Sei sulla pagina 1di 6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

Texto Portugues De como Legba...


CadernoPsCinciasSociais.v.1n.2ago/dez,SoLuis/MA,2004
DECOMOLEGBATORNOUSEINTERLOCUTORDOSDEUSESEDOSHOMENS
HOWLEGDABECAMEINTERLOCUTOROSGOTANDMEN
YedaPessoaDeCastro
Etnolingista,DoutoraemLnguasAfricanaeProfessoraVisitantedaPsgraduaodaUniversidadedoEstadodaBahia
.UNEB
________________________________________________________________________________________________
RESUMO
AmaisnotvelconseqnciadoconfrontodasprticasreligiosasnegroafricanascomocristianismonoBrasilfoia
emergnciadasreligiesafrobrasileirasnascidasnaescravido.Entreelas,aencantariadeBarbaSoeira,nacidade
maranhensedeCodondesepreservaocultoaovodumLegbatrazidopelopovoewefondoTogoedoBenim.Invocado
comoLgua,recebeaindaaapelaodeLguaBojicomsuasvarianteslocais,que,aexemploda
denominaoBarbaSoeira,nopassamdeinvocaesquedenunciamasuamticaorigemdacidadedaomeanadeCovet,
respeitadacomoomaiorcentrodaencantarianafricaOcidental,damaneiracomoCodconsideradanoMaranho.
Palavraschave:LegbaLgua,Ewefon,Vodum,BarbaSoeira.
________________________________________________________________________________________________
ABSTRACT
ThemostremarkableconsequenceoftheconfrontationofthenegroafricanreligiouspracticeswiththeChristianisminBrazil
wastheemergencyoftheafrobrazilianreligionsbornduringslavery.Amongthem,BarbaSoeirasbewitchmentinthecity
ofCodinMaranhostate,wheretheworshiptotheLegbavodumbroughtbytheewefonpeoplefromTogoandBenimis
preserved.ItisinvokedasLgua,anditalsoreceivestheappellationofLguaBogiwithitslocaldifferentforms,those,
asBarbaSoeiraarejustinvocationswhichshowitsmythicaloriginfromthedaomeanacityofCovet,recognizedasthe
largestcenterofbewitchmentinWesternAfrica,thesamewaythecityofCodisconsideredinMaranhostate.
Keywords:LegbaLgua,Ewefon,Vodum,BarbaSoeira.
________________________________________________________________________________________________
1INTRODUO
AmaisnotvelconseqnciadotrficodafricaparaasAmricasfoioconfrontodasprticasreligiosasnegroafricanascom
ocristianismoque,noBrasil,veioaoencontrodascrenasnativasamerndias.Aolongodossculos,esseprocessode
interaoesuperposioetnoreligiosaeculturalocorreuemvariadosgrausdeaceitaoeresistnciaataconfiguraodas
religiesafrobrasileirasnascidasnaescravido.Entreelas,oscandomblsdaBahia,osxangsdeRecife,ostamboresde
SoLuseaencantariadeBarbaSoeira,nacidademaranhensedeCod.Aquisepreservaocultoaovodum
Legba,ditoLguaequivalenteaoExudosiorubsnags,quefoitrazidopelospovosdelnguaewefon,originriosdoTogo
edoBenim,antigoDaom,fricaOcidental,entodenominadospelotrficodeminasejejes,comotradicionalmenteficaram
conhecidosnoBrasil.(CASTRO,2002).

