Sei sulla pagina 1di 60

GUA

TEMTICA

PREVENCIN Y MANEJO DE LA VIOLENCIA
DE GNERO.

Gobierno del Estado de Chiapas


Secretara de Educacin
Directorio Institucional

Enrique Pea Nieto


Presidente Constitucional de los Estados Unidos Mexicanos
Emilio Chuayffet Chemor
Secretario de Educacin Pblica
Manuel Velasco Coello
Gobernador Constitucional del Estado de Chiapas
Ricardo Aguilar Gordillo
Secretario de Educacin
Javier Trevio Cant
Subsecretario de Planeacin y Evaluacin de Polticas Educativas
Claudia Alonso Pesado
Directora General Adjunta de Igualdad de Gnero
Candelaria Rodrguez Sosa
Coordinacin Educativa para la Transversalizacin de Gnero

Primera edicin: diciembre de 2014.


Unidad Administrativa, Edificio B, Colonia Maya C.P. 29000 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Impreso en Talleres Grficos de Chiapas.
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.

NDICE

1. Presentacin

2. Objetivo

3. Propsito

4. Marco Legal y Normativo

5. Violencia de Gnero

6. Directorio Institucional de Gnero

12

7. Herramientas de Aprendisaje.

13

1. PRESENTACIN

La violencia de gnero y la reproduccin de los estereotipos de gnero son


algunos de los problemas que enfrenta el sistema educativo, ambos tienen su
origen en los principales espacios de la educacin pblica y privada, desde las
escuelas hasta los hogares.

Los estereotipos se aprenden y comienzan a reproducirse desde edades


tempranas, asocindose a prcticas basadas en estereotipos de gnero
socialmente dominantes, convirtindose en una de las causas y consecuencias de
la violencia de gnero contra la mujer. (Informe Nacional sobre violencia de Gnero en la
Educacin Bsica en Mxico, 2009).

En la escuela suelen manifestarse diferentes modalidades de violencia como la


comunitaria, la familiar, la docente y la laboral; sin embargo, la violencia escolar no
solo es reflejo de las que se mencionaron, sino que pueden adquirir una dinmica
propia que se traduce en actos de discriminacin, hostigamiento, acoso y abuso
sexual.

Erradicar la violencia no es tarea fcil, cada persona, cada familia y las


instituciones deben favorecer la cultura de paz y de resolucin positiva de
conflictos. Por ello, es importante emprender acciones integrales en las que todas
y todos nos comprometamos a conocer y respetar el marco jurdico que sustenta
la prevencin de la violencia de gnero.

Desde su campo de actuacin, la Secretara de Educacin, a travs de la


Coordinacin Educativa para la Transversalizacin de Gnero, ha elaborado la
Gua Temtica Prevencin y Manejo de la Violencia, como una herramienta de
aprendizaje y reflexin sobre el tema referido, establecidos en la poltica de
igualdad, para prevenir actos de discriminacin y violencia laboral, docente e
institucional, para contribuir a su erradicacin.

La opcin que se ofrece en esta gua, apunta a transformar las interacciones que
se producen en el mbito escolar y los contenidos que all se imparten a modo de
propiciar la disminucin de la violencia en la comunidad estudiantil basadas en
lgicas de igualdad de gnero.

La Gua Temtica empieza describiendo el Marco legal y normativo que sustenta


la prevencin y atencin de la violencia de gnero; contina con tres captulos, el
primero describe los conceptos bsicos, tipos, fases y consecuencias de la
violencia de gnero; el segundo integra un directorio de Instituciones que
proporcionan servicios de atencin a vctimas de la violencia; y el tercero contiene
herramientas de aprendizaje para reforzar el conocimiento adquirido de esta gua
temtica que adems del espaol se publica en tsotsil y tseltal.
Mtro. Ricardo Aguilar A. Gordillo
Secretario de Educacin

2. OBJETIVO




Sensibilizar a las y los docentes de las reas de Educacin Bsica en la
Identificacin de las distintas expresiones de violencia de gnero, para que
fortalezcan este enfoque en las y los alumnos de las escuelas y en la poblacin de
las localidades de Chiapas, favoreciendo la adquisicin de habilidades para
enfrentar las situaciones de maltrato, mediante aspectos de igualdad entre
gneros.

3. PROPSITO

Contribuir en la prevencin de la violencia de gnero de manera integral.


Trabajar de manera directa y constante desde la comunidad educativa, valores
como la igualdad y la libertad, el respeto a las diferencias y la no violencia,
conociendo los conceptos bsicos de la violencia de gnero, para fomentar en el
respeto, la igualdad entre gneros, construir una identidad individual, no sexista y
no violenta, adquirir habilidades para enfrentar las situaciones de mal trato, as
como potenciar relaciones igualitarias y la solidaridad con las vctimas de la
violencia de gnero, favorecer la cultura de paz y resolucin positiva de conflictos.

4. MARCO LEGAL Y NORMATIVO

I
N
T
E
R
N
A
C
I
O
N
A
L

ONU

CEDAW 1 .-Convencin sobre la eliminacin de todas


las formas de discriminacin en contra de las
mujeres. (1979)

Objetivo
estratgico D.1.

BEIJING, CHINA.- Declaracin de la Conferencia


Mundial sobre la Mujer. (1995).2

Declaracin Universal de los Derechos


Humanos (1948).3

OEA

Artculos 5 y 10.

Convencin Interamericana para Prevenir,


Sancionar y Erradicar la Violencia contra la Mujer4.
(2004 Belm do Par, Brasil)4

Artculos 3 y 5.

Artculos 3, 4, 5,
6 y 8.


Asamblea General de Naciones Unidas en el ao 1979.
ONU. Informe de la Cuarta Conferencia Mundial sobre la Mujer. Beiing, China, 1995, P. 2.
3
ONU. Declaracin Universal de los Derechos Humanos. Resolucin de la Asamblea General 217 A (III) del 10 de diciembre de 1948. Pars, Francia.
http://www.cinu.mx/onu/documentos/declaracion-universal-de-los-d/
(Consultado el 15 de diciembre de 2014).
4
OEA. Convencin Interamericana para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia contra la Mujer. Belm do Par. Belm do Par, Brasil, 2004. PP.
14, 15 y 16.
1
2

NACIONAL.
1

v Constitucin Poltica de Los Estados Unidos mexicanos (Art. 1, 2, 3 y 4)


v Objetivos de Desarrollo del Milenio ODM2 (Objetivo
2 y 3).
8
v Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres3 (Art. 1 y 9).
4
v Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres (Art. 10, 12, 15 y
45).

v Programa Nacional para la igualdad de oportunidades y no discriminacin contra


las mujeres 2013 -2018, PROIGUALDAD5 (Objetivo transversal 2).
v Programa Sectorial de Educacin 2013 20186 (Estrategia 3, Lnea de accin 5 y 7).
______________________________________________________
1 Secretara de Gobernacin. Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos. Mxico, D.F., 2014, P. 11.
2Objetivos de Desarrollo del Milenio, Informe de 2014
3Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres. Mxico D.F., 2013, P. 2
4Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres. Mxico
D.F., 2013, P. 1
5Diario Oficial de la Federacin, tomo DCCXIX, No. 22, 30 de Agosto del 2013
6Secretaria de Educacin Pblica, Programa Sectorial de Educacin 2013 - 2018

ESTATAL
Ley de Accesos a una
Vida Libre Violencia
para las Mujeres en el
Estado de Chiapas2

Constitucin Poltica
del Estado de Chiapas1
Ley para la Igualdad
entre Mujeres y
Hombres en el Estado
de Chiapas3
Artculo 1, 24,
33, 35 y 37

Artculos 8 y 9.
Artculos 2 y 42.

_______________
H. Congreso del Estado de Chiapas. Constitucin Poltica del Estado de Chiapas. Tuxtla Gutirrez, Chiapas, 2011, P. 21, 91.
2H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley De Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres en el Estado de Chiapas. Tuxtla
Gutirrez, Chiapas, 2013, PP. 1 y 2.

3H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley para la Igualdad entre Mujeres y Hombres del Estado de Chiapas, Tuxtla Gutirrez,
Chiapas, 2011, P. 1.

5. VIOLENCIA DE GNERO

VIOLENCIA
DE GNERO

Cualquier violencia
ejercida contra
una persona en
funcin de su
identidad o
condicin de
gnero, sea
hombre o mujer,
tanto en el mbito
pblico como en el
privado. (Conferencia
Interamericana para
Prevenir, Sancionar y
Erradicar la Violencia
Contar la Mujer, 1994)

CONTRA LA
MUJER
Es el uso intencional de la
fuerza o el poder fsico (de
hecho o como a menaza) contra
uno mismo, otra persona o un
grupo o comunidad.
(Organizacin Mundial de la
Salud (2003).)

Chiapas: 31.6% de las mujeres de 15


aos y ms por parte de su novio,
compaero o esposo.
Entre las casadas o unidas, 22% de
15 a 29 aos; y las mayores de 45
aos, de 15.9%.
(ENDIRECH, 2011).


En Mxico 63 d e cada 100
mujeres de 15 aos y ms.
Las ms expuestas: de 30 a
39 aos. (INEGI, 2011).

Cualquier accin o
conducta basada
en su gnero que
cause muerte,
dao o
sufrimiento fsico,
sexual o
psicolgico a la
mujer, tanto en el
mbito pblico
como en el
privado. (Naciones
Unidas, 1993).

El 70% de
mujeres lo han
experimentado
en el transcurso
su vida.

T
I
P
O
S
La Ley
General
de
Acceso a
una Vida
Libre de
Violencia
para las
mujeres,
contempl
a lo
siguiente:

D
E
V
I
O
L
E
N
C
I
A

PSICOLGICA

Cualquier accin u omisin con la intencin de causar


sufrimiento que pretende ser una medida de control hacia la
mujer.

