Sei sulla pagina 1di 88

Curso de Maya Yucateco

Nivel Principiantes - Leccin 1


FEBRERO 2010

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1 - Parte I

EL ALFABETO MAYA
El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado
glotal.

CONSONANTES
b Ch ch' j k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y
(La d, f, g, r y la rr, se prestan del espaol para escribir las palabras
que se han introducido al maya).

VOCALES
a e i o u
Estas vocales se pronuncian

denominamos tonos:
a a a'a a' a'
e e e'e e'
i

i'i

i'

e'
i'

o o o'o o' o'


u u u'u u' u'
Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener
nombres, palabras monosilbicas o bisilbicas, segn sea la colocacin
del acento, as ser el tono de pronunciacin que se le dar.
ACENTO NEUTRAL

ACENTO ALTO

ACENTO BAJO

Nah

Casa

ak

Tortuga

Bech'

Codorniz

Sa'

Atole

Ch'ich'

Pjaro

Chich

Abuela

Na'

Mam

K'an

Hamaca

Ch'om

Zopilote

Ni'

Nariz

Keh

Venado

Kax

Gallina

Chi'

Boca

Mis

Barrer

Mis

Gato

Hub

Caracol

Chin

Buche

Chan

Pequeo

Nikte'

Flor

Tsimin

Caballo

Ts'on

Rifle

Xanab

Zapatos

Samal

Maana

Huh

Iguano

K'ab

Mano

Ximbal

Caminar

Lol

Flor

P'o'

Lavar

Pek

Movimiento

Pek'

Perro

Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciacin


ACENTO NEUTRAL
A'al
Decir
E'el
Ovar
Tu'ux
Donde
Ba'ax
Que
Bu'ul
Frijol
Suku'un Hermano

ACENTO ALTO
T'u'ul
Conejo
Ka'an Firmamento
To'on
Nosotros
Te'ex
Ustedes
Ba'al
Cosa
Ma'alob
Bueno

PRONOMBRES PERSONALES

ACENTO BAJO
Cha'an
Mo'ol
K'i'ik
P'u'uk
Puksi'ik'al
Ba'ale'

Fiesta
Pezua
Sangre
Mejilla
Corazn
Pero

SINGULAR

PLURAL

Ten

To'on

Tech

Te'ex

Leti'

Letio'ob

PRONOMBES DEPENDIENTES
SINGULAR PLURAL
in

Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo


adquieren cuando se anteponen a los verbos en las conjugaciones del
presente habitual y presente actual.
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1 - Parte II

CONJUGACIONES EN MAYA
PRESENTE INDICATIVO

El presente de indicativo se divide en actual y habitual.

PRESENTE ACTUAL

El presente actual indica que la accin del verbo se ejecuta en el


momento mismo de expresar la oracin.
Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los
pronombres personales, ten, tech, leti', to'on, te'ex, letio'ob, y se
aade la particula tan, los pronombres dependientes in, a, u, k, a, u,
respectivamente y el verbo.

MODELO DE CONJUGACIN
tene'

tan in mis

Teche'

tan a

mis

leti'e'

tan u

mis

to'one'

tan k

mis

te'exe'

tan a

mise'ex

letio'obe tan u

miso'ob

Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugacin llevan


los siguientes prefijos. Ejemplo:
Tene' tan in wa'alik
Teche' tan a wa'alik
Letie' tan u ya'alik
To'one' k a'alik
Te'exe' tan a wa'alike'ex
Letio'obe' tan u ya'aliko'ob
La partcula tan se puede contraer y se convierte en tin.
Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partcula
tan y queda la primera t y el in:
tene' tan in mis
tin mis
ta mis
tu mis
t mis
ta mise'ex
tu miso'ob
"Las formas con la partcula tan, indican una accin progresando
constantemente, es una accin necesariamente de ms de una duracin
momentnea yendo en el tiempo presente" (Vermont Salas, 1982:69).

PRESENTE HABITUAL

El presente habitual no indica cundo se ejecuta la accin del verbo,


sino nicamente expresa una accin habitual.
El presente habitual se diferencia por la partcula k que antecede los
pronombres dependientes en sustitucin de la t de tin que se usa en el
presente actual.
Ejemplos:

kin mis
ka mis
ku mis
k mis
ka mise'ex
ku miso'ob
Las formas que comienzan con la partcula k, indican, en contraste
una accin habitual o general y no es que necesariamente proceda en
ese mismos momento. Se le llama tambin presente habitual o verbos
incompletos.
A la partcula tan la llamaremos partcula del aspecto durativo o de
los verbos del aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69).
Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos
cuando se anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que
comienzan con vocal, llevan los prefijos w-y
Ejemplo otoch:
in wotoch
a wotoch
u yotoch
k otoch
a wotoche'ex
u yotocho'ob
Ejemplos:
in pol
a na'
u yotoch
k suku'un
a kike'ex
u yits'ino'ob
Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el
sufijo o'ob que se aade de los nombres.
Ejemplo:

SINGULAR PLURAL
kax

kaxo'ob

Nah

naho'ob

pek'

pek'o'ob

mis

miso'ob

t'u'ul

t'u'ulo'ob

ak

ako'ob

ch'ich'

ch'ich'o'ob

huh

huho'ob

mayek

mayeko'ob

Cuando se indica el nmero de animales, personas u cosas no es


necesario usar el sufijo o'ob. Por ejemplo:
tin manik ka'atul kax
tin manik kantul hmis.
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1 - Parte III

DIALOGO
Juan y Luis se encuentran en el camino, se saludan y conversan sobre
la actividad que realizaron durante la maana.
H Juan
- Ki'ki't'antabah h Luis
H Luis
- Ki'ki't'antabah H Juan, tu'ux ka bin?
H Juan
- Tan in bin ts'on
H Luis
- Ba'ax ku ts'o'onol k'ax?
H Juan

H
H
H
H
H
H
H

- Ku ts'o'onol ch'ich', huh, bech' yetel t'u'ul.


Kux tech, tu'ux a tal?
Luis
- Talen in ch'a' hunkuch si', utia'al u beta'al wah in hanteh.
Juan
- Ma'alob beyo' H Luis, wa ma'e, ma' tun u ts'ah wah a na' a
hanteh.
Luis
- Bix u k'aba' le a chan its'in ku bin ta wetel ts'one'?
Juan
- U k'aba'e' H Pedro.
Luis
- Ah bey xan u k'aba' in wits'ino'
Juan
- Pa'atik in bin tin wotoch H Luis, tak tu lak' k'in
Luis
- Ma'alob tak tu lak' k'in

VOCABULARIO

MAYA

ESPAOL

ah ts'on

cazador

Atan

esposa

ba'ax

que

bak'

carne

Bet

hacer

beyo'

as

Bin

ir

Bix

cmo

bu'ul

frijol

ch'a'ah

coger,agarrar

Hanal

comida

Hunkuch

un tercio,
una carga

Fichan

marido

its'in xib

hermano menor

its'in ko'olel

hermana menor

its'in

hermano o
hermana menor

k'aba'

nombre

k'ax

monte

ka'asuku'un

primo

ki'ki't'antabah forma de saludo


kik

hermana mayor

kux tech

y tu

ma'

negacin, no

ma'alob

bueno

mayek

mesa

na'

mam

otoch

casa

p'ak

tomate

pol

cabeza

si'

lea

suku'un

hermano mayor

tal

venir

talen

vine, pasado del verbo


intransitivo en primera
persona singular.

tatah

pap

ts'a'ah

dar

ts'eh yum

to

ts'onah

cac, pasado del


verbo transitivo

ts'on

rifle

tu'ux

dnde

tumen

por, porque

utia'al

de l, para
l, para

wa ma'e

condicional
si - no

wah

pan, tortilla

wakax

res
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1

EJERCICIOS

Nombre
___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.

conejo
caballo
perro
gato
iguano
venado
pjaro
zopilote

ix.
x.

tortuga
gallina

2. Traduce al espaol las siguientes oraciones:


i.
ii.
iii.
iv.
v.

Ki't'antabah Felipe
Tu'ux a tal?
Talen ts'on
Ba'ax ta ts'onah?
Tin ts'onah t'u'ul

3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.


o xok
o ximbal
o mis
Ejemplos:

2.

Habitual

Actual

tene' kin xok

tene' tan in xok

Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la


tcnica del conocimiento.
Pregunta
Bix
Bix
Bix
Bix
Bix
Bix

3.

a
u
u
u
u
u

k'aba'?
k'aba' a
k'aaba' a
k'aba' a
k'aaba' a
k'aba' a

Respuesta
na'?
kik?
suku'un?
tatah?
wits'in?

In k'aba'e'
u k'aaba'e'...

Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y


respuestas.
i.
ii.
iii.

Ba'ax ka betik?
Ba'ax ka wa'alik?
Ba'ax yan ta wotoch?

iv.

Ba'ax ka hantik ta wotoch?

Posibles respuestas:
v.
vi.
vii.
viii.

tin p'o', tin mis, tin hanal.


mixba'al.
tin wotoche' yan h mis, pek', kax, lol.
kin hantik kax, bak'el wakax yetel bu'ul.
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1

RESPUESTAS

Nombre
___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.
ix.
x.

t'u'ul
tsimin
pek'
mis
huh
keh
ch'ich'
ch'om
ak
kax

2. Traduce al espaol las siguientes oraciones:


i.
ii.
iii.
iv.
v.

Buenas deseos para t Felipe


De dnde vienes?
Vine de cacera
Qu cazaste?
Cac conejo

3. Conjuga los verbos en el presente habitual y actual.


Xok (leer)
Presente habitual Presente actual
kin xok bul k'in

tene' tan in xok

ka xok

teche' tan a xok

ku xok

letie' tan u xok

k xok

to'one' tan k xok

ka xoke'ex

te'exe' tan a xoke'ex

ku xoko'ob

letio'obe' tan u xoko'ob

Ximbal (caminar)
Presente habitual Presente actual
kin xinbal

tene' tan in xinbal

ka xinbal

teche' tan a xinbal

ku xinbal

letie' tan u xinbal

k xinbal

to'one' tan k xinbal

ka xinbale'ex

te'exe' tan a xinbale'ex

ku xinbalo'ob

letio'obe' tan u xinbalo'ob

Mis (barrer)
Presente habitual Presente actual
kin mis bul k'in

tene' tan in mis tin wotoch

ka mis bul k'in

teche' tan a mis ta wotoch

ku mis

letie' tan u mis tu yotoch

k mis

to'one' tan k mis t otoch

ka mise'ex

te'exe' tan a mise'ex ta wotoche'ex

ku miso'ob

letio'obe' tan u miso'ob tu yotocho'ob

4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la


tcnica del conocimiento.
Pregunta

Respuesta

o
o
o
o

Bix a k'aba'?= Cmo te llamas?


Bix u k'aba' a na'?=Cmo se llama tu mam?
Bix u k'aaba' a kik?=Cmo se llama tu hermana?
Bix u k'aba' a suku'un?=Cmo se llama tu hermano
mayor?
o Bix u k'aaba' a tatah?=Cmo se llama tu pap?
o Bix u k'aba' a wits'in?=Cmo se llama tu hermano o
hermana menor?

