Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
ZOLAI
ZOKAM LE ZOLAI
A hawmkhia:
Zomi Christian Literature Society
Kawlpi: October 2013
Khatvei bawlna
A hawmkhia:
Zomi Christian Literature Society
Hawmkhiat kum: October 2013
Hawmkhiatna:
Kawlpi
Laibu bawlzah: 500
Zolai simbu kum 100 cin ciaptehna
THU MASA
ZON-OLNA
Thulu
Laimai
Thumasa
...
...
Thupatna
...
...
Khen 1 Zomi le Zokam
...
1.1 Zomi
...
...
1.2 Zokam
...
...
1.3 Zokam Khanggui sutna ...
1.4 Tedim pau hong piankhiatna
Khenpi 2 Zokam kilamzia
...
2.1 Awmal gawm ...
...
2.2 Laimal gawm...
...
Khenpi 3 LAI neihna thu
...
3.1 Zotual lai
...
...
3.2 Mangtual lai ...
...
3.3 Zomite lai neihdan
...
Khenpi 4 Cope topa le i Zolai ...
4.1 Cope topa i cihcih
...
4.2 Zolai Simbu ...
...
Khenpi 5 Cope topa khit i Zolai
Khenpi 6 Laigelhzia
...
6.1 Laigelhzia thu tawphah...
6.2 Laimal gawm ...
...
6.3 Kammal gawm ...
...
Khenpi 7 ZCLS
...
Asipna
...
Laibu etkakte ...
Kikuphuai thute ...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
iv-v
vi
01-08
1
3
5
6
09-30
9
21
...
...
31-37
...
...
...
...
31
33
...
...
33
...
...
...
...
...
...
...
38-58
39
43
...
59-70
...
...
71-91
...
...
...
...
...
...
72
76
89
...
...
...
...
... 92-101
...
102
... 103-104
... 105-106
Cope topa hong patsak Zolai Simbu i neih zawh kum 100
(1913-2013) cin lungdamkohna Centennial Jubilee pi
(ZCLS -D- 15/2011) a bawl thei ihih manin Pasian min i
phat hi.
Amun dingin Tahan Tuiphum Pawlpi kingen-a Pawlpi-in
biakinn lam maban manlahna, sumbeina le thabeina
tampi kawmkal pan minam a it manin phalna hong pia
hi.
Thubulphuh hong teelsak dingin ZCLS thudotpi le GZA
makaipi ahi Prof. Rev. Dr. Simon Pau Khan En tungah
huhna kingen-a, amahn Jer. 1:10; 29:11 siksan thulu ahi,
Puah kawm, Zun kawm-in Mainawt khawm ni
hong teel hi.
Kum za cin pawi ahih hangin, pawi dangte bangin zang
loin, thusinna (Seminar) tawh zat dingin kivaihawm a,
thu sung dingin a nuaia bangin kiteel hi.
Rev. Khoi Lam Thang
Zolai hong piankhiatna le a khantohzia
Rev. Dr. JM Ngul Khan Pau
A kikhenthang Zomite dinmun le mailam
Dr. Hau Za Cin
Tuhun Nate (Science) pilna le khangno
Tu-in Rev. Khoi Lam Thang (General Secretary, Bible
Society of Myanmar) in Zolai a itna le a mipihte hong
- i -
- ii -
THUPATNA
Zomi a i pian, Zokam i pau, ei deihtel hi lo a, Pasian hong
piak ahi hi.
Leitung ah kampau 6912 om kici hi. Kampau pawlkhat
nisim-in kiamkiam-a, mangthang hi. Pawl khatte nungtain khangkhang hi. Tua kampau i cihte a kipuahpuah a
kizunzun ahi hi.
Kampau pen LAI tawh kiciamteh hi. Tua LAI pen minamte
kituktehna ahi hi. Pasian in tuma kum 100 lai-in Zolai
Simbu hong pia hi. Tua Zolai Simbu in Zomite mit hong
keuhsak hi. Pasian min i phat hi.
Hih laibu sungah, Zokam thu, Zokam kilamzia le Zolai
Simbu i neihziate tomkimcing takin kiguang hi. Manlahna
tuamtuam kawmkal pan kaihkhop ahih manin behlap le
zop lai ding tampi om hi.
- iv -
Khen 1
ZOMI LE ZOKAM
Thukong hong
Zolai Simbu i neih zawh kum za cin hunpi ah Zolai hong
piankhiatna le a khantohzia thusung dingin hunpha
ka ngah manin ka lungdam mahmah hi. Zomite in lai i
neihzia le tua i neih Zolai a khantohzia a sutnuam ka hi
hi. Khen 1 thulu nuai-ah: ZOMI, ZOKAM le ZOKAM
KHANGGUI SUTNA cih thulu thum siksan in thukong
hong ding hi hang.
