Sei sulla pagina 1di 49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Estaaversoemhtmldoarquivohttp://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.

Page1

DesigndeJornais:projetogrfico,
diagramaoeseuselementos
PatrciaLopesDamasceno

ndice
Introduo.............................
1ODesigndeJornais......................
2CaractersticasGerais:designdejornaiseprojetogrfico..11
3Projetogrfico,diagramaoeseuselementos........21
4EspecificidadesCompositivasdosJornais..........26
ConsideraesFinais.......................36
Bibliografia............................36

2
5

Resumo
Opresenteartigoapresentapartedeumapesquisademestradoque
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

1/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

tratoudeinvestigaroprojetogrficodoSegundoCaderno,cujoosu
plementodirioculturalpertencenteaumdosprincipaisjornaisdoes
tadodoRioGrandedoSul1 ,aZeroHora2 .Oestudobuscouidentificar
GraduadaemDesignGrficopelaUniversidadeFederaldePelotaseemPublici

dadeePropagandapelaUniversidadeCatlicadePelotas.mestreemComunicao
eInformaopelaUniversidadeFederaldoRioGrandedoSul.ProfessoraTemporria
docursodeDesignGrfico.
1EstadosituadonoextremosuldoBrasil.
2EsseojornaldemaiorcirculaopaganoreferenteestadoeosextonoBra

sil:segundodadosdoInstitutoVerificadordeCirculao,amdiachegoua190.761
exemplarespordiaemagostode2011.Almdacirculao,ZeroHoratambmlder
emleitura:segundodadosdoIbopedeoutubrode2010,ojornalpossuicercade1,7
milhesdeleitores.

Page2

PatrciaLopesDamasceno

eanalisarquaiseramoselementosgrficoseasestratgiascompositi
vasutilizadaspelocaderno,afimdecompreenderasespecificidadesdo
designgrficodesenvolvidojuntoaocampojornalstico,considerando
osprocessoseditoriaiseosvaloresdeste.Nestepercurso,verificousea
bibliografiarestritaemlnguaportuguesasobredesigneditoriale,espe
cificamente,aoquetangeodesigndejornais.Portanto,comesteartigo
sepretendeexporpartedarecuperaotericaempreendidaacercado
designeditorialedejornais,demodoaincentivaraproduodeconhe
cimentonestembito.
Palavraschave:designdejornais,designeditorial,projetogrfico.

Introduo
crita,devesereconhecerquealinguagemjornalsticanofor
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

2/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

madaapenaspeloseucontedotextual,umavezqueomeiojornal,
devidoasuanaturezaenquantoobjetogrfico,compese,namesma
ESMOdiantedaancoragemhistricadojornalismopalavraes
medida,decomunicaovisualeverbalambasdeexpressogrfica,
jquesetratadeimprensaescrita(Pivetti,2006:177).Conforme
Lockwood(1992:V)osjornaissoumaformadecomunicaototal
mentevisual.Paraoautor,nojornalismoimpressoaequaoformae
contedoumaunidadeinseparvel,aomesmotempo,reforaqueos
jornalistasdessemeiodeveriamaprimorarsuaaptidovisual,demodo
acompreenderqueaescritanopodesedissociardaformacomo
escrita,queestefatorqueestabelecerumcontatoefetivocomoslei
tores.
Deincioasobrasmanuscritasserviramcomorefernciaparaos
livrosimpressos,assimcomoosprimeiroslayoutsdejornaistambm
aludiramaopadrodoslivros(Gruszynski,2010).Aolongodotempo,
ojornalfoiaprimorandosuaconfiguraoeaatividadedeplanejamento
grficofoiintegrandosecadavezmaisaofazerjornalstico,contri
buindoparaaautonomiaeaunificaodaspublicaesdestaordem.
Foinessesentidoqueodesenhodapginaadquiriuaqualidadedees
critaparaojornal,ouseja,odomniodaorganizaodasinformaes
porsuadisposiovisual,dentrodeummesmoespaofsico,tornouse
achaveinstrumentaldodiscursoeparteintegrantedocontedojorna
lstico(Pivetti,2006:34).

www.bocc.ubi.pt

Page3

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Diantedisso,Sousa(2005)destacaquatromomentosdaevoluo
grficadosjornais,osquaiseledenominarevoluesgrficas3 .Essas
quatrorevoluesindicadaspeloautormostramnosaevoluodas
mudanasnaapresentaodocontedonoticioso,mastambmaconso
lidaodocampododesignjuntoesferadojornalismo.Amaturidade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

3/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

docampojornalsticoquantosuaformavisualindicaquenestareside
uminfluenteelementonarelaoentreapublicaoeoseuleitor.Di
antedissoqueodesigngrficoseespecializaepassaaatuarnum
universodecdigoseprticasprprios(Pivetti,2006:14),nessecaso,
emumaculturabastanteparticularcomoadasleisqueregemaprxis
jornalstica.Portanto,oespaogrficodapublicaoevidenciaarela
oformaecontedo,jqueasdecisesdeordemeditorialtambmso
balizadaspordiversosparmetrosqueserelacionamaomodelofinaldo
objetoimpresso.
Recentementeaimportnciadodesignparaosjornaistemsidore
vigoradaeimpulsionadaporquedasdecirculaonosetorepelacon
figuraomiditicacontempornea,assinaladapelapresenadasnovas
tecnologiasdigitais.Desde2008diversasreformasgrficasforamem
preendidaspelosprincipaisjornaisdopas4 .Nessassituaes,alguns
peridicosfizeramquestodepromovermuitapublicidadeemtornode
talacontecimento,aexemplodaFolhadeSoPaulo 5 .Emoutroscasos,
fizeramaltosinvestimentosnacontrataodeescritriosespecializados
paraelaborarseusnovosprojetosvisuais,fatoquemanifestaaimpor
tnciadoreposicionamentogrficonoconjuntodasmudanas6 .
Essaatenoconferidaaoprojetogrficoremontaexperinciasda
dcadade1950,quandoalgunsdosprincipaisjornaisbrasileirosapos
3Paramais:Sousa,JorgeP.ElementosdoJornalismoImpresso.Florianpolis:

LetrasContemporneas,2005.
4RefernciaaorankingMaioresJornaisdoBrasildaAssociaoNacionalde
Jornaisquemedeondicedecirculaodosdiriosnopas.DisponvelemAnj.
5Folha.
6Entreosjornaisquealteraramsuaapresentaopodesecitar:OEstadodeS.
Paulo,FolhadeSoPaulo,DiriodeSoPaulo,ATribuna(deSantos),OGlobo,
JornaldaTarde,ExtraeZeroHora.SegundooIVC,depoisdaquedadacirculao
dejornaisentre2008e2009,foiregistradoumcrescimentodamdiadecirculao
noanode2010enoprimeirosemestrede2011.Em2010amdiadecrescimento
foide1,5%emrelaoa2009.Jnoprimeirosemestrede2011,aaltafoide4,2%
comparandocomomesmoperodoem2010.

www.bocc.ubi.pt

Page4

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

4/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

PatrciaLopesDamasceno

taramnopotencialvisualdeseussuportes.Mesmoemcontextosdistin
tos,cabeevidenciaratrajetriadoJornaldoBrasil(JB),queconsagrou
umanovadinmicagrficaapartirdeseucadernodecultura,chamado
CadernoB.Essapublicaofoiumdosprincipaisexpoentestantoem
projetoeditorialcomogrfico,tornandosereferncianosparaos
suplementosculturais,mastambmparaocampodojornalismoim
pressonoBrasildemaneirageral.Nofinaldosanosde1950,oartista
plsticoAmlcardeCastrofoiconvidadoparaconceberumanovapro
postavisualparaoJB.ConformeafirmaDapieve(2002,p.95),quando
citaoexemplodeseusurgimento,destinadonoapenasparatratarde
cultura,mastambmaser,eleprprio,umprodutocultural.Arefor
mulaodojornal,comseustextoscriativosesuadiagramaodiferen
ciada,logosetornouobjetodedesejoemtodopas,conformeafirma
Dapieve(2002:95)CadernoB,vocaindavaiterum,aludindoque
estepoderiatersidooslogandosdiriosbrasileirosdapoca.
Sobaperspectivadodesigngrfico,destacaseofatodeumjornal
quesetransformatendocomocarrochefesuapropostavisualeen
contrandonocadernodeculturaoespaoidealparaexperimentao.
SegundoGolineCardoso(2010:9)umadascaractersticasmarcantes
dessetipodeabordagemjornalsticaestnaapresentaovisualdosca
dernos,ondehistoricamente,essesegmentoutilizaoprojetogrfico
comoumaformadediferenciaodiscursiva.
Poroutrolado,frentecrisenosetorqueojornalrealmentepas
souasepreocuparemsetornarmaisatrativovisualmente(Dejavite,
2008:1),almdedispordeinformaesqueatendessemsnovaspre
fernciasdopblico.Comonopoderiaserdiferente,essastticasti
nhamcomomissotentarfidelizarleitoreseatincrementarvendase
assinaturas.Dessemodo,osegmentodedicadoculturapodeseriden
tificadocomoestratgiconessamisso,cujotambmumimportante
canaldeentradaparaoleitorjovem7nosjornais.DeacordocomDa
nielPiza(2008),asseesdeculturaestoentreasmaislidasemuitas
vezessoelasasresponsveisporaproximaremanteropblicojunto
publicao:aseoculturalsemprefoiumpoderosovrticedeidenti
dadedoleitorparacomapublicao(Piza,2008:64).Segundoele,a
7SandraSanches,diretoraexecutivadeunidadedeOGlobo,ementrevistapara

JornalMeio&Mensagem.AZeroHoraprojetacontedosespecficosparaatrairos
jovens,vistoque53%deseusleitorestmmenosde40anos.

www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

5/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page5

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

naturezadosassuntostratadosnessesegmentoconvidativa,indicando
geralmenteatividadesprazerosas,comoassistiraumfilme,iraoteatro,
iraumaexposio,lerumlivro.
Deacordocomoquadrodetransformaesverificadassobreaor
ganizaodoespaogrficodojornal,tendocomoparmetrosastrans
formaesvivenciadaspelocamporecentemente,delimitousearea
temticanaqualseconcentraestetrabalho.Portanto,tornaseopor
tunoumestudoquevisaaproblematizarocampodaproduoeditorial,
tendocomofocoaapresentaovisualdojornalimpresso.Almdisso,
emmbitoacadmico,bastafazerumarpidabuscanosprincipaispor
taisdeperidicosdopas8ou,ainda,noprpriocampodepublicaes
emdesignparaconstataronmeroreduzidodetrabalhosqueinvesti
guemoplanejamentogrficodejornais.

