Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanteras de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en lnea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos aos como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio pblico. El que un libro sea de
dominio pblico significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el perodo legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio pblico en unos pases y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio pblico son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histrico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difcil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras seales en los mrgenes que estn presentes en el volumen original aparecern tambin en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.
Normas de uso
Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio pblico a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio pblico son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones tcnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:
+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseado la Bsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No enve solicitudes automatizadas Por favor, no enve solicitudes automatizadas de ningn tipo al sistema de Google. Si est llevando a
cabo una investigacin sobre traduccin automtica, reconocimiento ptico de caracteres u otros campos para los que resulte til disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio pblico con estos
propsitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribucin La filigrana de Google que ver en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Bsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Mantngase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No d por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio pblico para los usuarios de
los Estados Unidos, lo ser tambin para los usuarios de otros pases. La legislacin sobre derechos de autor vara de un pas a otro, y no
podemos facilitar informacin sobre si est permitido un uso especfico de algn libro. Por favor, no suponga que la aparicin de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infraccin de los derechos de
autor puede ser muy grave.
Acerca de la Bsqueda de libros de Google
El objetivo de Google consiste en organizar informacin procedente de todo el mundo y hacerla accesible y til de forma universal. El programa de
Bsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podr realizar bsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la pgina http://books.google.com

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the
information in books and make it universally accessible.

http://books.google.com

* ^

f
'""
%

*"

4*i

<36636799980010
<36636799980010

Bayer. Staatsbibliothek

<36636799980010
<36636799980010

Bayer. Staatsbibliothek

- ml

Q/WYVL*

rUli. . ZiPJ^

Ioannis Saresberienfs

POLICRATICVS:
Site

Dermgis Cttriaiium^ &vetgM

PhHofophorum>
LIBRI

Ex

OCTO.

LvGDVNi Batavorvm^
OFFICINA PlANTINIANA,

Apud Francifcum Raphclengium.

cId. 1. xcv,

j>

s~

^)||

,\

\ ::

\~ ' >

1 ;: H

*. * *)(- ''

./"--. /.-;- .,-*~.

" "
-. . '
. .: -.-.*. . ,
i

. ;

' ..'

. >

-./--'

-'V.

- . - -.1

...

'

-/

'

iivAsv

/ : .. .

:.->'.'.
f

>?9 ^

.*

Jtybilimo 5 Amplijmo
<-uiro
Conrado

Withmaro

I .

ftfrifi* Phtfidi, S.
NN EM Saresberienfem3V.Nobilt.autorem)vt
oinor, onplanepejfmum,
cum multis pafjim quart
fiderem} " idjrura tarnen3 cum ab ah
mt iam annis exemplaria m librari nul\a profitent: ratui me remfldiojsgratam
ficumnjyfi quodpenes me exemplar habertm, typographo dicui recudendum tradettm. G[uodcufetiJfem3curaui vt ha^editiq
tytrionbus aliqmntomeliorprodiret.(pnr
tigitur exemplar duobusvettribia imprejjisquorum alterum rvir doftijjtmus humamjfimufque 7>, Vulcanites,
W eiusgeminu ^obilijs: Unta Douzjt F. '
erum reuerendtis tile [ Fr. VXanu-i
benigne mihi fujfcerunt. (um yero liber
fnem iamprope fye claret3cj>i cogitare cuiZ
nam

AVTOR AD OPVS

SVVM.

Si mihi credideris, linguam cohibebis, & <*"'*

Limina nonintret pes tum, eflo dornt.
Aftcctus. homtnum cautus vitare memento,
tt tibi commijfas clailde bee notas.
Omnia fintfujpecta tibi, quia publicas hofits
Etmaieftxtis dicerit< ejfe reus.
Ignis edax, gladtufque ferox tibi forte parantur,
: AM te pollina fubruet bonis aqua.
.. ,'r..'
Cum tarnen exieri*,faciem velabit amicus,
Dcformentque tuampuluis r aura cutem.
Vifgam dextraferat,premat rfua mantica dorfuiw,
frita tegantfiontem pilea, pero pedem.
Sit gradus r cultus habitusperegrinas eunti,
Non nifi barbariem barbara lingua fonet.
De Viauorum dices te gente creatum,
Nam licet his lingua liberiore loqtti.
:.
Hofpittiquefidem quarts fuper omnia, quofis
Tutus ab tnfidiis, quas ubi quifqueparat. , ...
Stultos,prudeMesnimiumprauofque cauebis,
Et quos infignes grrula lingua facit.
Si quisamat verum, tibifit gratiimus hojpes,
Et quem deleatgloria Vana, ,
lure patronatos ilium cole,qui veut effe,
Etfciat,& poftt tutor vbiquetuus.
Ergo quaratur lux cleri, gloria gentis
Anglorum, regis dextera forma boni. , .
Quafitus regni tibi cancellarius Angli,
Primus foliiiita mente petendus erit.
ic eil qui regni leges canceat iniquas,
Et mandata pij principa aqua facit.
Si quid

Siquiiobe populo, vel moribus e

Qtucqdtd efi, per eum dfinit ejfe nocens.
Ylua priuatts qui prtfert commoda femper:
Quoique dat in plures , duck in arefuo.
Qwd dat habet ; quod habet dignu dornt, vies Vejfa
Spargit -Jed >arfa multipltcanturopes.
l'ujue virum vtrtus animi,fic gratia formt,
Vndique mirandumgentibus effe facit.
trdus ad hunc Samiusfi certet acumine mentis,
lndoclufque Plato, Varroqueultus eriu
Cunoji certet verbis vinceturab ipfc
Vius, fi certet, Qmntianus ertt.
iuiusnojfe domumnon efi res ar.duai dum
Non duce qmfito, femtta trita patet.
Sota domus cunctis, vitio non cognita Coli
Lucet,ab bac Xucem dtes, egenus, habeint.
Ik patet miferis, patet & domus illa beatis,
nie patre Utatur aduea quique fuo . .
Cum referafa femefuerit tibi ianua,currens
Ad thalamum dommi progre/iieretui.
ixca dum turba fluai, quaferuet in aula,
Peaque funt domini membra fouenda toro.
Accedes, vjtitum mutabU , manticamgas

Excutiat ; peregre * nunc peregrinas * eat.

iVe tarnen oHendas, oculos quodprincipis vrat,
A quo tota tibi vita, falufque datur.
St. jocies Uli tua dtfplicet, vnde * placebit?
^pUcebi,
Eius in arbitrio tufque fauorque manent.
Quod prohibetfieri, fcelus eil-, quod prxcipit, itquum,
luraque pro plcitoftantque caduntquefuo.
Huic qua jola placet, fola virtuteplacebU,
Qua tibi fi dfit, cetera euna nocent.

ttraeoik, futternfiatuit, fundtqtte quutem,

Et turnios hofies mente mankque domat.
faLnoeent g m 'mra*vocent, feufuUninet enfis in honet, \
Non nififana gerit, non nififana probat.
Confer ei quofcumque duces, quofcunquepotenteist
Plebs era hoc vif maxima turba ducum.
Si reges videos, quid ad hum nifi ruslica turbal
Et bene, fi did rnica turba queunt.
Vartkulmque tui pramonrans experiere
al.tecum
Qua, maneat * totumgratia, vel qitis honorSi placet bac, totmpoterisfortaffe patere:
Sedfi dijpliceat, cetera claude toga.
Verbafalutantisfint prima ; fubindefacetus,
Te dabis obfequiis, hojpitimque petes.
Nongrauahofpes em, potuque cibocjuc verendus-,
Suffuiet veu non preciofa tibi.
Non onerans equis, phaleras netpofs equorum,
Nec tefermrum copia magna premix.
Suffiaet vd ola demos, vifufque patrom\
Euis &aoquio, confilique fiai.
alnifi
Curia quid pofit, quid fperetpebs * vbireg
Vires, vnadomusfoCt docere potel.
Si deuelatamfaciem montrauerit, aut non
Terrmgat vifum caibus Ule tuum,
Quid fapknsfiulto diffftt , quidpaupere distes,
Qutd miferofeltxffifap ecce vides.
Sifuerit Utus, ocales amefque hbenter
Exponet nugis forfitan tue tuts. .
Sic igitur nugasfpargcs, ne t<cdia ffgnant
Qtu rebus lats funt mmica nimis.
Si tubet vt nagas agites, mgare decente*:
Namfibi per nugasferia credet agi.
~*.
Vtibus

Vtubus nugas, fie aptes fina luds,

Vi tibifitgrauium nulla timenda mannt.
Si abet vt taceos, fiatua taciturnior eo,
Nif redimasfitgnis verba negata tibi.
Cum [attains erit,velatm matera vocabunt.
Ora conduui detur vt inde tibi.
I citus,atque redi^ne quorum carpere nugas
Aufm es, infligant tela, necemque parent.
Vnum difcedensfiecreta prefer in aure,
Quicqmd agantaly , tu memor eflo tut.
Quaque carofanam, flosfm, gloria earnit.
Hoc nihil e, rabilo quid minus efft'poten.
Muera fortuna, vifiata puta yitiorum
Semina, fuutfieletum pabula, mortis iter.
Sunt laquei, fiant infidia, funt toxica mortis,
Quam non effugteat, quos dea tu tobt.
Quodfortuna ddit, & quod dabit esl alieoum,
Auf'ere t hoc totum, cum v^letiOatibi.
Reta pennatis nequeunt prauifa ,
Tuqtuctmque vides, retia ments habe.
Retafunt quacunque vides,hominemque ligatum
Admiferam mortemper mala quaquetrabunt."
forfitan vnde tibi datur hc audacia quaret,
Dues ml meinem, omnia tutus agit.
Omnia tutus agit, quem es, timer angit,
Cut mala nulla placent, omnia tutus agit.
Wifpana rediens, aut Vafconis vtere lingua,
Sed tomen in verbo plus grauitatts habe.
Induefie linguam,fie veftes indue gentis,
Saluafit vt morum regula, fala fides,
endeat ex bumerti crux anea,fit coma tetra,
Hijpida cafarles, barba redfa partim.
* t
Sitque

Sitque grauisvultm,fintjmns oculique pudki,

Infontcfque manus, pauper amtctus erit.
bum tibi conduitus fuerit,fecurior ibis,
Et viafit pedtbus quolibet apta tuts.
Atfi defuerit, longat protende dittos,
Contineatque pedespublicaflrata tuos.
Nufquam diuertas, ne quis te lodat euntem-,
Nugarumque luatgrrula lingua notas.
Omnia, finefcis, locafuntpleniima nugis-y
Quorum tota cobors eil inimica tibi,
iulefia nugo regnant, &principis aula-y
In clouslro regnant, ponttficifque domoi
In nugis clerus, in nugis militu vfusy
In nugis iuuenes, maque turba fenum.
~Rulicus in nugis, in nugisfexus vterquey
Seruus & ingenuas, diues, egenus,in his..
*ai.tanto Acedera grenus, * cauto diplomateperges
* al. Morum Ad mare, quo * Mortui Itttora mitra petunt.
Hofpitium tandem fera cum welefubibis,
Vt valeos, eo fobrius, eslagrais.
Gens penetrando ubi, prAarga, bibaxque,loquaxque^
Et cut ni morem gejferis, bottis eris:
Emergunt lites modicc,quas magno fequuntur
Iurgia, vulneribus fta, necemqueferunt.
Sed quia virtutemgens diligit.cs' veneratur,
Si bene credaris viuere, tutus eris.
Non modo tutus eris, fedfummo dignus honore
. Queque betfieri, euna licenter age,
Cantia te felix genuit, te Canto fouit,
Illustra regum, pontificumque parens.
Hic tibi debeturfedes, finifque laborum-,
Illa tibi requiem proparat, illa dommn.
^
Anglorttm

Anghfumfedem primampete, fuie Britonum,

Si Britonum maui dicere, nemo yetat.
Indignum, litemfi tempus agit breue longam,
Digna quidem non funt tmpora longa breui.
Cm de r.e. constat, nonfit de nomine pugna,
Nejoueat litem lana caprina diu.
Qmquid vis dicas,dumfit caput illa Brtannis,
Quam tibi prxfignat ngelus arce micans.
ngelus isle quisesl, aut qua domus illa, requires-^
Namque noms rerum forma mouere folet.
H*c eil illa domiis, qua Chrislumprima recepit.
qua fufcepit infiula totafidem.
nfula tota fidem cepit,fideique parentem
fudicat, extoit, audit, honort, amat.
mfilij magnifi noslt forte datorem,
e eritignotus ngelus isle tibi.
ngelus ejpecula totum circumjpicit orbem,
Et corpus pennis fbuebit , atque tegit.
Sic vtdet ejpecula, ficprotcgit omnia pennis,
Vt ius non babeat hoslis in orbefuo.
Hic tempeslates pranunciat, atque ferenum-}
Ventorum rabiem temperat, atque maris.
.Vf quidobejfe queat,non dormit noble, dteque
Stat,quiafubios vndiquefiare facit.
Accede-as propius, Cbrii properabu ad aulam
Vt veniam culpis promereare tuis.
Iffiffiniti foluentur vota laboris,
Hic lachrymas, gemttus, hicpia turadabis.
Ixcipietftatrum reducem te tota chorea:
Et laudes pro tefojpite lata canet.
Quicquid babes quod eis placeat, Urgir libtntcr:
Quidlibet, vtfucrit vtile, cutque daba.
Sipotes

abagai

Sipotes Odonifiudeas donarefautemt

Accipiatque Brito te veniente crucem.
narrare tut tandem dafcrimina fati
Exaclaque via projpera cnela licet.
Quidfit misfub vulpelatens vulpfve fub agio,
Pelle leonina dit quid afeilus * habet.
Quid leo dum ferutt.qurd agit dum rgntafeilus,
Turturis infpeck paffem canes.
Quid faciant pardi timidi, leporefquefugaces,
Etjpes conuerfi qua fit habenda lupi.
Quid repens teudo paret, fcarabaus onuftus,
Curque leui ventasgrandis ab imbre cadat.
Sed quia nemo potest cunlis virtute placer,
Sufficiat paucis te placuiffe bonis.
Spernantur ft forte tua fub iudice nugx,
Nonfitiniqua manus, aut tua lingua proCAX.
libera donentur cunis fuffragia, teque
bonum dicat, dicat malum.
Si locus liber, cur fit libera lingua?
Nemofatisfirmus, quern kuis aura mottet.
Quid facient enfes, ft te aura cruntete
Verba quidem nonfunt verbera, verba times?
Linguarumfirepitusfolidam non tranfeat aurem,
Auris inepta nimis, quamfonm vrit iners.
Exercent linguas,tibipareat auris-,
Lingua quidem prodefi, non tomen aure magis.
lis in lingua mens eil, tibifit cor in aure.
Ospatulumfit eis, auris aperta tibi.
bice virtutis confringitur impetus oris.
Et hnguifiimub mens male fana prit.
Nemo tiifi vanasfaifa l&tatur honore,
Confia mens culp,quam mala dicta mouent.
irons

bons adamante tibifit durior, ign perula

Sit cutis, verbis ne notet ora rubor.
Tksa pudore tarnen, qualem decet illtusejfe,
Qtu timeat vittjfordibuseffe nota.
Altenas lingua, die quis moderatur habenasl
Vix eft, qui propria poit habere nudum.
lubrica f&fe cadit, quoniam verfatur in vdo.
Sap cadens labem contrabit, atque notant.
nter muhiloquos,&grandia verbafereutes,
Efio tardiloquus, eoque pauca loqttens.
Dum littguas acuwit alij, tibicalleatauris>
Et fit Dultchio remigefurda magis.
Nee tantum valeat temeraria lingua loquentis.
Pectoris vt poit rumpere daufira tut.
Si pattens futrs, nmquam tibt verba nocebuitt,
Turbatorque tua nemo quietU etit.
Ixcuiietpacem, quam dat patientia, nuUus.
Sit licet exerm, content arma tarnen.
Vtantur Unguis, tu viribus vtere mentis,. .
Sifapis,a Unguis gloria magna yenit.
Nam qu&fit doftrina viri, patientia monrat,
-y
Imbetlique manu bella nefanda premit.
Qm feret arniatum, qua [ola triumphat in armUl /
Armatamque manum vincere fola *jolet.
*1*&
Vir pattensforti meliar^minor ejfe ttiumpbus
Vrbis, quam mentis dicttur, equeminor.
fyefne malos , venerare bonos, ignoe volenti
Ladere, bonis vltio grata magq.
Nulla virumfortem vindtfta magis decet ifla,
Trincipibus femper debet adejjtvitis.
In quorum manibuslexfi v'tget gnea- punit,
Dum mifert ; dos dum cupit ejfefatif.
Tro-

Prouocat ad facinus, dum [nit iniqua ptenos,

Etfibifubieclos non finit ejfepios.
Nemofeiern ilium Udit, quem credit amicum ;
Regulafida riimis, qufqis amandus,amet.
bominum difiuncla folet coniungcrc corda,
Ifa poten homiriem concHiare Deo.
duce carpe viam, gradient! nemo nocebit.
Et poteris cunaos' tutus mire mantis.
illa tarnen metitcnda mantis, qua traat iniquas
Sardes, quam maculant <tra colorefuo.
on quia poliuitur & pollut, eilfugienda:
Sed quoniam numnius toxica f&uageriu
.
Toxica perptuant paritura famemquefitimquei
Et miferam vttam, mortis & mnegenus,
Nulla libris etitapta manasferrugie tma*
Nec nummdta qtieunt corda vacare libris*
Non e eiufdem nttmmfque librofque probare,
Perfeqkurq'Ue libros grex Epicure tuus.
Ignis auaritu cmtifnum camis adrit,
Surgit, & terum cnruit vfqttefocum.
Omnia fit emnipteniis ',
Mentis egefiatetn non fature poten.'
Nonfatiarepotelt marias omnipotente auarum:
Die mihi qis potent , quad nequit a manas; ;
Nonne fatismifet'efl, quem ne Deas pfe beare
Sucii Criterios quis mifer ejfe potel
Nummipeu cumlibrkolis neqiiemijlmul ejfe:
Ambos, crede mihi, non capit vna domtis.
Ergo caite miferos, ab his nift iriHiafyeres,
Nam mifieri cultor, qtii's mfifiulim erit
Eantiqua nimis,nimis eil feiltetia vera,
Quam decnere patres, Etinius aiqe Cato.
Tarn

Im quid, habet, quam quo caret omni dfit amice,

Occuper, * occumbat, res aliena tarnen.
Smperabundabit, qm rebus nouerit vti-t
Et mens vtendi nefciafemper eget.
Ima poten diues, & plurima pauper habere-^
efcit egeiiatem diues, egenus epes.
Heus amicus ei, qui multa cupit, amicus
Ifibi, cut nimum res aliena placet,
tiwptdusfuerit holis, caueatur xt bonis,
Sifit amicus,eo cautior effeftude,
kat, crede minus ; non iurat, credere nolt\
lurct, non iure*, bonis ab boite caue.-.
Itfugias quos liuor edaxfelicibus hojles
Sicfacit, vt virtus fleere nulla queft,
Xmeribus fortajfe tuts placabis auarum,
Udere quo ceffet imidus, elh mtfer.
Ikcrius mifera gaudet mens inmda forte,
Cunctaque view* commoda, damhputt.
Itnififesltnus fugeres, te plura mptierem,
Vixpateris tiicijauca, velifiatene. v

* . ncambat

IVSTVS LIPSIVS
ad xii.Annal.Tacit.
Jn lOANNE SARESBEr i e n s i de nugis Curialwm {in
quo Centone mullos pannos purpur* ajrnofco, & fragmenta mi
mehor) lego3 &

'X

Prologvs
IOHANNIS SARESBERIENSIS
In Polkraticum fuum,dtnugii Cttrulium &
veigi P hilofepbot um. - .
ocvNDissiMvs cum in multis,
tum in maxime eft litterarum frulus, quod omnium interditiorum lo
ci 5c temporis exclua moleftiu, amicorum iibi inuicem prxfentiam exhi
bent, & res fcitu dignas, itu aboleri
'non patiuntur.NamSt artes perierant,
' raanuerant iura, fdei & tonus religionis officia quxque
conuerant, ipfequereftidefeceratviuseloquij, niiinreacdiiun infirmitatis humana:, litterarum vfum mortali)us diuina miferatio procuraflet. Exempta maiorum,
ijoifuntincitamenta & fomenta vhtutis, nullum oraamo rigrent aut feruarent, nil i pia fol licitud cripto, Sc triumphatrix inertia; diligentia, eadem ad poftcrotranmifflet. Sicruidemvitabreuis, fenfus hebes, nesgentix torpor, inutilis occupatio, nos paucula feire
pennittunt: Se eadem iugiter excutit & aucllitab animo
fraudatrix iientix, inimica 5c infida imper memorix
nouerca.obliuio. Quisenim Alexandros icirct aut Cal
lares, quis Stoicos aut Peripatticos miraretur , nifi eos
sfignirentmonumentaferiptorum? Quis Apoftolorum
& Prophetarum amplexanda imitaretnr veftigia, uifi cos
rofteiirati diuinx literxconicraflcnt? Arcus triumpha
le rune proficiunt illuftribus viris ad gloriam, cum ex
Quibuscaufs, Sc quorum fint, impreTa docct inferiptio.
Liberatorem patrix, fundatorem quietis, tune demuta
mfpeor agnofeit, cum titulus triumpnatorem , quem
noftraBritannia genuit.indicat Conftaiitinu.Nullusenim
conftanti vnquam gloria damit, -nif ex fuo, vcl (cripta
alieno. Eadem eft afini, & cuiufuis Imperatoria poft m*cum tcmpusgloria;niquatenus memoria altcratrius,
kriptorum beneficio prorogatum Quot & quanto* arbitrarifUiflc reges -de^uibuscrmonufquamcft.autcoA
gitatio

PKOIOGVS.

gitatio? Nihil ergo coniUofius eft captatoribus gloriar,

quam literatoi um & fcribcntium maxime gratiam promereft.ltiuljt eft im eisg*i\tu('egregia,perpeftiij (enebris oducenda; i litcrariun luccclarecant. Qujcquid
fauorkaik- praiWiorimv aliunde comrahitur, perhidc
eft, fiEchoquAaxidisiuiabuli^plaufusexcipiattheatralesj dfinit enim cum eceperit. Ad haec in dolore folatiurri, recrfio in labore, inpaupertate iocunditas, modefth in diuitijs 3c dlitijs, fideliilimeliteris|.inutuaturj
Nam.vkijstedimitur animiis& fiiaui &mira quadam,
ctiam iu.adufcrfis,.iocunditate reflcttur,ciim adlegendum
vclifcibeadum vtilia, mentis inteadit acumen. Nullarn
in rebus humanis iocmidiorern, aut vtiliorem oecupationem inuenics:; gill forte diuinims cornpunua deuotio
orando dkiinismiiltatcolloquirs , aut corde prrfhni-itatem dilatato, mente coneipiat, cmagnalia eiws
apud le quafi quadam meditaaonismanu pertraftet. Ex
perto crede, quia omnia muili duleiliis collata exercitiis, amaricunt. eo quidem magis~quo cuique; <cfu<
integrier, Ce ratio incorrupta judicii purioris vige'tacumj,
ae. ci oll ergo miran, q uare aliquem gradum lcala:, quai
*unc alajiovit aicenfum, prout quenquam monuifti,
non alcendo. Quare maioribusme non ingeto curiis,
cum tibitttarn Ifocratis r'eponfurusfum verbo : qui interrogatusabamicis.quare in forenfibus negociij
verfarcmr.,.refp.ondit; Qua; locus hic <alkt, ego neicios
que ego.caUeoJocus hic neicit-Ego enim contemno qua
illiauliciambiunt, c quae ego ambio illi contemnuntj
MirarmagiiquaFenonpraecido, aiitrumpo funem , i
alias folvi non poteft, qui me in curialibus nugis tam diu
fenuit, c tenetadhuc tanta obnoxium feruituti. lam enim
annis fere dtiodecim nugatum eue tasdet, c pxnitct me
ionge aliter inttitutum, & quali facratioris philofophiae
lattatum vberibus, ablacbmiraquc decuerat adphilofophahtium tranfiffe ctum.quam ad collegia nugatoruru,
Et te quidem ftrttio in eademeonditione veriari,nifi quia
irftior Se prudentior, fi facis quod expdie , ftas lmpcj
immo t us i u {'. >lid .e virtutis fundamto, aitaris arun.
diuca leu i tte, J cl ti.mi ni fecbuis moUia , fed ipi?
quae mundo jrnperatjimpcras vauitati. Vndc cum tibi
s:.
' ..
diucvTx

p b otocvs,
-
j
ittcrx prouinciaz congeftismcritarum laudum pneco5, quafi arcum crigam triumphalem : ego vir plcbcius
iridentfiftula iacuitieloquij, librura hunc ad hono, velut lapillum in aceruo praeconiorum
coaicci; linens quia feut non habet vade placeat ex venu
le, fie ex deuotione crlbemis non potent difplicere.
.Vagas pro parte cntinet curiales, & his magia nilhc
qaibusvrgetur magis- Pro parte autem vcUatur in vefti^sphiloiophorurn $ quid in fingulis fugiendum fit, aut
iiucndum relinquens arbitrio fapientis. Etquia ne latiiintaliquena, eum oportuitconueni, iaquo nihil nu;atorium poffit arg: te virorum noftrae xtatis elcganuiimum cfccrcui couenire, &quas videntur in mei fidibusarouendadecribere. Sicenimcum ineptias fuas
.ctor vel auditor agnofeet, illud ethicum reducer adaniw, quia mutato nomine de fe fabula nanatur;prxcipue
ai omnes nouerint quantis tu ferietatibus iugiter oceupis.Sic dum alios docetSeneca fiium monct LucilLium.
iOceanum c PammachiucribitHieronymus>&alioam plcrumque caftigat exceTus. Qijifquis autem blan:ienuscaufturirieptias,negotiurncuin tempore metiajr,8c quod apientiscft.excauisdicendidi&a diiudicet.
Si quid autem empiam afperius fonar.n in fequicquatn
.dum noiaerit, cd inmcipfum, & fimilesmei,qui mccicupiunt cmendarij aut eos, qui collapfi in fata, oracira reprehfio asquaniroiter fcrunt.Nouieeim quia
aalli ^rauis percuTUs Achilles: & prxfens xtas corrigitur
:um pr^ccerita ltis meritisobiurgatu.Sic du corrigat Houtius.etiain eniis,vtDecembri libertare vttur,indulgt.
Otarte t/afer vitium rdinti b'laccm anaco
Tangir, * dmijfiM circum (ncardia ludit.
lu vero ad rem pertiuentia diucrs autoribus f anicTiacerebant, dum confondit, aut muaient , curaui
:-iercre taciris internum lomuiibib.iuioriiiii; tum quia
tibi, vrpote exercitato in litteris, plcraque pleniime nota
tjTe'iioueram.; tum vtad leitiohem afTiduain magis accenderetur jgnarus. In quibusfi quid fide veri longius
: mihi veaiatn deberi confido, qui non omnia, qu*
ic fcxibuntur, vera eflcpromittoj fei Huevera, feu faifa ,
lant 1 vlibus infemir. eque enim adeo ex-
* e

cors

4t

*..'

