern,

illi

de-

sponsare decreverunt, et ut tante femine, imperatorum videlicet

imperiali decreto in

quadam

dux una cum puella

neptis, copulationis dies acceleraret, prefatus

capella convenire permissi sunt, ibique

ab eiusdem urbis pastore sacre benedictionis munus, ab impera36 b

toribus aureas diademas suis capitibus perceperunt;

quibus dextera
||

utroque imperatore superposita manu, aulam, qua convivantium

manere

cetus

videbatur,

namque imperatores tam

lamum

pervenerunt.

decoritate

tali

predicti

egregiae ac iocunde hunc peragere tha-

satagebant, ut triduo

convivantium gaudiis haud defue-

runt ipsi familiares convive; hoc

in palacio

tali

quod Yconomium

nunccupatur peracto ordine, quisque eorum, muneribus receptis,


novicius vero dux

retfogradus recessit.

io

cum

15

sua venusta sponsa

aput pallacium, quod iure dotalicii nuper acquisierat, degere disposuit.

discederet interim de

manu

Bulgarorum

finibus,

quos valida expugnando


cuius monitis 20

agredi temptabat, Dei auxilio reverteretur.

dux acquiescens, promte


redeunte, patriciatus

eius

adventum prestolabatur; ipso autem

dignitate

officii

Ottonem suum puerulum,

eundem

sublimavit

ducem;

qui aderat, fratrem muneribus tantum

dehinc dux sponsali dote, id est diverse fortune co-

honoravit.
piis,

monuit ne ab urbe

Vassilius imperator iniungens

cui

simulque imperialibus donis acceptis,

propria impetravit;

nam parentum

licitum veniendi ad 25

conventus pernobilem puel-

lam regionem ad exteram quasi exulem euntem plorantes haud


deerant.

dux itaque pr

votis

omnia consecutus, navim cum

spectabili sponsa ascendens, equoreas sulcare

Grecorum seu aliarum gentium

peravit; cui

procellas suis im-

incol ubique usque

ad patriam non denegabant impertiri obsequia.

14.

verat

(1)

corr. palacio sopra palacium


19.

Pert\ expugnandos

matrimonio

Il

EuvcxJh;

latoftwv, II, 452.

M ad
M V ad

17.

27.

cumque proba-

Pert^ apud

dextcram

confermato anche dalla testimonianza

Pert^ acquisi-

Pert^ exeuntcm

di

Cedreno,

30

CRONACA VENEZIANA.
et diu

bili

ventum, caelorum
procul a

foret

non solum

verum

suis,

gaudium

par

domna

scitur.

non

quem

cessavit; revera

remini-

vero Maria greca ductrix non post plures dies

puerum, Constantinopolim geniturn, Venetiae


io

hominibus con-

nemo nostrorum

nostris finibus ernicuisse

aput

incolomes.

restituti

exteris

vivia crebra huiusscemodi thalamus face||re

eosdem

pompa

circurnscepti

et tali

genitorum amplexibus sunt

pater siquidem

nunciatum ad-

regi gratias agens tiavium multitudine

litore fecit excipere,

tribunal

pallacii

duorum natorum

anhclanti patri

169

naturn;

protulit

Petrus exirnius dux de sacro baptismatis lavacro suscipiens,

ob

Vassiliurn

nomen

avunculi sui imperatoris

imposuit.

circa

haec tempora prelibatus Petrus dux pr animae suae remedio mille

quinquaginta libras denariorum solatio tocius sue patriae Veneticis

donavi^
15

),

ceptique palacii opus ad

unguem perduxit; ubi

inter cetera

decori tatis opera dedalico instrumento capellam construere

quam non modo marmoreo


Interea Petrus

veruni aureo mirifice comsit ornatu

dux dum

tare decernere, plus solito

sibi

2.

V; leggi con

moderamine equo omnia

6.

U aggiunge

s interlin.

nterea colla solita omissione della maiuscola.

M decerneret

subiectum equitatis censura populum

corr. multitudine sopra miltitudine


17.

(2

pr votis poene cuncta subpedi-

regere studebat; sed divina providentia,

modi

fecit,

19.

a huiusce-

18. decernere] cosi

aggiunge re interlin. innanzi a gere

forse

voleva scrivere gerere

(1)

Cio 1250.

Esiste

il

doc. nel-

l'Arch. di Stato a Venezia, cod. Trev.


c.

91

b,

e fu pubblicato da

Kohlscht-

ego Petrus Dei


favente numine Veneticorum
ac
Dalmaticorum dux omnibus nostris

ter, op.

cit.

p.

93

fidelibus presentibus scilicet


turis

vino

et fu-

notum manere volo quod diinspirante pr meae

flamine

animae remedio de meis propriis


dono atque concedo omni
Venetiae mihi subdito populo mille
ducentarum quinquaginta librarum
nostrae monetae denariorum parvorum (erroneamente Kolschtter,
vel parvorum) ad solatium et to-

eo videlicet promulgato a

ut

hoc totum integrum

quo detrimento mea


iussione
stere

futuris

prece

ordine

meaque

temporibus

subsi-

valeat;lucrum vero, quodbonis

agentibus hominibus exinde annua-

liter questuiti fuerit,

me

et sine ali-

omnem

dato-

nem, quam per tempora in aliquam


partem dari compellimur, si tantum
fuerit lucrum ex ipso deinceps per-

fortunis

solvatur .

ha voluto significare
che il doge fece abbellire con tutti
mezzi dell'arte, dedalico instrui

tius

nostrae reipublicae utilitatem,


Cron. vene\. ant.

(2) Il cronista

mento
aureo

quella

ornatu

1'

marmoreo

capella,

forse

contrapposto

designa

musaici.
il*

al

37A

GIOVANNI DIACONO

170

disponens, illum in tante

provectum

virtutis

cornetis, cuius

fastigio constitutuni ad sue

felicitatis

eodern itaque tempore

acriter perculit.

humanum semper

indicium

A. 1006.

in meridiano climate apparens CO,

A. 1007.

seu Veneciae fines pestilentia

pronunciat flagicium,

quam maxima

subsecuta

stella

est.

omnes

per

qua

in

Italiae

utriusque

Immane conditionis nonnulli inopinata morte ceciderunt,


inter quos domna Maria greca ductrix nec non Iohannes egregius vir suus, sedecim dierum numero in sancti Zacharie monasterio, pr dolor! uno clauduntur mausoleo,
de quorum funere

sexus

non modo mesti genitores

vel fraterna

deplorabant,

societas

namque

veruni omnis patria lacrimis et dolore tabescebat; fuerunt

omni

tantum famosi ut Deo

probitate in

boni complacerent

37 B

annorum

sex

gimine Veneciae prefuit populo.

et

io

hominibus ambo

spacio tantum sub patris

re-

quoddam

sed ut tantis meroris

||

presidium adesset consolationis, pari consensu Venetici interpel-

domni

lantes,

Petri principis

alterum natum,

annorum

(2

aetate diceretur secundus


liberis

flore vegaetaret,

vigebat quoad altero fratre

facundia

ingenii

munus

paternurn

preterea Petrus

quamquam

19.

2.

'U corr. provectum sopra prove.. tum


corr. ingenii sopra ingenio

Germ.

bist.

Script.l, 81, a.

1006:

berans,

non

sine

modum

mirum

te

tractior,

extinguebatur interdum.

autem per

in

oculos ver-

Quae

terrore.

aliquando con-

aliquando diffusior,
tres

et

iam

Visa est

menses in intimis
omnia signa quae

fnibus austri, ultra

videntur in caelo

Pestilentia

gravis,

cos

Nova

apparuit insolitae magnitudi-

nis, aspectu fulgurans, et


te

dux omnibus

quorum

suis

ut rite recordor

io. vel] cos

quoad]

Ann. Sangallenses maiores in Mon.

stella

probitate sed

illorum primus herile sortitus est

libet.

(1)

non

tamen adeo

impertiri voluit, ita ut testamentario iure

quisque suas acciperet porciones; nomina

exprimere

Ottonem,

scilicet

regalem puerum, ducatus dignitate sublimavere; qui


terrena etate quattuordecim

all'a.

1007:

quae subitanea

nomen, qui

Pert% velut

codd.

codd.; leggi quod

morte populum
(2)

late vastabat .

La colleganza

Ottone

di

al

padre nella dignit ducale provata


dal trattato seguito in quel

Venezia

il

vicino

comune

e Castello (Gloria, op.

cod. Trev.
i

messi

di

presentia

cit.

tempo
di

tra

Sacco

n. 82, dal

92 a), ove si legge che


questo comparvero in

e.

dominorum

scilicet (a torto

il

15

Petri

ducis

Gloria aggiunge

et)Ottonis itemque ducis

filii

eius .

20

CRONACA VHNEZIANA.
forma

17

viribus bene respondcbat suis natali bus.

et

minatur Ursus;

iste

inmerito queat dici clericorum decus.

secundus no-

quo haud

clericatus (0

gerens

officium

sic

tercius

est

ordine Otto,

predictus puerulus, patris qui constat dignitate cquivocus.


5

nominatur

tus

vorum
10

fice

Vitalis; hic ingenii strenuitate ecclesiasticam adeptus

ceu iubar micat

manebat

quar-

quintus estat vocabulo Heinricus, species cuius pue-

est sortem.
rilis

patri

quattuor quoque

solis.

eidem optimo

filiae

quarum prima, Hicelam nomine, Stefano


quo antea

regis filio^, de

Scla-

predixi, in

coniugio honori-

sociavit; reliquas vero tres in monasterio

Deo onnipotenti

mancipavit.

bene compositis, Mariae generose suae

his itaque

thorum sequestratum habere deimceps

uxoris

quo nullum divorcium

licet ratione,

decrevit, ea vide-

foret in

con-

familiaritatis

versatione; deinde quicquid facultatis restabat, totum ecclesiis et


15

pauperibus erogans, nichil

sibi preter

igitur incarnacionis Ihesu

Cristi

anno

dignitatem reservabat.

domini nostri millesimo octavo

a. 1008.

Valerio Altinatis ecclesie presule mortuo ^\ qui episcopii cathe-

dram

rexit annis

Ursus predictus

quindecim diebus tantummodo minus,

vigiliti,

domni

Petri ducis

20 sulente, in eadem subrogatus

meo famine

huius

est sede,

perstringere volo; erat

clero et

filius,

nempe

populo con-

mores

adulentis

fide religiosus, specie

decorus, ingenio providus, industria litterarum

ut tanti

ita peritus

honoris a cunctis dignus diceretur; in cuius ordinacionis exordio

domum

Petrus dux et preclarus suus genitor totum sanctae Mariae

25

et

ecclesiam iam pene vetustate

sime
1.

recreare studiosis-

fecit.

suis]

cos

a Henricus
8.

consumptam

coda.

6-7.

manebat]

cos

U
V.

Pert\

satis

3.

Pert^Oiho

corr. puerilis sopra pueruli


12.

Perti deinceps

7.

17. Perti

6.

optimo]

U aggiunge
cos

interini,

M UV opimo
;

episcopalem

25.

U corr.

studiosissime sopra studoosissime

(1)

l'ultimo deipatriarchi di

ricordati

dalla

prima

vescovo

fu

Cron. de
di

sing.

Grado
pair.

Torcello.

prestato a lui da Michele Monetario


futurus

rie

plebanus basilice sancte MaAmurianensis (Cec-

plebis

programma

(2) Surigna.

chetti,

(3) L'esistenza di Valerio confer-

nazione del marzo 1001

mata dalla carta del febbraio 999 che


comprende il giuramento di fedelt

cit.)

e dalla

fatta

mensa vescovile
Corner, Eccl. Tore.

do-

da Pietro

Falier alla

di

cello.

I,

Tor67.

e.

38 a

V.

SCRITTURE STORICHE
AGGIUNTE

ALLA CRONACA DEL DIACONO GIOVANNI

I.

Notizia del ricorso del fabbro ferraio Giovanni Sagorxino


ai

dogi Pietro Barbolano e Domenico Flabianico

contro

Quadam

il

Iohannes Sagomino

die nos

staldio

7-8.

C3)

5.

mano

Petri Barbolani

(1)

secolo

ducis, et requirebat nobis

suoque ga-

di mano del secolo xv Nomen auctoris


xvi Ioannes Sagomino huius libelli auctor.

tamen

ha nel margine
7.

di

Pert^ domni

Perii gastaldo

Una

gnome

omonima

famiglia

ricordato

nell'atto di paga-

doge
Se l'Arte dei fabbri fosse stata
retta secondo un capitolare scritto,
anzich secondo consuetudini con-

mento

di

decime

Tribuno Menio

servate dalla tradizione orale, lo sta-

87 b, nell'Arch.
Otto de lo Be-

tuto sarebbe stato presentato nel pro-

nobile

suo co-

il

anche ne' documenti

anteriori al mille, p.

e.

sotto

nel cod.Trevisaneo,

e.

di Stato a Venezia:

chario liberto Ioanni

Agornino

Ba-

Dominico Sagomino .
la cronologia del DanSecondo
(2)
dolo, Pietro Barbolano resse il ducato
ruzzo liberto

tra gli anni

(3)

cum

ad tempore

in curte ferrum laborare debuissemus; sed

esisteva a Rialto, e talvolta

ferrarius insinui 1

ha nel margine

del

quod

( 2)

(l)

unum convenimus

cunctis meis parentibus in

dompni

castaldo.

1026 e 103

La corporazione

doveva

tradizionali
rispettare,

neggiati avevano

contro

di lui

il

alla

che

stesso.

cesso per giustificare

aveva

il

gastaldo

altrimenti

dan-

diritto di ricorrere

suprema autorit

il

ricorso.

Il

capitolare dei fabbri fu redatto per la

4 dicembre 1271,

come

risulta dal registro ufficiale dei

capi-

prima volta
tolari di

il

alcune Arti a Venezia che fu

recentemente

1.

dei fabbri

un capo, detto gastaldo, che la rappresentava presso il Governo, ed era


retta in quel tempo secondo consuetudini

giudiziaria, esercitata allora dal

acquistato

ciana (Ms. Lat. X, 319,

raccomandazione
squale Villari.

Il

del

dalla
e.

eh.

Mar-

57 a) per
prof.

Pa-

ricorso ha un'impor-

tanza grandissima, essendo un docu-

mento unico

nel suo genere per l'anti-

chit e la materia

lo stesso capitolare

non tratta degli obblighi dell'Arte verso


il doge che nel seguente articolo molto

SCRITTURE STORICHE

176

omnibus modis contradiximus,

tantum quod laborare de-

nisi

beamus per nostras mansiones quicquid necessitatem

fuisset

omni-

que tempore ad predictum palacium quantum nobis deportasset

unde nos

carcerarius;
stibus, et

iudicatum

ilio

tempore

ita

comprobavimus cum

te-

nobis ut iurare debuissemus ad sancta 5

extitit

Dei quattuor evangelia, sed in diebus predicti nostri senioris iam


dictum sacramentum minime fecimus.

Nunc autem nos venimus

W gloriosissimi

Flabiani

in pallacio

rum

cum

domni Dominici

ante presentiam

cum ipse
adstante maxima

ducis, senioris nostri,

suis iudicibus et ibi

fidelium, et cepimus nos lamentare de virtute

fabri ferrarii

pars suo-

io

quod gastaldus

denique iudicaverunt

nobis faciebat.

residebat

et confirrna-

verunt ut secundum quod ad tempore prefati Petri Barbolani


iurare debuimus, ita

modo

adimplere debuimus, quod

ita

fecimus.

sed piissimus gloriosus dux, senior noster, noticiam scriptionis

exinde nobis

fecit ut in

curtis palladi

debeamus neque sub iugo gastaldioni


tantum in

nisi

quantum

nostras

carcerarius

nostro precio et expendio

ita

quod

tibus persolvunt; et liceat nobis

dum quod
7.

debuimus]

debuimus

nobis deportant

cum omni

de illorum capi- 20

ceteri fabri

14.

probabilmente

forse la legione vera

indeterminato: im primis igitur

il

debuimus]

deberemus.

cos

codd.

passo fu alterato per


17.

Manca

permanere debeamus.

sta-

fabricatores ) pertinente sue artis .

tuimus quod tota ars fabrorum facere

teneatur

debeamus ferrum

cunctum ferrum laborare secun-

Pert\ debemus

M V neque sub iugo gastaldioni fabri

integre

permanere debeamus,

aggiunge minime fecimus nello spazio interlin.

influenza del precedente

fabri

ceteri fabri laborant.

Pert% debuissemus

in

ferrum laborare minime

mansiones laborare

huius palladi

domino duci et pallacio


omnes fabricationes (cod.

(1)

dolo,
il

15

Secondo la cronologia del Dan Dominicus Flabianico resse

ducato tra

gli

anni 1032 e 1043.

AGGIUNTE ALLA CRONACA

GIOVANNI DIACONO.

DI

177

2.

Catalogo

Paulicius dux

dei dogi.

ducavit annos .xx. et menses

Marcellus dux ducavit annos


5

.xi.

Post interfectionern Ursi

duci

in Venecia, sed magister

duces

domnus Leo magister militum


litum

(*)

anno

sedit

menses

et

in

10 Iohannes Fabriacus anno

annos

anno

sedit

annum

.1.

.1.,

id est

Felix magister mi-

Iubianus ypatus anno

.11.,

.1.,

.xiii.

et

Dominicus dux ducavit annos

menses

^\

.11.

.vili. (6 ).

Mauricius dux ducavit annos .xxin.


x

non fuerunt

.vi. (3)

.1.

Deusdedi ypatus ducavit annos


Galla dux ducavit

.v.

militum eani iudicabat

Deusdedi annis

.1.,

dies .xxi. 0).

.villi,

Ursus dux ducavit annos

dies .vini. CO.

.vi. et

(7).

Iohannes dux ducavit annos .xxv.

dux

Obilierius

Beatus sederunt

et

.v.

Agnellus dux ducavit annos .xvin.

dux ducavit annum

Iustinianus

Iohannes dux ducavit annos

20

.1.

menses

(8) .

.11.

.vili. (9).

Petrus dux ducavit annos .xxviiii.

3.

in

aggiunge

(1)

resse

Paulinus

Pert\ Paulicis

quattro righi in bianco.


1

interlin. a

Secondo
il

Giovanni,

ducato venti anni e sei mesi,

(5)

anni e 20 giorni di governo.


(3)

la

cronaca

di

litum fu di

la

anni, perch a Deus-

un anno solo

di

governo.
(4)

Cron. G.:

Cornicula

Felix

Cron. vene\. ant.

(6)

G.

durata complessiva dei magistri mi-

dedi attribuisce

annis

cognomento

Il

anno

io.

.1.]

seguono
17.

cron. G. lo fa reggere

cato solo per

(2) Il cronista G. gli attribuisce 18

Secondo

Pert^

aggiunge n interlin. a sederut.

Agnelus

cronista

il

6.

16.

du-

un anno.

Cron. G.: Dominicum cogno-

mento Monegarium
(7)

il

Il

cron.

G.

gli

attribuisce 33

anni di governo.

Secondo la cronaca di G., Giufu doge dopo la morte di


Agnello solo per un anno.
(8)

stiniano

(9) Il cron.

G.

attesta

che resse

ducato solo per 7 anni.


12

il

SCRITTURE STORICHE

178

Ursus dux ducavit annos .xvn.

Iohannes dux ducavit annos

et

,v.

Petrus dux ducavit menses

(l

.vi.

menses

).

Petrus dux Trondominico ducavit annos

Ursus dux ducavit annos .xx.


Petrus Candiano ducavit

.v.

.vi.

.xxiii. et dies .xxin. (*).

(3).

W.

Petrus Badoario ducavit annos

.111. (s).

Petrus Candiano ducavit annos .xvii.

Petrus Candiano

eius ducavit

filio

Petrus Ursoyolo ducavit annos

.il.

Candiano ducavit annum

Vitalis

Tribunus Meni

(7)

ducavit an. et

annos .xvin.
et dies .xx.

( 6 ).

io

menses .11.
menses .ini. W.
.1.

et

3-

Frammento

fatta dal doge Ottone Orseolo

d'un' inchiesta

sul commercio dei pallia.

Inquisicio facta

de pallie que portabant per loca

est

dux

veni ego Otto

in

publico placito

nostrae terrae, mediocres et minores


8.

M Pert\

.xxiii.

12.

M-V

annos con l'omissione del numerale,


della pagina.

(1)

Secondo

prile al 18
il

17.

il

cron. G. dal 17 a(a.

887, secondo

buno.

Petrum

cron. G.

Il

.... filium

non

tiene conto

giorni.

(3) Cron. G.:

Ursus cognomento

Particiacus .

(4)

Il

cron. G. invece afferma post

adventum flli non plusquam quinque


annorum spacia vivens , e cos gli
attribuisce un governo pi lungo.
Per la identit dei cognomi
(>)

Badoario

).