1.1 Zomi
Zomi cih kammal pen Pasian hong piak ahi hi. Bang hang
hiam cih leh eile-ei Zomi i kici a, bang hun-in Zomi kici i
hiam cih a mong a genthei kuamah om lo ding hi. Tua
ahih manin Pasian in ZOMI kici min tawh hong bawlkhop
minamte ihi hi. Eile-ei i kisapna min ZOMI hi a, tua
sangin a khumzaw om lo hi. Tua sangin Zo lungsim a
sukha zo zaw min dang om lo hi.
Tua ahih manin:
ZOMI IN KA PIANG HI.
ZOMI IN KA NUNGTA DING A,
ZOMI IN KA SI DING HI. i ci ngam hi.
Tua bang hi napi i Zomi pih dangte le leitung in hong sap
nading min kician a nei nai lo tawh kibang hi hang. Min
kiphuak nai lo naungek bang hi hang.
- 1 -
1.2. ZOKAM
Tedim Kampau Zomi innkuan sungah kamphen kul lo,
min kitap Zomite sungah Zokam i cihna thu tawm kikum
ni.
Mangkang hun lai a, Tedim sub-division sunga om minam
teng kigawmin ukna khat, kampau nam khat i zang hi.
Tua kampau pen Kamhau Dialect na kici ngei hi. Tua
ban-ah Kampau lam a kan mipil masate in Sukte cih zong
na zang ngei hi.
Hun hong sawt tohtoh ciangin kamphen a kullo pau
tuamtuamte kigawm khawmin taangkam khat kizanga tua
in TEDIM KAM i cihcih pen ahi hi.
Eile-ei ZOMI a kicite in Tedim kampau pen taangkam
dinga i zatna thu a nuaia bangin kiciamteh hi. Tua hunlai
a Tedim gam a kici pen, tuhun Tedim, Tonzang le Cikha
gamkhen (Myone) teng huam hi. Hih gam sung tengah
Sihzang, Thado (Kuki) Vaiphei, Guite, Khuano, Losau,
Phaileng, Saizang, Teizang, Val le Vangteh paute kihel hi.
Tua hunlai ukpite in amau bangkua sung kampau pen
gambup pau dingin na vaihawm hileh, tu in Teizang kam
i pau ding hi. Sangmangte in a mau theih masak kampau
mah na bulphuh tentan hi leh Sihzang kam i pau ding
hi. Ahi zongin makai masate in thupi khual-in vaihawm
siam uh a, Tedim gamsung a mite in a zattaang theih ding
kampau na vaihawm uh hi.
1919 kum Tedim vuandok zum ah Tedim gam a phualphual a hausa teng kikaikhawm in, gambup ah Zolai tawh
a kigelh masa pen ahi Sihzang lai zat dingin thu kisung
hi. Tua laitakin Thado kampau Hiangzang khua hausa Pu
-3 -
- 4 -
- 8 -
KHENPI 2
ZOKAM KILAMZIA
I kikup ngeingei, i zat ngeingei thute mah kaikhawm-in
ZOKAM KILAMZIA cih thulupi tawh a nuaia thulu neu 2
kikum khawm ni. Tuate in:
1. Awmal gawm
2. Paumal gawm
Hih a lungluthuai mahmah awmalte (phoneme) tuamtuamte kigawm-in paumal (morpheme) piang hi. Tua
paumalte tawh kammal (word) a kilam ahi hi. Tua
kammalte laimal (alphabet) tawh a kigelh ciangin LAI
(orthography) cih hong piang hi.
- 9 -
- 10 -
Voiceless stops
p
Voiceless aspirated stops ph
Voiced stops
b
Voiced nasals
m
Voiceless Fricative
Voiced fricatives
v
Voiced lateral approximant-
habul
dangkhum
t/c
th
d
n
s
z
-
k
kh
g
ng
l
dangtawng
h
-
Tedim laimung 17
B=
C=
D=
G=
H=
K=
L=
M=
N=
P=
S=
T=
Z=
Ph =
Th =
Kh =
Ng =
(b ) Baibek
(us)Cialciak
() Doldeng
(*) Gam le gho
([ ) Haihut
(u ) Kawl le Zo
(v ) Lawm le gual
(r) Muitung muiphei
(e) Nehno
(y) Pi le pu
(p) Sesum
(w ) Tedim pau
(Z) Zozam
(z) Phikphek
(x ) Thuam mual
(c) Khuado
(i) Ngaingaw
a
Da
Ka
Ma
Ta
e
De
Ke
Me
Te
i
Di
Ki
Mi
Ci
-
o
Do
Ko
Mo
To
u
Du
Ku
Mu
Tu
aw
Daw
Kaw
Maw
Taw
C le T kinupa lahna
Muk
habul
dangkhum
Voiceless stops
p
Voiced nasals
m
Voiced lateral approximantTedim Laimung khak
t/c
n
7
dangtawng
k
ng
l
Front
Close
i
Close mid e
Open
A thuakzo zawzaw a zo
Tha lawhsa tawh leiba a loh hi.