PROLOGVS.

corsftim,vt pro vero adftruam, quia pennatis auibus

quondam tcftudo locuta eft, am quod milieus vrbanum
murem mus paupere tefto fufceperit, Se fimilia fed quin
hxc figmenta noftra; famulentur inftruftioni, non ambigo. Hxcquoque ipfa, quibus plxrumque vtor,aliena
font , nifi quia quicquid vbique bene diftum eft, facio
meum,& illud nuncmeis ad compendium, nunc ad fidem 5c autoritatem alienis exprimo verbis. Et quiafemel
ccepircuelare mentis , arrogantiammeamplenius
denudabo. Omnes ergo qui mihi in verbo aut opcrc
philofophantesoccurrunt, meos clientes efle arbitrar, &
quod maius eft, mihi vendico in feruitutem; adeo quidem vtin traditionibusfuisfeipfos p^o me Unguis obiiciant dctratorum. Nam & illos laudo autores. Neqe il
ium Alexandrum vidi, vclCxlilrt: nee Socratem, Zenonemue, Platonem aut Ariftotelem difputanteSaudiui;de
histanrcn Scaliisxquigaotis, ad vtilitatem lgentium
retuli plurima. Credo tarnen ne videar contentione gaudere, Sc me officiofis fateor vlum efl mendaciis , *Sc ft
aliter aemulus non quiefcit.quoniam 8c ego mcum Cornificium habco 8c Lanuuium, me mendacij renm efle
conlntio, qui fcriptum noui, quia omnis horno rftendax; adeo quidem , vt necvaftum pehis, turgidus ven
ter, tmida facis 8c rubicunda, lingua procax, infulla,
Stparatior mores corrodercalienos.qum fuos,
noftrum receperit Lanuuium. Quis ipfe fit, ni ab iniuriis temperet dicam, 8c plane cognoftet, quia inucteratum efle, plenam non confert, nee intcgram feruat au
toritatem. Procedat tarnen Sc publicet, argut mcum ratione vel automate mendacium, 8c ego vel ad inimici
voeem non refugiam emendarijimo 8c amicum*ducam,
qui meumcaftigabiterrorem. Si tarnen 8c alicubi auto
rum aliter quam fcripfaim, inueniatur.non ideo eonftabitmeeflementitum, cum in ftrategematicishiftoricos,
qui frequenter nbinuicem diffident, fim (cutus, 5c in
philofophicis academic difputans, pro rationis modulo,
qui occurrebant.probabilinfe&atus fum.Ncc Academicorum erubefco profcffnem, qui in his qua: funt dubitabilia (apienti, ab eorum vcftigiis non recedo. Licet
cnim fcfta hace tenebfas rebus omnibus rideatur mduce-
, nulla

 L G T S.

re, nulla veritati examinandos fidelior, &.,autore Cicero

ne, qui ad earn in fenefture diucrtit,nulla profeciui familiariorcft. In his ergo qua^incidentet de prouidentia,
tato,& librtate arbitrij, &fimiibus dicta funt,me Academicum potius efle nouer", quarrt quse dubia
funt.temerarium aflertorcrh.'Scripturarrri qioque teftijnoniis,ad commod um.explanando fnteuux, qudoq.
vfasfum; ita tamen, vt nihil fidei,aut bonis moiibusinueaiarur aduerfuni; ac fi fntentias tam modernas, quam
vckcs, eaaem mcomutabilisvritasgenuiiTet.Siqudcm
fac es -,
# lituerf* tmtn,qMlimdiceteflhfortum.
Omnia verotuo referuanturexamini,vttibimaior &
iftior corrigendi, quam mihi' ilribendi gloria debea-tur. Inaequaiitns autem voluminum , varus eft oceup tiombus adfcnbenda, quibus in curia fie detraus
liim, vt vix aliquid cribepe quandoque licuerit Dum
"men Toiofam cihgitis, illa a>greflus(um, & me curia'
/bunugis paiilifpcr ademijitlud vluens in animojquia
o:;um lneliteris mors eft, & viui hominis 'ipultura1.'- Si
ois ignotos autores cum Lanuuio calumrriarur -arar fiv
bs rediuimim Platonis Aricanurrt Ciceroni fomnian''.trn,&P4jik>ibphos Saturnalia xercentcs, aecufet, aut
Jetorm, noftiisquefigmentis ihdulgeat, fi publica: 1er.
uiunt vtilkti. Pratcre eftori Si auditnri quanta poff
iitn diotiene fuppkco, vt me patri mifericordiarimi
mmndare dignentur, inorationibusfuisj c erratibiis
rais, qqi multiplican film fupernurneruffi,vttniam ftib
tantobtiere.Nam&eg fperome participernefleom"ium timritium Dominumi&orde &vbcevieiftirrtpro
mdigentibtis oro, vtftus'8ccoitationesnoftras, oitmi
fotens & mierr.tor deusemundet;5c ne vitioruftvrapia
rroribus, (pirita Cuo mentes nomas illutrare dignen
tur maghi confilij ngelus.

finiturPrlgits.

A i

tCHOA-

* '

Inchoatur
1IBER

PRI M VS

PO LIC RA TI CI
IOHANNIS SARESBERIENS1S,
.. . Capvt i.
Chadmaxime noceatfortunat.

l iiffmiU
huUih

N T E R omnia qua: viris (oient obefie

principibus, nihil perniciofius eue ar
bitrer, quam qud eis fortuna; blandientis Ilcebra afpedum fubtrahir
veritatis , dum diuitias fuas Sc deli
tiascofigcritmudus, quibus delicati
fuifiis prurigine vkiiTjrn refouet, Sc i
accendit,vt animus multiplicileiiocinioru fraude capitis,
quadam alienation fui, ab interiore bono deficiens, per
exteriora mendacia varjisconcupiccntiiseuagetur. Noucrca fiquidem virtutis proiperitas, bcatulis luis fie ap
plaudit, vt noceat: 6c infelici fccelfu fie in via fortunatis obfeqiiitur, vt in fincperni.ciern operctur;conuiuis fuis
ab initio propinans dulca, Sc cum incbriati fucrint,letale virus anifcet, Se fi -quid deterrus eft: quo fpecie fui
clarefcitamplrus,eo ftupenribus pculis denfiprcm infunditcaliginem. Iniialfccntibuscrgoerrprum tenebris,veritas eanefeitj Sc virtutum racHccfuccifa, feges gcrminat
vitiorum, lumen rationisextinguitur, 8c totus homocafumiferabili fertur in prxcep.s. Sic rationaliscteatura brutefcit.fic imago creatoi is quadam morum * iimjlitudinc
deformaturin beftiam, fie conditionis fits dignitate
dgnrt homo, vanitatifimilisflftus, eoquod ex honorecollato intumuit, Se tumorc perdidit intellcftum.
Quis enim eo indignior, qui fui ipfius contemnit habere
notitianT qui tempus, quod parca manu datum eft ad
menfuram in vfum vira, Sc folum rcpnrari non poteft,
vfurana

t IIS R' T.' '

$
Tfuraria quadam acrertkmc Se pccnali rcptte'ndnm-in vitaidifpcndia prodigit, &in corttumeliarmavitoris^ffundit Quid brutiviSjqui defc&u rationis, irrrpulfa
hbidmis, dimiffis propriis.ahcna ncgotia , & nori
modo ncgotiis>fed & alien i s otis higiter ceupatur! Quid
eobcuiaius, qui omirrooffic^Ojdcmdiia hortcTnrgit.vt
(jgackatecanum, venatorrim induilria, ftudio commilitonum, ieruulorum fretuobicquio, temporis & fama:
iachira, laborifqnedipehdiojdcnoreddnoftera
pugnet ad beftias
..",';..

-'

A P.

. ' > ,

. i .

I I.

gata inudiu dienum.

Ai 1 1 "N v m proferto cft,quod ratio natura vc.I offi
cii non nducit, fi tarnen interdutn reft dritr
ilicnurnjquod reftiusfucratcnipcr fuifle nullius. Qua;
veo natrxHmt, perseque (tint omnium i qua: officii;
fiufunt fingulorum. Ajuid itaque ex officio, aliud ex na
tura: licet naturae* vis ex ' debentur. Parricidij fi- ,
ouidem fpecics eft, impugnar; iura natrrrtcJ'cS? 'facrilcgij
mftar, parentis leges cuacuarc &: matriidftmium hono
rai debitum non referre. Quod tarnen ratio ex honejly
nufisadmittit, non eft (implicit alienum. 'SrtiodcA.forte iocunditas, velvtilitas fubtft, 5c hdccar*
(fcocctenim n adtierfatur officio vcl natura:;) fin atttrrn
mpugnataltcrutram, ftarrr tft & fimplicirer aliehum,'
5crfqeqiia<juc iionlicct.Huius itaque contrcftatio fem-'
per eft, autcrrorisautcriminis.
",, 'ji

Cap.

i . i. r.

-:,:-;
..

,.
Dinbeo officiorum,tx pohtiu t'tone vurtttn.
....

Philosoph! gentium, iiiftitiam.qiue poKticadi- ;

citur, prsceeptisScmorrbusinformantes, cuius me-. :
'Wrcfpiibliea bominum fubfiftet .&. vigct, nuunqueni- .
cue fuis rebus Sc rtudiis volueruineuecrmtenturh, vibaais & fuburbanisjcolonis quoque vcl rufticis fua.fingulis
A 4.
loca

>l. hi

KVGI S, YRI A4 VM

lpea & ftaiia praiferibentes.., 4i<itHdo fingulorum &

omnium ytiiitati publicas fcrukfot. Natur, kboris, &
mduracrjrutum vnufquifque cecipiebat ex moka. > Ncmoq4od cffaltcvius v(iip(abat>,manent jrt.rnnjbws
indiuiduoiharitatis affecta. Primus quidem & mdius
Vrbislous Aropago cci|it,*ftd & fngulas profsffiones,
prput ratio cuittsqueofficaj,;e*igebat, difpoitionc con
grua inftitutas, officio! um.iura quafi quidam falutis &
yitae riuufi denuareritur, < i his venaadi ars vl. offi
cium vix permittitur acceder ad fubuibanos; ciij venatores vtagricolxcaeteriqueincolae rurum, ab vrbibus nobiliorumquccmlongpsaijceantjrr. Omninocnim iniquum eft nobiliora ingenia tudiis dehoneftaii minonbus, & eos, quoe ardua &grauipra niahint officia , voluptatisaut vanitatisoccupationibusagitari. Vnde fijicenterexrceatrvenatio.artificiumvcl officium; fi cbtra, leuitatem earn elle at maiinci,Um cenucrunt,c<ftr
punientes cos,' qui cam contra officium' vfurpaieit.

' ;'flip' &^,\', '!

.f -:( ! !n<^>(XerWP^Mf# & tUW.ixJ. :.)',
E TpxOTi quidem Tbejjani. fidem requamurfiifVoria^pmcmunicandam omnibus tatuerunt.Et ex
quo fiifpeVa & omnibus gns. fceda parricidas, inceftibus
dctttan.da,ingnis fraud^t permriis, hums artific j, '
yel potius malficij, in prirnis prajepta.cohgeft, qua:
poftmodum ad gentem moI^m.imbUcmque.leem Sc
impdica (Phiygiosloquor) tramttcrct. Rifci tnteos
Athcnienfcs 6c Lacedxmopij populi-grauiores.hiitoriarum gefta, naturae m'orumquefnyfteii varus figmentorum inuolucrisfobtcxentes- fie tarnen vt<x.<4t*ta<malorum vtilitatcm inducercm.aitt ex poematis voluptatcm. In auras itaque raptur tr'dunt ab aquila.Dardanium vehatpTcm ad pocula,.-<iiiibus.ad HUcites 6? inna
turales tranfirnt amplcxus.Elcganter v-tiqucifm- je leutas ferrj poicabalitc, & vcpas fobriettis. ignara cuiufcurq.'libidmiproftitui.neuierubefcit. Dux Thebanus
viattuditateiiliusquamin films icm per coluerat, cun

Ulli

I,

pcdem fui rcuocarct affcetus, fub humano infu fein beftiam ftupuit transformatun, ccuufque conformis, cum domcliicos cares, vote 6t vultu nitcrctur
abigere, vitio prauae confuetudinis, totiusfubftantia: Aix
d'pendio.corumdcm morfibus patuit. Et forte Denn
vmtoribus praefcrunt.quia mollicie hac vcl mal ta deo
fuosvolucrunt infamare. Apridentibuscxtinum Adonidnn deflet Venus, habens Temper cu venationc veI robufta commercium. Dum Maro Carthaginis alt iocarcrurholpitiuivi; amantium vota concillare ncfciuit;ni(i
eis ab oportunitate venandi dilapfu comitum , filunruin
latebras referaxer.Sic foite qui ftudjum hoc confeienti*
tiu-pitudinis odit luce, ficutecontra legitimi nmons gaudu/olemnes lucs fuac prsefcrtMedar. ^umihidabis viiorum illuit iu, qui huic voluptad vehementer mhxferit/.
Fixerit srif*dcmteruamltt,*nt $.rymnth
Placrit nemora '
i i '.,
victor A ledas-,, non voluptati fuz , fed publica: pro*
pexit vtiiitati- -Apriirn Calidonia: vaftauerit Mcleager,
non mullt animumvoluptatc, fed hofte patriam libe,
rauit. Fuderit autor Romani generis ccruorum corpora,,
vohipratislatiurn.fed libi 6c fociis quauit
furfragiiipa vitar. Opera ingulorum ex cuentu , & pro,
poftto coloraimir, res quippe decora eft, fi honefta
caitfapraeceflent. Quis tarnen hominumcinumquecou-.
ltruxn exercitum, rt non tam fu, quam aliena virtute,
uim.beftiis dimicrent! Quidni? inficem beftiobm lepulcuhimtixnidiwaa tanto fortafe pra-dabitur apparat*
Sireo^iariorepi-aeda.ceruo forte vcl apro, venantiurn
i.ibor eftuu^rit;fitplaufusintolerabihs,exuItant venatoxs.caputpra-dae. c folemnia qudam fpulia triumphant
; bus pracfervintur, rcg,cm Cappadoctim. capturo cicdas.
Siccornicines 5c tibiemes videas victoria: gloriam decla
rare. IlKsmoefium indicit femina capta fdenttum; vel (ii
forte praeda nobilior.circumuenientium potius fraude,
quam viribus proftcrnatur. Si caprcoius , vel lcpus cederit, triumphi gloria rcputaturmdignus.Practerca ab
oftauo gradu capricorni, vfque ad emitios, tibicinum
Se cornicinum exultatio conquiccit nil lupus au*
'loftis immanior, leo forte, veltigris, antpardusinpra:A 5
dam

f> NV G I 9 GVKIALIVM

dam venit,qtj32 qaidem noftratiim,Deopropitiantfirila gloria eft, tam totius afini prolixitas varus venantium ftudiis oceupetur. Albani quidem in Afia cants h
tant kombusfbrtiorfs: esvirtutecamim, Scfnasgcntis
artificioyCfuafi imbelles bcftiolas populantur. Canibus
quidem illisiMllaferarumfortior, milla animofior eft.
Hos Hercules- tergemino Gerion vifto, ab Italia traieeit in Afiar , eis virtutern qua leones fternerent, quafi hcredita-ria-rndcrelii-KTuens. Ad hace carnificium eorum
artemexigit, 8c artem facit, fnum habet opificem,
Chironontxnt* VoUnti Cultello,
mine ftrifto, trite hebetata machara mirabilis, ft
te cafii folemnii eorum contigem intereue. Caue tamen
ne Martern loquendi verbe quouisoffendflsjquia autvapulabis, aivt conderortaberis infeitiae bonoru- omnium , fl
eorurn flgmenta son noueris. Haec funt tempnribus.
jaoftrisliberalia rcobilium ftudia.hax funtprima elemeta
yirtutis, ha; via felices ad, beatimdints ctfmulum, com-pertdiofopcrdticittr,-vmitc,qtio maiores noftri non nifi laborioae vi tutis vadibus docucrant afiendendum.^miliano$ 8c Ligures Galli drident, dicentes cos teftamenta.
conficei e, viciniam conuocare, arrmonim implorare praefidia, fi finibus eornm tcftudo inimineat,quam pportcat
eppugiinri.Quodieseocomponitur, quod cos nuquarr
cuiuscunquecertaminiscafus inuenit iriiparatos. Noftri
vero quomodoludibrij notas cftugiunt, cum maiorrtumultu 8c acgriori foliciiudihe, Scampliori fumptu, folennc bellum credt beftiis indicendtim? Eas tamen mi
nus profcquurntuT,om quibus hurasnu genus iuftas.carum exigente malina, erect inimicitias- Lupus, vulpes,
vrftis, 6c quccunqoe fera notior eft, in aliarum quieicit
occafum, & folitam exercerc malitiarn , in. venatorum
facie non veretur. Fertur Hannibal occidifle Roirunum ,
qui mandato eius, fmgulari certaminc percuflcrat clcphantom, dicenseum indignum vita, qui cogi potuerat
cum beftiis dimicarc. Licet verius fit cum ex inurdia noIuiflecaptiuum inandifitriumphi gloria illuftrari,& in
faman beftias.quarum virtutcgenribftsterrorem incuflcnit. Quomodo ergo dignus eft vita, qui nihil aliud no
itinvita, nifi vanitatisftudio fxuirc in beftias? Qps.

vero

Liberi.

vero fpccies illa vcnationis obleftat, vt aucs auibus infcquantur, f tarnen hoc genus aucupij venationi cenfcas
annecndum, mitiori q indem vexannir infam a ,fcd non
impari leuitatc. Ventica taril terreftris quam aerea quanto iohdior, tanto frucruofior eft. Autorcm occupation
fax ab antiquishrftoriisVlLxcm profcnint,qui primus cifaTroiaarrnatasauesattulitOracccE; qu'as fuaui qtcib
iisn & grata admiratronc videntium in cognati encris
aiti animnuit. llti quidem magno.fi; tuejuur iudiccrcc
6 mores hominum raultortlm viitt <j vrbes ,
cuius prouidentia millis poruit tnlidshpplantari, cnitK
tedicuias nemo horiuindeauisenajic^uiiisdeniq.ineimis militia vlreri us promouit Graecorum.gloriani , quam
mille rati um armara multitudo. Sed & ipchuius rxcrefoj Circe lauda t a utorem, quae caTmiiiihusSi poculls hu
manas mentes ciicimr immutaflev,aa:quod.Srtc verbnrum, & rerum gratia arliceret mentes horrrum, &
voluntnri cortanes.in vfus qultbct nansfafmaixr.
Gneis itaque propinara fut iinpebr venena voroptati*;
fed ea cum prudeasgubnTetlthacns, nahiit bibcre,. ne
fub domina mercrrfre turpis Sc.cxcors vhierc cagcterin;.
Verum quia fapierrtia rerum omnium nouiti vfcm, pronidit vir circumfpefiujfiiiitis laboribii s& ietroribjus,mm
cum pdica Penelope Bcafferus Tclemochinonagnofretrenertentcm^qiiciniodo damna focioram,qiios ta ritiexili; difprrcriitmtnlcrat, Graccrae compenfartft. Admi
randa fueratfclcs canis, cui foliin tanta familia, nec ,vieinti annoram curricula, memriarn domihi , quin nedeunti applaudcret, abftukrirtf, mi de cius laude, canibus venatorum gratia ritenus rcfultamj Noui tarnen ftiitjTdejnachum iium viucheprjxepitocprttern, illi.sfo
iisdicens allata efle nouae roluptaoaifolacu,,- qni ainiflls
parentibus Troian bdltdamnaentiiiit.Vnidet .:ni.m
infrufliiofarricicconiicio, quam ak vnico filio tantus
virftuduitcquefttare. Quod velcvtomecum coniicic,
quod deterior exiis in auium venarione potior eft. In
quopoterasnaturamarguere, nifnofls a deteriow
femper proniorafi.il ad rapiiiam. nanis erenim eft Se
admodum laboriofa, & qui damna iumptuum , nunquam fticcfFuumjruhuteenmpcneti. Licetpluriroi vt
natio-

ap2

DE

N TG IS

CVRIAtIVM

nationem exerccant, vtfubeo prxtrxtu fumptus faciant

parciorcs, domirarius, lxpius in menfa aliena, multitudinemvitant, dum.iiluas, l'altus, lacusquc circumeunt,
pannis m Jim vilioribus.frugalioribus cantenti abte,
dum confortc&c fmulos, quos macerat ieiuniorum ine-dia, & tormenta nuditatisaffligunt, qusquc labor m-moderatus exhaurit, voluptatis aut porius vamtatis ima
gine confolcntur. Eo deniq. tempore primum cnptiuantur Athenx, quo interdicta: venationis editum cenfuerunteillohiettdum, hartem vtriuique venationis cum
cxercitiopublicadmittendam. Fertur vates Mantuanus
interrogarle Marcellum, cum depopulation auium vc'hemenuus operam daret, an auem mallet inftrui in capturam auium, anmucam conforman in extcrminationem muicarm. Cum vero quxftionem ad auunculum
retuliflet A uguftum.confilio eius praeelcgit vt fierct mof
ea; qua; ab Neapoli mufeas abigraet, & auitatem pefle
infan^>ili liberaret. Optio quidem impleta eft ; vnde li
quet priuatxvoluptaticuiufuis prxferendam ei mul'torum vtilitatemi Infcmiuiri Chironis antro (ft Grxcls
.per-omniacreditur) eft inftitutus Achilles h/rx modis &
errharx, Sc indc traduitus ad filuas in ftragc fcrarum,cxdibus Sc fxdo viftui afluefeens, reuerentiam naturx timoremque mortis abiccit. Quid qud Bacchuscundom
h.ibuit nutritonem! Nempe qui hisftudiis aut defidiis in-fifturit, iferriiferifiint/oc abieapbtiore humanitatis par
te, rationemorumprodigiisconformantur. A leuitatelquidevnadlafciuianvlafciuia d voluptatem, &
-induracrint, adfkigitiac qiixnis illicita pertralmntiir.
-Qtwcruntur ota: poft labores, fomesiirl*ritatis grarior
eft, fi dura prxctrferint, rcfieiuntur auidius qux cxina nitafuwintprutlmirm. Venatorcsomnes adhuc inftitutionem redolent Centauroru.. Raromuenimrquisquam
orum modeftusautgrauis, rarocontinens, Sc, vt credo,
fobriusnunqmm. Domi quippe;Chironis haberunt,
vnde hxc difecrent. Caueri namqiie iubenmr conuiuu
Centaurorum , quibus fine cicatrice nemo reuertitui.
Quod ft hiftoriis, quas fuispoctx dtcolorauere figmentis, fides fitbtrabicur: illi vtiquecredi'nceefle eft , qua? ex
eo quod fcripta eft Deidigito, irrefragabikrq apud ornncs

mit i.

i}

nagetes (brtita eft autoritrem. Primus ergo ponitur

Ncmroth robuftus venator contra Dominum. Eum rcprobum fuilic non ambigis, quern omnium doctoruni
condemnat. Traditur hie in tantam cl.it ionis erupifltftcordiam, vtnonvereretur iura temerare naturae,
cum confortes conditionis , & generis, quos ingenuos
ilk creauerat, hicaddiceretferuituti. Tyrannidis ergo fkffigiumin coiituiucliam creatoris ivenatore incipiens,
..'.mm non inuenit a utorem , quam eum qui in cacde feranim, & volutabro fanguinis, Domini contemptum di-
Kilict. Coepit enim potenseflc in terra. Sic namq. icriprum eftjEo quod no expe&auerit,vt acciperet Domino
oteftatem. Principium regni eius Babylon, dilatatufque
in terram Sennastr, vbi cum tota terra cflet vnius labij,eorundemquefcrmonum, incxlum crcfta eft turns
Babel, habcnslateresprohpidibuSjbirumenprocasmcn' nonhabensin fundamento pctram ; cuius fingulari
lKntefti-uftaiOmnissdificatio in Domino conualcG.
cit. At improba temeritas ab vnitatc prascifa , linguaruni
'iicciditvmtatcm , & prima confuiioncm meruit, qua: in
quam in Deo maluit gloriari. Exiuit ab hoc proucturn, Quail Ncmroth robuftus venatoret* ram Domino,
forte quia tanta: clationisin fcextitit, vtnc recentis poediluuiipoflct nfttui.quininoculisDoininifuperbiret, j
iVobfequium quod ab hominc domino debtbatur, fibi
mmmacitcr vfurparet;cum <-,;n(tet quod cop.tufioncm
iiguarumdiliiuiumanteceilit. Babylor quidemralice
wrsovnmerfhm carncm inebriar, & aduerlus Hicrufakm, qua; furfum eft, caftra * conftruit proculdabio peri- **l.unfmlt.
toi, quibusquifqui militi prseftat, perpetua lanftorum
Rcditbncdamnatur. Euquoque venationem exer-i
it, & benediftione paterna meruit defraudan. In filuis
ollcgiteuirietn.vt immoderate oeftti lenticulam concuP'tcens, prxroijatiuam primngenitorum exiguo precio
k vili diftraheret : fe iiigum feruitts hereditaria: trans
put in poftei-os, vtditioniminoris, quidomi degebat,
tolla upponerent. Fruticantibus piiis horrebant manu?,
ptcenim leniseff pter.n tactu, filueftris moribtis, cul'mqucveftisprecioxdomi reliqerat, qui afiduo ve virtuos abiecerat indumentumv Frateraum angui*
cm

14

DE

ttV.GIS

CVRIAI.IVM

ncm fitiebat, &feabfco,quemlbi diuina- gratia de pa

terna benediftione prxlatum nouerat, placatus aatemuaeribus rion eft veritus adorari. Venationis areasautorem iaftitan tuifle:Machabeum,qui maioribus occupatus.huius voluntatis, vtereditur, vitam duxit exottem>
Egregi fquidem bella gett, fratribusreftituit librtate,
leges erexit,ccrimonias i a non auit,munJauu fanta,templifaciem,vnde iibi credebat prouenifl viftoriam.coronis aureis dccoiauit, nulloique ilUus in actus furrepfit,
. tulitbi nta voiupttu . Poftremo pro falutc
fratrumfufusin acie,germanus legitimi belli rcliq.uit he*
redes. Ab xtate prima irationis lege natura prxferip(rat, infpicc Pamarchas, data lege tranfi ad duces , pro
cede ad iudices, ad reges progredere, percurre fei em prophetarum , fidelis populi officia & ftudia perferutare,
quosm ferie veteris inftrumenti legis exercuiffe venaticam? Nempe Idumxos, & Ifmaelitas, & gentes qux
Dominum nefeiebant. Vbi funt (inqu.ibPropheta, aut ,fi
mauis, dum tarnen in piritu, notarios prophetae) qui in.
auibus cxli ludunt? Ac fi tacita fubiectione pronunciet
eos, quorum vita iocuS eft, fuis euanuifl cum auibus .
eofepe fiibiefta pronunciatione ad inferos defcendifle
commmort. Interroga patres mos, & annunciabunt
tibi, maiorei tuos, Sc dicent fe ufquam (anchi in Iegiflc
venatorem. Quod (i nomini venatorum de, prophties,
promifioneblandiaris, quafevenatores mitlurum Do
minus pollicetur, qui de vmbrofis Sc exeels vciientur er
rneos, beftialium vitam noueris increpari , non commendarivenantiumvanitatem. Nee te Placidus vel Euftachius martyr quidem iniignis.qucm de pia non tarnen
cannica feriptura ventem afiris Domino vilitaumi,
ni nus demuleeat , nifi forte perfecutorum Ecclefipe rabiem laudas, eo quod inde ad apoftolatum vocatus eft
Paulus, & inter alios factus egregius euangclij prsedicator. Sed fuerintviriilluftres, Alexandra forte, vel Cxfares
venatuidediti; nunquid philofophi, aut aliqui fapientes
in populo? Nunquid Socrates, Plato, Ariftoteles, Seneca ,
Soranus, aut qui totius non vrbis,(d orbiseuacuauit mi
lacula, omnium in fe admirationem fapientia & virtutc
onuertens, ArcbJu Tarcntinus? Vt redeamus ad no'....
fttos.