2.

Conversen de dos en dos usando las siguientes preguntas y


(respuestas).
i.
ii.
iii.
iv.

Ba'ax
Ba'ax
Ba'ax
Ba'ax

ka betik =Qu haces?


ka wa'alik?=Qu dices?
yan ta wotoch?=Qu hay en tu casa?
ka hantik ta wotoch?=Qu comes en tu casa?

Posibles respuestas:
v.
vi.
vii.
viii.

tin p'o', tin mis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo,
estoy comiendo
mix ba'al.= nada
tin wotoche' yan h mis, pek', kax, lol.= En mi casa hay
gato, perro, gallina, flor
kin hantik kax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de
gallina, de res, frijol

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2 - Parte I

EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES


Ba'ax a wohel a beteh?
1.
2.
3.
4.
5.

In wohel mis
A wohel pax
U yohel k'ay
K ohel mis
K ohel meyah

6. U yohelo'ob k'ay

DILOGO
Pedro visita la casa de Jos para saber si asisten sus hijos a la
escuela.
PEDRO
- Bix a bel h Jos?
JOSE
- Toh in wol, Kux tech?
PEDRO
- Beyxan ten, toh in wol.
JOSE
- Kux a tatah yetel a na', bix u belo'ob?
PEDRO
- Letio'obe' toh yolo'ob xan. Jos, ku bin a palal xok?
JOSE
- Chen huntul ku bini', le ulak' ka'atulo' ma' tu bino'ob xok.
PEDRO
- Ba'axten ma' tan u bino'ob xok?
JOSE
- Tumen k'abet u yantikeno'ob meyah.
PEDRO
- Ma'alob ka u yantecho'ob, ba'ale' hach k'abet u kaniko'ob
xok.
JOSE
- Ha'alil ka in tuchto'ob oknak k'ine', beyo' ku meyaho'ob bul
k'ine', oknak k'in tune' ku bino'ob xok.

PEDRO
- Ma'alob, tuchto'ob xok.He' in wa'alik ti le ah ka'ansah, ka
ts'a'abak u ts'albil hu'uno'obo'.
JOSE
- Teche' Pedro ka lah tuchtik a palal xok?
PEDRO
- Ku lah bino'ob, tak ten kin bin, yetel in watan xok.
JOSE
- He'elo' min yan in bin yetel le palalo', yo'olal u kaniko'ob
xok.
PEDRO
- Ka xi'ike'ex, ti' kin in wile'ex tu nahil xoke'.
JOSE
- Ma'alob he' k bine'.
PEDRO
- Jos, bix u k'aba' le palal ma'atech u bino'ob xoko'?
JOSE
- U k'aba'o'obe' Carlos yetel Jorge.
PEDRO
- Kux a watan, bix u k'aba'?
JOSE
- Leti'e x Paula Noh.
PEDRO
- Ts'o'ok in ts'ibtik u k'aba'o'ob, pa'atik in bin.
JOSE
- Hach Dyos bo'otik h Pedro, ok'in k ilikbah tu nahil xok.

Vocabulario
Maya

Espaol

a bel

tu camino

ak'ab

noche

antah

ayudar, ayuda

ah ka'ansah

maestro

atan

esposa

ba'ale'

pero

ba'axten

por qu

beh

camino

beyo'

as

bo'ol

pagar, pago

bul k'in

todo el da

ch'uhuk pak'al naranja dulce


che'

rbol, madera

chen

slo

h kanbah

alumno

ha'alil

solamente

hach

muy

he'ebix

as como

hunkul

numeral para
rboles

hunp'el

numeral para
cosas inanimadas

hunts'it

numeral para
varas

huntul

numeral para
seres vivos

ichan

esposo

its'in

hermano menor

k'ay

canto, cantar

k'abet

necesario

ka'ansah

ensear

ka'atul

2 (numeral
para seres vivos)

kex beyo'

qu bueno,
aunque sea as

kex

aunque

kol

milpa

kux tech

y t?

meyah

trabajo,
trabajar.

min yan

creo que hay,


creo que tendr

mis

barrer, escoba

nahil xok

escuela

oknak kin

noche,
anochecer

ohel

saber

on

aguacate

pa'atik in bin

ya me voy

pal

nio, nia

pax

msica, tocar
un instrumento
musical

pak'al

naranja

su'uts' pak'al

naranja agria

tak

hasta

toh in wol

estoy bien de
salud

tumen

porque, por

tun

donde,
entonces

ulak'

otro

xen

ve, anda

yetel

y, con

NIVEL PRINCIPIANTES

Leccin No. 2 - Parte II

COLORES EN MAYA
bonil ch'o'

cenizo

box

negro

ch'oh

azul

k'an k'an

amarillo

chak k'an

anaranjado

chak

rojo

chukwa

atabacado

sak

blanco

sam chak

rosado

sam k'an

amarillo bajo

sam ya'ax

verde bajo

sam ch'oh

azul bajo

Ejercicio

- Bix u bonil le lola?


- Chak
- Kux le le'a' bix u bonil?
- Ya'ax
- A'alten bix u bonil a nok'
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2

EJERCICIOS

Nombre
___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe los pronombres independientes y los pronombres
dependientes.
2. Escribe en maya las siguientes oraciones:
-

Cmo te llamas?
Sabes leer?
Van tus hijos a la escuela?
Slo uno va a la escuela?
Y los otros, por qu no van a la escuela?
Porque me ayudan a trabajar en la milpa.

3. Traduce al espaol las siguientes oraciones:


- Tene' tin wantik in tatah meyah.
- Teche' tan a hanal.
- To'one' tan k pax.
4. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los
pronombres personales.
Ejemplo:
-Ba'ax ka betik?
-Tene' tan in mis.

5. Hacer 5 oraciones negativas.


Ejemplo:
Tene' ma' tin bin xok.
6. Describe en maya cmo es tu casa.
7. Tcnicas para la pronunciacin.
Comente con su compaero la composicin anterior, luego repita
cada uno la descripcin que hizo su compaero.
8. Contesta en maya las siguientes preguntas:
i.
Ba'ax a wohel a beteh?
ii.
Tu'ux ka bin?
iii.
Ba'ax ka hantik?
iv. Ba'ax ka wuk'ik?
v. Ba'ax ka betik?
vi.
Ba'ax ka wilik?
vii.
Yan wa a palal?
viii.
Haytul a palal yan?
ix.
Hayp'el wah ka hantik sansamal?
x.
Haykul nikte' yan ta wotoch?
xi.
Hayts'it kib a k'atih?
xii.
Haykuch si' yan ta wotoch?

9. Traduce al espaol las siguientes oraciones:


i.
ii.
iii.
iv.
v.

U k'aba' in na'e' xLuisa.


In witsine' ma' toh yoli'.
A kike' tan u yilik huntul ch'ich'.
Teche' ka wuk'ik chukwa'.
XTeresa'e' ma' tu meyah.
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2

RESPUESTAS

Nombre

___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres
dependientes:
Pronombres personales
1. ten
2. tech
3. leti'
4. to'on
5. te'ex
6. letio'ob
Pronombres dependientes
7. in
8. a
9. u
10.
11.
12.
13.

k
a'
e'ex
u o'ob

2. Escribe en maya las siguientes oraciones:


a.
b.
c.
d.
e.
f.

Bix a k'aba'?
A wohel xok?
Ku bin a palal xok?
Chen huntul ku bini'?
Kux le ulak'o'obo'ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xok?
Tumen ku yantikeno'ob mayah ich kol?

2. Traduce al espaol las siguientes oraciones


a. Yo estoy ayudando a mi padre a trabajar
b. T ests comiendo
c. Nosotros estamos ejecutando una pieza musical

3. Hacer 5 preguntas y contestar en afirmativo usando los


pronombres personales.
Respuesta
1. Ba'ax ka betik?
Qu haces?
Tene' tan in mis?
Estoy barriendo
2. Ba'ax ka hantik?
Qu ests comiendo?
Tan in hantik wah
Yo estoy comiendo pan
3. Tu'ux ka bin?
Dnde vas?
Tene' tan in bin xok
Me voy a la escuela
4. Bix a bel?
Cmo ests?
Toh in wol
Estoy bien

1.

Hacer 5 oraciones negativas


1. Tene' ma' tin bin xok
No voy a la escuela
2. Tene' ma' tin mis
No barro
3. Ma' tin hanal
No como
4. Ma' tin bin mixtu'ux
No ir a ningn lugar

5. Ma' tan in hantik wah


Yo no estoy comiendo pan

3. Describe en maya como es tu casa


In wotoche' nohoch hach hats'uts, u bonile' chak yetel sam.
8. Contesta en maya las siguientes preguntas
6. Qu sabes hacer?
In wohel xok
7. A dnde vas?
Tin bin tin wotoch
8. Qu comes?
Tin hantik bu'ul
9. Qu haces?
Tin wuk'ik ha'
10.
Qu ves?
Tin wilik ch'ich
11.
Tienes hijos?
Yan
12.
Cuntos hijos tienes?
Ka'atul
13.
Cuntas tortillas comes?
okp'el
14.
Cuntas matas de flores hay en tu casa?
Ya'ab
15.
Cuntas velas quieres?
Ka'ats'it
16.
Cuntos tercios de lea hay en tu casa?
Hunkuch
9. Traduce al espaol las siguientes oraciones
1. El nombre de mi mam es Luisa
2. Mi hermano menor no est bien
3. Tu hermana est viendo un pjaro
4. T bebes chocolate
5. Teresa no sabe trabajar
NIVEL PRINCIPIANTES

Leccin No. 3 - Parte I

Pronombres personales tpico


Singular Singular
ten

tene'

tech

teche'

leti'

leti'e'

Plural

Plural

to'on

to'o ne'

te'ex

te'exe'

letio'ob letio'obe'

Ejemplos
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.

Tene', wenen ma' tin wu 'uyah le k'ayo'


Teche' hanech yiknal a kik
X Rosa'e', lub tu k'an
Letio'obe', tu bino'ob yiknal ts'akyah.
Te'exe' ts'o'ok a hanale'ex
H Juane', bin cha'an

DILOGO
Carlos y Jorge platican sobre el trabajo.
Carlos
Ba'ax ka betik Jorge?
Jorge
- Tene' tan in chuy, kux tech, ba'ax meyahil ka betik?
Carlos
-Tene' tan in kanik chuy xanab
Jorge

Carlos
Jorge
Carlos
Jorge
Carlos
-

A kike' ts'o'ok u kanik wak' k'an


Bey leti'e' ts'o'ok u kanik
In suku'uno'obe' ts'o'ok u kaniko'ob kol yetel xot kih.
U yohelo'ob u meyahil k'ax?
U yohelo'ob, tene' ma' in woheli'.
Tene' uts tin wich in bin k'ax, ba'ale' ma' u k'at in tata'i'.