1ODesigndeJornais
Otermodesign 9 ,emboraaceitonopas,aindasuscitamuitasdiscusses
econfusesarespeitodoassunto.Arazodissopodeseratribudaao
fatodenoBrasilnoseterencontradoumanomenclaturaadequadae
conclusivaquetraduzissedemodofielaconcepodaprofisso.No
meioprofissional,possvelencontrarmosumapluralidadedenomi
naes,conformeafirmaGilbertoStrunck(2000:15)[...]desenho
industrial,comunicaovisual,projetogrfico,desenhogrfico...so
tantososdesignativosparaaprofissoquevoltaemeiasurgeaques
todeseencontrarumnomenicocapazdesintetizaretraduziroque
fazemos.Nosopoucososautoresquejdedicaramobrasintei
ras10oupelomenosalgunspargrafosaessedebate.Dealguma
forma,percebeseanecessidadedeposicionamentodostericosfrente
profisso,umavezqueprocuramesclareceraosleitoresqualasua
perspectivadamesma:
8Exemplos:PeriodicosIbictScieloPortcomCompos,entreoutros.
9Apesardadiscusso,apalavradesignhojeamplamenteaceitaporaquelesque

exercemeestudamaatividade(VillasBoas,2000,p.38).Devidoaoreconhecimento
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

6/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

dotermopelareanoBrasilqueapalavradesignnoapresentadaemitliconeste
trabalho.
10VillasBoas,Andr.Oque[eoquenuncafoi]designgrfico.RiodeJaneiro:
2AB,2000.

www.bocc.ubi.pt

Page6

PatrciaLopesDamasceno

[...]amaioriadostrabalhossobredesignseiniciapelacon
ceituaodaprofisso.[...]Acreditamosqueestarecor
rnciaadvenhadofatodequecadaautorprecise,deincio,
explicitarasuaconcepodaprofissoedescreveroscom
promissosqueestoimplcitosnasuaprticaprofissional.
Atmesmoestudantesdocentesdedesigntmtidodificul
dadeparaidentificarumadefiniodaprofisso(Niemeyer,
1998:23).
Comorigemlatinadesigno,as,are,avi,atum,nosentidode
designar,indicar,representar,marcar,ordenar,dispor,regular(Queiroz
apudNiemeyer,1998:26),otermodesignpossuinaetimologiaem
lnguainglesaumasignificaomaisesclarecedora,aqualcompreende
projeto,planejamento,estrutura,arranjo,desgnioeinteno.Para
LucyNiemeyer(1998:26),designtambmsignificaprojeto,configu
raosedistinguindodapalavradrawingdesenho,representaode
formaspormeiodelinhasesombras.
Assimcomoemingls,emespanholexistemdoistermosquedistin
guemaquiloquecaracterizaafunoprojetualdiseodaquiloque
representaarealizaomanualdibujo(emportugus,ambososter
mossotraduzidoscomodesenho),particularidadequereveladeforma
fieloentendimentodaprofisso.Aprimeiratraduodaexpressode
signfeitanoBrasilfoidesenhoindustrialalusivanomenclaturain
dustrialdesign,jconsagradainternacionalmente,aqualNiemayer
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

7/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

(1998:26)considerainadequada,poiscontrariouosignificadoorigi
naldedesign,efezprevalecerparaodesenhoindustrialconotaode
habilidadederepresentargraficamentedeprojetar.Contudo,ainda
existemmuitasescolasdedesenhoindustrialnopaseatualmenteos
termosdesignedesenhoindustrialseequivalemesocorretos(Nie
meyer,1998).ConformeafirmaCardoso(2004):
Percebeseque,dopontodevistaetimolgico,otermoj
contmnassuasorigensumaambigidade,umatensodi
nmica,entreoaspectoabstratodeconceber/projetar/atri
buireoutroconcretoderegistrar/configurar/formar(Car
doso,2004:14).
Nessabusca,pertinenterecuperaraformulaodeRafaelCardoso
(2004)aqualresgataaspectossociaisehistricosqueconfiguramag
www.bocc.ubi.pt

Page7

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

nesedaatividade.Apartirdaafirmaoqueodesignoperaemduasins
tncias,atribuindoformamaterialaconceitosintelectuais(Cardoso,
2004:14),oautorexplicaqueosprimrdiosdaprofissocaracterizam
sepelomomentodeumatransioentreasetapasdoprocessofabril,
emqueantesoartesoeraresponsvelporconceberoprojetoeexecu
taroartefato,passando,ento,paraacircunstnciaemqueatarefade
projetarseparasedadefabricar.Salienteseaindaqueessatransios
sobreveiosobascondiesespecficasdeumapocaemqueoprocesso
defabricaojatingiarecursosdeproduoemsriepormeiosmec
nicos.Diantedisso,precisarexatamentequandoessesrecursosforam
inseridosnoprocessoprodutivoe,consequentemente,qualseriaopri
meiroexemplardaprofissodiscutvel,mashumconsensoquanto
introduonosculoXVdaimprensacomtiposmveis,jqueessa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

8/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

ocorrnciapreencheosrequisitoscitadosacima,isto,compreendea
separaoentreprojetareexecutare,igualmente,propiciaaimpres
soemsrie,configurandosecomoumadasprimeirasmanifestaes
genunasdedesign(Cardoso,2004).
Diantedisso,aelaboraodeprojetosparalivrosdeuincioaspri
meirasrevelaesnodesigngrfico.Mesmosendoaorigemdestear
tefatoanteriorinvenodostiposmveis,foijustamenteapsain
troduodestemodelodeimpressoqueseconfiguroumaisclaramente
atarefadeprojetar,vistoqueotrabalhodotipgraforesponsvelpela
confecodolivroassemelhavase,emparte,amuitasdasatribuies
dodesigneditorialatualmente.Porexemplo,oprocessodeseleodas
fontesquenaquelapocapoderiamselecionaroriginaisouproduzir
outrosespecficos,aescolhadopapel,doformato,asupervisodo
trabalho,enfim,aatividadedotipgrafo,almdeimprimiraobrae
daracabamentoaolivro,tambmconsistiaemselecionarecomporos
elementosverbaisevisuaisnoespaodapgina(Fetter,2011).
Comefeito,aAssociaoNacionaldosDesigners,emseulivroO
ValordoDesign(2003),indicaqueoprojetogrficodelivrosauxi
liouaatividadededesigngrficoapopularizarse.Mesmoreconhe
cendoquehojeesseumdossetoresquemaisempregadesignersno
pas,aADGtambmavaliaqueatpoucotempoatrsmuitosprofissi
onaiseramcontratadosapenasparaconceberascapas,ficandoomiolo
acargodaprpriaeditoraatitudequerefletiaumlayoutmaismec
nicoepadronizado.Noentanto,recentementeainiciativadepensaro

www.bocc.ubi.pt

Page8

PatrciaLopesDamasceno

projetodeformaaintegrarcapaemiolosobummesmoconceito,isto
,incorporandoelementoscomamesmalinguagemvisual,marcama
passagemparaapresenaintegraldodesignernoprojetodapublicao.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV4

9/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Sendoodesigneditorialumareadeatuaoespecficadodesign
grficoquesededicaelaboraodeprojetosparapublicaesedi
escomolivros,jornaiserevistas,suaconcepoapoiasenumvo
cabulrioquevisual(Esterson,2004).ParaZappaterra(2007),uma
formasimplesdedefinirodesigneditorialedistinguilodasdemais
reasdodesigngrficojornalismovisual.Segundoaautora,seexis
tisseumaescalanodesigneditorialemquefossepossvelestabelecer
umaordementreosprincipaisartefatosoriundosdessaproduo,sem
dvidaosjornaiseasrevistasocupariamotopodacategoria.Nocaso
especficodojornalismoimpresso,Garcia(1987:6)afirmaqueaexce
lncianodesigndaspginasbaseiasenaintegraodaspalavrascom
elementosvisuais,comoatipografia,fotografia,ilustraes,infogrfi
coseespaosembranco11 .Igualmente,complementaEsterson(2004:
4),nosmelhoresjornaisesteselementosconformamaperfeitacom
binaodojornalismo:formaecontedounidosparaexpressaruma
personalidade12 .
Dentreasfunesdodesigneditorial,podemosdestacaraqualidade
deconferirexpressoepersonalidadeaocontedo.Seupapelincluien
volverosleitorespormeiodaapresentaovisual,afimdepromover
ointeressepelaleitura,isto,oferecerainformaodeummodoagra
dveletilparaoleitor(Zappaterra,2007).Resumidamente,opro
jetogrficoomodocomoodesigneditorialmanifestase,definindo
comocadatemaserapresentado.Assim,oprojetogrficoestipulaas
caractersticasvisuaisdapublicao,queconformamumpadroaser
repetidoemcadanovaedio.Sumariamente,entendesequeOdesig
nerorganizaemformadeprojetoasinformaeseolayoutdapgina:
concepo/aplicaodoprojetogrficoeidentidadecorporativa,grid
(esqueletodojornalprdefinido),capa,fotos,publicidade,diagrama
oeinfografia(Mota,[etal],2007:4).
ParaPivetti(2006)oplanejamentodeumartefatoeditorialenvolve
umagamaampladeconhecimentos,comohistria,arte,psicologia,etc.
Paraaautora,ojornal,comoarevista,seconstituitantonumobjeto
11Traduonossa,bemcomoasdemaiscitaesdeGarcia(1987).
12Traduonossa,bemcomoasdemaiscitaesdeEsterson(2004).

www.bocc.ubi.pt

Page9

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

10/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

grficocomonumprodutoindustrial.Osdois,objetoeproduto,sere
nemnomesmosuportemanusevelnoqualacomunicaoacontece
numplanobidimensionaldepercepo(Pivetti,2006:18).Assim,a
autoradestacatantoosatributosfsicosdosuporteimpressoquantoseu
cartercomercial/industrial,fixandoqueacomposiogrficabaseiase
emrecursosespecficos,comoaestaticidadedasimagenseaorganiza
osimblicaegestlticadoselementos.Deacordocomessaperspec
tiva,omeioapresentadistinessignificativasdesuportesecomparado
amdiascomoatelevisoeainternet,nasquaisacomunicaopassa
aatuarnumplanotridimensionaldepercepo.Ento,apartirdeum
mbitoformalenvolvendoaspectosdesuporte(meioepercepo),de
linguagem(representao/comunicao)edesintaxe(alfabetismovi
sual)quesedefineumacategoriadeatuaoespecfica:adodesign
grficojornalstico(Pivetti,2006:20).Outraabordagemquedizres
peitoatuaododesignernestecamporefereseexpressojornalista
grficoadotadaporQuadros(2004:6e7),cujafunoconsistena
traduodasnotciasemmanifestaesvisuais,combinandopalavras
edemaisimagensdemaneiraqueamensagemresultantesejaclarae
instiganteparaoleitor.Conformeoutrosautores:
Umjornalumveculoquetransmitenotciaseideias.O
designumaparteintegrantedesteprocesso.Nscome
amoscomumafolhabrancadejornaleummosaicode
ideiasquequeremoscomunicareessaafunododesign
dejornais:apresentaressemosaicodeummodoorgani
zadoecompreensivo.Parafazerisso,odesignerusaum
tipodetexto,umtipodeexposio,fotografias,linhade
trabalho,espaoembrancoeumasequnciadepginasna
maisadequadacombinao(EvansapudZappaterra,2007:
7).13
Umjornalumconjuntogigantecompostodemuitaspartesque
devesermontadodediferentesformasacadadiadependendodane
cessidadedenfasedostemas.Aessnciadodesigndejornaisfazer
escolhassobrecomoapresentarasnotcias:notciasquesodiferentes
todososdias,masovocabulriogrficodecadajornalpermaneceo
13Traduonossa,bemcomoasdemaiscitaesdeZappaterra(2007).