Back
u
o/ (aw)
a
Tedim awphei 5
2.1.2 (a) O hi lo ou
Tedim awmal ah /o/ taktak (phonetic value of /o/
according to IPA) om lo hi. [o] ci a, i gelh pen awphei kop
diphthong (or vowel glide) hi-a, /ou/ hi zaw hi. Siapi Vul
Za Thang in [o] is pronounced as /ou/ in November
(1953:10) ci a, Rev. S.T. Hau Go in [o] pen consonant
khit ah a nunung pen a i zat ciang leh amah guak a, a
din ciangin phonetic zui in /ou/ aw nei hi (1983:v) ci hi.
Falam-Zaniatte makaipi ahi Siapi Van Kyi in [o] pen
phonetic alphabet tawh transcript a bawl ciang /ou/
suaksak hi. Zolai simbu sungah Lo no po zo lo hi ci-a, i
gelh pen Lou nou pou zou lou hi ci leeng awsuah tawh
kinai zaw hi. India i sanggamte in Gou Gin, Zoumi a cih
uh pen a dikzaw ahi hi.
2.1.2 (b) O le aw
Tedim awmal ah [aw] ci a i gelh awphei om hi. A taktakin
[o] nei loin [aw] nei ihih hangin lai i gelh ciangin [o] tawh
kizang khawm a, awtom teng [o] tawh, awsau teng [aw]
tawh kigelh hi, ci in kiciamteh hi. Tua zong hi khin lo hi.
[ou] aw le [aw] aw i zatzia thu guipi nihin kikhen thei hi.
(1) /o/ tawh kikhak paumal (open syllable) te ah [o]
le [aw] a tuam tuak ahi hi. Gentehna:
Khuataw pan lut to leng,
- 15 -
Gentehna:
Front
iu ia
ei eu
Back
ui ua
ou oi/awi
ai au
Tedim awphei kop 10
Front
Back
Close
iai
uai
uau
Close mid
iau
Open
Tedim awphei thumkop 4
Gentehna:
- 17 -
A khiatna/ a kizatna
Thau tang, ankam tang
Tang = aiawh, sa tang hawl,
Antang=an ne lo, tang= kawi lo
Nitang, tang le vaimim
tang natna, za tangkhat, leitang
Tang = kiplo, kiling, buh tang khat
Awtom-awsau
Awsang-awniam (tone) mah bangin awtom-awsau (vowel
length) zong laigelh ciangin ciaptehna kician i nei kei hi.
A kitelkhial taktak dingte lo buang awphei nihkop (double
vowel) gelh loh ding hoih pen hi.
Gentehna:
Mangkangte pen Maangkaangtee cih kul se lo hi.
- 19 -
- 22 -
ua pan aw
Bua=
Si kibaw (bua) loin mawh kimaisak lo hi.
Gua = Gaw (gua) dawnah vaphual tuang hi.
Hua = A ki-itte kihaw (hua) lo hi.
Kua = Zusa kaw (kua) sungah gullut hi.
Khua = Khaw (khua) Cin innpi kuan luah hiam?
Lua =
Nasia law (lua) mahmah uh ciai.
Pua =
Na mawhna Jesuh kipaw (pua) khin hi.
Vua =
Hong vaw (vua) kha ning peuh cikha ken.
Tua ciangin [ziaetna] ding hinapi [ze-etna] kici a, tuni
dong mah zang suaksuak hi hang. Tua bangte lo buang a
dangdangte a huampi in aw-suak bangin gelh loin,
paumalbul bangin a gelh ihi hi. Awphei lamban pen:
(a) CVV aw kilamzia bek ah om thei hi.
(b) Awphei kop CVV dingin V nunung pen /a/ hi
hamtang ding a, V masa pen /i/ ahih keileh /u/ hi
ding hi.
(c) /ua/ ci ding kimlai /aw/ aw suak hi.
(d) /ia/ ci ding kimlai /e/ aw suak hi.
Paumal kikhel napi laigelh ciangin khel sese kul lo hi.
Ahih hangin sim ciangin a kikhel awmal bangin kisim hi.
Mukcip
Lai
Kamka
Mai
i
e
Nung
u
aw
a
- 24 -
Pau aw nam
Abul
Kikhel
CVVC
Luang
Luan
CVC
Sat
Sat
CVV
Pai
Pai
CV
Na
Nat
Paumal zui a kammal kikhelzia lahna
- 26 -
Tui
Gau
Do
Lawi
Hu
Hiam
Nuam
Zawn
Ba
De
Ci
Gik
Suak
Nei
Kui
Hau
Go
Kal
Bel
Vul
Gual
Sial
Tang
Deng
Hong
Nung
Kap
Va
Ne
Zo
Kem
Tui
Gau
Do
Loih
Huk
Hep
Nop
Zot
Bat
Det
Cih
Gih
suah
neih
kuih
hauh
gawh
kalh
belh
Vulh
Golh
Selh
Tan
Den
Hon
Nun
Kah
Vak
Nek
Zoh
Kep
Ak a tui leh
Vaimim a gau ciang
Gal kidona
In loih ding hoih lo hi.