.1111.]

cum

&\

maiores, iudices

testificaverunt Badovario

an.] cos

segue in

codd.; forse significa

in hianco l'ultimo rigo

e Particiacus

si

il

passo del cron. G.: Petrus Ursonis

ducis filius ,

cio del predecessore

Candiano .
Cron.
G.: Petrum Ursoylum ;
(6)
rexit itaque ducatum annis duobus
et mense uno .
(7) Cron. G.: Tribunus cognomento Menius.
(8) Cron. G.: prefuit autem Ve neticis annis tredecim et mensibus
quinque .
(9) Nessuna notizia del fatto si trova

di Petrus

Dominici Tribuni , il che spiega


Trondominico . Tron = Tri-

dei 23

I0

Tribunus dux

menses

cio cinque mesi.

(2) Cron. G.:

Italie

Pert\ Otho

settembre

Dandolo),

noti

nelle altre testimonianze del ducato di

Ottone Orseolo (1009- 1026 secondo


il

Dandolo).
(io)

ila

solita

formula che nei docc.

AGGIUNTE ALLA CRONACA


Bragadino
bianicus

et

Mauricius Maureceni

quod

venundare,

DI

GIOVANNI DIACONO.

et

Dominicus Florcncius Fla-

179

ncc

in nullis partibus Italiae debuissent pallia portare

nisi a

Papia et a mercato sancti Martini

(,)

Olivo

et

(2

4-

Catalogo

Hic

in Italia regnavit Alboin annos

annum

regnavit

buerunt per
regnavit

et

menses

annos.

.x.

annos

io regnavit annos

.v.

.vini.

regnavit annos .xxxi. et

regnavit annos

Anno
introivit

Cu-

Liuperto regnavit menses

Ansprando menses
menses

Liutprando

.111.

Ilprand regnavit

.vii.

.ira.

menses

.vili.

men-

Agistulfo

.vini.

Desiderio regnavit annos .xvn. et menses

.111.

ab incarnacione Dei .dcclxxiiii. Karolus rex in Italiani

eamque

mortuus

coepit; regnavit annos .xlvi.

huic

est.

successit

defuncto Karulo successi

nos

.1111.

Bertari regnavit annos .xvn.

20 Karolus rex successit Lodoicus, qui


et

Arioald

.x.

Gri-

Ratchiso regnavit annos


.vii.

Agilulfus

.vi.

Aripert regnavit annos .vini.

annos .xn.

Ariper regnavit annos .xn.

regnavit annos

Cleps

.vi.

Rotari regnavit annos .xvi. et menses

.XII.

moald regnavit annos

ses .vii.

menses

Longobardi regem non ha-

.vi.

Adaloald

.xxv.

niberto regnavit

et

.111.

e Carolingi.

Authari regnavit annos

Rodoald regnavit annos

15

Longobardi

dei re d' Italia

mortuo iam

.111.

frater eius, qui

regnum

Karolus,

regnum annis .lviiii.


qui regnum rexit .11.

Karlomannus, qui regnum

ei

dicto

rexit

mortuo quoque

Karlomanno,

rexit

annos

successit

rexit an-

Karulo iunior,

successit Berengarius

.vini,

25 imperator.
2.

aggiunge n interim, a debuisset

14. Ariper]

cos

codd.; legg. Aripert

3.

22.

corr. venundare sopra vendere

successi] cos

U.

corr.

Karlomannus

sopra Karlomanno

veneziani antichissimi denota l'assemblea del


(1)

comune

S.

Campalto

presieduta dal doge,

Martinus de Strata presso


e

Tessera, non

margine occidentale

della

(2)

Olivolo, pi tardi Castello.

La

esistenza di quel mercato confermata

dal Cbron. Alt., dal quale

lungi

dal

si

teneva ogni

laguna

(?).

r.

13).

si rileva

sabato (loc.

cit.

p.

che
14,

e.

39 a

SCRITTURE STORICHE

180

5-

Catalogo degl' imperatori


[secondo

a)

c-

39 B

p
y^RiMUS
et

in

Romana

menses

codd. Vat. Urb. 440 e Vat. 5269.J

sede Iulius Cesar regnavit annos quattuor

sex.

Octavianus Cesar regnavit annos quinquaginta sex

et

men-

ses sex.

Tiberius cesar regnavit annos viginti

tres.

Gaius, cognomento Calicula, regnavit annos

cem

tres,

menses de-

et dies octo.

Claudius

io

cesar regnavit

annos

tredecim, menses septem

et

dies viginti octo.

Nero

cesar regnavit annos tredecim,

menses septem

et dies

viginti octo.

novem, menses undecim,

Vespasianus cesar regnavit annos

15

dies viginti duo.

Titus cesar regnavit annos duos et menses duos.

Domicianus,

frater Titi. iunior, regnavit

annos quindecim

et

menses quinque.

Nerva

cesar regnavit

anno uno, menses quattuor,

Traianus cesar regnavit annos decem

et

dies octo.

novem, menses

20

sex,

dies quindecim.

Adrianus cesar regnavit annos undecim.

Antonius cesar
viginti duos,

cum

flliis

suis Aurelio et

Lucio regnavit annos

menses duos.

Marcus Antonius Verus cum


regnavit annos

decem

Lucius Antonius

et

novem

Commodus

25
fratre
et

Lucio Aurelio

Commodo

mensem unum.

post

mortem

patris regnavit an-

nos tredecim.
Helius Pertinax regnavit menses sex.

Severus Pertinax regnavit annos decem et septem.


Antonius, cognomento Caracalla, regnavit annos septem.

30

AGGIUNTE ALLA CRONACA

GIOVANNI DIACONO.

DI

181

Macrinus cesar regnavit annuiti unum.

Marcus Aurclius Antonius regnaverunt annos quattuor.


Aurclius Alexander regnavit annos tredecim.

Maximinus

cesar regnavit annos tres.

Gordianus caesar regnavit annos

cum

Philippus

Philippo

Decius caesar regnavit

cum Volusiano

Gallus

sex.

suo regnavit annos septem.

flio

annum unum

et

menses

tres.

suo regnavit annos duos

flio

menses

et

quattuor.

io

Valerius

cum

Gallieno regnavit annis quindecim.

flio

annum unum

Glaudius caesar regnavit

et

Aurelianus caesar regnavit annos quinque

menses
et

octo.

medium.

Tacitus caesar regnavit dimidium annum.

Post huius interfectionem Florianus regnavit dies octuaginta


15

octo.

Probus caesar regnavit annos sex

menses quattuor.

et

[Continuazione del catalogo secondo

b)

Carus

cum

fliis

Carino

cum

Dioclicianus

il

cod. Vat. 5269.]

Numeriano regnavit annos

et

Herculio Maximiano regnavit

e.

.ir.

annos

.xx.

Constantinus.

20

Constantinus Constantii ex concubina Helena

flius,

tannia creatus imperator, regnavit annos .xxx. et menses

dem urbem nominis Constantinopolym


Romani
25 eandem
9.

V
il

.x.,

se-

sedem

imperii primus ibidem stabilivit, et totius caput Orientis


esse voluit.
aggiunge Emilianus regnavit menses

Valerius
plisce

statuens in Tracia,

in Bri-

16. In

cod. Vat.

$269

sopra Herculeo
versi,

ma

annos

.xiii.

io.

.ini.

alle ce.

qj

b,

98

xiii, pater

a,

b,

98

99

A.

V,

44.

24.

19.

vi sup-

corr. Herculio

.11.

continu

il

catalogo

di-

et cesar alios

quem Constantinum nominavit.

catalogo degl' imperatori compreso nel cod. della bibliot. del

(ibi?).

fu strappata;

magni Constantini regnavit annos

genuit filium de Helena concubina,

Venezia segnato H,

corr. Valerianus sopra

aggiunge nel margine in caratteri un po'

giunta venne fatta da un anonimo che corresse

parola abrasa

catalogo continuava in una carta che

20. Constantinus]

del secolo
et

il

L'ag-

col sussidio del

seminario Patriarcale di

corr. con inchiostro pi nero ibidem sopra altra

97 b

SCRITTURE STORICHE

182

Constantius

cum Constammo

annos viginti quatuor

et

menses

et

Constante fratribus regnavit

.v.

dies tredecim.

Iulianus imperator regnavit annos

Iovinianus imperator regnavit menses

cum

Valentinianus senior

cum Gradano
Gratianus cum fratre

Valens

et

fratre

menses

et

.11.

.vili.

.vili.

Valente regnavit annos

Valentiniano regnavit annos

Valentiniano regnavit annos

.xi.

.1111.

.vi.

Theodosius maior, Gradano vivente, annos sex iam moriente

mortem

regebat; post eius

quem

lentinianus,

tyrannum

expulsum benigne susceperat,

Maximum

io

tertio ab Aquilegia lapide interficiunt.

Archadius,

nos

Italia

regnavit annos undecim ipse et Va-

cum

Theodos'ii,

filius

Honorio regnavit an-

fratre

.XIII.

Honorius cum Theodosio minore,


annos

sui

fratris

fllio,

regnavit
15

.xv.

Theodosius minor, Archadii


Marcianus

regnavit annos .xxvi.

filius,

Valentinianus regnavit annos

et

Leo imperator regnavit annos

.x. et

Zenon imperator regnavit annos

.x.

.vi.

.vii.

et .vii.

20

Anastasius imperator regnavit annos .xxviii.


Iustinus senior regnavit annos

.vili.

Iustinianus, Iustini nepos ex sorore, regnavit annos .xxxvin.

Iustinus

minor regnavit annos

.XI.

Tiberius Constantinus regnavit annos

Mauricius imperator regnavit annos

Focas imperator regnavit annos

.vii.

25

.xxi.

.vili.

Eraclius imperator regnavit annos .xxvi.

Hericlonas
e.

98 a

regnavit annos

.11.

filius

Eraclii,

Constantinus,

filius

Constantini, regnavit annos .xxviii.

corr. Constantius sopra Constantinus

con richiamo

17.

sua Martina regnavit annos

Constantinus,

1.

5.

cum matre

In

l'

al

testo

di fratre e

corr. d'altra

sopra .xviii.

e. s.

apostata forse per

influenza

sopra lettera abrasa.

mano
22.

.vii.

sopra

.vi.

corr. d'altra

ha dopo o di Focas una lettera abrasa.

3.

e.

V aggiunge

21.

nel margine a Iulianus

catalogo

come sopra.

corr. regebat

sopra regibat

dell' altro
9.

s.

.vi.

corr. d'altra

mano .xxxvmi. sopra .xxxvni.

mano

e. s.

.vini.
26.

AGGIUNTE ALLA CRONACA


Constantinus,

nos

DI

GIOVANNI DIACONO.

Constantini, superioris regis, regnavit an-

filius

.xvii.

Iustinianus minor,

filius

Constantini, regnavit annos

Leo imperator regnavit annos

cum

Iustinianus secundus

Tiberio

Phylippus imperator regnavit

.vii.

regnavit annos

filio

annum unum

Anastasius imperator regnavit annos

Leo imperator regnavit annos

Leo imperator regnavit annos


Constantinus,

medium.

.1.

.vini.
.vili.

Leonis, regnavit annos

filius

et

.vi.

.111.

Theodosius imperator regnavit annum


io

.x.

.111.

Tiberius imperator regnavit annos

183

.v.

et dies .xl.

Hereni regnavit annos w.


Nikiforus et
15

Stauracius, filius eius, regnaverunt annos

.xlii.

dies .xviin.

Michael, gener suus, regnavit annos

Leo Armeni cum

filio

Constammo

regnavit annos

Michael Domestico regnavit annos

Theophylus,

filio

Michael solus regnavit annos


Basilius

Leo

dies .xlv.

.ix.

suo regnavit annos

.xliiii.

.xiii.

.xii.

Macedo regnavit annos .xxvn.


Alexander,

et

.x.

Michaelis, regnavit annos .xn. et dies

filius

Theophylus cum Michaele

20

.11.

filii

eius,

regnaverunt annos .xxvn.

Constantinus, purpura genitus, regnavit annos .xlvii.

Romanus,

25

filius

Constantini, regnavit annos

.xiii.

Nikiforus Focas regnavit annos quinque.

Iohannes Cimiski regnavit annos

.vii.

Vasilius et Constantinus, frater eius, regnaverunt annos quin-

quaginta octo.

Constantinus solus regnavit annos

30

Romanus
13.

regnavit annos

Hereni] vi segue in

.v. et

eopista di

Irene;

il

di

corr.

u>

potrebbe

segno
a)

17.

anche non

Armeni]

Romanus sopra Romano

cos

a>]

non ha senso nel passo.


il

avere significato
V.

.v.

parola abrasa.

avrebbe inteso di designare con quella lettera

caso somigliare a
31.

menses

fcd's sopra un'altra

evidente errore di trascrizione, perche la cifra

.111.

25.

numero
e

solo

corr.

cos

con

Infatti

il

degli anni di governo

apparentemente

per

Romanus sopra Romano

:SCRITTURE STORICHE

184

Michael imperator regnavit annos

Item Michael regnavit rnenses

Theodora regnavit annos

98 b

de regno,

et eiectus est

.ini.

sunt oculi eius a Theodora imperatrice.

et evulsi
e.

.villi.

.11.

Post hanc Constantinus monachus regnavit annos

Michal Bricas regnavit annos

de palatio a

et eiectus est

.11.

.xiii.

Constantino Cumiano.
Constantinus Comiano regnavit annos

.11.

Constantinus Dukici regnavit annos

et

Maria uxor sua

cum

.vi.

menses

annum

suis regnavit

filiis

menses

et

Constantinus Diogeni regnavit annos quinque


sunt oculi eius, a Michael.e
Michael,

iam

filius

iam

filio

dicti

.vii.

similiter sex.

io

.1.

et

postea evulsi

Dukici.

dicti

annos

Dukici, regnavit

.vii.,

postea

eiectus fuit de palatio a Nikiforo Votaniato imperatore.

Nikiforus Votaniatus regnavit annos

Alexius vero

regnum

imperii

et eiectus

15

die

aprilis,

prima, in qua

gnavit annos *

anno ab incarnacione

arripuit

indictione quarta,

mense

tunc cena Domini celebratur,

et re-

Domini millesimo octuagesimo primo,

20

*.

[Continuazione del catalogo secondo

il

cod. del seminario Patriarcale di

Venezia H, V, 44, donde in questa parte dipende

Deinde sociavit

sibi in

et

ambo annos

cum

Francigenis et Pincinatos (0

et

14.

regnaverunt

corr. eiectus sopra parola abrasa.

sono numerate.

cum

Persis]

Porfirogenitum filium

omette

(1) I Petscenegui.
histor.
illustr.

p.

416:

iste

*.

cum

24.

filio

multa prelia comisit

Persis et Medis, et per 25

23.

suum

Racki, Mommi.
antiquam

Patzinacitarum regio

ponte Traiani ad

protendebatur

laevam Danubii ripara ; p. 468:


Pincemariis qui Bulgariam inha-

cod. Vat. $269.]

Le carte

del cod.

commisit

H,

25.

V,

44 non

Pincinatis

cum

periodum

Chroatiae

il

regno Iohannem Porflrogenito,

suo,

.1.,

de imperio ab Alexio.

est

e)

mensem

.111.

bitabant

De

r IlaTftvaxia;
4

Cost. Porfirogenito,

administr. imperii, cap. 42, p. 177:

Cedreno,

ricorda una vittoria di

su quei popoli.

op.

cit. II,

473,

Costantino Vili

AGGIUNTE ALLA CRONACA


miseri cordiara Dei semper victor

GIOVANNI DIACONO.

DI

Franci

in ipsis diebus

extitit.

185

apprehenderunt civitatem Antiochiam, Tharso, Manifesta, Adena


Lacdichia et sanctam civitatem Ierusalem et Ioppem

excusse sunt de potestate Persarum et

in

mense septembris,

Pantogratoris
Filius

suffocavit

et sepultus

imperavit annos

eius

Alexius

eum

et eiecit in

et derisus, et

in

suspensus est

in

monasterio de Emphoro

Eupodromio^;

occisus

.vini.; fuit

postea

sepultus

fuit

( J) .

menses

et

.IX.

iacet

quoque

cecatus

et fuit

.vii.,

dictus Ysaakius

monasterio de Pantanusa W.
Alexius Sevastacrator imperavit annos * * et

menses

.111.,

et

expulsus ab imperio.

fuit

Filius dicti Ysaachii, id est Alexius, imperavit

menses

.vii.;

ultimimi Murciphus

ad

20 ianuarii septime
Murcifus
ctionis

2.

dichiam

Adana,

Tafel

cum
eum

mensem

aprilis

Manifesta] cos S;
io.

eiusdem
V

postea vero

indictionis.

Manifestarli

mneno

abitato

da

frati

Du

di

Handels una Staatsgeschichte

dei'

stanlhwpolis Christiana,

412: in portu
antiquo vocabulo loppe

quam

dictam putamus

V Adenam

2-3.

\ur

Iaphi,

mense

ianuarii septime indi-

Thomas, Urkunden

Republik Venedigs,

in

suo

Lao-

corr. .vini, sopra .vili.

nella Cilicia.
e

pajtre

indictionis.

V Tharsum
3. V lopen

(1)

suffocavit

quoque imperavit a mense

usque ad

(2)
lteren

in ecclesia

Andronicus vero

.in.;

menses

et

.11.

a fratre suo Sevastocratora Alexio


in

marmorea

fuit

mare.

Isaakius imperavit annos

15

mortuus

C3).

Andronicus imperavit annos

io

hee omnes

C*)t

.xxxviii., et

est in pila

multe.

alie

Manuel imperator imperavit annos

(- l)

s.

Antonio.

Cf.

II,

par. Ili, pp. 80, 81.

della citt.

Tafel e Thomas, op. cit.


46, Lettera d'Innocenzo III
patriarca di Costantinopoli
(3)

II,

(4)

(5)

dell'ordine

Cange, Conlib.

IV, cap.

1,

L'Ippodromo, nella regione terza

Niceta,

I<rropta p.

al

ttou rrjv 'Ecpspou

in

v.ttttov

itovyjv

vi

460: nept
xar t Zeu-

l'py-at .

data del 15 gennaio 1207: ecclesia


quae graece Pantocraton dicitur

(6) Il monastero era stato eretto in


onore dell'Assunta, come regina uni-

era nella regione undecima di Costan-

versale o IlavrattG&q

un
monastero fondato da Giovanni Co-

tanusa.

tinopoli, e

presso di essa sorgeva

Cron. vene\. ani.

donde

12*

Pan-

SCRITTURE STORICHE

1S6

expulsus a Latinis ab imperio; et una nocte imperavit frater

fuit

postea vero dictus Murciphus fuit captus a socero suo

Lascari.

Alexio Sevastocratora supradicto, et


ptus

Murciphus

predictus

fuit

fuit ceccatus;

et iterum ca-

a Latinis, et eiectus a superiore

parte Tauri CO,

Imperavit quoque Balduinus, comes Flandrensis, a mense madii


septime indictionis usque ad

mensem

quo quidem mense mortuus

in

ricus, frater

eiusdem Balduini,

est,

aprilem octave indictionis,

imperavit,

et

comitis
scilicet

Auzorum 2)
de Aluzoro, cum uxore
Petri

de

suam

et filios misit

ei

in imperio soror sua,

Romam

et filiis

venit,

Constantinopolim;

et ipse

ibidemque a Theodoro Cumiano captus

rexit;

comes autem

uxorem

pervenit Duracium,

predicti Petri

autem Petrus

eum

Betunie M ministrabat

captum, imperium

imperium.
*.

pre-

Theodoro longo tempore detentus vitam

finivit.

Postmodum Rubertus,

Ohm
V

1-2.

imperavit

15.

miano
cos

23.

V;

16.

Il

rexit su

i. a]

76-73.

annos *

interiit

a Tauri

Henricus

cos

V;

9.

S ha

filiam

a T...

8.

*.
(*>

omette et

V Cum-

18-19. imperium rexit; comes autem]


e

Fa

poi una lunga abrasione, ove pare fosdicto

Theodoro]

cos

V;

ShaT

vero

forum Tauri o forum


Cf.

aggiunge

Theodoro]

fondo abraso

parole comes autem

Thcodosii nelle regioni VII e Vili

della citt.
I,

le

est et factus fuit baiulus

V Dyrachium

S ha imperium

V postmodum

(1)

5.

17. Vixit - annos] manca in V.

sero scritte

frater Lascari

quo quidem mense mortuus

in

predicti Petri filius, imperavit

rex Ierosolimitanus, Iohannes nomine, dedit

ha Constantius

Du Cange,

op.

cit.

(2) Auxerre.

(3)

*.

Vixit autem predicti Petri uxor in imperio annos *


dictus

est.

Vixit autem predicti uxor in imperio annos *

Cognoscens autem uxor

ibidemque

qui transiens per Apuliam,

est;

uxor

qui Petrus de Francie partibus,

domino papa coronatus

tempus

qui inter

I0

baiulatus et imperii vixit annos * *

Post mortem Henrici successit

Hen-

baiulus

et fuit factus

Bthunc

(4) Maria.

(dip.

Passo

di Calais).

20

AGGIUNTE ALLA CRONACA


suam

in

predictus

uxorcm Balduino,
Iohannes annos

DI

frani
*,

et

GIOVANNI DIACONO.

predicti

mortuus

Ruberti.
est

187

imperavi!

apud Constanti-

nopolim.