LIBER

Xf

fttos, quiAc VCTtatedocbinx.virturisexemplo, & fidei

automate praeccllunt, quos Auguftinos, Hieronymos,
Laurentios, VinccQtios,.quos dcniquc denoto emu pa
trian vcxationis-imiusagitamtinfaiiia? Noftrorum que
que tempo rum It-uuofis innjimur mjdisj ab l.unifmodikiqv.iictH.idi ire temperare, cum proceres nohos iiiEvcnaadum veris variilque miraculi, indignatio diuina percuffcrrit , beitialemqucfxpe initcnerint exitum \ itar,
quid um lieuit bcuiahtcrvixcrant. Regibus quoque plis
imr.us domini non pepereit, rxinmaiiaauieorucondignim 8c gloriofm exereuit vltionc. Noneqaidemeorum
nomina, vclexcnapia ex inopia reticentur, nti exea forte "
quam parit copia, (cd ne mentes JugentUim adhic im
moderate daorc auciatas, recentium refricatione vulacrum, grauius vkeremus. Domeflicn namque funt cxcnipla quam plurimis. In tantam quidam hums va
ginitis inftincuerupcrevefiniam, vt faoftes natin.t- firrrnt, cnrndrrioniis ftiaeininiejnofCS, diuiot iudicij ctfmp tores, dum in yindidam fcrarum, imaginera Dei ,fitisfuppliciis fubmgaretit. NecTCntilunt hornigem pro
beftiola perder , qnem vnigenitiis Ddtede&Tit ianguinc
, Quae fera: naturx funt, 6c de iure occMpantium
fiunt, udi attdet humana terneriras infpiciente Domine
vendicarc, 5c idemiurisin omnibusTlNcunquc fine ftatuit, ac fi dauuri fui indaginc vniuerla citixiflt. Quodque magis mircre, pedicas parare authus, Lwjueos texere,
allicere modis, -vel rrftula.aut qiubufcenque infidiis fupplantare,x edido fxpeirtcrirninis, & vel profcriptione
bonorum mulcatur, rel membror punjtur faliitrlq. dif.
pendi. Volucres cxli & pifecs mavis coimminesefle au
dieras, fed hscnicifumxquas ventica exigt bieunque
yolant. Manum contine,rftamm abftine, re 5c tu in peenam \xfx maieftatis, venamrbus cada in piaedam. A ~t
nouai ibus fuis arcenturagricoLr, dum ferse habeantvaandi libertatem. Irlisvtpafcua^ugeantur, prardia iubirahuntur agricolis fa-tionalia, iniltraa colonis cum paf,
cua armerttariis & gregariis, aluearia fioraiibus exclu,
duntur; ipiis quoqucapibusvixnaturali bertte vti per mtflum eft. Deus bonc, quod ceftmm, 6c exteras peftes,
qua: aon feras, fed delicias poteauuo cxagitaot, tot
.

16

DE

NVGIS

CVKIALIVM

pote-ntatu fuononpofluntabigere, cum & culex in vi-,

tionem hominis armatus, acrimonias fuae acleos in fe
ras redeexerceat. Sic hie fueris.in annoscogcrisfata rcdimere vcl amittcre. Elige vtrum mauis de aequiifimo iu
re Quiritum, rcrum vel ialutis vtrobiquedifpendium imminet. Si venatorum quifpiam pertranleat fines mos,
eiquxdomihabes, ineunitanter Sc rcuerenter expone,
quoique domi non eft, Sc habet vicinus, in vfus lllius
eme, neexcdidilicentia tua auferat vel inuito, Sc de irreuerentia & contemptu cogaris in centuria aut foro
prafidis vcl proconfulis.aut fortafie in concilio, la:fa: maieftatis reddere rationem. Protcnditur etenim Patrimo
nium fifei, dum de alieno quaeunque ratione familia
fumtum facit. Verum ne venaticam & alias eurialium nugas, non tarn iudicio quam odio ftilus perfcqui videatur,
cam indifferentibusconnumerandam facile libenfq.conintioi nid quia inmoderato voluptatis ineurfu, virilem
animum concutit,Sc fundamentum fubuertit rationis.
Non tarnen ob hoc eritviquequaqucculpabilis., cum &
vinum, quod inebriat, fubucrfionis eulpam retorqueat
in bibentem, Sc inex faepe non tarn xtatis,quam fuo vitio, fenfum profrt puerilem. Pateftigitur ventica efle
vtilis Sc honefta; fed ex loco, tempore, modo, perfona,
Sc caula^ Pcrjonanamquc venuftat ftudium , dum fuo
infiftit officio & non pralpit allenum. Ncc eft quod
qucmquam maglsdeceat, quam quod otheto eunflque
magis aecommodum eft. Pracclare liquidem ait Ethicus,
fingularum perionarum decora deicribens, Id vnurrt
quemque deeet maxime, quod eft cuiuique maxime.
Quid ergo mihi & tibi cum venatoris profeflione! Sua
namqucnegleuaturpiffimum eft, quemque ftudiofius
in aliena verfari. Quid ei cum priuato & rufticano fortaflc ftudio, qui publica: autoritatis iniignibus fulget?
Ducem fequatur populus, doftor feminet dilciplinam,
iudex eo'rceat delinquentes, ftudiofos remuneret indulf:ntia poteftatiSj priuati minoribus occupentur, honeoiibusingenui, vilioribusferuilis conditio mancipctur;
tjud turpt benit Seto Titioque, deer Lit Crifpinmn,
Sic vtique cum multa (int ciufdem corporis membra,not*
mua eidm atui cruiunt , fed fua fura officia fiiigulorura.

LIBER

I.

\J

rum. Qiu ergo mum venatori noncredis, curilliusvfurposofficium? Nonne reputabijindignum, iiadregnum
vdadpontificiumvnator afpiret Equidem indignis
eft, (I ab atterutro faftigio ad vcnatoris carnifkium vel
lomes piola baris. Innatas ctcnim a nor boni Temper
qrarit afcenfuitij contra fomes vitij fponte fuavergit
ad cafum. Caufaquoqueaftum poterit decorare, aut
neceffitate fublit.u , aut vigeat vtilitatc, aut honeftace
fplendefcat, chm ex affeftu mentis, tota yajeat fubftanr
m operis colorari. AfFectusetenimtuus (vt ait fapiens)
operi tuo nomen iinpouk. Inculpabiliter ex fanfti patris
mandato venatum profecas cft Ef.ia, rt & patris fatiarec
efuriem, Se promiam benediftionem impenit mrito
obfcquij obtineretuSi enim fine culpa exerceri non poiTct,
neququam tanttis patriarcha ad opus illius mifiut fi, quern benediftionis gratia in caput gentium conlituerc difporiebat. Sed forte mora trdxit ad fc periculum-, quia ditius licito, in opere tarnen b'cito, ex praMconfuctudiiic & immodcratoamorembrabatur. Nul
la tarnen vcrfatur p culpa.qui vrgentc ftimulo neceflitaris, non reprobati ftudij exercitio vitam cogitur exhibere.
Qui otij inertiam vitant,qui gerendis negotiis difponunt
membradum laboribnsaHueicunt, qui vitiofatn corpo
ris fugiuntmolem, (croata in omnibus dignitate perfonc.iulbejreprehenfibnisnon patiuntur rrculeos. Opus
enim nonexi fetlexcauCFa fiterimea^ Nee al'iqua vir
tues oftentatione clareicit, cui voluptas originim prsebet: nouerca quideni vji-tutis eft. Non.ilUrn.4ico quam
pit pax,pa,tkntja, benigAitas.longanimitas, gaudium.
"irpiiitufanftoift4qus.arrnicaepulis,potationibus,conuiuiis, mod.ulatipniljus! deluds, cultibus operofius cxquiritis,ftiipFs.ocv3riHrwnunditiis,aniinos am gra
ces cffaemirWHt, &quodam naturae /ludibsio motio
ns 5c corruptions fiicHeflvkos quam fanninas- Tcrn^
pusquoque venandi culpam extcn^v, aumue commcndat. Sit iutem hi teinpus vt in Ions q nam pturibus
iauenitur.cx-eo OpPKunita^gerendoruaa., Fit ergo internpetiua venatj, vel eKtreligioms cult, vel ex natura re.
rm^rgx^^ooffigti.^qnodvct praetermitti, vel ali.is
ppftainpn
occupationtfMW
-^
r*
debet.Sed de
bis haitcnus.
quia

I i''

DE

NVCSlS

cVlllAUVM ,

quia non veticam tradere, feddtrcurialium nugis riuari pvopofitiim eft. Loci q uoq ue ratio habenda eft, fcilicct vt in t'uo Vcl communi vel publico licita cxerccatur venatio, diift tarnen confortibus hon irrogerar injuria, gc
locus cctcbrittelmaut reucrentia ' his inquitationibus non extmatut. Qui emm in aligna temeraria vfuipayomnrruit, lqueis iuris tenetur ad panaiii . I s veromo dus laudab!KJ:_ft,cii'm moderatione adhiblta prudent-.
ikJLfienj!^gft,vtiliti exercetur, vt mandato Cmici acquiefeas,' Nequid nimis. Nani 5c- ''
ln(m fapiem nomenfcreti*quuiiniqui, '
Vitra quam fatis efi virtutem fi petit tpfam
Nihil au'teth'ttirp'ms.eft, qnam n Tifiim conttientium
ora laxare, :diim non d'Icendi propofito , vehementius
infiltis Arti , quam nelcias, vt fi lingam quam non
noueris, facetas attentes. Sunt vero perfona:, qui non
modo b hoc, et ab aliis quibufdam, vtpote leuioribus
&' voluptuofis ftudiis,ii>perpetuum fummouehtur^vtin
facrisoidinibusconftituti & quigerutitmpltfllmosmagiftratus. Qubdertim inalfutiiurierat Iciiidris cul
pa:, hoc in iftis fxp fit cfiminis. Et quid Temper maiora
funtquaecelebratos contraftus rdemdunt, quam qux
impediunt ebntfahend's.Porro divnate, & vertatcanonum, venatitaclientutrs fuisitoh^odo clauclkafcenftliTij <edTTrmii(jCld^j-gradjirridiiTiit.iam adeptum.
Preciare illudvt multa ferturdixi(TeThemiftocfes:Mgiftratus luds & quibuicunque leuioribus eile arcendos,
refpublica ludere videatur, deftitum fui, reliftri grauitate, pronuncict.Si timen maiofibus, quod quidem ra
mm eft, eos exocciipari contigerit,in annis adolecentic,
exdifpenfarione aetatis pcr.nittuntur aiiquid fubtrahre
grailitati, & infe clam'tioreseiTe.quo'drnturitatis procelti, reipftblicacvtilitati cmpefent. Hate iHc.- vtinamaud/irctr noftris, vt faltet in ptoueftiori tte
nugis fuis reipablic; feria anteferfent.' Tunceteniln rtum -reipublicae corpus robpris fui infegritate vigebit,
tune optima: corftpfitionislpVclB Vriuftabitur ,' Sc elegatitispulchrmidiriisdei?oreni induit; fi fingula' locum
tencantfortita dementer, i'fttcqit bffiionirh non corrfu- '
lio, id diftributio. Hoc Ita fi- cuptiffairi; viuendt dueem
- ,
natu-

'. t t'j'j * t. '

. _ . . 19
naturam fequirmir.Scd nunc qid medicorum eft , prbmitunt Fabri, medki fab'rila frabiit; Sc officium ideruii ven t ri bris' Sc huiiifubribus qfljciisunetiam,
malficas ' rntuacuY ; '5c priutruin tcincriut at dili
plinac ignurantijfc audoi publicis officii* 'Imnulc.
P.. . V. . .. , . ,.,

Mir.l.-j Pe <*11>& vfHi&iufu iliilt.

Sed ecce dum v'eiiatorum tumulrus egredinir, alia;
eti taciturniores perhepunt nugae. Trituin quidem prouerbium eft, Qtlcporesagitar, verba confuiiiit.
Ati alios diligentius intucris, confumimt Se vium, quae .
incptiise fatttnibusautfhgitiistota verfatr. Nonne
tibividctur alcatorineptiiSj qui teflrarum non tam viuit, quamperitex gratia, 5c oinncn iatum forti fu
przulem tacit ? eft ne ars accommoda rjtioni , cuius
quanto quiique ftudentior, tanto cm ftudiofior ? Atlialus Afiaticns , fi gentifium hiftonis creditur,han- luJcndi
Jalciuiamdiciturinucnifre.ab exetcitio numcroru pauiu-.'
lum deflexa materin . Cum e'nin amtquiorcs illud exercitium duntaxat approbarent, quod ad inucftigntionem
veridicipiirtasquelibcrales profceret, vel rcfte'viuendi
inftrueret vura ,' hic fubtili qiidm , licet infriictuofa invntione, vettris exercitij duritiam non tempeiauit , fed <
emolliuit, multis'adhlicjnpriftina rhan'ritibus grauitate. A'maiiibusnamqueGrxcortim'nbnctis nohduin ex.
cidit, aut ratio calculandi, autlndusinquo pleno vicife
eft, ad denunciatiim calculuin , in campis aduerfarij
conftifuil perfftam V mnximarrt harmonani. Cum
vero in eifdem harmonica Arithmetica, vcl Geomtrica
trium temiiuoriiri njed'ietatcexult, 'femiplemr victoria
eft. Quattisalanim, etf contingent ritrarrWrmplit gloriarri, aut liidentisfelkit.item, hut iinis peritiam 'proteftantuf. iACundum qu'idem 5c fruftuofum eft, ntinicrorumnolftcertaraina, qui deprecarioni inuentantiir obnoxij, St'qua rationein cnftiisfintalijttiWore.'orn^itirh
periculorumignari, nifi forte circitmucnti'ab hbilibus
captiueritur. Huius voliiptateccrtaminis , Ptnlomitum, ;
Alexahdrum.Caefaiem, Catonerrf, ipftim quoqne S-.'
mium grauiot'es operas lgiHius ternperhiI,.qtVo etianv-.;.:.!?
2
intet

20

t>S

NVIS

V H. I II V M

inter ludcndum id agercnt, vndc eflent Philofophicis negociis aptiorcs. Alca vrro cxciio regno Afiae,inter maimbias cuedIr vrbis non Tub vna tan turn fpecie, migrauit ad
Graecos. Hinc teflera, calculus, tabula, vrio vel dardana
pugna, tricolus,/enio,monarchus, orbiculi, taliorchus,
vulpes, quorum artemvtffius eft dedifcerc quam docere.
Quis enim non crubeca, fi fortis fua:'gratiam,n virtuti
dcb"eat, fed taxillis? Quis fritilli<cautelam fuac prudentix
non dolca anteferri! Nonne fatis improbara eft cuiuque
artis exeritatio, qua quanto quifque doctior, tanto nequior? Alatprquidemomnishic eft. Mendaciorum iiquidem & pcriurioruin mater eft alea, 5c ex aliena concupiiccntia fua'prodigir,&nullam habens patrimonii reuerentiam, cum illud effuderit, fenfim in furta delabitur
& rapias. Illam vero nonnulli prxfcrimt, in qua Vlyfles
lufiiielegitur, quod ingenij aliqnatenus multa mcdi>
tationc excitare vidcatur acumen. Sed oxeo mihividctur
perditioij cum nihil infelicius fit, quam in , in quo mi-
nimumproficias.plurimum laborare. Eft enim inutfls '
importnjta? deprccantis, qua inutilia adquiruntur , 5c
quxrendi inauis eft diligentia^ cum inuenifte non prodcrit. Portefritaquernotusanimi, & mentis agitatio, qux
tibi fruftra diftnahitur, rebus pulchrioribus, & mclioribusaccommodari. Aleam veroaregionc monim illius
autoritasprorfus extermint, qui vniucrfum orbem docens in filio, earn denunciat omnibus fugiendam. Ab ea
fiquidem armantur ad lites homines, incurrunt inimicitias, in miferam etl non miferahcm ineiduht egeftaterr. Si denunciationis quxris autoi'cm , ilium agnofee ,qui
Noitbi,feJ totigeuitumft ertdidit orii.
Eft tarnen aim in aliqua fpecie fui licenter admirtitur , fi
abfque vitio curarum graui um pondus alleuiet, Sc Gnc
virtutis difpendio ioeundam interpolationcm. afferat
gaudiorum. Omnisvero licentia moderations fuffraoio
conualefcit,. & folida: virtutis vfiis ab intemperantia dcformatur, Totius vero licentiae moderatrix eft loci , temporis, modi, , Sccaufaepraemifl'ainfpe&io , quae
omnium negotiorum faciem decora venuftate commendat, aut turpitudinis condemnat opprobrio. Eft ergo in
. :. ;
i. i
fingu9

I. I

I.

21

fngiilisplurimiim habenda ratio perfonarum, crn na

tura, conditio, fortuna, fuis fingulae liomincm induant
perfonis, ex quibus quid fe deccat, vniufcuiufque crit coligere. Decorum liquidem aliunde non prouenit. Chi
tan Laccdatmonius iungendsc focictatis caula mi flus Connthum , duces & feniores populi bidentes inuenit in
ilea. Infecio itaque negotio reuerfus eft, dicens fe nolle
gloriam Spartanorum, quoru vhtus eonftruftp Byzan-
tiodarefcebat, hac maculare infamia, vt diccrCntur cum
aleatoribus contraxifle focictatem. Rgi quoque Deme
trio in opprobrium puerilis leuitatis, tali aurei rege
Parthorum dati funt. Eo fiquidem muere exhonoranaa
vifaeftadolefecntia fenilil,* & quaeinmaicftatcrcgni le- * '" '"'
nia commitierc minime verebatur. Nunc vero nopilium
incofapientia declaratur, il venaticam noucrint, fi in
alcadarnnabiliusfuerintmftituti, fi naturae robut cftaeminata: vocis articulis fregerint, fi modis & muficis inftrumentis, Tirtutis immemorcs obliuifearitur quod nati
font. Verum parentibus hxc'pcrnicies mannt ad liberos.
Qwd enim. faciet filius , nifi quod pattern vident facientem?
Si dumnef*fsnetn iiiutt /tic* , lu dit & hurts
Hulhitut, pantoque eaJcm mouei armafritill.
Fucrat quidem tenerior xtas libidinibus & voliiptate,
parente vitiorum, arcenda propenfius; 6 rie quid licentiusillis prasfcntibusmaioribus ficret, diligentius prxcauendum, quia,vt idem ait Satyricu,
*f vdeml
* Frtiitt & citiut nos'
Corrumpunt vitiorum exempta dotneflica, magn'u
Cumfttbeunt nimos autoribtu.
Egregic quidem Eleazarus c redimendx vitse caul fqlV*
citareturcommitteie in legem Domini, exempli pericW oppofuit,dicens: Quis ego fum Eleazarus nonagintaannorum, vttranfeamadvitamalienigenaruni,5c hi
nwies rcligioios feducam Naicunwr ergo maioribus hacredes quidem degeneres, z qui virilem fexum muliebri
mollirie dehoncuant.
}

Cap.

DE

NVGJjS. y^IALIVM

. tfut .fflf.ii i .jUHl litt" .

,i.i

iii>,ii.:i..n;

'-ft-.

Aij'^I,.

Yw::

-.- . M." ';':."":f:

'

j:;tb;03

,..