A vang huk nading
Hiam mah e, hep kul ken teh.
a nopna
Kong zot laitakin
leibat dang ken nei nawn keng
Mei hong det ve
Kituacih se dah ni.
A gih leh khe ve.
Na suah ni ciang
Neihlelam
Hong kuihkhak leh
Hauhna-manna
Gohlelup
Pasian hong kalh thu
Belh le muan
Vok hulh kimeet kei.
Kigolh laitak
Kiselh nang om kei
Nang na tan leh
Mo den ni
Na kong za hon in
Huihnunna
Ka kahna khitui
Ka kivakna hi kei
Nekna dawnna
Zohthawh thutawh
Keplekhoi kul lo hi.
- 28 -
Phop
Zan
Kham
Khem
Gim
Tom
Cim
Sin
Tun
Tuan
Pi
Zai
Tuk
Hak
Nek
Bawk
Giak
Phoh
Zan
Kham
Khem
Gim
Tom
Cim
Sin
Tun
Tuan
Pi
Zai
Tuk
Hak
Neh
Bawh
Giah
Gentehna:
[Pasian] pen [Psian]
[Ka nu ka pa] pen [knu kpa]
[Kha siangtho] pen [Kh siangtho]
[Sakhi sanang] pen [skhi snang]
Hih kammalte i et ciangin awsuahzia a bulkhat nei napiin, a mai-ah kammal dang khat tawh a kizop ciangin a aw
tawng (tom) in sang hi. Gentehna:
[Sakhi] i cih ciangin, [Sa] (awsau-awkah) pen [sa]
(awtom-awsang) in kilaih hi. [Sa] (awsau-awkah) tawh
Sakhi va ci leng hong kinuihsan ding hi.
Ama thu a om [Sa] leh [sakhi] cih kammal a om [sa]
kibang lo hi. Tua pen presyllable pianzia i cih ahi hi.
Hih bang presyllable zia pen (C)V paumal kigawmzia
(syllable structure) te bek ah kimu thei hi. (C)V i cih
ciangin Pasian cih kammal a (PA) bang ahi hi.
(V) i cih ciangin [Awle] cih kammal a [AW] bang ahi hi.
[Aw] amah kia om leh a awsuah a tuam hi a, [ Awle]
ciangin a awsuah a tuam ahi hi. Kibang lo hi. A kibangin
pau leng hong kinuihsan ding hi. A nuaia kammalte a
banban-in lo dih in.
Cikha
Sakhi
Lutang
tagah
Beli
Khalau
Upa
Tupa
Tunu
Thukhupna
- 29 -
- 30 -
Khenpi 3
LAI NEIHNA THU
Zomite in nidang sawtpi lai-in LAI nei ngei khin napi,
savun tungah kigelh-a, Go Cin in nisa ah a pho leh ui-in
na neksak ahih manin, lai a nei nawn lo ihi hi, cih tangthu
i nei hi. Lai nei lo ngei lo hi hang. Nei ngei in a nei lokik
ihi hi. Savun tungah kigelh ahih manin ui in hong neksak
ahi hi. Tu in Zomite in Lai i neihna thu (1) Zotual lai, (2)
Mangtual lai le (3) Lai neihdante a banban-in sut dih ni.
- 32 -
Mizo gam Aizawl lam pan hong letsuk LAI pen Aizawl
lai zong kici hi. A sinte a dingin theih ol mahmah siam ol
mahmah hi. Nitak khuazin zawh a, a sin uh nangawn nitak
7 sungin thei thei siam thei uh ahihmanin Ni sagih lai
zong kici hi. Aizawl gam pen Tedim gam sangin leilupzia
niamzaw ahih manin Khuakhang lai zong kici hi.
- 33 -
- 34 -
- 36 -
- 37 -
Khenpi 4
COPE TOPA LE I ZOLAI
THUKONGHONG
Zomite in Gupkhiat lungdamna thu i theih loh ban-ah,
leitung nuntakna tualniam mahmahin i om laitak, Jesuh
hong gupna thu hong hilh dingin America gam tuiphum
pawlpi pan sangmang kop 8 (1. Rev Arthur E Carson le a
zi Laura Hardin Carson 2. Dr H E East 3. Dr H H Tilbe 4.
Rev Dr Joseph Herbert Cope le a zi Elizabeth Cope 5. J G
Woodin 6. Rev Chester U Strait 7. Rev Franklin O Nelson
le 8. Rev Robert G Johnson) hong pai uh hi.
Cope topa le tonu Khamtung gam hong tunphetin,
Khalkha tunden pah hi. Kumnih sung Carson tonu tawh
kop-in na sem hi. Zokam sin hi. Carson tonu a ciah le
Strait topa hong tun kikal 1920-1925 sungteng Khalkha
ah om uh lobuang 1910 kum November kha ni 1 ni a kipan
a sih dong Tedim khua tenden-in nasem hi.
Khalkha kam, Laizo kam, Sihzang kam, Tedim kam,
Kanpetlet gam Chinbok (Pame Chin) kam-te siam hi.