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 3 - Parte I

Verbos transitivos e intransitivos


Verbos transitivos
Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
Tan in hantik bak'
Tan in p'o'ik in nok'
Tan a wensik a wits'in

Verbos intransitivos

Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos:


Tan in hanal
Tan in wenel
Tan in ts'ib
Yaan in bin
Ko'ox uk'ul
Tan k kol

Los verbos intransitivos se forman con el sufijo ik


que se le aade a la raz del verbo
Intransitivos

Transitivo

Voz Pasiva

Tan in
hanal
meyah
bis
a'al
baxal
ts'ah
chuy
pax
sut
koonol
nay
chital
tas
ts'on
ch'a'a
mis
man
man
t'an
kan
k'ay
p'o'
ts'o'ok
ts'ib
xok
bet
antal
pa'tal
bo'ol
wak'
xot
hok'ol
p'atal
il
tukul
kahal
okol
hentant
k'uchul
nikik
xu'ulul
payalchi'
na'at
alkab
wekel
e'es
emel
ka'asah
luk'
chak
wenel

Estoy
comiendo
trabajar
llevar
decir
jugar
dar
costurar
tocar
regresar
vender
soar
acostar
traer
cazar
coger
barrer
comprar
pasar
hablar
aprender
cantar
lavar
terminar
escribir
leer
hacer
ayudar
esperar
pagar
reventar
cortar
salir
dejar
ver
pensar
empezar
entrar
atropellar
llegar
suspender
finalizar
rezar
entender
correr
derramar
mostrar
bajar
ensear
tragar
sancochar
dormir

Kin hantik
carne
bak'
trabajo
kin meyatik
llevo
kin bisik
digo
kin wa'alik
juego
kin baxtik
doy
kin ts'aik
costuro
kin chuyik
toco
kin paxik
regreso
kin sutik
vendo
kin konik
sueo
kin naytik
acuesto
kin chikunsik traigo
kin tasik
cazo
kin ts'onik
cojo
kin ch'aik
barro
kin mistik
compro
Kin manik
paso
kin mansik
hablo
kin t'anik
aprendo
kin kanik
canto
kin k'ayik
lavo
kin p'o'ik
termino
kin ts'o'sik
escribo
kin ts'ibtik
leo
kin xokik
hago
kin betik
ayudo
kin wantik
espero
kin pa'tik
pago
kin bo'otik
reviento
kin wak'ik
corto
kin xotik
saco
kin hok'sik
dejo
kin p'atik
pienso
kin tukultik
empiezo
kin kahsik
introduzco
kin woksik
atropello
kin hentaatik llego
kin k'usik
suspendo
kin niksik
finalizo
kin xu'ulsik
rezo
kin payalchi'itik entiendo
kin na'atik
corro
kin walkabtik derramo
kin wekik
muestro
kin we'esik
bajo
kin wesik
enseo
kin ka'ansik
trago
kin luk'ik
salcocho
kin chakik
adormezco
kin wensik
bato
kin bok'ik
tumbo

ku hanta'al
ku meyahta'al
ku bisa'al
ku ya'ala'al
ku baxta'al
ku ts'a'abal
ku chu'uyul
ku pa'axal
ku su'utul
ku ko'onol
ku nayta'al
ku chukunsa'al
ku tasa'al
ku ts'o'onol
ku ch'a'abal
ku mista'al
ku ma'anal
ku mansa'al
ku t'a'anal
ku ka'anal
ku k'a'ayal
ku p'o'obol
ku ts'o'oksa'al
ku ts'ibta'al
ku xo'okol
ku beeta'al
ku yanta'al
ku pa'ta'al
ku bo'otal
ku wa'ak'al
ku xo'otol
ku hok'sa'al
ku p'a'atal
ku yila'al
ku tukulta'al
ku kahsa'al
ku yoksa'al
ku
hentaanta'al
ku k'usa'al
ku niksa'al
ku xu'usa'al
ku
payalchi'ita'al
ku na'ata'al
ku yalkabta'al
ku we'ekel
ku ye'esa'al
ku yemsa'ale
ku ka'ansa'al
ku lu'uk'ul
ku cha'akal

se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se

come
trabaja
lleva
dice
juega
da
costura
toca
regresa
vende
suea
acuesta
trae
caza
coge
barre
compra
pasa
habla
aprende
canta
lava
termina
escribe
lee
hace
ayuda
espera
paga
revienta
corta
saca
deja
ve
piensa
empieza
introduce

se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se
se

atropella
llega
suspende
finaliza
reza
entiende
corre
derrama
muestra
baja
ensea
traga
salcocha
adormece

bok'
lubul
t'ox
huch'
u'uy
k'os
tak'
chi'ibal
che'e

batir
caer
repartir
moler
oir
cortar
pegar
morder
reir

kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin

lubsik
t'oxik
huch'ik
wu'uyik
k'osik
tak'ik
chi'ik
che'etik

reparto
muelo
oigo
corto
pego
muerdo
rio

ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku

wensa'al
bo'ok'ol
lubsa'al
t'o'oxol
hu'uch'ul
yu'uba'al
k'o'osol
ta'ak'al
chi'ibil
che'eta'al

NIVEL PRINCIPIANTES

TSIKBAL
LOLA - Ba'ax ka betik h Luis?
LUIS - Tan in betik hunp'el mayek utia'al in hanal
LOLA - Ba'ax ka beetik? Ma' tin wu'uyahi'
LUIS - Tin betik hunp'el mayek
LOLA - Ba'ax tia'al?
LUIS - Utia'al in hanal
LOLA - Tu'ux ta manah u che'i'?
LUIS - Yiknal in suku'un h Pedro
LOLA - Hach hats'uts, tumen pim u che'ei.
Layli' wa tan u meyata'al a na' tumen in kike'?
LUIS - Layli'e'
LOLA - Ts'o'ok u yuchtal ho'op'ok u meyatik a na'
LUIS - Ts'o'oki'. Kux tech tu'ux ka bin?
LOLA - Tin bisik le pal xoko'
LUIS - Ba'axten ka bisik?

se
se
se
se
se
se
se
se
se

bate
tumba
reparte
muele
oye
corta
pega
muerde
re

LOLA - Tumen sahak bin chen tu hunal


MARIA- Max ku bisa'al xok h Luis?
LUIS - Chan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chen tu
huunal
LOLA - Mara, ba'ax ku betik x Ines?
MARIA- Tan u huch'ik tumben ixi'im
LOLA - Ba'ax tia'al?
MARIA- Utia'al sa' yetel iswah
LOLA - Layli wa ku sen ha'ats'al a na' tumen a ka'a yume'?
MARIA- Layli' ku sen ha'ats'ale'
LOLA - Kexi' ka xu'uluk u sen mansik otsilile'
MARIA- Kexi'e', tumen ts'o'ok u sen k'oha'antal
LOLA - Ma'alob x Mara pa'tik in bisik le pal te' xoko', wa ma' tu
k'uchul tu tsitsile' ma' tu cha'abal u yokol xok.
LECTURA

XOOK
Tu k'in in bin k'iwik hmane', kin lah manik tulakal ba'alo'ob
k'abet ten ti' hunp'el p'is k'in.
Kin manik hunchuch lol, k'um, p'ak, on, is, bu'ul,
su'uts' pak'al, bak', bak yetel put.
Beyo' mina'an in hok'ol sansamal hman, ma'alob in ki' chital
tin k'an le ken ts'o'okok in meyah.

NIVEL PRINCIPIANTES

Leccin No. 3 - Parte I

Vocabulario
Maya
ah chuy

Espaol
sastre

ba'al, ba'alo'ob cosa, cosas


bet

hacer

betik

haces

chital

acostarse

chuy

costurar

hats'

azotes

hok'ol

salir

hunchuch

un atado, un ramo

hunp'el

uno, una, numeral

huch'

moler

ich

ojo, fruto

ichil

dentro

is

camote

ixi'im

maz

k'ax

monte

k'abet

necesario

k'iwik

plaza, mercado

k'oha'an

enfermo

k'um

calabaza

ka

que

ka'ayum

padrasto

kanik

aprendiendo

kih

henequn

kik

hermana mayor

lah

todo

le ken

cuando

man

pasar

meyah

trabajo, trabajar

mina'an

no hay

ohel

saber

on

aguacate

otsil

pobre, pobreza

p'is k'in

semana

p'is

medida, medicin, lmite

pak'al

naranja

put

papaya

sahkil

miedo, temor

su'uts'

agrio

tan in

estoy

ts'o'ok

terminar, acabar

tulakal

todos, todas

tumben

nuevo

tun

entonces

uts

bueno

wak'

reventar, estallar, urdir

xi'ik

ir, vaya

xot

cortar

xul

fin

EJERCICIOS
I.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mis hermanos trabajan todos los das
2.- Yo s costurar, puedo costurar tu ropa
3.- Juan sabe leer tu pap?
4.- No, l no sabe leer
5.- Mi mam ya aprendi a leer
II.- Traduce al espaol las siguientes oraciones
1.- Ba'ax ta manah k'iwik?
2.- Tin manah in p'ok
3.- Kux tech ba'ax talech a maneh?
4.- Tane' talen in man mis yetel bu'ul
5.- Bey xan in kik tu manah hunp'el put yetel ka'ap'el is.

III.- Escribe una composicin usando los siguientes verbos:


lubul, hok'ol y bis
IV.- Traduce al espaol el siguiente prrafo

In wits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lub tu k'an. In wotsil


its'ine' tu pa'ah u pol, sen hok' u k'i'ik'el.
V.- Hacer otro prrafo como el anterior cambiando el sujeto y
usar otras partes del cuerpo.
Sujetos Partes del cuerpo
tatah

ni'

na'

ich

suku'un

k'ab

ichan

ok

.....

chi'

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 3

RESPUESTAS

Nombre
___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
I.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mis hermanos trabajan todos los das
In suku'uno'obe' ku meyaho'ob sansamal
2.- Yo s costurar, puedo costurar tu ropa
In woohel chuy, he u paahtal in chuyik a nok'e'
3.-Juan sabe leer tu pap?
Juan, u yohel xok a tatah?
4.- No, l no sabe leer
Ma', leti'e' ma' yohel xoki'

5.- Mi mam ya aprendi a leer


In na'e' ts'o'ok u kanik xok
II.- Traduce al espaol las siguientes oraciones
1.- Ba'ax ta manah k'iwik?
Qu compraste en el mercado o plaza?
2.- Tin manah in p'ok
Compr mi sombrero
3.- Kux tech ba'ax talech a maneh?
Y t qu veniste a comprar?
4.- Tene' talen in man mis yetel bu'ul
Yo vine a comprar escoba y frijol
5.- Bey xan in kik tu manah hunp'el put yetel ka'ap'el is.
Tambin mi hermana compr una papaya y dos camotes

III- Escribe una composicin usando los siguientes verbos:


Lubul=caer
Hok'ol=salir
Bis=llevar
IV.- Traduce al espaol el siguiente prrafo
In wits'ine' bisa'ab yiknal ts'akyah tumen lub tu k'an. In wotsil
its'ine' tu pa'ah u pol, sen hok' u k'i'ik'el.
A mi pobre hermano menor lo llevaron al mdico porque se cay de su
hamaca. Mi pobre hermano se rompi la cabeza, le sali mucha sangre.
V.- Hacer otro prrafo como el anterior cambiando el sujeto y
usar otras partes del cuerpo.
Sujetos

Partes del cuerpo

tatah
pap

ni'
narz

na'
mam

ich
ojo

suku'un
k'ab
hermano mayor mano
ichan
esposo

ok
pie

......
..........

chi'
boca

Curso de Yucateco
Nivel Principiantes - Leccin 4
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte I

PRETRITO
El pretrito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente
manera: Infinitivo del verbo ms la partcula nah la terminacin de
pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob.
Ejemplos:
SINGULAR

ESPAOL

meyahnahen

trabaj

meyahnahech trabajaste
meyahnahi
PLURAL

trabaj
ESPAOL

meyahnaho'on trabajamos

meyahnahe'ex

trabajasteis

meyahnaho'ob trabajaron
Los verbos hanal, wenel, hok'ol, okol, kahal, k'uchul, lubul,
chi'ibal, forman el pretrito de la siguiente manera:
SINGULAR PLURAL
hanen

hano'on

hanech

hane'ex

hani

hano'ob

El verbo a'al, slo se puede conjugar en la tercera persona


A'ala'abi
Los verbos bis, tas, cha'a, xu'ulul, se conjugan como el siguiente
ejemplo:
bisa'aben(3).