FSICA

Uso de la fuerza para intimidar, controlar o forzar a las mujeres,


atentando contra su integridad fsica.

PATRIMONIAL

Es cualquier acto o omisin que afecta la supervivencia de la


vctima.

ECONMICA

Es toda accin u omisin del agresor que afecta la


supervivencia econmica de la vctima.

SEXUAL

Toda accin ejercida contra la mujer que tiene como propsito


realizar el acto sexual o acciones sexuales no deseadas.

MORAL

Todo acto u omisin encaminados a la vejacin, sarcasmo y


burla.

OBSTTRICA

DERECHOS
REPRODUCTIVOS

__________
1Encuesta

Endirech 2011.

Apropiacin del cuerpo y procesos reproductivos de las


mujeres por parte de personal de salud, trayendo consigo
prdida de autonoma y capacidad de decidir libremente
sobre sus cuerpos y sexualidad.
Toda accin u omisin que limite o vulnere su derecho a
decidir libre y voluntariamente sobre su funcin
reproductiva.

FASES DEL CICLO DE LA VIOLENCIA


Fase 1 Acumulacin de Tensiones.
Agresiones verbales y psquicas.
Fase 2 Episodio de Golpes.
Estallido de la violencia fsica (golpes, descontrol).
Fase 3 Luna de Miel.
Fase de falso arrepentimiento del agresor ("no volver a ocurrir", "todo cambiar"),
logrando as el control, incluso su sometimiento.

CONSECUENCAS.

Las mujeres que sufren violencia de sus parejas presentan ms sntomas depresivos,
ansiedad, trastorno por estrs postraumtico, baja autoestima, abuso de drogas y alcohol,
tabaquismo e ideacin suicida.
Las consecuencias fsicas y de salud mental ms conocidas de la violencia son:
Fsicas.
Psicolgicas.
Sociales.
Lesiones fsicas.
Embarazo no deseado.
Aborto Espontneo.
Cefalea.
Afecciones
ginecolgicas.
Abuso de drogas y
alcohol.
Sndrome de colon
irritable.
Tabaquismo.
Discapacidad
permanente o parcial.

v
v
v
v
v
v
v
v
v

v Depresin.
v Desorden de estrs
postraumtico.
v Ansiedad.
v Disfunciones sexuales.
v Trastornos de la conducta
alimentaria.
v Trastornos de la personalidad.
v Trastornos Psicosomticos.
v Intento de suicidio.

ATENCIN DE LA MUJER EN SITUACIN DE VIOLENCIA


Recomendaciones ante una amenaza de violencia:
v Aljate de la persona agresora
v Acompate de una persona de confianza
v Solicita el apoyo de la autoridad inmediata
v Denuncia la agresin a la instancia correspondiente.

v Desintegracin
familiar.
v Suicidios.
v Homicidios.

6. DIRECTORIO INSTITUCIONAL DE GNERO


1. Secretara para el Desarrollo y Empoderamiento de las Mujeres
Blvd. Andrs Serra Rojas esquina Libramiento Norte S/N Anexo 1-B Nivel 1
Torre Chiapas., C.P. 29040 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Telfono: (961) 61 3 04 42
2. Comisin de los Derechos Humanos en Chiapas
Boulevard Comitn 143, Col. Moctezuma;
Tuxtla Gutirrez, Chiapas. CP. 29030
Tel 60 2 89 80
3. Procuradura de la Defensa del Menor y la Familia
Blvd. Belisario Domnguez No. 2270, Centro C.P. 29000 Tuxtla Gutirrez,
Chiapas.
Conmutador: (961) 61 7 23 00, Ext. 17556 y 17557
4. Procuradura de Justicia del Estado
Libramiento Norte y Rosa del Oriente nmero 2010
Colonia El Bosque, Tuxtla Gutirrez, Chiapas, C.P. 29049,
Telfono (961) 61-72-300
5. Procuradura para la Proteccin de los Derechos de las Mujeres
4a Oriente entre 2 y 3 Norte No. 342,
Col. Centro, Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Tel. (961) 61-125-26, 122-42, 132-17, 138-73 y 139-49
6. Sistema para el Desarrollo Integral de la Familia
Libramiento Norte, esquina Paso Limn
Telfonos: (961) 61 7 00 20 y 61 7 00 25

7. HERRAMIENTAS DE APRENDIZAJE

Herramienta de Aprendizaje GTPMV1


Conocimiento del Marco Jurdico de Prevencin y Manejo de la
Violencia
Objetivo
Sensibilizar a las y los docentes de las escuelas del nivel
bsico sobre el marco jurdico de prevencin y manejo de
la violencia.

Materiales

Hojas blancas de rotafolio, pizarrn, plumones y cinta


adhesiva.

Tiempo

30 minutos.

Instrucciones

1. Conformar equipos de 5 integrantes.


2. Dar a conocer que el ejercicio tiene una duracin de 30
minutos, divididos en 15 minutos para el trabajo en equipo
y 15 minutos para la socializacin del grupo.
3. Se efectuarn las siguientes preguntas:
1) Cul es el marco jurdico internacional en materia
de prevencin y manejo de la violencia.
2) Cul es el marco jurdico nacional en materia de
prevencin y manejo de la Violencia.
3) Cul es el marco jurdico estatal en materia de
Prevencin y manejo de la Violencia.
4) Cules son las diferencias que existen entre las
leyes de los marcos jurdicos sealados.
4. Socializar por equipo sus respuestas en plenaria.
5. Conclusiones.

Herramienta de Aprendizaje GTPMV2


Identificacin y Clasificacin de la Violencia contra la Mujer
Objetivo
Sensibilizar a las y los docentes de las escuelas del nivel
bsico sobre la importancia en la prevencin de la violencia
de gnero.
Materiales

Hojas blancas de rotafolio, pizarrn, plumones y cinta


adhesiva.

Tiempo

30 minutos.

Instrucciones

1. Conformar equipos de 5 integrantes.


2. Dar a conocer que el ejercicio tiene una duracin de 30
minutos, divididos en 15 minutos para el trabajo en equipo
y 15 minutos para la socializacin del grupo.
3. Se efectuarn las siguientes preguntas:
1) Qu es la Violencia?
2) Qu es violencia contra la Mujer?
2) Cules son los tipos de violencia contra la mujer y
en qu consisten?
4. Socializar por equipo sus respuestas en plenaria.
5. Conclusiones.

Objetivo

Herramienta de Aprendizaje GTPMV3


Efectos y Atencin de la Violencia de Gnero
Dar a conocer a las y los docentes de las escuelas del nivel
bsico las categoras de los derechos humanos de las
mujeres.

Materiales

Hojas blancas de rotafolio, pizarrn, plumones y cinta


adhesiva.

Tiempo

30 minutos.

Instrucciones

1. Conformar equipos de 5 integrantes.


2. Dar a conocer que el ejercicio tiene una duracin de 30
minutos, divididos en 15 minutos para el trabajo en equipo
y 15 minutos para la socializacin del grupo.
3. Se efectuarn las siguientes preguntas:
1) Cules son las Fases del Ciclo de la Violencia
Contra la Mujer y en qu consisten?
2) Quse debe hacer para atender un caso de
violencia de gnero?
3) A qu instituciones puedes acudir para recibir
atencin inmediata?
4. Socializar por equipo sus respuestas en plenaria.
5. Conclusiones.

Objetivo

Herramienta de Aprendizaje GTPMV4


Test para Identificar la Violencia de Gnero
Sensibilizar a las y los docentes de las escuelas del nivel
bsico sobre la identificacin de la Violencia de Gnero.

Materiales

Hojas blancas y lapicero.

Tiempo

60 minutos.

Instrucciones

1. Pedir a los participantes contesten el siguiente test.


Para conocer si vives violencia o si te encuentras en una
situacin de riesgo te pedimos que respondas a las
siguientes preguntas. Al terminar, suma los puntos y
compralo con el ndice de abuso que se presenta al final.
1. Tu pareja toma las decisiones
cuenta tu opinin?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__

por ti y no toma en

2. Sientes que tu pareja constantemente te est


controlando?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
3. Te acusa de infidelidad o de que actas en forma
sospechosa?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
4. Has perdido contacto con amigas, familiares,
compaeras/os de trabajo para evitar que tu pareja se
moleste?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
5. Te critica y humilla, en pblico o en privado, sobre tu
apariencia, tu forma de ser, el modo en que haces tus
labores?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
6. Te hace creer que eres inferior, que eres mala, que eres
culpable de los conflictos y de la violencia?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__


7. Controla tu paga o el dinero que te entrega, originando
discusiones?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
8. Cuando quiere que cambies de comportamiento, te
presiona con el silencio, con la indiferencia o te quita o no
da dinero?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
9. Tiene tu pareja cambios bruscos de humor o se
comporta distinto contigo en pblico, como si fuera otra
persona?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
10. Sientes que ests en permanente tensin y que,
hagas lo que hagas, l se irrita o te culpabiliza?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
11 Te ha golpeado con sus manos, con un objeto o te ha
lanzado cosas cuando se enoja o discuten?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
12. Te ha amenazado alguna vez con un objeto o arma, o
con matarse l, a ti o a algn miembro de la familia?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
13. Sientes que cedes a sus requerimientos sexuales por
temor o te ha forzado a tener relaciones sexuales?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
14. Despus de un episodio violento, l se muestra
carioso y atento, te regala cosas y te promete que nunca
ms volver a golpearte o insultarte y que "todo cambiar?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
15. Has buscado o has recibido ayuda por lesiones que l
te ha causado? (primeros auxilios, atencin mdica,
psicolgica o legal)
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
16. Es violento con los hijos/as o con otras personas?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__
17. Ha sido necesario llamar a la polica o lo has intentado
al sentir que tu vida y la de los tuyos han sido puestas en
peligro por tu pareja?
Si__ A veces __ Rara vez__ No__

18. Te amenaza con quitarte a tus hijos?


Si__ A veces __ Rara vez__ No__
ndice de abuso
A continuacin se muestran los valores de cada respuesta,
si contestaste SI a alguna pregunta vale 3 puntos, A veces
2 puntos, Rara vez 1 punto y No 0 puntos; as ve revisando
los puntos de cada respuesta que hayas dado y suma. El
total te proporcionar el ndice de abuso a que ests
expuesta.
0 a 11 Relacin abusiva
Existencia de problemas en los hogares, pero que se
resuelven sin violencia fsica.
12 a 18 Primer nivel de abuso
La violencia en la relacin est comenzando. Es una
situacin de ALERTA y un indicador de que la violencia
puede aumentar en el futuro.
23 a 36 Abuso severo.
En este punto es importante solicitar ayuda institucional o
personal y abandonar la casa temporalmente.
35 a 54 Abuso peligroso!
Debes considerar en forma URGENTE e inmediata la
posibilidad de dejar la relacin en forma temporal y obtener
apoyo externo, psicolgico, judicial y legal. El problema de
violencia no se resuelve por s mismo o con que ambos lo
quieran. Tu vida puede llegar a estar en peligro en ms de
una ocasin o tu salud fsica o mental puede quedar
permanentemente daada.