http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

1/6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

2AIMAGEMPROJETADA
Mensageiroentreosdeuseseoshomens,possuidordetodosospreceitoseamuletosdaencantariaqueprotegemosseres
humanosdosperigosouparaelesatraiessesmesmosperigos,cartercapciosoeturbulento,cujaimagemestassociada
libidocomoaenergiamotrizdosinstintosdevida,i.e.,detodaacondutaativaecriadoradoindivduo,Exu/Legbapassoua
serconfundidocomoDemnio,ogniodomaldomundoeuropeu,assimcomooBambojiracongoangola(bantompambu
yanjila,abifurcaodocaminho),quandodatraduodedoutrinascristsedaBbliaSagradaemlnguasnegroafricanas.
EraanicaentidadenegraquepodiasimbolizaracontrafacedoDeusonipotente,ouseja,atentaodospecadosdacarne
emoposiopurezadoespritocristo,aindamaisporquesuasrepresentaesmateriaiscostumamexibirumexagerado
pnisemereo.Sendoassim,ostraosmticosprpriosdesuanaturezaseaproximavamdafiguradoDemnioidealizado
pelavisodomundoeurocntrico,depensamentocartesianoemaniquesta.Emoutrostermos,dominadoporprincpios
absolutoseopostos,bemoumal,bonitooufeio,tudoounada,corpoealma,queseencontra,enfaticamente,naexpresso
popularbrasileiraoitoouoitenta,bemilustradaporCecliaMeirelesnosversosdopoemaOuistoouaquilo,dacoleo
infantojuvenilGirofl,Girofl.(CASTRO,2000).Entreosquais:
Ousetemchuvaenosetemsol,
ousetemsolenosetemchuva!
Ousecalaaluvaenosepeoanel,
ousepeoanelenosecalaaluva!
........................................................
Ouguardoodinheiroenocomproodoce,
Oucomproodoceegastoodinheiro!
Ouistoouaquilo:ouistoouaquilo.....
evivoescolhendoodiainteiro!
ValelembrarquantoorigemesignificadodapalavraPombajira,entidademuitopopularnaumbanda,equereparteo
controledasencruzilhadasecaminhoscomBambojira,,aomesmotempo,atributoenomedoinquiceMpembanjilado
http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