;.

m -IHmuficy&mSirvnientis, & niod,

.v.Mti -. .:: &fun terum.
!:.;i r.l.jio . :; -! -^'-" .. ' ,.
', }-' i f "1
on tarnen cunalmm nvgis muhcarn alutp
fili.qisfociatani.lftct Ce bciKho cms'cancutur
nugatprupi^plu^imi corjupsud.are.'. JDiciplina.qudem beralis eft, '& fiue PythaeetrjLr^fiuMoyfeii, fiueTuba'l
patrem cannrium in cyfbra, cditipnsux latitat utorem. Ingermm habet ort um, vntutis ux potentta,
jFpecirumqiic: varitate ','4i 'r^mlntibus'nunicrs^
h ..... . .... 11,'%'& qifx ./dicun..tur, diidchtem dil]onain>i)i|Ititudincn]u propoitior
rnum fuaruiTi,jd eft,i'nxqua]iqi|.Kfm xqiiitatislege c,onr
ciliarjs. Hac.ercpim xlftm ternpcrantur, mundana fine
humana reguhtur: hxcinftnimeina.morcs inftiuunt 6c
informant, ipfiufq. vdeis articula ta; vclinai ticulatxfubiantiam rriiro quodam naujrxopihcio, mefitis piu.ris
rtlMTioiummctroimquecol()iJ5US;VclT:iitit,& quadam
cultusfcnutatcpeiotuant! Ha'nc, vtfuffragio dationis nQftrx nonege.it, / patres multas laudum
iracconys^xtulemnt. Diiiqem. mis v,irt.m,,maligni
piricije violentia cohibetuT, &; illiiis etiarn in fubditis luis
mityu(t'rn.ujjcx: gratia pote$a.tem. cnim Tpiritus
nalu? .Saulsqi inuaiflc, -p'f.illebat Dauid in cythara in
mntfua,tionec fpiriuis.. regis infeliation quicceret.
Vt vero non dum reueletur fpmtiis , qui latct in litera,
xquiimnim eft aiiimam cognati generis gratia manuc
cere, & ohmem dedifcerc a!jcia.tiohm, cum ei nj-opric
.* conccntusoriginis, Si naturxmejibris arcana refultam.
Earn ex confonantii's muiiis cfle compolitam , quam
Murimqriirn opinio vcl icntehtia.eft.' To'tjus cnim Phiofoph'ix princeps Plato, (<I tarnen Ariftpteli.ci acq'uicicunt)cumeamexubt,intia ditiid.ua & Hdiuidua. finxirTet, cV: e.idem natura pl.t finaret & diiietia , jp'fm non
poil conftnrecredidit, hm fimltuni, quivtrimquc multifaria feftione ab vnitate profluxerant , difldentim ,
rrfW;, if
e^iioliis*epitritij3c*pogdois vniret. Limatis & commais habita rationed vt fub exprclone paucorum, ei
b.
quan-

LIBERI..;:

ZJ

quantaciinqu,e dift.intiarepiignantim concorrfja, cognari generis focietatcdo,cat;uictfcriutiBia> Vndc arca

no quodam motu eacurx . texretifq .euniculis, vtuacita;
tisfiu vigore per viiiucrfrdcurrit.iN; cuiiiis natura.' fnbllantiaeque coaformis, rr.tionis, fcnfiis,; v.itx in fingulis
prodiuina: dirpcniatipnibdccrctocFv.K*)j)(i)(j>]u,laturt.
Omnibus it.ique alimenta dnpenfat, &\fui;u,ritate vigetin fingulis, nilimplisorpora; gr^mjr.aty. pritutur;
auttranquillitatcm fpiritus, cxtcnprvrBtumu|tuunifpijnuis coiKUti.it. Qua irmente, quid pKften^^alubrins,
quam fi, vt ita dicarn, 1 naturx voibu> .cerrypreflior
nemibarum eipfanvanirna veuoectur ^ Quid denique noitrorum fpjritui poteltcilc- iimiliusyoe qusewni
biefornictur, tarn facili, quminuifibtli,^ . inclfabiji
tranficu multorum pvs'uniquaqucrcp.lt.aMdium, vi
iucorporum integram penetrar. denli^ten-^i^quaJi
.tachi quodam moii^;.i)uiiiuni, & pro.arbitrio fuo nunc
deiieit, nunc cxtollit, i te, ctli aulla ra tippe1 fit fpiritus,
cam qpoddam vehiulum fpiritus*iTecti|IiJT),um eft. Et
nunequidem humanuni, nunc diuinii.ni, nunc & pythonicu gerit. Gmycrpmpdisfuisclegaa^usfneritcolorata , venuftatc fui mentes eii.im fijuciiprescapir: ,: c
quadam jruiuctx hilaritatis gratia pllit . ; Coii
quid pulucris, auttytbinis, aut ucu,l<*rum ogitatipnibusipftsinliacieiat, potentei abitcigir, Ad m'oies itaque
mftrucndos & amnios cuiltationc virtu'tis traiieieudos in
cultum Domini,non modo concentum lipminum, (d
& mftrumcntorum, modos cenlucrunt fancii patres, dp'
mino applicandos, cum templi retterentiam dilat.uent.
Et (I rhilitantis ccclefix tibi pama videtur amontas", vcl
triumphatrix illa priconia muficac non tacebit, cuius IVniorfsvidit, & tibi monftrauittonitiui filius,cx voces eo~
mm ficut cytharoedorum cytharizamiumi in cythaiis
fuis. Qupd fi illos non dum audilli, regem audias cxultantem, quite regni & exultationisfux vultcii-paiticipem. Aiteniiii: Sumitepfalmuni, date tympanum, plalterium iocundum cum cytliara. Ad quid, i nquis?. V t laudetis dominum in tympano & choro, ii)choidis & r
gano. Hi eft enimvfus Muicxautfolus,autprcipuus.
Phrygius vci modus, & cetera corruptioiiis lcnocinia,
> ' 4 '
fan*

t4

DE

NVGIS

CVRIAI.IVM

fanae inftitutionis non habent vfurn, fed produnt malitiam abutentis. Dolet igitur & ingemifcit fpecies laudabilis difciplinx, fcab alieno vitiodefermari, & quod fa
des merctricis fafta eft ei, qua; viriles quoque nimos accendere confiieuerat ad virtufem. Amatoria bucohcorum apud viros graues eue, fucratcriminis ; Nunc vero
laudi diieitr, fi videas grauiores amatoria, quae ab ipfs
dicuntur clegantius ftulticinia , perfonare. jpfum quo
quecultum religionis inceftat, quod ante confpectum
Domini, in ipfispenetralibusianftuaiij, lafciuicntis vocisluxu, quadam oftentatione fui , muliebribus modi*
iiotularum articulorumque caefluis, ftupentes animulas
cmollirc nituntur. Cum pireciuentium, Sc fuccinentmni ,
canenrium, Scjdecinentium, intercincntinm,& occincntium, praunollesmodulationesaudieris, Sirenarum con
cernas credas cfle, non hominurn. Sc de vocum facilita
te miraberis, quibus philomcna vel pfittacus,aut fi quid
fonorius eft, modos fijos nequeunt coa:quare. Ea liqui
dem eft afcenden di defcendendique facilitas; ea foftio vej
geminado notttla,rum,ea teplicatio articulorum,fingulorumque confolidatio ; fie acuta vel acntiflima, erauibus
&fubgrauibus temperantur, vt auribus fui iumcij fere
fubtrahatur autoritas: & animus, quern tantx fiiauitatis
dem ulfit gratia, auditorum mrita examinaicnon fuflricit. Cum hsK quidem modum eweflerint , lumborum
pruriginem, qiiam deuotionem mentis, poteruntcitius
excitare. Si vero moderatioftis formula limitantur, animum curis fed imunt, exterminant temporalium folicitudincm, & quadarn participatione betitioe, & quietis,
Sc arnica exultatione in Deum, mentes humanas traiieiunt ad fbciefatem angel orum. Sed vnde banc moderationisformulam tenes? Exultabunt, inquit, cum eantauero tibi, labia mea. Si ergo ex abundantia cordis os
tuum laudem Domini modulctur, fi fpiitu pfallis cV
tnentc, pfallis denique fapienter, etiam citra articula
vocisintelligentiam, reftifimam modeftiac regulam te, res, & non trri vocis, quam mentis iubilo aures mulces
altiffimi, & indignarionem eius prudenter auertis. Qui
autemvoIuptausautvanitatisafFechisexprimit, qui voeisgiatiamproftituitconcupifccntiis fuis, qui ienociniorum

'

I,

25

nm dicntubm muficam facit, ignort quidem (inricnmDomini, rriodisBabyloniisfcftiuus in terra aliena.

Qui neicio quo palo plus placcant, nifi quia
Nitimttr * T/etttttmftmper, cuftmuiqutntgrntm.
Etaqua: furtiuae dulciorfs, & panis nbkgnditib fuauior
CiL Et quidem Phrygius modus, decreto Philofophorum, abaulaGraeciae iamprideminiftuseii, & ceteriquibusddceufus fit in lafciuiam & corruprionem. Annon
tccolis matres- Si nurus, totam indignationem
liuminOrphcum , qui marcs modis fuis cfraeminauenc.vfque ad Parcafum inuidiam efludiflc, licet ille
rlcxerit minis, duritiamq. Ditis mollicrit, Euridicemque
iium vocis gratia, etil inraufta brtcinertier!f?Exindchurasmodi liominum quaeftus ptcrtimquc felicem itum
non exfpeclat, c forte, quia
Non habet tuentui ftrdiia >rtda bones.
Qua; vero mentes emolliunt, moresque fubtiertiint,
noftra aerate vndique aicifcuntur, lU ipfa vltra, quam
l'itis eft, vitiis fi.HS.abun.dct. Si quemquam eorum qui vehcmentuis his nfiitunt, grauem vidcris, f modeftum, li
pudicum, viris fortibus noftrorum remporum ipfiim con
numerare memineris. Quandoquidem hxc rara auiseft.
Froinde quidam venerabilisvir, circitcr feptingentarum
.iionialium pater, lranc monafteriis fuis pwefcripfit "le
gem, vt omnia carum cntica, totitis mehca: pronuncia
tions exuant modos, Sc vt fola pialmorum Sc laudum
fiat fignificatiua pronunciatione contenta:. Sufpcfta
cquidem fuit fanfro viro voluptafi cognata molhtics , eo
quod voluptas parens libidinum eft. Quid quod hax ipfa,
cuotidianorum conuiuiorummaiitiam.-icuit-ac i vene
na, nifi toxicatn lint, nocere non potTint? Igni ftipulam
addcrc, oleum camino, fcipcntcm toxicare, nonne de
mentia efl I-icet rcruHKVitiaobteganti'.rvelo verborum,
quorum eadem fubitantia eft, nulla profiero differentia
eft. Quae apud Graecos coepulationis aur comporationis
cenfentur nomine, a nobis honeftiorc nomine conuiuia
nominantur.Coctusiquidcmcomtiuentium, quamcocpulantium aut compotantium vcnerabilior eft. Conuiuia vero nonne per fcfatisinfaniunt, nifi carminibus cxcitentur? JSonneiftud arguit Dominus, dicens: Va; qui
i
'coa-

35

'DE

NVG1S

C-VK.I A II VM ,

confurgits man ad ebrietatem feftandam, & potandum vfqucad vefperam, vt vino scftuetis. Cythara, & lyra, & tympanum, & tibia, & vnummconuiuiis vcfhis;
Sc opus domini non reipicitis, & opera manuuni eins
nonconfderatis. Quid quod rex Babylon is non iiii in
coiiuiuio vidit manum, ienbentis in paricte ,
!, , a res, quoregnumdinumerarum,appeiifum denunciatur & ciium. Diuinofiqujdcm indi
cio principatuiudicaturindignus, qui vafa domihi, hu
mana videlicet corpora, in vanx voluptatis gaudia exponit, &. fponfi thalamum maligni fpecic imnmndi^ciis aperit. i _,
,,,..!
*
Centum lummibus and urn caput Argui hbibal :
. qua: ornnia vnius fiftulx voluptate, non um fopita funt,
quam extinfta. Tu quis es, qui tc circumfpectiorem
Clff COnfidisJi.;;., ', }. J,

. 'C. A P. VI I.
De difimlitudine Aitgni & .
AVGVS , tympanizante inexna, a quodam
militum probrosc dictum eft: Vides ne vt cinxdus oibem digito temperet ? Cuius ilk verbi pcrcuTus
amaritudine, os,manus,&animuiri in xuumab huiufmodi Ieuitate fufpendit; habuitque fenipcr gratiam exprobranti. Sed long fecus Nero, non imperatorum, fea
norninumfoediffimus,quiadeo lcribitur captusamcenitate vocis, vt non modo ponus cibisque nocentibus abftincret, fed cius gratia conferuaudx. frec|uenti clyfterio
vomitq. purgaretur,plumbeamq. cartcllam fupiao ven
tre, mandato plvyficorum, fxpius &. dmtius (uftincret.
Adcoverdclecbbaturin cantu, vt nec tlieatro , terrx
motu conditio, cum femel cperat, egrederetur, anterquam inchoata finiret. Necquemquam egredi eo can
tante licitum erat. Vnde plerique affefti txdio audiendi,
mulato funcre clati funt. Milites quoque, nili alio verba
pronunciante, non appcllabatjNcc agebat quicquam cio, iocouc,quin phonafeus adftaret , qui cum fuis arteriisparecre hortarctur. Inrumentoruni quoque curio. ilHmusei;at,;Vteorum peritiam alijs inuideret , adeo vt
..-.,
' publico

I I E R

I.

; .

27

publico teftimonto le cytharduiivpriAcipcm gauderet

appellari, Vndeillud
,"....,'
Cytheroedofrin-.tpc*
....
\
Nohtlu. lif-c ultra * nobis quid eritailudui?
et'dufi h*
In unta quocjue mole impcrij ornnrni pcrofus eft raub- -JQX
^
utcm, Philofophiimperk-quens quali ma.ieftatis impu
ni municam, <3t nobiorj ingenia vermis, : ie coniilias
(ubdiiiit hilb iomin, quorum ipfe non eiubuit turpttiinemexetcere. Hjncillud
.;,.'.
luod non dnt proceres debit hisirio. . ,.,
j
Cura vero eilet ofnnium auanifimus.adeo vt nuiliquodunque officium deleg.iret, quinproiquerctur, Nofti
quid mihi op*is it; aut llud fubiiccret. Qui omnibus
praeeft, omni bus indiget. Tarnen hiftriombjis & rnimis
pecunias infinitas erogare non graiiabatur jfingulos,
proutquifqueplacuerat, amplifima; dignitatis nomine
ibornabat, alios patricios,alios (euatcnes dicens. Hos
il|ulbiumipct4bilim\cnominibiis illuftrabat, .
Cap.

v i

i..

>'

.:"?. -.

..

>

De Httriombu '& MimU~& praigwor'tbtts.

Evil 'ero adhualiqui pro patte imitantuf , eti
fceditate, illius nemeidignetur inuojui, cum >ratuni fuam irimiombus & uniniismiilti profti tuant, 6c in
rehibenda malitiacoriim caeca quadafli & contcimibiK
nugnificentia, non tarn mirabiles.quain miferabilcs taciiuit ItimtHS. Ilia tarnen anas (vt fie interim dicam) houcllioreshabuit]uftrioncs, tarnen aliono modo honelbim eft, quod omni homine libero" comprojxitur indigraira: Ne tamtn^iftiicmern aflro^turpiter m arto fu
verari, Ctl Ln du bita 11 ter turpe fit eile hift.rio.nem. Etquidem hiftiioneserant, qui geftu corporis artcque verborum, 6c modulationcvqcis, facas aut fictas hiftorias,fub
apechi publico referebant, quosapud Plautum inuenis
& Menandrum, 5: quibus ais noftii Tcrcnpj imiotefeit.
Porrocorficis & tragicisabeuntibus, ciim omnia leuitas
oceupaucrit, clientes eorumeomoedi videlicet &tragccdi
exterminan funt Sed eos in feruili conditione duntaxat
plerumque reperies. Qms vero eorum vfus extiterit, po
tica docens nperjt : ;
.-
':r'.".
'"",'"
'."
Aut

2l

Dl

NVGIJ

CVRIALIVM

Aut prodejfe velunt , aut dtliBare poeta,

Aut iucunda fimul 0> idnea dicere vit*.
At noftra xtas prolapfa ad fabulas, & quxuis inanfa,
no modo aures & cor proltimit vanitati.led oculorum
& aurium voluptate, fuam rnuket delidiam , luxunam
atccndit, conquirens rndique fomenta vitioi um. Nonne
piger delidiam inftruit, Scfomnos prouocat inftrumenforum ftiauitate, autvocum modulis, hilaritate cancntium.aut fabulantium gratia ,fiuc quod turpius eft,cbrietate vel crpula ? Artem vtique elegantiorem docuit
tlaccus,
Tervnti
* Trantanto Tiberim, fmneqyibut . alt,
"ti. Trau: AitquoqueconcionatorjDulciseftfornniftopeiariti,fiuc
parum, iuemukum comedar. Exercrtatiofiquidem parit & alit quietis gratiam , qux otj continuationc, &
quodaminertixfeemarcore'perirnitur. Vtiq. indcideriis eft omnis otiofus, cum 5c otiofitas inimrca fit ani
marse de domicilio eius omnia ftdia virturis elimmct.
Clamt Ethnicus,
. . .
vt ignauumcorrumpant ttia cotput, _(
It capiant -Vitium ni moutamu r aqu ?
QupdMnquis. Audi. Difces fi eidem crcdideris.
6u*ritur Aigifthm qudtetfaBm adulter,
Caufa eft ini promptu,defidiofttf erat.
Literatiffimi ergo viri confiriueft; vthoftistefcmper inueniat occupam, quo varus ttationibus eius,occupationum tuarii dypeos tarn fliciter, quam prudter opponas.
Vitanda eft, inquitEthicus, improba Siren
Defiilia.
At earn noftris prorogant hiftriones. Exoccupatis etcnim mentibus lurrepunt txdi , ffcque non fuftincrent, finonalicuius volupntis folatio mulccrentur. Admifla funt ergo fpeftacula 5c infinita tyrocinia vanitatis,
quibus qui omriino otiari poflunt, pernitioius occupentur. Satius enim fuerat otiari, quam turpitcr occu.
pari. Hinc mimi, ilij, vel faliares, balatrones, xmiliani,
j'bdiatores, pala:ftritx, gignadi^prxftigiatorcs, malcfici quoque multi, Se tota ioculatorum fcxna procedit.
Quorum ade error inualuit, vt prxclaris domibus no
aiccantu'r, etiain illi qui obfexnis partibus corporis, oca
lis omnium

t I

i.

29

lis omnium cam ingerunt turpitudinem, quam erubef- .

cat videre vel Cynicus. Quodque magis mirere, ncc tunc
ciiciuntur, quando tumultuantes infer us crebro ionitu
.rem feed ant, & turpiter incluium , turpius produnt.
Nunquid tibi vidctur iapiens, qui oculos, vel aures iftis :
cxpandit? Quistamen Lbenter non videat & rideat, cum
prxitigiatoris lotio perfufi ars deletur, 3c oculis , quos
raalitia fua prasftrinxerat, videndi facultas reparatur Iocundum quidem eft, & ab honefto non recedit , vitum
quandoquemodeftahilaritatemlceri, fed ignominioiurn eft grauitatem huiufcemodi lalciuia fre
quenter refolui. Ab litis quoque fpedaculis., & maxime
abobfcacnis.honeftiviriarcenduseftoculus, ne inconti
nentia eius, mentis quoque impudicitiam fateatur.Egregifiquidem Sophoclem Prastorem collega Parides arguens, ait: DccetPrxtoremSophoclem,nonmodomanus, fed & oculos habere continentes. Auertc, inquir,
i.omo, cui de regni maieftatc multa licebant , oculos
meos, ne videant vanitatem feiens vtique verum eile
quod alius ingemifcitj quia oculus mens depraedatus eft
animam meam. Veruntamcn quid in fingulis pofllt vel
deccat , animus fapientis aduertit, nee aplogos refugit,
aut narrationcs, autquascunquefpectacula, dum virtu
es, authonebevtilitatishabeant inftrumentum. Sacra;
quidemcommunionjsgratiamhiftrionibus, & mimis,
dum in malitia pcrfeuerant, ex autoritate patrum non
imbigisefl praxlufam. Vnde quid fautoribus eorum
immineat colligis,ii facientes, & confenticntes pari docnarecoliseflepleftendos. Qui donant, inquit, hiftrionibus, quare donant? Hoc vtique in illis fouent,in quo ne<]uirtlmi fiint. Nempc qui nequitiamfouet.eft ne bonus:
Ciirnveroomniumiftornm fitodibilis, illorum tamn
qui minus nocent, malitia tolerabilior eft.

Cap.

ix.

Vnde ictur prtffgtum>& qufuerit

autor .
Eos autein qui nocentiora proeftigia, arteftjue mgi
cas 5c varias fpecies mathematical reprbalas exer
cent, jam pridetn fanfti patres ab aula amoueri iuflerunt.

30'

DE

NVGIS

CVRTALIVM

iut,ed quod arnrydharc artificia, vcl potius maleficia^1 'ex

pftifcra quitdarri famiKaritate dsemonum & homiriit rr,
nonernf prfluxifl, vertimque perfkp profcriiht'fola
intentions: fitltendi, quibus animam fidelem dprhin ns
areens, ait:Sidixeriitrvobis, & ta euerierif, le crWHtts
eis. Pr<eftigium vero Merenrius dkittir inuenifl, quod
exeo fie dieitur, quod acicni piaHrrintrat oculorum, f'uitqiiemagornmpcrmffimus, vtqtiafcunqiie resvelfetTftuibileS'faccictjatvtvidebatui-, in alias peeies' tiarisformaret. Omnia fiquidem wide doftiinam matheis
nott. Atdiuinamathc(is,dum penultimam exrendis^
figmcnta,ad magkam referuntr, cuius plriina: fpeeies
unt & diuerfi/''"'1"'
'>"

... ,..,.(- .

-..:<

\,.-

.( D.i.' .- ;' >'!- i

C A- Pi!' %. ' i! - .

Qifitit Magi, & vnde tcantur.\

\ t'.

Et quidem magi unt, & ob mghitudiriem nilev

> ficiornti ficppellaritur,qui Domino permittente-,,
ckmeftta mcntiint, rebus adimunt fpeeies fuas, ventiiir jhkfcr(tmqe prsenunciant , tuibant mentes hominum, iriimictunt (omnia, hominesque violentia carmirris duhtaxat occidunt, quod & Lucanum noftrm
ltait. Aitenirn,
Mens h*t*St null fanie fallut venen i,
Iniant at prit.
Et ne tibi para videaturilliusautoritas,nofti quod la ni
nes & Mamb'rc, magi Pharaonis fuerunt. vtgypms ctenim huiusmdi flipciftitionum Se makficionrm mater
eft. Nofti inquam cos, non modo Moyfi reftitiflei fcii
cutti fignis & rniraculiscontcndiff, licet poftmodum
veL inuiti cafti funt.digitumdei in figms Moyfi con
fiten.
:..''
'''.
Ci
AP. XL.

Defpeciebus .
arro autem curiofiffimus inter philo'fophos, qi^i
tuor fpecics'diirtationiiy e|ementis- nruwaitiA
eftj pyromantiam fcilicct^ arimantiahjhydrornantiam,
'" ''
St

'Hill I.
31
& geomantiam, multafq. fpecics videbis ex his capitibus
pullulare, fiucarte,fiuc furore diuinatio peragatur :qua nomina exempli caufa vel pauca fubiieiam.
Cap.

xix.

Qfmt incantattres,aroli,arujpices, P]rtbij,vultiuoli,

nugittrij,cometores, cbiromantui,jpecitlurij, matbimatut, fatjfjtorts,fortUegt , augures.
In N R s quid cm funt, qui artem verbis
exercent. Arioli, qui circa aras nefandas preces , aut
execrata facrificia faciunt, in quorum cericibus eft ma
nas domini, dicente propheta: Alilos & magos non
p.irierisviuere. Amfpicesuntim'pectoreshorarum, praeferibentes quid qua hora fieri expdit , quorum erroremdamnauit Apoftolusdicens: Timeonc-fruftialaboraucrim in vobis, obferuatis enim dies 8c aunes, 5c menfes & tmpora, cum felicitas operis non tempore, led
nomine Domini debeat expeftari. Arufpiciumquoq. in
exrorum irrfpeitione viget, quam artem Tages quidam
dicitur inucniflc. Vnde Lucanus:
Fibri/tt mill fides,fid tondit or
Tinxerit Tages.
Extorum ver nomine cenfentur omnia, quae cutis extremitateteguntur. Ex quo liquet eos eile arupices , quivaticinantur in ofllbus animalium , iiue fatiguine, fiuc
futura pracnunciant, fiue praefentia pronuncientvel pa
tenta. Vaticinium liquidem eft, quo cum rntelligentia
veri, abfeondita proferuntur: cum & prophetiam non modo de futuris conftet eile, fed dc praefentibus, & futu ris, & praeteritis. Si vero adhibeatur fanguis, ad nicromantiam iam accedit ; qua; inde dicitur, quod tota in
mortuorum inquifitioneverfatur. Cuius vis ( vidctur, vt ad interpretationem veri, momios ralear fufcitare.
Ea namq.ludincantium daemonum & humanas perfidia;
iiludenti fallada eft. Pythij funt quos fpiritus Pythoni- '
tus repletl 5c frcquentiusinvirginibusexercetur.vrmagis
ludificct; ac fi immundiflimo fpiritui placear integiitas.
mentis aut corporis. Vultiuoli funt qui ad eftedus homi-

' .

i fut

DE

N V G IS

V R A I. I V M

num immuuncjos in molliori materia , cera forte vel

Iimo,eorum quos peruertere nituntur effigies exprimunt,
cuius illufionis in Pharmaceutria Virgilius meminit,
I.tmu<s vt bicdurefcit, /ff hex vtceraliqnefcit,
Vnoeodemqeigmyficnollro Daplink amere.
Nafo quoque in libro Hsroidum,
Deuouet abfentes, fimulachraqne crea fingst ,
Et mi fern m tenues in iecurvrget acut.
Horum vero malitia, ctiam cum plurimum noceret, arti
ficio leui dilFoIuitur, fi videlicet qui fufpefti funt conuenti ab aliquo crimen fuum inficientur. At fi confefli
fucrint.coganturmalificiumreuocare. Imaginarij funt,
qui imagines qu'as faciunt, quai in pofleifionem praeiidentium fpirituum mittunt, vt ab eis de rebus dubiis doccantur. Hos idolatras e(Te iacra fcriptura conuincit, &
diuina: maicftatis iudicio condemnatos. Conieftores
funtquiartificioquodam,fibi vendicantiomnioruminterpretatioaem. Chiromantici funt, qui manuum infpecrione.rerum vaticinanturabicondita.Specularios vocant, quiincorpoiibusleuigatis flc terfisy vt funt lucidi
enfes, pelucs,,cyathi, fpeculoriimque diucri genera diuinantes, curioiis confultationibus fatisficiunt , quam
Scloiph exercui'fe, autpotis fimulaflc dcfcribimr.cum
fiacres argucretfurripuinefcyphum, in quo confucuerat
auguran. Mathematici funt, licet appellatio generaliter
omnia compleclatur, qui pofitione ftellarum , fituque
firmamenti.cplanetarum mom, quae*mt ventura coniiount, vt eftillud:
Nostra vel tquali ftifpcndit t-empora libr
Parca ( veri, felt natadelibm hora.
Dtuiditin Gemtnos concordia* f duorttm,

Saturnumque grauem nslro lottefrangintsu vna,

Nefcio qttod certe efl, quod * te mihi temprt aflrum.
Ac fi ftellarum choreas applicationefque vnius ad alte
I. onii- ram conftet rebus, quae ex arbitrij librtate proueniunt,
*4*<! """" ' quandamneccifit'.uispraeftarcorieinem.quorum 5c*gc*nclliaci , qui genefes, id eft, natautias horas attendunt,
imitanturerrorcm. Vnde Satyricus,
Nota mathsmaticis genefis tua... . t. .
lidem vero hoxolopi nominantur. Vnderurfus,
Gemi-

tl. mt tibi

 i . .
j
Qiminos hortfcoptvero
TroducU genio.
Viguit au'tem ifta cicntia & forte earn aliquatenus licuit
acrceri, doee Deurn natum nunciauit ftclla de elo,
magofque non reprobos primitias ridei ad eum adoran dumnouo 3c inaudito ducatu perduxit. Exinde vero penitus interdicta eil. Sal natores qui' ex altu membrorum,
lutinopinato motu, profperum aliquid futurum autumant, vel aduerfum. Sortilegi funt, qui fub nomine ri
tte tehgionis fupcrftitiofa quadam obfematione, rerum
pollicenturcuentus: quod genus fortes >1 &
prophetarum, & diuidentium, & infpcio tabulx, quae
Pythagorica appellatur, obferuatio quoque cuiufquc cafus in re de qua quaritur, gnificationc. Auguriuin vero.
Quodeftin auium obferuatione, Phrygcs inueniffe traduntur, quod in voce tradituraut volara. Eli autem fecundum traditionem eorum, volaras tarn alarum quam
pedum : vola liquidem eft interior palma: vel pedis. Vndc
apud Maronem in fexto, Volantes pro gradientibus co
lumba:' defcribunmr. Hoc etenim ad- hominis pcrtin
!icitatem,fi columba: gradientes, dum tarnen in paftu
itinerantes procdant.