www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

11/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page10

10

PatrciaLopesDamasceno

mesmo(Esterson,2004:4).Aescolhadosttulos,datipografia,das
cores,ilustraes,infogrficosentreoutrosaspectosqueformamo
conjuntodeterminaaaparnciadeumjornale,consequentemente,
seufuncionamento.Soesseselementosquedootomvisualdapu
blicao(Esterson,2004).
Emvistadisso,omodocomoosjornaissofeitostambminflu
enciaprofundamenteaaparnciadosmesmos(Esterson,2004).Con
formepontuaPivetti(2006),otempoparaconfecodanotciaeos
critrioscondicionantesquecorrespondemscaractersticasdosmeios
tcnicosdereproduoimpactamdecisivamentenasescolhastantode
ordemeditorialquantodeordemgrfica.Segundoaautora,existeuma
barganhaentreumtempoqueexterno(doacontecimentodosfatos)
eumtempoqueinterno(dastcnicasdereproduo),osquaiscons
tituemosprincpiosfundamentaisdofazerjornalsticodejornaisere
vistas.Almdastecnologiasdeproduoedasdemandasdoshorrios
defechamentoqueforamosjornaisamanteremumdeterminadopa
dro,existe,paralelamente,anecessidadedecadaveculoserdiferente
dosdemais,ouseja,dedestacarsuapersonalidadeafimdeestabelecer
umaposioclaranummercadoqueexigequecadaumsecaracterize
comonico.Amaneiracomoocontedoeditorialserexpostopara
osleitoressugereummodelointerpretativodomesmoque,apartirde
seuselementoscompositivos,expressaopropsitosingulardesuama
nifestao.Portanto,nocontextodaculturadetrabalhoespecfica
[...]queumprojetogrficoeditorialelaborasuasbases,sualinguagem
esuaprpriaprxisdeatuao(Pivetti,2006:14).
Comefeito,aolongodotempoojornalfoiconstruindoseuestilo,
distinguindosedasdemaispublicaesperidicas.Conformemostraa
trajetriaarquitetadaporSousa(2005)cujoclassificaaevoluodas
mudanasnaapresentaodocontedonoticiosoemquatrorevolues
grficasodesigncumpriuumpapelimportanteparaautonomiaeuni
ficaodosdirios,processoquemarcaaconsolidaodocampodo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

12/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

designjuntoesferadojornalismo.
Comofatorrecente,partindodeumalinguagemmaisdefinida,o
campododesigngrficoemprojetoeditorialdejornaisdispedeuma
condiomelhorestabelecida,hajavistaosurgimentodeescritrios
especializadosnessareaeapreocupaocomseuespaovisual,que

www.bocc.ubi.pt

Page11

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos11

temrecebidoevidenteatenoporpartedosprincipaisperidicosdo
pasconformejfoimencionado.
Valeressaltarqueasmudanastecnolgicasdosltimostrintaanos
reescreveramasregrasdoquepossvelnodesigndejornais.Emvir
tudedapopularizaodastecnologiasdigitais,oprocessodemanipula
odetextoseimagenstornousemaissimplesedecustomaisbaixo,
ouseja,foiabertaumagamamaiordepossibilidadesparatrabalhar
elaborandoecompondodiversoselementosgrficos(Cardoso,2004
Esterson,2004).

2CaractersticasGerais:designdejornaiseprojeto
grfico
Umadasfinalidadesdoprojetogrficodeumjornalatrairemantera
atenodoleitorjuntopublicao,tornandoaexperinciadeleitura
dasnotciasfcileagradvel.Aprimeirapginadojornalfunciona
comoumconviteleituraoucompradaedioeaspginasinternas
docontinuidadeaessaexperincia,oferecendoinformaeseentrete
nimento(Garcia,1987Zappaterra,2007).
Oprojetogrficoeadiagramao(oupaginao)constituemduas
etapasdistintasdoprocessodeplanejamentogrfico:adiagramao
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

13/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

consistenoordenamentodiriodoselementosnaspginas,enquantoo
projetogrficoseconcentranadefinioconceitual,noestabelecimento
dopadrogrficogeraldapublicao,quedeverserreplicadopeladi
agramaoenomonitoramentodesta.Ento,dentreaamplagamade
elementosqueenvolvemoprojetogrficoumdosprincipaisaspectos
aserdefinidopersonalidadedapublicao,ouseja,opadrogrfico
quedeverrepetirseacadaedio.Essapersonalidadetraduzseno
formato,nascores,natipografiaeemtodosdemaiselementosquecon
figuramolayout,oqualdeterminaomodocomooleitorpercebeo
jornal(Frost,2003).
ConformeexplicaChrisFrost(2003),oestilodeumapublicao
precisacriarumaidentidadequesetornefamiliarparasuaaudincia.
Paraalcanarisso,necessrioconhecerbemopblicoemquesto,
umavezqueoprojetodeveserplanejadotendocomofocoqueml
eporquel.Umbomdesignerprojetatendooleitordapublicao
emmente(Zappaterra,2007:28).Pesquisaroperfildoleitor,sa
www.bocc.ubi.pt

Page12

12

PatrciaLopesDamasceno

berdesuasprefernciaseconheceraquiloquemotivaacompraso
tarefasfundamentaisdoplano.Nessesentido,oautorindicaalgunsfa
toresinfluenciadoresdacompra:aprocuradeempregosodesejode
comprarcarrooucasaohbitodeacompanharasnotciasdoesporte
localabuscaporlocaodeimveisouinteresseemoutrospeque
nosannciosodesejodesabersobreeventoslocais,sobreoqueest
acontecendoofatodeteraatenoatradapelaaparnciaouporal
gumanotciadacapaabuscaporumaleituraagradvelqueoauxilie
arelaxar.Diantedisso,podemosinferirquetaisfatoresconfiguram
umaforteatraoportemticasprximasaombitogeogrficodolei
tor.Paralelamente,oautorsalientaqueosdoisltimosgruposdescritos
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

14/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

provavelmentesoaquelesmaisinfluenciadospelodesign.
Outroaspectoaseconsiderarquandoseestesboandooestilo
dapublicaooqueacontecercomoprodutodepoisqueelefor
compradodevesepreveraformacomooleitorirmanusearojornal
eoqueelefardepoisdello.Diferentedeumarevista,quepodeser
compradaelidaumtempodepois,ojornalusualmentelidologoque
compradooutologocheguesresidncias,sendomuitasvezeslido
pormaisdeumapessoa,edepoisdescartado.Ofatodeserdescartvel
implicanaescolhadeumpapelacessvelefacilmentereciclvel.
Maisumacaracterstica,decorrentedaanlisedomanuseio,con
sistenaimportantedefiniodoformatodapublicao.Osdoispa
dresmaiscomunssoobroadsheet14(ouStandard)eotabloide15 .
Oprimeiromaioremaislongilneo,geralmentedobradohorizontal
menteaomeio,aopassoqueosegundomenornasduasdimenses
emrelaoaobroadsheet16(Fig.1).DeacordocomBerry(2004),por
muitotempoosadjetivosdesensacionalista,popularescoevulgarfo
ramassociadosaoformatotabloide.Noentanto,recentementehouve
umamudanadeordempragmticaquealterousuapertinncia,poiso
14OutrotamanhobastanteusadonaEuropa,masnotocomumnoBrasil,oBer

liner(aprox.47x31,5cm)umformatointermedirioentreobroadsheeteotabloide.
15Foiencontradaumavariedadedesugestesdessesformatos.Zappaterra(2007)
sugereparaobroadsheetaproximadamente56x43,2cmeparaotabloide35,5x
30,5cm.Contudo,noBrasilostamanhosdiferemumpouco,segundoaAssociao
NacionaldosJornais(ANJ)obroadsheettememtornode56x32cmeotabloide
contacomaproximadamente32x29cm.
16MesmoreconhecendoquenoBrasilotermoStandardmaisutilizado,optouse
poressanomenclaturapelafidelidadebibliografiaconsultadaemlnguainglesa.

www.bocc.ubi.pt

Page13

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos13

formatotabloidemaissimples,econmicoeprticodemanipular.O
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

15/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

autorexplicaquehistoricamentecreditadoaobroadsheetcertocarter
aristocrtico,dejornalportadordeclasse,sofisticao.Apesardisso,
oautorreconhecequeatualmenteadistinorealentreobroadsheet
eotabloideresidenapropriedadefsicadoobjeto,isto,napratici
dadequeoltimoformatooferece.Essesfatoresofatodesermenor,
maisfcildemanejar(poderserlidonoslotadosmeiosdetransporte
urbanos)vmconquistandocadavezmaisadeptosaotabloide,prin
cipalmente,naEuropa.ParaGarcia(1987),almdessascaractersticas,
esseformatopermitecriarpginasmaisatrativascomumdesignmais
unificado.Igualmente,paraoautoromodeloproporcionaboaspossi
bilidadesparacompradeannciosdepginainteira,damesmaforma
quefacilitaaseparaodocontedoemdepartamentosespecializados.

Figura1Proporoentreosformatos(elaboradopelaautora)

Onmerofinaldepginasdeumjornalmaisumadefinioaser
pensada.Deummodogeralonmerodepginasestipuladobuscando
umequilbrioentrecontedoeditorialecomercial.Quantomaispgi
nas,maiselevadoserocustodeproduo,eporissoqueobalano
entrereaeditorialecomercialimportante,vistoserapropagandaa
fornecedoraderendabrutaparasustentaodagrandemaioriadosjor
nais.DeacordocomFrost(2003),emumjornalgratuitoquesemantm
somentecomrecursosdepropaganda,amdiamnimapossvelderea
comercialficaemtornodos20%,aopassoquenosjornaisdecirculao
pagaamdiamnimadeveficaremtornodeumterodapublicao.
Todosessesaspectossofundamentaisparaseatingiroobjetivoal
www.bocc.ubi.pt