2/6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

povobacongo,que,literalmente,significaa(cruel)alvura(pemba)docaminho.NoBrasil,sobainflunciafonossemntica
dapalavraportuguesapombaaavemensageira,quedognerofemininoevisualizadadecorbranca,terminou
simbolizadonafiguradeumamulher,tambmbranca,sensualesedutora,donadasruaseencruzilhadas,porisso,tidacomo
protetoradasprostitutas.Assim,podemosexplicarporque,freqentemente,onomedessaentidadeescritocomosefosse
umsubstantivocompostodaspalavrasportuguesaspombaegira,essaltimausada,noBrasil,paraqualificarumapessoa
desatinada,salienteevolvel.Essaconfusoortogrficaummalentendidodequenofogemregratambmosnossos
pesquisadores,aexemplodeAugras(1989)emDeIyMiaPombaGira:transformaesesmbolosdalibido.
Desuaparte,foradesseplanodeentendimentodualistaebipartido,doqualnocompartilhaavisonegroafricanado
mundo,Legba,nadefiniododicionriodalnguafondeSegurola(1963),ognioprotetordeumindivduo,deumacasa,
deummercado,deumalocalidade,odispensadordobemedomaleomensageirodosoutrosvoduns,damesma
maneiraquecomoconcebidooExunagemrelaoaosseusorixs.
Presideodestinohumanocomosmbolodaintercomunicao,daparticipao,dasexualidadeefertilidade,davidaeda
morte,semelhanadoPrapogregoromano,filhodeAfroditeeBaco,deusdosjardinsedafecundidade.Comoo
orculoIf,eleconhecealnguaparticulardecadadivindadeeencarna,poressefato,oprincpiodecomunicaodos
deusesentresiedoshumanoscomosdeuses.Senhordasportasdocuedasencruzilhadasdaterra,odonodos
caminhoscruzadosquelheservemporumladoparalevaramensagemdosdesejoseanseiosdosmortaisatosdeuses,
maspode,poroutrolado,casonosejadoseuagrado,impedirqueosdeusesouamassplicasdosmortais.Aomesmo
tempotemidoerespeitadopelosseguidoresdasreligiesafrobrasileiras,delesrecebe,obrigatoriamente,asprimeiras
homenagensantesdoinciodequalquercerimnialitrgica,sobaformadeoferendasacompanhadasdej,farofade
azeitededend,decorvermelhacomoaslibaesdesanguedosanimais(bode,galopretos)aelesacrificados.
Aqui,podemosencontrarnosaorigemdaexpressocorrentenalinguagemcotidianadosterreiros,noserExu
(Legba)prgostardefarofa,ouseja,paradeixarseenganarporlisonjas,comotambmentenderaconseqentediviso
maniquestaentrebandabrancaebandapretadasmesas(sesses)elinhas(cnticos)derituaisafrobrasileiros.Essa
ltima,daqualsediztambmvoltadaparaafeituradomal,usaoazeitededendemoferendas,que,porserafricano
comooprprionomebantondende,vistocomocoisadenegro,umaprojeoestereotipadaemcoisadodiabo,que
serviuIgrejaCatlicaparacoibiroavanodoscultosafrobrasileiros.Maisrecentemente,sobadenominaodeencosto,
vemsendoexplorada,comoummeiodeconvencimento,porpartedeoutrossegmentosreligiososdealegadanatureza
crist,inclusivecomprogramasdiriosveiculadospordeterminadasemissorasderdioetelevisodequesoproprietrios,
afimdeatrairnovosfiisparaassuascongregaes.(CASTRO,2001,p.232).
3AIMAGEMRESTAURADA
Conseqentemente,aquelapercepodistorcidapelocristianismodaimagemdeLegba/Exu,equepersistenoimaginrio
popularbrasileiro,afastouoseucultodascerimniaspblicasreligiosasafrobrasileirascomoumaformadedefesae
continuidadeculturalnaopresso,aexemplodoqueocorreunoscandomblsdaBahiaenaCasadasMinasdoMaranho,
ondenooficialmentecelebradoporservistopeloseucartermalfico,equivalenteaodeSatans,deacordocoma
concepodaprpriacomunidade.(FERRETTI,1996,p.126).Noentanto,veneradonosterreirosdacidademaranhense
deCod,ondepredominaotambordamataouterec,cujaentidadechefeLguaBoji.(FERRETTI,M.2001).Esse,
semelhanteaoqueocorreunoHaitiepelasmesmasrazes,mudoudecarter.Longedeserumadivindadeflica,e,por
isso,tido,naconcepodomundojudicocristo,pormalfeitoreperverso,,pelocontrrio,representadonafigura
respeitosadeumnegrovelhoangolano,debarbasecabelosgrisalhos,prximaimagemidealizadaparaospretosvelhos
oubculos(bantobakulu),muitopopularesnoscandomblsdecaboclo,asmaisantigasmanifestaesdereligiosidade
afrobrasileira,resultantesdocontatodiretodeprticascatlicascomcrenasindgenaseafricanasnosprimrdiosda
colonizaodoBrasil,etambmnaumbanda,consideradaareligiobrasileiranascidanosculoXX.(CASTRO,2001,p.
91).
Talvez,nessemomento,possaserencontradaumaexplicaoparaofatodeLguaBoji,emborareencarnandoovodum
Legba,haverassumido,segundoacrenapopular,umaidentidadenobre,nacondiodecaboclo,comoserdamata,
ecambinda,deorigemcongoangola,pornomaissermina.Assim,recebeuottuloemportugusdebaro,pordecalque
aotermoewefonBaran,mestreBara,isto,senhor(n)doencantamentoemistrios(bara),comosepassanocultovodu
doHaiti,ondesemanifestacomoBarodeSamedi,BarodoCemitrio,BarodeLacru.(MENENDZMILLET,1996,p.
6566).NoMaranho,lembradonoapelidodolderreligiosoafrobrasileiroBitadoBaro,justificandoafamadequegoza
porseustrabalhosnalinhadamataenalinhanegra.(FERRETTI,M.2001).
Atravsdessetipodeartifcioelaboradoporumpovoemdefesadacontinuidadeculturaldesuasorigensreligiosasafricanas
frenteopressodocristianismo,ocultoaLegbapodeserpublicamentereabilitadonafiguradeumaentidadeespiritual,
umvodum,quepodefazeromal,masquetambmfazobemeemquemsepodeconfiar.(FERRETTI,M.1993,p.213).
Dessamaneira,LguaBojifoieleitochefedotambordamatadeCod,essetambmchamadobeta(dofongleta,roa)e
seusseguidores,apelidadosdejara,jaro(dofonpreparar,comerj,farofadedend).Taisevidncias,entreoutras,
coincidemcomaafirmaodopovodesantodaBahiadequeojejeumanaodemato,dosatim,isto,seus
fundamentossagradosestoguardadosnoconhecimentodousodasfolhasedascelebraesfeitasdentrodasmatas.Ao
mesmotempo,vmaoencontrodacrena,noMaranho,dequeLguaBoji,tambmsobasinvocaesdeLguaBojiBue
LguaBojiBudaTrinidade,umvodumcambindaqueentrounamatae,comooscaboclosbrasileiros,gostadecachimbo,
debebidaalcolicaedabrincadeira.(FERRETTI,M.1993,p.125).
http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