Post mortem vero Iohannis Balduinus gener


5

pradicti Petri, imperavit annos *

1.

omette in

*.

eius, filius su-

INDICE

r.

NOMI PROPRJ

Aaron episcopus Avonciensis

COSE NOTEVOLICO,

(diocesi

Aequilensis Aquilinensis civitas, Equi-

ignota del secolo vi sotto la dipen-

lus (Equilio, lesolo)

denza del metropolita d'Aquileia)

64,

27; 70, 22.

18; 49,

civitas, urbs,

Apsarum (Os-

finitimi

1;

157,

tus 156,

115, 7.

sero nell'isola di Cherso)43, io, 11


114, 9;

15;

130,

44, 8; 45, 6;

li;

Equilegensis,

Equilensis episcopus v. Petrus;

(= Amel-Masser)

Abomasale
Absarensis

7,

7.

Africa 77, 9; 83, 20; 84, 6; 87, 19.

Agathe

castelli

ecclesia

(s.)

v.

Gradense ca-

stellimi.

tam Romanorum quam Sclavorum Agatho papa 85, 8; 86, 9.


Agathon patriarcha Gradensis
157, 2.
Acilum (Asolo, sede vescovile) 75, 2;
89, 14.
episcopus

Ada

v.

v.

Agerentia

Agnellus.

Adda.

5,

io; 48, 25;

59,

179,

5.

Longobardorum dux,

ceps 120, 15

Adena (Adana

Arentia.

in

Cilicia)

Adhelaida augusta (moglie

19; 50, 24; 170, 17;

madre

di

di Pier

Pietro

Tradonico

Tribuno) 129,

17.

Agnellus episcopus de Acilo 75, 2.


Agnellus episcopus Tridentinus 7, 19;

185, 2.

Ottone

di

9,

8.

Agnella (nipote

prin-

123, 8.

gobardorum

9.

Adelchisi, Aldegisi (principe di Bene-

vento)

v.

88, 6;

Agilulfus, Agistulfo, Agiulfus rex Lan-

Adaloald rex Langobardorum 179,

Adda

por-

imperatore) 147, 28.

49, 28; 71, 1; 74, 23.


Agnellus Particiacus v. Particiacus.

Adrianensis portus (di Adria) 114,

13.

Albiola (sul lido di Malamocco; forse

Adrianus episcopus Polensis

49,

ora S. Stefano di Porto Secco) 104,

25; 70,

7,

1 5

io; 130, 14.

19.

Alboin

Adrianus imperator 183, 23.


Adriatici maris culfus, sinus

Album

114, 16.

(1)
il

rigo.

Dei numeri,

il

primo indica

la

pagina,

Langobardorum

rex

62,

179, 6.

59, 8;

il

lttus

seguente o

(presso

Lido maggiore

seguenti fino al punto e virgola

INDICE.

190

Lido

nella laguna di Venezia, forse

Salvatoris

piccolo) 31, 11.


sia

eccle-

Andreas episcopus (di Parenzo) 156, 14.


Andreas tribunus (nel ducato di Vene-

Alexander imperator 183, 23.


Alexandria (d'Egitto)

io; 65, 2;

11,

patriar-

84, io, 16; 85, 6; 109, 19;

Arrius, Cyrus.

v.

(Comneno)

Alexius

Alexius

II

Alexius

d'Isacco) imperator 185,

129, 9.

1;

87,

Anglo-

1; 93, 5;

rum rex v. Anna.


Anna rex Anglorum

87,

1.

Ansprando rex Langobardorum

18.

185,

Sevastocrator

Sevastacrator,

16; 186,

14,

167,

3.

Tuscie

Alpium

161, 9;

anfractus 151, 17.

Altinum,

civitas,

19, 11; 20, 25, 27;

12, 14; 24, 3, 6, 17, 19; 43, 22,

30; 53, 4; 55, 4; 63,

18;

118,

8;

martir 28,

(s.)

Antonini ecclesia

(a

2, 3

sancti

Lido maggiore)

32.

31,

30,

Altinentium

Altinensium,

Altinensis,

179, 14.

Antiochia 85, 17; 86, 3; 185, 2;


patriarcha v. Macarius, Theophanius.

Camerinae mar- Antoninus

13;

chiae 153, 11;

21,

zia)

Andronicus imperator 185, 8, io.


Angeli (s.) castellum v. Roma.
Angli 74,

184, 17, 23.

185, 8.

(figlio

Alexius

Alpes

Anchona, Ancona 114, 11; 115, io.


Andreae (s.) monasterium v. Pollensis
civitas.

31, 9.

Aldegisi v. Adelchisi.

cha

Antoninus patriarcha Gradensis


7,

12,

17; 94, 19; 95,

14,

14, 3,

20, 23;

11.

96,

Antonius (Antonino) imperator 180, 24.

(z:Tor- Antonius Caracalla imperator 180, 32.


cellana) 84, 24; 93, 14; 97, 15 118, Antonius senex ecclesie (di Grado) de-

Altinatis, Altinensis ecclesia

21; 121, 8; 171,

episcopii

17;

plebs (S. Cipriano) 102, 9;

scopus

12; 44,

7,

epi-

20; 49, 22; 70,


v. anche

fensor 74, io.


v. Absarensis civitas.

Apsarum

Apulia 80, 11; 186, 14;

16; (Torcellano) 89, 17;

fines

Magnus, Maurus;

157, 26;

monasterii ab-

bas (di S. Stefano d'Aitino) 121, io.

Auzorum (Auxerre)

Aluzorum,
12,

13.

contum

qui regium

(nell'esercito

solitus

di

Torcello) 33,

Amianarum
24

io,

11,

Gri-

59,

5; 62, 8,

15,

24; 34, 3;

1,

33, 12,

4;

plebanus 35,

35, 12, 19;


s.

Marci

monasterium

33,

25;

12,

34,

19;

4;

sancti Felicis 132, 20.

imperator 182, 20.

Anastasius

Anastasius

(II),

qui et Artemius dictus

imperator 90, 12, 14; 91, 6; 92,

6; 183,

8.

civitas,

io,

ecclesia S. Laurencii 34, 2, 6

ecclesia

est,

9,

vicus 23,

3;

Aquilegensium, Aquileien-

legiensis,

ferre

moaldo re dei Langob.) 82, 19.


Amianae (Ammiana, isoletta della laguna veneziana un tempo vicina a

Apulienses

partes 145,

19;

Aquilegia, Aquileia, Aquilegensis, Aqui-

sium

Amalongus
erat

186,

165,

2;

182,

18,

urbs

3; 37, 13; 38,

7,

19; 41, 11, 14; 48, 17;


io; 64, 2; 70, 6; 76,

sis

mona-

Beligniense

11;

Aquilegen-

sterium 38, 17, 19;

me-

ecclesia 38, 31; 39, 5;

tropolitanus

111,

Macedonius,

Marcellinus, Maurus,

Marcellianus,
Niceta,

patriarcha

3;

Iohannes,

Helias,

v.

Paulus,

Stepha-

Serenus,

nus.

Aquilegia,
6,

9; 38,

5,

15,

17,

22;

Grado)

39,

3,

9,

42,

1,

6, 9; 48, 6;

21; 53, 21; 56,

3,

23; 62, 15;

17; 40, 28, 31


50,

(=

Aquileia nova

69, 27

Aquilegensis ecclesia 14,

NOMI PROPRJ E

87,

33;

cpiscopus

15;

72,

COSI-

9;

patriarcha 74, 4, 20.


Aquilinensis (0 civitas v. Aequilensis

NOTEVOLI.

corpus 94,

(s.)

istilli

9.

Augustinus monachus 73,


Aurelianus imperator 181,

19.
12.

Aurclius Alexander imperator 181,

civitas.

Aquisgrani pallacium 150, 22; 165,4.


Arator 20, 8, 9, 17, 19; 55, 13.

Aurelius imperator 180, 2|.

Arbensis (Arbe, isola vicino a Cherso)

Ausonia 151,

episcopus 157, 13;

prior civitatis

Archadius imperator 182,

12,

Ardoinus comitis Dadonis

filius

(mar-

usurpativus

chese d'Ivrea) 165, 8;

18.

Authari rex Langobardorum 179,

Avares

16.

3.

Aurii v. Arii.

Auzorum

157 23.

8.

Aluzorum.

v.

Hunni.

v.

Avitus (Abido) 134, 12.

Avonciensis episcopus

Aaron.

v.

rex 167, 13, 17.

Arentia 0) (Acerenza, ora in provincia

Potenza) 80,

di

Argiropolus patricius 168,


che

Ariae

V. an-

4.

Maria greca ductrix.


Torcellane) 21,

(le isole

Ariana insula (Torcello)


Arii, Arrii, Aurii 21,
15, 17; 22,

io,

23, 24; 24,

1.

21,
6,

5,

12; 23,

5.

io,

8,

2,

5,

12,

20, 21,

17,

16;

31,

1,

11,

12,

19;

23,

12,

15, 20,

21,

12.

53, 13

20;

17,
2,

24,

19, 33;

27;

23,

3?,

22, 25; 35, 21, 29;

Padus

Eripdanus,

(Po)

Anastasius IL

di

Ma

la

un codice

zione
(2)

Ursus

7-

cilinus

Baiova-

rex

v.

anche He-

v.

Karlomannus.

186, 6.

Balduinus (fratello di Roberto


ratore latino) 187,

Bando
119,

gastaldius

I,

impe-

4.

Barensis

civitatis

11.

Barbanusabbas (eremita) 47, 4, io, 18.


Barbanus (0 (luogo presso Grado) 47,
Barbolanus Petrus dux
Bardanis

Ungarorum

Unorum
forma

v.

7,

48, 15;

2; 70,
un

insolita deriva da

del Chronicon Gradense

Equilinensis

la

Varensis
165,

civitas,

Agerentia

7; 176,

gastaldius

8; 167, 3;

sterium haud

6.

s.

v.

v.

Bando;

portus

166,

Benedicti mona-

procul

v. anche

urbs 119, 9;

catapanus

20;

ab urbe 166,

Ieronimus.

errore

vera

le-

(1) Nella carta delle donazioni e lasciti del patriarca Fortunato edita dall'

Erroneamente per

175,

Philippicus.

Gregorius;

27
(1)

v. Particiacus

palacium 166, io;

7.

Atila, Atthila rex

49, 12;

M7>

123, 6;

79, 6.

Athesis 147,

(Badoer) Ursus 136, 18;

Baris,
v.

Particiaco) v. Par-

Petrus

13-

13.

Athenae

Orso

(figlio

12; 48, 6.

Arrius (Ario, patriarca d'Alessandria)


86,

del doge

tor latinus

18; 153, 3; 161, 21.

Artemius

v.

Balduinus comes Flandrensis, impera-

9-

Arripdanus,
80,

4, 6,

io.
15.

Torcellanus princeps

36, 3, 12;
35>

7, 9, 17, 19;

tribunus 30,
11,

Bragadinus;

gadinus

riorum dux 162,

v. Redulfus.

Arioald rex Langobardorum 179,

Arius, Aurius 20,

io;

54, 6,

Badavano, Badoario, Badovarius Bra-

ticiacus

5.

Ariper rex Langobardorum 179,


Aripert rex Langobardorum 179,

14,

corpus

et Sergii (ss.)

Baiovari (Bavari) 124, 9;

Ariminensis comes

21,

Bachi

ecclesia v. Constanciacus, Olivo.

12.

V, noi,

Ughelli,

insula Barbinio (?).

Italia sacra,

INDICE

192

Bononia v. Bolonia.
Bonus Bradanisso v. Bradanisso.
Bonus patriarcha Gradensis 16, 6.
22.
128,
8;
126, 13
183,
Basilius tribunus (nel ducato vene- Boum littus (Lido maggiore nella laguna di Venezia) 30, 33.
ziano) ni, io; 112, 4.
Beatus dux 23, 24, 28; 24, 5, 7; Braciensis urbs (Brazza nelle isole dalBasilius II v. Vassilius.

Macedo

Basilius

imperator

119,

4;

17,

21;

36,

1,

102,

li; 40, 17, 24;

56,

103, 14, 21;

104,

1;

3;

177,

mate) 119,

19.

Bradanisso Bonus 108, 11.

dux Metamaucensium (Ma- Bragadino Badovario 178, 19.


ypatus Bragadinus Badovarius 153, 20.
lamocco) 37,28555, 17;
16;

104, 2.

Brenamir (duca

non longe a Belgradese urbe (Pasman) 158, 7.

Bricas v. Michal.

Belgradensis insula

Belgradensis urbs (Bielograd in Dal-

mazia) 158,

di

Britania, Britannia,

Croazia) 126,

Brittania

74,

1 ;

93, 6; 181, 21.


Briscia, Brixia 130, 8;

7.

11.

152, 20.

Beligniense monasterium v. Aquilegia.

Brundulum castrum, Brundulus 97, 24


Belonensis episcopus 75,2;
monasterium sancti Mi116, 8;

Bellunensis,
v.

anche Iohannes, Laurencius.

Benedicti

monasterium

(s.)

Benedictus

papa

43,' 15, 21;

38,

55,

1,

19;

chaelis 116, 9.

Bruno (nipote

v. Baris.

2; 39, 11, 12;


1;

56,

62, 7;

67, io; 72, 6.

Beneventum

23,

24;

6; 82, 2, io; 83, 1; 112, io;

81,

120,

Beneventi principatus 115,


14,19;
Beneventani
6.
80, 19; 164, 19;

Beneventanorum dux

Romoald

v.

Bennatus Iohannes Nugigerulus.147,


I

imperator 179, 25

130, 6; 131,

Berengarius

Bergamum

li

9-

rex

7,

1 3

rex 137, 13, 14.

Pollensis

Langobardorum

186,

156,

21.

179, 12.

del passo di

dip.

gi tra Caorle e

Grado) 64,

Bolonia, Bononia 124, 7;

4.

Bolonie

Bonifacius papa

(?)

io,

papa 76,
Bonifacius IV papa 76,
III

(Burano,

isoletta

presso Torcello) 21, 15, 17.

Calabria 83,

Calabritana loca

-20;

145, 2.
19.

Calcedonensis,

conci-

Calcidonensis

lium, synodus

5,

7;

7,

48,

9;

21;

synodi

Calicula imperator 180, 9.

vento) 83,

3.

Camerini marchia 137,

V. an-

16.

che Alpes.

Canciani

61, 23; 84, 6;

120, 20.

corpus 37, 17; 41, 7.


Cancianille (s.) corpus 37, 17; 41,7.
Cancii

(s.)

(s.)

corpus 37, 16, 17; 41, 6;

sanctorum Cncianorum nativitas 41,

Iohannes.

Bonifacius

vicum

Campania

19.

Bibiones (isola del ducato veneziano

v.

Burianum

Calore (fiume in provincia di Bene-

antistes

Betunia (Bthune nel

dux

nobilis miles 150, 26.

Calciamiri v. Gambas-sericas.

49 2 3; 70, 17-

Calais)

152, 23.

tria capitula 72, io.

107, 8.

Bertari rex

III)

49, 18; 70, 13; 86, 19;

1.

Bergullus episcopus Patavine ecclesie

Bertaldus

Bruno

Ottone

di

Gregorius V.

Calcedon 86,

fines 80, 9.

Berengarius

V. anche

Bulgari v. Vulgari.
14, 21,

80,

8.

io.

50,

28.

3>

33-

Candiano, Candianus Petrus


16, 21; 129, 6; 177, 3;

dux 128,
Petrus

II

NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI.

(figlio di Pietro

152, 25;

dux

178, 6;

I)

nobilissimus

li;

133,

protospatharius 133, 13
132,24;
Petrus III dux (figlio del precedente)
;

134,22; 136,

16,

Petrus IV dux
137,

11;

1,

24; 137, 23; 178,8;

(figlio del

138,

precedente)

141,

5;

12; 144, 20; 178, 9;

9;

143,

Petrus

filius

Stephani 117, 22; 118, 4;

Ste-

Carolus rex Francorum


tario

imp.)

Carosus

23;

Vitalis

8;

del

(figlio

doge Pier Candiano IV) patriarcha


Gradensis 16,

7; 138, 11; 141, 8;


Vitalis (fratello

156, 9;

143, 9;

IV) 143, 7; 178, 11.


Candidianus patriarcha Gradensis
di Pietro

18; io, 2;

Cappadoce

50, 23, 29; 77,

in,

ziano)

9,

71, 9.

prulensis civitas, Caprulis castellum

(Caorle, isola del ducato veneziano)


44,

17; 45, 9;

64,

5;

115,

5;

Caprulanus, Caprulensis, Caprulensium, Caprullanus, episcopatus 46,


episcopus

1,20;

v.

Leo;

san-

Stephani protomartyris ecclesia

cti

15, 17.

18.

Castellani (famiglia antica del ducato

ma non

veneziano,

cumenti anteriori

ricordata nei domille) 34, 1$,

al

19.

Caza

Olivo.

v.

Dalmazia) 158,

(isola della

2.

Celeiana (Cilly, diocesi del patriarcato


d'Aquileia nel secolo vi)

14; 49,

7,

episcopus v. Iohannes

24 70, 18;
;

papa 86,

Ceolfridus abbas 93,

Cesara (moglie

18.
8.

un

di

re

Persia)

di

Cessensis episcopus (di Cissa, gi nel-

Capuanus comes v. Mitola.


Caput argelem, Caput argilis (Cavarzere nel ducato di Venezia) in extre-

Vindemius.

l'Istria) v.

Cesso Metensis
146,

episcopus

Metz)

(di

3.

Childepertus rex Francorum 71, 22,


25.

Croati

Chroati,

132,

18;

155,

5;

Croatorum dux

Sciavi 149, 13;


v.

19; 45, 13-

44,

vene-

ducato

78, 4.

Caprulas (0, Caprulense castrum, Ca-

16,

5.

7,

5,

Lo-

(figlio di

(nel

Carus imperator 181,

Celestinus

21.

14,

117,

tribunus

phanus (padre del precedente) 117, Castellum


118,

*93

Brenamir, Dommagous,Muisclavo,

Sedesclavus;
v.

157, 19;

rex
iudexi53, 17;
anche Stephanus, Su-

rigna.

Iohannes.

Cimiski

v.

Caracalla imperator 180, 32.

Cipriani

(s.)

Carinus imperator 181,

Ciprianus, Cyprianus patriarcha Gra-

mitate Venecie 66, 2; 130, 12.

Carlemannus

v.

18.

densis io, 6;

Karlomannus.

Carolus adolescens nobilissimus

152,

io.
(il

Calvo)

Carolus (Magnus)

v.

Carolus 0) rex Francorum in,

8.

probabilmente in Caprulas

ha

si

forma dell'accusativo sostituita a quella del

la

no-

minativo Caprule, che venne a torto inteso

come

plurale, Caprulae .

(2) Erroneamente per


dici della

Lotario imp.

Cronaca di Giovanni diacono.

Cron. vene%. ant.

nei co-

11.

3,

Eracliana,

8,

20,

5,

io; 64, 13;

4,

29

44,

91. 12, 16; 94, 14; 98, 15;

102, 2;

103, 20; 126, 19; 130, 11

150, 7;

ecclesia

Ma

79,

Eracleana,
civitas

io; 45, 28; 46,

Karulus.

Karolus.

v.

11, 14;

nova,

Civitas

Haeracleana

Carolus

(i)

plebs v. Altinensis civitas.

s.

Petri

44,

palacium 126, 19;


nibus Civitatis novae 150,
crae imaginis
pella

150, 8.

Civitas

11

pul-

domus una cum

ca-

nove

epi-

Civitatis

v.

Iohannes.

nova

(Istria)

scopus

15; 45, 17;


praedia in fi-

122,

13.
*3

IND ICE.

194

Concordiensis

Clarissimus episcopus
7,

14; 49, 24; 7> l8

134, 6, 7, 12; 143, 2; 145, 23;

23; 154,

74, 23.

Claudius Cesar 180, II.

Constanti-

23; 186, 15; 187,2;

Cleps rex Langobardorum 179,


Cletensius Petrus 118, 5.

148,

8; 168, 2; 169, 9; 181,

1,

nopolitana bibliotheca 85, 14;

6.

ec-

Constantinopolitanus

clesia 76, 9.

Cloia, Clugiensis civitas, Clugiesmaior

episcopus

(Chioggia) 45, 34; 66, 1; 130, 12.


Clugies minor (Brondolo? o Sottoma-

Constantinopolytani imperatores 149,


missi 104, 15;
Constanti7;

rina?) 65, 17

ai Michaelis

monasterium san-

nopolitanus

17; 116,

patriarcha

65,

9.

Coloniensis archiepiscopus (Eriberto)


165,

Venetiae

Coloprinus Dominicus

(figlio di Ste-

Iohannes

(cherico, figlio di Stefano

seniore)

Marinus 147, io;

148, 19;

phanus (iuniore,

di

figlio

niore) 144, 7; 146, 8;

Commodus

v.