(as)

Unidad Administrativa
Anexo al Edificio B Planta Alta
Col. Maya C.P. 29000
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Conmutador: (961) 61 8-83-00
Ext. 40 327
www.educacionchiapas.gob.mx
candelariarodriguez@educacionchiapas.gob.mx
Este programa es pblico
ajeno a cualquier partido poltico.
Queda prohibido el uso para fines
distintos a los establecidos en el programa.

A TEMTICA 2.










PREVENCIN Y MANEJO DE LA VIOLENCIA
DE GNERO.
GUA TEMTICA 2. SCHEBAL SBEIBAL ATELIL
SKANANTAYEL SOK MANCHUK AY UTSINEL TA STOJOL TE

PREVENCIN Y MANEJO DE ANTSETIKE
LA VIOLENCIA

DE GNERO.
TSOTSIL
Gobierno del Estado
de Chiapas

Gobierno del Estado de Chiapas


Secretara de Educacin
Directorio Institucional

Enrique Pea Nieto


Presidente Constitucional de los Estados Unidos Mexicanos
Emilio Chuayffet Chemor
Secretario de Educacin Pblica
Manuel Velasco Coello
Gobernador Constitucional del Estado de Chiapas
Ricardo Aguilar Gordillo
Secretario de Educacin
Javier Trevio Cant
Subsecretario de Planeacin y Evaluacin de Polticas Educativas
Claudia Alonso Pesado
Directora General Adjunta de Igualdad de Gnero
Candelaria Rodrguez Sosa
Coordinacin Educativa para la Transversalizacin de Gnero

Primera edicin: diciembre de 2014.


Unidad Administrativa, Edificio B, Colonia Maya C.P. 29000 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Impreso en Talleres Grficos de Chiapas.
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.

SLEOJIBAL

1. Yilojibal atelil

2. Beluk ya jnoptik

3. Beluk ya jna'tik stojol

4. Yaljibal yuun te ajwaliletike, sok beluk ya stak ta pasel

5. Utsinel ta stojol te antsetike

6. Naetik yuun te banti ya stak ya xkot te antsetike

12

7. Biluketik te ya stak ta tuuntesele

13

1. YILOJIBAL ATELIL

Te utsinel sok yakel yipal ta spasel te amen ateilil ta stojol te antsetike, ja le


chikan-a te kop ya sta ta ilel te mukul yawil jnopjunetike. Le ay-a te bayal kop ya
xjach ta snail nopjun, jich bitil ta yutil jnatik.

Bin chajpanbil yuun te jlumaltike, ja ay ta pasel te kalal ya xchiotike, le ya yich


pasel-a te tulan kop ta stojol te antsetike, yuun yich le ya spastaj-a te utsinel ta
stojol te antsetike, le ya xjajch-a sok le ya yich ilel-a te beluk ya spastaje. (Informe
nacional sobre violencia de gnero en la educacin bsica de Mxico, 2009).

Ay bayal bin-a ya stak yich ustinel ta snail nopjun te antsetike, janix jich ta bay
yutil naetik, ta yatelik sok ta bay snaul nopjun; jaukmeto, te utsinel ta stojol te
achixetik te yakalik ta nopjune, ma jauknax le najkanbil te kopetike, janix jich te
labantayel ta stojolik, majel, soknix te ay ya yichik chopel ta stojolike.

Tubel sok lajinbeyel skoplal utsinel ta stojol te antsetike, ma j-aknax te atele, ya


skan ya xjach ta yutil jnatik, sok jtiinabaltik, soknix-uk te mukul naetik yuun te
ajwaliletike, le ya skan xjajch-a te slamalil kinale yuun manchuk ay bayal
kopetik. Jich ya skan le ya kakbetik yipal spasel te lekil atelil ta jtojoltik te jayeb
ayotik ta yichel ta muk te mantalil yakoj te ajwaliletike, yuun skanantayel te
manchuk ayuk ta utsinel te antsetike.

Te yatel yicho te Secretara de Educacin sok te Coordinacin Educativa para la


transversalizacin de Gnero, spasoj te sbeibal atelil yuun jich ma xtoy-a te
utsinel ta stojol te antsetike. Ja koltaybil ta takin yuun te fortalecimiento de la
poltica de igualdad de gnero en el Sector Educativo, yuun ya xtu-un ta atejibal
ta snojbtesel sok stael nopel te mabe lek ta utsinel te antsetike, janix jich te
manchuk ya yich labantayel ta yatel, yuun jch ya xlaj skoplal-a te ustinel ta
stojolike.

Ja te sbeibal atelilto ja ya sle te ayuk lekil kuxinel ta yutil jnatik, manchukme ay


utsinel ta jtojoltik, sok ichbiluk ta muk te bitil ya xkuxinotike, manchukme ayuk
utsinel ta jtojoltik, janix jich te yakuk jpastik beluk ya snop te jkotantike.
Te sbeibal atelile ja ya xjach ta yilel te yaljibal yuun te ajwaliletike, sok beluk ya
stak ta pasele, ja le yalbey skoplal te manchuk ayuk utsinel ta stojol te antsetike;
ay oxchajp atelil le ay ta naele: sbabial atel ja ya yalbey skoplal te jayeb te
kopetik chajbanbil le ta sbeibal atelilto; schebal atel ja ya yalbey skoplal te banti
ya stak yak xkopoj x-aiyejik te antsetik te mancha ayik ta utsinele; yoxebal atel
ja ya yalbey skoplal te atejibaletik chajbanbil te ya yich nopele, ja te atelto
chajbanbbil ta batsil kop Tseltal sok ta Tsotsil janix jich ta kaxlan kop.

Mtro. Ricardo Aguilar A. Gordillo


Mukul ajwalil ta snail nopjun

2. BELUK YA JNOPTIK
OBJETINDICE
Albeyel bayal skoplal ta stojolik

te jbijubteswanejetik ta bay kumulkum atelil


smakojik ta snail nopjun yuun te ay bayal bitil ya xchiknaj ta utsinel te antsetike,
yuun jich ya yalbey bayal skoplal ta stojolik te jnopjunetike soknix ta meil tatiletik
ta junjunpam lumetik ta jlumaltik Chiapas, yuun ja jich ya yakbey yipal ta
skoltayel te manchuk ayuk utsinel ta stojol te antsetike, janix jich te pajaluk ya
kilbatik ta jpisiltike.

3. BELUK YA JNA'TIK STOJOL


Ya skan yich koltayel te manchuk ayuk utsinel ta stojol te antsetike. Ya x-atejotik
sok te snail nopjunetike soknix-uk te lumetik ta yalbeyel skoplal te pajaluk ya
kilbatik ta komon, ayuk ichel ta muk te bin kileltike soknix-uk te manchuk ayuk
utsinel ta jtojoltike, nabeyel sba sok nopel ta lek te kop aiyejetik yuun te
antsetike, ya skan ichel ta muk te antsetike, manchuk ayuk yutsinelik, ayuk be
albeyel ta stojolik, snopel ta lek te bitil ya yich komel te utsinele, sleel te lekil
kuxlejale, skoltayel te machatik ayik ta utsinele, sok lamaluk te kinale, janix jich
sleel lekil chajbanel kopetike.

4. YALJIBAL YUUN TE AJWALILETIKE SOK


BELUK YA STAK TA PASEL
CEDAW 1 .- Slajesel te labanwanel ta stojol te

T
A

ONU

S
P
A
M
A
L

Chajbanbil kop 5 sok


10

antsetike (1979)

Beluk ya jnoptik
ta smelelil d. 1

BEIJING, CHINA.- Kop aiyej ta spisil balumilal


ta swenta te antsetike (1995).2

Kop aiyej yuun te mukul mantalil ta


jtojoltik (1948).3

B
A
L
U
M
I
L
A
L

OEA

Chajbanbil kop 3 sok


5

Tsoblej ta stojol te yantik lumetik yuun la slajinbey


skoplal te chabajel sok te ustinel la stojol te
antsetike4. (2004 Belm do Par, Brasil)4

Chajbanbil kop 3, 4,
5, 6 sok 8.

___________________________

Asamblea General de Naciones Unidas en el ao 1979.