Cap, i i i i
De variis ominibtu.
In peditioncm mi/Tus Confu Romanorum, dum
.
nullius boni ominis fortirctur aufpkium, columbas
kiunio confectas, granis fparfis triticeis in via qua iturus
erat, prxfcrri iurtit, * vt vel earum omine aufpicij durU ^ vl vtlun
nam fubleuarcc. Quae cum diligehtius cibis abftme- r ..
rent,easprxcipitari iuflitin fluuium,vtfaltembibeient: /?"" '
fubmerfaequc in ilumine /docuerant Confulem cum exercitu fubmergeadum. Hic ctenim fecutus cft cuentas.
Apes Piatonis infantulimel labiis inferebant, lingularrem dulcedinem eloquentiae eiusfuturam praefignantes.
Hiero fummus poftea Sicilia? magiftiams, * quod virtute t
promeruit, pane nobilflimo viro expontus eft , eo
ouodexancillafufceptus dehoneftamentum generis vu
uebatur, fie qujjfi probrofa crari fanguinis macula. Sed
paruulum fie indigentm opis humanx apes circa eum
mdle coniefto , plurimisalucr diebus: fie* fie confilio

arufpi-

34

DE NVGIS CVRIALlVbl

arufpicum ci rcgnurn portendi cancntium, patre agntitus, recoilechis,& diligenteriiiftitutuseft.Patuuli

cunabulis formica: grana triticicongerebant, fignificantes eum futurum dmfimum. Vnde Sc .res ureas iplus
attaftu "fieri pota; finxerunt. Sulpirio faccrdoti lapfiis
apexdecapite,iacerdotiumabfl:uiit. Occentusforicisaudits M. Fnbio prasfehiram, f nugis Hiberis per omnia
crcdis, fiveftcm in opens tui initio foricibus corrofam
iciifeiisi tempera ab incceptis: Si egrcdiens limen cajeauris, autinvjpotfendens, pedemcontine^iSiin procincu
agendorum .aliquid damn i pertuleris, . differ mchoata ,
ne vel tota imeiuionefruftreris, aut inutiliter impleatw.
Experij'dum omine meliorefauftamagcndibhocanjjrripias. Omina namque funt aliqui^J Cum prooefleris,'
abtcondita fuunarum aues, quas omnales vocant, tiUi
prx minciabiint; ; Quasnam fint ifta: forte intosogas, ,
qas faiicet de natura hominnm in iormmn atiiumiJipc,- ,
ta: afferat conweras. Quid corn loquatur dihg<i*.
tCT'jnfctilta^fituaiqucctus'cdttis, atit volantis/nUll:
inodoeoHtermia..Refertetcbimpiuri*,dcxtris.fii:a!o
iniftris.qua poftione refpiciatcubituni gradiente ^Iqquaxfit, anclamoa, anflensorniiino.piaccedat an iquatur , tranfeurit'is'expeftet aduenfum.an fugiat ,qu6vc
difeedat, non ngligeritr attfetfdefarit namque Virgilius
.< '.)jtt>dni me cjUacunque nout inadere ht. s
AiitefimHracauamonmfjit nb ilieecornix, ,,,,., /
Stt tutu hit Mcris, ii rueret iffe Menu!a* .
Qumuis in videatur in artem ofFcndiffe ,quod cornix.
quam vJtas.fcruatricemaTeruit, rerummagnaruin igrprat aufpick; niG .forte in ea praeter naturam fiat oitennun, quale cil quod imminente bono & optato peroii
Imperatoria exitio.de rupcTarpcja per vibem crnixGrx
eloqui.o promt, Bene erit. Qttpd augur interpretatus
ta expofuit, ,,. . ,
Nuperqutftit Tarpei culmineteernix,
.
Eft qui non pot ta t dicere, dixit Erit.
Sed ignofecs viro doftillmo ruflicanam fimplicitatemi
'exprimenti, aut quia pauperum vita, diuitibus res videa-,
tur cxigua,qui humanum gcuus y t paucis feruiat afleront;
inftituturr.' oruus vero, quem non minori diligentia^
i
obfta>

- I IBEIL

II.

' Jf

obfcraibis, rebus marQribusaufpicatur,& viqequaquc

cormcipraeiudicat. Porro cygnus in auguriis, Us grMiimzbmuis, vtpotequxaquaviim Jomcftica quadam gra
in ftmiliaritatts eomndem fecreta praenoucrit. An nefcit
apuJMaionem,
Btfixos l atantes erctygnts
rcducem clailem &ncx. , Veneris vaticinio nunciafle?
tomin iiamque hilaiitas non modo nautis, fed & quibufque percgrinantibus felicium euentuum gratia fponi,niufortiorisfupcretutaduentu. Aquila namej. ficuc
raauium ft, fi non alarioncm excipias, quae forte aquilamm.lpecies potcntiflima eft, regni fui maieftate ommiuaauium,ft contra loquatur, fidem euaciuu. Potucutapud Statiiim prfagio volucrum Grcorum exeiciticonfortari. Sedfortipr efle aduentans per inane co
lore, Amphiarao interprete , Graecorum queque exi. Licet enim aquila quarundam auium viribus fupevour, in prajnunciarione veri nulla potentior eft. Cunftis
liqtrickm atiibus excellentius volat, & ab ipius louis al
tano nunqum excluditur. Cmque tanto vifus acumi- ,
ntvigere dicatur,vt ab acthere fiunmo pifciculosin fundomaris contueatur, & in ipfum folem , quod uulli animantium liceti fgatobtutum, fenfuum quidein. fubtilincedclouis gratia confeientiam vetitatis rerumque rny-^
llena mutuatur . Quis falfum interpreten} d (cat, quem,
tonfiljorum louis noitcfleparticipm? Locnsatluerus.
Crotonien(esdimicantibus1,aq'uila d,um pugnabatur fupemolans victoriam dicitur contulifle, cum pauci nuine.
rodeleuerint infinitos.Hoc tarnen validipri igno feribirarroboratum,eoquod duo iuuenesprperimis ftaturac,,
eiegantioris formalin candido habitu, ab vwoquc latero
Locros praeceflerint;fciltcet,vtfrat communis opinio, Caftor 5c Pollux. Omina huiufmpdi cum gm,vnantur* po- {rn^m
tinorafunt.Dum Hiero,de quo fupra, prima bella inirct, aquUaeximprouifor.efedit in cb/poo progredientis,
manu promptuin regemque futurum fignificaiis. Ea die,
quanatuseft Alexander, duac aquilas tpfadie praepetcs
fapraculmendomuspatrisciusfederunt, omen duplicis
imperij, Europa; Afiaequc preferentes. Vultures diflicul portant, duritiam , -rapacitatem , ficut habes in
,
2
origine

JC

N VC. IS

CVRIAtlVM

origine vrbis coadcndx. Phoenix Angularis fclu itat is fuc

cefius pollicetur, quale eft, quod noua Roma vifa phce
nice, melioribus aufpiciis condita eft. Auis pift vrbi Fi
tauorum contulit nomcn,leiutatem gcntis,colore & vo
cepraefigurans. Ardearcrum arduaium aufpicium efl
Ciconia quoni auis concordia: eft, 8c concordiam inuc
nit, aut concordia facit. Grus Temper affert, quod expedit
vnde & gruere verbum antiquum, quo congrucre,quo
proficit; & i ngruerc contra , quod officie VndciHud
BisvitilfM ingruit imbtr.
Nee tamen minores contmptui habeas, cum 8c :pka lo
.....
quax, ficutad multa, fie ad fucceffionem * hofpitum t
"
"
faciat cautiorem. Si auis, qifae vulgo dicitur Albnellui
prxtcruolans viam,a finiftrisferaturaddextrarh, de hoi
pitij hilaritatencdubites: fi contra, contrarium eiifpe
- ftabis. Abcs domeftica; artificij huius non funt expertes
cum gallicantusfpem, iter, vcl opus inchoantis promo
ueat. Tiberio nafcituro pracfignans Liuia.ouum g'allins
fubduftum eoulque nunc fuis,nunc ancillarurh rhanibu
fouit; donee gallusinfignitCTcriftatusexclufu eft; vndi
& augure? puerum, qui mfciturus erat, dixcrnt rgna
turum.Bubonis.ftiygis, & noftuae, fmperinfauftaun
omina.Noftua tarnen quod noftistcnebrisnon cucatur, diligentis hominis vigilantiam fignat;vt in portento
*
quo in nafta Hieronis, cum primum progredcrctur a<
bellum, noftua dicitur confdifle, fignificans cum futa
rumdiligentiflmum. Bubncm Dido dum mifeeretu
iEnex, fntinfauftum. Siaccipiter quippiamve gene
ris huius, fub oculis profieiieentis, folitam rapinam exer
ceat, inter eundum rapacitasimminebit. Quod 8c iocu
Iariter nnens Nafo, ait,
Odimui aeeipitrem qui femfer <viuit in armis.
Regulus quoque ipic, qui 8c bitrifeus dicitur, vera quan
doqueportenderenondedignatur. Minuta: ctiamaucs
aducnfu fuo vel rece(Tu,fignificant familiam nunc minui
nunc augen.Omniurrvero volatus quamo ferenior,tan
tolaudabilioreft. VndeMelampo, augur prxnomina
tus conqueritur, ftragem Graccorrn coniieiens ex volatu
Villes vt nullafetenes
Ales gat chtfus.
A beftiis quoque viarum tuaruni euentus fcmtabcris.Li
pori

L I E * I.
57
poristimebis occur fum, fitamen euaferit. Eft enim proculdubio longe commodiot in menla, quam in via. Lu
po obuio congratula bens: bom fiquidem nuncius eft, li
cet fob vifu uocere iolcat ci, quem ante praeuiderit , votemque przcludcrc. Iuxta illud,
Voxfugit ipfs,lufiM*rim videre priores.
Hiero Sicuius littcratorio infiftens iludi, inter coxquales
Ihlooperam dabat,eique lupus in turba puerorum repen
te confpe&us, tabellam eripuit, fuccelfus hominis fir
mans, inaudita forma prodigij. Quid multa? lupicrfica: am non negabit, quiiquis Romanorum genus lupino
laenon amoigit educatum. Vndeplsrumque quod in
eisdulcius eft , adhuciupinumfaporcm recinctjprimiqu
coram fidem, quam matre Lupa didicerant , tibi nui.ii ffluaucrunt, cademque quadam lege natura; manasit ad porteros. Ouibus gratanter obuiam gradicris,
sum captain vites, cut alludens pota ait,
Occur[ c*pr, cornuferit tue, cumto. ,
ibbus triturantibus, libenaustamcAarantibus,obuiabis.
Nee difpliceat I viam rupcrint, quia mora itineris hofpitij gratia compcnfabitur.Mulusinfauihis eft, Afinusinu
dis; etfi vrililimi fint.ad perfcrenda onera.Equusquan.
ioquc bonus eft; fed in eo nihil vtilius, quam quod hu T.anis vfibus feruit. Habet vero iurgiorum &. pugnae
figniflcationem. Interdum tarnen ex colore & vifu mitigitur. Vndeapud Virgilium, vifis albts equis, apparente
talia, fenior Anchifes exclamt:
Beum bellum terrahtitaportiu.
Ceruum, caprcolum, aprumque filueftrcm , onagrum
(cetera huius generis, malo prandentiapponas, quam
nanti opponas. Ancas ccruis pro nauium numero fu
fo, omen quod contrarium videoatur, ad fe fociorumq.
runa m , virtute r< torfit. Can is quipeda commodili.
mus eft: cuius, fi vera eft Hebrxorum traditio, necanMus ipfe Tobias fociusafpernatus eft coinitatum. Quia
quod Cyrus fcelcrc aui expofitus in filuis vt pcrirct, can
cula: vberibus regnum adeptus eft Pcrfarum. Locufta C
minimum poffit.itinerantium tamenprxpedit vota} ex
forte fie di ta, quod loco ftare faciat gradientes. Econua cicada viatoris promouct greftum , 8c mitiatorum
5*
mx"

i, S

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

amccnat exitum. Aranca dum fuperioribus filum ducit,

fpem ventura: pecuniae videtur arierre. Obuius bufo futu
ros fucceflus dcnunciat ; mihi tarnen vci folo vifu moleus eft. Veruntamenhomine ipfo nihil potentius, ni
hil efficacius cft,mhil mortalium vnquam inuenJes,quod
euidentius exprimat veritatem. Porro fi art'em dihgcntet
exequeris, conditionem eius, & dona natura:, fitum,guftum, motumque corporis, enfumque fermonis, tota
mentis intentipnenotabis. Saccrdotmobuium aliumuc rcligiofum, dicunt efle infauftum. Ego quoque perniciofum credo, non modo facerdotibus, fed & virisfipientibus contraire. Melius quoque eft obuiare genti
fetuorum, quam his qui fumma funt praeditt potcftnte.
Focminam quoque, qua: capitediicooperto incedit, infelicemirede: nifijVtapud Plinium legittir, publica lit,
aut plurimum libidini patear pfdftilta. Nec xpeditilli
occurrere, quae amoto velo, capirtftium deturparc -nor
erubeiit. Ab his quae primffaudfcris inter operis cuiul
que au(picia, quid fquatur prsenofces.
H'tnc Dim incumbtm bculo qntm dextra gtrebat,
Omina principia, dixit, ieffefelet.
Auditat'-veces timida ptrpendimut ante, '
Etprimamvifam confulit augur auem.
Ea fiquidem futurorum prnoftica funt. Petiliuscoii
fill Romanusoppugnanscaftrum in Sicilia, cui nome
Letum erat, cum milites accinger-enuir ad pugnam, ail
Ego hodie Letura capiam. Cafuquefic accidit ', cui
ipicadcm die fuerit interempfus." Alius quoque cor
iulcm feriat deftinaretur ad expugnandum regci
Pcrfarum, filfa quam in fh'o domus flentem obui.ii
habuit, ca'ufam quacfiuit; cumque ilia rcpondrct,Pe
lam pciiifle, (fie enim catulus qui forte pencrat, ;
tur) profehis in expeditionem triumphum non innen
eo quod rex'Pcrfarum perierat, quango filia confulis
tulum flebaVamiium. At>ipfis: eriam dementis, a
temporis qualitate, return frequenter trahuntur aufpici
Fortuna: duritiam, gratia roris, aut modeftus imb
mollit. Rofcidumquippe,' f fiippTubiale ternpus,ar
fudus, dum opcriscuiiis incanirariter ortiim proicqt
tur, creditureisdem fortunare prbceiTum. Cum fort

L I

I I.

39

naquasPhrygiosexulcsJiuenti oculo diu perftrinxerat,

tandem benignius quafi dc fpecula gratia:,iefpexiikt,
OUi cruietts ( caput adtbtit imber.
\renus naufrago filio,%pud Didoncm hofpitium prxparans, cundemfido Achate comitatum, dum in iggtna:
gratiam introduceret, cauanubeobtexit. Tonitrua quoque varias Ii abcrft P gnificationcs. Si enim afterant quarncunque fulminis laenonem, infaufta funt. Vnde ifluih
Sipe malum hoc obit (fi mens n*n Is.ua fuiffet)
De cala tact metnini pndicere querem.
Inhisautem Sc illud perpenditur, anfemitavnadefcenderit,an multifaria acris ruptione diffufo s fparferit ignes.
Hocequidcm fempcrtriftiuseft. Dum Caras Cxfar ciiiili bello patrix immineret, qum fulminofusier extitcrit,quot habucrit gneos turbines, quot trabes cmiferir,
nee vetercs hiftoriac iufficiunt .
Et tunc
; >.
...
Ignot.ebfcur&videruntfidirnocbt..i ' .
Si vero fulminis careat tempeftate, i lxuum foriet, deorum creditur nunciare fauorem. Aneas lauem iniftris
tonantcm aatdiens, fe eum pramifis facrifics opinatur
habere propitmm. Sed qualitercunque ifla. fe habeant,
innatum timorem hominum poterit mitigare, qud ne
mo fentiet fulminis icium, i ante tonitrui lonum audierir, aut prcEUiderit corufeationem. Tyberius Cxfar, turbatiorc cado, laureamcoronamgeftabatin capite, quia
hoc genus frondis fulmine negetur fflari. Tonitrua iquidaif timiditfrne Sc vehementer femperexhonuit. Eft
tamen.quod procul dubio longe tutiorem facit hominem, fi fidem crucis fern in petore, i.uftitiam fidei geftet in capite, 5c falutiferum ugnum fidei manus innocens fi'jat in fronte, illum femperprx mente-habens, qui
iltoribus fuis, omnemmundi timorem excuriens, ait:
A (ignis ca:li ne timuentis; qua; riment gentes, quia ego
vobifeum Dominus deusvefter. Haec quoque verba in
ter tonanduinvel audita vel dicta, fcributurquibiifdam
Doxam fiilminisamouilfe.Nrhilatern eft,quodimminctibus fignis.ita totum concutiathomincm.ficut mens fibi conlcia iniquitatis, 5c qua: fcclevunvfuqrum peenam,
ad fingula timet expofei. Vndc ethicus de criminofis,

DE

KVGIS

CTJIAIIVM

Hi funt qui trepidant & ad emnta fulgura paiiinl.

Econtra iiiftus confiait vt leo. Et illud, Non contriftabtt
juftiim, quicquid ei accident. Fulgor equidem igneus fi
vrerido non noceat, celcbritatis gloriam aftert. Nequ
quia non vrit, igneus non eft; fi tarnen in hoc. Plato rceipitur. Dusefunt, inquitille, vtopinor, virtutes ignis :
Altera edax&peremptoriaj altera mulcbris & innoxio
luiTiinc. Pofteriorem aflerit operatriccm vifus, & in iuperioribusvimfuarnmaxinic cxerccre. Afcahiuin feta
lis exilii cum patrediicriminafubeuiwem, ignis dc cselo
quafifuccenfocapiteilluftrauit, prenuncias ei debcri felicitatemexilij, ipfumque futurum in gentem magnam.
Alexandri Macedonis & Oftauiani Augufti, fub ipfo eoium ortu daritas ignis miraculo declama eft. Proficfcentem, expeditionem-dmn egreditur,profequens ventus
fucefuum fpe fortunat; dum in ho les vexilla feruntur,
ae'ris teftimonio vexilla triumph abunt. Si vero patrix'imminent, iuftiflimum memm mcutiunt. Terra quoquc
ipfa myftcriorumconfcia eft, fed grauia omina frequentius portt, eo quod fundara Aiper ftabilitatem fuam,
mauult quieicere quam moueri. Cum ergo mugitus eius
auditur, aniariseuentibus condoler, cquo afleftu fuis
com patiatur alum nis,vocis (ha-, milicia proteftat r. Mag
na Gquidcm Sepia parens -omnium eft. Smducratharc
ab amplcxu hofpitis arccre Phceniflam , fed quia cone;
liatrixbofpitij Vernis iampheualuerat, tafta dolore cor
dis intriniccusmugiit, quniamci mugitus pro geroittf
eft. Haec eadem quotiens trcmir, filiis mis prxuidet aliquid metuendum, nifi forte parturiendo labor. Tunc
vero vclomrrino facit abortum, ant inutilem fxtum pa
nt, quia vt mulmm, fa- cum '
Partununt mentis , precedit ridicultu mw .
funt quibustotam vigilantiam fuam videas accpmmadare quam plunmos.
Citera degenere hoc adeofunt mult , Icquactm
Vt lajfartqueant labium,
quibus quxcuoque domus inftiterit, cam ab ipfa fa
illie arbitror poic ialuari.
fJUlTVK

>

PX1MS.

inchoatur

r4X

Inchoatur
XIBER SEGVNDVS

POLIRATICI
OHANNIS SARESBERIENSIS.
Prologui.
OH N i a duntin vfum fapicntis, habctquc materiamvirmtis exerccndx,qii;rcunquediciuitrrraut
Sunt. Nam 8c ocia cius negotia i'unt, & dum ratiomsKbraminererum omnium vires penfat, prouida difpenfanone quicqind ad beatuudinem profiere, quadam quad
mjnu vi rtutis apprchendit. Tunc ergo diuinae fpientix
nut argumento vadidiifimodupliciter fidem facis, dum
& in tuis a Ubus rectus inccdis, & philofopharis in nu gisalienis. lacres itaquc exeant nugae noftrae.quas feueritas.tua prodire iubet in publicum, vr conieftorcs , mthematicos, cum quibufdam aliis nugatoribus introducant; quiaquibusdediftiegrediendiaudaciam, fecurita.tisquoqucfiduciamprxftbis. Conneftantur ergo in
feriora upci onbiis. S fi quid in alterutris vitiofum, aut
deforme apparuerit , benignitatis tuse prudentia corxigatur^
A P. I.

Omina ejfe, & ret ex fide[

cutquerejpondere.
RVSTICANVM& forte OfFelli prouerbium eft
Quifomniis auguriis credit, nunquam fore fecurhm. Ego iententiam & veriflimam Se fideliflimam
puto. Qurdenimrcfertadconfequentiamrerum, fiquis
femel aut amptius fternutauerit Qu.!'' ^ ofcitauerit? Quid
deniquc fi vndecunque fonum emiferit? Haec tarnen ex
caufis quas Phyfici noucrunt, aliqua tenus ad cum perti
nent circa quem fiunt. Efto, durn aliena opera1 impedir,
autpromoacFcnonqueant, Sicut nee inania carmina,
f! fi. > - :
C j
aut

42

DI

NVGIS

VRIAIIVJ

aut filperftitiofa: quaedam ligaturai , quae tota medicorum fcftacondemnat, licet nEecipfa quibufdam eminentiori quodam nomine phy fica foleant appellari. Phylcumctenimdicunt, uiu$ occultiffima ratio eft, vt hu
mano ferifunequeatcomprehendi* Nihil etenim eft, vel
fit, cuiusorturh lgitima caula, 5c ratio non procdant:
& vt aliusaitjiiihilfitinterrafinecaufa. Conftat itaqu
quia artificis naturae inanum nihil eudit. x quo coniquenter patet ad phyficam omnia pertinere. Ego qui
dem quocunqiie modo ifta fe habearit, indubitanter cre
do ilia fola non efl'ercfpuenda, quae ex .fide proueniunt,
& referuntur ad gloriam omniptentis Dei; cum criptuyn nouerim, omnia quaecunque in opere, vcl verbo rcceritis, in nomine Domini facite,in quo fola via horhih is
profperatur. Sic omnium fancorm turba praccfir.
Chuchbertusfignifer quidam gentis noftrx in lege domini Euangelium Iohannis fuperponebat infiimi's, Sc
curabantur. Beati Stephani tunica luperpofita mortuum
fufcitauit.Symbolum Apoftolorum daemoniacum,a quo
geftabatur, curauit. Oratio dominica herbis dum legebantur,aut dabanturexfidedicbjfaepiilimecontulit optatum falutis effeetum. Beams Beiiedictus figno crucis
vas mortifmm fegtt, fi pro figno lapidem'intorifft. Capitula Euangelij geftatavefauditavel dieta, inueniuntur profuifte quamplurimis. Hasc equidem 8c fimilia non modo licita, fed Sc vtilifluna funt. Alia vero
non tarn contcmnenda quam fugienda. Ccrtum fiquidem eft, quod diligcntibus Deum omnia coopctantur
in bon um. Infideles autem & reprobos, autetiam. hxtantes in fide, multis permiteit ludificationibus fubiacere.
Omina tarnen omnia poflunt, quantum excipientis fi
des permttrit. Vnde&Iulius Caefarnullo augurio, flulJve fuperftitione, quocunque incccpto potuit abftcrreri. Contigitvtquandoquein Africam nauigio proficifcens in egreiTu nauis prolabcretur, verlo taquead melius
omine; tenco te, inquit, Africa: eamque obtinuit. Prseterea Calphurnia vxor eius ca none, quam is in terra vltimamgeffit.viditeummukis vulncribus confectumjiii
finufuoiacere, roganfque vt die fequenti acuria .abftineret, non obtinuit, ne die h$ vita fua aliquid timtdum.,
.
auo-

I I E R
45
quocunqucaufpicioegiiTc vidcrctur. In excidio Mafli
lienfium, lucumquiDiisfacratushabcbatur, primus aufus eft caedere, probans le ab omni fiipcrlhrione alicnum:
Beatas quoque Marins euangelizandi caula Alexan
drian proficifcens, cum naucm c^rcflus rupiflet cal
ceum, gratias agens, ircrfuum cxpeditum cfic protcftatus eft. Si q*iis reuocatur inter euhdum, non ob hoc , (i
quid in nom i ne Domini firent inchoatum,pra:termirtat,
nifi forte omen rclioiationein omino'fam elle corui per-
fiiadetur exemplo, qui coloris amifit venuft.ncm , dum
rcuocatus cornice, pvoredi mahnt quam mancre. His
vero mens nugis incauta feducitur,- fed fidelis nequ
quam acqujeicit.
'".v. .-.