Constans

vicus,

Constantiacum

un tempo

1,

vi-

3; 34, 9, 14;

(figlio

di

Costantino

Grande) 182, 1.
Constans II imperator 78,
15; 80, 8; 83, 4; 84,

il

3,

79,

15; 85,

14,

17;
9,

103,
16,

no,

9;

meno)

12,

21;

Constantinus

87,

17,

19; 78,

Costante
87, 17;

19; 107, 11, 13, 17; 109, 9;


i;

125, io; 126, 14; 132, 2;

118,
133,

7;

12;

Ar-

(il

Grande) 63,

86,

II (figlio di

Costantino

il

1.

II

1;

(figlio di

79,

3,

15;

182, 30.

Eraclio) 77,

III (figlio di

1; 182, 29.

II) 85, 4, 8,

183,

Constantinus

96, 2.

13; 117,

Constantinus IV (Pogonato,

93,

9;

l'

14; 183, 17.

Grande) 182,

14; 104, 1; 105, 22; 106,

io; 90, 6; 92,

19, 4.

Leone

di

181, 20.

Leone

113,

106,

Constantinus
13

(figlio

80, 8; 83, 4; 85, 3, 4;

io; 60, 7; 61, 18; 66,

5; 83, 16; 84, 8,

(figlio e collega dell'im-

3,

5; 69, 16; 74, 18; 78, 6, 9, 24; 79,

21, 23; 89,

(Costanzo

peratore Maurizio) 75, 9.


Constantinus (figlio di Basilio I)

3,

urbs

(pa-

Cloro) 181, 20, 21.

Constantinus

Constantinopolys, regia

11

86,

14.

Costantino III) 78,

4; 183, 80.

11,

168,

II 86, 14;

Ykonomium

Constantinus o Constans

Constantinopolis, Constantinopolitana
urbs,

85,

1 1

Constantinus

et Sergii ecclesia 34, 8, 12.

VI

Constantinus, Constantius

Clarissimus.

cina a Torcello) 23,

Bachi

de Pantanusa 185, 15;

Constantinus

(isoletta della laguna,

ss.

12;

27;

Lucius Antonius, Lu-

v. anche

Constanciacus

185,

21

Concordiensis episcopus

Eupodromium. (ippoforum Tauri


n;
monasterium de Emphoro

synodus universalis

Cumaclensis.

v.

sanctae Sophye

(se-

cius Aurelius.

2, 13

dromo)
186,

Concordia,Concordiooppidosive insula

64,

86,

lazzo)

Comaclensis insula

Pantogratoris

1;

ecclesia 185, 7;

185,

147, 6,

Gallicinus,

Constantinopolitanum

palacium 13$,

Stefano

13.

3,

Ebersapius

v.

Cyrus,

Georgius, Paulus, Petrus, Pyrrhus,

Ste-

Stephanus

seniore) 147, 11;

6.

144,

fano seniore) 147, 6;

46,

nuntius
v.

Sergius;

3.

Coloprini proceres

148,

Nectarius, Nestorius;

v.

13;

figlio

86,

di

io;

1.

(Copronimo,

III l'Isaurico) 14,

Constantinus VI

(figlio

di

figlio di

io; 94, 17;

Leone IV)

99, 16; 183, 12.

Constantinus VII purpura genitus 132,

NOMI PROPRJ
12; 133, 12; 134,
1

35 9 I2 >

28;

24,

18,22,26; 136,

*S> '7>

3>

15,

4,

Constantinus Vili

Lacapeno) 134,

(figlio di

Romano

24; 135, 7; 136,

17,

12.

11,

Constantinus IX (fratello
168,

183, 28,

di Basilio II)

30.

Constantinus Comiano,

Cumiano impe-

Constantinus Diogeni imperator

184,

n.
8.

Constantinus monachus imper. 184, 5.


Constantinus I papa 89, 3; 90, 2, 14.
Constantius

Grande) 182,

Cormones

di

(figlio

Aquileiam

Costantino

il

super

miliario .xv.

civitatem

(Cormons)

monasterii abbas

Cornelii

Hwarinus.

v.

Ciprianus.

v.

Cyrus abbas (poi patriarca


1,

Cyrus (patriarca

8.

io; 103,

8,

Dalmaciarum pro-

158, 25;

Dalmaciani

Cipriani (ss.)

et

Mathemaucensis

ecclesia v.

insula.

Cornicula Felix magister militum (nella

urbes 119,

3;

20;

16,

155,

Venezia insulare) 95, 4; 177,

54,

Creta 119,

7.

Cristoforus (figlio

peno) 134,
Cristoforus
19; 8 9>

Romano Laca-

Gradensis

11,

5; 9 2 >

episcopus Olivolensis 99,

20; 101, 14; 102, 7, 12; 103, 4, 15, 17.

Cristoforus II plebanus, presbyter ec-

Moysi

clesie sancti

(poi

vescovo

di

Deusdedi papa 64,


Deusdedus Grurus
Dimitrii

(s.)

Cumaclense castrum (Comacchio) 1 27,


11
Comaclensium comes
133, 4;

118,

17.

7.

Grurus.

festivitas

112, 6.

Dimitrius Veneticorum maior 101,


Dioclicianus imperator 181,

Diuditus sclavus

Dominicus abbas

Croati v. Chroati.

3;

v.

(=

monachus

4.

19.

Ljudislav) 113,

Domicianus imperator

Olivolo) 103, 18.

magister mi-

ypatus 177, II.


litum 95, 6;
Deusdedi, Deusdedus episcopus Torcellensis 89, 19; 92,

19.

patriarcha
!

Cristoforus

17,

di

7.

Desiderio rex Langobardorum 179, 17.

Deusdedi dux 97, 21

*55> 9-

Dal122, 12.

33.

Decius imperator 181,

8.

Crescencius, Crescentius Iohannes

94,

18.

158, 5;

macianorum pessime gentes


Damasus papa 86, 15.
Danubius

1.

Arduino mar-

di

Dalmaciae, Dalmatia 43,


102,

Costan-

Alessandria) 86,

di

Dado comes (padre

vincia

di

22.

Dalmaticorum dux 165, 13;

15.

Co-

11.

Curzula (isola della Dalmazia) 159, 14.


Cussanus (presso Perpignano) 141, 19;
monasterium s. Michaelis 141, 18;

9;

1.

castrum

Pellestrina,

di

chese d'Ivrea) 165,

Constantinus.

v.

Constantius

3;

no,

ducato veneziano

del

lido

il

reggio)

tinopoli) 89,

Constantinus Dukici imperator 184,

io,

presso

Cyprianus

rator 184, 7, 8.

195

Cumianus Theodorus 186, 16, 21.


Cuniberto rex Langobardorum 179, 12.
Curiclum (luogo

9.

6,

COSE NOTEVOLI.

9.

18.

180,

Altinatis monast. (0,

sancti Ilarii 121,

io,

Torcellensis electus 124, 19; 125, 19.

v.

Cumaclensis comi-

Marinus;

tatus

127,

4;

insula

133,

1;

Castello)

urbs 160, 23.

Cumanus, Cummanus lacus


160, 22;

167, 25.

archidiaconus

153,

15;

Metamau-

censis (e poi vescovo) 132, 9.

Dominicus episcopus

villa 121, 22.

Cumana

Dominicus

Olivolensis (di

117, 11; 123,

15 (?).

(1) Cio del monastero di S. Stefano d'Aitino


nella diocesi di Torcello.

INDICE.

i<)6

Dominicus episcopus Olivolensis 133,8.


Dominicus episcopus Olivolensis 156,

Dominicus Faletrus v. Faletrus.


Dominicus Flabianus v. Flabianus.
Dominicus patriarcha Gradensis 16,
129, 21;

v.

corpus 37, 21, 22; 41,


Arripdanus.

4.

15.

Euphemia, Euphemya, Eufimia, Eu-

phymia

(s.)

37, 20,

21; 41, 3; 42,


v. Constantinopolis.

corpus

42, 16, 17;


1.

Eupodromium

131, 4-

Dominicus Silvo

(s.)

Eripdanus

Eudoxius (eretico) 86,

V. anche Gradonicus.

6.

Erasme

v.

Euthyce

Silvo.

(eretico) 86, 20.

Dommagous, Domogoi, Domogor dux


Chroatorum

118,

135123, 11; 125,

Fabriacus Iohannes magister militum


(nelle isole veneziane) 96, 9.

11.

Donatus patriarcha Gradensis 11,22;


12, 4,

Dorothee

corpus 37, 20, 21; 41,

(s.)

Faletri v. Frauduni.
Faletri (Falier, famiglia antichissima di

8; 13, 29; 92, 2; 94, 18.

4; 42, 2.

filius

Dorsumdurum

insula contra orientem


V. an-

(rispetto a Rialto) 126, 22.


che Rivoaltensis insula.

Croazia sul mare) iudex 113,


186,

117, 24; 118,

5.

Fanensis urbs 137, 19.

doge Orso

Felicia (figlia del

Felicis (s.) corpus

15.

Egyptus

(figlia

d'Anna

re degli

An-

12; 77, 4; 84, 11.

Cornicula.

v.

101, 4; 103, 16.

Ellari (s.) corpus 49,

Emerius presbiter

8,

tegius.

154, 15-

3.
3

49, 31

71,

Emilianus patriarcha Gradensis

3.

14, 20;

Fines (gi presso lesolo nella laguna

veneziana) 130,

12.

Flabianicus Florencius Dominicus

97, 12.

Emonensis episcopus v
v.

Patricius.

(concilio

primicerius

notariorum (poi patriarca

di

Dominicus Flabianicus

v.

ecume- Flandrensis comes


Florencius

Epyphanius

79,

5.

Flabianus Dominicus 176,

nico) 86, 16.

Epiphanius,

Petrus 118,

1;

Constantinopolis.

Ephesus 86, 17;

Fon-

Ferrariense castellum, castrum 139, 2;

Eilge, Elge (suo monastero) 87, 6.

Emphorus

mona-

24;

io,

Amianae.

v.

Feltrensis, Feltrinus episcopus v.

1.

67,

Or-

Felix tribunus (nel ducato veneziano)

nus 105, 20.

87,

seolo) 140, 26.

6.

Ebersapius nuntius Constantinopolita- Felix magister militum

gli)

Parti-

doge Pietro

Felicia (moglie del

sterium

Edildruda

Faletri

ciaco) 125, 14.

Drosaico Marianorum (zupania della

Duracium (Durazzo)

Dominicus

Rialto), Faletrus

v.

8.

Balduinus.

Flabianicus.

Grado) Florianus imperator 181,

14.

31, 77, 22; 79, 1.


Equilus v. Aequilensis civitas.

Focas Nikiforus

Equitania 141,

75> 9; 7 6 5; 77 9; l8l 26.


Fontegius, Fonteius episcopus Feltren-

io,

3; 50,

Focas strator Prisci

19.

Eracliana civitas

v.

Nikiforus.

l'Africa) 77, 9,

Eraclius imperator 64, 9; 77, 11

sis,

imperator

patricii,
>

>

Civitas nova.

Eraclianus (governatore bizantino del-

27, 29.

v.

Feltrinus, 8,

1;

49, 29; 71, 2;

75> 2.
;

182,

Forinus (Forino
cera) 82, 9.

tra

Avellino e

No-

NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI.


ma

Foroiulii (Friuli,

propriamente

lenses 43, 7
stes

Foroiulensis

dux

v. Gisulfus,

96,

13;

anti-

anche Serenus

v.

15;

13,

(Di-

Forogu-

vidale) 9, 20; $0, 25.

Lupus;

ecclesia

archiepiscopus

ecclesie

11, 23.

Fortunati
105,

io,

24; 15, 19;

5.

Gradensis

patriarcha

io,

21.

Fortunatus

II

patriarcha Gradensis 14,

26; 15, 3; 100,

20; 102,

9,

11,

7,

16; 103, 1,6; 105, 9; 107, 18; 108,

Francia 124, io; 186, 12;

cessori)

5;

11;

v.

Carolus,

25; 49,
56,

V. anche Galliae.

Frauduni, Faletri

sima delle

isole

2,

16;

50, 21,

3; 62,

io,

12,

17;

archiepiscopus

5.

37,

V. anche Francia.

stantinopolitanus 88, 17; 89,

2.

(capo della

guardia

16,

(acc.)

18; 34, 4,

3; 37, 5; 55,

5,

19, 21, 23, 25;

14,

18; 42,

9,

ante
atrio

127, 2[
s.

125,

100,

io.

6,

3,

13,

15,

5,

8,

6,

12,

14, 15; 50, 6, 9, 16, 22,

Euphemie

pella

in atrio

51, 3; 74, 6, 8;

23, 33;

et

ecclesie

8; 11, 14, 16; 12, 9, 11;

5,

14,

in

est

ecclesia, basilica

8;

129, 11

132,

Euphemie ecclesiam
5;
105,

s.

Marci

ca-

sancto-

6;

rum martyrum mausolea

100, 8;

chori marmoreis columnis et tabulis

8.

Calciamiri 22,

105, 7

ecclesia, basilica

nis apostoli et evangeliste

8.

Gaudius mons 155, 12.


Geminianus, Ieminianus sacerdos
2,

6,

22, 24.

Gallus imperator 181,

i),

erectum

eiusdem

in

Eufemie

16;

imperiale a Costantinopoli) 135,

ec-

martvrum quadraginta

cripta 105, 16;

s.

Gallienus imperator 181, io.

12;

14; 124,

Agathe 36, 28; 105,


qua altare in honore

corpora

17; io,

Gallicinus (Callinico) patriarcha Con-

Gambas-sericas

1,

cripta in

14;

sancte

Gaius imperator 180, 9.


Galla dux 98, 2; 177, 12.

17,

122,

sancti Vitalis martyris

Fuscarus Veneticorum maior 101,

14,

105,

103, 7;

clesia sancte

duo

eunucus

121, 16;

24; 125, 5; 129, io; 156, 8;

162, 4.

Gallus

100,

13;

87,

(famiglia antichis-

>

1.

30; 55, 20;

17; 63, 18; 70,

Torcellane) 22, 13,

25; 35, 33; 3 6 9Fredericus Ravennas

4,

11; 74, 8, 15; 75, 5; 76.3; 77,21;

112,

16; 32, 32; 33, io, 13, 18, 21,

Galliae 72,

22; 37, 24,25; 38,

12,14; 39, 17; 41, 16; 46, 20, 24,

117,

Franco-

io, 2, 24;

5; 6, 5; 7, 7;

5,

Francigeni

Childepertus.

ad Grados, Gra-

urbs,

civitas,

sis

dus(0

11, 1; 36, 21,

124, 4; 184, 25; 185, 1;

rex

Gradense castellum, castrum, Graden-

5,

7;

9, 12;

Gothorum

Totila.

v.

112,

5,

11.

61, 9; 67, 8; 70, 7;

rex

22.

Friuli) 9,

Gordianus imperator 181, 5.


Gothi 7, 4; 48, 18; 49, 13; 60,

103,

io;

dux (del

20; 50, 25; 76, 3.


Glaudius imperator 181,

8;

67, 8; 71, 22; 100,

15,

tanus 85, 17, 20.

Georgius patriarcha Gradensis 127,


Gisa Romaldi soror 81, 11.

8;

Franci,

137,

Georgius patriarcha Constantinopoli-

102,

118, io;

rum

e suc-

Venezia)

(di

1.

19; 108, 4; 111,

101, 6,

107,

3.

(dominii

Magno

Carlo

transalpini di

11;

Gisulfus, Gisulphus

corpus

(s.)

Fortunatus
9

Georgius diaconus

197

38, 27,

33; 41,8;

20,
(1)

Anche

all'accusativo.

s.

Iohan-

11,

19;

ecclesia, basi-

INDICE.

198

lica

Mariae

s.

borium supra

36, 26; 41, 4;

altare

ci-

ec-

105, 8;

clesia,

monasterium

primo

lido

Marie (nel

s.

presso Grado)

47, io,

ecclesia s. Mauri su24; 48, 4;


burbio sita 108, 18;
ecclesiarum
parietes seu laquearia

50, 7

pa-

latium (innalzato da Pietro


seolo)
150,

150,

II

turris occidentalis

3;

imperator 154, 2.
Gregorii (s.) ecclesia,

Gregorius

io,

6;

ecclesia

tama

io, 4,

13

5>

8; 6, 9; 9, io;

n>

7;

48, 23; 49, 4, 6; 50,


io; 68, 4;

56,

2;

20; 42, 12;

77,

13,

12; 84, 20; 86, io; 88,

2,

4; 121,

165, 20;

Gregorius

89, 14;

4, 6,

6;

ecclesia metro132,15;
metropolitana 9, 7, 12, 18;

ib,

1,

11; 40,

23, 28; 74,

Iohannes
v.

v.

1,

io,

4,

v.

patriarcha

14;

in,

2;

13,

115,

16,

Candiano, Candidianus,
Cristoforus,

Emilianus,

Ciprianus,

Dominicus,

patriarca

III

papa

108,

14;

sedes 105, 3; 108, 17;

2;

des metropolitana

nodus

5,

Gradonicus

8,

50, 4

22; 118,

3,

9;

15, 17, 20; 81,

179,

3, 7,

14;

82,

80,

1,

9;

11.

Grugnarius Ursus 117, 24; 118,


112,

12.

1.

Haeracliana civitas

v.

Civitas nova.

97,
se-

Hecilinus comes, postea Baiovariorum

2.

dux (cognato

dell'

imperatore

En-

rico II) 161, 29; 162, 20; 164, 9.

Heinricus dux (nella marca di Verona)

v.

150,

15,

24,

Iohannes 117, Heinricus, Henri cus (II imperatore) rex


Iohannes sanctis165, 7, 11; 167, 12, 15.

simus vir 140, 13;


142,

15,

Grimuald rex Langobardorum

anche Dominicus;

An-

Hecfridus 87,

7542, 19, 20; 48,21 70, 4.


(Gradenigo) Dominicus

Olivolensis episcopus 152, 19;

2, 4,

Gregorius presbyter 137, 12.


Grimaldus, Grimoald,
Grimoaldus,

sy-

14,

I,

pontificaius

presul 12, 4, 22;

29;

(sua lettera ad

Maximus, Petrus, Primogenius, Pro- Grurus Deusdedus


Vitalianus, Vitalis

13,

15-

Georgius, Gregorius, Helias, Iohan-

II,

Aquileia) 12,

Gregorius patriarcha Gradensis (0

Donatus,

binus, Severus, Stephanus, Victor

(sua lettera a
di

(sua lettera ai ve-

8595,18,23;

Epiphanius, Fortunatus,

nes, Laurencius, Marcianus, Marinus,

11, 25; 12, io; 13,

tonino patriarca di Grado) 95, 23.


Gregorius V papa 153, 1, 7; 154, 5.

11;

anche Agatho, Antoninus, Bonus,

papa

scovi delle isole veneziane) 13, 6-27.

Gregorius

15,

archidiaconus

ecclesie senex defensor

Antonius;

30; 14,

50,

3;

1,

5;

II

zi; 96, 18;

131, 5;
polis,

(a Bari)

166, 9.

28; 96, 16;

Sereno

116,

125, 2, 6; 127, 20; 129, 20;

1;

papa 73,6,

72,10;

Gregorii le19; 76, 7;


septiformis 73, 6, 9.

15,

22; 79,

94,19; 97, 12; 100, 7; 108,

Ri-

v.

diaconus (sua lettera sui

Gregorius imperialis catapanus

19, 31; 51,

7,

(s.)

tre Capitoli)

150,

Gradensis archidiaconus 118,


1,

margo

voaltensis insula.

6.

5,

182, 6,

15;

7,8Greci 61, 9; 71, 20; 81, 6; 82, 22;


83, 25; 108, 4; 126, 16; 145, 17,
Grecorum
22; 146, 1; 168, 30;

Or-

propungnacula

5;

Gratianus imperator 86,

Ioannes (0

Heinricus Ursiulus

v.

Ursiolus.

18.
(1)

Ma erroneamente

nel codice Barberini della

Cronica de sing. patriarchi nove Aquileie in luogo


(1) Forse identico al precedente.

di

Georgius

NOMI PROPRJ
Helena mater Constantini
63,

Grande)

(il

Helias, Helyas patriarcha Gradensis


2,

5,

4; 6, io; 7, io; 9, 1; 42, II, 12;

43,

3; 47, 26; 48, 14; 49, 7, 20;

2,

50, 4; 62,

14;

70,

14;

I,

72, 9;

Honorius

papa

Venecia.

v.

Henricus

II

v.

Heinricus.

Henricus imperator latinus 186,8,

11.

(figlio di

Costante

Herasme (s.) corpus 41, 5 42, 2.


Herasmus (s.) martyr 25, 1, 3.
Herculius Maximianus imperator 181,

abbas

17; 100, 12; 183, 13.


Hericlonas, Raclones (Eracleona) im-

Hermes

(s.)

Hermetis

et

Littus

smo
16,

15,

signum

victrix

19; 62,
156,

Mercedis ora lido

di S.

nel ducato veneziano)

Era11,

31,

18.
.

io,

13

13,

5,

io; 55, 21; 56, 9; 74, 9; 75, 6;


5

monasteri!

marchese

del

(sorella

S.