2
ONU. Informe de la Cuarta Conferencia Mundial sobre la Mujer. Beiing, China, 1995, P. 2.
3
ONU. Declaracin Universal de los Derechos Humanos. Resolucin de la Asamblea General 217 A (III) del 10 de
diciembre de 1948. Pars, Francia. http://www.cinu.mx/onu/documentos/declaracion-universal-de-los-d/
(Consultado el 15 de diciembre de 2014).
4
OEA. Convencin Interamericana para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia contra la Mujer. Belm do Par.
Belm do Par, Brasil, 2004. PP. 14, 15 y 16.

TA SPAMAL JLUMATIK MXICO


1

Constitucin Poltica de Los Estados Unidos mexicanos (Chajbanbil kop. 1, 2, 3 sok 4)


v Objetivos de Desarrollo del Milenio ODM2(beluk ya jnoptik 2 sok 3).
v Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres3(Chajbanbil kop, 1 sok 9).
4
v Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres (Chajbanbil kop.
v

10, 12, 15 sok 45).

v Programa Nacional para la igualdad de oportunidades y no discriminacin contra las


mujeres 2013 -2018, PROIGUALDAD5(Objetivo transversal 2).
v Programa Sectorial de Educacin 2013 20186(sleel bin-a ya yich utel te atele 3, beluk ya yich
pasel 5 sok 7).

_______________________________________
1Secretara de Gobernacin. Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos. Mxico, D.F., 2014, P. 11.
2Objetivos de Desarrollo del Milenio, Informe de 2014
3Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres. Mxico D.F., 2013, P. 2
4Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres. Mxico
D.F., 2013, P. 1
5Diario Oficial de la Federacin, tomo DCCXIX, No. 22, 30 de Agosto del 2013
6Secretaria de Educacin Pblica, Programa Sectorial de Educacin 2013 - 2018

Ta jlumaltik
chiapas
Ley de Accesos a una
Vida Libre Violencia
para las Mujeres en el
Estado de Chiapas2

Constitucin Poltica
del Estado de Chiapas1

Ley para la Igualdad


entre Mujeres y Hombres
en el Estado de Chiapas3
Chajbanbil kop
1, 24, 33, 35 sok
37

Chajbanbil kop
8 sok 9
Chajbanbil kop
2 sok 42

_________________________
H. Congreso del Estado de Chiapas. Constitucin Poltica del Estado de Chiapas. Tuxtla Gutirrez, Chiapas, 2011, P. 21, 91.
H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley De Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres en el Estado de Chiapas. Tuxtla
Gutirrez, Chiapas, 2013, PP. 1 y 2.
3H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley para la Igualdad entre Mujeres y Hombres del Estado de Chiapas, Tuxtla Gutirrez,
Chiapas, 2011, P. 1.
1
2

5. UTSINEL TA STOJOL TE ANTSETIKE

UTSINEL
TA
STOJOLIK

Ja te ustinel ta
stojol te jich bitil te
beluk albeyel ta
stojol te antsetike
sok bin util ay te
stalel kuxlejale, ta
antsetik sok ta
winiketik, jich bitil
ta yantik bay ayinik
te ants
winiketike.(Conferenc
ia Interamericana para
Prevenir, Sancionar y
Erradicar la Violencia
Contar la Mujer, 1994)

TA STOJOL TE
ANTSETIKE

Ja te beluk ya yich pasel sok


snopibal ta stuuntesel sok
tulan skabalul
(pasbil o
majmajkop) ta stojol winik
antsetik, sok ta jlumaltik.
(Organizacin Mundial de la
Salud (2003).

Ta jlumaltik Chiapas: 31.6 % ja


antsetik te 15 yawilal jich bitil ta
slekol, sjotak, ja'nix jich ta
smamalal. Te machatik
nujbinemik ja 22 % te 15 jato 29
yawilal; soknix te machatik ay
yawilalik ta 45 ja 15.9 %.

Ja te bitil chikan
bi yilel ya yich
ustinel te
antsetike, ya xjach
ta majel, utel,
utsinel ta
sbaketal sok ta
sjol, janix jich ta
stukel sok ta bay
yantikxan
(naciones unidas,
1996).

(ENDIRECH, 2011).

Ta jlumaltik Mxico 63 ta tul


tunbil ta 100 yawilal sok
yantikxan.
Te machatik bayal ya yilik te
wokole: ja 30 ja to 39
yawilal (INEGI, 2011)

Te 70 % ta
antsetik ayik ta
wokol te bitil
najkanbil le ta
junto.




Ta snopibal yuunik

Ta skojtolik

N
E
L
E
T
I

Ta Sbilukik

Ta stakinik
Ta sbaketalik

Ta stalelil

Te yikenik
Ta sbolel sbaik

__________

Ja te jich bitil mayuk takin ya yakbeyik te antsetike, yuun mayuk


be ya smanik-a

Ja te bin ya yich pasbeyel te mayuk beluk ya yakbeyik te antse.

Te
mukul
mantalil
ta stojol
te
manchu
k ayuk
utsinel
ta stojol
te
antsetik
e jaik

1Encuesta


Tuuntesel te yip kabal, yuun utsinel ta stojol sbaketal te antsetike.

TS

I

Ja te beluk ya yich o ma yich albeyel lek ta stojolik janix jich ya


yich ilbeyel swokol ta stojolik te antsetike.

Endirech 2011.

Ja te kalal ya yich sujel ta joinel ta wayel te antse, janix jich te


kolel ta ipil te yakuk yich joinel ta wayele.

Ja te beluk ya yich pasel ta labantayel, tubtayel ta stojol te


antsetike.

Ja te bitil ya yich utsinel ta stojol sbaketalik te antsetik te kalal ya


xbajtik ta snail poxile

Ja te bitil mayuk be ya stak spas te antsetik ya stak snop ta sjol, sok ta


yotan te bin kajkalil ya skan ya yik yal sok jayeb ya skan.

YALJIBAL TE BITIL YA YICH PASEL TE UTSINELE


Sbabial. Mukul Xiwel
Utel sok utsinel ta stojol snopibal
Schebal. Yorail majel
Tulan majel ta stojol (majel ta banax kalal)
Stuunel yutsilal kuxlejal
Ja yorail te lotil kanel ta stojol te antse, (ma jpasix-abi, ya jel te jkuxinele), jich ya
yich chunbeyel-a.

SLOKIBAL TE BELUK YA YICH PASELE


Ja te antsetik utsinbilik yuun te smamalalike ya x-och mel-otan ta yotanik, ya x-xiwik, ya
xnijkik sok te beluk ya yich pasbeyele, ya xbolob sjolik yuun te utsinele, ay bayal te
machatik ya x-och yuchik te chaal poxe, snukik may sok ay ya snop smil sbaik.

Slokibal te beluk ya yich pasel ta jbaketaltik sok ta snopibal kuuntik, le najkanbilto:

Snopibal
Ta komonal
Ta baketalil
v
v
v
v
v
v
v
v
v

Ejchnajel
Ikenil te mabe kanbil
Kaxel te alale
Chawoj
Chamel ta sbaketal te
antse
Uch chaal pox
Kux itil
Nuk may
Mayukbe ya stak pasel

v
v
v
v
v
v
v
v

Mel-otan
Kux baketalil
Nijkel
Chamel ta baketalil
Amen weel uchel
Ya xbolob te talelil-e
Ya xbolob te baketalil-e
Nopel te ya smil sbaik-e

v Ijkitayel te alaletike

v milel
v miltilayel

SKANANTAYEL ANTSETIK TE KALAL YA YICHIK UTSINELE


Beluk ya skan jnatik stojol te kalal ay utsinele
v Ma xa lak te macha yaiy utsinwaneje
v Jokina te macha jich-awotan soke
v Kan-a koltayel ta stojol j-atel tuuneletik
v Kan-a koltayel ta sjojol jtuuneletik te machatik ayik yatel ta atojolike

6. NAETIK YUUN TE BANTI YA STAK YA XKOT TE


ANTSETIKE

1. Secretara para el Desarrollo y Empoderamiento de las Mujeres


Blvd. Andrs Serra Rojas esquina Libramiento Norte S/N Anexo 1-B Nivel 1 Torre
Chiapas., C.P. 29040 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.

Telfono: (961) 61 3 04 42
2. Comisin de los Derechos Humanos en Chiapas
Boulevard Comitn 143, Col. Moctezuma;
Tuxtla Gutirrez, Chiapas. CP. 29030
Tel 60 2 89 80
3. Procuradura de la Defensa del Menor y la Familia

Blvd. Belisario Domnguez No. 2270, Centro C.P. 29000 Tuxtla


Gutirrez, Chiapas.
Conmutador: (961) 61 7 23 00, Ext. 17556 y 17557
4. Procuradura de Justicia del Estado
Libramiento Norte y Rosa del Oriente nmero 2010
Colonia El Bosque, Tuxtla Gutirrez, Chiapas, C.P. 29049,
Telfono (961) 61-72-300
5. Procuradura para la Proteccin de los Derechos de las Mujeres
4a Oriente entre 2 y 3 Norte No. 342,
Col. Centro, Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Tel. (961) 61-125-26, 122-42, 132-17, 138-73 y 139-49
6. Sistema para el Desarrollo Integral de la Familia
Libramiento Norte, esquina Paso Limn
Telfonos: (961) 61 7 00 20 y 61 7 00 25

7. BILUKETIK TE YA STAK TA TUUNTESELE

Atejibaletik ta snopel te GTPMV1


Snael stojol te Yaljibal yuun te ajwaliletike, sok beluk ya stak ta pasel yuun
jich ya xtub-a te utsinele