C'apvt I.
Contemntndunm omnmo rerumnaturalium figntficat tents.
Non tarnen licet omina vana cue, fidemque augu
ras afferamnon habendam, ideo fgnnrum,qu<c
difpoitionecliuinaaderudiendain creaturam conceda
funt, fideiTi Se frucium euacuo. Multifn liquidem,
multisquemodisuamDeusintruitcfcaturarn, & nunc
elementoriuTi vocihus, nunc fenibilium aut infenfibihum rerum indiens, prout dcris nouent expedir, quae
ventura funt manifeftat. Futuras itaquetempoftatcs, aut
ferenitates, figna quzdam antecedents prseoquuntur,
vt homo qui ad laborem natus eft, ex hispoflt fu excrcitia temperare. Hie agrcola;, hinc nauta: familiaribus
quibufdam experiments, quid quo tempore cri oporteat colligunt , qualitatem temporig futuri ex eo quod
prxteriit metientes. In qua re nues de quibps fermo
pracceffit, parentis natura: beneficio arbitrer dciritutas.
Mergus, aleyone, cygnus, arcana nacurrc frequenter ape*.
riunt. Cum ctenim circa medium hyemis, aleyones ni
dificare, ouaquefouerc'confpcxcris, de decern & quin
qu dieriun gratiilma ferenitatc ne dubites, eofque nau
ta; olent diligentiusobleruar; dieunturque dies alcyonitx, quibusvix vel tenuis flatus aura fentitur. Hos ad
procrea oneiric pullorum fuorum , fibi natura conceflos

44

Si

KV I S

CVHIAtlvM

cciro$,Terifimilitcropinaberis.Ctim vero fluuialiu auiurrt

corpora in aquis auiaius raergi confpicies,imbrc$cxpc:a.
Cum damorcm Cornicis audicris matutina, ptuuij petit.
Hand ideo '.redo, quia fit diuiniutiit
Ingenium, eut rerumfatofriidentiamaior,
fed quia morantes in aere motus illius citius in fcipfis feu tiunr, 8c indc bilaritatcm concipiunt ,aut mcctorem.Nec
mirii,cum& grauiora animaliu corpora ad exteriorum
motus frcquentilfim diiponantui , S arcano quod na
turae confiio, gerat dementis ncceflrium morcm.Qw
enim animalibuscorporibus bona vcl mala imminean't,
iifctcmporalitcr velextemporaliterreddidcrint tmpo
ra, ars phyficorum regulisfuis fatis probabtlitcr comprebendit. Futuram etiaminitatem, aut xgritudincm , au:
ft.mim, quemdicuntneutralitatcm, fatalitatemqrioquc
ipfam.exprxccdcntibusfignis agnofeunt. Si interdurn
il cauis nouerint.efficaciifimc curant. Si vero (vt verbo
eorumvtar) caufas ignorant , quomodo curant? Non
vtique artis beneficio, fed fortune, lud ici um vero quod
ex lignorum cognition proferunt, ctfi difficile, fxpc vclilfimum eft. Multis quoque fignis tranquillitas. Se. va
rias tempeftatum formx proccllarumque produntur,qux
vclutinipcciilaLunaeorbis infinuat. Oftendit namque
rubicundus color ventos, caerulcus pluuias, <x vtroque
commlxtus nimbos indicat, furcntcfquc procellas. Laetus
ortus ferenitatem nauigiis repromirtit.quani geftat vultu
prxripucit quarto ortu, is enim autor certillmus eft,
nequeobtufis cornibus rutila,neque inffo fucrit fiumorefufeata. Time enim
Totut &iUe dies & quinafeentur llo,
d menfem -ventopluuinqut ctrebunt.
Sol quoque candens intereft vpum xqualibus gaudeat
radus,an obiefta nube rttlet,vtrum folito fplendorc fulgidus, snvciitisvrgntibusigneus, niue fit pallidus, an
pluuia fit impndete maculofus. Aer vero, & mare i plum
nubiumq magnitudo, vcl ipecies plurimum afferunt inftruftionis. Scd k aucsc pifees futurorum certiifime
produntfigna, qux VirglTius 3c Lucanus diuino com.prehendunt iagenioj fed 6c Varro in libiis naualibus,
dum foficitot inftruit sautas.
*.

I ! (Et

Cap.

II.

45

in.

Signerum alia vHwerfal'u, farticulatia:

& quidfigmficetgeminatie Solu.
~ v vero in foie 5c luna fecundum naturam ligna
^S^contigerint, certiffima funt, 6c autorum multorum
teftimonio comprobata. Solcm quisaudtat falfumdiccre? Quo tiens ergo fol in caclo geminari videbitur , inundationcm aquarum fubieftus orbis exlpeftct.Et licet raritate fui, miraculisvideatur acceder, opus tarnen natu
ra: eft, quae quidem folem non geminar, fed nubem limillimam racit, vocaturque parelion. Eftenimparelion
nubes fimilimafoli, lignum quidem commune mult is,
etfi non generale. Signorum liquidem alia particulada,
alia vniuerfalia.Particularia vero faciunt fingulis.vniuerfaliamultisautvniuerfis. ytraque au tern modo ex ele*
ments dipofitione creatoris, modo ex natura rerum
modo ex malitiadatmonum, homines Domino permit*
tente ludificantirn.prouenirc dicuntur. Sed quae 8cquomodo, quave de caufa, iudicium quidem difficile eft, Si
frequenter inccrtum, & faepe altius, quam vt ab homine
valeatexpediri. Eis tarnen licentiori vanitate mathematicorum refcrti fnt Iibri. JEnezs
Matri dea menslrante viam.fata datAfieutum
fe aflerit, eo quod egredienti Lucifer, qui 5c Venu, do
nee ad Italiam perucniret, apparuitaufpicanti.
Defeclsnfolk varies , lunaque Wet res,
tecum cuentibus curiofitas humana coaprat.

Cap.

hi i.

Defignis qu&fTttfftrunL txcidmm Hintfelj'

mitamtm noutfimum.
VE T v refert hiftoria, fie difta quod eft autor us
incertus'.Sc Vetera refertJquoc'. imminente Hicrofolymorum excidio, eclipfis luna; per duodecim noftes
continuas etiam in rcmotiirruslocis prtraita eft, forte
ilgnifi

4-6

DE

NVG IS

CVRTALIVM

fgnificansludaicx perfidia;, fupcrftitiofi cvroris ioncm, qux Chrifto per prxdicationem Apoftolicam
mundo illucefcente, reftiillm contigit. Scriptum eft
" enim, Stuhus mutaturvt Luna., fapiens vero cuti i Sole
permanet. Alia quoque quam plurima diuino fuper in
crdulos imminente iudicio acciderunt, quse fi per fingulaprout abautoribusdigeftafunt, ccepero enarrare, vel
fola hxe.pOiptiuTi tempus deliderabunt k otium. Pauc-a
tarnen autore, lolbplio compendiofo irmone percurram, eo quodadiroborandam fidem noftram profictunt
&ad rtundcnd^ittobftinatam perfidiam ludxomm,
Quadraginta nam'/que poiV.admiuum piaculum contilUiispitraftaaiinis.impiprurnpcena djffertur. In quib,us & Apoftok anmcs,piaecipu tarnen Iacobus, qui diebaturfratir.'io.mji)!, Hierfolymis Epifcopus conlKttitus , iud(.fipcntiei;p,<?p,nlin ,.Cv>mmiOi,.inipictatis, 6s
feralis aufide ,;<.'ls!ie conHToBt'baivt , fi forte pollnt
commiflipoenitudinem grer: (ipoi&nt flerc pro fccle/. vhtrtdtt re Se vltrices peenarurn flammas laluynjarum * librta
te reftring4Ee>,CMK*fld<:batnamqucei&J>cus per fuam patientiam,, quo.d ipforum quxiert, pxn.itentiani;- quia
jrjpn Wt tanmrn Deus mortem peccatori.s, quantum vt
. Mollire auren\.adhuc mentis eorum duritiairuiitebatur diuina maieftas, ignis &c prodi
gas cxlitusdatis.terrorefq. ftiliet rninaceindextciarn,
ofteodep.jo potins quam inferendo. Dequibusfupra di*d.uwu hj^qriographi fides vt in* certis,. criar in'hoc iujfH>
cienserit. Relegamus ergo quod in .Texto liilloriarurrj
fuarum libro,dc lus ipfe fignauerit Iofepjius. Sed.iafelicem, inquit, plebem teterrimi quidam, homines' & de^
ceptores alfa vaticinantes , fuadebant vt euidentibus
fignis, 5c indiciis iracundia; 6c indignationisdiuinx non
crederent, quibus apert futurum & vrbis gentis prxfagiebaturexcidium. Sed velut afflati 6c ameutes, Sequi
iiequeoculos eque animas in fe haberent,. fpernebant
omnia quxcxlitusnunciabantur. Etenim ftella prxfulgens gladio per omnia fimilis, mirmneredefuperciuitati,
& cometes prxtcrea exitialibus flammis vifa eft arder
pertotuin annum. Sed 5c anteexcidij tempus ac belli,
cura populi ad diem feftum conuenirent , oftauo die
mends

1 I .

47

menusXanthici , qui eft Aprilis , noftis tempore, hor*

nona tantus luminis fulgor aram templumque circumdedit.vt putarent omncs diem clarilfimum factum, &
pcrmand t ipatio horx dimidix. Quod imperitis quidem
itignans profperu videbatur. Sed legifpentos, & probos
quofque doctores,no,n latuit exitiale portentum. In eadimquoquefeftiuitatcvitulafacrifiois admota, & aris
afliifens, inter ipfas ruiniftrorum manasen jxj eft.agnam.Scd&ianuaintesioris dis, qux refpicicbat ad orien
tan, eum eifetxrc folido induta , ac perinde immcni
ponderis, quae vix v.iginti viris fummo conatu inipellcnti*
bus cLruderetur, ferris quoquc vcwibusSc feris munita,
acpcflulisinaltumdiniffistencretur*pbftiicia, repente ;, ,^
horanoftisfejrta.prijma Sc vicefima die menis appamit
ipoDtepatefaa-.Sed Sc tranfafto die fcftp, poft aliquot
dies, prima 3c vigeljma diemenfis Arth.meiij, qui apud
nos Maiusvocatur, prodigiofusapparuitvifus, ckfidem
pjtac.excVdens. <Jupd ver falfum putaretur; .niii oculo.
rum fidcmcoivfirmailei;, malorum confecuta peinicics.
itcnim prope Solis occafum,viii funt currus & quadrigx
in omni regionc per acrem. Sc armatorum cohortes mifari nubibus, 5c vibes circumdariagminibus improuifis.
Inaliojftem diefefto, quiPentecoftcs appellatur, noftu
facerdotcs i^grcjli. tempJum, ad miniftcria.ex more complcnda, primo qudem motus quodam, ftrepituq. in:
ciufit; tum deinde voces fubitas audiunt diccntes.migremusluc, migremusexfedibus iftis. Additur his ctiam
aliudterribilius: Etenim quidam Ananias filiiis Iefus nomint, vir plebeius Sc rufticus, & ante quartum belli aji, cumciuitasin pace & abundancia perdurar, in
defeftotabernaculorum,repcnte clamare ccpk, Vox ab
oriente , vox ab occidente, vox quatuor vernis, vox fuper ffierofolym am Sc templum, voxfuperiponlos & furtrfponfas, vox fuperpopulum. Et indeiinenterdie notiiK). per omnes plateas circumiens hxcclamabat; vfque
o,V.o,qu^\am primores ex populo vjrijVelut infaufti pixugij jndignationecomrnoti, correpuim hominem mulr
s vcberibus afficiunt. At Ule neququam, pro fc aliquid
I oquens.fed neccosquidem, qui circiimfteta,nt deprens.eafdcm voces pari obftinatone & clamore repetebat.

4,

NTGIS

CVRIALIVM

bat. Tunc principes intelligentes, vtrcs erat,numinis efl>

in viro motus.perducunt eum ad iudicem Romanoram,
apudquemftagrisadoflavfque laniatus, eque preces
eque lachrymasfudit fed eandem vocem miferabihter,
&cumquodameiulatuemittens, perfingula pasne ver
ba proferebat; addens etiam hoc, vas, vac Hierofolymis.
Profcquitur & aliud idem hiftoriographus , maiore geftummiraculo, dicensoraculumquoddamin facris Ute
ris repermm, quod per idem tempus virum defignaret ex
eorumregioneproceiTururn, qui totius orbis potiretur
imperio. Cuius oraculi praefagium idem hiftoriogra
phus Vefpafianum declarare ufpicatur. Si Vefpafianus
non alus, quam Ulis folis gentibus quae Romano Impe
rio videbantur fubditte, dominatus eft. Vride iuftius ai
Chriftum referuntur, ad quern dixit pater:
Pete me, 8c dabo tibi gentes, hereditatem mam 5 &
poflffionem tuam trminos terras. Et cuius per idem,
tempus, per Aportlos fuos, in omnem terram exiuit To
nus eorum, & in fines orbis terrae verba corum.

Cap.

v.

Quant* futr'it calamtw obfefferum, & tbh

malit quitfueritm> &qu*
pietaf Titi.
At netot, 8c tanta mediocris plgaeaut pcrfunftoriae indignationis Dei , aduerfus impaenitcntiauv
Iudaeorum,fignorurnpraecefTflvidearitur indicia, calamitatem intolerabilem, cxcidiumirreparabile, reproba tas & excoecatae gentis inaudita, & cunftis faeculis incognitam iruitutem fuccinctus fcrmo pcrcurrat. Quantis
ergo malis tunc vniuerfamuJtitudotafta fit, atque ipia
Indaeae terra bello, fame, igni caedibusque vaftata fit,
quanta populorum millia.patres fimul cum coniugibus,
ac paruulis libcris.abfque numero & abfque difcrctionc
trucidati fint, quaeetiam diuerfarum vrbium obfidioncs ,
fed & ipfius magnificat 5c famofifllma: ciuitatis Hierufalem quanta vaftitas, & quanta fuerit diuerfarum mortium ftrages, quis per hsec fingula bellorum cxtiterit mo
dus,

lIIEIt

II.

49

chis, & vt cundum id, quod prophetar dixerant, abo

minado defolationis in ipfo quondam Dei famofiifimo
collata fit templo, vtque ad vltimum cunfta ignis popu
lous fit, Sc confumpferit, fi quis planus nolle
vult,hittoriam Iofphi rcIegat.Nos vero ex his ca tantum,
qui ad explana tionemfucepti operis furKciunt,aliumcmus: inquibusrefert, quod ex omni luda.- a populi, in
die folemni Paichac Hierofolymam, velut cxitiali quadammanucogente,conuenerant. Quos tricies centena
railiiadicit hominum fuiiTe, iufto olicet dei iudicio,
tempore hoc vltionis eleto,vtquod in dicbus Pafchae faluarorem Chriftum domini, crucntis manibus, & Tactilegisvocibus violarunt, inipfisdiebusvelutin mum carcaem.omnis multitude conclua, fetalis poena; cxitium,
quod merebatur, exciperet. Prateribo fane quae in eos
vel gladiicaedc vel aliis belli machinis collata funt.explicari; ea tanmmmodo quae dita: famis exitio pettuleiunt,
lupra difci hiftoriographi fermonibus prorcrara , quo
legentes hasc intclligant , quantum piaculi fit , audetc
aliquid in Chriftum, & quam grauibus aufa fuppliciis
rapientur. Age itaque.quintuslofe'phihiftoriarum liber
ponatuv in medio, ex quo omnis eorumi luftuofa tragia pernofcatur. Diuitibus autem permanere , inquit,
autperire, vnum atque idem erat. Si enim in be permanuilent, facultatum fuarum caufa crimine obiefto
quafi de transfugiendo cogitarent, perimebantur. Nece
litas vero famis, factioforumextollebat atrogantiam,
vtrumque fimul inedia cum temeritatccrefcebat.Publicc
quidem Frumentumnufquamomnino erat, fed irruentes
ubis pnedones perfcrutabantur domos, 8c fi quid inuemflent,
tanquamde his, qui fefellerant, pcenas fumev.i
bant vero non inueniTent, nihilominustanquameos,
quioccultius-c diligntius.abfconderint, cruciabant.lniciiirn vero ab eis habere pabula capiebant hoc ipfo,
quod adhc viuerent, & fubfiftere corporibus videban tancjuam quiprofefto iam intetiiflent^jiiil abicon
iitos vfpiam tegerenteibos. Si quosfane tabeicentesma.
e vidi (Tent, hos crti venia praetcribant,fuperfluum pusntes perimere.quos paulo poil abfumeret fames. Multi
umea in occultis omni enfu Uo mrcati funt vnum meD
trum

50

NVGIS

CVRIAIIVM

trurri, fidiucsfrumenti, St ordeifi inferiores fuerunt, 3c

conducientes fe in intcrioribus quibufque penetralibus
domus, nonnulli nee in panes confettasfrugesedebant:
Alii verb in quantum vel neccfltas, vel metus pcrmiteretj excoqucbant. Et menfam quidem nullus exipectabat
apponi, fed ex ipfo femiuila igni rapientcs, propria, velut furtiua , denorabantj 5c erat inflicis illius cibi ipeftac'ulurh mifcr.ibile, cum validiorcs quique inuenta diripcrent; irhbecdlibus vero nihil prxter luftum fupereflet' ac
lacrymas : Sc omnium licet accrbitates rerumfuperaret
finies, nilnl tarnen ita fubruitatque fubucrtit, ficut verecundiam. Quid enim faliris rebus pudore digmlm eft!
Id in hacnccenitatecontcmnitur. Penique c vxores de
virorummanibus, 5c filij deparentum, & quod cftinfelicius,'maires ribos de paruuiornm manibus atque ore
rapiebrit^&ccum dulcimmiliben,in manibusatquenntc
era pfiti tabfeerent, exigua vitae fubfidia dentibus ipfisexirrtere,ne)roparcebat. Verum ncipfosquidem infe
lices, Sc pereivguos fuientes latcliant cibos : led conti
nuo aderar' pisdonu.m quis, se ftatim vt claufascuiufpiam cdhpexict Fores, indicium crrdebat hoc efle,quod
ntrincus pofiti ederentj 5c repente dtpicatis foribus,
prascipitcsirnTcbant, atqucabipfis, vtita dicam, faucibus exprimentcs, fi quid forte inumtum ianr fuera t , rcnocabarit. Vercbantur feries, fi cibutn vendicare tentaffent,'(p'.lrls etiamcrinibus mulleres trahebantur, occuliarenitents,'fi quid forte deprchenfum fuiflet in mani
bus. Nullafenibusreuerentia, hulla erga parulos miferatio, fed in exiguo pais fragmit'o , parulos inhe
rentes, cV ex ipfo cui inha:(rant fufpnfos, elidebnt 111
terrain. In eum vero, qui raptores ribo prxueniflet abfumto, crudcliusfseuiebant, 6c excogitabant dir fupplicia, obturantes infelicibus naturales digeftionum mea
tus alij vero praeacutas fudes per eadem verenda adi^cntes. Horrccb qux gefta funt referens. Ad confeftionerh
pofthscvnuspahis.autcyathi farinas miferos perurgefcant. l*.m" ipli tortores non patiebantur famem. Eflet
cnim quo'drnrhodo tolerabilius fi hace compulfi inedia
facer viderentur. Sed vt vel prxpararcnt Ibi in pofterum
ibos, vel vt crudelius exercitiq cotualcccrcc. In hist-

iam
t

LUI!

II.

ft

iam f qui forte furtim pcrftariones, vcl oftium pro colligendis herbiscrupiflcnt, occurrcntcseisqiii le hoftium
manus cfFugifl gaudcrent ! diripiebant quicquid admIcrant. Suppiicantibusautem & terribilc quoddam iibi
nomcndei inuocantibus vt vcl partem aliquant ex bis,
qui fecum mortis periculo quadlerant^indulgerent, ni-.
hi/prortusprxbebaiit: fed hoc beoencij loco ceflcrat ,
compreheiifum viuumlicuiiitcuadere. Hisautcm poft
alicuanta adiungit , diccns : Iudxis veio cum egiclii .
vrbis omiiis pmer fpes excludcbatur falutis, & inualdicns acerbir.is famis, domos ilmul & fiimiiias gentemque vaftabat^ita vtin penctralibusftrataiacercnt mulierum paruulorumque cadauera , per plateas veroinfclii;tim fetuim corpora, fame magis quant a:tate, confumtj.Iuuenes vero atque omnis a:tas robuftior, velut ilmuIichra quaedam in vus oberrabtnt, & egreffibus corruentes, quocuiiqiie loci grefluiw funipuiflet inedia. Sepelir
.lucm cadauera moi tuorum proximorum , nec defuncrorunt muhitudo, neevirium debilitas permittebat; fimul S: per fuae vitae iiicerta vnufquifque verebatur. De- '
nique aliquanti ilipercos,quosfepcliebant, animas emili.'re; multi etiam dum profequuntur fuera , priufqitfm
adfcpulchrum veniretur, efnabant. Si nec planers ex
more defunftis exliibebatur,aut luclus , quia hoc fibi totumvendicauerat fames; fed nec ariditas inedia: humorcm aUquem cuiquam reliquerat lacrymarum. Obfederant ciuitatem profunda Gtentia , & nox plena mortis
cimera contexerat. Qujbus maiis omnibus grauiores fob
vigebant preedoncs, qui ne fcpulchra quidem diripere 4
fpoliare llicitum duccbant, non tam pra:Jain
percutes, quam fcelusirrifione cumulantes, fe aciem gla
diorum fiioriim iu cadaueilirnobtruncationc probantes
Iiitcrdtim etiamin nonnutlos adhuc fpirantes , muero
oatninandus agebatur , quod alij emineces cum vi
drent, fupplicesdextraspix'tcndebaiit, vtin ft quoque
beneficij loco, conuertereutfcelus, quo fcilicet inicianbus famis velocius abfoluerentur; fed nouo crudeliutis
genere, quam fponte inferebanf , (i rogarentur,
negabant. Cumtamenvnufquiq. deficicntium cum ge^
mitu rctorqueret oculos ad tcmplum , non de morte pro-

D 2

pria

f2

DE

NVG I S

tVRIAtIVM

priadolens,fed de impunitate praedonum, quosfuperffites relinquebant. Et primo quidem fumtu publico, fepelire mortuos iuflrant, fcetoris intolerantia. Vt vero
omnem fumtum cpit vincere multitudo morientium,
de muro cadauera praecipitabant. At cum Titus circumiens pduidiflet repletas mortuorum cadaueribus valles,
Sc humani corporis tabo patriam terram rigari, cum ingenti gemitu, eleuatisad cxjum manibus, deum inuocat
teftem , hoc fui cauh non prouenire , fed fe ila fuftinere iiniimm. Et poft aliquanta iterum Iofephus talia
quasdam profcquitur. Non cunftabor, inquit, profari
qod fentio. Arbitior cnim quod etiam, fi adueruis ira)ios eines, Romanorum pauljfper arma cena(fent, aut
liatuterra:, autaqua:diliuiio,autSodoniitanis ignibus,
5c fulminibuscailitustortis, fupplicium ciitati dependiiTer, qua; multo inf.iutirem illis , qui hxc perpefli
funt , c nequiorem virorum prjeentem liane protuliflt
setatem, pro quibus omnisgens pariter meretur extingu.
Sed in fexto libro de eisdem talia feribit. Et eorum, ihquit,qui per totam ciuitatem.famis inedia corrumpebantr, multitudo innumerabilis erat, quorum explican
niiferia ppteft. Per ngulas namque domos foubi ali
quid foiTetcibi repertum, bella continuo, Se casdes in
ter chwos, ipfofque parentes liberos nacebantur,dum
nonfoliim manibus, id ex ipfis etiam faucibus, inuicmcibumraperecertabant, Fides autem mortuis
erat; fed & ipfi, cm iam piritum exhalarent, percrutabantur prdonibus, ne cui forte intra gremium cibi ali
quid refideret. Ali) etiam perinediam hiantes, velut rabidi canes, hue atque hue ferebantur, & quad i nfa'nia quadamexagitati., in easdem domos, fub momento teniporis, iterum ac fsepius irruebant. Omhia tarnen necefitas
v'citebatin cibum, etiam illa, qua; ne mutis quidem animalibusederevfusfuit. Ad vltimum ne loris quidem,
vel cingulis, aut ipfis calciamehtis abftinuerimt. Portarum quoque indumenta detrahentes, conficieuda dentibus ingerebant. Nonnulli 5e fecni veteris feftucas edebant.fed Se de quifquiliiscolletis paruifimum pondus,
drachmis quatuor diftrahebant.
CAP.

t I H R

Cap.

I I.

5J

vi.

De Maria quavrgemefame comeditfilium.