Michele

di

Cusan

di

nella diocesi di

18.

(figlio di

Berengario

II)

13-

137,

civitas,

urbs, Iatera (Zara)

107, 6;

vitatis prior

158,

157, 9;

Iateranenses cives

155,

19.
ci-

17;

157, io.

Ieminianus sacerdos

v.

Geminianus.

pater monasterii

s.

Bene-

Ieronimus

(s.) 93,

13.

Ierosolima, Ierusalem v. Hierusalem.

Ildebrandus, Ilprand (nipote di Liut-

Iohannes.

7; 14, 1; 38, 7; 39, 30; 40, 2; 42,

84,

121,

dicti (presso Bari) 167, 4.

Hierosolima, Ierosolima,Ierusalem 77,


rex 186, 24;
6; 142, 15; 185, 3;
v. anche

17;

moglie del doge Pier Can-

Ieronimus

Histria, Hystria, Istria

monasterium

diano IV) 138, 13; 139, 8.


Hwarinus abbas (del monastero

105, 22;

3.

ecclesia (nel

Hicela Ursiolus v Ursiolus.

8,

Hwalderada

Iatarensis

11.

(ss.)

6;

11; 105, 5;

martyr 24, 21; 25,

Herasmi

cor-

29; 105,

Iohannes.

v.

Hwido marchio
cor-

(s.),

16; 109,

14,

Perpignano) 141,

perator 77, 16; 182, 28.

io, 23;

Mari

26,

18,

11; 140, 14; 142, 21;

Hugo

20.

Hereni, Herenis imperatrix (Irene) 99,

Herimundus 153, 4.
Hermachorae (s.) cathedra 63, 4;

ecclesia et

Brenta) 108,

j8,

(nel ducato veneziano alle foci della

Heraclius imperator v. Eraclius.

pus

75,

143,16;

II) 85, 8.

1.

Avares appellantur, Uni

et

6; 41,

6,

4.

3; 70, 6

pus

Toscana)

(di

Hyllarii, Hyllari, Illarii,

Heracleana civitas v. Civitas nova.


Heraclius

18.

io,

Hugo, Ugo marchio

7>

imperator

1.

12, 14.

Horontius episcopus Vicentinus 75,

Hunni qui

Helius Pertinax imperator 180, 30.

Heneti

concilio ecumenico) 86,

Honorius imperator 182,

12; 148,

74, 4-

199

Honorius (sua dottrina condannata dal

VI

181, 21.

COSE NOTEVOLI.

120, 2, 5; 122, 16;

Istrien-

Histrienmarchia 151, 7;
sium, Hystriensium, Istriensis provin-

sis

prando re dei Langobardi) 95,


15;

179,

Illarius,

11,

x 5-

Illarus v. Hyllarii.

Ingenuus

Ingenuinus,

Sabione

episcopus

secunde Recie (Siben)

de
7,

18; 49, 28; 70, 22; 179, 16.

epi-

Iob mons (S. Bernardo) 130, 9.


Iohannes abbas (poi patriarca d'Aqui-

Honoratus episcopus Torcellensis 92,

Iohannes abbas sancti Servoli (mona-

cia

5,

9; 48, 24; 121, 15; 122, 11;

156, 12.

scopi

in,

5; 93, 14.

Histrienses io, 16;


1.

leia) 9, 21

50, 26; 76,

stero neh" isola

omonima

2.

presso Oli-

INDICE

200

volo nel ducato veneziano) 107, 21;

Iohannes Gradonicus

patriarcha Gradensis 108, 14;

ab-

Iohannes grecus (Filagato) Piacentine

108, 15.

ecclesie presul (e poi antipapa) 154,

bas monasterii sancti

Illarii

Iohannes archidiac. Gradensis 118,

Iohannes

(poi vescovo di Olivolo)

tricii filius

16; 124, 25; 126,

123,

Iohannes
74, 12.

Iohannes VI archiepiscopus Ravennas

Iohannes Marturius

v.

Labresella.

v. Marturius.
v.

Maureceni.

Iohannes monachus 73, 20.


Iohannes Monetarius v. Monetarius.

Iohannes VIII papa 122, 7; 123, 19;


124, 4.

14, 9.

Iohannes

11.

Iohannes Maureceni

8.

archiepiscopus Ravennas

III

1,

Pa- Iohannes Labresella

Marini

archidiaconus

6.

Gradonicus.

v.

(s.)

Baptista 29, io, 12, 32;

basilica v. Modicia;

ecclesia v.

papa 152,

Iohannes Particiacus

23.

Particiacus.

v.

Iohannes patriarcha Gradensis

Torcellensis insula.

Iohannes Bennatus

XV

Iohannes

Bennatus.

v.

14, 24;

102, 2.

Iohannes Cimiski imperator 183, 27.

Iohannes Patricius

Iohannes Crescencius

Iohannes Porfyrogenitus imperator 184,

Crescencius.

v.

Olivo-

Iohannes diaconus, episcopus

lensis electus a plebe 102, 6, 12, 14;

patriarcha Gradensis 103, 11;

si-

v. Patricius.

23.

Iohannes rex Ierosolimitanus, imperator latinus 186, 24; 187, 2, 4.

nodali censura depositus 105, 4.

Iohannes Sagomino

Iohannes diaconus, nuncius Petri ducis

Iohannes Tornaricus

(cappellano del doge Pietro

Or- Iohannes tribunus

II

seolo) 160, 24, 27; 161, 11, 14,28;

Iohannes diaconus Romanae ecclesiae


85,

Sagomino.

v.

Tornaricus.

(nelle

Iohannia

v. Ursiolus.

doge Orso I Parmonastero di

(figlia del

ticiaco e badessa nel

io.

Iohannes dux Bolonie 125,

Iohannes dux Venecie

S. Zaccaria) 125, 15.

14.

Particiacus.

v.

Iohannes episcopus Belonensis


luno) 150, io, 18; 152, 2,

Iohannes episcopus Celeiane

(di Bel-

17.

7,

(di

Cilly)

Iohannia (prima moglie del doge Pier

Candiano IV) 138,


Iohannis

(s.)

apostoli et evangeliste ba-

cenobium,

silica,

8.

ecclesia

v.

Iohannes episcopus Civitatis novae

(di

loppe 185,

3.

Iovinianus imperator 182,

Eraclea) 124, 26.

4.

Iohannes episcopus Parentinus (di Pa- Isaakius, Ysaakius imperator


renzo)

7,

9; 75,

4-

70, 21;

74,

Portuensis

(di

17; 49, 27;

Porto presso Roma) 86,


Iohannes

Torcello) 112,

Iohannes
8,

21

Iohannes

filius

Mauricii

101, 2,
filius

ducis

99, 5,

io; 177, 15.

Petri ducis (Tradonico)

112, 20; 116, 11

15,

117,

13.

13;

61,

153, 20.

Ytalia 48, 15;

25; 62,

71, 24;

9.

14,

Istria v. Histria.
Italia,

4.

Torcellensis (di

episcopus

181,

18; 185, 13.


Issa (Lissa)

episcopus

Gra-

dense castellum, Torcellensis insula.

7, 14; 49, 23; 70, 18; 75, 4.

Iohannes

vene-

isole

ziane) 112, 4.

Iohannes Ursiolus

164, 11, 13, 26.

v.

103, 3;

2,

79, 5, 9;

107, 7;

12; 167, 12, 16;

19;

182,

gnum

(il

io.

60,

6; 63,
84,

68, 6, 7;

5;
2 ;

*S*i

15

90,

If4i 6 >

17; 179,

178,
Italia,

regno feudale

9,

7;

2,

Italicum re-

d' Italia)

16,

NOMI PROPRI

21;

13; 120,
130,

3;

151,

146, 7;
16,

167,

121,

131,

1;

15;

Italie

mons murorum mcnibus turriumque

19;

pla1;

rex

Italicus

(s.

Maria de)

Rivoaltensis

v.

insula.

(nella Venezia insulare) 95,

tensis insula.

luliensis episcopus v.

3.

6,

9,

5;

19;

1, io; 61, 24; 62, 3, 9;


io; 64, 6; 67, 11; 70, 8; 71,

2,

>

7; 79,

6,

89,

165, 9;

3;

Longobardorum

v.

Para-

Adelchisi,

gens infanda, nec dicenda,


5; 49,

7,

14;

9;

70,

95,

rex (del regno feudale d' Ita-

ni, 3;
v. anche Adaloald,
Agilulfus, Alboin, Ansprando, Arioald, Ariper, Aripert,

Authari, Bertari,

Cleps, Cunibert, Desiderio, Grimal-

minor imperator
13;

l"i

104, 7;

160,

lia)

1.

182, 22.

88, 2, 7, 9,

princeps

19; 80,

17,

26; 83, 4; 8|,

15; 97, 7;

116, 7; 117, 6;

3;

24

Iustinianus imperator 11, 4; 60, 6; 61,

7; 86, 22;

9,

5,

12, 21, 25; 82, 24,

2,

nefanda

Iustina (s.) 28, 25, 26; 30, 21.

Iustinianus

63,

6,

deus;

Maxencius.

Iunior episcopus Veronensis 75,

87,

18;

12; 183,

11,

dus, Liubrandus, Liuperto, Lodovicus,

Lotharius,

Ratchiso,

Pipinus,

Rodoald, Rotari.

3,6.
Iustinianus nepos Iustini 68,
14, 20;

24;

69,

Iustinus

minor imperator 61, 6;

66,

6, 16; 67, 6, 14, 16; 69, 1; 182, 23.

Iustinus senior imperator 182, 21, 22.

Karlomannus,

rorum rex

Carlemannus Baiova-

(poi re d'Italia)

124, 9;

Grosso) imperator 179, 23.


Karolus, Carolus (Carlo Magno) im(il

perator 15, 1; 100, io; 165, 5; 179,

2.

186, 44.

Laurencius, Laurentius patriarcha Gradensis 16, 2; 131, 6; 132,

4.

Laurencius, Laurentius presbyter

7h

49 30;

8, 2;

3-

Laurentius episcopus

Bellunensis (di

Belluno) 75, 2.
Laurentius episcopus

Olivolensis

Olivolo) 126,

179, 22, 23.

Laurentius
22

(s.)

levita et

martyr

ecclesia, plebanus sancti

(di

9.

165,

Lau-

renzi v. Amianae.

Laurentius patriarcha Aquileiensis (0

18, 20.

Karulus, Carolus
3,

Lascari imperator 186,


Latini 63, 13

106, 16.

Iustinianus Particiacus v. Particiacus.

124,

|,

22; 12, 27; 41, 15; 48, 18;

11, 6,

dux,

Cesar 180, 4.
papa 86, 13.

Karolo

12

14.

167, 17; 179, 7;

17.

Iulianus imperator 182,

8,

Landonus Tarvisianus episcopus

22; 91,

Iulianus episcopus Torcellensis 82, 2;

Iulius

aquarum

turrca ubi

vascula tuebantur 160, 11.

24; 7 2

8.

Iuliani (s.) ecclesia, basilica v. Rivoal-

Iulius

tus 159, 25;

por-

49, 2; 60,

militum

magister

ypatus,

Iubianus

89,

munitus 159, 23;

Langobardi, Longobardi

104, 5.

Iubianico

201

hedificiis

principes 148,

15; 152, 21;

COSE NOTEVOLI.

io;

160, 21;

14;

4.

nicies 150, 22;


149,

5,

15; 143,

155,

22; 170,

124,

5;

138,

io;

(il

Calvo) imperator

Leo episcopus Caprulensis 123, 21.


Leo episcopus Metamaucensis 124, 26.

179, 21, 22.

Labresella Iohannes 118,

4.

Lacdicia (Laodicea) 184,

3.

Ladestina insula (Lagosta)


Cron. vene%. ani.

38, 24.

(1) Nella seconda redazione del Chronicon Gra-

159,

17;

dense,

ma

erroneamente per

Maurus

13*

INDICE

202

Leo
Leo
Leo

imperator 182,

imperator 88,

II
III
x

93

Lucius (Vero) imperator 180, 24.

18.

7, io, 15

183, 4.

(PIsaurico) imperator 14. io;

13; 183,

Leo VI

107,

Filosofo)
2,

imperator

131,

12; 133, 19; 134,4; 183,

Macarius

Leo magister militimi

(nelle isole ve-

neziane) 95, 2; 177,


I

papa 86,

III

papa

Leonianus

Antiochie

patriarcha

Macedonius hereticus

85,

86,

17.

Macedonius patriarcha Aquileiensis

38,

21, 18, 20.

Magnus episcopus

Tyborniensis (Teur-

Maioribus vicum (Mazzorbo,

Maiurus

io.

Liuperto rex Langobardorum 179, 13.


Pio) imperator 107,

9;

179, 21.

Lodovicus

38,

14,

5.

34,

patriarcha

Marcellianus

14; 94, 8; 95, 11; 179, 14.

(il

Maurus.

2.

Mantua 63, 8; 101, 12.


93,
Liubrandus, Liudprandus, Liuprandus, Manuel imperator 185,
Liutprando rex Langobardorum 91, Marcelliani (s.) corpus

Lodoicus

isoletta
12.

episc. Torcellensis v.

Manifesta 185,

158, 16.

Lingonae (Langres)

1.

Altinensis 44, 19.

vicino a Torcello) 22, io,

16.

Levigrada insula (Vergada in Dalmazia)

Mazzorbo)

Macrinus imperator 181,

14, 26.

episc.

Macini Celires (famiglia antichissima


di

8.

19.

gia) 7, 12; 49, 21; 70,

6,

17.

14,

25, 29.

23.

Leo
Leo

13.

17, 20.

17.

(il

9; 132,

87,

Luthoitus (famiglia antica nelle isole

Torcellane) Rusticus 22,

183, io.

7; 94, 16; 96, 2;

Leo IV imperator 183, 11, 12.


Leo Armeni V imperator 106, 11

Lupus dux Foriulanus

14,

18.

Aquileiensis

15.

Marcellinus patriarcha Aquileiensis 38,


21, 23.

imperator, rex

II

Longo- Marcellus dx

(delle isole veneziane)

bardorum 116, 7; 117, 6;


Fran94, 16, 21; 177, 4.
corum 115, 6;
Francorum et Marcellus episcopus Opiterginus (0 49,
Longobardorum 117, 9; "119, 9;
20.
imperator 117, 9; 120, 13;
imperator 121 7.

Longinus prefectus
Longobardia

(zzz

il

61,

70,

regno dei Langov.

di

rex

6.

50,

Langobardorum

Lodovico

Luceria 80,

il

(figlio

Pio) 108, 12.

1; 49, 30; 71, 2.


86,

19; 182, 17.

Commodus

imperator

181,

Marcus

Commodus

imperator

180, 26.

180,

3.

(s.)

dal

dell'imperatore

cronista

Gio-

Lodovico

II.

evangelista 38, 30; 39,

59, 6; 141, 21; 164, 4;

pella v.

Erroneamente designato

vanni come nipote

Marcus Antonius Verus imperator

Marcus Aurelius Antonius imperator

180, 28.

Lucius Aurelius

19; 76, 3; 77, 13.

9, 15;

26.

io.

Lucius Antonius

Ci)

natls (Istria) 8,

Marcianus patriarcha Gradensis

Lotharius rex (0 117,

1 1;

7,

15.

Lan- Marcianus imperator

gobardi.

Lotharius

Marcianus episcopus Opiterginus

Marcianus, Martianus episcopus Pete-

15.

Longobardi

bardi) io, 14.

pius

s.

Marci

Gradense castellum

(1) Secondo

il

Chronicon Gradense,

vera lezione Marcianus

ma

3;

ca-

cor-

forse la

NOMI PROPUJ
pus 109, 19;

112,

Amianae,

v.

insula;

11, 9; 63,

1.

Maria greca ductrix (moglie

vanni

Orseolo)

168,

COSE NOTEVOLI.

ecclesia

13;

Rivoaltensis

sedes, cathedra

Gio8;

170, 7.
di Pietro

Orseolo)

II

11.

Marianorum iudex v. Drosaico.


Marianum (Marano in provincia di
Udine presso il margine interno della
laguna

di

Baseleghe), synodus

tre

decem episcoporum
(s.) basilica v.

Gradense

ecclesia sancte
ginis Mariae,

Gradense

castel-

v.

eccle-

et vir-

Marie de Iubianico

Rivoaltensis insula;

rium

Roma;

castellimi,

Dei genetricis

s.

mollaste

Pamposia.

v.

(lido

Malamocco)

di

19;

15,

Marinianus Veneticorum maior 101,

ecclesia ss. Cornelii et Cipriani 128,

Metamaucus

7.

lamocco)

130, 14.

MaMetamaucen(citt di

Methamaucenses

no,

55, 17;

dux

36, 2, li;

Beatus,

37, 28;

episcopatus

43, 23; 44, 2; 45, 22, 23, 26; 46, 2;

episcopus 132, io;

v.

4.

res

(genero

di

144,

11

Pietro

Iohannes

Orseolo)

Mauricius 179,

19;

Mauricius dux 99, 16, 8; 177, 14.


Mauricius filius Iohannis ducis 99, 12;
100,

101,

1;

11.

io,

1,

Mauricius Menius

Meni.

16,

16.

al

113, 3;

8,

nord delle

75, 8> 76,

1;

Dalmazia

sulla

Narrentane)

Mistrinam

18; 27,

16,

24,

33,

n,

21,

30;

du-

179,

Marturius Iohannes ni,

14,

Torcellensis
16, 21,

36, 4,

32,

22;

35,

20,

28;

4,

io,

13.

margo Maurus (s.) v. Pollensis civitas.


laguna) no, Maxencius, Maxentius episcopus
liensis (di Zuglio) 7,

3.

di

Maz- Maximi(s.) corpus

zorbo) 21, 18, 20.

Masso Dominicus 118, 7.


Massus, Maxus miles iudicii
buno, a Mazzorbo) 22, II,

16;

49,

Iu-

25;

70, 20.

io.

Massi (famiglia antichissima

clesia

160,

(= tri-

(presso

34, 14, 18;

Ragusa)

159,

ec13;

16.

Maximianus Herculius

v. Herculius.

13.

Mastallici (antichissima famiglia di

nezia) 112, 15.

16; 30, io, 18,

12;

lido rispettivo della

mercatum

il

13,

episcopus Altinatis 84, 22;

19;

episcopus

del territorio di Mestre verso

20;

116, 2;

Maurus patriarcha Aquileiensis 38,27.

loco qui vocatur Strada (al confine

(il

v.

Maureceni.

Maurus, Maiurus (0 presbiter Altinatis

isole

in,

22; 72,

io.

117,
16.

2.

ecclesia aput

cato veneziano)

9, 18,

182, 25.

5;

Maurus episcopus Olivolensis

v. Patricius.

Marinus presbiter 49, 30; 71, 3.


Martina (moglie di Eraclio imp.) 77,

costa

4;

142,

1.

v.

(s.), curtis (in

Do-

144, 6, 9; 146, 9; 148, 11, 15;

Dominicus

Mauricius Maureceni

Martinus

anche

Maureceni (Morosini) Venetiae proce-

Marinus patriarcha Gradensis

Martinus presbiter

25

anche

v.

Obelierius;

Mauricius imperator 71,

132,

22,

23,

Metamaucensis

13;

Marinus Comaclensium comes 127, 6.


Marinus Olivolensis episcopus 152, 18.

Marinus Patri cius

18,

Vinea Contra cum

minicus, Leo.

19.

74,

limi, Torcellensis insula;


sia v.

110,

ses,

XX.

Maria uxor Constantini Dukici 184,

Marie

Metamauciu

6,

Maria (moglie
171,

Mathemaucensis, Metani aucensis insula


45, 26, 29; 65, 12; 97. 21; 98,

169,

4;

203

Ve-

(1)

Ma

erroneamente nel cod.

Gradense per Maurus

del Chronicon

INDICE

204

Maximinus imperator

Maximus
84, 21

Monetarius Iohannes 108, 11.

181, 4.

patriarcha Gradensis 11, 15;

Maximus tyrannus

182,

Mecetius, Mezezius

Mons

io.

tyrrannus

84,

85,4.

Medi 184, 25.


Mediolanum 139, 9;

monaco

Mercedis

li;

150,

7;

littus (lido di S.

147,
12.

178,

Erasmo)

31,

Mathemaucensis.

v.

Metensis episcopus

v.

jmov)

132,

12,

5.

Dukici

184,

(genero

Niceforo) impe-

di

15;

107,

183, 18, 19.

Michael

Teofilo) impe-

III (figlio di

Michael IV imperator 184, 1.


Michael V imperator 184, 2.
(s.)

monasterium

Mistrina (la

ecclesia

campagna

di

Brun-

s.

s.

Martini

Mestre) 102,
147,

Cipriani 102, 9;
v.

Neapolis, Neapolys

Campaniae

io; 82,

Nero Cesar 180,


Nerva imperator

180, 20.

Nestorius episcopus

Constantinopoli-

Martinus

(s.)

183,

14.

Nikiforus Focas imperator 183, 26.

imperator

Nikiforus Votaniatus
14,

Iohannis

Baptiste basilica 79, 19; 80,

*77, 13-

(di Russia)

Nugigerulus

v.