3/6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

OfatoqueessasinvocaesdeLgua,naversomaranhense,soexpressessintagmticasemlnguafonoudaomeana
delouvoraovodumLegba,cujotemplomaiorestnacidadedeCovouCovet,nasproximidadesdeAbom,capitaldo
antigoreinodoDaom,noBenimatual,quetemfortesligaeshistricascomafundaoeopanteodaCasadasMinas
(FERRETTI,1996).TalveznotopnimoCovetseencontreumaexplicaoplausvelparaaorigemdonomedacidade
maranhensedeCod,essa,noBrasil,comoaoutra,noBenim,gozamdafamadeserocentrodaencantariadomundo
negroafricano.(FERRETTI,M,2001CASTRO,2002).
1)FonLgbgboji>LguaBoji
Lgbgbojigla>LguaBojiBu
Legba/Lgua,gniodoespaoceleste(gboji)imensurvel(gla),
porserodonodoscaminhosdoscusedaterra,ouseja,
entreosvodunseentreesseseoshumanos,oquejustifica
acrenadequeele,aomesmotempo,possuiaschavesdoscus
e,naterra,odonosuperiordasencruzilhadas(Fontobotoboji).
2)FonBarabars/soyiro`>BarbaSoeiro/Soeira,
Bar(a)ba,extraordinrio,misteriosopreceito(s),
gniodoscusestrondoso(so),elesechama(yiro).
3)JainvocaoLguaBojiBudaTrinidadefazalusooutrafacedeLegba,odehunt(msico,tocadordeatabaque)
pelofatodeeleformar,comdoisirmos,umapequenabandadetrioquetocavaemciohun,ouseja,emcerimnias
fnebres.Essetipodecerimnia,poraproximaofonosemnticadotermofonciohuncomolexemachoroemportugus,
passouaserchamadanoMaranhodetambordechor.o.(CASTRO,2002).
4OSPRIMEIROSVODUNS
Entreospovossubsaarianos,todamanifestaodeumaforaquenosepossadefinir,todamonstruosidade,todofenmeno
quevaialmdasuaimaginaoouintelignciaparaosfonsvodum,ouseja,umacoisamisteriosaquemereceumculto.
TodosessesvodunssoconsideradoscomocriaturaseministrosdeMa(fonMawu),umdeussupremoecriador,que
representaalua,trazanoiteeatemperaturafrescadomundo.Residenooesteedescritacomoumavelhafriae
indiferente,oquetidocomosinnimodesabedoria,deimparcialidade,dejusteza.
Segundoacrena,MatemumirmogmeochamadoLisa,asuapartemasculina,tidocomoferozespero,residenteno
lesteerepresentaosol.MaeLisasoconsideradoscomoumaunidadeinseparvelnabasedouniverso,dounoeda
ordem,ocasalcriadordomundo,filhodeNanBurucu(fonNngbhukn),ameprimordial,agrandeancestralda
linhagemdosdeuses.Quandohumeclipsedosoloudalua,opovofonacreditaqueMaeLisaestofazendoamor.E
conceberamnovecrianas,seteparesaotodocomdoiscasaisdegmeos.
Asprimeirascrianasanasceremforamgmeos,ummeninochamadoDaZodjieumameninachamadaNyohweAnanu.O
segundoanascer,teveamesmacaractersticadeseuspais,andrgeno,eraSogbo.Oterceironascimento,tambmgmeos,
foiummenino,Agbeeumamenina,Naete.Oquartoanascereravelhoeexperiente,Agu.Oquinto,tambmeraum
homem,Gu,quenolugardacabea,tinhaumaenormeespadasaindodesuagargantaeseutroncoeraumapedra.Osexto
nascimentonofoideumser.EraDjo,oar,aatmosfera,osoprodavidanecessrioparacriaroshomens.Ostimoanascer
eraLegba,opreferidodeMa,porserocaula.
Umdia,MaLischamoutodososfilhos,afimdedividirseureino,dandoumdomnioacadaum,ouseja,domar,doar,da
flora,dafauna.Emcompensao,removeudamemriadecadaum,alnguagemdoPai,dandolhesalnguaquedeveriam
respectivamentefalarnaterra,suasinvocaes,suassaudaes,sualinguagemlitrgicaespecfica.
AosprimeirocasaldegmeosdeutodasasriquezasquepodiamlevardoCu,confiandolhesatarefadegovernaraTerra.
DisselhesqueaTerraeraparaeles.ASob,MadissequedeviapermanecernoCuporqueerahomememulhercomo
seusPais,edeviapresidirstempestades,aostroveseaosrelmpagos.AosgmeosAgbeeNaetedisselhesparairem
habitaromarecomoandaremtodasasguas,governandosobreospeixes.Paraoquartofilho,velhoeexperiente,deuo
comandodetodososanimaisepssarosedisselheparavivernasmatascomoumcaador.AGu,Madisselhequeera
representantedaforadosPais,eeraassimporquenolhefoidadaumacabeacomoaosoutros.Porisso,aterrano
permaneceriaparasemprescomarbustosselvagens.Eraelequemensinariaoshomensaseremfelizes,limpandoe
cultivandoaterra,fornecendoarmasdeferroeutensliosaoshumanos.ADjo,Madisselheparavivernoespao,entrea
terraeocu.Aeleconfiariaolivrearbtriodohomem.Seusirmosseriaminvisveisaossereshumanoseaelecabiavesti
los.
DepoisqueMadisseissoscrianas,deuacadaumadasdivindadesumalinguagemespecialesagrada(fonhungbe)
quefaladapelossacerdotesepelosmdiunsnassuascaneseoraes.AosgmeosdeSagbata,alnguaquedeviaser
usadanaterra,eremoveudesuamemriaalinguagemdocu.DeuaHeviooalnguaqueelefalariaetiroudesua
http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