Beluk ya
jnoptik

Akbeyel yotan ta spisil te jbijubteswanejetik te yaljibal yuun te


ajwaliletike, sok beluk ya stak ta pasel yuun jich ya xtub-a te
ustsinele

Biluketik te ya Sakil lejchlejch junetik, mukul yawil tsibajel, sbonil junetik,


xtuun
sok xuchil
kuuntike
Skajkalil
Jaluneb schawinik skakalil te ya yich pasel te atele
1. Tsob abaik ta jotul.
Yaiyejul te
beluk ya
2. Yakel ta nael stojol te atel te ya yich pasele, ja
jpastike
lajuneb schawinik yorail spastaj. Jich bitil te
jolajuneb yorail ya spastaj te atel ta tsobtombayel
sok jolajuneb yorail ya spastaj ta komon.
3. Ya yich pasel te jokibaletik tsibuybil le ta junto:
1. Bin ya yalbey skoplal yaljibal te ajwaliletik ta
spamal balumillal, yuun jich ya xtub-a te
ustsinele.
2. Bin ya yalbey skoplal yaljibal te ajwaliletik ta
jlumaltik Mxico yuun jich ya xtub-a te ustsinele.
3. Bin ya yalbey skoplal yaljibal te ajwaliletik ta
jlumaltik Chiapas yuun jich ya xtub-a te utsinele.
4. Ay bal sjeloj sba te kop aiyej te le chajbanbile.
4. Tsobel ta komon te kop aiyejetik ta spisilik

5. Tsakajtesibal atel










Atejibaletik ta snopel te GTPMV2
Snael stojol sok stsael te bitil ya yich utsinel te antsetike
Akbeyel yotan ta spisil te jbijubteswanejetik yuun te bitil ya stak
Beluk ya
ta komel o tubel te utsinel ta stojol te antsetike
jnoptik
Biluketik te ya Sakil lejchlejch junetik, mukul yawil tsibajel, sbonil junetik,
xtuun
sok xuchil
kuuntike
Skajkalil
Lajuneb schawinik skakalil te ya yich pasel te atele
1. Tsob abaik ta jotul.
Yaiyejul te
beluk ya
2. Yakel ta nael stojol atel te ya yich pasele, ja
jpastike
lajuneb schawinik yorail spastaj. Jich bitil te
jolajuneb yorail ya spastaj te atel ta tsobtombayel
sok jolajuneb yorail ya spastaj ta komon.

3. Ya yich pasel te jokibaletik tsibuybil le ta junto:


1) bin-a te utsinele?
2) bin-a te utsinel ta stojol te antsetike?
3) banti ay te utsinel ta stojol sok cholbeya
skoplal te utsinel ta stojol te antsetike?
4. Tsobel ta komon te kop aiyejetik ta spisilik
5. Tsakajtesibal atel





Atejibaletik ta snopel te GTPMV3
Slokibal sok aiyel stojol skop yaiyejik te antsetik te lajemik ta utsinele
Akbeyel yotan ta spisil te jbijubteswanejetik yuun te bitil ay
Beluk ya
chaoxkum skoplal te mukul mantalil yichojik te antsetike.
jnoptik
Biluketik te ya Sakil lejchlejch junetik, mukul yawil tsibajel, sbonil junetik,
xtuun
sok xuchil
kuuntike
Skajkalil
Lajuneb schawinik skakalil te ya yich pasel te atele


Yaiyejul te
beluk ya
jpastike

1. Tsob abaik ta jotul.


2. Yakel ta nael stojol te atel ya yich pasele, ja
lajuneb schawinik yorail spastaj. Jich bitil te
jolajuneb yorail ya spastaj te atel ta tsobtombayel
sok jolajuneb yorail ya spastaj ta komon.
3. Ya yich pasel te jokibaletik tsibuybil le ta junto:
1) chol-a te yaljibal te bitil ya yich pasel te utsinel
ta stojol te antsetike sok cholbeya skoplal ta
kumulkum?
2) beluk ya yich pasel teme ay macha ay
swokole?
3) Banti ya stak skan koltayel te antsetike?
4. Tsobel ta komon te kop aiyejetik ta spisilik
5. Tsakajtesibal atel





Atejibaletik ta snopel te GTPMV4
Jokoyibal yuun jich ya jnatik stojol-a teme ay te utsinele

Beluk ya
jnoptik
Biluketik te ya
xtuun
kuuntike
Skajkalil
Yaiyejul te
beluk ya
jpastike

Akbeyel yotan ta spisil te jbijubteswanejetik yuun te bitil ya


jnatik stojol-a teme ay te utsinel ta stojol te antsetike

Sakil lejchlejch junetik, mukul yawil tsibajel, sbonil junetik,


sok xuchil
Oxwinik skakalil te ya yich pasel te atele
1. Albeyel skoplal te yakuk sujtesik te jojkibaletike.
Yuun jich ya ana stojol-a kalal ayat ta utsinele, pasa te
atelilto, yuun teme laj awotan spasele, pajaj sok ta bay
sleojibal te utsinele, jich ya ana stojol-a teme ayat ta
wokole.
1. te ajoye ay bal ja ya skan stukel te beluk ya apase
sok mayuk beluk ya stak awal atukel?


Ay______ baeltikto_______lamatikto__________
mayuk_______
2. aybal away stojol te ajoy tsakojat ta skabe?
Ay______ baeltikto_______ lamatikto________
mayuk________
3. ay bal ya xpaichinat te ajoye sok ay bal bin-a ya
yalbat yuun te beluk ya apase?
Ay_______baeltik to_______lamatik
to_________mayuk_________
4. aybal mabe ya akoponix te ajotak ta atel, jich bitil
atiinabal yuun te ya x-ilin te a joye?
Ay_______ baeltikto______________ lamatikto_______
mayuk_______
5. aybal bin ya yalbat sok ya yakat ta kexlal ta komonal
yuun te bitil ya achajban abae, awatele, sok te beluk
ya apase?
Ay________baeltikto__________lamatikto_______
mayuk_______
6. aybal ya yalbat te mayuk lek akoplal, sok te amenat,
ja amul te bin amen ya yich pasele sok te utsinele?
Ay______baeltikto________lamatikto
________mayuk_______
7. jabal ya yichbat te atakine sok sjajchibal kop te
takine?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
8. Te kalal ya yalbat te ya ajel te snopibal awuune ya
bal yalbat ta atukel, mayuk bin ya yalbat, ma yabat a
takin?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________


9.

Ay bal ya sjel stalel te bitil kalal ayat sok-e?

Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
10. aybal nutsbilat ya away te kalal ayat sok-e sok jaat
ya akuch spisil te bin amen ya xlok yuun jich ya x-ilina?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
11. aybal ya smajat sok skab, sok aybal ya smajat sok
biluketik yuun te kalal ya x-iline?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
12. aybal yalojbat te ay beluk ya spasbat-e, jich bitil ya
smilat sok ya smil sba, sok te atiinabale?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
13. Aybal ya sujat ta sjoinel ta wayel te winike?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
14. Aybal yalojbat te kalal ya xlaj yotan ta utaw sok majaw
yuun te ja smule, sok ya sjel te skuxinele, yuun ma
spasix ta yan kajkalil?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
15. aybal awicho koltayel yuun te kalal ya smajate?
(snail poxil, jpoxtaywanejetik, snail stojtesibal joltik)
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
16. Ay bal ya yutsin te yal snichane sok yantik winiketik
antsetik?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________

17. Aybal awikoj tel te kanantaywanej yuun ayat ta


utsinel yuun te amamalale?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
18. aybal yalojjbat te ya spojbat te alaletik awuune?
Ay_______baeltikto________lamatikto______
mayuk________
Sleojibal yuun te utsinele
Le ya yalbey skoplal te yaiyejul te beluk la yich sutel ta
jojkibaletike. Teme ja la awal te ay ja oxeb skajibal,
baeltikto cheb skajabil yicho, lamatikto ja jun skajibal
yichoj, mayuk, ja mayuk bin-a ya yich najkanel le-a. Ta
spisil ja ya yalbat teme ayat ta utsinele.
11 jato tebnax te utsinele
Ay jtebuk kop ta yuntil na, ma yejtaluk majel.
12 jato 18 sbabial wokolil ta utsinel
Te utsinel ta nujbinele yaktonax jajchel. Ja ya yalbey
skoplal te yakuk kichtik jtsatik ta pajel chaweje.
23 jato 36 tulan utsinel
Le ya skan te ayukix koltayel ta stojol te antsetike, yuun
ayix bayal utsinel ta stojolik, yich bitil; ya stak yijtey jilel te
snaike.
35 jato 54 bayal utsinel!
Ya skan ya awil oranax te utsinele, yuun ya skan ya
akan koltayel ta atojol, sok ya stak ya awijtey aba sok te
amamalale, jich bitil koltayel ta stojol ajwaliletik. Te kop
jajchem-e ma x-juix ta chajbanel ta stukelik, ya akanik
koltayel yuun jich mayuk bayal kop ta pajel chawej sok ya
akanantay abaik yuun te utsinele.
Beluk ya
jnoptik





Akbeyel yotan ta spisil te jbijubteswanejetik yuun te bitil ya


jnatik stojol-a teme ay te utsinel ta stojol te antsetike

CHANOBVUNAL
SJULELAL JELTOS KUXLEJAL

Slajesel jeltos
kuxlejal

Pajelal

Yutsintael vinik ants


Nopejukutik xchiuk
jkan jbatik

Jsatik kool balil ta vinik ta


ants

Maj kantikix
te utsinele,
pajalotik ta
jpisiltik!