Khamtung gambup simlemal kawmin zin kawikawi-a,
Pawlpi le sang khempeuh van kawikawi hi. Cope topa zahin Zogam bup a huamzo sangmang dang kuamah om lo
hi. Khamtung gam-ah hunsau a om penpen sangmang
ahi hi.
- 38 -
- 39 -
- 40 -
4.1.c. A SIHNA
1938 May kha 24 ni in Mara (Lakher) gam Parko khuaah, Strait topa le Naylor mangpa tawh va pai uh hi. India
gam lam pan hong letsuk Lakher mission (Mr. Lorraine)
le khamtung gam Baptist mission-te gamgi bawl dinga
pai ahi hi.
- 43 -
Pasian
= 1919 kumin
1924 kumin
Leitung = 1919 kumin
1923 kumin
Tapidaw = 1919 kumin
1921 kumin
1922 kumin
Inn
= 1919 kumin
1920 kumin
Yangon = 1919 kumin
1923 kumin
Pashian,
Pasian
Letung,
leitung
Tawpido,
Tapidaw,
Tapidaw
in
inn
Zangvung
Zangun
- 48 -
bawl laigelhzia zat ding thu, kumpi tungah ngen hi. Hih
bang teng hangin, hun sau veipi a thu kidiah hi.
Laisiampa (Linguist) lai lungkim loin ama bawl laigelhzia
a deih tentanna thu in:
Hih laigelhzia thak tawh Khamtung gamah lai kisin
leh Kawlgam a om Zomite pen Mizo gam le Meitei
gam a om a sanggamte uh tawh kigamla semsem
ding hi, cih a ngaihsutna hang ahi hi.
Tua hangin 1925 kum ciangin Cope topa lai bawl Zolai
tanli sangah kizang a, tu-in simlemal, Kawlgam Vaigam a
om Zomi kici khempeuh in lai kibang a zang ihi hi.
Kampau
Tedim
Siyin
Tedim
Siyin
Kamhau
Kamhow
Kamhow
I
II
III
IV
- 54 -
Kum
1913
1914
1915
1916
1927
1927 ff
1927 ff
1927 ff
- 55 -
- 56 -
- 57 -
THUKHUPNA
Tua hi-a, Zomite tangthu a kisut sialsial-in Cope topa thu
kimangngilh ngeilo ding hi. Laikawi khat zong a nei nai
lo Zomite laikip i neih nang hong bawlsakin hong pantah
hi. Zolai simbu le Zolai tawh tanli ciang pilna (Vernacular
education) sin theih nading Mangkang kumpi tawh kopin
laisinbu hong bawlsak hi. Zomite kha thu-ah khuavak muin, hun khat lai-a, kenkawm mualkawm-a, gamzawngte
abang Zomite tu-in leitung mipil mikhangto pente tawh
hong kikhawlsak hi. Khristian upna laigil hong muama,
tawntung nuntakna lampi hong tawnsak hi. Tua ahih
manin, Cope topa pen Pasian in Zomite a dingin a tuam
vilvel a sathau a nilh, mi lamdang pasal pha khat ahi hi.
A neu pau a lian pau in Cope topa Cope topa i cih buangin
a kimu thei kum 100 cin mualsuang ban ah, minam i itna
le Cope topa i zahtakna in:
(1) Zokam, Zolai thupisak semsem ni.
(2) Lai gelh-in, laibu bawl ni.
(3) Lailam tungtuang Cope pahtawina Cope
Literature Award cih vaihawm in a siamte pahtawina le
khang thakte thapiakna nei ni.
(4) Zo khua cin-ah Cope Laibusaal Cope memorial
Library neih huai hi.
- 58 -
Khenpi 5
bu 4 Tan 1-4
bu 3 Tan 2-4
bu 4 Tan 1-4
bu 4 Tan 1-4
(4)
(5)
(6)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Pa Vul Za Thang
Dr. Sian Za Kam
Pa J. Gin Za Tuang
Rev. Hau Lian Kham
Pa T. Suan Khan Mang
- 62 -
Kihutcilna le i la nam
tuamtuamte
Ka sang inn thu
Ka bil thu le ka ha thu
Singkung thu
Ka nu thu
Aksi thu, kha de,
kiam, kha khan le
kha likna thusa kikhat
Lai i cih pen utut-a khet theih, gelh theih hi loin a kinai, a
kihal, husanna (comma) ngaklang (semi-colon), ngakna
(colon), tawpna (fullstop), dotna (interrogative), phawnna
(exclamation), kam-umna (quotation), thekna (dash),
gitphei (hyphen), kualte (brackets) le taanglak
(apostrophe) te in thupi mahmah hi. Hi ci bangte mikimin thei lo a, a diakdiak-in 1964 pan tuhun ciang dong a
sangnaupangte in tam theih loh zaw hi. A hilh sia in lah
thei lo, a sin sangnaupang in lah thei lo ihih manin lai-at
dan i siam kei pah hi.