FUTURO
El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partcula bin al pretrito de los verbos ms el sufijo
ken
SINGULAR

ESPAOL

bin meyahnahken

trabajar

bin meyahnahkech trabajars


bin meyahnak
PLURAL

trabajar
ESPAOL

bin meyahnahko'on trabajaremos


bin meyahnahke'ex

trabajareis

bin meyahnahko'ob trabajarn

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 4 - Parte I

Conjugacin de verbos transitivos


en el presente actual
Presente actual hantik.
SINGULAR ESPAOL
tin hantik

t hantik

ta hantik

ta hantike'ex

tu hantik

tu hantiko'ob

Presente actual meyahtik.


SINGULAR

ESPAOL

tin meyahtik t meyahtik


ta meyahtik

ta meyahtike'ex

tu meyahtik

tu meyahtiko'ob

FUTURO
PARA VERBOS TRANSITIVOS
El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partcula bin ms los pronombres dependientes, ms
la raz de los verbos transitivos, ms el sufijo eh.
SINGULAR

PLURAL

bin in hanteh bin k hanteh


bin a hanteh

bin a hante'ex

bin a hanteh

bin u hanto'ob

Verbo meyah
PLURAL

ESPAOL

bin in meyahteh bin k meyahteh


bin a meyahteh

bin a meyahte'ex

bin u meyahteh

bin u meyahto'ob

NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 4 - Parte I

DILOGO
El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que
realizaron en
el fin de semana.
AH KA'ANSAH
-Ba'ax ta betah ti' le p'is k'in mano' Juan?
H JUAN
- P'ahten in want in na', bul k'in misnahen, tin lah mistah in
wotoch yetel u pach nah.
AH KA'ANSAH
-Chen lehah ta betaho'?
H JUAN
-Ma', chumuk k'in le ka'ah ts'o'ok in mise', ka tin k'atah in
hanal.
AH KA'ANSAH
-Ba'ax ta hantah?
H JUAN
-Bu'ul, k'utbil ik yetel chokoh wah
AH KA'ANSAH
-Kux tech x-Rosa, ba'ax ta betah ti' le p'is k'in mano'?
ROSA
-Tene' tin p'o'ah u nok' in witsino'ob, pak'achnahen xan, tumen
k'oha'an in na'.
AH KA'ANSAH

-Ba'ax k'oha'anil yan ti a na'?


ROSA
-Chen k'oha'an ti chanpal, hump'el k'in sihik in wits'in.
AH KA'ANSAH
-Ba'ax le a chan its'ino'?
ROSA
-Chan xi'ipal
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA

X-IHYEENE
XOOK
Chilam Balam

Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yetel ch'ik. Hump'el k'ine' tu


yilahubao'ob ti' hump'el xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yetel
ch'ike':
-"Te'exe', ma' tan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pol mak
wa tu kukut ba'alche' kin wuk'ik k'i'ik', otsil k'oxole' ti' luk' ku sihil,
chen xik'nal yetel k'ay ku betik. Ch'ike' chen sit' ku betik".
-"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kaho'ob. K betik u
kimil mako'ob, ma' chen tech ka betik le ka k'aso', tak to'on xan".

PREGUNTAS
Ko'ox ilik ba'ax t kanah ti u tsikbalil uk', k'oxol yetel ch'ik
1.- Maxo'ob tsikbalnaho'ob ti' xla' nah?
Quienes conversaron en una casa vieja?
2.- Ba'ax tu ya'alah uk'?
Qu dijo el piojo?
3.- Tu'ux ku kuxtal uk'?
Dnde vive el piojo?

4.- Ba'ax ku yuk'ik uk'?


Qu bebe el piojo?
5.- Tu'ux ku sihil k'oxol?
Dnde nace el mosquito?
6.- Ba'ax ku betik ch'ik?
Qu hace la pulga?
7.- Maxo'ob oksik k'oha'anil ti' kah?
Quines introducen enfermedades en los pueblos?
8.- Ba'ax ku betik k'oxol?
Qu hace el mosquito?
9.- Maxo'ob betik k'as ti' le mako'obo'?
Quines hacen mal a las personas?
10.- Ba'ax kinsik le mako'obo'?
Qu mata a las personas?

NIVEL PRINCIPIANTES

Vocabulario
Maya

Espaol

a'al

decir

ba'alche'

animal

balche'

bebida ceremonial,
como el tepache.

ch'ik

pulga

cha'an

gustar, fiesta

chen lehah

slo eso

chumuk k'in medio da

he'ebix

como

il

ver

k'as

feo, mal, maldad

k'at

pedir

k'oha'an

enfermo

k'oha'anil

enfermedad

k'oxol

mosco, mosquito

k'ut

tamular

kah

pueblo

ko'ox

vamos

kukut

cuerpo

kuxtal

vivir, establecerse
en un lugar

lah

todo

luk'

lodo, tragar

man

pasar

mak a chi'

cllate

meyah

trabajo, trabajar

nok'

ropa

oksah

introducir

otsil

pobre

otsilil

pobreza

p'atal

permanecer

p'is k'in

semana

pach

detrs

pak'ach

tortear

sih

nacer

tak

hasta

tsikbalil

cuento

uk'

piojo, beber

winklal

cuerpo

xi'ipal

nio, muchacho

xik'nal

volar

xla'

viejo
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA

XOOK
CHA'A' CHAK

Ti' le winala' ku beta'al ch'a'a chak tu kahil mayao'ob. Le ch'a'a


chako' ku beta'al utia'al u k'ata'al ha', yolal u yantal nal.
-Bix u beta'al le ch'a'a chako'?
Yax tanil ku yantal u p'uhih utia'al u ts'o'onol keh. U bak'el le
keho' ku pibta'al, tu k'inil le cha'a chako' ku cha'akal yetel u bak'el
kax.
Le hanalo' xiibo'ob betik, mix huntul ko'olel ku bin utia'al u bet le
hanalo'. Tu ts'ok u k'inile ku beta'al le hanalo', ken ya'al chumuk
k'ine', ts'o'ok u tahal tulakal le bak'o', tu k'abe' ku ts'a'abal bok'bil
sakan yo'olal u tat-tal. U k'aba'e' k'ol.
Ku beta'al xan u nukuch wahi u k'aba'e noh wah. Tu ts'ue ku
ts'a'abal muxbil sikil.
Le ken tahak tulakal le k'ol yetel le pibo' ku ts'a'abal ti' le
hmeno' utia'al u ts'ah yok'ol le ka'anche'o'.

Chen p'el u ts'okol u ts'a'abal tulakal yok'ol le ka'anche'o' kahal u


payalchi' yum hmen. Ku t'anik u yumil yik'al u kanti'its ka'an.
Nohol ik'
Xaman ik'
Lak'in ik'
Chik'in ik'
Beyxan ku t'anik tulakal yumtsilo'ob, yum tun, u yumil k'ax
yetel tulakal u ko'olebilil u kanti'its ka'an. Ku t'anik xan tulakal
ts'ono'oto'ob.
Ka'alikil tan u payalchi' le hmeno', kantul mehen xi'ipalal
mot'okbalo'ob yanal le ka'anche'o tu k'ayo'ob bey muche', ulak' u
much'e' tu k'ayo'ob bey bache', ba'ale' letio'obe' ti yano'ob tu k'ab
che'e.
Hunmuch' xibo'obe' u nat'maho'ob tsimin che' tu man
yalkabo'ob' ichil tulakal le mako'obo' tu betik u yum chakilo'ob, u
meyaho'obe' u wek ha'atiko'ob tulakal mak biha'an te ch'a'a chako'.
Ku ts'o'okol u payalchi' yum hmene', ku yensik le hanalo' utia'al
t'oxbih ti' tulakal mak.
Yan k'ine' chen p'el u ts'o'okol le ch'a'a chako ku tal k'a'ank'an
chak.

NIVEL PRINCIPIANTES

TUUMBEN T'AANO'OB
Maya

Espaol

alkab

correr

bach

chachalaca

bok'

batir

cha'a' chak

ceremonia agrcola

chik'in

poniente

chuh

calabazo

ha'ach'

aguado

ha'ats'

limpiar pozo

hats'

azote

hmen

sacerdote maya (chaman)

ik'

viento

is wah

tortilla de maz nuevo

ixi'im

maz

k'a'an

fuerte

k'ab

jugo de cualquier
fruto o caldo de comida

k'ab che'

rama de rbol

k'ol

comida espesa
como atole (pebre)

ka'ayum

padrastro

kanti'its ka'an cuatro puntos cardinales


kexi'e

ojal

lak'in

oriente

lyli'

siempre

mot'okbal

estar en cuclillas

much

rana

much'

grupo, reunin

mux

moler, triturar

muxbil sikil

pepita molida

nat'

montar

noh wah

torta del cha'achak


compuesta de 13 capas.

nohol

sur

pib

horno para cocer


la carne debajo de la tierra.

sahak

miedo, miedoso, temeroso

sakan

masa

sikil

pepita

tanil

enfrente

tahal

cocimiento, cocerse

tat

espeso

ts'u'

interior

tsimin che'

caballo de madera

tsitsil

hora

tu'ubul

olvidarse, olvido

uch

hace tiempo

xaman

norte

yax

primero

yok'ol

sobre, encima

yumil k'ax

dueo del monte

NIVEL PRINCIPIANTES
Parte II

PREGUNTAS
Ko'ox ilik ba'ax ta kane'ex

1.- Ba'ax ku betik hmayao'ob ti le winala'?