Page14
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

16/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

14

PatrciaLopesDamasceno

mejadodeatrairaatenodoleitoredecultivaraproximidadeentre
essepblicoeapublicao.Acriaodeumaidentidadeprpria,alm
desercrucialnesseprocesso,tambmoperanosentidodepromover
diferenciaoentreosjornais.Osfatorescitadosanteriormente,como
aatenoaoperfildaaudincia,adeterminaodaquantidadedep
ginaseosmodosdeusodojornal,queimplicamnaescolhadopapel,
nomodelodeimpressoenoformato,impactamdiretamentenasdeci
sesquantoaoplanejamentoecorrespondemaosaspectosmaisgerais
doprojetogrficodapublicao.Mesmoassim,aindaexistemoutras
especificaesqueserelacionamintrinsecamentecomparmetrostc
nicosequetambmconfiguramascaractersticasvisuaisdojornal.So
decisesmaisdetalhadasnosentidodedeterminaraaparnciadecada
pgina,comoalocalizaodedeterminadoselementoseadefiniodo
nmerodecolunas,entreoutrospormenores,queafetamaapresentao
dojornaleaformacomooleitorirperceblo.
DentrodesseenfoqueimportanteacrescentaranooqueFinberg
eItule(1989)defendem,aqualclassificaemetapasosfundamentosa
queodesigndejornaisdeveresponder,poisenvolvemdesdequestes
maisconceituaisataquelasmaisestruturaisetcnicas.Paraosautores,
adefiniodascaractersticasvisuaispressupeaconsideraodetrs
principaiscomponentes:organizao,padroeestrutura.Aorganiza
ocompreendeadistribuiodocontedo,ouseja,oestabelecimento
doqueiremcadapginaedecomoserdepartamentalizada.Ode
signdeumpadrovisualimprimeoritmoeaconsistnciadecomo
aspginasseroapresentadasdiariamente.Jareferenciaestrutura
dizrespeitoaosparmetrosmaistcnicos,comoademarcaodasmar
gens,dacolunagem,dopadrodecores,datipografia,dasestratgias
grficas,etc.
Basicamente,todososjornaisnecessitaminicialmentedecidirqual
seroseuformato.Provenientedisso,estaprevisodotamanhodas
margensaoredordaspginas,decisoque,porsuavez,estdiretamente
relacionadaaoprocessodeimpresso,oqualpreparadoparaimprimir
umgrandevolumedecpiasnumpequenointervalodetempo.Nos
jornais,oprocessodeimpressomaisutilizadoooffsetdemquina
rotativa(cujomecanismofuncionacomcilindros:amatrizeopapel
sosuportadosporcilindrosetodoprocessorotativo).Nessemodelo,
opapelentranamquinadeformacontnua,embobinas,eporesse

www.bocc.ubi.pt
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

17/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page15

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos15

motivoqueasmargensdevemserestipuladasvisandoapermitirque
asfolhascorramentreoscilindrosduranteoprocessodeimpresso.
Almdisso,asmargensantecipampossveisdanossbordascausadas
peloarmazenamento,pelotransporteeopelomanuseiodojornal,danos
essesquepodemamassaroumancharasextremidades.Dessaforma,
cadamquinairexigirumamargemmnima(espaonegativo)para
rodaropapel,nocasodojornalquenocostumarefilarsuaspginas
(aparosparaacabamento)orestantereatildeimpresso,ouseja,
areaquecompreendeachamadamanchagrfica(espaopositivo)
(VillasBoas,2008).
Oprximopassodesenvolveraestruturadapgina,aqualcom
preendeadeterminaodonmerodecolunas.Amaisimportante
decisododesignerdefinironmerodecolunasporpgina(Gar
cia,1987:169),vistoqueisso,almdeformaroesqueletoemque
todacomposioserarmada,tambmtemimpactodiretonaveloci
dadedeleitura.PesquisasapontadasporFrost(2003)sugeremquea
leituraidealficaemtornodeumacolunacomnomnimooitopalavras
porlinhaenomximodezenovepalavrasporlinhaumadasconsi
deraesparaessaresoluooaproveitamentodavisoperifricado
leitor,tendosidoidentificadoquecolunasmuitosestreitasdificultama
leitura.Salientesequediversasoutrascaractersticas,referenteses
colhaeaplicaodatipografiaoespaoentrepalavraseentrelinhas,
otamanhodotipo,aspectosqueseroabordadosmaisafrente,iro
influenciarnalegibilidadedotexto.Mesmoassim,importanteincluir
queadeterminaodalarguradacolunaresultantedonmerodeco
lunasdispostasnapginatambmconstituiroconjuntodeatributos
queirointerferirnaleitura.SegundoGarcia(1987),amaiorpartedos
tabloidesutilizaoformatodequatrocolunas,quetornamaleituramais
agradveleatraente,muitoemboranosejaesseomodelomaisfcilde
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

18/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

compor,umavezqueosmdulosemnmeropartendemaumarranjo
dividoempartesiguais,sendomaisdifcilestabelecercontrasteentre
contedoscompesosdistintos.Poroutrolado,esseformatofacilitaa
distribuiocomercial.Apesardisso,atualmenteagrandemaioriados
jornaisvariaonmerodecolunasentreaspginas,permitindosse
esesuplementosespecficoscolunasmaislargas,deixandoparaas
notciasfactuaisumritmomaisdinmicodecomposiocomcolunas
ligeiramentemaisestreitas(Frost,2003).

www.bocc.ubi.pt

Page16

16

PatrciaLopesDamasceno

Outraespecificaoimportantenadefiniodascaractersticasvi
suaisdojornalestoestabelecimentodesuamarca.Deacordocom
Mouilaud(2002),cujointerpretaojornalcomoumdispositivo,uma
matrizdesentidosondeaformaparaoautorummododeestruturao
doespaoedotempo.Paragarantiracontinuidadedoestilodapublica
ocrucialcriarouevidenciaronome(oumarca)dojornal.Esseum
dosprimeiroselementosquerapidamenteidentificamapublicaopara
oleitor,porissoseuapelogrficodevesersimples,legvel,agradvele
limpo(Garcia,1987).Almdisso,essecomponente,nocontextomer
cadolgico,peacrucialdosesforosdemarketingerepresentauma
sriedevaloresintangveisdapublicao.Aescolhadafonte,dacor,
alocalizaonapgina,isto,aformacomoamarcaoferecida,se
envoltaporespaoembrancoousedivideareadotopocomoutros
elementos,soitensqueconformamaapresentaodojornaloeso
princpiosformadoresdesuaidentidade.
Aescolhadatipografiaaserutilizadaumdoselementosmaisim
portantesdodesigndejornais,otipoosanguedojornalsublinha
Garcia(1987:87e88).Suasespecificidadesconferempersonalidade
publicaoeporissoauxiliamnosentidodegarantiracontinuidade
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

19/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

grficoeditorialapartirdascaractersticasdecadacomponentetextual
ttulos,corpodetexto,legendas,cartolas,etc.Sendoassim,nosa
escolhadatipografia,masoestilodesuaaplicaonoprojetogrfico
determinanteparaaexperinciadeleitura.Questionamentoscomo
Qualseroalinhamentodotexto?Serousadasquaisverses:ne
grito(bold),itlico(griffo)esublinhado?Qualoestilodosttulos?
socruciaisparaaconstruodaidentidadevisualdoperidico.Atual
mente,muitosjornaiscontratamescritriosespecializadosparadesen
volverfontesexclusivas.Outroserviomuitoutilizadosoasconsulto
rias,asquaisrealizamumaescolhaentrefontesjexistentesmediante
avaliaoecomparaoentrerequisitostcnicosededesign,consi
derandoaquelesmaisapropriadosparaasnecessidadesdapublicao
(Frost,2003).
Acor(ouascores)outroaspectoaserdefinido,umavezque
tambmcontribuiparaaconstruodaidentidadedosdirios.Hojea
grandemaioriadosjornaisimpressatodaemcores(fullcolor)oque
permite,almdaexploraodousodacoraolongodetodapublica
o,aidentificaoediferenciaodereasouseesespecficas,ao

www.bocc.ubi.pt

Page17

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos17

mesmotempoemqueumaqualidadeatrativaamaisparaosanunci
antes(Frost,2003).Ousodacorestratgico,porissocompreendeum
domniodeconhecimentosespecficos,umavezquecadacorpressupe
conveneseassociaes,asquaispodemdependerdemuitosfatores,
desdeestarligadaaculturadeumdeterminadolocalatreferncias
subjetivasdecadasujeito.importantesalientarqueascoresnoso
mentepodemserutilizadasformalmenteparaenfatizaredestacar,mas
tambmpodemserusadassimbolicamenteparaprovocaremoese
memrias(Zappaterra,2007).
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

20/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Paralelamente,aorganizaodocontedodojornalooutropasso
doplanoquedefineaapresentaodapublicao(Garcia,1987).Com
otempodeleituracadavezmaisreduzido,ocontedoaseroferecido
aoleitordevecorresponderaumpacoteconcisoeorganizado,garantido
pelacontinuidadeeditorialegrficaaqueoleitorhabituado,aexem
plodasseesepginasespeciaisquedevemocuparosmesmoslugares
diariamente.Aordemvisualproporcionadaporumdesignunificado
epreviamenteestruturadoparareduziraomximo(oueliminar)confu
sesnanavegaopelojornal.Antesdetudo,ocontedodapgina
eparticularmenteainformaoessencialquecontmdeveserclara
paraler,simplesdeseguirefcildeachar(Zappaterra,2007:47).O
contedonoticiosodojornalnoapresentasedeformaconsecutivaen
to,emvirtudedisso,partedacontinuidadedevesergarantidanaforma
deapresentaodojornal:
Adistribuioeorganizaodocontedodapginadeve
seratraente,lcidaerpidadeabsorverenavegarachar
umahistria,porexemplo,ouumaseoregularfavorita.
Devedestacaraspectosindividuaiseseesimportantes
pelousodotipo,imagensedeferramentasgrficastalco
moregrasesmbolos,devesumarizarashistriasimpor
tantesinstigandoaatenodosleitores(Zappaterra,2007:
48).
Aorganizaodocontedonoticiosoultrapassaaesferagrficae
incorporagrandepartedocorpoprofissionaldaredaodeumjornal.
Aequaoidealparaqueodesigndapginatenhasucesso,essenci
almente,otrabalhoemconjuntododesigneredoeditor(Zappaterra,
2007).Evidentementeorelacionamentododesignercomosdemais
www.bocc.ubi.pt