Laibu bawl cil 1970 a kipan tuni dong Zolai Simbu tatsat
lo a hong suak na dingin a mapang den, Pa H. Gin En
Cin pen ei mite in minphatna le pahtawina a piakhuai
mahmah ahi hi. Hih a tungah i gen thute tawh kizomin
laibu bawl kawmiti in zong a kingaih sutsut ciangin, a
kilawmpen (The right men at the right place, in the right
time) ding ci-in Pa H. Gin En Cin (gec tu in Dr H. Gin
En Cin) pen 22.3.76 ni thu kikupna (3/76) ah tavuan kipia
hi. A ki-ap laitakin tan khat pan tan li dong laipeina tawh
pei ding, laitui, laidal mante tuatsakin, laibu man ding
kawmiti in sehsak hi.
Tan khat lai sinbu sunga, lim omte pen Tedim Baptist
Association (TBA tu in TBC) in khangham laisinna a
zat ding, a bawl sung pan a kila ahih manin TBA zong lai
simbu bawlna-ah Rev. J. H. Cope hun a kipan tu dong
peng cih om nai tuan mahmah lo hi.
- 66 -
Tan lang pan tan nih ciang Zolai Simbu le tan 4 Zolai
Simbu thak sungah thu dotna nam nga ta koih ding le tan
nih laibu sungah (Objective test) nam 5 ta koih dingin
zong kivaihawm hi. Tan lang Zolai Simbu sunga alphabette zong CHART a bawl dingin kikhensat hi. 1988 pan 1989
kum sungin Zolai Simbu a tan zui-in a nuai a zah bawl
dingin kivaihawm hi.
1. Tan lang bu bu 3000
2. Tan khat bu bu 2000
3. Tan nih bu bu 2000
4. Tan thum bu bu 1500
5. Tan li bu
bu 1000.
Hih vaihawmnate sung panin Zolai Simbu tan li a thak
kivaihawm pen kizo suak a kizang pah hi. A dangdang
vaihawmnate 1988 kum gam sung buaina hangin Kawmiti
in thu nei nawn lo ahih manin kizom thei nawn loin kidin
khawl hi.
- 69 -
Khenpi 6
LAIGELHZIA
Thukong hong
A beisa hun: Laigelhzia i kikup ciang, deihzia a kibat loh
hun le a hoih pen ding i kituh ciangin, Rev Dr Kam Khaw
Thang in Eite a kibang vive hilel hang, nikhat ni ciangin
i Laigelhzia tawh kisai misiam PhD bang hong om-a, hi
cih ding hi hong cih mateng i gelhngei bangin gelhlel ni
a cih ciang kikhawl zel dan ahi hi.
Laigelhzia tawh kisai-in, ei Tedim Kampau Zomite a buai
het lozaw ihi hi. I sanggam dangte in hong eng mahmah
uh hi. Falam, Khakhate Laigelhdan, ei a sangin bulkip lo
zaw hi kici a, a dang Zolai (Zomi dangte lai) tuamtuamte
bel genvet loh ding ahi hi. A taktak-in: Laigelhzia a kip
ding haksa mahmah a, kikupkup ding, puahpuah zunzun
ding hizaw hi. Kawlte bangin zong puahpuah uh a, owfykHusrf;
bang a thakthak bawl lai uh hi.
Tedim kampau Zomite Laigelhzia thu ah, paizia pi khat a
nei tawh kibang napi hang, utut a, laigelh tampi om lai hi
hang. Khat le khat tung pan a hoihzaw thute kisin ding
sangin khial phial taleh ei deihdeih in lai i gelh pen a dah
huai thu ahi hi.
Hih thulupi siksan in (1) Laigelhzia thu tawpha, (2) Laimal
gawm le (3) Kammal gawm thu kikum ni.
- 71 -
6.2.1. h zatzia
H laimal pen Zolai gelhzia ah namthum in kizang hi.
Tuate in:
1. /[/ banga kizang H Gentehna: Hai, Ha, Hahkat,
2. /Th/, /Kh/, /Ph/ munte a kizang h leh
3. Awtom-awniamsakna h te ahi hi. A tunga nam thum
sungah a thumna thu gen ni.
- 76 -
- 77 -
6.2.2. A zatzia
Tedim kampau pen a a limzat mahmah kampau khat
ahi hi. Pasian in leitung mite hong it mahmah ahih
manin ama Tapa a um mikhempeuh si nawnloin a hin
tawntung theihna dingun a Tapa neihsun a hong piak
dongin a hong itna a hong lak hi Johan 3:16
A kizatna a tawm pen namthum om hi. Tuate in:
1. Mintang (pronoun) dinmuna kizang a
Hih dan a kizang a peuhmah tangdin den ding hi.
a lawmnu, a ballpen, a lungsim.