2.- Ba'axten ku beta'al ch'a'a chak?
3.- Ba'ax ku beta'al yax tanil?
4.- Ba'ax tia'al u bak'el le keho'?
5.- Ba'ax ulak' ku cha'akal ichil le keho'?
6.- Bix u k'aba' le hanal ku beta'al yetel u k'ab le kaxo'?
7.- Ba'ax ku ts'a'abal tu ts'u' le noh waho'?
8.- Maxti' ku k'u'ubul le hanalo'?
9.- Ba'ax ku betik le hmen yetel le hanalo'?
10.- Max ku payalchi'?
11.- Maxo'ob ku t'a'anal tumen yum hmen?
12.- Maxo'ob mot'okbal yanal ka'anche'?
13.- Ba'ax ku betik le mehen palalo'?
14.- Kux le yano'ob tu k'ab che'o'ob ba'ax ku betiko'ob?
15.- Kux le xibo'obo' ba'ax ku betiko'ob?
16.- Ba'ax u nat'maho'ob?
17.-Tu'ux ku bisiko'ob le ha' utial'al u wekha'atiko'ob mako'obo'?
18.- Ba'ax ku betik yum hmen?
19.- Ba'ax tia'al ku yensik le hanalo'?
20.- Yan k'in ken ts'o'okok le ch'a'a chako', ba'ax ku tal?

EJERCICIOS
I.- Traduce al espaol las siguientes oraciones

1.- Yah in pol tumen tin k'olah


2.- Tu'ux tech yah?
3.- Ba'ax uchtech?
4.- Kach in wok uchak in lubul
5.- Ts'akyah, ba'ax k'in ken ximbalnaken?
II.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Me ca dentro del lodo
2.- Mara tortea todos los das
3.- El maestro conversa con sus alumnos
4.- Mi mam est torteando, porque vamos a comer
5.- Jorge compr sus zapatos

III.- Hacer un pequeo dilogo sobre algo que te haya sucedido


en la escuela
IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mi pap llev una gallina para el cha'a' chak
2.- El Hmen es originario de Sotuta
3.- Mataron 5 venados para el ch'a'a chak
4.- Roger cant como rana
5.- Me gusta or el canto de la chachalaca
6.- Ayer fui a deshierbar dentro de mi milpa y pesqu dos codornices
7.- Mara compr sus zapatos para la fiesta

8.- Hoy trabaj muchsimo, me siento muy cansado(a)


9.- Si no cuidas a tu hermanito, no compr tus zapatos
10.- Juan est enfermo, tiene mucha calentura
V.- Redacta una pequea composicin, tema o paseo en el
zoolgico

NIVEL PRINCIPIANTES

VI.- Conjuga los siguientes verbos transitivos. Presente


habitual y presente
actual: Hantik, meyatik, chuyik y konik
Presente
habitual

Presente
actual

Tene' tan in
Kin hantik kax hantik u bak'el
kax

VII.- Conjugar los verbos anteriores en el pretrito usando


todos los
pronombres personales y los adjetivos posesivos.
-

Tene'
Tene'
Tene'
Tene'

tin
tin
tin
tin

hantah u bak'el kax


meyatah a na'
chuyah in nok'
konah in k'ek'en

VIII.- Conjuga los siguientes verbos intransitivos en el


presente
habitual, presente actual y en pretrito.
Verbos: hanal, meyah, konol, chuy y ts'ak.
Ejemplo:
Presente

Presente

Pretrito

habitual

Kin hanal

actual

tene' tin hanal

hanen
hanech
hano'on
hane'ex
hano'ob

El pretrito de los verbos transitivos se forma de la siguiente manera:


El pronombre personal + el pronombre dependiente + la raz del verbo y
la terminacin ah.
-

Ejemplos:
Tene' tin k'ayah hunp'el tmben k'ay.
Teche' ta k'ayah hump'el tumben k'ay.
Leti'e' tu k'ayah hump'el tumben k'ay .
To'one' t k'ayah humpel tumben k'ay.
Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'el tumben k'ay.
Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'el tumben k'ay.
Nivel
Principiantes - Leccin 5
PRINCIPIANTES
Parte I

ADJETIVOS DETERMINATIVOS

Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya,


sino que dan
idea de posesin, muestran de quin se habla y dan idea
de nmero.
Estos adjetivos son denominados tambin posesivos, demostrativos
y numerales.
Los adjetivos en maya son:
SINGULAR

PLURAL

in --- mi, mo, ma k nuestro, nuestra


a --- tuyo, tuya

a (e'ex) tuyos, tuyas

u --- suyo, suya

u (o'ob) suyos, suyas.

Todo adjetivo posesivo va junto a un nombre


SINGULAR

PLURAL

in pol

mi cabeza

in pix

mi rodilla

a wich

tu ojo

u yok

su pie

k k'ab

nuestras manos

a kale'ex

nuestras gargantas

u puksi'ik'alo'ob sus corazones

Tambin se pueden formar con la partcula tia'al, cuando se hace una


pregunta, o se quiere saber de quin es tal cosa, no se puede contestar
nicamente con in, a, u etc., sino que siempre se contesta con la
partcula de posesin tia'al.
Ejemplos:
- Max tia'al le p'oka'?

De quin es
este sombrero?

- Intia'al

Es mo

- Atia'al le waha'?

Es tuyo este pan?

- Atia'al wa le lucha'?

Es tuya esta jcara?

- Ma' intia'ali', utia'al XRosa

No es ma,
es de Rosa

NIVEL PRINCIPIANTES

Parte I

DILOGO
Mara y Rosa conversan sobre sus pertenencias
ROSA
-Max tia'al le su'ukil naha'?
MARIA
- Intia'al, le ulak'o' ma' intia'ali, utia'al in kik.
ROSA
- Kux le naho'ob yan nacho', max tia'alo'ob?
MARIA
- Lelo'obo' utia'alo'ob in wits'in. Kux a wotoch x Rosa bixi', su'ukil
nah, wa pak'il nah?
ROSA
- Le tu'ux kahakbaleno' pak'il nah, ba'ale' ma' intia'ali', utia'al in h
ka'asuku'un.
MARIA
- Yan wa ba'ax atia'al beya'?
ROSA
- Le tupa' intia'al, le xts'ipita' utia'al in na'. Kux tech ba'ax
ulak' yantech?
MARIA
- Yanten ya'ab ba'alob, le k'ek'eno' intia'al, bey xan le
ulumo'obo' yetel le kaxo'obo. Le mayeka' ma' intia'ali',
atia'ale'ex bin.
ROSA
- Ah! ma' in wohel ka'ach wa k tia'ali'.
MARIA
- Atia'ale'ex, yan u bisa'al ta wotoch.
ROSA
- Ma'alob, X Mara pa'atik in bin.

MARIA
- Ka'a xi'iktech utsil
ROSA
- Dyos bo'otik
PREGUNTAS
1.- Ba'ax yanti' x Mara?
2.- Kux x Rosa, ba'ax yanti'?
3.- Ba'ax kun bisbih tu yotoch x Rosa?
4.- Bix u yotoch x Mara'a?
5.- Bix u yotoch x Rosa'a?
6.- Max otoch tu'ux kahakbal x Rosa'a?
7.- Max otoch yan tu tsel yotoch x Mara'a?
XOOK
Huntul masewale', hts'o'ok u bel yetel huntul xch'upal hach u
yakuntmah, beyxan le xch'upalo' u yamah xan le xi'ipalo'. Utia'al u
ts'o'okol u belo'obe, le xi'ipalo' tu pa'tah u yilik wa he'e u yantal u nalil
u kole'.
Tu ch'ile' layli' p'atal ixi'im ti'e, ba'ale' ts'o'ok u sen ts'ik ma'alob
ha'. Le u tumben kolo', hach ichil hunp'it k'ine' ts'o'ok u yantal u
nalil. Ba'ale' ma' hach uts u bin ti, le ko'olelo' yetel le u yichamo',
tumen yan ba'ax oka'an tu puksi'ik'al, bey xnok' hantik u tukule'.

NIVEL PRINCIPIANTES

VOCABULARIO
Maya

Espaol

ah

interjeccin

ba'al

cosa

ba'ale'

pero

bis

llevar

bixi'

cmo

ch'i'l

troje

Dyos bo'otik

Dios te lo
pague

hka'a suku'un

primo

ichil

dentro

its'in

hermano menor

ixi'im

maz

k'ek'en

cochino

ka'a xi'itech utsil que te vaya bien


ka'ach uchih

antiguamente

kax

gallina

kahakbal

habitar

kux

layli'

todava

lela'

este, esta

lelo'

eso, esa, esos,


esas

ma'alob

bien, bueno

masewal

indgena,
gente del pueblo

max

quien

nach

lejos

nats'

cerca

nah

casa

nahil

casa

nal

elote

otoch

casa

pa'atik in bin

ya me voy

pak'

pared

su'uk

zacate

tia'al

partcula de
posesin

ts'ah

dar

ts'o'okol bel

casamiento

tsel

a lado, junto a

tup

arete

ulak'

otro, pariente

uts

bueno, amable

ulum

pavo

wa

interrogacin

xts'ipit

anillo

xtux

pava

ya'ab

mucho, abundante

yakunah

amor

yan

ser o estar

ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS

Estos adjetivos muestran o indican de quien o de quienes se habla y se


forma de la manera siguiente:
1.- Se antepone (le) al nombre masculino o femenino y se pospone (a)
para los demostrativos ESTE, ESTA.
Ejemplos:
le sinika' esta hormiga
le naha'

esta casa

le pala'

este nio

le misa'

esta escoba

2.-Se antepone (le) al nombre masculino o femenino y se pospone (o) al


nombre para formar el demostrativo ESE, ESA
Ejemplos:
le ts'ulo'

ese caballero

le xi'ipalo'

ese muchacho

le baxalo' ese juguete


le xnuko'

esa vieja

le keho'

ese venado

3.- Se antepone (le) al nombre y se le pospone (e) para formar los


demostrativos AQUEL, AQUELLA.
Ejemplos:
le ba'ale'

aquella cosa

le pale'

aquel nio

le make'

aquella persona

le ko'olele' aquella mujer


le mise'

aquel gato

NIVEL PRINCIPIANTES

DILOGO
Antonio y Felipe dialogan sobre el trabajo de la milpa.
ANTONIO
-Bix u bintech ta meyah Felipe?
FELIPE
- Ma'alob u binten, ho'olheak binen in man le in loba' tumen
kach in lob.
ANTONIO
-Tene' ma' in kah in paki', tumen k'oha'anchahen, sen chu'up in
wooka'.
FELIPE
- Le wa ti' ta ch'akah ti' le p'is k'in mana'
ANTONIO
- Leti', tin tukultah ma' tun yatale', le betik ma' binen yiknal
ts'akyahi'.
FELIPE
-Binech wa tun tu yiknal?
ANTONIO
- Ma' bineni', leti'e' nohoch maka' leti' ts'ake'. Ya'ab wa u bin a
pak h Felipe?
FELIPE
-Ma' ya'abi', min chen kan k'an u bin.
ANTONIO
-Ba'ax kan a bet ken ts'o'okok a pak?
FELIPE
-Bin in ka'a Ho' meyah
ANTONIO
-Ba'ax meyahil ken a beteh?
FELIPE
-Kex chen konol tu nahil kon nok'.
ANTONIO

-Ma'alob ka kanant le ba'axo'ob kan a kono' bik xi'ik okolbiltech.