4/6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

memriaalnguafaladapeloPai.OmesmofoifeitoparaAgbeeNaete,paraomaisvelhoeparaGu.(CASTRO,2001,p.80
97).
Agora,disseaLegba,vocaminhacrianamaisnovaecomovocinsubordinado,levadodabrecaenuncasoubeoque
punio,nopossotransformlocomoaseusirmos.Ficarssemprecomigo.Seutrabalhoservisitartodososreinos
governadosporseusirmosedarmecinciadoqueacontece.Assim,Legbasabetodasaslnguasfaladasporseusirmos
ealnguadeMa.LegbaoMensageiroDivino,olingstadeMa.SeumdosirmosdesejarfalarcomMaLisa,devedar
amensagemaLegba,porquenenhumdelessabemaisdirigirseaMaLisa.PorissoqueLegbaestemtodaparte.E
tambmporissoqueencontramosLegbanaportadetodasascasasdeVodum,porquetodosossereshumanosedeuses
devemdirigirseaeleantesquepossamseaproximardosdeuses.
5CONSIDERAESFINAIS:resistnciaecontinuidade
Essaalioquenoschegasobreamaispoderosaentidadedomundonegroafricano,topoderosaqueanicaentidade
minajejeregistradaporAntoniodaCostaPeixotonummanuscritoondeeledocumentaumalnguadebaseewefonqueera
faladapelaescravariadosgarimposdeOuroPreto,naprimeirametadedosculo.XVIIIemMinasGerais.(CASTRO,2002).
Nele,suatraduocomodemniotestemunhaarepressodocristianismocontraascrenaseprticasreligiosasdetradio
negroafricananoBrasil,que,apesardetudo,resistiramviolnciadesseimpactodemaneiratriunfanteatravsdeuma
geraodelideranasreligiosasafrobrasileirasquesobreviveuatodasortedeperseguiesaquefoisujeitaparadar
continuidadessuascrenasancestraiseresguardarumalinguagemlitrgicadebaseafricanacomomeiodeexpressoe
transmissosimblicadeseusvaloresreligiosos,ticoseestticostradicionais.Essalinguagemsacra,chamadadelngua
desanto,atualfontedosaportesafricanosnoportugusdoBrasilqueenriquecemeampliamouniversovocabulare
conceitualdalnguaportuguesacomoumtodo,semquesignifiqueemperderassuasrazesancestraismaisprofundaspara
osqueprofessamasreligiesafrobrasileiras.(CASTRO,2001).

