Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Antes, llego un tacuazn con una viejita y le dijo que a la viejita que lo hiciera. Despus de
que se caza, despus llamaran a los amigos, le dan que coman, despus se van a
defecar, y junto ponen sus nalgas, y la abuela s li hizo, mato al tacuazn despus le dio a
los amigos, y ellos lo comieron y ellos sintieron rico cuando de que terminaron de comer ,
se fueron a defecar. Y la abuela le dijo a ellos que van hacer, y los amigos le preguntaron
a la abuela, cual es el motivo, y la abuela le dijo que as le haba dicho su mam, y loas
amigos lo hicieron de esa manera, ahora ya lo vi lo que hicieron, le dijo a ellos por eso se
qued que el tacuazn no se muere si un poquito lo machucan porque es muy duro por
morirse.
ANOJ RE JUN WUCH'
Ujer cha, o jun wuch xupon ru jun tit xaq xubij che chi k-ani re rumal i tit. Are kchaik teuri
keusikij i ajwab kuya chke kkitijo xwiri are kee chutzaqik kib junam kkiyawi kitun. I tit keje
ile xuano, xukamsaj i wuch teuri xuya chke ajwab ike xkitijo lik jel xkinao xwiri are xkelej
waim xee chutzaqik kib. Are uri xubij i tit chke wach kkiano, i ajwab le xkitzonoj che i tit
wach usuk ile, i tit xubij chi keje ile bital kan che rumal i wuch. I ajwab keje ile xkiano,
are xtzaq tsj kib are uri junti xiji chik i wuch, teuri xubij chke: woor ya xwilo wach ktzun
ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i wuch kkam taj we to jubi kwachtajik man lik ko
che i kamik.
YEW ACHI
Ujer cha, o jun nim laj achi bianel, i ubi Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rakal i ma Pablo
aj Rabinal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib che, to krilo wach k-ani
chke i rakal. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru i rachalal chi ma Santia man xaq xkijeq
sachik rakal ire, are uri xkiyijba chkiwach chi kkijalchij kib; ma Santia kpe chi Kubul i ma
Pablo k-e chila Rabinal. Lik keje ile xkiano, ma Santia xukoj jun aab son chi xumol kichi i
rakal xaq i ma Pablo konojel xeok chi xajoj man utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i
nimaij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach kkiano. Are uri xunabej ma Santia, juntir x-e ru
xaq xutzonoj che buchak chi lik ya keukis i rakal. Are uri i Yew Achi xula uwach che,
xubij. Chaya chwe chi keintij na man kinnumik xaq ike le ne te awakal xcha. I ma Santia
lik kan rumali xubij: chamayij wach kattijin chuanik le man we kamayij taj katinkamsaj na
xcha che. Are xuta ma Yew Achi wach xbix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir
xraanbej bi ukaway, xterej bi chrij roqtam ka chila xuyoto wi chwi mina. Are xtiki
chuchapik, xuyut chwach jun che teuri xubij che, woor chi katinkamsaj wi. I ma Yew
Achi xubij: chaya ni chwe chi kinkasiik man i awakal le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal
anal chke, xcha. I ma Santia xula uwach xubij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i wakal
man i raxal anal xa jun ripaj abaj o wi chutzam inchich.
LEYENDA DE SIPACNA
Antes haba un hombre muy grande que tena mucha fuerza, por so aguanta mucho
cargar muchas cosas en la espalda, que va a vender en las fincas, que le dan pan y puro
a cambio de lo que vende. Por eso l le ha gusta vender por lo que le dan a cambio, por
eso all donde fue a vender la tierra da buena fruta y donde sac la tierra ya no tiene
buenos frutos.