Page18

18

PatrciaLopesDamasceno

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

21/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

profissionaisigualmenteimportante,mas,mesmoassim,ograude
interaoentreoprofissionaldodesigneoeditormuitomaior.
Otamanhodaequipedetrabalhodeumjornaleasfunesquede
sempenhampodevariarbastantedeumveculoparaoutro,dependendo
diretamentedoestilo,dotamanhoedacirculaodapublicao.Sendo
assim,paracompreendermelhorofuncionamentodeumaredaose
rocitadosalgunsdosprincipaisprofissionaisque,deummodogeral,
habitamesseambienteeparticipamdasdecisesqueformalizamoque
vaiparapgina.Soeles17 :
Chefedaredao/Editorchefeojornalistaquecoordenaofluxo
detrabalhoeditorialrespondendosupervisododiretordojornal.Ge
ralmentecompeteaeledecidirsobreadistribuiodoespaoredacional
entreaseditorias,muitoemboraessaquestopossasernegociadanas
reuniesdepauta,quandoosdiferenteseditorespoderoinfluenciarnas
resolues.AssessoradoporoutrosprofissionaisquecompemaChe
fiadeRedao,esseprofissionalresponsvelpelomonitoramentodas
pginas,revisodecertosmateriais,planificaodacapa,definiodos
destaques,entreoutrasfunes.Assimcomotodaequipedetrabalhode
umjornal,ochefedaredaotemcomoparmetrosparaoseuexerccio
apolticaeditorialdaempresa.
Editor/Chefedeseobasicamenteresponsvelpelocontedoda
publicao,oprofissionaldesignadoacoordenarotrabalhodeuma
determinadaseo.Decide,emconjuntocomachefiaderedao,os
temasaseremtratados,isto,defineemumprimeironvelaabordagem
dostextos,adistribuiodosassuntos,oespaoparacadatemaeadis
posiogrfica.Emfunodasintoniaentretextoeimagem,trabalha
prximododiretordearteedoeditordefotografiaerefernciapara
orestantedesuaequipe,quesegueesseprofissional.
Diretordearte/Editordearteresponsvelpelaorganizaoeor
denamentodetodocontedovisual.Trabalhaprximodesuaequipe
dedesigners,editores,editoresdefotografiaegerentesdeproduo.
Gerentedeproduo/Editordeproduosupervisionaacompila
17ArefernciaparaessescargospartiudeSousa(2005)eZappaterra(2007).As

obras,cadaumacomseuenfoque,relatamumasriedeprofissionais,porm,em
razodofocodestapesquisa,foramselecionadosaquelesqueserelacionammais
diretamentecomodesigndejornais.Tambmforamfeitasalgumasadaptaescom
basenaobservaodaredaodeZeroHora.

www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

22/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page19

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos19

ofsicadetodomaterial,estabelecendooshorriosdeproduo.O
gerentedeproduoresponsvelporproduzir,atualizarefazercir
cularoseuplanejamento.Trabalhaprximododepartamentodearte
edeimpresso,particularmentesupervisionandotodososrequisitosde
produo,comoqualomomentocertoemquecadaseodeveirpara
impresso.
Editordefotografiausualmenteresponsvelpelaescolhadosfo
tgrafoseporacompanharosdireitosautoraisdaobtenodeimagens.
Trabalhaemconjuntocomodiretordearteecomoeditorparaasse
guraraqualidadefotogrficaempregadanapublicao.Tambmopera
juntosagnciasebancosdeimagens.
Designer(oudiagramador)responsvelpelacomposiodiriada
publicao.Desenvolveoplanejamentogrficodeumaedioseguindo
asinstrueseosparmetrosestipuladospeloprojetogrfico,soba
supervisodoeditoredodiretordeartedojornal.Ograudeautonomia
dodesignerserdeterminadoporumasriedefatores,comootempo
detrabalhonarea,oestilodesuperviso,adistribuiodonmerode
pginasentreaequipeedoprazodefechamentodaedioquanto
maiscurtoforoprazo,maisresponsabilidadeparaodesigner.
Equipedejornalistasclaramentequemescreveparaojornal.
Osprofissionaismaisexperientespoderodiscutireinterviremalguns
aspectosdolayoutessetipodeaberturadependemuitodoestilode
gerenciamentodoeditorparagarantirqueotratamentovisualdotexto
estejaadequadoaoassunto.
Equipecomercialdependendodotipodepublicao,ogerencia
mentocomercialeavendadeannciospodemterumgrandeimpacto
naaparnciadojornal.Noscomumoanunciantedeterminaralo
calizaoespacialdeseuanncionodirio,mastambmdefinirqual
contedoeditorialdeveficarprximodele.Portanto,apropagandatem
umimpactorealnapaginaoenolayoutdapublicao.
Emresumo,emumgrandejornalserenemdiariamenteoeditor
chefe,oseditoresdeseoeoseditoresdefotografiaparadiscutirquais
notciasiropreencheraspginasdojornalecomoelasdeveroser
apresentadas.Nesseencontro,oeditorchefeeosdemaisprofissionais
planejamaedioselecionandoquaishistriastmpotencialparase
tornarnotcia,quosignificanteselassoemrelaosdemais,quala
importnciaparaopblicoleitorequaisimagenssoapropriadaspara
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

23/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

www.bocc.ubi.pt

Page20

20

PatrciaLopesDamasceno

acompanharotextoconsiderandoolugarqueocuparonaedio.O
editordefotografiarelataquaisimagensconseguiuobterdoaconteci
mento,oeditorchefeirdeterminarcomootemaserabordado,seter
capaouficarrestritoaointeriordapublicao.Oeditorchefetambm
orientaoeditordeseoaselecionarumreprterquedeverapurar
maisfatossobreoassunto.Jadiagramao(oupaginao),quecon
sistenoprocessodiriodeordenaodoselementosnaspginas,ge
ralmenterealizadaporumgrupodedesignerstambmpossvelque
essaatividadesejaexercidaporjornalistas,oquepodeocorreremjor
naismenores,profissionaiscomsensibilidadeestticamaisaguadae
comalgumaexperincianessarea.
Basicamente,aconfiguraodiriadaspginasregidadeacordo
comahierarquiadocontedo,isto,oquedevertermaioremenor
destaquenaediosegundoograudeimportnciadostemasecon
formeareaeditorialdisponvelresultantedavendadeanncios.Tendo
emvistaquecadasetordojornalpossuiumeditorresponsvelequeos
parmetrosgeraisdoquepreencheumaediosodefinidosjuntoao
editorchefe,oeditordeseoqueplanejaadistribuiodasnot
ciasnoespaodisponvel,articulaosjornalistasqueescrevemotexto
ecoordenaotrabalhododiagramador.Dessaforma,oeditorparticipa
diretamentedoplanejamentovisualdocontedo,umavezquefornece
asinformaesfundamentaisparacomposiodapgina,aexemploda
quantidadedefotosedovolumeaproximadodetexto,almsupervi
sionarotrabalhododiagramador,negociandoesugerindoalteraesa
todoomomento.
Paraqueoprojetogrficotraduzavisualmenteoprojetoeditorial,
importantequeodesignerreconheaosparmetrosevaloresqueguiam
aprticajornalsticaequeoeditortenhadomnioderecursosedaspo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

24/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

tencialidadesdodesign.Pensandonisso,foiqueGarcia(1987)elaborou
seuconceitoWriting/Editing/Design,ousimplesmenteWED,queprev
aharmoniaidealentrepalavraseimagenspormeiodeumtrabalhodi
nmicoqueintegraredao,edioeodesigndaspginas.Oobjetivo
finaldesuapropostaoferecerumcontedojornalsticomaisqualifi
cadoquevaoencontrodasexpectativasdoleitor.Partedessetrabalho
sedirecionatentativadepromoverumamentalidadegrficaemtodas
asetapasdoprocesso,especialmenteentreosreprteres(Garcia,1987):
Pensargraficamentesignificaconvidaroleitorparaaden
www.bocc.ubi.pt

Page21

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos21

trarnaspginascomumatrativo,provocativoeordenado
usodefotos,tipografiaeinfogrficos.Omaisimportante
significacriarosensodeidentidadeeconsistnciagrfica
quepermeiecadapginadeumjornaltodososdias(Gar
cia,1987:21).
Enfim,sendodestacadasalgumasconsideraesacercadodesign
editorialdejornais,seroapontadosaseguirconceitosreferentesaou
trasespecificidadesquecompreendemodesigndaspginas.Inicial
mente,seroelencadosalgunsdosprincipaiselementosqueconstituem
oprojetogrficodeumapublicaoimpressasugeridospelabibliogra
fiaeposteriormenteseroapresentadasalgumasdasprincipaisestrat
giasgrficasutilizadasnacombinaodestescomponentes.

3Projetogrfico,diagramaoeseuselementos
Estabelecidososparmetroseditoriaisegrficosqueorganizam,estru
turameconstituemopadrodapublicao,iniciadooutroprocesso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

25/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

dedesign:aaplicaodessesconceitosnacriaodiriadoslayouts
(Zappaterra,2007),tambmconhecidacomodiagramao.Deacordo
comLarequi(1994),pordiagramaopodesecompreenderadistribui
odoselementosquecompemdiariamenteapginadeumjornale
cujafunodarformaestticainformao.
Deacordocomodescritoanteriormente,oplanejamentodocon
tedocomeabemantesdadiagramao.Apartirdoquefoiestabele
cidonasreuniesdepauta,quedefinemasnotciaseahierarquiaaser
empregadas,oeditordeseorealizaosprimeirosesboosdapgina
juntoaodesigner.Nessaetapa,jsodiscutidasalgumaspossibilidades
esoluesdelayout.Dessaforma,essesdesenhosiniciaistambmau
xiliamaprovocarideiaseadaradimensodaproporoentreasreas
detextoeimagem.Desenhosquepodemconstituirdesderascunhos
simplesatrepresentaesmaiselaboradasedetalhadas.Odesigner
podeterasuadisposiofolhascontendoamodulaodapginapara
distribuiomaisexatadosobjetos,ouutilizaroprpriocomputador
paraesboaressearranjoinicial,oquedependebastantedomtodode
trabalhodaempresaoudoprpriodesigner,quepodeconfeccionarseu
modelo(Frost,2003Garcia,1987).

www.bocc.ubi.pt

Page22

22

PatrciaLopesDamasceno

Paradarincioconfecodolayout,hojeagrandemaioriadosjor
naisutilizasoftwares18paradiagramaodocontedo.Essesprogra
maspermitemcriararquivosbasequecontmosprincpiosestruturais
dacomposioeosestilosutilizadospelojornal,osquaissochama
dosdetemplates(Fig.2).Nessedocumentoficamdefinidastodasas
caractersticasvisuaisquedevemencetarolayout,comoamodulao
dapgina,asmargens,oestilodoselementostextuais,apaletadecores,
enfim,todoopadropreviamenteplanejadopelodepartamentodearte
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

26/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

dojornal.Autilizaodostemplatesdinamizaoprocessodediagra
maoedeproduo,garantindoacoesovisualdasdiferentessees
epginasdapublicao.Almdisso,ostemplatessimplificamtodos
osaspectoscompositivosdapgina(Zappaterra,2007:77).Porisso,
deveseterocuidadoparaqueaspginasnofiquemmuitosimilares
entresi,e,entreumdiaeoutro,ograudeflexibilidadedotemplatepode
variar:acriatividadeeahabilidadedodesigneremtencionaracompo
sioeproduzirpginasdistintasumasdasoutrastambminfluineste
aspecto(Frost,2003Zappaterra,2007).
Diantedisso,antesdemobilizaroutrascaractersticasqueintegram
aconfiguraodaspginasdeumjornal,importanteconhecercomo
sochamadosalgunsdosprincipaiscomponentesestruturadoresdessa
superfcie,considerandoanomenclaturaqueareaestipula(Harrower,
2007Sousa,2005Zappaterra,2007).
1.Cartola:tambmconhecidacomochapuouretranca,geral
mentecolocadanotopodapginadandoodirecionamentopara
oassuntotratadooudesignandoaeditoria.
2.Antettulo:colocadoacimadottuloprincipal,assimcomoot
tuloauxilianafunodeinstigaraleitura.
3.Ttulo:Almdenomearanotciatambmutilizadoparachamar
atenoparaoassunto,tantopelaabordagemdotextoquantopelo
destaquegrfico(pesovisual)conferidoaele.ConformeZappa
terra(2007),ottulodanotciageralmentepossuiomaiorcorpo
detextodolayout.
18QuarkXpress,Indesignsoexemplosdesoftwaresutilizadosnasredaespara

diagramaodocontedo.