Unidad Administrativa
Anexo al Edificio B Planta Alta
Col. Maya C.P. 29000
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Conmutador: (961) 61 8-83-00
Ext. 40 327
www.educacionchiapas.gob.mx
candelariarodriguez@educacionchiapas.gob.mx
Ja te atel chajpanbilto
Ja jkuuntik ta jpisiltik
Ma tuluknax macha yuun
Sok ma stak ta tuntesel ta yantik kop aiyejetik
Janax te banti ya xtuun kuuntike sok
Janax ya stak ta tuntesel ta bay chajpanbil te
atelto


SBEIBTASOBIL 2 AYEJ
SPAJESEL XCHIUK SKOMTSANEL VOKOLIL TA ANTS VINIK

TSELTAL

Gobierno del Estado de Chiapas


Secretara de Educacin
Directorio Institucional

Enrique Pea Nieto


Presidente Constitucional de los Estados Unidos Mexicanos
Emilio Chuayffet Chemor
Secretario de Educacin Pblica
Manuel Velasco Coello
Gobernador Constitucional del Estado de Chiapas
Ricardo Aguilar Gordillo
Secretario de Educacin
Javier Trevio Cant
Subsecretario de Planeacin y Evaluacin de Polticas Educativas
Claudia Alonso Pesado
Directora General Adjunta de Igualdad de Gnero
Candelaria Rodrguez Sosa
Coordinacin Educativa para la Transversalizacin de Gnero

Primera edicin: diciembre de 2014.


Unidad Administrativa, Edificio B, Colonia Maya C.P. 29000 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Impreso en Talleres Grficos de Chiapas.
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.

NDICE

SAOBIL

1. Yalobil skoplal

2. Yoontonal spasel

3. Staobil

4. Stsatsal mantalil xchiuk skoplal ta chunel

5. Vokolil ta ants vinik

10

6. Bu ta tael sna j-abteletik sventainoj vinik antsetik

13

7. Abtejebaletik ta xchanel

14

1. YALOBIL SKOPLAL




Li ilbajinele xchiuk spasel li kusi lek kuybile, ja tsatsal kop staoj li junjun
chanobvuneke, ako mi tojbil ako mi ta komon, ja jech ta xlik li ilbajinele jech te ta
xkot kalal to ta jujun jnailtik.
Li spasel kusi lek kuybile, ja ta xich chanel xchiuk pasel talel kalal to ta biktalil,
kuybil ti ja ta xak mantal li buchu oy li yipe. Jech yuun ta skoj oy vokolil yuun li
antsetike. (Informe Nacional sobre violencia de Gnero en la Educacin
Bsica en Mxico, 2009).
Ta jujun chanobvunetike oy ep kusitik ta xkot ta pasel sventa li vokoliletike, jech
kuchaal ta jujun bikit lumetike, ta xlik talel li ilbajinele, ta yutil na, ta
jchanubtasvanejetik xchiuk ta sa abtel. Pe kusie, li ilbajinel ta chanobvunetike, mu
jauk noox te ta xlik talel li butik laj yich alele xchiuk teuk noox ta xkom, yuun
yikaluk ta sbatsej, ta x-och ilbajinvanel Majvanel xchiuk sujvanel ta chiinbal.
Mu kunuk ta tupel li vokolile, jech yuun skan pasel abtel ta jujun krixchano, ta
jujun uts-alalil, ta jujun chanobvun xchiuk skotol li snail j-abteletik yuun ajvalile.
Skan ichel ta muk li lekil kuxlejale, chapanel ta slekilal li kopetike, yuun melel
tsots skoplal spasel abteletik xchiuk yakel jkoptik ta yojtikinel, xchunel xchiuk
spasel li kusitik ta xal li tsatsal mantaletik tsakal ta svunal muktik mantaletik ti ta
spasejvan ta ilbajinele.

Ta skop smantal li aj-valil ta mukta na yuun chanobvun ta slumal Chiapase, li


buchu sventainoj yichel ta muk kool balil ta vinik antse, spasojik jpok
Sbeibtasobil Ayej sventa spajesel xchiuk skomtsanel vokolil.
Stakinale ja lokem talel ta Fortalecimiento de la Poltica de Igualdad de Gnero
del Sector Educativo, lie ja abtejebal yuun xchanel xchiuk snopel, skoplal
kuchaal ta komtsanel pajbail, utsintael ta abtel, ta jchanubtasvanej xchiuk ta
chanobvun, yo jech ta xlaj batel li vokolile.

Li jbeibtasvaneje ja ta xalbe skoplal ku x-elan ta jeltik batel li snopelal kuuntik


yuun ta xkich jbatik ta kux ta yutil na xchiuk ta yantik krixchanoetik, li utsintaele ta
slajesbe slekil kuxlejal li krixchanoetik ti tsakal ta tsatsal mantalil yuun kuxlejale,
lie ja ta xal ti aku lajuk li vokolile, ja lek oyuk kolel xchiuk li lekil kuxlejale.
Li sbeibtasobil Ayeje, xlik ta svunal xcholel mantalil xchiuk skoplal ta chunel li
spajesel vokolil ta ants vinike; laje ta skopla talel ta oxkol. Ta slikebale ta xalbe
skoplal, kutik x-elan, ku x-elan ta stsatsub batel, xchiuk ku x-elan ta xkataj ta
vokolil yuun ants vinik; ta xchibale te tsakal jpok cholbilal biil snail j-abteletik
sventainoj jlajeletik ta utsintael xchiuk vokolil; ta yoxibale yichoj abtejebal ta
xchanel yuun ta skolta sba ta yaibel smelolal li kusitik chanem xa li ta
sbeibtasobil ayej ti ta xich pukel ta kaxlan kop, batsi kop tsotsil xchiuk ta batsi
kop tseltal.
Mtro. Ricardo Aguilar A. Gordillo
Secretario de Educacin

2. YOONTONAL SPASEL
Kunejesel sjol yoonton jchanubtasvanejetik ta skojol koj chanobvunetik yuun ta
staik ta kelel li stosoltos utsintael ta ants vinike, yuun li jchanvunetik xchiuk ta
sjunlejal yosilal Chiapase, ta sta spijilik kuchaal ta makel li utsintaele. yuun jech
ta xakik ta olol li kool balil ta vinik antse.

3. STAOBIL

Koltaelbail ta spasejel utsintael ta ants vinik kalalto ta yibel.


Abtel ta stojolal jchanvunetik skotol kakal, yuun ta xaibeik batel sjam smelolal li
kool balil xchiuk kolemuk li snopel kuuntike, aku yich chunel ti yantikutike xchiuk
ti mu stak utsintaelbaile. Mi laj yich ojtikinel li kusitik ta x-akvan ta vokolile, stak
xkaktik ta nael ti oy ep kusitik stak pasel yuun ta xich chunel li kuxubinbail
xchiuk kool bailil ta vinik antse, ta xkak jbatik ta ojtikinel ku x-elan snopel kuuntik
ta jujun, mu jnoptik yilbajinel antsetik, ja jech ta jkeltik batel kusitik stak pasel
batel ta sventa lekilal, kool bailil xchiuk skoltael li buchutik ta xlajik ta utsintaele,
yuun jech oyuk li muyubajel kuxlejale xchiuk ta lekil chapanel li kopetike.

4. STSATSAL MANTALIL XCHIUK SKOPLAL TA CHUNEL


S
P
A
M
L
E
J
A
L

B
A
L
U
M
I
L

ONU

CEDAW 1 .- Mukta tsobajel yuun stupel skotol


pajelal ta sventa antsetik. (1979)

Mantalil 5 y 10.

Sbelel yoontonil
spasel D.1.

BEIJING, CHINA.- Yalel ta jun mukta tsoblej ta


spamlejal balumil sventa antsetik. (1995).2

Yalel ta spamlejal osil lekil kuxlejal ta


stojolal krixchanoetike (1948).3

OEA

Mantalil 3 y 5.

Muktik tsoblejal ta slumaltak America yuun ta xich


pajesel, kelbel smulilal xchiuk stupel utsintael ta
stojolal Antsetik4. (2004 Belm do Par, Brasil)4

Mantalil 3, 4, 5,
6 y 8.

___________________________________________________________________________________

Asamblea General de Naciones Unidas en el ao 1979.


ONU. Informe de la Cuarta Conferencia Mundial sobre la Mujer. Beiing, China, 1995, P. 2.
3
ONU. Declaracin Universal de los Derechos Humanos. Resolucin de la Asamblea General 217 A (III) del 10 de diciembre de 1948. Pars, Francia.
http://www.cinu.mx/onu/documentos/declaracion-universal-de-los-d/
(Consultado el 15 de diciembre de 2014).
4
OEA. Convencin Interamericana para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia contra la Mujer. Belm do Par. Belm do Par, Brasil, 2004. PP.
14, 15 y 16.





1
2

TA SLUMAL MEJIKO
1

v Constitucin Poltica de Los Estados Unidos mexicanos (Art. 1, 2, 3 y 4)


v Objetivos de Desarrollo del Milenio ODM2 (Objetivo 2 y 3).
v Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres3 (Art. 1 y 9).
4
v Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres (Art. 10, 12, 15 y
45).

v Programa Nacional para la igualdad de oportunidades y no discriminacin contra


las mujeres 2013 -2018, PROIGUALDAD5 (Objetivo transversal 2).
v Programa Sectorial de Educacin 2013 20186 (Estrategia 3, Lnea de accin 5 y 7).
___________________________________________________________
1

Secretara de Gobernacin. Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos. Mxico, D.F., 2014, P. 11.
Objetivos de Desarrollo del Milenio, Informe de 2014
3Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General para la Igualdad entre Mujeres y Hombres. Mxico D.F., 2013, P. 2
4Cmara de Diputados del H. Congreso de la Unin. Ley General de Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres. Mxico
D.F., 2013, P. 1
5Diario Oficial de la Federacin, tomo DCCXIX, No. 22, 30 de Agosto del 2013
6Secretaria de Educacin Pblica, Programa Sectorial de Educacin 2013 - 2018
2

TA SLUMAL
CHIAPAS
Komon chapbil mukta
mantal kop yuun
yosilal Chiapas 1

Mantal sventa lekil


talel kuxlejal yuun
antsetik ta slumal
Chiapas 2
Mantal yuun kool balil
ta vinik ants ta slumal
Chiapas3

Mantalil 1, 24,
33, 35 y 37
Mantalil 8 y 9.
Mantalil 2 y 42.