116,

14.

Bennatus.
181, 18.

3.

Roma.

Monatarius Dominicus 112, 1.


Monegarius Dominicus dux 98,

184,

15.

Numerianus imperator

s.

7.

39> 4;
Niceta patricius 103,9, x 3> J 4' I0 4> I
Nicyforus, Nikiforus imperator 100, 13;

Modicia (Monza) 80, 4


v.

civitas

5; 83, 6, 17,

13.

Normani

Molvius pons

2,

Nectarius episcopus Constantinopoli-

Mistrinae partes 147, 8.


Mitola Capuanus comes (Langob.) 82,3.
;

pa-

Ytalie 68, 6.

6.

Mistriensis comitatus
ecclesia

67, 8

Nicea (Asia Minore) 86, 12; 92,

v.

Michal Bricas imperator 184,

io;

Niceta patriarcha Aquileiensis 38, 30;

dulum, Clugies, Cussanus.

io;

eunuchus 61,

60 14;

patritius 60, 8

tanus 86, 17.

rator 119, 3; 183, 20, 21.

Michaelis

princeps 159,7.

26;

tanus 96, 16.

Domestico imperator

II

no-

123, 13; 128,22; 136, 18;

61, 23; 81,

rator 106, 6; 183, 16.

Michael

12;

Narrentani Sciavi 112,

7;

3,

tritius

13.

Michael

6.

Narentani, Narrentani 155, 18, 19;

cartolarius
(xcov ZoiyXo-

filius

no,

de insula Narrentis

Narsis 61, 12, 14, 15, 20; 68, 12, 16;

Cesso.

Michael dux Sclavorum

Michael imperator

186, 2, 4.

biles 157,

Mecetius.

v.

in

Narrantanae, Narrentanae insulae 113,

159,

Metamaucensis, Methamaucensis, Me-

Mezezius

Morianas (Murano) 65, 6.


Mucules (probabilmente Macarsca

5;

21, 23.

tamaucus

8.

Tri-

bunus dux 143, 19; 144, 21;


5,

Nar-

128, 25.

(Monselice) 63,

silicis

19, 21

19.

73,

Meni, Menius Mauricius 148, 22

13; 148,

(nel paese dei

Dalmazia) 129, I.
Mediolanensis Muisclavo Chroatorum princeps 113,4.
rura 142, 23. Murcifus, Murciphus imperator 185,

archiepisc. 167, 22;

Mellitus

Mons Sclavorum

rentani, sulla costa)

io.

86,

Obeliebatus,

Obelliebatus

Olivolensis 99,
5, 12;

Obelierius,
Obilierius

2,

episcopus

19; 177, 16.

Obelingerius, Obcllicrius,
tribunus Metamaucensis,

NOMI
dux 23,
101,
1

24, 27; 24, 7;


9,

3,

14,

16;

no,

105, 22;

36,

103,

12;

1,

104,

spa-

18;

9, 14,

io;

1,

tharius 103, IX.

Olivolcnsis

52,

3.

Olivolum

insula,

(Castello, isoletta vicino a Venezia

che venne pi tardi unita a Rialto)

clesia

s.

108,

99, 1;

13;

Castellum 44,

6;

1;

179, 3;

io;

131,

ec-

Petri 43, 30; 44, 6, io, 15

108,1; no, 21; 112, 16; 140, 15;


Sergi 43, 26; 44, 9;
forum s. Petri Olivolensis
12.
Olivo144,
s.

Olyvolensis

lensis,

ecclesia 44, 28;


epi-

126, 8;

17; 115, 17;

103,

scopatus 43, 23 44, 3 99, x 9 I0 3,


episcopus 133, 8; 136, 22;
12;
'>

v.

ac/^Cristoforus,Dominicus, Gra-

donicus, Iohannes, Laurentius,

Ursus;

sedes 102,

V. anche Ri-

4.

voaltensis insula.

Opitergium, Opiterine (0
dercina,

Ovedrana

Ove(Oderzo)

civitas

civitas

Opi-

5; 63, 8; 64, 12;

45,30;
terginum castrum 139, 3;
46',

Ope-

tergina, Opitergina ecclesia 44, 14;

45, 18; 49, 21; 70, 15;

episcopus

v.

Opiterginus

Marcellus, Marcianus.

Oriens 77, 3; 181, 24.


Otto dux 167, 12.

Otto dux (marchese

io;

149,

Padus

v.

di

Verona) 153,

1.

19.

rex

150, 21; 151, 15; 152, 20.


v. Ursiolus.

Arripdanus.

una parte marino

li-

tore, ex aliis Eripdani cingitur fluen-

di

Ma

erroneamente nei

3.

Pantanusa (monasterium de)

Con-

v.

stantinopolis.

Pantheum

Roma)

(a

gulae aereae 83,

76,

11;

tc-

15.

Pantogratoris ecclesia v. Constantinopolis.

Paonariae insulae

Principi)

(isole dei

134, 26.

Papia, Papiensis,
Ticinis,

Ticinensis urbs, in

Ticinum

130, 8;

13;

94,

146, 7;

152, 21;

1 1

124, 5, 8,

27;

147,

148,

12; 154, 13;

160,

27; 161, 8; 164, 21; 165, 9;

167,

3;

22; 179,

153,

3.

cenza) 95,

(di Vi-

16.

12,

(Parenzo)

156,

13;

insula civitatis Parentinae

156,

13;

Parentina civitas

ecclesia,

oraculum

Mauri v. Pollen-

s.

Parentina ecclesia

sis civitas;

scopus 75, 4;
Iohannes.

Parma

7, 17;

Parentinus epi-

49, 27; 70, 21;

anche Andreas,

v.

12.

124,

Particiacus Agnellus 106,

3,

15; 109,

Agnellus (nipote

8; 177, 17;

Giustiniano Particiaco) 107, 4, 16;

Badovarius
128,

4,

(figlio

107, 2, 6;

n,

16;
x

in,

77,

(figlio di

codd. della

Cronaca

Giovanni diacono per Opitergina.

6,

7,

11,

no,
112,

127,

I)

15,

dux

121, 20;
127,

4,

18, 21;
(figlio

4,

5,9, io, 13, 16; [77, 18;

7,

12,

dux

II

122, 9;
11,

25;

129, 13;

del
4,

106,

5,

Iohannes

95

Orso

8;

n;

Agnello) 106, 16; 107,


3,

I)

Iohannes

109,

123, 12; 126, 17;


128, 6, 9,

Orso

12;

del doge Agnello)

18;

S;

di

(figlio

11,

dux

Iustinianus
(1)

21

io; 42, 20,

5,

48, 25; 59, 4; 60,

Pamposia, Ponposia insula non procul


a Venecia, ex

12.

|,

e collega del precedente e figlio di

II

Otto Ursiolus

16

2,

imperator 141, io; 143,


Otto III imperator 160, 21;

Otto

sancte

163, 3;

Ma- Paradeus dux Langobardorum

Maurus, Obeliebatus, Petrus,

rinus,

18, 20;

Marie monasterium 161, 17; 163, 3;

Pannonia, Panonia

6.

Odberms cpiscopus Veroncnsis

44, 7,

161,

tis

205

l'amicete 93, 12.

Octavianus Cesar 180,


Olivo,

NOTEVOLI.

PROl'KJ E COSI'

5;

doge
109,

ipa-

INDICE

206

tus

Petrus (figlio di

106, 17, 19;

Orso

128,

I)

1;

Orso

rius (Badoer, figlio di

133, 16; 134, 21

dux 117, 20;


1;

II)

132,

121,

Ursus

178, 8;

1;

protospatharius 125, 13;

Ursus

II

Orso

I) 128, 9,

Patavium

70, 17

28,

12; 49, 22; 70, 16; 74, 22.

Petrus episcopus Equilegensis (di le-

Petrus episcopus Olivolensis (di

Ca-

Tribunus.

stello) v.

Petrus Particiacus v. Particiacus.

Roma)

(presso

nell'Istria)

nuova

43,

io;

Petrus

Marcianus.

v.

nell'Istria)

7,

15; 49, 24;

Marinus 112,

119,

1.

Roma.

ecclesia v.

(s.)

dux

ec-

Gradense ca-

Roma.

stellum, Olivo,

Patricius Iohannes v. Iohannes archi-

Paulicius, Paulitio

Rosolus.

v.

apostolus 27, 14, 16;

Petrus Tribunus v. Tribunus.

Trondominico

Petrus

19; 75, 4.

diaconus;

(s.)

clesia v. Civitas nova,

Emonensis (Cit-

episcopus

Patricius

86, 2.

Petrus Rosolus

episcopus

v.

Trondomi-

nico.

Petrus Ursiolus

Ursiolus.

v.

Philippicus, Philyppus
7, 9, 13, 21

91, 11; 94, 13;

90,

1,

imperator 89,

6; 92, io; 183,7.

Philippus imperator 181, 6;

3-

Paulus cardinalis sancte


clesie 40,

26; 49,

4;

1,

ec-

patriarcha

7; 41, 33; 42, 4,

6, 4,

Constantinopolita-

Longobardorum
Carlo Magno) 104, 6, 15.

Pipinus rex

papa 74,
Pelagius II papa 6,

Persis 78,
v.

Iohannes.

Plavisella 91,

48, 26; 62, 16;

19.

Po-

Pollensis civitas (Pola) 156, 20;

lensis episcopus v. Adrianus, Bertal-

72, 6, 9; 73, 2.

Persae 69, 24; 77, 5; 78,


25; 185, 4.

v.

episco-

Plavis maior 91, 18.

9.

13.
1

(figlio di

Piacentina ecclesia 154, 1;

pus

181, 6.

filius

1.

Pelagiana heresis 66,

eius

Pincinati (Petscenegui) 184, 25.

15; 68, 4.

62, 9,

Paulus patriarcha
nus 86,

Romane

21; 56, 19;

Aquileiensis

Pertinax

spa-

18; 177, 20;

129,

13;

164, 32.

Pelagius

27.

(Tradonico) nobilissimus

episcopus v. Ber-

castellum

Pathena (Pedena

177,

123,

Petrus patriarcha Constantinopolitanus

Paternum

Pauli

12, 20,

Petrus Flabianicus v. Flabiarcus.

7,

gullus.

70,

7,

130, 8;

Patavina ecclesia

147, 6;

124, 6,

122,

13;

solo) 118, 6; 123, 21.

civitas, Pa'tavis,

5.

tharius 113, 13.

5.

26, 28; 45, 22, 23; 63, 8;

49, 23

187,

Petrus episcopus Altinatis (di Torcello)

11;

dux 131, 20; 132, 18; 133,

16; 178,

Patavina

di

18;

112, 20;

12; 126, 13, 17, 18; 128, io;

(figlio

11

9, 14; 123, 12, 23;

125,

Ursus

121, 2,

15,

Petrus dux

178,

21, 23;

12,

Petrus diaconus, patriarcha Gradensis

120,

118, 13; 119, 5;

19; 122,

latinus 186,

dux

protospatharius 132, 3;

2;

Petrus de Aluzoro (Auxerre) imperator

Petrus Badava-

9,

insula monasterii sancti

dus;

11; 184,

An-

dreae iuxta Pollensem civitatemO)

5.

Helius, Severus.

Petenatis episcopus v. Marcianus.

(1)

La sua

cumento

del

esistenza attestata anche dal do-

1001 edito dal Fantuz^i nei Monu-

menti ravennati, IV, 184, 185, ove

Petrus Candiano v. Candiano.


Petrus Cletensius v. Cletensius.

mul cum monasterio

apostoli foras

et

eandem

abatia

si

legge:

sancti

si-

\ndrcac

civitatem (cio Pola) In

NOMI PROPRJ
Mauri

sancii

156, 20;

chiepiscopus

eccli

ora culum 156, 16, 18.

Ponposia

Pontus 88,

Des

Pamposia.

v.

13; 89, 2, 6; 90,

9,

3,

Porfyrogcnitus

Portucnsis episcopus

1.

Iohanncs.

v.

Prasini (fazione in Oriente) 77,

Preconisus (Proconneso) 136.

Romanae
io,

19,

84,

19.

sedis, patriarcha

io.

citt)

28;

20;

Gradensis

108, io; 13

Probus imperator 181,

14;

oraculum

16.

1,

aput

civitas

Dorsumdurum

sestieri della citt)

1,

ecclesia sancti

ecclesia,

Iuliani 122, 2; 124, 28;

(sul fiume Sabato) 82, 4.

12

1;

152,

ecclesia sancti Gregorii

126, 22;

Probinus patriarcha Gradensis 42, 8;


5; 69, 26.

122,

1;

(isola ad oriente di Rialto; pi tardi

divenne uno dei

49, 5; 68,

18.

130,

Rivoaltum 131,7;

Priscus patri cius 75, io.

Pugna

106,

65, 7;

126,

Castellimi v. Olivolo

12; 51, 6; 79, 13;

3,

Ravenne

Rivoaltensis insula, RivoaltUS (Venezia

(di

22; 11,

exarchus

Regiura (Calabria) 83,

1.

Primaro) 137, 19.


Primogenius subdiaconus regionarius

Primarius portus

lohan-

Fredercus,

v.

VI;

III,

207

primas 95, 9.
Uccia secunda 7, 18; 49, 20; 71, 1.
Redulfus Ariminensis comes 153, 4.

Iohanncs.

v.

NOTEVOLI.

E COSI-:

sancti Marci

12; 139, 18;

no,

112,

4;

141, 7; 161,

140, 25;

ianuae

Pupilia (Poveglia) 65, 16.

22;

Pyrrhus patriarcha Constantinopolita-

talimina 162, 22;


139, 21;
auro'
et
argento
bula miro opere ex

nus 86,

1.

altare 143,

143,

Quarnarii culfus 114, 20.


Quirini

(s.)

Dei

corpus 41, 18,

sacerdotis

ecclesia sanctae Mariae

v.

Hericlonas.

ecclesia sanctae Mariae

118, 22;

ecclesia sancti

sancti

9.

Raimbaldus Tarvisianus comes 162,

Raimundus

153,

1.

Ottone

(di

III)

162, 2.

Ratchiso rex Longobardorum 179,

Ravenna, Ravennas

127, 6; 137, 17, 22;


I

75,

123,

14, 24; 96, 3;

138,4; 145,
J

vescovi)

20.

123,

127, 13; 137, 20;

cathesculpta

artificiose

164, 28;

1;

95 l6l > I0

164, 13, 21, 24, 27, 29;

tabulis

87, 24;

19; 124, 2;

54, *3>

elephantinis

16.

Ravenantium

urbs,

civitas 74, 7, 8, 14, 21

Theodori

insula

maris sita

125,

forum macelli

18;

139,

sancti

7;

forum Rivoalti 137, 4;


Gregorii trans ripam
sancti
margo
(= al di l del Canale grande, rim-

synodus

(di

72

Ravennates

Ravennas

ar-

petto a S.

per

quell'atto

fu

donata

da Ottone III a Federico arcivescovo di Ravenna.

Marco

medesimo verso
e di S.

17;

la

e all'estremit del

laguna di

S.

Marco

Giorgio maggiore) 131, 13;


sancti Zachariae

monasterium
117,

15

16; 127, 2; 129,

125,

109,

18; 131, 18; 138,9; 143, 14; i4 8 > 18,


25

162,

11,

15

ecclesiae 117,
pite vuli

170, 8;

murus

18;

atrium
a

ca-

de Castello usque ad ec-

clesiam sanctae Mariae quae de Iubianico dicitur 131, io;


ferrea

Silvestri

140, 12;

5.

Rainardus camerarius

147, 11; 153.

Moysi

sancti Severi 106, 21;

103, 19;

Ragusiensis civitas 115,

dra

Maria Formosa)

(S.

genitricis

io; 139, 19;

95,

atrii

de Iubianico(S. Maria Zobenigo) 131,

28, 32.

Raclones

uno

capite

in

catena

fine predicti

muri, alio in sancti Gregorii ecclesie

margine

131, 12;

palatium 106,

INDICE.

208

3; 139, 11, 14, 16, 17; 140, 25; 141,

7; 162, 7,
16;

169,

13,

14,

bizantini e

marmoreo

77, 6, 24;

capella

14;

aureo ornatu (costruita sotto Pie-

et

Orseolo) 169, 15;


capella
in palatii angulo (costruita sotto Giutro II

no,

stiniano Particiaco)

turris

162,

pal-

2;

ladi tribunal 169, 4;

orientalis

rivulus

19; 163, 6;

de Castello 131,

Rivoalten-

io.

Rodoald rex Longobardorum


Bologna) 125,

1;

13,

1;

145,

1;

12,

1,

127,

6, io;

Mariae

a sanctae

Maria

Trastevere)

in

sancte

ecclesia

ecclesia sancti Pauli

mons

90,

4;

pons Molvius

porta sancti Petri 93, 2;

93, 2;

romanae

regiones

(rioni)

via Lata 93,

mana

ecclesia 40, 21

cardinales

30;

37,

56,
1

1,
1

2.

pero)

39, 20;
1; 40,

38,

77,

11.

Romani (=

9,

11,

17,

13,

18,

25; 82,

64,

12';

179,

19.

Langobardorum

rex
io.

Rozo episcopus Tarvisianus


imperator

152, 2.

latinus

186,

23;

11.

Ruinius (Rovigno) 122, 13.


Rusticus

Luthoitus.

v.

Rusticus episcopus Tarvisianus 75,

1.

ecclesie

sedes

Romana

tadinanza romana) 61,

18;

synodus

(=

n;

l'

im-

civitas,

quanti avevano

(=

sultano) Saraceno-

princeps 114, 5; 123, 6.

Sabione (Siben) 74, 23


(de) v. Ingenuinus.

13; 55,

respublica

rum

Sabulo (de) Stephanus

56, 5;
12,

Saba, Saudan

Ro-

56, 19; 62, 7;

15; 79, 13; 180,4;

Romana

17.

(duca di Benevento) 80, 15,

Roma

1.

Romane

72, 6; 74, 13;

6;

155,

turris inexpugnabilis procul a

154, 24;

imperator 183, 31.

Gaudius

Gaudius;

v.

83,

picturae in porticu

2;
Petri

II

patricius (esarca) 74,

Rotari, Rothari

187,

ecclesia sancti Petri

9; 115,

7,

anche

v.

Co-

di

(figlio

11, 24, 27.

Rubertus

Pantheum;

83, 12

1.

imperator

monachus

stantino Porfirogenito) 183, 25,

Marie

1 1

18; 136,

Apo- Rosolus Petrus 136,


castellum Rota v. Torcellus.

ad martyres 76,

sancti

so-

60, 6;

19,25;

134,

Romanus

25; 81,

115, 2;

18;

141, 20;

7;

93,

stolorum limina 141, 20


s. Angeli
curtis sancti
154, 23;

non procul

7; 122, 6;

5;

154, 2, 21, 22, 24; 155, 2;

147, 22;

imperium
9.

delongarius 134,
imperator (usurpatore) 133,

Romanus
Romanus
Romoald

83, 6, 7,

14;

146, 6; 147, 20; 153,

(S.

lium 161,

2, 5

Urbs

urbs,

io;

90,

11; 115,

18; 124, 12;

ecclesia

Romanum

135,

17; 73,

123,

Petri

regnum (= l'impero greco) 85, 45


Romani, domani
18; 88, 8.
cves (=: il comune romano) 115,
Ro3; 153, 8; 155, 5, 9; 164, 22;
mani (= i popoli latini) 157, 2;

di

14.

io; 84, 15; 88,


19; 100,

6;

3,

Romanorum

6;

83,

Greci

87,

n.

14, 9; 50, 28; 60, 8; 67, io;

72, 8, 9,

95,

179,

Giovanni duca

(figlio di

Roma, Romana, Romulida


io,

loro sudditi) 76,

Romano (Lacapeno)

ses 23, 23, 26

Rodoaldus

Romani (=

13; 92, 12;

18; 163, 4; 164,

la

65,

cit5,

8,

episcopus

1 17, 23
118, 3.
Saburrus, unus ex optimatibus (dell' im;

peratore Costante II) 82,

Sagomino Iohannes
Salbianus

17,

6,

ferrarius

25.

175,

5.

24.

Salvatoris ecclesia v.

Album

litus.

Sangrus fluvius 81, 20.

Sansagus

(Sansego,

isoletta

presso

Lussin) 114, 21.


Saraceni, Sarraceni 84, io; 85, 5; 87,

NOMI PROPRJ

20; 93, 17; 94, 8;


1;

19;

115,

io,

15, 19;

2,

principes 149, 8;

v.

Severus episcopus Tergestinus


49, 25; 70, 20; 71,

165,

7; 74,

19; 76,

6,

Sicilia, Scicilia

Saxonia 141, io; 149,

85, 6;

9.

Silis

Scicilia v. Sicilia.

Silvestri (s.)

(Croazia) 107,

Scavi (0, Sciavi


6,

io, 6;

122, io,

8,9;

16;

7;
1

123, 2,

2,

153, 23; 155, 23;

157, 2;

4,

v.

Michael.

Silvo

11,

io; 132,
158,

V.