www.bocc.ubi.pt

Page23

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

27/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos23
4.Linhadeapoio:umaformadecomplementaodottulo,dan
dolhesustentao.Tambmchamadadelinhafina,subttulo
ousutieusualmenteficaabaixodottulo.
5.Olhodamatria:podeserodestaquedeumtrechodanotcia
ouumacitaodafaladealgumpersonagemdesta,nessecaso
medianteautilizaodeaspasnamaiorpartedasvezes.Deum
modogeral,oolhousadoparaquebraramassadetextodap
gina,tornandoamaisdinmicaeatraenteparaleitura.Tambm
cumpreessafunooentrettuloeusodecapitular.
6.Lead:aessnciadanotcia,respondesquestesQuem?Fezo
que?Quando?Como?Onde?Porqu?objetivo,estabelecea
falaecomunicaosaspectosmaisrelevantesdoassunto.Podevir
destacadodocorpodetextocomusodenegrito,porexemplo.
7.Capitular:Letraemtamanhomaiorusadaparamarcaroincio
deumtexto.
8.Corpodetexto:partedotextoondeoscontedossodesenvolvi
dospeloscolaboradores.Assimcomoosdemaiselementostex
tuais,evidenciapartedapersonalidadedapublicaoatravsdo
usodetipografiapadroescolhidapelojornal.
9.Entrettulo:Colocadonomeiodocorpodotextocomafinali
dadededividiroassuntoemseesefacilitaraleitura.Tambm
conhecidocomointerttuloouquebras.
10.Box:textoauxiliarqueacompanhaanotciaprincipalcompro
psitocomplementar.Podeserumconjuntodeinformaestc
nicasrelacionadasaotextoprincipal(servios)ouservirparadar
explicaesadicionaisaoleitor.
11.Colunagem:adistribuiodocorpodetextoemcolunasdetama
nhosregulares,espaadaseutilizadasparaencaixaroscompo
nentesdapgina.
12.Ttulosecundrio:temamesmafunodottulo,pormserefere
aumamatriasecundria,ouseja,commenosdestaquevisualdo

www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

28/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page24

24

PatrciaLopesDamasceno

queottuloprincipal,mascontando,mesmoassim,comrealce
emrelaoaocorpodetextoedemaiscomponentesdapgina.
13.Legenda:textocurtoqueexplicaafotoouilustrao.
14.Crdito:Assinaturausadaemfotoouparamarcarmaterialpro
duzidoporagnciaououtrapublicao.
15.Folio:readestinadaaapresentaronmerodapgina,datae
nomedojornal.
16.Fio:linhautilizadaparasepararcontedosnapgina.
17.Assinatura:Crditodadoaoautordeumamatria,ilustraesou
infogrficos.
18.Aspas:Declaraoinseridaemumamatria.
19.Servio:Pequenotextousadonopdamatriacontendoende
reo,horrio,pginadaweboutelefonedealgocitadonamat
ria.
20.Arte:Imagenscriadasparailustrar,complementarousubstituir
umtexto.
Podemserinfogrficos,ilustraesoucharges.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

29/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

www.bocc.ubi.pt

Page25

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos25

Figura2Elementosdapgina(elaboradopelaautora)

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

30/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Asdiferentesapropriaesdodiagramaconstituemsesobreaestru
turabsicadojornal,definidapeloseuprojetogrfico.ParaZappaterra
(2007),exigidododesignereditorialhabilidadetcnicaemental,ex
perinciaeconhecimentosespecficosparagarantirbonslayouts.Se
gundoaautora,odesignerdeve:sercapazdeselecionar,darnfase,
arranjarecombinaroselementos,tudoissoafinadocomoassuntoda
matria,comoestilodapublicaoecomoperfildoleitorterhabili
dadeparapreparaodapgina,queconsistenacriaodeumagrade
(grid)apropriada,conhecimentodautilizaodosprincpiosdedesign
eorganizaodotrabalhodentrodoplanoestabelecidopelapublica
oterconhecimentoedomnioparatrabalharcomatipografiater
www.bocc.ubi.pt

Page26

26

PatrciaLopesDamasceno

noesdeproduoeteraptidoparacriarconsistnciasempromover
monotonia.Dessaforma,apartirdoselementosdefinidospelopro
jetogrficoeditorialformato,grid,tipografia,imagens,coresede
maiscomponentesqueseconstituiraordenaodiriadasedies
(Gruszynski,2010).

4EspecificidadesCompositivasdosJornais
Nodesigndejornais,apginaosuporteessencialparadistribuio
dainformaoescritaedemaiselementosqueconfiguramamensagem
jornalstica.Adiagramaodeumaedioimplicaplanejamentoeor
ganizao,ouseja,umestudoinicialdecomocadaelementoseralo
cadonapgina,tendoemmenteoefeitodesejadocomolayoutpara
entregarumapropostaclaraecoerenteparaoleitor.Apginadeum
jornal,dopontodevistagrfico,umaestruturamuitosingulardevido
diversidadedocontedoapresentado,cadaqualexigindododesign
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

31/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

umavaloraodiferenciada.Diantedisso,oposicionamentodoscom
ponentescrucialnoprocessodedesignaopodeocuparotopoou
abasedasuperfcieprovocadiferentespercepesdocontedo.Adis
tribuiodeumapginadevetercomocritrioestabelecerpesosirregu
laresentreoselementos,masfazendoissodeumamaneiraequilibrada
(Garcia,1987Larequi,1994).
Estruturalmenteoprincpiobsicoqueregeodesigndejornais
aorganizao.RetomandoGarcia(1987),Aordemnodesignrea
lizadapormeiodeumaprogressolgicadeelementosnapgina,do
maiorparaomenoredomenorparamaior.Isto,apginadividida
emestruturasiguaisedesiguais,variandoemtamanhoparacriaratra
ovisual(Garcia,1987:75).Combasenisso,Garcia(1987)mostra
algunsexemplosdeestruturasquesearticulam:domenorparaomaior
(Fig.3)edomaiorparaomenor(Fig.4),aopassoquehoutrasbasea
dasemvariaesdohorizontalparaovertical(Fig.5)edoverticalpara
ohorizontal(Fig.6).Asestruturaspropostaspeloautorexemplificam
aorganizaoelementardolayoutquedeterminaosnveisdehierar
quianapgina.Enfatizandoasuperfciedojornal,devemsebalancear
autilizaodaharmoniaedocontrastenadistribuiodocontedo.

www.bocc.ubi.pt

Page27

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos27

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

32/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Figura3Domenorparaomaior(GARCIA,1987,p.76)

Figura4Domaiorparaomenor(Garcia,1987:76)

Figura5Dohorizontalparaovertical(Garcia,1987:77)

www.bocc.ubi.pt

Page28

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

33/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

28

PatrciaLopesDamasceno

Figura6Doverticalparaohorizontal(Garcia,1987:77)

Nessesentido,harmoniaecontrastesocritriosque,apesarde
opostos,atuamcomplementarmenteparaadistribuioidealdocon
tedo.Ocontrasteprocuraacentuardiferenasdentrodeumapubli
cao,comodarnfasesnotciasqueseconsiderammaisrelevan
tesedistinguirasseesdorestantedocorpodojornal.Igualmente,
diagramarumapginatambmsignificaharmonizarosdiversosele
mentosgrficos.Aproduodeimpactogrficoedeumaleiturafcil
requerumacombinaoadequadadetipografia,fotografiaeespaosem
branco(Garcia,1987:70).Mesmoassim,ocontrastetornarocon
tedomaisclaroedinmico,almdeserumforterecursoparaatraira
atenodosleitores,motivandoointeressepelaleitura.
SegundoLarequi(1994)existemtrstiposprincipaisdecontrastes
nodesigndejornais:odatipografia(tamanho,pesoeformadasletras),
odalocalizaoeodaestruturadosdiferentescomponentesvisuaisde
umapgina.Dessemodo,ocontrastenumapginadejornalconverte
senopontodepartidaparaodenominadointeressetico(Garcia,1987
Larequi,1994).
Tendoissoemvista,Garcia(1987)elaborouumconceitoqueen
volveacriaodeumCentrodeImpactoVisual(CenterofVisualIm
pactCVI)naspginas.Paraoautor,emboraexistamestudosque
demonstremaprefernciadoolharpordeterminadaszonasemuma
configurao,conformejfoicitado,odesigner,apartirdoconheci
mentodastcnicascompositivas,podedirecionaroolhardoleitorpara
reasestratgicasapartirdacriaodepontosdeatraovisual(inte
ressetico).Fotos,ilustraes,ttulosgrandes,reasdecorsoalguns
exemplosdeelementosquedespertamointeressedoolhar.Assim,Gar
www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

34/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page29

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos29

cia(1987)explicaqueinicialmenteodesignerdeveterclaroquaisso
oselementosqueirocomporapginalogo,deveidentificarqualdeles
funcionarcomoCVI,deacordocomahierarquiadocontedo.
EsseconceitodesenvolvidoporMarioGarciatevecomoreferncia
umapesquisacoordenadaporeleePegieAdams,realizadaem1990,
juntoaoPoynterInstitute,aqualtinhacomoobjetivoexaminarcomo
aspessoasliamosjornaisimpressos.Paraesseprocessofoiutilizado
umobjetochamadoEyetrack 19 ,quepermitiudetectarcomprecisoo
movimentodosolhosdoleitor.Apesquisa,entoinovadora,logose
tornouumarefernciamundial,confirmandoalgumascrenasedes
mentindooutras.Osdadoslevantadospelapesquisarevelaramque,de
fato,apginadadireitavistaemprimeirolugarpelosleitoresociden
tais.Emrelaoaosanncios,entretanto,apontaramquenoeramli
dosprimeiramente,nemmesmosefossemcoloridos.Domesmomodo,
verificousequealeituraerafeitaemduasetapas:inicialmente,osleito
resfaziamumavarreduranapgina(scanning),procurandopontosde
interesse,aoqueduravafraesdesegundos.Numsegundoplano,
sefixavamempontosdeinteresse,reasondepermaneciampormais
tempo.Essespontoseramdeterminadospelotamanhodasfotos,pelo
contedodessas,epelapresenaounodecor,dentreoutrosfatores
(Gruszynski,2011).
Partindodessepressuposto,Zappaterra(2007)defendequeoesta
belecimentodeelementosdominantesnaspginasessencial,umavez
querepresentamahierarquiadocontedo(Fig.7).Umanotciaprin
cipaldevesersinalizadaparaoleitorpeloposicionamentonapgina,
usualmentenotopo,comomaiorttulo,comamaiorimagemecom
amaiorlarguradecoluna.Emcontrapartida,osdemaistemasdevem
ocuparmenosespaonasuperfcie,apresentandoseuselementosem
escalasmenores(ttulos,fotografias,larguradascolunas).Essasno
esevidenciamovalordocontrastenacomposioporqueumarranjo
deveficarclaroosuficienteparanocriarambiguidadese,comisso,
confundiroleitor.Ahierarquiaentreasnotciascomunicadapelas
diferenas(Zappaterra,2007).