2. Kamzopna (conjunction) a
Kamzopna khempeuh tuamdin lo dinga, awpheikop
tawh a kinai leh thekna tawh kidei ding hi. Kamzopna
hi a, kamvui tumtawng ahih manin, a khit ciang coma
/,/ in zui den zaw hi.
dinga, hong pai-a, khituite a luang dinga,
3. Mangkangte in copula verb a cih a
Hih kammal pen pawlkhatte in mintang (pronoun)
hi-a, tangdin ding hi ci uh hi. A hi, na hi, ka hi:
dinmun in laleng ahi ding bang napi, ngaihsun phapha
leeng hikhin lo hi. Mangte is, Mizote ani, Falam/
Hakhate asi tawh kibangzaw hi. Tua ban ah, asia
- 78 -
6.2.3. in zatzia
Tedim kam ah in kizatna tam mahmah hi. (Inn (house)
pen hun masa lai-in in ci-in kigelha, Mizote in tuni dong,
in ci-in gelh lai uh hi. Cope topa hun lai a kipan-in, inn,
tuu cihte a tuam vilvel (exceptional) in a na zat, i zuihsuak
ahi hi.) in kizatna tuamtuamte endih ni.
1. Sawlna (Imperative particle) khat-in a din ciang,
kamvuicing dawn ah om ding a, tuam din ding hi.
- Hiah tu in la, pau kei in. Mei kiangah tu kei in.
2. Kamzopna (conjunction) in a din ciang, a ma-a,
kammal tawh kimat dinga, coma (,) in zui ding hi.
-Pasian in hong itin, hong honkhia hi. Hong pai
ciangin, Japan gallai-in, Khomun a lakkhit ciangin,
Tedim pai-in,
3. A semkhia pa/nu dinmun (Subject marker)
genna-in, a kizat ciangin, tuam din dinga, coma tawh
kidei lo ding hi.
- Sai in keel mawlpih leh, keel in thuak zo lo ding hi.
Pasian in ki-itna ahi hi. Jesuh in Topa hi.
6.2.4. ia le ua zatzia
Tedim mite i pau ciangin kammal pawlkhat kikhel se hi.
Pia hinapi kammal khat tawh a kinai ciangin pe ve ci-in
kisim hi. Ahih hangin pia in kigelh hi. Ei Tedim mite in
ngaihsutsut kul loin, ama thu-a, kikhel ziauziau ahi hi.
- 79 -
Nung
Cip
i
u
Lai
e
aw
Ka
a
Tedim kam lai-aw lamban lahna
Nidang in mingelhna ah Khua pen awsuak bulphuh in
kigelh a, laimalgawm tuamtuam kizang hi.
Khua = Khaw: Rev Dr Kam Khaw Thang
Khua = Kho:
Rev Cin Kho Gin
Khua = Ko:
Dr Vum Ko Hau
- 81 -
- 82 -
Kikhel
CVVC Luang
Luan
CVC
Sat
Sat
CVV
Pai
Pai
CV
Na
Nat
Kammal zuia kikhelte
Laimung khak kikhel
sum
sup
Suplebai
man
mat
Galmat samat
lam
lap
Salu lap
sem
sep
Sep hi lo
cim
cip
Mencipna
hom
hop
Hoptak sa keng
sin
sit
Anbel na sit khit ciang
kun
kut
Kikutkut kul kilkel kei
kem
kep
Keplekhoi kullo hi.
- 83 -
kap
phop
hak
nek
bawk
giak
gik
suak
kah
phoh
hah
neh
bawh
giah
gih
suah
Aw bek kikhel
Hal
hal
Phul
phul
Khual khual
Mial
mial
Khop khop
Bak
bak
Siak
siak
Phum phum
Pho
pho
Pai
pai
Dik
dik
Nuak nuak
Dei
dei
Tui
tui
Gau
gau
Do
do
zan
zan
kham kham
khem khem
gim
gim
tom
tom
Ka kahna khitui
Puan ka phoh laitak
Zan hah nitak
Hong nehneh ken
A bawhvak laitak
Giahphual sat
A gih leh khe ve.
Na suah ni ciang
Gam kihalna
Huang a phul leh
Na kithukhualsak leh
Khua a mial ciang
Van na khop leh
Zuha na bak ciang
Na siak khit ciang
A kiphumna hankhuk
An ka pho ciang
Hong pai ciangin
Huih ka dik laitak
Nuakna bawl uh hi.
Inn dei tungnung ah
Ak a tui leh
Vaimim a gau ciang
Gal kidona
A zan dikdek ciang
An na kham leh
Kong khemna hi.
Gimna tawlna
Khan tomna thu
- 85 -
cim
sin
tun
tuan
pi
zai
tuk
cim
sin
tun
tuan
pi
zai
tuk
pai
hi.
= pheipai
= sawikah
=mid
=
(2) Vul Za Thang le J. Gin Za Tuang (1975: vii) in awlaiawsau le awtom kigawmin, kua phasak uh hi.
(3) ZCLS Linguistic Conference (1984) in aw-thum na
phasak uh hi. Zomite in kibik (kilong) tawh thu
gen thei i hih manin kilong bukhat zah, a bul a lai
a eu Tedim kampau ah aw sang aw niam le aw lai
namthum om hi, na ci uh hi. Henderson (1965:19),
Ostapirat (1998:235) le Luce (1959) te in zong aw
thum mah hi na ci uh hi.