SE D quid opus eft per haec pondus famis illius expli
care, cum gettum lit ibi facinus, quod eque lpud
Grascos, nequeapud barbaros, vllus acccpitaudimshorrendum quidem diitu, audkuvero incredibile. Et qui
dem libentertamimmane facinus filuiflm, ne quis me
crcderet mohftruofa narrare, nili muks memoria: noftrx Viros telles commili fceleris habuiflem. Porro vero
ne aliquid mea: patriae praeftare me arbitrer,fiiibtraham
. corum verba, quorum pertulkffta. Mulierquxdam ex
his,qua: vitra Iordams alueiim commanebant,Maria no
mine, Eleazari filia, de vico Bethezob, quod interprctaturdomus Yfopi, genere & facukatibus nobilis, cum rcliquamultitudine, quae confluxerat Hierofolymis, repcrta, communem cum omnibus obfidionis cafum ferebat,
Huiusrehquas quidem fiicukates, quas domo in vrbem
conuexerat, tyranni inuaicre, fi quid vero reliquiaruirl ex
magnis opibus fuerat, quibus victum quotidianum pertenuem duceret, irruentes per momenta prxdonum larellites rapiebant. Pro quibus iagens mulier velut infana
iamquadamex indignatione iatigabatur , ita vt interdum praedones malediftis in fui, Sc conuitiis inftigaret. Verum cum eque irritatus quifquam, neque milratus, .cam opprimeret, Sc fi quid forte ci bi fuiflet ab ea
quxfitum, id ab aliis quasreretur, neciamvfquam reperiendi copia fieret, fames autem dira vifecribus ipfis inlifteret, ac medullis, Sc ad furorem pcmrgeret, iam inedia,
fime Scirapeflimis via confultoribus, entra ipfi iam
armatur iura naturae. Erat namq. ei fub vberibus paruu(usfilius, Ivuncanteoculosferens, infelicis, inquit, ma- '
triso infeliciorfili, in bello, fame Sc direptione praedonum, cui te referuabo? Nam ctfi vita fperari polier. Sc iugoRomanaeferukutisvrgemiir: Sed nunc etiamipiarn
leruitutem praeuenit fmes. Praedones vero vtraque vi
grauiores perurgent.V'eni ergo nunc, o mi nate.efto mltri eibus, pnsdonibus furor, faeculi fabula, quae lola d
crit cladibus Iudorum. E cum haec dixTet, fimul fiD 3
Hum

Ki,

NVG I S

CVKIAIIVM

lium iugulat.Tum deinde igni fuppofitum torrct, & me

dium quippe edendo confumit , medium vero Teicrut
obtcftum. Et ecce confeftim prxdoncs inuunt, nmbuflac
carnisnidoreconcepto,mortcm minantur,nif fine mor
cibos, quos paratos fenirant, demonftraret. Tunc ilia,
cquidem partem, inquit, optimam vobis refcruaui : &
continuo, qua: fupeifuerant membra, retcxit infhntis. At
illos repente ingens horror inuafit, & crudeles qunmuis
animi, dirimiere: voxfaucibus interclua eft. Illa vero
truci vujtu, 6c ipfls ctiam prardonibus truculentioi",meus,
inquit, filiuseft, meus eft partus, & facinus. meuin
eft. Edit) nam & ego prior comed, quem genu. Nolite
etHci aut matre religioh"ores,aut fcemina molljprsrqiod
fi vospietasviiicit, & execranimi cibos nieos, ego qua;
iam talibus pafta fum, ego his herum pallar. Poil bac
illi territi trementcfquc difcedunt,qui hune lolum ex om
nibus facultatibus fuis miierx matri reliquerant cibum.
Repleta eft autem confeftim vriiueia ciuitas nefarij '(cle
ris nuncio, & vnufquifque ante oculos facinus, quoJ
perpetratum fuerat, adducens, tanquam fi ipfe hoc perpetraflr, horrebat. Omnes autem quos tamis necellitas
perurgebat, feftinabantmagis ad mortem, beatosdiccntcs cos, quibus continginnteriile,priufquam talium maIorum pollucrcntur audmi. Hie quidem Iofcphus.

Cap.

vii.

De numero capuorum & occiferum &peremptorum fame.'

/~\ VEM vere tanta calamitas inuenentcxtuin,eodcm
Vv,aittorc perpaucis adneftam. Colligens enim fuera
dictus hiftoriographus, onmem numerum peremptorum vcl fame, vel hti, vel ferro, vndeies centena milli.i
deignauit. Cartel os vero latrones, vel ficaiios, piardones, poft vrbis excidium, mutuis dcclarauit interim:
vulncribus. Electos autem quoique iuuenum, quos de
cor corporis & proceritascommendab.it, ad triuniplium
dicit cffc referuatos, reliquosautemqui tupia x v 1 1 annosagebantxtatis, vinctos ad opera .Eypti permetalla
deftina .

I. I F

S I -

JJ

dcftinatos, vd per cxteras prouincias cue difperfos. Ah j

quidcmvtadludotgladiatons,.ilijvt ad beftias traderentur. Si .qui vero vitra feptimum & decimum attatis
rcperti flint annum, per diuerfas prouinci.is in feruitutem
diitxahi iuilifunt, quorum numerus vfquc ad nonaginta
millia pcrduuus eft. Hace vero omnia gefta tunc fecundo
Vefpaliani imperii, iuxta ci qua: iplc dominus &
initiator noftcrlcfus Chrius praedixerat : quippe curu
a, quae gerenda erant, pra-iciuia videret. Tunc cum (ccundumeuangeliorum fidem vidensciuitatemflcuitfu>
per cam, iScvelutmauribuseius prolocutus eft.bare verba.Si cognou ucs,inifiit,Sc tu,Sc'quidcmin h.K diequas
ad paccm tibi funt, nunc autcm abicondita. funt ab oculistuis, quia venient die's in te, & circumdabunt te inimici tui vallo, & circumdabunt te,& coanguftabuntte vndique, Scad iblum profterncnt te, & filiostuos inte. In
hune moJiun quam plurima diuini comminationis tonitma publice induratis auribus refonabant, quoufque
(ineuis iuftorum, fed & iplius iufti (ingnlaris, vnici
quwib impiis inique efFufuseft, iufto Da iudicio^ qusercretur. Attriti funt ergo plagis, bellis ftrati, c patiits
fcdibiis diuirie indignation excfi turbine, vt in vrbe"!orioiflma , nee lapis fuperlapidcm remaneret:
fuitquepopu^indurati, & qu'ouis lapide durions tribu
tario tanta, quanta non fuit ex quo geiKcs elle cepperunt,
rqucaddiembanc.

Cap. Viii.
, peregrinaem fielium, quos fub tempeftate
ferudutt Chriiius apud (11.
J- s i a vero quae fuer.it Hierofolymis congr
gala* diuinitustranfire iuiT.i eft trans Iordanem 5c
oppidum qiioddam nomine Pellam,quo abl.uisex vrbc
cultoribus Dei, cocleftis vindicta ficret locus, qua: in vrbem rentemque facrikgam fuerat excrcenda. Quod 3c
Eufebius Cicirienfis in Eclefiaftia hiftoria plemus CXPOn lt.

r- i t>

DE

NVGIS

Cap.

CVRIALIVM

ix.

quodpetbtbet lofipbus CbnUs.

ET guidera haec omnia retrifm pafl funt.qui in filium Dei manus facrilcgas extendere prafumpcruntjcu teftimoniis feripturarum, & virtute mirbilium operum , ipfum Chriftum Deum- ei conftaret.
Vnde Iofephus : Fuit autem iifdem temporibus Iefus fapiens vir,fi tamen virum eum appellare fas eft. Erat enim
rnirabilium operum effeftor, do^rque hominum corum, qui libenter quae vera funt auBunt, & muks quidem Iudaeorum, muks etiam exgentibus fibi adiunxit,
hriftushic erat. Hunc accufatione primorum noftra;
gentis virorum, cum Pilatus in crucem agendum eTe de
creuiflct, non deferuerunt cum lay, qui ab initio cum dilexerant. Apparuit autem die eis tertia herum viuus, fccundumquoddiuinitusinfpiratiprophetaE, velhaec, vel
alia de eo innmera miracula futura efle pracebxerant.
Sed & in hodiernum diem Chriftianorum , qui ab
nuncupati unt, & nomen perfeuerat & genus.

Cap. x.

P Vefcafumo, 4?* tleuum & curajfe legtm.

VESPAS IANVM quoqirelu'dae vaftatorem, patremqueTki, Hierofolymorum piiflimi euerforis,
vt quibufdam fcriptoribus placuit , miraculorum fignis
ad faciendam vindicam in nationibus, Dei digitus excitauit. Ipfumnamquenecdum Imperatorcm, quidam
plebe luminibus orbatus, itemque alius clauduscruredebilis, fedentem pro tribunali pariter adierunt , orantes
opemvaletudini, coquod fibi foret in quiete monftra. tum, oculos reftituendos,fi eos ille infpicerct, & crus dcfcili roborandum, fi illud dignaretur cake contingere,
Orantibusamicis, inuitus licet, vtrumque tentauit; nee
lefuit euentus. Imperium quoque eius 6c interims Vitellij*& thonis,qui fado Neroni fucceflerant,pluribus cxkftium fignis pranunciatum eft, Sc pro parte ftupendis.
CAP.

lUEt .

Cap.

J7

xi.

Signa [fe qu contra natuumunt.

v* vero huiufmodiftupore digna in hiscontingunt,

Q plerumque figna efle non ambigit.quiquis euangeIkx promilionis rideliter meminit, cum Scriptum lit:
Erunt figna in Sole, & Luna , 5c rtcllis, etc. a tarnen
qui hic praEiiunciantur,fine prceiudcio intentiac mlio
ns, caintelligendaarbitror, qua; in his contia natuiam
fium;quaJe<ftquod in paffione Domini Sol obfcuratus
eft, velnm feiflum, petra: rupta:, aperta monumenta , 5c
fan&orum corpora quidormierant furrexeiunt. Naturalisetenim eclipfis cfl non potuit, qua: lunaris corporis
obieu contingit, cmconftetpiidicLunarn xim exritifl, nifi forte quis de Iudaica perfidia ncredulitatis
iu3cfolatiummutuetur;al"erens cum eis Venerem tunc
in eclptica linea Soli fuifle oppofitam , quae quidem
magna eft, & vt aftrologi tradunt, fola de quinqu fidcribusdenofte vmbram de fe emittit, vt Luna. Quod
quia nee ratio probat, nee autoritas, aut fides approbat,
repudiatur vt futile. Si cnim adeo luminofum eft Vene
ris corpus, quomodo tantas parit tenebras ! Dionyfius
Areopagita in Epiftola ad Polycarpum fcribir,fe & plures
alios prnloiophtes nine vidiifeLunamSoIiincidentem.
Etquidem contra naturam, non enim erat coitus rem
plis. Quod ei poftmodum Paulo prardicante, conueifionisdedit occafionem. Scio tamenplurcs aliter tunc locutos; id Dionyfium praefcro vniuerfis, quia quod vidit,
fcripiit- ali j proprias fcquuntur opiniones. Sunt autem
figna plerumque non modo vniueifalia.fed & generalia,
ficut lud quod Deo moriente tencbia: faftae funt per
yniuerfam terram, ab hora fcxta vfqtie ad nonam , 5c
c[uod in eis particulare cfl, aut minus \ niueriale, capacimem generis, temporis pcrpetuitatc compenfat Mors
cnim ilia, Moyfi faciem detexit vniuerfis, pcrpetuam
duritiam fcidit,5c refurreftionis primitias in aeternam 1titiam introduxit. Ilia quoque quae diem iudicij pramenircdicuntur, per dies x v. fi tarnen futura funt,quoniam
de fci'iptura Cannica firmamentiim non habent, natuD s

rae le-

JJ

DE

KVGIS

CVKIAtlVM

rae legibus minime fubiacebunt , dum tarnen natarani

hic, vtinlocisquampluribus dicamus, fohtum curfum
rcrum, aut caufas occultas euentuum , quarum ratio
reddi poteft.
Cap.

xii.

Nihil centra ., autorc PUtone, centingere,qjfi

futurum dit Dei veltmtatem.
Si vero Platonem fequimur qui aiTcrit naturam fie
Dei voluntatem, profeclo nihil iftorum cuenit contra
naturam, cum illc omnia qua:cunquevoluit feccrit. Illc
quidem dum rcium caufas exequitur, finem omnium
diuinam aftruit bonitatem. Optimusefi.inquit. Porro ab
ptimo longe relegata eft omnis inuidia. Itaqucconfequenter cuneta fui fimilia, prout natura cuiufque beatitudinis capax ene poterat, effici voluit , quam quidem
Dci voluntatcm,ccrtifllmam rerum origincm eue, fi quis
ponat, reft cum putare confentiam. Et quidem fapientia Dei Si bonitas,quae rebus omnibus originem praebet,
natura rcctilm appellatur: contra quam vtique nihil
fit, quia difpofitionem Dei nihil euacuat, aut caufas qua:
in mente illius, qui fecit coelos in intellcclu , ab xterno
conftiterunt, fuo priuat effehi. Infuntitaque rebus, fcminalcs euentuum caufae, & originaria: rationes, qux
proeordinato tempore in fuosprocedunt effftus, ex
quidem mirabilcs, non quod nullas, fed quod occultiflmas habeant rationes. Humor fiquidem de intimis terra;
viiecribus, ab arborum vcl vinearum radicibus, appetniua quadam virtute attrahitur, deinde quadam diltributione natura?, dirigitur per plantarum membra , Sc
eiimdcfuadecoclioiieprofecerit , turgelcit; in iurculos,
V quoad fuftcntationcm fui , non indiget, in folia Sc
fiuctuscmittit, quicum maturuerint, in mufta defpumant, & fie pei intcrualla temporum, confueto vfu vina
parturiunt. Si vero occulta dilpofitione Dei, quibufdam
natura: cunkulis, digeftus & mamratus humor abfquc
temporis interftitio, inopinatum vertatur in vinum, miraculum quidem eft, quia altitudo diuinx difpenfationis
noftrum tranfeendit intelleclum.Scd, vt ait fa^iens, cedat

inici-

>

ue .
59'
inicitia nubilus error, ceflant prefccTo mir* videri. Non
tarnen mirabilium Dei fideni vel autoritatem mfringo;
fedaltitudinem diuitiarum fapientia; 5c feientine fuas,
plena hum ilitate veneror & admiror, feiens quia quod
ftulmra eft Dci.fapientius eft hominibu.s. In multis etenimiabi, humana infirmkas eft; ficutin millo aliter (en
tire, quam res fe habest, angelica vcl diuina perfeciio.
Cap.

x i i r.

QtM Deus fignisffdam premunir ignatur creaturam.

quoquc diuina: miirationiscft, quod fignoruiri luorum indicio gnoraiiriam nolrram quandoque prxmunit. Cometa fiquiderri apparente, crcdunturimmineic * comida. An ignoras
,. ttru.
terris mutantem regn C.ometem!
lulia; quoque imminente excidio, quae figna contigerinr, non nefeit quilquis aliquatenus rerum publicavum
hiftoriasattigit. Hiftoricorum Volumina, qua: de rebus
racmorabilibus (cibunmr, prodigiis plena fimt 6c (len
tis. Deniquefub Helia & Helifeo multa fidei & virtutis
ligna prjcelifle non ambigis. Niniuitae quoque iignomm indiciis.piniteritiam egerunt !n prxdicatione Ionx.
Iiifidelitas namqiiefignorumargurnentiscxigimr, Se fi
des teera eiaem roboratur. Vndc illud, Quod fignum
nftendis nobis? 6c Iudxi figna qaxrunt , Gtxci fapientiam.
A. P.

X ! I I t.

QuidftgHtim, & de ammo.

Hi vero inrelliguiitiir figna; quaxunque quouis
indicio diuinam homini innuunt voruntatem.
Signum Gquidem eft, quod fcipfum fendit, & praeter (.
liquid animo ofteudit. Quxdam tarnen igna funt.qu*
nullicorporalium enfuum aliquid oftcndunt.c'd animo
cuiucunquereifpecje mediante, auteitramedij dirnculOtcm, verum falfumve frequenter ingerunt. Signa etenim interdum vera.interdum faifa funt. Quis nefeit fom
niorum

DE

NVGIS

CVRIALIVM

niorum varias eTefignfficationes,quas&vfusapprc>ba

& maiorurri confirmt autoritas? In eis vtique quoniari
"fomnus eft, animales virtutes, fcilicet fenfus, qui dicun
tur corporis Sc funt animas, quiefcunt; fed naturales in.
tenduHtur. Cpntingit interim vt animus corporis exerci
tio releuatns,m feipfum liberius rcdeat, & veritatem nun
per figuras & nigmata, nunc immediate facie licentiu
contempletur. Quod & ilium non latuit, qui fomni de
pingens portas, alteram eburneam , alteram corneam
finxit. Cum & cornu fit peruium vifui," qui non fie
queuter errat, 3c ebur naturx denfioris, & vfque ad ex
' trfcinam tenuitatem rafum, nullo viius acuminc penetre
tur.Hoc quidern dentibus, illud oculis verioribus llmilius
eft. Hinc vera fomnia, hinc faifa,
adedummttunt infomnia manes,.

Cap.

xv.

Dejpecicbas fomniorum, & caufis,& fgurUy&

figmfcawmbitf.
Sv N T autem multas fpecies fomniorum, Se multipli
es caufa: , Sc varias figuras , Sc fignificatio^es. Aut
eniminfomrium,iutpha,ntafma,autfomnium,autoraulum, autvifioeft. Porro infomnia ex ebrietate, velerapula, aut variispafionibus corporis, affettuumque tumultibus, Se rcliquiis cogitation frequentiffim oruntur. Vnde <Sc maie fanis amantium mentibus infomnia
liunquam dfunt. Quod prudener innuit Maro:
N
Anna feror qut, mefujpcnfam infomnia ferrent?
Multa viri virtus animo, multtuque recurfat
Gentis bonos, h*retinfixi in peere vult at,
Verbitque ,nec placidam membres dat cura quietem.
Hxc quo quedilentium aut gaudentium,aut quos timorisvexat.nguftia, aut immoderatx cupidinis ardor aecendit, ijon prastereunt pafonem. Phantafma, cum rcrum ignota: videntur fpecies , qualitate vel quantitate,
aut partium modo vel numero natura diferepantes , vt
fi forte ace pes nee caput vni reddatur formae, dum
tet rum
Dfinit inpifeem mutierformofafupern.
Has

LIBER

II.

6l

Has quidem fpccles ex infirmitate mentis & corporis, tiadunt phyfici peruenire, earumque caufas magis attcnduivt, quam ex eis aliquas fignificationes. In quo genere
& cphialtem , quo quis variisprefluris quodam quafi interuigilio, ed forano potus inquieto,opinans fe vigilare
cum dormiatjputaturabaliquo interim praegrauari.connumerandum arbitrantur. Quae quidem omnia medicorum pocius id igent cura,quam ventilatione nofti a;pra>
cnim cum nihil in eis verum appareat, nifi quod vcrillimiiunt & moleftiilmae palones.Somnium vero cuius
appellatio communis eft,licet in fpeeie propria cenfeatur,
perquaedam inuolucra rerum gerit imagines, in quibus
coniedorum praecipu difeiplina verfatur, & nunc fuuni
cuiufqueeft, nunc alienum, nunc commune, interdum
publicum, aut generale eft. In his vero omnibus qualitas
perfonarum, rerum, & temporum diligentilmc obfer- ,
uatur. Vt enim aitNeftor, de ftatu publico regis credatur
fomnio, auteiusqui magiftratum gerit, vel re quidem
vdrei vicina praedeftinatione,aut fi publicas fortuna; lig
num oftenfum eu multis> vt in eo quod pluribus Roma
nis ciuibus, fecundum quofdam Sibylla interprete de
myfterio incarnationis, reuelatum feribitur. Et quidem
non modo incarnatiotris, led paifionis, aicenfionis poft
refurrer.ionem,aduentus quoque lcundi interprctes,doccnte & diftante fpiritu, patefecit arcana, ficut in verfibusSibyllinis manifeftreperies. Quorum iftud, ficut in
plerifquepatrumfcripturisinuenitur, initium eft:'
ludicijfignum, tellutfadere mad*feet.
Si vero apices capitales fingulorum verfuum ex ordinc |
coniimgantur, ad confundendam perfidiam Iudxorum
hoc inuenitur expreflum. IefusChnftus0s, Z7i!j:
nifi qud in lingua Latina Grascarum literarum proprie
ty ad plenurrAonpotuitobferuari. Ipfos vero verfus, vt
opinor, apud BcatumAuguftinumin libro de Ciuitate
Dei inuenies. Eft ergo myfticas vifionis eius ca put &c fu m ma intentio, Iefum qui pracfigurabatur , indubitanter
die filium Dei viui,hominem verum,iudic'em omnium,
regem aeternum, remunerantem fperantium in ie, autoremvitae, & aeternae beatitudinis ex gratia largitorem.
Re quidem vel rei vicina praedeftinatione, ideo dictum
eft,

62

DE

NVGIS

V RI A LI V $

eft, quia magiftratus nunc praefens intelligitur, nuncfuturus.Excidium quippeNumant iunion innotuit Afri
cano, dum eilet adhuc penemiles. Dumautumnusadulis eft aut praeruptus, (omnia frcquctius ciuneicunt. Arborum namqtie labentibiis foliis, inlomniorum vanitas
dominatui: quod it Virgilius.m tibroin qubtotiusPhilofophia: rimatur arcana, feofillvifs eft, dum labcntiafolia apud inferos, Varus fomnisornait. Locorum qiioque diuei litas, varias figuras quictisadmitr.it, vt alia alus,
nunchoritm nunc ilforum (omniorom , vbcriorj i!nt.
Locus namcjue paluftris aut deiertus, cminntiori aut celebriori phantafmaticarum imgtnurn foccundiov eft. Res
quoqueinterdumm.inifeftius, interdum obictirius aperirur, Sc nuncl ipfam animo ingerir., nunc intimante alio
declarator: cum vero luce immediata feipfam infundir,
vifio eft, ex eo quod plena c vera fpecie fui, oculis videatmeTe fubftantia; quale eft, quod Caflandium omino
non vifum, quo Alexander,hauft'o veneno perimendus
erat, agnouit, quia cum quits ei rep-rxeritauerat. Pcyro
vifionum aliarrianifeftior cft, vt qua: clara rei occurrit
imagine; alia profndiorem defiderat intetlcftum, v
cum rem admixta (pecies figurarum obnubilt; ficut eft,
quod . CacfaretrikoRubiconc'bellum patria: inferente, ad defigiiandum terrorem ciuium, qui erant per conciuis iniuriam opprimendi,
Ingens vif* duct,patri& trefiintit im*go ,
duci fuo denuncians ,ne conciuesarmis ciuilibus irr.pu^naret. Publicinamque imago imperij, pubhcimctu, c
Cscfareo nomine proftrata; vrbis erat indicio. Qiiod fr
imperii nullam in veritate, qua: fie appareret, credidit
quis fuifle imaginem, hiftoriarum fide certiorabitur.
Cum enim maieftatem vrbis principes vifibili fpecie cenfuerint honorandam, exquifito artificio rftiliebrem formain, qua:orbem dextra conti nc.et, in a:ris materia fieri
ftuduerunt. Ea veroperfeftain forma egregia, venufta
quantitate, apta partium difpofitione, membris quoque
condecentibus, & fibi inuicem coiiijriicntibus vniuerfis,
cum non tarn populi examinationem, quam ad mirationem, plena fui commendationedepofeeret, quidam To
las tibias tantx moli perferend inhabiles efle caufati
. .
funt.

Uni II.
6)
funt. Quibusfabci refpondit;eas vfqucqnaque fufricerc, doncc virgo parcict, omnino crcdcns impoflibilem
virginis partum. Quod & Chuflo nato implctum eft,
comiente Bcfiaa, quia humanuni contrahitiir, vbidiuinumimperium dilatatur. Cum vero res pe' quietcm
alio nunciante clarecit, i tamen cnunciantis honefta
nuque perona fit & vcnerabilis, in oraculorum fpeciem
cadit.-El cnim oractilum, v tait qudam, diuina volun
tas ore hominis enunciara. Hominis vero appellation
cenfetur, q'uicquid in pecic hominis vidente, homo.angelust, an dens, anqiixvis alia crcaturn. Perfona utem cuiquehoncflaeft & venerabilis, aut natura, vt pa
rentes; n-utconditione, vtdomini;autmoribus,vtrcligiofv.aut fortmn.i, vtmagiftratus; autreligionc.vt De, Angdi, hominifue., acris eV ceremoaiis diuinis concerati.
Exquoapparet, ti non fimpliciter, tamen feciindum
quod, perfonns aiteconietroria non modo honcftas.lcd
deteftabiles venerabilium nomine ciaudi. Sicut cnim
Catholicac religionis yiri, vero deo, eifquc qua: muere
ciusfacra funt, piam venciarionem impendunt, ita hseraica;, Se fuperftitiofaneligionis hoimiies,ficlis numiniVus.immo potius veris dxmonibus, Se execwbilibus famseorumj non debit.im reuerentiam, qua: nulla eft,(d
nirpiffimum exhibent famulatum. Quod latiuscxgentiiium libris colli^itur. tneas oraculorum indicio , pro-:
miflam Sc qu acuta ni inuenit Italiam , & in ea non tarn
nuininum, quam dtmonum nutu, federn ftatuit, Scfementem Romani generis, in horto qui eis complacuerat,
icniinauit. Quid enim aliud agit in fomnis pater Anchifa, quid Iupiter, quid Apollo, quid alij, quos longum
Arecitare? Vndefi de femineillo genus oritur toxicatu,
irnpium in deum, crudelc in homines, pcvfccutioni fanftorum inuigilans, fide rara, follemni perfidia, feruile
ir.oribiiSjfaftu regale, faedumauaritia, cupiditatibus in
line, fuperbia tumidum, omnmoda nequiria nftn fe"aidum, miraculis non debet adlribj cum autor eorum
homicida fuerit ab initio, Sc veritate deficiens , inuidiac
biculo orbi terrarum infxert mortem. Qui ergo ex
ftrefunt, ec/eiusnqueantimplere mrrfiiram, folcnt
Urnen illius ixnitari malitiam : licet in horto itlo non nul
la s

64
DEKVGis v ' 1H~fVE?
lasplantas, quxvirtutisfruftiim irrigatione Apolrajp.
faciunt, manu domini conftet efle intertas. Sed quis^P
initio vrbisconditxtotarrireuoluatlviftoriam, cos
tionc & auaritia prac ceteris gentibus inuen'iet laborauje ,
varus ieditionibus Scphgistotumconcuifine orbem.
Ipfi quoque tyrannidis cfeditionum iuarum,tam crbr;
damna fenferunt ., vt vix quifquam principum eorum a<
cxitum vitas natura ducente, peruencrit. Vnde & illut
Satyricum, illis aptiifim facit:
Adgenerum Ctrerit,fine ctie &faguine,pauci,
Defcendmtt reges,&ficca merte tyrnnni.
In impunis quoque canonicis inueniuntur plurima oracula: Vtcm Iolphin fomnisab angelo faepius erudi
tur: Magis interdicitur, ne redcant ad Hcrodem : Doce
tur Petrus in reptilium linteamine plcnitudinem gen
tium colligcndara. Et cum vifitato ab Apoftolis Conftainino, cruris erecbim eft in imperii arce vexillum, &
pace ecclefiis reftituta,maie(ras orbis publica voce icriniariorum, aduocatorum & iudicum viftoriam,
regnum & imperium Chrift'i eflc perionuit. Verum quia
dus2 prims fpeciesomninovanae funt, 5c in poftremis
quafivifibilHpecie Veritas menti occurrit, mediam, qui
corpori vcritatis quafi velum fgurarum' oppandit / dilN
gentiusexequitur.