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

35/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

19Eyetrack.

www.bocc.ubi.pt

Page30

30

PatrciaLopesDamasceno

Figura7Mapeamentodomovimentodoolho(Zappaterra,2007:92)

Dentreaamplagamadediferenciaesqueolayoutdeumjor
naldevepromover,existeumaquetalvezpossaserconsideradaamais
evidenteparaoleitor:adiferenaentreaaparnciadascapaseaapa
rnciadaspginasinternas.Cadaumadelasrecorreaapelosecrit
rioscompositivosdistintosporquepossuemobjetivosprprios.Fun
damentalmente,umacapaumaespciedevitrine,expeasnotcias
quepossuempotencialparavenderojornal.Comoofocodotrabalho
concentrasenasseesespeciaisdosperidicos,serocitadasalgu
masespecificidadesdadiagramaodessamodalidadedelayoutque
incluemoplanejamentodesuasaberturas(capasdeseo,section
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

36/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

opener)edesuaspginasinternas,asquaisinteressamaoestudo.
ConformeexplicaGarcia(1987),aspginasinternasdeumjornal
estabelecemumelovitalentreoleitoreapublicao,vistoqueoin
terioroquetornaojornalumhbitoparaosleitores,almdesero
principalmotivodavendadeassinaturas.Aabordagemdaspginasin
ternasdeveseguiroqueocontedoeditorialexigeeoqueoprojeto
grficojdeterminoucomoparmetros.
Emvistadisso,antesdeentrarnosaspectosqueorientamaorga
nizaodocontedo,importanteressaltaradistinoqueexisteentre
pginasparesempares,umavezqueparaojornalaescolhadalocaliza
o(empginamparoupar)irdeterminaraimportnciadainforma
o.Tradicionalmentedenominamseaspginaspares(ladoesquerdo)
deentradaeaspginasmpares(ladodireito)desada,tendo,emparte,
comorefernciaaordemdeleituraocidental.Historicamente,demodo
www.bocc.ubi.pt

Page31

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos31

geral,aspginaspareseramreservadassnotciassecundrias,com
menorrelevncia,aopassoque,emcompensao,aspginasmpares
alocavamomaterialmaisimportante.Confirmandoacondioprivile
giadadoladodireito,osanunciantespassaramadarprefernciapelas
sadascomajustificativadequeconstituemaprimeirasuperfcieaser
visualizadapeloleitorenquantoesterealizaomovimentodeviradade
pgina.Contudo,oprimadodoladodireitosobreoesquerdonouna
nimidadeentreosautores.Deacordocomoquejfoiabordado,em
umacomposiotudorelativo,isto,pormaisquealgunspadres
tendamasesobressair,acondiodoconjuntodoselementosdeter
minanteparaapercepo.DetalmodoqueLarequi(1994)propeuma
hiptese:paraoautorapenascapaecontracapasovistasdemodoin
dividual,enquantoasdemaispginastendemasercontempladascomo
umtodo.Emfunodisso,oautordeduzqueasinformaesprincipais
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

37/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

deveriamseconcentrarnocentrodapgina,deixandoparaaperiferia
oscomponentesmaisacessrios.Mesmoassim,oautorreconheceque
asupremaciadaspginasmparessobreasparesamplamentemais
aceitanarea(Frost,2003Larequi,1994).
Tendoissoesclarecido,possvelobservaralgumasestratgiasque
orientamoordenamentodocontedo.Primeiramente,podeseclassifi
clasemquatrotiposcorrespondentesaoselementosdacomposio:
osanncios,otexto,asimagenseosespaosembranco.Numsegundo
nvel,combasenaestratgiasugeridaporGarcia(1987)depackaging,
explicadaadiante,abordarseooutrosrecursosespecficosreferentes
spginasdeseesespeciaisdojornal.Issonoquerdizerqueas
estratgiasinicialmenteapresentadasnoseapliquemspginasdese
es,aintenofoisomentedestacaralgumasnecessidadesparticulares
destas.
Sendoassim,aprimeiraestratgiaaseresboadatratadadistri
buiocomercialnapgina.Existemcircunstnciasnasquaisarea
deannciosdominaoespaodisponvel,tornandoadiagramaode
licada.Nessescasos,tantooeditordesejaqueocontedosejalido,
quantoosanunciantesesperamquesuapropagandachameaateno.
Porisso,aharmoniaentreasreasimportante.Quandoexisteapre
senadevriosannciosemumapgina,estesdevemserestruturados
emblocos20 .Essaestruturaprocuracriarzonasmaisuniformesentreos
20Existemsituaesnasquaisalocalizaodosannciosnopodeseralteradapor

www.bocc.ubi.pt

Page32

32

PatrciaLopesDamasceno

elementosqueserelacionam,tendocomoprincpiobsicoleidoagru
pamento.Emcontrapartida,adisposioempirmidesdeveserevitada
(itemadaFig.8)porquecriaumasuperfcieinformeepoucoatraente,
causandoasensaodedesorganizao.Garcia(1987)sugeredoispa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

38/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

dresprincipaisparaestruturao:oLinvertido(itembdaFig.8)e
osblocoshorizontalouvertical(itemcdaFig.8).Aescolhaentreum
ououtropadrocorrespondebasicamenteaosformatosdosanncios.

Figura8Disposiodosanncios(Garcia,1987:113114)

Outroprincpioqueregeaorganizaointernaadistribuiodo
corpodotexto.Otextoconstituiagrandemassacinzadapginado
jornaleporessemotivoqueasuadistribuiodeveminimizaraapa
rnciadensaeasensaodetextolongoparaler.Esseefeitopode
seralcanadodetrsmaneiras:privilegiandoomovimentohorizontal
dotexto,isto,distribuindooemvriascolunas(itemadaFig.9)
aumentandoalarguradascolunasquandoareaeditorialmaishori
zontalouquadrada(itembdaFig.9)ouinserindoquebrasnotexto,
comoentrettulos,capitulares,olho,etc.quandoosannciosdeixam
oespaoeditorialmaisvertical(itemcdaFig.9)(Garcia,1987).

quealgunsanunciantescompramespaosdeterminadosnojornal,ouseja,pagamum
valorextraparaescolherapginaemqueapropagandadeveficar.Essadetermina
opodecorresponderpginaemsiemqueoanncioirficare/ou,dependendoda
estruturacomercialdojornal,oanunciantetambmpodeescolheraposionapgina
(norodap,nocentrodapgina,etc.).

www.bocc.ubi.pt

Page33

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

39/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos33

Figura9Distribuiodotexto(Garcia,1987:94)

Baseadosnaprefernciadosleitoresporpginascomimagens,os
diriosoptammuitasvezesporaumentarsuapresenaemdetrimento
dotexto.Esseaumentopodesetraduzirnaapresentaodeumaima
gemnica,grandeedominante,ouempginasinternascontendovrias
imagens(picturepages).Quandoaltimasituaoocorre,odesigner
deparasecomumgrandedesafio,poisnecessitaarranjartexto,vrias
imagenseannciosdemodoatrativoeorganizado.Comosoluo,a
composiodeveaproveitaraspossibilidadesdosformatosdasfoto
grafias(ouilustraes)intercalandoorientaeshorizontaiseverticais
paraadicionarbalanoemovimentopgina.Igualmente,necess
rioescolheraimagemquedominarsobreasoutras,estabelecendoo
pontodeatraoprincipal.Almdisso,orecursodautilizaodeespa
osembranconessecasopertinente,poisconfereatenoparacada
fotografia(Garcia,1987).
Oplanejamentodadistribuiodeespaosembranco(reassem
impresso)estratgicoemumapgina.Almdearejaracomposi
o,essesespaoscriamzonasdeatraovisualeauxiliamaorganizar
edestacarcomponentesespecficosdolayout.Atualmentenodesign
dejornaisadmitesequeessesespaossomaisquefundospassivos,
possuindovalorcompositivo,detalmaneiraque,juntodoselementos
impressos,elesatuamsobreasuperfcie.Assimcomoosdemaiscom
ponentesdapgina,devemserusadoscomdestrezaecuidado,epor
issorelevanteobservaralgumasconsideraes.
Devidolimitaodeespaonosdirios,deveseprocurarconcen
www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

40/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page34

34

PatrciaLopesDamasceno

trareagruparautilizaodosbrancosenoosdispersarpelapgina.O
poucousodessesespaospodeprejudicaralegibilidade,pormouso
emexcessopodeconvertersenaseparaodoselementos,proporcio
nandoumaspectodesmembradodotodo.Porexemplo,adicionarmuito
espaoentreottuloeocorpodetextoqueosegueirafastlos.Mais
umavez,oprincpiodaleidoagrupamentodeveserconsideradonouso
dobranco,estabelecendorelaesdeatraoouafastamento.Porisso,
relaesdeproporoentreosespaosnecessitamserplanejadaseos
espaosentreelementosquedevemapresentarconexodevemserme
noresqueentrecomponentessemligaodadoscoligadosnecessitam
formarconjuntos.Portanto,osbrancosdevemvirdoexterior,nodo
interior,dapgina(Larequi,1994:153).
OutraestratgiasugeridaporGarcia(1987),queenvolvedecises
emnveleditorialegrfico,adecompartimentarcontedosrelacio
nados(packaging),tticaqueLarequi(1994)chamardeordenamento
temtico.Segundoosautores,emnveleditorial,essaestratgiapro
porcionaooferecimentodeumcontedoorganizadoaoleitor,deforma
quefaciliteaesteencontrarsemesforodeterminadosassuntos,corres
pondendoaumprincpiobsicododesigndejornais.Deacordocom
essaperspectiva,ojornal,aoinvsdeoferecernotciascomtemticas
prximasdemododisperso,devepreocuparseemconstruirconjuntos
emreasespecficas,elencandoosporassuntos.Garcia(1987)observa
queoagrupamentopodeserfeitodeduasformas:aprimeira,criando
seesinteiras,ouseja,seesdedicadasaumnicotipodeassunto
queenvolve,geralmente,vriaspginas,comoseesdeesportes,cul
tura(tambmconhecidosporcadernosousuplementos)asegunda,
unindosenotciascomtemticascomunsemumaoumaispginas,de
modoanoconfigurarumcadernopropriamente.Diferentedoscader
nosconvencionaisque,normalmente,possuemperiodicidade(semanal,
dirio),atualmenteosperidicostambmconfeccionamsuplementos
especiaisemvirtudedealgumacontecimentodemaiorimpactoque
podegerarbastantematerialparaserpublicado.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