FELIPE
-Kux a suku'une' ba'ax meyahil ku betik?
ANTONIO
-Leti'e' chuy xanab ku betik, le xanaba' leti' chuye'.
FELIPE
-Ma'alob Antonio tu lak' k'in k ilikbah.
ANTONIO
-Ma'alob Felipe tu lak' k'in.

LECTURA
XOOK
CHA'AN
Ichil oxp'el k'in u kahal cha'an tin kahal. Sansamal yan yantal
ok'ot yetel paywakax, yan u yantal xan kanan kib, yetel u misa'i'.
Hach ya'ab mak ku bin utia'al le bisah kibo'.
Xibo'ob, ko'olelo'ob, xch'upalalo'ob, yetel u palali'.
Ba'ale' yane' chen tu bin u tsikbalo'ob, yane' tan u k'ayo'ob wa
tu payal chi'o'ob.
Le palalo' chen tan u bin u baxalo'ob yetel le nikte' ku
bisiko'obo'.
Le ken k'uchuko'ob te' nah tu'ux kun p'atbil le kibo' ku t'o'oxol sa'
yetel chakbih wah, tumen yumil le naho'.
Tene', yan in bin sansamal te' bisah kibo', hach uts tin wich. Kexi'
ka'a xi'ike'ex xane'.
NIVEL PRINCIPIANTES

VOCABULARIO
Maya
behela'e'

Espaol
hoy

ch'ak

cortar con
machete o hacha

chup

hinchazn,
hinchado

hkonol

dependiente

Ho'

Mrida, cinco

ho'olheh

ayer

kahal

comenzar

kan k'an

4 mecates

kanan

cuidar

konol

vender

lob

coa

min chen

creo que solamente

nahil konol

tienda

nohoch

grande

ok'ol

llorar

okol

entrar

ok

pie, pierna

okol

robar, ladrn

pak

deshierbar

samal

maana

seb

ligero, rpido

sen

mucho, muy

sinik

hormiga

ts'ak

medicina, curacin

ts'ul

caballero

tulak k'in

otro da

tulakal k'in todos los das


tukul

pensamiento, pensar

xch'upal

muchacha

xnuk

vieja

yah

dolor
NIVEL PRINCIPIANTES

ADJETIVOS NUMERALES
hunp'el

ka'ap'el

oxp'el

kanp'el

ho'p'el

wakp'el

ukp'el

waxakp'el

bolonp'el

lahunp'el

10

bulukp'el

11

lahkah ,
ka'alahunp'el

12

oxlahunp'el

13

kanlahunp'el

14

ho'lahunp'el

15

waklahunp'el

16

uklahunp'el

17

waxaklahunp'el 18
bolonlahunp'el

19

k'al

20

Todo nmero que se usa para contar o enumerar, termina con una
partcula que indica cul es el ser o cosa que se cuenta.
En la enumeracin maya se usa la partcula tul cuando se cuenta
seres racionales o irracionales:
huntul xch'upal
ka'atul kax
ho'tul mak

Se usa la partcula kul para contar vegetales:


Ejemplos:
hunkul che'
oxkul on
lahunkul pak'al

Se usa la partcula p'el para contar seres inanimados:


Ejemplos:
kanp'el tunich
ho'p'el nah
ukp'el p'aak

waxakp'el put

Se usa la partcula ts'it para contar velas, rajas de lea, trozos de


madera, etc.
hunts'it si'
wakts'it kib
waxakts'it che'

Se usa la partcula lot para contar pares:


hunlot xanab lahunlot tup

Se usa la partcula kuch para contar cargas:


kunkuch si'
ka'akuch nal
kankuch xiw

Se usa la partcula chach para contar puadas o manojos:


hunchach lol
ka'achach chay
oxchach ixi'im

Se usa la partcula kots' para contar rollos:


ho'kots' sum
ka'akots' wah

Se usa la partcula sap' para contar brazadas:


kansap' sum
oxsap' nok'

Se utiliza la partcula nab para contar palmos:


hunnab, ka'a nab.

Se utiliza la partcula wal para contar hojas:


hunwal hu'un
ka'awal ha'as

Se utiliza la partcula kuk para contar medidas de codo:


hunkuk

Se utiliza la partcula lub para contar medidas de longitud:


hunlub

Se utiliza la partcula hek' para contar gajos, ramas:


hunhek' pak'al
ka'ahek' ox
oxhek' ha'abin

Se utiliza la partcula pak para contar golpes y el nmero de veces que


se ejecuta una accin:
hunpak lah
ho'pak lox
oxpak a hanal
ka'apak a wuk'ih

Se utiliza la partcula p'u'uk para tragos


hunp'u'uk ha'.
Se utiliza la partcula k'an, ts'ak para medir la milpa:
hunk'an, hunts'ak.

NIVEL PRINCIPIANTES

DILOGO
Mara lleva a su hijo al doctor .
MARIA
- Yum ts'akyah talen in wil wa he' a ts'akik in wala'
HTS'AKYAH
- Ba'ax yanti' le chan xi'ipala'?

MARIA
- Tan u sen chokwil, ts'o'okole' tan bin u chi'ibal tulakal u
bakel
HTS'AKYAH
- Pal, ko'ox ilik ba'ax yantech: hap a chi', hos a wak' ch'a'a
wik' k'a'an. Tu'ux yahtech?
K'OHA'AN
- Yah in tsem le ken in ch'a'a in wik'.
HTS'AHYAH
- Kux a kal, yah w?
K'OHA'AN
- Sen yah
TS'AKYAH
- In kin ts'atech wa hayp'el nukuch tabletas, utia'al a nole,
yetel hunp'el inyeccin kun ts'abiltech samal. Ma' a wuk'ik
mixba'al sis, mixba'al su'uts', mix pap ba'alo'ob. Wa yetel le
ts'ak kin ts'aiktech ma' utschahecho', ka sut ichil kanp'el k'in.
MARIA
- Bahux tulakal hts'akyah?
HTS'AKYAH
- K'at ti' in x ts'ib.
NIVEL PRINCIPIANTES

Tumben t'aano'ob
a wak'

tu lengua

bahux, bahux

costo,
cuanto cuesta

ch'a'a wiik'

respira

ch'a'ah

coger, agarrar

ch'i'ibal

pariente

chi'ibal

mordedura, picadura,
dolores reumticos.

chokwil

calentura

chuklantabah

pesca

h kanbah

alumno

ha'abin

rbol de madera
muy slida
y duradera

ha'as

pltano

ha'atskab k'in

primeras horas
de la maana

hah u t'an

tiene razn,
dice la verdad,
es verdad

hap a chi'

abre tu boca

hentant

atropellar, chocar

hok'ol

salir

hoseh

scalo

hunhek'

una rama

hunsutuk

en un momento

hunts'it

una raja

ik

chile

in wal

mi hijo

k'at

preguntar

k'uchul

llegar

ka'ansah

enseanza, ensear

kal

garganta

kahtal

poblacin

ke'el

fro

ko'ox

vamos

le betik

por eso

luk'

tragar

maskab

machete

mixba'al

nada

nikil

pararse, detenerse,
cesar cualquier cosa.

otsil

pobre

otsilil

pobreza

pap

picante

sak p'o'

jabn

sen

mucho, mucha

sis

helado, fro

su'uts'

agrio

ts'ak

medicina, curacin

ts'akik

curacin

tsem

pecho

utstal

sanarse, mejorarse

wa hayp'el

algunas

xot

cortar

xoteb

cuchillo

xts'ib

secretaria

yah

dolor, duele

yiknal

junto a l, con l

NIVEL PRINCIPIANTES

XOOK
BIX U TS'AHKUBAH MASEWAL
Huntul ah ka'ansahe', sansamal u hok'ol baxal yetel u mehen
kanbalo'ob.
Hunp'el k'ine', tan u baxtiko'ob le chuklantanbalo', ka tu
hentantubah hPedro yetel hEduardo. Nach tu'ux lub hPedro.
Le ka'a k'uch le ah ka'ansah yiknalo', ka tu yilahe' tu hok'ol u
k'i'ik'el u pol le palo'.
Te' chan kah tu'ux ku ts'ah xoko', mina'an ts'akyahi', le betik
letie' ah ka'ansaho'ob ts'akik le palal ku lubulo'obo'.
otsil ah ka'ansahe', tu ch'a'ah hunp'el sak p'o' utia'al u p'o'ik u
pol h Pedro.
Le ka tu yilah x Rosa bix u hok'ol u k'i'ik'el h Pedro'e' ka bin u ch'a'a
hunp'el maskab utia'al u ch'akik hunhek' ha'abin, ts'o'okole' ka
ho'op' u ho'ochik u sol u ts'ah tu pol h Pedro.
Ah ka'ansahe' ha'ak' yol ka tu yilah ba'ax ku betik x Rosa. Ka tu
ya'alah ti' beya':
-XRosa ba'ax ka ts'aik tu pol le h Pedro'o?
-U sol ha'abin, yo'lal u nikil u hok'ol u k'i'ik'el
-Max ka'anstech a beteh?
-In tatah, bey u betik le ken u ch'ak u yoko'.
Hah u t'an x Rosa, le ka tu ya'alah hunsutuke', ts'o'ok u nikil u
hok'ol u k'i'ik'el u pol h Pedro.
Bey u ts'akikubah masewalo'obo'.

NIVEL PRINCIPIANTES

EJERCICIOS

I.- Escribe por lo menos 6 lneas contando tus experiencias del


da de ayer, o de algn tema que les guste.
II.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mi hermana compr una casa de paja
2.- Tu mam costur mi ropa
3.- Mi pap es un agricultor
4.- Ayer vino tu hermano a visitarme
5.- Ellos compraron una gallina
6.- l compr una pava, maana la comen
7.- Yo s barrer, tu no sabes barrer
8.- T juegas todos los das en la plaza
9.- l no sabe leer
10.- Ellos no saben trabajar
III.- Traduce al espaol las siguientes oraciones:
1.2.3.4.5.6.-

ok'ine' yan in bin xok


Behela' tin manah le nok'a'
Samal in bo'otik a meyah
Ho'olhe' ts'o'ok u bel in kik
Sen ya'ab mak bin tin wotoch
A ka'asuku'une' hach u yabiltmah u yatan, yetel u palal.

IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones:


1.2.3.4.5.-

Yo compr 5 caballos
Juan tiene diez gallinas, tres pavos y ocho cochinos
Maana traer seis tercios de lea
Isabel cort veinte hojas de pltanos para tamales
Mi mam compr quince velas para el rezo

V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en pretrito.