Yta-

Rivoaltensis

v.

Dominicus

147,

7.

(Salvore

Silvoclis portus

nell'Istria)

rex 132,

sis

Venezia insulare)

Sedesclavus (duca

di

17; 69,

Sophye

11.

34, 7,

Croazia) 125, 9;

11

(s.)

Sensualdus, Sesualdus 80, 17; 81,

Serenus Foroiulensis antistes


1

23

1,

14,

8.

12.

14

episcopus

patriarcha Aquileiensis 96,

corpus

(s.)

eccle-

Constantiacus.

sia v.

Sergius

Bachi;

v.

(Spalato)
totius

nus

86,

Servoli

158,

non longe

ecclesia

a ducis

pallatio (in un' isoletta vicina a

nezia),

monasterium

monasterii abbas

Sesualdus

v.

v.

Ve-

108, 16; 162, 6;

Iohannes.

metropolis

Sevastacrator, Sevastocrator v. Alexius.

Severi

(s.)

ecclesia v. Rivoaltensis in-

Spoletum
Stefanus

121,

15.

13.

Ma

la

lezione Scavi deriva da

dei codd. della

filius

v.

Cronaca

di

un errore

Giovanni diacono.

Cron. vcne\. ani.

\.

Romani (Lacapeno)

134,

24; 135, 7; 136, io.


(s.)

protomartyris

ecclesia

Caprulas.

Stephanus

filius

Sabulo.

v.

Surigne (re dei Croati)

15S, 23; 171, 8.

Stephanus patriarcha Aquileiensis

3S,

23, 24.

17; 87, 11; 88,

Gradensis

v.

Martinus

Scopacalle.

(s.).

(2) Erroneamente nel cod.

Giovanni diacono per

n,

5.

Stephanus Scopacalle
Strada

sula.

Spa-

letinus archiepiscopus 158, 26.

Stephanus patriarcha

Sensualdus.

urbs

valida

et

24;

Stephanus de Sabulo

1.

(s.)

17; 66,

Dalmaciae 158, 25;

Stephani

Sergius patriarcha Constantinopolita-

7,

Constantino-

v.

Spoletensis marchia 137,

17,

papa 87, 21.

7, 16.

polis.

Stauracius imperator 183,

14.

Sergii

13.

71, 9.

ecclesia

Spaletina nobilissima

126, 11.

Senator episcopus Torcellensis 121,

archiepiscopus

7.

17; 49, 26; 70, 21.

7,

Sophya, Suffia augusta 61,

Scopacalle Stephanus (antica famiglia

(1)

basilica

Simeon Vulgaricus

11,

90, 14.

12, 12;

17.

20.

Solacius, Solatius episcopus Veroncn-

Scolasticus patricius et exarchus

della

18,

120, 6.

Xarrantanae insulae.

lie

u-l,

insula.

2.

5,

Sile)

(il

11

5,

31.

26; 84, li;

18, 20,

Sclavorum Sipiares (Sipar nell'Istria) 122,


anche. Chroati, Smaragdus patricius (esarca) 74,

20; 160, 26; 171, 8;

dux

113,

15, 4; 120,

12; 125, io; 129,

9, 4; 50,

1.

83,

109,

Scaravaciensis episcopus v. Vigilius.

Sclavenia

3.

Severus Pertiuax imperato! 180,

8.

v. Saba.

16;

7,

10; 75,

Severus patriarcha Cradensis

anche Saba.

Sardinia 83, 20; 84, 6; 94,

209

SeveiinUS episcopus Torcellensis 07, 17.

Saracenorum

NOTEVOLI.

Severinus papa 0) 64, 13; 84, 22.

8,

123, 6;

145, 2, 5, 8;

19; 166,4, 18, 25

Saudan

6,

5,

17; 120,

11,

121, 16, 17, 21

134, 2;

128, 3;

114,

119, 6, 8,

E COSI.

della Cror

Severianus

14

INDICE

210

Sophya.

Suffia v.

Sumatrapi (Samotracia) 136,


Surigna

Croati)

dei

(re

II.

Theodosius minor imperator 182,

20;

158,

Theodosius magnus imperator 86, 18;


maior 182, 8, 12.
14,

eius filius v. Stephanus.

16.

Syracusa, Syracusae 83, 19; 84,

3,

7,

12.

synodus

v. Constantinopolis,

Gradus,

Marianum, Ravenna, Roma.


Taciani

corpus

(s.)

6,

Tamo

7; 41, 18, 19,

Tarentum

Tarilessus (eremita) 47,

Tarsaticum (Trsat
100,

III) 162, 3.

80, 8

Croato)

civitas,

Tarvisianensis sedis antistes 152, 2


anche Landonus, Rozo, Rusticus

Tarvisianus comes v. Raimbaldus.

Tauri forum

v.

Tecla, Thecla

martir 37, 21; 41,

civitas

37,

Tergestinus epi-

49, 26; 70, 20;


s*copus v. Severus.

15; 183,

Tibimir 125,

Teutonicum regnum
tonici,

Teutoniqui

162, 2.

155, 15;

152, 8,

17;

Teu-

9; 155,

Ticinum

Papia.

v.

Torcellus turris Altini 21,

5.

3,

ecclesia

23; 121, 8;

apostoli et evangeliste

s.

Iohannis

35, 30;

36,

cenobium sanctimonalium

15

sancti

ecclesia

Iohannis

aereae bestiarum

imagines

aquam evomentes

ecclesia,

basilica

s.

Marie,

domus

s.

Marie 23,

genitricis,

36,

30,
s.

15

Dei
12,

15; 29, 21, 23; 35, 25, 30, 34; 89,

9-

Tharso
Thecla

imperatoris

filius

9.

Baptiste 30, 8

151,

II

8.

Ticinensis urbs, in Ticinis,

8,

vir

Constantis

6.

5,

Teupernus belicosissimus

12;

12,

Mauricii 75, 9.
Tiberius Tyberius imperator 88, io,

143,

filius

Tyberius

Tiberius,

Terracina 120, 20.

Teutonica regio

69,

cellus (Torcello), 19, 6; 36, 24; 84,

ecclesia

7;

12;

17;

Torcellensis insula, de Torcellis, Tor-

4; 42, 4Terebellus rex Vulgarum 88, 14.

Tergestina

66,

Titus Cesar 180, 17, 18.

Constantinopolis.

(s.)

4;

5,

15; 71, 7; 182, 24.

imperatoris 85,

13.

5,

sul litorale

Tarvisium 47, 7, 17,


101
185 75, 1;
7; 124, 14; 130, 8

v.

8.

imperator 67, 14; 68,


Tiberius, Tyberius

14; 123, 9.

17.

Tarvisina

Tiberius Cesar 180,

lega di Giustino II)

13.

79,

114, 5; 119, 6; 120,

2.

Tiberius, Tyberius Constantinus (col-

camerarius (di Ottone

Tarantum,

cha Antiochie 86,

Theophylus imperator (figlio di Michele Domestico) 183, 19, 20.

27, 29; 49, 4; 105, 6.

Tacitus imperator 181,

Theodosius patricius 113, 12.


Theophanius abbas de Sicilia patriar-

v.

vescovado) 23,

Tecla.

Theodora imperatrix 184, 3, 4.


Theodori (s.) ecclesia v. Rivoaltensis

lensis lacuna

partes

9.

del

31;

Torcel-

26;

Torcelli

Torcellana,

28.

ecclesia

124,

19,

23;

episco-

episcopatus 43,

20, 28;

pium

episcopus, pontifex

44,

35, io, 17; 112, 8; 118, 17;

che

75, 9-

18,

118,

20,

35,

Torcellensis

insula.

Theodorus Cumianus v. Cumianus.


Theodorus hereticus 86, 22.
Theodosius filius imperatoris Mauricii
Theodosius imperator 92, 6; 183,

Rota (palazzo

19; 171, 24;

185, 4.

Deusdedi,

ratus,

Iohannes,

Dominicus,
Iulianus,

v.

an-

HonoMaurus,

NOMI

COSE NOTEVOLI.

l'KOPRJ E

Petrus, Scnator, Scverinus, Valerius,

populus

Vitalis;

princeps 35,

26;

24,

27,

9.

4,

152,

io.

Totila (re dei Goti) 60,

12.

9,

12, 17;

corum

Traianus imperator 180, 21.

Ursus

Traorensis urbs (Tra

171, 2;

Dalmazia)

in

Tribunus Dominicus 129, 17;


PePetrus dux 129, 16,
trus 147, 8;
17; 130, 16; 131,

doge

del

Petrus

Pier Tribuno

Olivolo)

Tridentina

proto-

16;

7,

spatharius 131, 9;

di

170,

165,

27;

169,

18,

7,

ac Dalmaticorum
(figlio

Pietro

di

vescovo

133, 9.

ecclesia

Tridentinus

(figlio

29;

49,

episcopus

Tuscie via 153, 12.


Tyberis 72, 14; 92,

Ursus

Vitalis (figlio di

clericus

II)

171,

episcopus Olivolensis 136, 23.

II

Ursus dux 94, 23; 95, 6;


ypatus 77, 21,

177,

6;

5,

Ursus Grugnarius

v.

Ursus Particiacus

v. Particiacus.

Valentinianus

Grugnarius.

v. Ursiolus.

Leonianus.

6, 7, 9.

imperator 182,

III

17.

Valentinianus senior, imperator 182,

dux

Valentinus

ziane) 104,
122, 12.

5, 6.

imperator 182,

II

Valentinianus

12.

Ugo marchio v. Hugo.


Umacus (Umago, nell'Istria)

5.

17.

Valens imperator 182,

V. anche Alpes.

v.

13;

clericus

episcopus Olivolensis 112,

115,

165,

II)

178, 4.

14.

Tyborniensis episcopus

Ursus

io,

Vassylius (figlio d Gio-

Ursus Ursiolus

2.

Trondominico Petrus dux (0


Turchis tirrannus 100,

Agnellus.

v.

Tritulus Gradensis 112,

71,

Pietro

15;
21

dux Veneti-

20;

16,

i,

i$6t

151,

164, 26;

vanni) 169, 11;

17.

158, 4,

167,

21

i.{,

c$5 21;

162, 8;

166, 22;

Tracia 181, 23.

H\

16

157,

Tomaricus Iohannes 108,

14S, 29; 150,

140, 27;

4;

21

(delle

5.

vene-

isole

3.

Torcellensis 171,

Valerius episcopus

Ungri (== Unni) 40, 16;


Ungheri) 130, 7, 17; 131, 2; Valerius imperator 181, io.
Ungrorum pagana et crudelissima Varensis civitas v. Baris.

Ungari,

(=

gens
rex

1 3

o, 3

Ungarorum (= Unni)

Atila.

v.

168,

Uni v. Hunni.
Urbs v. Roma.
Ursiolus,

Vegla (Veglia,
Ursoylus,

Ursiulus,

(figlio di

(figlio

Petrus
(poi

(figlio

18;

22;

di Pietro

Ottone) 152,

168,23;

14;

1,

II

16;

148,

dux

(figlio

29;

(1) Cio Pier Tribuno, che nel

dogi

1; 170, 7;
II)

152,
154,

1;

15;

dux 170, 16; 171, 3; 178,


Petrus I dux 140, 16; 141,

142,

Petrus

Pietro II)

Pietro II) 154,

di

dux 165, 14; 168,

7;

Ur-

Hicela 171, 8;

19; 171, 6;

Iohannes

18; 169, 11; 183, 28.

1,

Vassylius Ursiulus

soyolo Heinricus
167,

Vasilius, Vassylio imperator (Basilio II)

di

Venecia, Veneciae, Venetia, Venetiae,


Venetiquorum ducatus, provincia
(=:

il

40,

5,

io,

9;

1; 42, 21,

22; 43, 11, 14; 48,


16;

24; 55, 21; 56, 9; 62, 17; 63,

99, 13

dei

ducato Veneziano)

16; 23, 28; 36, 20; 38, 6; 39, 30;

Pietro I)

Catalogo

l'Istria)

64, 2;

confuso con Pietro Tradonico.

presso

prior civitatis 157, 13.

io;

178,

isola

Veglensis episcopatus 43,


Veclensis episcopus 157, 13

43, 9;
11

v. Ursiolus.

66,
;

2; 94,

101,

103, io; 104,


109, io;

no,

7,

9'

1, 7,

io;

22; 95, io, 26;


I02 9;
*3i l6
>

'

12,

hi,

13;
6,

105, 20;
15

112,

INDICE

212

13; 114, 14; 115, 16; 116, 3; 118,

7,

J20,

17;

12,

131, 1; 133,
15,

13; 130, io;

127, 9; 128,

124, 17;

4,

6; 123, 20;

122,

3;

14;

5,

21; 142,

141,

20; 143, io; 144, 6; 146, 11,

14; 147,

148,7; i49>

25;

2,

5>

22;

io; 152, 15; 153, 21; 154, 20;

150,

161, 20;

14; 166,

164,

169, 9; 170, 4, 14;

167, 11;

1;

au-

177, 7;

Veronensium

150, 16.

Veronensis dux

Otto;

episcopus v.

bertus, Solacius.

Verus

v.

Marcus Antonius.

Vespasianus Cesar 180, 15.


Viatores (antica famiglia delle isole
Torcellane) 22, 17, 19.

Vicentia v. Vincentia.
Victor (nobile veneziano)

'Venetiensis

Victor

episcopi 13,4, 30.


Venetia, Venetia antiqua, prior (:= l'antica pro-

Victor

nova 150,

7;

vincia al

tempo

1;

impero romano)

dell'

Ve59,3, 11; 63, 6, 11; 64, 1;


necie terminus 5, io;
litora maris

(= le isole Veneziane)

He-

130, 13.

Veneti, Venetici 45, 4; 63, 12,

neti,

16; 64, 11; 91, 6, 15, 17; 94, 25


io,

95,

12,

4,

13, 21; 96, io; 97,


15,

102, 2; 103, 1$, 20

18;

105, 20, 23; 106

104, 5, 7, 12, 13;


1

5,

107, 19; 108, 8; 109, 2, 5, 19;

ni

14; 112, 6, io, 14, 19; 113, io

114, 7> 17 20,22;


118,

15; 119,

125, 4;
136,
9,

19; 98

128,

11$, 4;

117,

8; 120, 9;

5,

16;

123,

133, 2

18;

131,

19

17; 137, 17, 18; 138, 2;

139
22; 141,4, 9; 142, 24, 29; 143

11,

17;

144,

19; 147,

3,

3,

4,

15

24; 148, 26; 150, io; 151, 12; 153


14, 18, 22; 154,
14; 155, 17, 21
158, 5; 159, 18; 163, 7,12, 16;

16; 165, 13; 167,

(la

nobilt,

101,

5;

18;

169,

cio

il

popolo grasso)

diaconus

Venetus dux 43,

v.

Georgius;

24.

Venerius patriarcha Gradensis


108,

17;

13

Veneticorum maiores

15;

170,

7,

164

115,

15, 4;

167, 17;
9;

146, 7;

civitatis

patriarcha

5.

13; 116, 4.

115,

II presbiter sancti

iunior 15, 13

125, 18;

il

127, 19.

ducato veneziano

Vigilia civitas (nel

presso

Silvestri ba-

patriarcha Graden-

silice 125, 7;
sis

in,

Gradensis 13, 7;

lido di Pelestrina)

no,

151,24, 26;

platheae 152,

Veronensis marchia

143, 9;

io,

17-

Vigilius episcopus Scaravaciensis (Sca-

rabantia nel Norico)

7,

19;

8,

1;

49, 29; 71, 2.


Vigilius papa 74,

13; 86, 21.

Villareni, Willareni et Mastallici

(an-

tica famiglia delle isole Torcellane)


33,

1.

Vincentia

63-,

Vicentinus dux

(langobardo) 95, 12;


Horontius.

episcopus

v.

Vindemius episcopus
nell'Istria)

7,

74, io; 75,

4.

Vinea Contra

v.

Cessensis

13; 49, 22;

(gi

70, 16;

Mathemaucensis

in-

sula.

Vitalianus papa 83,

7.

Vitalianus patriarca Gradensis 14, 22;


97,

H.

Vitalis

Candianus dux

Vitalis

IV Candianus

v.

Candianus.

patriarcha Gra-

densis v. Candianus.
Vitalis episcopus Torcellanus 93,

11.

Veneti (fazione in Oriente) 77, 3.


Vergelensis urbs (Vercelli) 142, 23.
Verona, Veronensis urbs 42, 20, 21;
63, 7; 144, 22;

Od-

Iunior,

secunda 59,

rea Venetia 144, 2;

cives 152,

Heinricus,

v.

97,

15;

15-

Vitalis iunior patriarcha Gradensis 15,

18; 127, 24'; 129, 19.


Vitalis (pianura) iusta Alpes
Vitalis

(s.)

martyris

dense castellum.

altare

167, 14.
v.

Gra-

NOMI PROPRJ E COSE NOTEVOLI


Vkonomium

Vitalis Ursiulus v. Ursiolus.

Volusianus imperator 181,


Votaniatus Nikiforus

YUarius

8.

Vulgari 88, 14; 94, 3; Io6 1\ l68 l %


Vulgaricus rex 133, 17;
v. anche
>

Simcon, Terebellus.
Waltterus capellanus (di Ottone III)
162,

Winilli 60,

1.

Hvllarius.
v.

Isaakius.

Ytalia v. Italia.

Zacharia protospatharius 87, 22; 88,


Zacharie (s.) monastcrium v. Rivoal1

tensis insula.

Zazo patricius

3.

Willareni Mastallici v. Villareni.

Constantinopolis.

Ysaakius imperator

v, Nikiforus.
>

v.

(s.) v.

21

164, 23.

Zenon imperator

182,

19.

INDICE.

214

IL

VOCABOLI
NON REGISTRATI

NEI LESSICI DEL FORCELLINI E DEL

DU CANOE

O REGISTRATI CON ALTRO SIGNIFICATO.

a,

a,

179,

exiere,

3.

abscissum,

absiso, per

abscisum,

SCSSO, 8l,

24; 121,

ab-

ad propriam, propriam, per ad propria,

adulentis (gen.), adolescente, 171, 20.

agebat, per aiebat, diceva, 26, 18; 66,

13.

agentes, per aientes, dicendo,

antistis, patriarca,

assai,

107, 20.

(ahi. plur.), di Puglia,

archidiaconem,

157,26.

118,

6;

argilis (gen.), argine, 66, 2.

n,

161, 21.

commetis,

coniuge,

77,

20;

116, 8.

contubernio monachorum, cenobio, 108,

apostolica

lectio

28,

d'arte,

{figuratamente),

15-

il

litus,

laguna ve-

mare, 24, 13, 16;

19, 20;

11,

27,

20,
13,

1,

5,

7;

25, 32, 33;


21,

23, 27;

3,

32,

1,

4; 33, 14, 18546, 19, 23, 24;

47,

1,

5,

diademas, diademi, 168, 9.

meniis,

113, 12.

gli

31, 2,

militem

16.

littus,

stretta (nella

17; 29, 1; 30,

decembrii, di dicembre, 77, 20.


deposuit hominem, mor, 104, 15.

eclipsis (masch.), eclissi,

5.

Paolo, 12, 15; 96, 21.

s.

lunga

isola

littorias, la

diferabatur, differiva, 151,

danno,

ricevuto

instrumento dedalico, fina opera

25, 5, 8; 26,

142, 11.

3.

congunge,

157, 25; 166,

neziana) presso

cometa,

147, 21;

8.

littore, littoribus, littoris,

6.

clanculo, segretamente,

170,

11; 169, 4.

167,

scritti di

baptismales ecclesie, fonti battesimali,

cometis,

me, 153,

169, 15.

3.

arcidiacono,

132, 10.

12;

9.

incolomes, incolume, 129, 6;

inquiete, con lena, 162,

76, 4.

Apulienses, di Puglia, 145,

io,

79, 12; 132, 14.

indemnis, cfo 0 ha

l S-

amodo, per admodum,


Apuleis

hominem, mor,

famulicium, soggezione, 158,

fluenta, fluentis (abl. plur.), acque di fiu-

propria, 120, II.

19.

exigere, riscuotere, 153, 24;

159, 9.
exivit

12.

^r

tinopoli,

4,

5,

7-

guardia del palalo a Costan13$,

iudicii,

3.

tribuno, 22,

mura
monachicam, monacale,

monosolis,

di

un palalo,

munosulis

14.

162,

13.

138, 9.

(= |iovoXov),

INDICE
piccole barche farinate, secondo Vetinio-

da un albero incavato, 19, 21;

logia,

55, 8.

Serzi

215

O/i'//.),

Sergio, 43, 26.

sinochagia, per sinodochia, xenodochia,


OSplji,

IO,

13.

novembrii,

di

novembre, 77, 20.

novicius, sposo,

palleum,

pallio,

168,
li,

siphum, per sciphuni, Ur^a, 164, 7.


sollempniam, /w sollcmpnia, solennit,

16.
1,

24; 12, 19, 29;

paupertinam, poverissima, 61, 25.


pelliciis

130,

navibus, barche fatte con

pelli,

frutta, 62,

6; 50,

1.

posce, per posse, 157, 15.

tirrannus,

168, 29.

rota, pietra rotonda posta nel meigp del


delle basiliche

per ornamento,

salutarla verba, saluto, 162, 22.

scitum, per

situato, 65,

141, 19.