___________________________
H. Congreso del Estado de Chiapas. Constitucin Poltica del Estado de Chiapas. Tuxtla Gutirrez, Chiapas, 2011, P. 21, 91.
H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley De Acceso a una Vida Libre de Violencia para las Mujeres en el Estado de Chiapas. Tuxtla
Gutirrez, Chiapas, 2013, PP. 1 y 2.

3H. Congreso del Estado de Chiapas. Ley para la Igualdad entre Mujeres y Hombres del Estado de Chiapas, Tuxtla Gutirrez,
Chiapas, 2011, P. 1.
1
2

5. VOKOLIL TA ANTS VINIK

VOKOLIL
TA STOJOLAL
ANTS VINIK

Kusitikuk ilbajinel
utsintael ta
stojolal junuk
krixchano skoj
yuun ants, oy
xchamel o kusi
yan svokol
manchuk mi ants,
vinik, ta jujuntik
xchiuk ta jkotoltik
(Conferencia
Interamericana para
Prevenir, Sancionar y
Erradicar la Violencia
Contar la Mujer, 1994)

TA STOJOLAL
ANTSETIK
Li buchutik oy yipike yutsilal
yoonton ta stunes li yipike, yuun ta
xmajvanik, ta sibtasvanik kalal mu

xchunbatik kusi ta skan spasbeik
jun krixchano, jtsob o sjunlejal
jteklum. (Tsobajel ta spamlejal osil
yuun jpoxtavanejetik (2003).)

Ta slumal Chiapase: 31.6% li antsetik ta 15
sjabilalik xchiuk li buchutik oy xa jutuk ep
yichojike ta xlajik ta ilbajinel yuun yelomik,
xchiilik o smalalik.
Buchutik nupunemik o jech noox yikoj
sbaike, 22% ta 15 kalal to ta 29 sjabilalik;
xchiuk li buchutik echem xa ta 45
sjabilalike, oy 15.9%.
(ENDIRECH, 2011).


Ta slumal Mejikoe 63 ta jujun 100 antsetik ta
xlajik ta ilbajinel ta 15 sjabilalik xchiuk li
buchutik yichpojik xa jutuke.
Li buchutik j-echel muyuk xchabielike jaik
ta: 30 kalal to ta 39 sjabilalik, (INEGI, 2011).
(INEGI, 2011).

Skotol kusitik
xkot ta pasel,
snopel ta stojolal li
antsetike, sta
xchamel, smajel,
sujel ta chiinel o
yochesbel xchamel
sjolike, ta jujuntik
xchiuk ta
jkotoltik.
(Naciones Unidas,
1993).

Ta 70% li antsetik
ti ku sjalil xa
skuxlejalike, staojik
xchiuk yaiojik xa li
vokolile.

XCHAMELAL
JOLAL

Skotol paselal ta xak ta vokol antsetik


xchiuk sujvanel ta kusi mu skan spas li
antsetike.

BEKTAL
TAKOPALIL

K
U
T
I
K
XE
L
A
N
L
I
U
TS
I
N
T
A
E
L
E

JTUNEL TA
KUXLEJAL
TAKIN

Li mukta
mantal
yuun
aku lajuk
vokolil ta
stijolal li
antsetike,
stsakojbe
pelantik
skoplal:

CHIIN BAIL

LEKIL
MANTAL

SMAKEL
ALAJEL

__________

Skotol kusitik xkot o mu xkot ta pasel sventa


xu xkuxi lek li jvoklajele

Skotol kusitik xkot o mu xkot ta pasel yuun


j-ibajinvanej ti mu xakbe stakin li jvoklajele.

SNOPELAL
SVENTA ALAJEL

1Encuesta

Stsakel ta perso li antse yuun sibtasel, sujel


xchiuk smajel skoj ti muyuk yipe

Endirech 2011.

Skotol kusitik xkot ta pasel ta stojolal


antsetik yuun sujel, stsakel ta chiinbail kalal
mi mu skane.
Skotol kusitik xkot o mu xkot ta pasel yuun
slabanel, yixtol koponel xchiuk sbaba alel
chiinbail.
Mu jakbiluk skopikik kusi ta x-utbat sbektal
stakopal ta alajel li antsetik ta snail
jpoxtavanejetike, yuun jech oy ilbajinel ta stojolik
kalal mu jakbiluk skopike.

Skotol kusitik xkot o mu xkot ta pasel


sventa smakel, snopel yuun stuk kusi ora
xchiuk ku x-elan ta skan x-alaj.

SKOJOLKOJAL STSATSAL XKOT LI ILBAJINVANEJE


Sba, Ta stsob sba ichmulil, at oontonal.
Epal utvanej xchiuk yochel chamel jolal skoj utel.
Xchibal, Ta xkot yorail majvanej.
Slikel vokolil ta bektal takopil (mu xa xmak epal majel majel).
Yoxibal, Ach nupunel yilel.
Tsakal ta snaskuy li jmajvaneje, (Muk xa ta jpas yan velta, ta xjel skotol) ja jech ta
xchamon li xchiile, jutuk mu ta xal yuun jech tsikbiluk li smule.

KUSITIK XKOT TA PASEL TA SLAJEB.
Li antsetik ta xlajik ta utsintael yuun smalalike, ta patile, ta staik vokolil, xlikik ta esomal vayel,
ta jak oontonal, esomal xiel, skuyojik mi muyuk stuik ta balumil, ta xlikik ta uch pox, sikolajel
moyetik xchiuk ta snop smil sba stukik.

Li kusitik vokolil ojtikinbil ta bektal takopalil xchiuk xchamelal jolil skoj yuun li utsintaele, ja li ta xich
alele:
Ta bektal takopalil
Yajel ta bektal takopil
Mu kanbiluk xchiinel olol
Esomal syalel stenel olol
Kux jolal
Chamel ta kunilil
Epal uch pox xchiuk
sikolajel moy
v Ta xlik kux bikilil
v Nojel chail ta sototil
v Tsatsal chamel ta sbatel
osil o stak to poxtael
v
v
v
v
v
v

Ta chamel jolil
v
v
v
v
v
v
v
v

Muyuk xa kusi skan pasel


Esomal lubel kaj xa xiel
Xiel jak oontonal
Mu xa xnabaj mi kanel chiinel ants o
vinik
Mu xa xal oontonal velil
Mu xa jkuy jbatik ta pijil krixchano
Esomal yantik chamel ta joltik
Koonton jmil jba jtuktik

Ta skotol
krixchanoetik
v Sokel lajel uts
alalil ta jun na
v Jmil jba jtuktik
v Milvanej

YICHEL TA MUK ANTSETIK KALAL OY SVOKOLIKE


Kusitik stak pasel kalal oy utsintael ta atojolale.
v Kej aba ta stojolal li buchu ta xmajvan xchiuk ta s-utsintavane.
v Ja xachiin li buchu mu sna x-utsintavane.
v Kano koltael ta anil ta stojolal jtuneletik.
v Bat albo jtuneletik mi nalaj ta utsintaele.
v Acude a la institucin mdica para recibir valoracin y atencin correspondiente.

6. BU TA TAEL SNA J-ABTELETIK SVENTAINOJ VINIK ANTSETIK


1. Secretara para el Desarrollo y Empoderamiento de las Mujeres
Blvd. Andrs Serra Rojas esquina Libramiento Norte S/N Anexo 1-B Nivel 1
Torre Chiapas., C.P. 29040 Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Telfono: (961) 61 3 04 42
2. Comisin de los Derechos Humanos en Chiapas
Boulevard Comitn 143, Col. Moctezuma;
Tuxtla Gutirrez, Chiapas. CP. 29030
Tel 60 2 89 80
3. Procuradura de la Defensa del Menor y la Familia
Blvd. Belisario Domnguez No. 2270, Centro C.P. 29000 Tuxtla Gutirrez,
Chiapas.
Conmutador: (961) 61 7 23 00, Ext. 17556 y 17557
4. Procuradura de Justicia del Estado
Libramiento Norte y Rosa del Oriente nmero 2010
Colonia El Bosque, Tuxtla Gutirrez, Chiapas, C.P. 29049,
Telfono (961) 61-72-300
5. Procuradura para la Proteccin de los Derechos de las Mujeres
4a Oriente entre 2 y 3 Norte No. 342,
Col. Centro, Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Tel. (961) 61-125-26, 122-42, 132-17, 138-73 y 139-49
6. Sistema para el Desarrollo Integral de la Familia
Libramiento Norte, esquina Paso Limn
Telfonos: (961) 61 7 00 20 y 61 7 00 25

7. ABTEJEBALETIK TA XCHANEL

Abtejebal ta Xchanel GTPMV1


Yojtikinel svunal tsatsal mantalil spajesel xchiuk skomtsanel
vokolil
Yoontonal
Kunejesbel yoonton jchanubtasvanejetik ta skojol koj
spasel
chanobvunetik yuun aku xichik ta muk li svunal tsatsal
mantal ta spajesel xchiuk skomtsanel vokolil.
Kusitik
ta Sakil muktik vun, pizarrn, plumn xchiuk chab yuun
tunesel
snapel vunetik.
Sjalil ta pasel Lajuneb xchavinik minutos.
1. Aku stsob sbaik ta abtel ta jojovo
Yalobil
2. Yalbel skoplal ti jujutos abtele, ja ta xich lajuneb
xchavinik minutos sjalil ta pasel, lie ta xich chakel ta
olol, jolajuneb minutoe ja snopel ta jujutsob ti jolajuneb
minuto xa xkome ja yakel ta nael ta skotolik.
3. Ta xich alel li pelantik sjakobiltake:

1) Kusi sbi li mukta mantalil tsakal ta spamlejal


balumil bu nitil tsatsal spajesel xchiuk skomtsanel
vokolil.
2) Kusi sbi li mukta mantalil tsakal ta slumal Mejiko
bu nitil tsatsal spajesel xchiuk skomtsanel vokolil.
3) Kusi sbi li mukta mantalil tsakal ta slumal Chiapas
bu nitil tsatsal spajesel xchiuk skomtsanel vokolil.
4) Kusi jelel skoplal yuun li mukta mantal ley ta xich
albele, xchiuk li svunal li muktik mantaletik
kuchaal marco jurdico ta xich albele.
4. Stsobel skopik ta jujutsob xchiuk ta mukta tsoblajel.
5. Slajeb stsobel loiletik.