VI.- Escribe 3 oraciones en maya con verbos transitivos.
NIVEL PRINCIPIANTES

Leccin No. 5

RESPUESTAS

Nombre
___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
I.- Escribe por lo menos 6 lneas contando tus experiencias del
da de ayer, o de algn tema que les guste
II.- Traduce al maya las siguientes oraciones:
-

In kike' tu manah hunp'el su'ukil nah


A na' chuy in nok'
In tata'e' kolnal
Ho'olheak tal a suku'un u xinbaten
Letio'obe' tu manaho'ob huntul xkax
Leti'e' tu manah huntul xtux samal u hantiko'ob
Tene' in wohel mis, tech ma a wohel misi'
Ka baxal sansamal k'iwik teche'
Leti'e' ma' yohel xoki'
Letio'obe' ma' yohelo'ob meyahi'

III.- Traduce al espaol las siguientes oraciones:


-

En la noche tengo que ir a estudiar


Hoy compr esta coa
Maana hago tu trabajo
Ayer se cas mi hermana
Fueron muchas personas a mi casa
Tu primo ama mucho a su esposa y a sus hijos

IV.- Traduce al maya las siguientes oraciones


1.
2.
3.
4.
5.

Tin manah ho'tul tsimin


Juane' yan lahun u kax, oxtul tso' yetel waxaktul k'eken
Samal in tasik wak kuch si'
XChabe' tu xotah k'al wa'al u le' ha'as utia'al chakbil wah
In na'e' tu manah ho'lahun ts'it kib utia'al payalchi'

V.- Conjuga 3 de los verbos de esta unidad en


pretrito:xinbaltik, payalchi'tik, yakuntik
tin xinbaltah in kik
ta xinbaltah
tu xinbaltah
t xinbaltah
ta xinbaltahe'ex
tu xinbaltaho'ob
tin payalchi'itah huntul k'oha'an
ta payalchi'itah
tu payalchi'itah
t payalchi'itah
ta payalchi'itahe'ex
tu payalchi'itaho'ob
tin yakuntah in palal
ta yakuntah
tu yakuntah
t yakuntah
ta yakuntahe'ex
tu yakuntaho'ob

VI.- Escribe tres oraciones en maya con verbos transitivos


1.- Le palalo'obo' tu baxtiko'ob yom sak p'o'
Esos nios estn jugando espuma de jabn

2.- Le pak'alo'ob kin hoya'tike' tan u lolankil


Aquellas matas de naranja que riego, estn floreciendo
3.- Le mehen xchu'upalala' uts tu t'ano'ob u baxtiko'ob
chuklantanbah.
A estos nios les gusta jugar pesca-pesca

Nivel Intermedios - Leccin 6


Conjugar los siguientes verbos en presente habitual y presente
actual.
il
ximbal
uk'
hanal
bet
p'o'
ichkil

EJEMPLOS DE CONJUGACIN
PRESENTE HABITUAL

PRESENTE ACTUAL

Tene' kin wilik ak

Tene' tin wilik ak

Tene' kin ximbal k'iwik

Tene' tin ximbaltik k'iwik

Tene' kin wuk'ik ha'

Tene' tin wuk'ik ha'

Tene' kin hantik ak

Tene' tin hantik ak

Tene' kin betik hanal

Tene' tin betik hanal

Tene' kin p'o'ik in nok'

Tene' tin po'ik in nok'

Tene' kin wichkil sansamal

Tene' tin wichkil ma' tu


pahtal in hok'ol.

Diferentes ejemplos para formular oraciones interrogativas.


Tu'ux ka bin?
Tu'ux a tal?
Ba'ax ka wilik?
Ba'ax ka betik?

Ba'axten ta hantah le ako'?


Bix a bel?
Bix a k'aba'?
Bix u bonil a nok'?
Tan wa a hanal?
Tan wa u meyah?
Yan wa ha' ka konik?
Yaan wa ha' a konten?
Ts'o'ok wa u yu'ul a tatah?
Ts'o'ok wa a meyah?
Ta manah wa a wakax?
Ta hantah wa le xchayo'?
Binech wa tu nahil xok ho'olheak?

Cuando la pregunta comienza con el verbo, inmediatamente se aade


la partcula wa que indica interrogativa, luego todo el resto de la
oracin.

Parte I

EJEMPLOS DE ORACIONES AFIRMATIVAS


Tene' tan in bin ta wotoch
Tene' tan in meyah
Tene' toh in wol
Teche' tan a hanal
Yan ha' kin konik
Ts'o'ok u yu'ul in kik
Ho'olheake' binen tu nahil xok
XMria'e' tu hantah xchay
Teche' ka mistik a wotoch sansamal

EJEMPLOS DE ORACIONES NEGATIVAS


Tene' ma' tin bin ta wotoch tumen nach
Tene' ma' tan in hanal tumen yan u hosa'al in k'i'ik'el
Ma' u'ul in kiki'
Tene' ma' tin manik mix huntul wakax

Ma' a ts'aik u no'ohil a xanab ta ts'ik.

Oraciones imperativas sin objeto


koneh
ileh
meyahteh
misteh
biseh
hoseh
uk'eh
maneh
okseh

Oraciones imperativas con objeto.


hanteh waho'
koneh kaxo'
ileh ch'ich'o'
uk'eh ts'ako'
hoseh pek'o'
maneh waaho'
misteh naho'
okseh hok'o

Ejemplos de oraciones admirativas


La'ah buka'ah ki'ichpamil le xch'upalo'!
Hach bah k'as a nok'!
Hach tah hats'uts' le nikte'o'!
Senkech k'as le bak'o'!
Semkech k'asa'an a wichan!

Oraciones terminativas

Ejemplos:
Ts'o'ok in hanal ka'ah u'ulech
Ts'o'ok in wenel
Ts'o'ok in xook

Adverbios de lugar
yanal
yok'ol
tsel
pach
aktan
no'oh
ts'ik
hal pach
chi'
chumuk
xul
hal beh
ichil
tanil
pachil

Ejercicios
Hacer 10 oraciones con adverbios de lugar

NIVEL PRINCIPIANTES

TUUMBEN T'AANO'OB
Maya

Espaol

ak

tortuga

aktan

enfrente

ba'alche'o'ob animales
ba'ax

que

ba'ax tia'al

para que

hal beh

en la orilla
del camino

bin

ir

bix

cmo

bonil

color, pintura

chi'

orilla, boca, nance

chumuk

en medio, mitad

ha'

agua

hal pach

alrededor

hach

muy

hanal

comer, comida

huntul

uno, una

ichil

dentro

ichkil

bao, baarse

il

ver

in k'aaba'e'

mi nombre es

k'aba'

nombre

k'abet

necesario

ka'an

firmamento

kin

pronombre dependiente

ku

Pronombre
o relativo = que

k hanta'al

se come

ku beta'al

se hace

kuxtal

vida

le

artculo el, la

le'

hoja

mak

persona

munyal

nube

no'oh

derecha

nok'

tela

p'o'

lavar

pach

detrs

pachil

afuera

sak

blanco

tanil

delante

tatah

pap

ten

pronombre
(primera persona)

ts'ik

izquierda

tsel

a lado junto a

tu'ux

donde

tumen

por, para

xiu

hierba

uk'

piojo, beber

uk'ah

sed

utia'al

para

wakax

ganado

wilik

veo

wuk'ik

bebo

ximbal

caminar, pasear

xiu

hierba

xul

al final, fin.

ya'ax

verde

yan

verbo haber,
estar, tener

yanal

debajo

yax tanil

primero

yetel

y, con

yok'ol

encima

EJERCICIOS
Se sugiere hacer oraciones con el vocabulario.
Convertir los verbos de intransitivos a transitivos
bet
bis
hanal
ichkil
il
isims

p'o'

DILOGO

LUIS

- Ba'ax ka wilik yax tanil Juan?


JUAN
- Tin wilik huntul ak
LUIS
- Ba'ax ku betik le ako'?
JUAN
- Tu ximbal
LUIS
- Tu'ux ku bin le ako'?
JUAN
- Tu bin yuk' ha'
LUIS
- Ba'ax ku hantik wakax?
JUAN
- Xiu
LUIS
- Bix u bonil xiu?
JUAN
- Ya'ax
LUIS
JUAN
- Utia'al uk'bih tumen mak yetel ba'alche'o'ob
LUIS
- Ba'ax ku beta'al yetel ha'?
JUAN
- Ku beta'al hanal, ku p'o'obol nok, ku yichinta'al. Ya'ab
ba'alo'ob ku beta'al yetel ha'. Le ha'o' hach k'abet t kuxtal.

EJERCICIOS
I.- Traduce al espaol las siguientes oraciones
1.- Huntul ak
2.- Le ako' tu ximbal
3.- Tene' tin wilik huntul ak
4.- Le ako' ku yuk'ik ha'
5.- Teche' ka wuk'ik ha'

6.-Yan munyal ka'an


7.- Le munyalo' bah hats'uts'
8.- Le wakaxo' ku hantik ya'ax xiu
II.- Formula 10 oraciones en maya con los siguientes verbos
transitivos
ilik, uk'ik, bisik, p'o'ik, hantik, betik, ichimtik, isimsik.
III.- Escribe las preguntas o respuestas segn sea el caso
P- Ba'ax ka betik?
R=
PR= Tene' tan in wuk'ik ha'
PR= Tene' tan in bin man
P- Bix u k'aba' a kik?
R=
p- Ba'ax k'in a bin tin wotoch?
R=
PR= Tene' yan oxtul in palal
P- Ts'o'ok wa u yu'ul a taatah?
R=
P=
R= oxtul kax tin manah
P- Ba'axten ka wuk'ik' ha'?
R=
PR= U bonil in nok'e' chak
P- Tu'ux yan a p'ok?
R=
IV.- Escribe en maya 5 oraciones afirmativas y 5 negativas
V.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- XMria'e' tu manah ho'tul k'ek'en
2.- In witsi'ine' bin ximbal Ho'

3.- O'nehake' tin wilah ya'ab hats'uts' ek'o'ob


4.- Behela'e' ma' tin bin tu nahil xok
5.- Tene' ma' tin manah in xanabi'
Nivel Intermedios - Leccin 7

EJEMPLOS DE LA CONJUGACION DE LOS VERBOS


INTRANSITIVOS:
PRESENTE HABITUAL PRESENTE ACTUAL
Tene' kin k'aay

Tene' tin k'aay

Teche' ka k'aay

Teche' ta k'aay

Leti'e' ku k'aay

Leti'e' tu k'aay

To'one' k k'aay

To'one't k'aay

Te'exe' ka k'aaye'ex

Te'exe ta k'aaye'ex

Letio'obe' ku k'aayo'ob

Letio'obe' tu k'aayo'ob

EJERCICIO
Conjugar los siguientes verbos intransitivos en presente habitual y
presente actual.

hanal
tsem
hok'ol
okol
ookol
na'at
k'aax
tsikbal
oxo'on
sakal
ems
mool
bis
kanaan

e'es
kiims
EJEMPLOS DE CONJUGACIN DE LOS SIGUIENTES VERBOS INTRANSITIVOS
EN PRETERITO: hanal, wenel, hok'ol, okol, kahal, k'uchul, lubul y

chi'ibal, estos verbos forman su pretrito como el siguiente ejemplo:

Pretrito
Tene' haanen tu yotoch in kiik
Teche' haanech tu yotoch a na'
Leti'e' haan ta wotoch ho'olheh
To'one' haano'oh tu k'iwikil Ho'
Te'exe' haane'ex tu yotoch in suku'un
Letio'obe' haano'ob tin wotoch ka'auheh.