9,

tyrranno, tyrrannum, usur14,

16,

18.

spazio

terra

di

che emerge sulla laguna, 29, 4, 6.

unam, ^^r una,

insieme, 142, 17;

154,

160, 27.

veniabiliter, con bont, 141, 17.

verendam, per verenda, parti pudende,


126, 6.

17.

ruram, per rura, campagna, 142, 23.

scita,

testamento,

9.

patore, 100,

18,

17-

tibi

12, 26.

tombe, tumbe, piccolo

puplicam, publica, 149, 4.


recondivit, per recondidit, seppell, 105,

14,

costruzione personale per

testamentariam vocem,

procellas equoreas, figuratamente per un-

pavimento

124, 29.

12.

sufficiat,

5.

per forciam, per violenta, 50, 25.

23,

70,

suffitias,

pomarum, ^owf,

salute,

statute, pr statutorum, canoni, statuti,

11.

peniteas, per te poeniteat, 126,

das,

159, 2.

sospitatem, sanit,

14, 6, 7.

sita,

18; 102,

situm,
io;

vicissitudinem
biava,

situata,

ih,

13;

recompensabat, ricam-

149, 21.

victrice (neutro), vincitore,

viscere, per visere, visitare,

166,

14.

147, 20.

INDICE

2l6

III.

SCRITTORI
CITATI CON ABBREVIATURA NEL COMENTO.

1.

Adalboldo,
Si

cita

Vita Heinrici

Germaniae historica,
2.

Agnello, Liber

IL

Si cita la edizione

Script,

tomo IV.

pontificalis ecclesiae

Baracchi, Le

12.

vio Notarile di Venezia.

Alpert, De

episcopis Mettensibus

li-

voli.

Amari,

della collez.
Parigi, 1862,

Hisioria.

15.

ecclesiastici.

Annales Barenses.
Si cita

la

hist. Script,

Mon. Germ.

edizione dei

tomo

17.

tomo

hist. Script,

tomo

18.

hist. Script,

tomo

1.

Adalberta epi-

s.

dei

Mon. Germ.

tomo IV.

Busta ducale
di Stato di

Mon. Germ.

Passio

I,

VI.

Raccolta di documenti nel R. Archivio

III.

edizione dei

Brunone,

Si cita la edizione

Mon. Germ.

Annales Sangallenses maiores.


Si cita la

Karolingern, neu

von Engelbert Mhl-

hist. Script,

I.

edizione dei

Regesten des Kaiser-

den

scopi et martyris.

Mon. Germ.

Annales Quedlinburgenses.
Si cita la

Bhmer, Die

Innsbruck, 1880 sg.

Mon. Germ.

Annales Laurissenses minor es.


hist. Script,

Migne, voi. XCV


Patrologiae latinae cursus.

BACHER.

III.

Si cita la edizione dei

Historia ecclesiastica.

bearbeitet

Annales Hildesheimenses.
hist. Script,

reichs unter

tomo V.

Si cita la

quelle di Basilea 1529 e 1563.

della collez.

16.

edizione dei

ratione.

Migne, voi. XC
Patrologiae latinae cursus,
la edizione di Venezia 1505

Si cita la edizione

dei Mon. Germ.


Langob. et Ital.

Si cita la edizione
hist. Script, rer.

10.

nei

Veneto.

Si cita "la edizione

Storia dei Mussulmani in Si-

Andrea da Bergamo,

9.

furono pubblicati

Beda, De temporum

14.

Firenze, Le Monnier, 1854.

8.

mil-

Mon. Germ.

dei

tomo IV.

cilia.

7.

documenti

VI-XXI1 deWArchivio

Baronio, Annales

13.

Lucca, Venturini, 1742.

Si cita la edizione

6.

carte del mille

Holder-Egger nei
Mon. Gemi. hist. Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum.

si

Mon. Germ.

conservano nell'archi-

Ravennatis.

hist. Script,

5.

che

dei

II.

lecento

bellus.

4.

tomo

hist. Script,

Si cita la edizione

3.

Annales Vedastini.

li.

Monumenta

edizione dei

la

19.

Venezia.

Cassiodoro,

Epistolae vari,

Si cita la edizione di

comprende

Venezia 1729, clic

tutte le opere di Cassiodoro.

AUTORI CITATI CON ABBREVIATURA.


20.

Castellano da Bassano, poema


Venctianae pacis

inter ecclesiam

alcuni di quei sodalizi dipendevano; l'altra


pan,- e ini R. \ivhivio di Stato a Vi

et

nezia, Giustizia vecchia, busta

impdium.
edizione Hortis, nellMr-

Si cita la

I.

Codice Trevisapeo.

31.

cheografo Triestino, tomo XV.


21.

217

Si cita

il
manoscritto che con que'
conserva noi R. Archivio di State
di Venezia, donde furono tratti
dna
apografi Maiciani nel secolo xvjh.
Marciana, mss. Latini 181 e 310 della cla>

nomo

Catalogo dei conti di Capua.

si

Mon. Gcrm.

Si cita la edizione dei

22.

Langob. et

Script, rcr.

hist.

Ital.

Cecchetti Bartolommeo, Programma della 1. R. Scuola di paleo-

Flaminio)

grafia in Venezia.
Venezia,

23.

La

mum

una

serie di dissertazioni

24.

Bekker

nella col-

Storici

degli

editis

1749.

administrando imperio.

Bonn,

bizantini,

illustrata^

Costantino Porfirogenito, De

34.

1838-39.
25.

primum

Venetiis, Pasquali,

bropiSv.

Si cita la edizione

menu-

Ecclesiae Venetae antiquis

ac in decades distributae.

Cedreno Giorgio, -uvo^i?


lezione

editi s illustratole.

mentis mine

morte dell'autore.

la

33.

pubblicate nei voli. XXVII-XXXVI delV Archivio Veneto. L'opera rimasta in-

compiuta per

(Corner

Torcettanae

Venetiis. Pasquali, 1749.

vita dei Veneziani nel 1300.

Si cita da

Flaminius
Ecclesiae

antiquis monumentis mine etiam pri-

Commercio, 1862.

tip.

Cornelius

32.

Bekker

Si cita la edizione

lezione

Chronicon Altinate.

degli

Storici

nella col-

bizantini,

Bonn,

1840.
Si

cita

26.

edizione

la

Mon. Germ.

Chronicon

Simonsfeld nei
tomo XIV.

hist. Script,

35.

Benedicti Casinensis.

s.

De

lezione

Mon. Germ.

Si cita la edizione dei


hist. Script, rer.

Langob.

degli

Bekker

et Ital.

edizione dei

Si cita la

TaTopixr)

oir^r.rji*

Script,

tomo

rou

(3io'j

y.ai

Mon. Germ.

PaatXea);.

III.

Bekker

Si cita la edizione

Cipolla Carlo, Fonti


duta

dell'

impero romano

Tra

tinuatori di Teoi-'ane

sino alla

Monumenti

R. Deputazione

storici pubblicati

veneta

Registro

Si cita la edizione

gli
II.

uffi-

prima parte

ufficiale dei capitolari delle Arti gi

servato presso

giustizieri vecchi

Cron. vene\. ant.

con-

donde

Mo-

histo-

Chronicon Ve-

ciano Lat. 400 del catalogo Zanetti, che


il
pi autorevole di tutti e probabil-

del registro

nei

Si cita la edizione Muratori, Rerun:


Italicarum Scriptores, voi. XII; ma essendo il testo a stampa molto scorretto,
passi furono riscontrati nel cod. Mari

esemplari.

la

condegli

netum.

codice della collezione Cicogna contrassegnato col n. 2563 al museo


Civico di Venezia, donde furono tratti

Contiene

Dandolo Andrea,

38.

il

Codice Marciano 3 19 della classe


dei manoscritti latini.

Capasso

numenta ad Xeapolitani ducatus


riam pertinenza.

del Piovego.

gli altri

Cronica episcoporum sanctae Neapo-

37.

ciale delle sentenze del magistrato

Si cita

tra

collez.

litanae ecclesiae.

sopra
studi di storia patria, Miscellanea, voi.

29. Codex publicorum.

nella

Storici bizantini, Bonn, 1838.

x.

fine del secolo

dalla

edite della

regione veneta dalla ca-

storia della

30.

Bonn,

Chronicon Slernitanum
hist.

28

nella col-

Storici bizantini,

1840.
36.

27.

thematibus.

Si cita la edizione

mente
39.

De

l'archetipo.

Rubeis, Monumenta

Aquileiensis.
Argentinae, 1740.

ecffcfiae

INDICE

2l8

40.

Documenti
l'

52.

Giovanni diacono,
nasio

Si cita la edizione Capasso nei Monumenta ad Xeapolitani ducatus historiam

nezia.

spectantia.

Du

Cange,

plici

varie

in

raccolti

buste sotto

Constantinopolis Chri-

53.

Historia b)%antina du-

stiana nella

commentario

Gloria Andrea,
tico

illustrata.

padovano dal
Tra

Monumenti

hist. Script,

tomo

dei

Germ.

Moti.

54.

Gregorio Magno,
Si cita

J.

Enardo, Annales

Langob.

hist. Script,

tomo

dei

Mon. Germ.

55.

I.

Gregorio
Fr ancor um.

Tours,

di

Si cita la edizione

Erchemperto,

Historia Langobar-

Mon. Germ.
vingicarum.

Si cita la edizione dei

Langob.

Arndt

mit Venedig

56.

Hincmar, Annales

Kaiser

der

L'importante dissertazione fu pubblicata negli Ergnzungsbnde der Mittheilungen des Oesterreiches Instituts.

57.

maggior

la

47. Filiasi,

primi

58. Isidoro,

rebus
di

Go-

sive

gestis.

Carlo Augusto

Etymologiarum

libri

XX.

Migne, voi. LXXXII


Patrologiae latinae cursus.

Si cita la edizione

801-1804, voi.

Memorie

6.

della collez.

storiche dei Veneti

59. (Kaiserurkunden);

e secondi.

et

profane ed

60.

ecclesiastiche.

Kandler,
scere

Venezia, Fracasso, 1795.


Series episcoporum

Diplomata regum

imperatorum Germaniae, vol.I,


Si cita dai

48. Galliciolli, Memorie venete an-

Gams,

et

Si cita la edizione

Venezia, Fenzo, 1796-98.

tiche

Mon. Germ.

dei

I.

Closs, Reutlingen, Fischkaber, 1888.

inediti.

Venezia,

Brusch
Mero-

Berti'ni ani.

De Getarum

Iordanes,

thorum origine

Monumenti ravennati
mexzp per

dei secoli di

parte

tomo

hist. Script,

bis 983.

46. [Fantuzzi,]

Mon. Germ.
et Ital.

Si cita la edizione

Fanta, Die Vertrage

Historia

hist. Script, rer.

nei

dorum.
hist. Script, rer.

Mon. Germ.

et Ital.

Fuldenses.

Si cita la edizione

49.

IL

Dialoghi.

edizione dei

la

hist. Script.

45.

gli studi di

voi.

Eginardo, Annales.
Si cita la edizione

44.

pubblicati dalla

Documenti,

storia patria,

43.

Codice diplomasecolo vi al xi.

R. Deputazione veneta sopra

Lutetiae Parisiorum, Billaine, 1680.

42.

Vita d'Ata-

quel titolo nel R. Archivio di Stato di Ve-

Sono

41.

restituiti dall'Austria al-

Italia nel 1868.

le

Mon. Germ.

II.

hist.

Indicazioni per ricono-

cose storiche del litorale.

Trieste, Lloyd, 1855.

ecclesiae

61.

Memorie

storiche.

catholicae.
Trieste, Papsch, 1847.

Ratisbonae, Munz, 1875.


50.

Gerardo,
Si

cita la edizione dei

hist. Script,

51.

Vita Oudalrici episcopi.

62.

Mon. Germ.

Sui nomi dati alla

citt di

Ca-

Trieste, <S66.

tomo IV.

Giesebrecht, Geschichte der

podistria.

deut-

schen Kaiser^eit.
Leipzig, Duncker, vierte Auflage.

63.

KOHLSCHTTER,

Venedig

Hei\og Peter II Orseolo.


Gttingen, 1868.

Ultcr

dem

AUTORI CITATI CON ABBREVIATURA.


64.

LANTBERTO,
Si cita

edizione dei

la

77. Promissione

Mon, Gemi.

Si cita

tomo IV.

Script,

hist.

Heriberti.

l'ita

219

(La) ducale.

coJ.

i!

chivio di stato

Ar-

.-77 nel U.

Veneri

di

tra

offi-

ciale.

65. Liber blancus.


Si cita

registro ufficiale contrasse-

il

gnato con quel nome nel R. Archivio


Stato di Venezia.

cita

registro originale che

il

hist.

si

il

registro originale che

si

tomo

Script,

stian

nella Bi-

natum Mcxcnn.

Reginone, Chronicon.
Si cita

la

Germ.

edizione dei Moti.

82.

tomo V.

[Mansi,]

nova

et

Colldio

amplissima.

Florentiae

et

83.

Venetiis,

1759-98,

Mon. Gemi.

I.

Storia documentata di Ve-

nefci.

XXI.

voi.

Romanin,

Fuldenses.

edizione dei

tomo

hist. Script,

conciliorum

ss.

la

Germ.

I.

Rodolfo, Annales
Si cita

71.

edizione dei Mon.

tomo

hist. Script,

Barenses.
Si cita la

Edidit Phi-

III.

Lupus protospatharius, Annales

hist. Script,

al

Editionem secundam correctam et anctam auspiciis Guglielmi W'attexmach


curaverunt S. Loewenfeld. F. Kaltenbrunner, P. Ewalo, Lipsiae, Veit,
81.

70.

Romanorum

lippus Jaff.

Mon, Germ.

dei

Chroa-

illustrani

condita ecclesia ad annuiti post Chri-

Liutprando, Antapodosis.
Si cita la edizione

antiquam

80. Regesta pontificum

?.

/list.

hi

tiarura et artium.

bliothquc des colesfrancaises d'Alhnes et de Rome, c srie.

69.

Racki, Documenta

68. Liber pontificalis ecclesiae Romanae.

Duchbsne

Moti. Gi

I.

Tra
Monumenta spectantia Ir
ridm Slavorum meridionalium, Z
briae, 1877, sumptibus Academiae scien-

con-

serva nel R. Archivio di Stato di Venezia.

Si cita la edizione

tomo

Script,

con-

Liber pegiorum.
Si cita

.limai'; Bertiniani.
edizione dei

tiene periodimi

serva nel R. Archivio di Stato di Venezia.

67.

Prudenzio,
Si cita la

79.

66. Liber comuuis secundus.


Si

7s.

di

Venezia, Naratovich, 1853-61.

72.

NlCETA, Icropia.
84.
Si cita la edizione

Niebuhr

nella col-

Mnchen, Ackermann,

lezione degli Storici bizantini, Bonn, 183 5.

73.

Pactorum
Si cita

liber

il

primus

et

secundus.

registro originale nel R.

85. Siro.

Paolo Diacono,

Historia Lango-

Si cita la edizione

Mon. Germ.

Bethmann

hist. Script, rer.

Waitz

Si cita

76.

la

Script,

edizione dei

s.

Romualdi.

una

-;

Staatsgeschic

Venedigs.

Fontes rerum

Austria-

fu

dell\4rc///r/'o

Dissertazione sopra Van-

Venezia, Pasquali, 1761.

origine della sede ve-

La dissertazione

Temanza,

tichissimo territorio di S. Ilario.

tomo IV.

Pintox, Della

XXVII

87.

Mon. Germ.

scovile di Caorle nelV estuario veneto.

voi.

Thomas, Urktmden

Si cita dai

Langob.

Mon. Germ.

carum.

S.Pier Damiano, Vita


hist.

der Republik

et Ital.

75.

edizione dei

lteren Handels-

bard orimi.
nei

Tafel

tomo IV.

hist. Script,

86.

Studien.

Vita Maiali.

Si cita la

Ar-

chivio di Stato di Venezia.

74.

Simonsfeld, Venelianische

pubblicata
Veneto.

nel

88.

Teofane,

Xpovo-ypacpia.

Si cita la edizione

lezione

18^0-

degli

Storici

Classen

nella col-

bizantini.

Bonn,

INDICE.

220

89.

Teofilatto Simocatta,
Si cita la edizione

Bekker

ctorum, tomo III dell'aprile; ma essendo


il
testo a stampa molto scorretto, i passi"
furono riscontrati nei codd. Marciano Lat.
catalogo Zanetti 356 (sec. xn) e Vaticano
Lat. 1196 (sec. xn).

Icrropiou.
nella colle-

zione degli Storici bizantini, Bonn, 1834.

90.

Thangar,
Si cita

hist. Script,

91.

Vita Bernwardi episcopi.

la

edizione dei

94.

hist. Script,

tomo

Ughelli Ferdinando,

Italia sacra.

Si cita la seconda edizione colle ag-

giunte e correzioni del Coleti, Venetiis,

Thietmar, Chronicon.
Si cita la edizione dei

92.

Mon. Germ.

tomo IV.

1717-22.

Mon. Germ.

95. Vassilich,

III.

del

Translatio sanctae Iustinae.


Si cita la edizione degli

Ada

La
san-

Due

tributi

alle

isole

Ouarnero.
dissertazione

si

legge nel voi.

XI

della serie II t\V Archeogrqfo Triestino.

ctorum, tomo VII del settembre.


96.
93.

Translatio sancii Marci.


Si cita la edizione degli

Vita sancii Nili.


Si cita la edizione dei

Ada

san-

hist. Script,

tomo IV.

Mon. Germ.

GIUNTE

Alle note.
P. 24, r. 24

confuse

La

le visioni di

medesima natura; ad
fine del secolo

xv

correzione di

Mauro con

che

accenna

esse
si

Maurum

quelle di
lo

s.

stesso

legge nel codice

in

4:

lib.

XI, cap.

2,

si

spiega perche

di Aitino,

vennero

che furono della

Chronicon Gr adense nella recensione della

P;

v. p.

Al comento.
P. 16$, nota

Magnum

Magno vescovo

p. 415.

44,

r.

19.

CORREZIONI

P. 34,
id est

101,

P. 24,
vasi
33,

r.

Magnimi

r.4:

34, in

P.

19: Castellanis

r.

C1

22:
e

11

r.

id est

corr. di

in origine

corr.

40,

mano pi

Maurum

104,

recente
33,

Magni sopra Mauri

28, nota

parvum

littore .

r.

90,

r.
r.

27:
5

pruno u

11

r.

74,

r.

9:

populus.

il

pallii

di

corr.

Maurum; prima

legge-

Magnus sopra Maiurus

4-3: gestas ex] cos Paolo Diac. VI,

CONTENUTO DEL VOLUME

Prefazione
I.

II.

Le cronache veneziane antichissime

La Cronica

di questa collezione.

Pag.

de singulis patriarchis nove Aquileie

vili

xm

Chronicon Gradense

III.

Il

IV.

La cronaca

delle origini del patriarcato di

....

Grado

V. La cronaca veneziana del diacono Giovanni


VI. Scritture storiche aggiunte

xxix

xxxvi

Spiegazione delle abbreviature usate per designare

Cronache veneziane antichissime

manoscritti

tempore domini Helie eiusdem ecclesie

patriarche

IL Cronaca del patriarcato di Grado e delle origini


Torcello, nota

IIII.

XL

Cronica de singulis patriarchis nove Aquileie, que Gradensis


ecclesia vocatur, a

III.

xxvn

cronaca veneziana del diacono

alla

Giovanni

I.

vii

comunemente

Cronaca brevissima

Grado

col titolo di Chronicon Gradense

delle origini del patriarcato di

La cronaca veneziana

di

Grado

del diacono Giovanni

17
53

57

V. Scritture storiche aggiunte alla cronaca del diacono

Giovanni
1.

Notizia del ricorso del


ai

fabbro ferraio Giovanni Sagomino

dogi Pietro Barbolano e Domenico Flabianico contro

il

gastaldo

175

2.

Catalogo dei dogi

3.

Frammento
sul

d'un' inchiesta

commercio

177
fatta

dal

doge Ottone Orseolo

dei pallia

4. Catalogo dei re d'Italia longobardi e carolingi


5.

Catalogo degli imperatori

178

....

179

180

CONTENUTO DEL VOLUME.

224

Indice

I.

II.

Nomi

Vocaboli non registrati dal Forcellini o dal


strati

III.

Pag.

proprj e cose notevoli

con

Du Cange

altro significato

Scrittori citati

con abbreviatura nel comento

189

o regi-

214
216

Giunte

221

Correzioni

222

Finito di stampare oggi

giugno 1890

nella tipografia Forzani e C.

Edizione di cinquecento esemplari.

ISTITUTO

ITALIA- o

* *

*82

IO
00

m
LITE
l'S

OF MEDIAEVAL STI

PARK CRESCENT

13785

Potrebbero piacerti anche