41/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Salienteseaindaque,emnvelgrfico,oqueGarcia(1987)su
gerecompackaging(literalmentetraduzidocomoembalagem)ane
cessidadedecriarumaidentidadeprpriaparaessasseesdentrodas
possibilidadesqueoprojetogrficodojornaloferece.Paraoautor,se
esligadasaassuntoscomomoda,estilodevida,comportamentoe

www.bocc.ubi.pt

Page35

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos35

cultura,porexemplo,almdeinformar,cumpremafunodeentreter
edeatuarcomoguiadeatividadesparaosleitores,enfatizandoopa
peldeprestadordeserviosdosjornais(softnews).Emvirtudedisso,
essasseessomaisabertasaexperimentaes.comumousode
colunasmaislargas,demaisreasbrancas(semimpresso),denume
raodepginasprpria,depresenadeinfografiaeilustraes.De
ummodogeral,possuemcapasexclusivascomdestaqueparaonome
daseo(semelhanteaumamarca,etiqueta),usodefotosgrandesea
presenadepequenostextos,deixandoosmaislongosparaaspginas
internas.Asaberturasdeseotambmsecaracterizampelavariao
dadisposiodoselementosparaacomodardiferentescontedos.Nor
malmente,ossuplementosdispemdeumapginadupla,semmargem
interna,demodoqueocontedopodeserplanejadodemodointegrado,
emcontinuidadedeumapginaparaoutra.Oestilodecomposiodas
seesforneceaodesignermaisliberdadeparaexperimentao,da
oportunidadedeproporpginasmaisabertas.SegundoGarcia(1987),
Enquantoalgunsjornaisexigemqueossuplementosmantenhamoes
tilogeraldorestantedapublicao,outrospermitemaosdesignersusar
tiposdiferentes,maisoumenoscores,fotosmaioresecriarseesque
soligeiramentediferentesdeapreciar(Garcia,1987:157).
Comovisto,osprincpiosfundamentaisdodesignservemdeestru
turaparaboapartedasestratgiascompositivasdodesigndejornais.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

42/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Igualmente,otratamentodasuperfciedojornalresultadodealgu
mascaractersticasespecficascorrespondentesaomeio.Adisposio
docontedoapartirdoposicionamentoempginasmparesoupares,a
organizaodosanncios,ocontrolevisualdasmassasdetexto,oagru
pamentodecontedosrelacionados,aformadeutilizaodasimagens
edosespaosembrancocompemaestruturaqueconduzoconjuntode
soluesqueviabilizamoordenamentodocontedoeocumprimento
dosrequisitosdoprojetogrfico.Portanto,aolongodestetextobuscou
sedelineardesdeograndeconjuntodecaractersticasquecompreen
demoprojetogrficoatalgumasespecificidadesdoprocessodiriode
layoutdaspginas.

www.bocc.ubi.pt

Page36

36

PatrciaLopesDamasceno

ConsideraesFinais
Enfim,comopresenteartigoseprocuroumostrarquetantoaelaborao
deumprojetogrficoquantoadiagramaodeumjornalsoprocessos
complexos.Almdodomniotcnicoedahabilidadeparamanipular
oselementosemumapgina,qualidadesexigidasdeumdesigner,esse
profissionalestintegradoculturajornalsticaeissoimplicaumasrie
deconsideraesqueenvolvemessaprticaeosvaloresdocampo.
Sobaticadadiagramao,deumladoprecisoconsideraros
prazosreduzidosparaproduodoslayouts,isto,temporestritopara
estudaraspossibilidadesdearranjo.Poroutro,deveselevaremcon
sideraoasmudanasconduzidasporalgumacontecimentointerno
ouexternoredaoquerompemcomoplanejamentodasnotcias.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

43/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Issomostraquenemsempreodesignerdispedascondiesideais
paradiagramaodocontedoequealgumassoluessoresultadoda
pressa:ocritrioutilizado,nessesmomentos,fazeromelhorpossvel
dentrodotempodisponvel.
Mesmoassim,aatenovisualidadedojornalcrucialnoatual
contextomiditico,emqueoleitordispedeoutrosrecursosaudiovi
suaiseinterativosparasuprirsuademandaporinformaoeentrete
nimento.Portanto,esseumdosprincipaiscanaisderevitalizaodo
jornal,canalquecontinuarenovandosuaimportnciaparaopblico
tambmatravsdodesign.ComoobservaGarcia(1987)possvelque
nosetenhacertezadequaisnotciaspreencheroaspginasdeumjor
naldodiaseguinte,masaschancesdesabercomoeleirseapresentar
sobemmaiores.

Bibliografia
Arnheim,R.(2005).Arteepercepovisual.SoPaulo:Pioneira.
Associaodosdesignersgrficos(2003).Ovalordodesign:guiaADG
Brasildeprticaprofissionaldodesignergrfico.SoPaulo:Edi
toraSENACADGBrasil.
Barnhurst,K.G.&Nerone,J.(2001).Theformofthenews.NewYork:
TheGuilfordPress.

www.bocc.ubi.pt

Page37

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos37

Barnhurst,K.G.(1994).Seeingthenewspaper.NewYork:St.Martins
Press.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

44/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Berry,J.D.(2004).Comtemporarynewspaperdesign:shapingthe
newsinthedigitalage:typography&imageonmodernnewsprint.
NewYork:MarkBattyPublisher.
Cardoso,R.(2009).OrigensdoprojetogrficonoBrasil,in:Car
doso,R.(org.)ImpressosnoBrasil,18081930.Destaquesdo
acervodaBibliotecaNacional.RiodeJaneiro:VersoBrasil,p.
6585.
Cardoso,R.(2004).Umaintroduohistriadodesign.SoPaulo:
Blucher.
Dapieve,A.(s.d.).JornalismoCultural,in:Deunojornal:ojorna
lismonaeradainternet.
Dejavite,F.(2008).OINFOtenimentonaspginasdojornalimpresso:
anlisedoOEstadodeS.Paulo,in:XXXICongressoBrasileiro
deCinciasdaComunicao,Natal,RN.DisponvelemIntercom.
Acessoem12desetembrode2009.
Dondis,D.A.(2007).SintaxedaLinguagemVisual.SoPaulo:Mar
tinsFontes.
Feter,C.(2011).Revistas,designeditorialeretricatipogrfica:A
experinciadarevistatrip(19862010).Dissertaodemestrado
paraoProgramadePsgraduaoemComunicaoeInformao
daUniversidadeFederaldoRioGrandedoSul.PortoAlegre.
Esterson,S.(2004).Kitofparts,in:Berry,J.D.Comtemporary
newspaperdesign:shapingthenewsinthedigitalage:typography
&imageonmodernnewsprint.NewYork:MarkBattyPublisher.
Finberg,H.I.&Itule,B.D.(1989).Visualediting:agraphicguidefor
journalists.Califrnia:WadsworthPublishingCompany.
Frost,C.(2003).Designingfornewspapersandmagazines.NewYork:
Routledge.

www.bocc.ubi.pt

Page38
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

45/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

38

PatrciaLopesDamasceno

Gadini,S.L.(2009).InteressesCruzados:aproduodaculturano
jornalismobrasileiro.SoPaulo:Paulus.
Garcia,M.R.(1987).Contemporarynewspaperdesign.Englewood
Fields:PrenticeHall.2 oedition.
Giles,V.&Hodgson,F.W.(1990).CreativeNewspaperDesign.Ox
ford:HeinemannProfessional.
Golin,C.&Cardoso,E.T.(2010).Jornalismoerepresentaodosis
temadeproduocultural:mediaoevisibilidade,in:Bolao,
C.Golin,C.&Brittos,V.Economiadaarteedacultura.1 aed.
SoPaulo:ItaCultural,p.184203.
GomesFilho,J.(2004).GestaltdoObjeto:sistemadeleituravisualda
forma.SoPaulo:EscriturasEditora.
Gruszynski,A.C.(2007).Aimagemdapalavra:retricatipogrfica
napsmodernidade.Terespolis,RJ:NovasIdias.
_____.(2010).JornalImpresso:produtoeditorialgrficoemtransfor
mao,in:XXXIIICongressoBrasileirodeCinciasdaComuni
cao,CaxiasdoSul.AnaisdoXXXIIICongressoBrasileirode
CinciasdaComunicao.SoPaulo:Intercom.
Harrower,T.(2007).Thenewspaperdesignershandbook.McGraw
HillHigherEducation.
Larequi,J.C.(1994).Eldiseoperiodsticoenprensadiria.Madrid:
CasaEditorial.
Lockwood,R.(1992).Newsbydesign.Asurvivalguidefornewspa
pers.Colorado:QuarkPress.
Lupton,E.&Phillips,J.C.(2008).Novosfundamentosdodesign.So
Paulo:CosacNaify.
Mouillaud,M.&Porto,S.(org.)(2002).Ojornal.Daformaaosen
tido.Braslia:EditoraUnB.

www.bocc.ubi.pt
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

46/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Page39

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos39

Pivetti,M.(2006).Planejamentoerepresentaogrficanojornalismo
impresso.Alinguagemjornalsticaeaexperincianacional.Eca
(USP),SoPaulo.
Piza,D.(2009).Jornalismocultural.SoPaulo:Contexto.
QuadrosJr,I.B.(2004).Umaintroduoaojornalismovisualou
tessituragrficadanotcia,in:XXVIICongressoBrasileiro,Porto
AlegreRS.AnaisdoXXVIICongressoBrasileiro.PortoAlegre
RS:PUCRS,v.01.p.0110.
Niemeyer,L.(1998).DesignnoBrasil:origenseinstalao.Riode
janeiro:2AB.
Recchia,M.(2010).DaRemingtonRedaoIntegrada:incorpora
odetecnologiasnaprticajornalsticaeatransformaodavi
sualizaodanotcianojornalZeroHora.Dissertao(Mestrado
emConcentraoemComunicaomiditica)Universidadede
SantaMaria,SantaMaria.
Samara,T.(2007).Grid:construoedesconstruo.SoPaulo:Co
sacNaify.
Sousa,J.P.(2005).ElementosdoJornalismoImpresso.Florianpolis:
LetrasContemporneas.
Strunck,G.(2000).ViverdeDesign.RiodeJaneiro:2AB.
Traquina,N.(2005).TeoriasdoJornalismo:porqueasnotciasso
comoso.V.1.Florianpolis:Insular.
_____.(2008).TeoriasdoJornalismo:atribojornalsticaumaco
munidadeinterpretativatransnacional.2 aed.v.2.Florianpolis:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

47/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

Insular.
Wolf,M.(1995).TeoriasdaComunicao.Portugal:EditorialPre
sena.
VillasBoas,A.(2008).Produogrficaparadesigners.RiodeJa
neiro:2AB.

www.bocc.ubi.pt

Page40

40

PatrciaLopesDamasceno

_____.(2000).Oque[eoquenuncafoi]designgrfico.Riode
Janeiro:2AB.
Zappaterra,Y.(2007).Artdirection+editorialdesign.USA:Abra
hamsStudio.

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

48/49

15/06/2016

DesigndeJornais:projetogrfico,diagramaoeseuselementos

www.bocc.ubi.pt

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://www.bocc.ubi.pt/pag/damascenopatricia2013designjornais.pdf&gws_rd=cr&ei=qtNgV

49/49

Potrebbero piacerti anche