EJERCICIO
Ejemplos:
tene'
tene'
tene'
tene'
tene'
tene'

tsemnahen
hok'en
ooken
ookolnahen
na'atnahen
k'aaxnahen

tene' tsikbalnahen
tene' oxo'onnahen
tene' sakalnahen
tene' kiimsahnahen
tene' emsnahen
tene' moolnahen

Ejemplo:
tene' tsemnahen
teche' tsemnahech
leti'e' tsemnahi
to'one' tsemnaho'on
te'exe' tsemnahe'ex
letio'obe' tsemnaho'ob

Ejercicio : Convertir los verbos intransitivos a transitivos

INTRANSITIVOS TRANSITIVOS
k'aay

k'ayik

hanal
tsem
hok'ol
okol
ookol
na'at
k'aax
tsikbal
oxo'on
sakal
ems
mool
bis
kanaan
e'es
kiims
EJERCICIO
Formar oraciones en presente habitual y presente actual con todos los
verbos transitivos mencionados..

EJEMPLOS DE CONJUGACIN DE LOS SIGUIENTES VERBOS TRANSITIVOS A PRETERITO

Tene' kin haantik bu'ul sansamal


Teche' ta tsemtik a wala' kaax
Tene' tin k'ayah hump'el k'aay ti' a kiik
Teche' ta k'ayah hump'el k'aay ti in na'

Leti'e' tu k'ayah hump'el k'aay ti' in wits'in


To'one' t k'ayah hump'el tumben k'aay tu k'iwiki Ho'
Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'el uchben k'aay tu nahil xook
Letio'obe' tu k'ayaho'ob u kaayil otsil xk'uluch
Ti' le tanxe kahilo'ob ula'ano'ob ximbal yukataano'

EJERCICIO
Formula oraciones en pretrito de cada uno de los verbos transitivos con
todos los pronombres personales.
Ejemplos:
Tene' tin haantah k'abax bu'ul
Tene' tin tsemtah in waal
Tene' tin hosah in waakax hanal
Tene' tin woksah nikte ich nah
Tene' tin woklah hump'el xts'ipit
Tene' tin na'atah ba'ax kun uchul
Tene' tin k'axah in tsiimin k'ax utia'al hanal
Tene' tin tsikbatah bix lubik xWaanah tu k'ab che'
Tene' tin woxo'ontah hump'iis ixi'im
Tene' tin sakaltah lahun pawo'
Tene' tin wensah a k'aan lu'um
Tene' tin molah u soholil in wotoch
Tene' tin bisah in nook' chuybil
Tene' tin kanantah in na' le ka'ah k'ohoha'anchahi
Tene' tin we'esah ti' in waal bix u kiimsa'al wakax, kaax, ulum,
k'ek'en, kaan yetel ooch.

PRETERITO INMEDIATO
El pretrito inmediato se forma anteponiendo a la oracin la partcula
tant, tene, tant in hanale, teche tan ta wahale.
Ejemplos:

Tene tan tin hanale


Teche tan ta wahale
XMariae tan tu manik u xaanabe.
Toone tant u'ul ximbale
Teexe tan ta k'uchule'ex tu'ux ka konolo'exe'
Letio'obe' tan tu yeemelo'ob te'e kis buts'o'.

XOOK

Tin kaahale' yaan hunt ul mak ku kiimsik wakax tu lakal u ts'ook u


k'iinil p'is k'iin.
Yaan ulak' xane', sansamal u kiimsik kaaxo'ob yetel t'eelo'ob u kon ti'
tu lakal mak te' tu chaan kaahalo'.
Tene' hach ki' in haantik u bak'el wakax.
In wiitsino'obe' ma' tu haantiko'ob u bak'el wakax letio'obe' uts tu t'aan
u haantiko'ob u bak'el kaax, beyo'ob ooche'.
Le oocho' ku ch'uktik tu'ux ku k'ay le kaaxo'obo', yolal u bin u haant
chen p'el u yak'abtal.
Le t'eelo'obo' hach ku k'aayo'ob yetel ak'ab, bey le mako'ob ku
bino'ob u k'aay u xyaakunaho'obo'.
In suku'une' ku man bisah k'aay, leti'e' hats'uts' u k'aay le beetik ku
bo'otal ka'a k'aaynak utia'al k'iin k'aaba'.
TUMBEN T'AANO'OB
aak'

bejuco

aaktun

cueva

ba'axten

por que

bak'

carne

beet

hacer

bo'ot

pagar

boon

color, pintar, pintura

boonil

color

ch'a'ah

coger, posesionarse de algo

chak lu'um

tierra colorada

chen kunel

imposible,

chik'iin

poniente

ch'uk

espiar

chumpahal

comenzar, comienzo

XOOK
MASEWAAL YEETEL BA'ALCHE'O'OB
(Primera parte)

YIK'AL MAYA THAN


Novelo Erosa Paulino No. 17 Ao II Tomo, II 1941.

Hach uchben le tsikbala', he'ebix uchbenil masewale', min bey


uchbenil xan lu'ume'. Sak u pool le nohoch mak htsikbat ten le tsikbal
tu k'iiwikil hunp'el chan kaah te' tu lak'in Yukataano'. U yiche' bey
ichil ok'om olal yane'. Tu t'aane' tan u kikilaankil bey yaan w ba'ax
loobil ku yuchul ti'e'.
Ti' le uchben k'iino'obo, hach uchih! chen kunel ka ho'op'ok u
k'a'ahsik tumen ma' tu pahtal u k'a'ahsik hayten hok'ok uh, mixba'al
ku pahtal kbeetik. Yaan k'iino'ob ma' tan u pahtal u xo'okol, leti' ka
hchumpah le kuxtal way yok'ol kaaba'.
U k'uhil mayab, bey u ya'ala'al ti' u hach nohochil k'uho'obo'. Le ka'ah
ts'o'ok u beetik masewal yetel chak lu'ume, u bonil u yootele', bey u
bonil u lu'umil le k'ankabo', u tso'otsele' yetel bin su'uk tu beetah.
Beeta'ab le winiko', ba'ale' mina'an u kuxtal. Ka tun tu ch'a'ah yuum
k'uh u winklal le mako', ka tu bisah tu hool hunp'el aktun, tu'ux ku
yu'uba'al u hokol le sis iik'o', leti' le iik' ook tu winklal le winiko', ka
hkuxlahih. Bey ts'a'abik u piixano'. Le beetike' le aktuno'ob yaan te'
k'axo' hach yaabilta'an tumen le masewalo', tumen yohel ti' yaan u
piixani'.
Ku man le k'iino'obo' le u k'aasilo'ob ba'al xano' ooko'ob ichil le
aktuno'obo' ba'ale' le utsil pixano' ma' hok'sa'abi', mix bik'in bin
hok'sa'ak.
Ha'alibe' le masewalo' ka tu beetah u yotoch bey he'ebix leti'e', u
poole' leti' u hach ka'analil u winklal mak, yetel xan le chak k'ankab
ku pak'lu'umtik u yotocho', le che' ku p'atal ichil le nah ts'o'ok u
pak'lu'umta'alo' bey u baakel u winklale'. Yetel su'uk tu beetah yok'ol
u nahil, bey he'ebix beeta'abik u pool xano'. Le aak'o'ob ikil u k'axik u
yotocho', bey u xiich'el u winklale', u piixan kuxkintike' leti' u piixan le
masewalo'.

DILOGO
PEDRO: - Max kiimsik wakax ta kaahal Pablo?
PABLO: - Huntul mak
PEDRO: - Ba'axten ku kiimsik le wakaxo'?
PABLO: - Utia'al u koneh
PEDRO: - Max haantik u bak'el wakax?
PABLO: - Tulakal mak
PEDRO: - Ba'ax ku beetik le t'eelo'?
PABLO: - Tu k'aay
PEDRO: - Kux mak ku kaay wa?
PABLO: - Ku k'aay
PEDRO: - Ba'ax haanteh le kaaxo'?
PABLO: - Huntul ooch
PEDRO: - Max kiims le t'eelo'?
PABLO: - Ten kiimseh
PEDRO: - Ba'axten ta kiimsah le t'eelo'?
PABLO: - Utia'al in haanteh
PEDRO: - Ba'axten ku kiimsa'al le wakaxo'?
PABLO: - Utia'al kombih u bak'el
PEDRO: - Teche' Pablo ka haantik wa u bak'el wakax?
PABLO: - Kin haantik. Kux teech?
PEDRO: - Kin haantik xan.

EJERCICIOS
1.- Traducir el dilogo y las lecturas.
2.- Traduce al maya las siguientes oraciones:
a) Yo vend una gallina a mi to
b) Mi pap vendi un ganado
c) Mi hermano cant una cancin
d) Yo vi un zorro
e) Yo veo a una persona

3.- Contesta en maya las siguientes preguntas:


1.- Ba'ax ta haantah ho'olheak?
2.- Max ku kiimsah wakax ta kaahal?
3.- Tu'ux ku tsikbaal x Mara?
4.- Haytul k'ek'en tu tsemtah a taatah utia'al u ts'o'okol a beel?
5.- Bix uchik u cha'anil a kaahal?
4.- Escribe en los espacios el pretrito de los verbos transitivos o
intransitivos segn sea la oracin.
Tene' (hanal) -------- ta wotoch.
Te'exe' ta (k'aay) ------- hump'el tumben k'aay
Teche' (hok'ol) ------- maan
Leti'e' tu (ookol) ------- hump'el xts'ipit.
Letio'obe' (tsikbal) ------- bul kiin
In suku'une' tu (k'aax) ------- u yala' peek' yolal ma' u chi'ik mak.
5.- Escribe en maya algo sobre tu trabajo o fiesta a la que hayas
asistido.
6.- Contesta en maya las siguientes preguntas, las respuestas estan
contenidas en la primera hoja del cuento denominado masewal yetel
ba'alche'o'ob
1.- Buka'ah uchbenil le tsikbal ta xoke'exo'?
2.- Bix u boonil u pool le nohoch mak tsikbato'?
3.- Tu'ux tu tsikbatah le tsikbalo'?
4.- Bix u ya'alik maaya'o'ob ti' yuum k'uh?
5.- Max beet u winklal le winiko'?
6.- Ba'ax yetel pa'at u winklal?
7.- Bix u boonil u yoot'el le mako'?
8.- Ba'ax yetel tu beetah yuum k'uh u tso'otsel le winiko'?
9.- Kuxa'an wa ka'ach le winiko'?
10.- Bix ts'a'abik u kuxtal?
11.- Ba'axten yaabilta'an le aktuno'ob yaan k'aax tumen le winiko'ob?
12.- Max ook ichil le aktuno'?
13.- Bix tu beetih u yotoch le winiko'?
14.- Ba'ax yetel tu beetah yok'ol yotoch?
15.- Ba'ax yetel tu k'axah u yotoch?

16.- Ba'ax ts'aik kuxtal ti' le naho'?

Potrebbero piacerti anche