Y lleg un da se puso a pensar que lleva la tierra a bejelu, comenz a amarrar con el
chicote, cuando ya est arreglado, cuando ya est a punto de cargarlo derrepente vio en
el ro dos patojas son blanquitas que andan lavando y los estaban llamando, cuando llego
el sipakna con ellos, le dijeron, hay unas en las piedras grandes, desde hace rato lo
queremos agarrar pero no podemos, porque se escapaban y se van debajo de las
piedras, solo usted lo puede agarrar dijeron, cuando escuch el sipakna, y el escucho
gustndoles, porque l tambin tiene jambre, por eso las mujeres le fueron a ensearle a
l donde se encontraba, y l se fue a agarrar gateando y entr entonces las seoritas
dijeron. Lo que paso con el seor, de cabeza entr, cuando ya estaba en lo profundo de la
piedra, y de ah empujaron las grandes piedras sobre l, ah qued enterrado debajo de la
piedra grande, y el sipakna sinti cuando se vino la piedra encima quiso como levantarse,
LEYENDA DE MAZ
Antes hay un hombre no tiene que dar nada a sus hijos porque no tiene para las tortillas,
pero un da sali el hombre a buscar tortillas para comer, y cuando regreso no tenia nada
en sus mano , solo tristeza porque no encontr nada. Cuando ya va llegando escucho de
lejos, como que unas personas estaban llorando.
Pero el hombre se alter, se fue a ver lo que era, cuando llego en el lugar donde estaban
llorando miro que eran unos maces, que estaban amontonado al lado del camino que no
dejaban de llora, que no dejaban de saltar, como queran que lo levantaran. Y el hombre
se alegr, y pepen todo el maz, cuando llego a su casa le cont a su superior que
encontr en el camino y enseo su costal que estaba lleno de maz.
Al otro da esta y entonces comenzaron a sacar bastante maz del costa para hace sus
tortillas, entonces el maz no se terminaba en el depsito.
Entonces el hombre y el superior le agradecieron al padre por su comida que encontraron,
entonces se dieron cuenta que el bendito maz y otras frutas que no lo desperdicien,
tambin no lo tiren que nos sirven, hay que lastimar porque hay personas que no tiene
nada que comer.
LO'LAJ IXIM
Ujer o jun achi lik nti kuya chke i rakal man lik nti kiwa. Xuriq jun ij i achi le x-e chutzukuxik
wach kkitijo, xwiri nti rokam are xtzalij loq lik kbisonik man nti xuriq loq. Are ya kuponik
xaqteet
xuta
chi
ka
naj,
pacha
taq
juban
winaq
lik
keoik.
I achi le lik x-alab taj, x-e chutaqexik wach roxik ile, are xupon chila ipa o wi oej le, xrilo
chi are juban ixim chi tubul bi xukut be chi lik keuxlan ti che oej xaq lik kesaklinik
pacha taq kkaj chi keyak bik. Are uri i achi le lik xkikotik, xumol bi ronojel ixim le, are
xupon ru ja xulap chke i ralkuwal wach xuriq pa taq be xaq xukut ukoxtal chke chi lik
nojnaq
che
ixim.
Chukab ij tupu lik kkesaj li ukiyal ixim chupam i koxtal re kkian kiwa che, xwiri ixim le lik
kkis
ti
chupam
i
yabal.
Are uri i achi le xaq i ralkuwal lik xkitioxij che i ta chikaj rumal i kiwa chi xkiriqo. Xaq xkil
ube chi i lolaj ixim xaq juban chik echa lik k-ani ti kax che, xaq kkaq tu bik lik rajwaxik
kloox uwach man je o i lokanij chi lik nti kkitijo.
QUITAR HIPO
Un hilo enfrente para quitarle el hipo,es tradicional cuando los recin nacidos y
lactantes que presenta hipo, por irritacin, les ponen las madres un hilo mojado
pegado sobre la regin central de la frente del nio.
WESAJ IXTUK
Jun chij pa a k-rusil kabesaj I ixtuk, are o chike a kalab chi te alaxnaq, kuya ixtuk chike,
i chuchij kukoj jun chij chenen kunakba che u k-rusil che akl.
EN EL ECLIPSE
La mujer embarazada utiliza un gancho o hilo rojo para proteger a su hijo para que no
tenga aun efecto de crecimiento o un impedimento.
I ixoqib iwabinaq k-koj chab jun chch o chij kaq che uchirchaq i pot o upam pot, o
kikoj ile rumal qe alaxti akalab qilis are kiyojtaq uwach katit.
Cuando una mujer estando embarazada y tiene antojos de comer cualquier alimento, y no
lo come, su nio nace con la boca abierta.
I ixoqib are je iwabinaq rumal qiyobil kirayij wach kikitijo, ixkitijta wach kirayij rikal are
kalaxik to ujapem u chi.