(4) Huan ah zulei a tai hi cih kammal tungtawn
in Tedim mite Zokam ah awsang-awniam nam nga
om dingin ka um hi. Tuate in, aw niam, aw lai, aw
sang, aw kah, aw kia cihte ahi hi.
Huan = aw kia
= falling
=
1
ah
= aw niam = low
=
2
=
3
zu
= aw sang = high
lei
= aw kah
= high rising =
4
a
= aw niam = low
tai
= aw lai
= mid
=
5
hi
= aw kia
= falling (high falling)
Awtom, awsau le awsang awniam-te a tonkhawmkhawm
ahih manin amau kizatdante a nuaia bang ahi hi.
Aw sang
Aw lai
tang
A khiatna/ a kizatna
aw tom
aw sau
aw tom
Aw niam
aw sau
aw tom
aw sau
ki- -khial:
ki- -pih:
ki- -sak:
- 91 -
Khen 7
ZOMI CHRISTIAN LITERATURE SOCIETY
Thumasa
Tedim kampau Zomite ZCLS a thei lo kuamah ki-om lo
hi. Ahih hangin ZCLS koici pian a bang sem hiam cih a
bul theih kitawm mahmah kha ding hi. Tua ahih manin
ZCLS hong kipat zia le a nasepte a tomin kong pulak hi.
Zolai a khantoh nadingin mapang bulpi in ZCLS hi a, a
ban zomin ZOLUS zong mapang pi khat ahi hi.
KBCA
KCBA
KVBA
KVBA
KVBA
TBA
TBA
TBA
SRBA
SRBA
TTBA
TTBA
TTBA
ZBAII
ZBA II
KCBA
KCBA
KVTBA
TVBA
TVBA
TVBA
TTBA
TTBA
TTBA
TBA
TBA
TBA
TBA
TBA
TBA
TBA
KCBA
KCBA
KBCA
KBCA
KBCA
SRBA
SRBA
SRBA
- 95 -
- 99 -
- 100 -
Asipna
Hih ZOKAM LE ZOLAI laibu neu tungtawn in Zolai
simbu kum 100 cin ading theihhuai pawl khat i ngah ding
ka lamen hi. Deih-el-lam taktak zo lo hi. Ahi zongin hih
dapphahin puah-in zun toto ding hi hang.
Ei Zomite in Leitung bup ah, Kawlgam ah, i Zomi pih
tuamtuamte lak-ah bang dinmun taktak cih lungngai-in
ei bangkua sung bangci kipumkhat thei ding cih vaipi-in
pua khawm ni.
Mitkeuh zawh kum 100 a cing liailiai Zomite in i Zolai
nungtasak-in phungphasak ni. Ei kam, ei lai hi a, midangte
in hong lainat pih lo ding hi.
Jer 1:10; 29:11
Gam khempeuh le kumpi khempeuhte tungah
a totkhia ding le a phelkhia dingin ahi zongin,
a susia ding le a lawnkhia dingin ahi zongin,
a lam ding le a phut dingin ahi zongin,
tuni-in za, nang kong piazo hi, hong ci hi.
Jer 29:11
Bang hang hiam cih leh Topa in kong cihin-ah,
mai lamah lametna note kong piakkik ding,
na siatna ding uh hi loin na phattuamna ding uh geelna
ka neihte kei bek in ka thei hi.
Thukhupna
Kum 100 cin pan mai lam kum tampi dong Zokam le Zolai
nungta-in khangto ta hen.
- 101 -
- 102 -
Etkak laibute
Bhaskararao, Peri. 1989. The process of chimming in
Tiddim Chin. LTBA 12.1: 110-33.
Burquest, Donald. A. and David L. Payne. 1993.
Phonological Analysis: A functional Approach.
Summer Institute of Linguistics.
Grierson, George A. 1904[1987]. Languages of
Northeastern India, Vol I, II, III. Calcutta: Office of
Superintendent of Government Printing. [Delhi:
Gian Publishing House.]
Henderson, Eugenie J. A. 1965. Tiddim Chin: A descriptive
analysis of two texts. New York: Oxford University
Press.
Khoi Lam Thang. 1999. Phonology of Tedim. Chiang Mai:
Payap University manuscript.
Kio, Stephen Hre. 1999. Laica ngan daan. (Falam mong)
[Orthography of Falam]. Falam: Falam Chin
Christian Literature Society.
Luce, G. H. 1959. Chin Hills Linguistic tour (Dec. 1954)
University project. (Journal of the Burmese Research
Society). (June 1959) xlii.1:19-31.
Naylor, L.B. 1925. A practical handbook of the Chin
language (Siyin Dialect). Rangoon. Supdt., Govt.
Printing and stationary, Burma.
Ono Toro. 1965. Kyotsu-kuchi-chin-go no sai ko sei (1)
Goto shi in [The reconstruction of Proto-Kuki-Chin:
- 103 -