REFERNCIAS
ABRAHAM,R.C.DictionaryofmodernYoruba.London:UniversityofLondonPress,1958.
ALAPINI,JulienLepetitDahomen.Paris:PressesUniverselles,1955.
ARGYLE,W.J.(1966)TheFonofDahomey.Oxford:ClaredonPress.
CARNEIRO,Edison.Ladinosecrioulos:estudossobreonegronoBrasil.RiodeJaneiro:CivilizaoBrasileira,1964.
CASCUDO,LusdaCmara.DicionriodoFolcloreBrasileiro.2.ed.revistaeaumentada.RiodeJaneiro:InstitutoNacional
doLivro,1962.
COSTAESILVA,Alberto.Aenxadaealana:africaantesdosportugueses.RiodeJaneiroSoPaulo:EditoraNova
Fronteira/EDUSP,1992.
______________.Amanilhaeolibambo:africaeaescravidode1500a1700.RiodeJaneiro:NovaFronteira
FundaoBibliotecaNacional,2002.
DELAFOSSE,MauriceManuelDahomen.Paris:ErnestLerouxEditeur,1894.
EDUARDO,OctviodaCosta.TheNegroinNorthernBrazil:astudyinacculturation.NewYork:J.AugustinPublisher,1948.
http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

5/6

28/01/2016

TextoPortuguesDecomoLegba...

ELLIS,A.B.TheEwespeakingPeoplesoftheSlaveCoastofWestAfrica.London:1890.
FERRETTI,Mundicarmo.Desceunaguma.SoLus:SIOGE,1993.
____________________.EncantariadeBarbaSoeira.Cod,capitaldamagianegra?.SoPaulo:EditoraSiciliano,2001.
FERRETTI,SrgioFigueiredo.QuerebetdeZomadnu:etnografiadaCasadasMinasdoMaranho.SoLus:EDUFMA,
1996.
FREYRE,Gilberto.CasaGrandeeSenzala.12.ed.RiodeJaneiro:JosOlympio,1964.
HERSKOVITS,M.Dahomey,anancientWestAfricanKingdom.NewYork:J.J.Augustin,1938.
HERSKOVITS,J.MelvilleeFrances.DahomeanNarrative.Evanston:,U.S.A:NorhtwesternUniversityPress,1958.
JOHNSON,S.A.TheHistoryoftheYorubas.Lagos,Nigria:C.M.S.Bookshops,1969.
KIZERBO,J.HistriageraldafricaI:Metodologiaeprhistria.SoPaulo:tica,1972.
MACHADO,JooBatista.Cod,histriasdofundodoba.SoLus,FACT/UEMA,1999.p.5366.
MEIRELES,MrioMartins.OsnegrosdoMaranho.SoLus:UFMA,1983.
PESSOADECASTRO,Yeda.OsfalaresafricanosnainteraosocialdoBrasilColnia.Salvador:CentrodeEstudos
Baianos/UFBA,1980.
__________________.FalaresafricanosnaBahia:umvocabulrioafrobrasileiro.RiodeJaneiro:AcademiaBrasileirade
LetrasTopbooksEditora,2001.
__________________.AlnguaminajejenoBrasil:umfalarafricanoamOuroPretodosculoXVIII.BeloHorizonte:
FundaoJooPinheiroeSecretariadeCulturadeMinasGerais,2002.
SEGUROLA,R.P.B.Dictionnairefonfranais.Cotonou:ProcuredelArchidiocse,1963.
VERGER,Pierre.LeCulteVodoundAbomeyauraitiltapportSaintLouisdeMaranhonpourlamreduroiGhezo?.In:
LesAfroAmricains.(Mmoires27).Dakar:IFAN,1953.p.157162.
______________.FluxetRefluxdelaTraitedesngresentreleGolfedeBninetBahiadeTodososSantos:du
XVIIauXXSicle.Paris,LaHaye:Mouton,1968.v

http://www.ppgcsoc.ufma.br/index.php?view=article&catid=53%3Arevista2004numero2&id=156%3Adecomolegba&tmpl=component&print=1&l

6/6

Potrebbero piacerti anche