Abtejebal ta Xchanel GTPMV2
Yojtikinel xchiuk xchakel ta jujuntik li yutsintael antsetike
Yoontonal
Kunejesbel yoonton jchanubtasvanejetik ta skojol koj
spasel
chanobvunetik sventa stsatsal koplal spajesel xchiuk


skomtsanel vokolil ta ants vinik.
Kusitik
tunesel

ta Sakil muktik vun, pizarrn, plumn xchiuk chab yuun


snapel vunetik.

Sjalil ta pasel
yalobil

Lajuneb xchavinik minutos.


1. Aku stsob sbaik ta abtel ta jojovo
2. Yalbel skoplal ti jujutos abtele, ja ta xich lajuneb
xchavinik minutos sjalil ta pasel, lie ta xich chakel ta
olol, jolajuneb minutoe ja snopel ta jujutsob ti jolajuneb
minuto xa xkome ja yakel ta nael ta skotolik.
3. Ta xich alel li pelantik sjakobiltake:

1) Kusi li utsintaele?
2) Kusi li yutsintael anstetike?
3) Kutik x-elan li yutsintael antsetike xchiuk kutik
x-elan xkot ta pasel?
4. Stsobel skopik ta jujutsob xchiuk ta mukta tsoblajel.
5. Slajeb stsobel loiletik.





Abtejebal ta Xchanel GTPMV3
Skelel xchiuk Xchapanel Utsintael ta vinik ants
Kunejesbel yoonton jchanubtasvanejetik ta skojol koj
chanobvunetik ta jujunkol tsatsal mantal sventa slekil
kuxlejal antsetik.

Yoontonal
spasel

Kusitik
tunesel

ta Sakil muktik vun, pizarrn, plumn xchiuk chab yuun


snapel vunetik.

Sjalil ta pasel
Yalobil

Lajuneb xchavinik minutos.


1. Aku stsob sbaik ta abtel ta jojovo
2. Yalbel skoplal ti jujutos abtele, ja ta xich lajuneb
xchavinik minutos sjalil ta pasel, lie ta xich chakel ta
olol, jolajuneb minutoe ja snopel ta jujutsob ti jolajuneb
minuto xa xkome ja yakel ta nael ta skotolik.
3. Ta xich alel li pelantik sjakobiltake:

1) Kutik x-elan li skojolkoj yutsintael antsetike


xchiuk kutik x-elan xkot ta pasel?
2) Kusi stak pasel yuun ta xich kelel li yutsintael
vinik antsetike?
3) Butik sna j-abteletik stak xabat yuun ta xaskoltaot
ta ora?
4. Stsobel skopik ta jujutsob xchiuk ta mukta tsoblajel.
5. Slajeb stsobel loiletik.




Abtejebal ta Xchanel GTPMV4
Sjakobiltak yuun Ojtikinel Utsintael ta vinik Ants
Yoontonal
Kunejesbel yoonton jchanubtasvanejetik ta skojol koj
spasel
chanobvunetik yuun ta xich ojtikinel utsintael ta vinik ants.
Kusitik
ta Sakil vunetik xchiuk abtejebal ta tsib.
tunesel
Sjalil ta pasel Lajuneb xchavinik minutos.
Yalobil

1. Albel li buchutik ta xchanik skolta sbaike, aku stakik li


pelantik sjakobile.

Yuun ta xana mi oyot ta utsintael o yikaluk xa ta


utsintaele, ta jkantik ta xatak li pelantik sjakobile. Mi laj
atak skotole, atio jayib ta xlok, ta patile kooltajeso xchiuk li
tosantik skelobil utsintael ta xich akel ta slajebe.
1. Mi muk ta sjak akop li amalale, mi stuk noox ta stak
batel li kusi ta xajakbate?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
2. Mi mu junto skotol noox kakal ta xa xchabiot, ta skel
kusitik ta xapas li amalale?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
3. Ta sa amul, ta xal yuun oy avuun yan, oy kusi ta
xanakbe skuy?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
4. Mu xa xakopon achiiltak, avuts avalal, achiiltak ta abtel
skoj yuun mu xakan x-ilin li amalale?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
5. Ta xaslaban taxasloilta, ta xayalbot yuun muyuk atu ta
satilal yantik krixchanoetik o mi atuk, skoj yuun atalel, skoj
yuun kuchaal ta xa-abtej?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
6. Ta xak akuy yuun muyuk lek apijil, toj chopolot, joot
amul kalal oy kop vokolil ta yutil nae?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
7. Mu xak atakin o mi laj yakbote ta spasilan kop?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___

8. Kalal ta skan sjel li atalele, Mu xtakav kalal ta


xakopone, mu xa spasot ta muk o ta xaspojbot o mu xak
atakin?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
9. Yantik noox ta spas sba li anupe, j-ok xa lek j-ok xa ta
x-ilin, mi mooje, kalal oy ta tsobol krixchanoe lek xa ta spas
sba skuy?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
10. Junto esomal xiel noox ta xavai skotol kakal,
manchuk mi lek ta xapas aba yuun xanao ti ta x-ilin, ta sa
amule?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
11 Smajojot ta yok skob, oy kusi ta xaskojbe o sjimbe
kalal ta x-ilin o xlik akopike?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
12. Mi oy yalojbot yuun ta skan xasmil xchiuk tuk o
kusitik yan, o ta skan smil sba stuk, o junuk avalab
anichnabik?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
13. Junto jech te kalal ta xachun chiin bail skoj xiel o ta
xastsakot ta persa?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
14. Kalal laj xa smajot laj xa yutsintaote, ta patile lek
noox yoonton xa skuyoj sba, ta xasjakbot kusi skan
avoonton, ta xayakbot amoton, ta xayalbot yuun muk xa la
ta xasmajot, muyuk xa kusi ta xasbol albe, yuun ta xjel
skotol?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
15. Mi oy asaoj o ataoj koltael skoj yuun smajojot? (anil
poxtael, ta nail poxil, ta chamel jolil)
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
16. Toyol noox xut, smaj xnichnabtak, xut yantik
krixchanoetik?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
17. Mi oy xa avikoj o jujuti xa mu avikojuk yabat jtuneletik
skoj ta xa xalaj ta milel o smilel avalabta yuun li anupe?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___

18. Ta xasibtasot, ta xayalbot yuun ta xaspojbot skotol


avalabtak?
Jech___ bakintik___ Nomantik___ Chabal___
Tosantik skelobil utsintael
Li tanae, ta xich akel ta ilel jayib yatolal ta sta juju tos li
sjakobiltake, Mi jech xachi ta stakele JECH Li junchib
sjakobile ja ta xkot ta 3 stoylejal, Bakintiki 2 stoylejal,
Nomantik toi 1 stoylejal y Chabal 0 stoylejal; Ja jech kelo
batel ku stoylejal sbalil jujun sjakobil ti laj atak batele, mi
laje tsobo skotol. Li kuyepal stoylejal sbalil laj stsob sba
avuun li yatolale, ja ta xayalbot ku snamal oyot ta ilbajinel,
utsintael vokolil ta atojolal.
0 kalal to ta 11 Kopetik ta yutil na
Oy kop ta yutil naetik, pe ta xchapaj ta loil kop noox,
muyuk majbail.
12 kalal to ta 18 Sba skojobal utsintael
Kalal ta xa xlik il kop ta jun nupile. Ja ta skan pijubel yuun
li vokolile yikaluk ta x-epaj ta patil.
23 kalal to ta 36 epal utsintael.
Mi jul xa li kalale, tsots xa skoplal, ta skan xa sael koltael
ta stojolal ajvalil xchiuk ta skan komesel junuk chibuk
kakal li jnatike.
35 kalal to ta 54 Tsatsal utsintael!
Skan ta xavich ta muk anil noox, xu xapev aba jayibuk
kalal xchiuk li anupe, yuun ta xa sa koltael ta nail poxil
chamel jolil, ta snail j-abteletik ta tsatsal mantal xchiuk lekil
chapanel. Kalal oy xa li tsatsal kope, manchuk mi yoonton
xchapanik xa ta chavaalil noox, mu xa xchapaj. Yikaluk
xavich tuchbel akuxlejal, li abektal atakupale o snopelal
ajole, yikaluk sok ta sbatel osil.

Bijubtesel

Sjulelal te utsinel ta stojol te antsetike

Tubel te amen ya
jkilbatike

Labantayel

Utsinel ta stojol te
antsetike
Maktik te bee

Ants-winiketik pajalotik
ta jpisiltik

Lajuk xa li
utsintaele,
jkotoltik
kool
jbaliltik!

Unidad Administrativa
Anexo al Edificio B Planta Alta
Col. Maya C.P. 29000
Tuxtla Gutirrez, Chiapas.
Conmutador: (961) 61 8-83-00
Ext. 40 327
www.educacionchiapas.gob.mx
candelariarodriguez@educacionchiapas.
gob.mx
Este programa es pblico
ajeno a cualquier partido poltico.
Queda prohibido el uso para fines
distintos a los establecidos en el
programa.

Potrebbero piacerti anche