Cap. xvi.
Generaba qudam it ftgn'tfiiatiombtu, tarn fomniok
rum, quam alierum fgmaxum.
Es T taque tanrad interpretationcm iotriniorurn,;
quamadreuclationcmxnigrriatum & figurarum
follerteradtendendarerurnfignifcatio, quae tanto mul-
tiplicior eft qum vocum, quanto ab operibiis natura;
operatvincuntur artificis imitantis naturam. Si quia
enim fermo tres aut quatuor habet fignificationes, ftai
tira 74(&>(., id eft, multarum fignificationupi
Omnisvero res, qupt habet aliarum fimilimdines, t_
gerit earundem fignificationes; ita tarnen, vt maior nun^
quam miapris fit fignum. Signa liquidem femper mino<

'-all =" -

>** *'

6*

/a.fUnVlnce eft quod hominem fubftantia quaeuis fignificat,' vtpote aliquid commune cum omnibus haben tem, quod Sc in figura rcptilium Petri, & in pluribus loasfmpturarummanifcftiimcft. Porro, quo fimilitudo
cxpreiiior eft, eo magislcpgiita Sc familiarior eft fignificatio. militudo vero aut fubftantialis eft, vtqusc ex ge
nere, autpecie: aut accidentals, vt ex quantitate, aut
qualitate,, aut varus acidcntium forrais: autjimitationii
eft, ncumquisalij quouismotuoperisconformatur.Et
bocqiu'demmodopoteftcreatori crcatura ( confimi% tamen millo fubftantiali vel accidentali partici
pent Cauiiequoquefuusconformatur effectue, 6c reci
proca caufa, u tamen minor eft, effectui fuo dicitur cfTc;
wnGm3is. Ccterum (milium rerum (cut idem iudi, ta & eadem nota eft. Ejt q uia figna frequenter ea
dem, in eo vel maxime ars coicctoris apparet, fi Tub identiute figmorum, diuerfitatern rerum cauta difcretione
dtnguit. Ha:cquidemgeneraliafunr. Qua: vero funt
^eciaTia.fingulorum, latius patent. Ndn tarnen praeter-,
tundurn ax, ignorm vim', pro qualitate pci ionarum,
fieuiorenx, ut minorem eTc.' Pecuniae fiquidcm contreftatio, aliis Ixtum, triftem aliis euentum denunciat. Sic
ex non apparentibus caufis inopina Veneris pfentia
amaritudincmformriae.Frequentius ingvit. Vdc iUua
Hj-pGpy/les Archeraorum Jugcntis extin dum
Nun quam impunefir vmbrtU

Attonit&mihivijaVeniit.
_
,
Sienim exreliquiiscogitatiomtm , aut Cererk Bacchiue
ffimulis incitara Venus occurrat, infomniorum vanitati
techusappHcabitur, qui omnia coniectorum difcipliaa, quafi vanaeontemnit,iuxtaillud virifapiencj^,
Sommant caret, nam mens human, qued optat,
Dum -vigilat , fperat, perfomnumcernit id iffumInterdum tamn Sc per antitheim rerum, fequenda funt
vtritatis veftigia; ficut cum Magno Pompeio ruina immiaeret, contraria vii&vaticinataquies,lactitiamcj,ue vrsis, populi tripudiabas pracconia, plaufuinquc iheatri
lui, quafi re totiiis imperij bene gefta , fortuna peri^p
iucis oculis ingercbat. Res quoque qua; turpis 6c obfese eft in fuperficie, honcftiffimaE vcritatis quandoque,
g
fub-

66

t mfUmt

DI KGIS CVU1IVM

lubftantiam tcgit. . Caeir miriori aetatc in omi

fibi vifus eil, matris inccftarc cubicula, Sc * mrpitudi
foporis attonitus, cum rem ad mathematicos retulifli
vniueriam terram ditioni cius fubiieiendam 'rfpohc
runt. Sic itaque magnanimi viri fpes, ad occpandu
imperium erecta eft. Denique ad fpeciem facti' cjtris Vi
iuftior? qisDauidnequiorautcrudelior? quctii dec
"Bethfabea; ad proditionem ; homieidium. St adxtli
rium inuitauit. Qyut quidem 'omnia contrarium f
ciun'tintelle^turri, cum VriasDiaboilts, Dauicf.Chrifti
' Bcthfabcc peccatoritm labe deformis, ecclcfra" figtircti
Frequens tarnen Sc qaftriegutlre/is eil; rt;;itmilibi
ad fimilia recurrat imcrpretitio'J Verum hanc vifi'onun
quas quies inducir, diuifioncm, wer oppofita' fie
ccrtufrl cft; tum eadem pro parte fit vifio^ aliuneT/' raci
larri, Sc propter refum figuras poft lomnii'aggrjgar
Sc Vniucras corum fpecies quandoque contirigett ' : quo
& ftudiofisfcripturaruiti planum eil. Viflo" Africani
Apocalypfis Apoftoli, Darfielis: Sc Ejicdiielis oracula
fomniaPKafabnisScIofeph/eonrm qidib imnt fi
ciunt fidm.'Per'ohis qbtj. qUbu'fdarn' ventas' firccjerJ
tins illeecit, vt pote compontiVp habentibus himurri
alias frequentior error inuluit. Augllus Caefr cun
aduerfus Antoniurh dimictimis iFet, argrituline grau
1 Iaborans, in quiete mandatant ttetepit , Vt ad Victorian
confequendm lequcrittdc prcclo intexeflet. Parut t
que Icftica dcucdhts in prcclium, Se vicit. Socrates fibi e
ara Veneris, qui Acadeniioe erat, vidit ofFerri cygnun
collmn infrentem ca:Io, roftro tangentem fidera, regio
nemqua; Aplane dicitur, penetrantem, Sc tranccndn
tem atpectus omnium, 5c t.inta vcis fonoritate Sc teiti
canentem, vrtotum muleeret orbem. Sequenti die A rifti
desab Acadcmihparuulum filittm Platonem Socrati ob
tulit, litteris Sc moribus imbuendum. 'Quo vifo, menti!
viribus ex corporis difpofitioneconeeptis, hie eft, nquit,
cygus, quem noftro Apollini Venus Academia confe
crantt. Plato littcraum, quas perfequebatur, caula 1
ficifeensin Acgyptum, fe pyratiscapi inter eundum 9
Enundari vidit. Quod Sc dum irct, contimt.
i-"

-'

'

Cap

LIBER

V V

*7

XVII.

non ejftfcqutndm. .
Sed dum has conieftorurn traditiones cxcquinur, vercor ne mrito non conictoriam tarn excqui quae aut
nulla, aut inanis ars eft, quam dormitare vidcarriur.
Quifquisenimfomaiorumiequitur vanitatcm , parum
inlcgcDci vigilans eft, & dum fidei facit dilpeiulium,
poaidoilmc dormit. Veritas liquidem ab eo longe fa
ul eft, nee cam tarn facile poteft apprehendere, quam
vrionem expunger'c, vcl puncto curare cartineam . qui
uliantibus oculis in meridic palpat.Et licet hxc fomno
Icnaaprfdiaeit fidei ftimults excitanda &. maleficij
potius.qiiam artificij impugnanda illuio,diuinst tarnen
grjtia:difpoitionisfuaenon obftruimus vias, non prxWimus femitas, quinfpiritus vbi vult fpiret, c.proafbitrio fuo fubieclis meritjbus inl iinJ.it veritatem. Verum
quifquis credulitatem uam fignificationbs alligat
fomniorum, planum eft, quia tarn finceritatc fidei,
quam tramite rationis exorbitat. Plane fi fermo profemurambiguus Sc cuiusmulta: fint fignificationes, non[iKtncrito parum. dotus videbitr, quifquis ex citra
difcuflonernfcnfuumfibi aliquid pertinacius Tuadebit?
Profcb rcrum omnium (vt prxdictum eft) "multiplex
fft, 5c varia fignificatio. Miiltipuciumverodiftjnftio dii'giiis habenda eft, ne forte dum vnam diligentius firquens, in aliam deterius prolabaris. Vnde patetcoriiefto"um, qui nomine Danielisinfcribitur, autoritatis.& veritatis robore deftitutum, cum res fihgulas Imgufis fgnifationibus arcet. De quibus non vdetur latins cXcqucridum, cum tota huiiifmodi fit inepta traditio, 6 vagus
Waie&orum liber, per curioforum manus impudent
leurrt, Habuitine Daniel gratiam imerpretandi vi
rones Scfomma.quam ei Dominus infpirabat: fed ablTt,
'tvanitatem hancinartem redegerit.virfancius, qui lege
Moyli prohibitum elle noucrat, ne fidelium quis fomnia
fqucretur.SciensvtiqueiuelIitem Sathanx.ai fubucr homjnum,in angelum lucis transfiguran,^ irnE 2
nifllo

68

DE

NVGrstVftlALIVM

rtiifioncs-ficri per angelos malos. Iofeph quoque mitandi gratia /Egypti principatum obtinuit, Sc quem
Fratrcs quaf deinidiaomniorumvenditum Hifmahelitis, obnoxim fecerant feruitiiti, digitus Domini non
minus iueundo, quam falubri myfterio, reuelata facic
"fttirorunV , qui fe rgi quiefeenti ingeflerant , quai
qliodanViohrniorum vehculo, de fqualore carceris.'in
regni faffigutrh'fublimauit, vtttnnodo liber de feruo,
Ted riobnlluiir c prqeerum primus, vnotntumregmiei;licct folio prxerderetur rege. Quod vtiejue de huma~hx lpientia: artificio cortiiigerepotuilet, aliquem de'cefTorum fuorum ante cum meruifie crediderim, vc!
TcicntL.TiTrprdinerendi vimm iancbrm, & pietatisaffeu
plenum," non Humano gencri in commune, qod ta
rnen .-equitatis' efter, fratribus & filiis facile putauerimreliqnilTc. Ad hxcMoyfes eruditusih omni fapientia iEgyptiorum hahe artem aut neiciuit aut fpreuit, cum tarn
impietatiserroremdeteftatus, populo dei exterminare
curauerit."jPracterea fan chis Daniel difciplinas 8c fapientiam didicit Chaldneorurn;quod vtique fanftusvir noa
fccifret.fi gentiliutn difeiplinis inftrui, credidifictpeccariv
dfcnbendum, Habuitque eruditionispartieipes, c|oS
legis Sc illftiti* dei fe gaudebat habere confortes. Simui
etenim difceba'nt Ananias, Azarias, Mifael, quiequid
poteratdocereChaldxus: fimul menfa 6c regalibus
epulis abfijincbant, quodinfpiriba'tDeus. Acceptisleguminibus p.iriter reficiebantur; eifdem contenti erant milif ia: fua: ftipends, reg vna famulabantur. Sed ecce priiiileiiim, quod homo conferre non potuit, fingillauffl
da'nim Danili, Vtin hlcemproderet xnigmat fornniorum, & Domino diftante vmbras difeuteret figUM"
rUm! Vt veio familiari'tAs diuinx gratia: euidcntus il'u'
cefeat, quid rex in ftrato Cubans pracogitarct agnouit, &
meditaton vif connetens , myfterium falutis, cp"
vmbra obnubilt, ck in fine facculorum completufn eft,
autcomplcndum, prudenterexpofuit.Siccincfolent con
jectures ctiamcogitationesexcutere, & vmbras exinanire, explicare inuolucra, Scilluftrretencbras figurarumSi quis cil qui pari gratiae priuilegiogaudeat, accdt ad
Daniclcm, & Ioiph, & luttiliter-cum cisDomirio gra
tule-

I I E R

I I.

69

tulttur. Quem vero veritatis fpiritus non illuftrat, dc arte

fomnolcnta fruftra confiait, cum arsomnis habcat namraorigiiiem, abvfucratinc procclm. Ratio vero
inhistantum defectum paritur, vt quo lc vertat, quid iudicet.plmmqueomnino non habcat. Qupd quietan
frequenter eueniat,faillim ex paiKscol|igitur.Solicitus quidam, nomen ctenim memoria cxci Jit, etil
narradoras autorem magnum tcncain Augulinuin , in
dubia fcnfitm alterius cui rem nouerat ciTe notan,
magna nftantia fibi poftulabat exponi. Cum veto all'
peterttis defiderium promilllonibus pretraxitlct, 64. vriiu
nftantia deludereturtallidifate alterius, accidit vt cadem
nouepariterfomniarin, alter guod rem quxfitam pettnti exponer, alter quod ei doftiore diligeiitiffinic
cxponeretiir. Faftumquc eft, vtcuni vmbra quictis euanateret, fe mirarctur illc ad fcicntiam, quam diu quxiicut.fine doftoris beneficio, nulloque fin cxcrcicio peruc, Deinde cum more folito, apud (JoAiorcm agcrer,
libipiomiifum fojueretur, iam.inquitdoctior, ffctuin
rflquod petifti, cum ea nofte vt doceiem acccrim.
Qjs huius fafti explicet rationem, nifi quod boni lpiritovclmalignicxigentibus hominum mentis, eos eiu-:
-, vel ilYudunt? Noitit enini Hicronymo referente ,
1 talica mater ccclcfia, quomodo ad tribunal iuaicis;
Pei raptus, eo quod libris gentiliiim vcliementius inha:tjibidem codus eft profiteri fe vltra gentiliiim libros
ion modo non leurum, fed nee am habituium. Anffiquidem profeifionem interrogatirs , cum fc dicefct
-hriftiarmm, ei iudice probrose obieftum eftyqifod
'onfuus'erat, fed Cicwonianus. Hoctamen.nan iudaWomnij affirmauerim cenfendum nomine, cum idem
'Mciffimus & prudentiifimus doftor vmbra m fomnij
wnfui(Te,fedrem fccumveraciteragiDomino viiuantc,
"am iurifiurandi religione confirm. Et vt plena m af
Monis fiue" faciat fidem, liuorcm verberum in cute,
Sacrum cicatrices expeigefadus oftendit in corpore.
Jcum liaec fpiriribus circa homines fiant, oam lolam
^ imagmem fidetis anima non afpernatur, quae in?*cntiarn l'elinquit incolumera., Qupd ii materum vi-^afferat, Iibidinem forteaccendcns,aut auaritiam, aut
E i
dorminn-

yo

DI

NVGIS

CVKIALIVM

dominandi ngerensappetitum, aut qulcquidhuiurno<ii eft ad fubuerfonem anima;, procul dubio ut caro aui
piritusmalignusimmittit. Qui in quofHam exigentibus
culpis, Domino permtente, tanta malitix fu; licentia
debacchatur vtqodinfpiritu p.ttiuntur, mierrime &
mendariffimecredantin corporibus euenire. Quale efl
quod nofticulam quandam vel Hcrodidem, vel prarfitem noftis dominam confli & cuentus de nofte aTerunt'conuocare, varia celebran cohuiuia, miniftriorum
fpecies diueris oceupationibus xerceri, & nunc iftos ad
pa.-n.im trahi pro mentis, nunc tilos ad gloriam fublimari.Praetcrea infantes exponi Limiis, 3c nunc fruftatim difcerptos.edaci ingluuie in ventrem trajelos congeri,nunc
praefdentis mierationc reieftos in cunas reporii. Qui s
velcaxushoc ludificantium dzmoflum non videat e/le
nequitiam? Quod vel ex eo patet.quod mulicrculis &'viris implicioribus & infirmioribusin fide,ifta proucnit.
S vejo quifquam eorquihac ilhifonelaborabar, ab
aliquo conftter, & ex fgnis aliquibus arguatur, daemonium ftatim autfupcratur, aut cedit, & vtdicitur,exquo
quisinlucearguitur, ceflant opera tenchrarum. Huius
autem peftis cura efrkacifrna eft, vt fidem quis amplexus, hismendaciis fubtrahat mentis auditum , & ncquaquam rcfpiciat ad huiufmodi vanitatcs Se inlnias faifas.
Cap.

x v i i i

De fundamento Mathematics, r exertiofenfuum, & viribus anima,& prtftu rationit,

& efcacia liberaliunt difitplinarum.
Po s s i vtinara tarn facile mathematicorum error
praftantioribus animis amoucri, quam leuiter in
confpeftu verat fidei & fanaeconfcienriaeiftarumillufionumdaimoniacnquiefcut.Vcruntamcneopericulofius
errant, quo in foliditate natura:, & vigore rationis,fuum
fundare videntur errorem. Temerarium fquidcnv vide
tur vniuerisin legem natura: prauaricari,& ftultum,
gratis diflentire ab , quod ratio peruat. A yeris ergo
"- '
fumuni

Li six il.

. 7l

furnnntinitium, vt per vera diutius gradientes, fc & fc(uipcdasfuos'pfiECipiteritjn laqueum8c foueanvfalfiutis. Mathefim ergo probabein; quae penltima breui
ctuinciatur, quam Sc natura inducit, ratio probat, 8c vtilitatis experientia approbat , quafi quoddam dftrinx
fuiucit furidamentum, vt exindeopinionum fuarum
Jubrico quafi quadam imagine rationis, nmatheln re- '
probam, qua: profcrtur extena penltima, perniciofiflimtprolabantur. Primo jiamque res quas natura creauic
dilcimunt, easqu multiplicit* inucftigant, nunc quomdocx partibus fuis, nunc quomodo ex materia 5c
forma conftantinquireQtes.Qubdvt faciliuspoffint,fcn*
iinimvirespcnfant, & intellecus efficaciam metiuntur.
bquia fenfuum hebenido reru'm corporearum naturarq
nontranfgreditur,paulatimaliorum beneficio ad fubtibracnfitrgunt. yifus etenirri in folo corpore, coqu
pfente, colores tantum Sc quantitates examint, & fias. Sonus folus contingit auditum. Guftus de fapori
asiudicatOlfaciendi vis in doribustota verfatur.Quid
imam, quid rrtolle fit, quid lene, quid afpcrum, quid
{onderofum, quid leue, quid calidum aut frigidum,
fuid humidum fit aut fiecum, taftus difeernit. Ell interdum figura: xplorator, 8 quantitatis Sc pondris conMus. Dolorem quoque percipit, Se voluptaterri. Iquc
ptromncsferecnfati corporis partes drffunditur, adeoque anima: cohaerens eft,vtco diccdentevideatur 8c tota
corporis vita difeedere. Si vero corporum abenrium tasproprietates inquirs, eas tibi trafta fimilitudine ab ]
quas fcnfiis agnouit, poterit imaginario prxfeutajc,,
4 tanto critfidelir, quanto expreifior fuerit finiilit- .
*>. Vade STityrus ad Maronem , non alecuta: fimi)iu4inis virio lapfam fibi quritur imagnatonm.'.
Vrbem quam diunt , ,
Stultu ego haie nosir&fimilem, qncff.ptfatemm
Vtores ouium teneros depeerefttu ;
Verum tantum inter caput txtnlit yrbes,
>i*tum lenta folent nter, viburnauptafli. :
* autem farriiliarius cxprccrit rci fimilitudicm ,fi ' -.
is&vcra eft imaginario;,..quali, vtitur *; .
Virgilium :..
'." '
E 4
Q mihi

fX.

PB

NV.IS

C.V. , I A L I V M

mihi fola met fuper Ayana&u imago, , , .,

Sicoculos,ficicmanns,jic oraferebat,
Et nHnaquali tecum pubifceret no.
Verum fi ad incorprea diuertendum cft , ratione opus
eft Sc intelleftu, cum abfque intelligentia hac non va
kant comprehendi, &' verum non pofit eff de his fine
nations iudicium. Intclleflus taque alus deficjntibus,
exerit vires fuas, & quafi in arce animas conftitutus om
nia inferiora compleitur, cum ab nferioribus fuper iora
nequeant comprehendi. Et nunc- quidem res vt funt,
nunc all ter intuetur> nunc fimpiieiter, nunc compfite;
nunc diftinfta coniungit, nunc co'niuhcta diftrafut, &
difiungit. Simplicitcrcrgo incedit intellccbis, dum rem
curamlibcc contemplatur , puta hpminem , equumve
coneipiens. Cum vero res plores gradatim compleclitur,
compofitioni obnoxius eft. Puta hoc intelleftum, hominem album equumuc cuncre mente complcelens. Difiuncli coniungit, vtfi . '
Iltimxnocapiticeruicemiimgat equinam
Variai tnducens vndfqut plumes,
vtj iuxta poe'tam,
Turpiter a'trum
Denatinpifcem muherformofa fuperne.
Hunc vero ad auditores fuos verba traiiciunt Po'ctae, cum
. hircoceruum,centaurum defcribunt, Se chim.acram.Cori->
iunfta vero difiungit, vt fi formam tcneat abfque mate
ria, cum tarnen fine ea forma omninp elfe non poffit,ni-'
fi forma eflndi, Se ci adhrentes formas formarum, ex
quibus illae fluxerunt, qua: in materia funt & corpus efKciunt. Porro cum res aliter quam Grit, componendo infpicit, eo quod caflus eft, & rerum veritatc deficiens,ad
epinioniserroremvergitj Si Ciee afleiit, vel non elfe,
pleno nomine opinio eft. Sed licet aliter quam fint,duin
tarnen fimpiieiter coniunfta difiungat, non inanis crit
coneeptio, quae- totius intieftigationis fapierttia: expeditiflmam parit viam. Hie eft enim totius philofophigin
ftrumcntum.euiod Se mentem mira fubtilitate exacuit.cV:
res fingulas fe inuic natura: fua: proprietate diftinguit;
Si abftrahentcrri tuleris intellciUtrri , fiberaum aitjum
*officinap'rmit,cum citra ipfixis operam nulla ea'rum ri.
< '
- tc ha-

I I E R

II.

73

tc haben valeat, aut docei i. Hie itaque ficut formam Cne

materia , ( & matcriam aggreditur fine forma & quod
propria; yirtutis potentia tenere fufficit, fuo quodam
defectu interdumcomprehendit, vt fi videantur tenebrte
nonvkiendo, knonaudiendo filentium audiatur. Eccc
non eft homo qui non fit albus, aut niger, aut medij coJoris particeps, nee poteft efle homo, qui non ftatim fit
aliquis homo, cum idem fit alicuienec vnum numero
tfic. Vcruntamenfichominerh intcllcftus attingtt, vt
adneminemhominumafpechisilliusdefcendat, generaliter intuens, quod non nii fingulariter efle poteft. Sicut
tnim difcendi & fignificandi, lic& intelligcndi diuerfitas, fublftendi mocos fiai numerofitate tranfceiidit , tk.
homo qui n poteft nifi fingulariter elle, vniucrfali clau, Atur mentis conceptione.DifEnitrgo ratio quod concipitintelkftus, animal rationale mortale, quod in fplos
lubditos cadere.nemini rede fapientium a.nbiguum eft.
Dum itaque rerum fimilitudifies & diiUmilitudines coligit, dum differentium conueniemias,& conuentionum
differentias altius perurutatur , dum quid fint fingula
cum pluribus.quid cum paucioribus commune habcant,
diligentius inueftigat , quaeue rebus . fingulis adefle
necefle fit, quae abefle non polfint, perfpicacius contemplatur_,multoSapudfererum inuenit flatus, abos qui
dem vniuerfales, alios Angulares. <Quos pro- arbitrio fuo
dcfinensic multifariamdiuideus, adipfius-arcana na
turas, mentis tfanfinittit afpeftum, vtflihil naturalium
plcnabfcohditurnfitab oculis eius. Et primo fubftantiam , quae omnibus fubeft, acutius intuefur, in qua manus naturae probatur anificis, dum cam varus proprietatibus, & formis quail fuis quibulctam vftibus induit, Se
fuis fenfuum perceptibilibus informat, quo poffit aptius
human ingeni cmprehendi. Quod igkurfenfus percifit, formifque iubiectum eft, iuigularis & prima fub
ftantia eft, Id veto fine quo ilia nee efle, nee intcltigi po
teft, eifubrhmtiale eft, & plcrumquc fecunda fubftantia
ndminatur. Hoc autcm quod adeft quidem fubftantia;,
St ca manente abelfe poteft, accidentibus aggregatur.
Singular quidem fi v nus tantum fit. Vniucrfle cilicet
non naturae conformitate tarnen E
fit comrnune
J
multorum.

74

DE

NVGIS

CTRfALIVM

rum. Qupd forte faeilius n intellcctu, quam in narurc

rerum poterit iriueniri, in quo genera Sc fpecics, diffe
rentias, propria, 5c accidentia, qaevniucrfaliter dicuntur, planum eft inuenire , cum in a&iiTrum fubftanti vriueralium quercre exiguas fruetus fit, Vl.iborin.
finitus, in ment vero vtiliter 5c facilime reperiuntur. Si
cnim folo rcrum numero differentium fubftantialem Imilitudinem quis mente pertraftet, fpeciem tenet; Si vero
ctiamfpeciditfcrentium conuenientia menti oecurrat,
generis latitude mente diffunditur.Denique dum rcrum,
quas natura fubftantialiter vel accidaitaliter affimilauit , conformitatem percipit intelletus , vniuerfalium
comprehenfipnemouetur. um vero fimilium different
tiasagitat,quantoexpreffius,tantoad opera natura, qx
fingularia fimt.familiarius accedit;f fubftantiam fuis vcftiramproprietatibusinfpicit, natura conditione non
diuertit. Sin autem detrafta fpecie, earn quafi formarum
cxuit veftimento,acumen quidem fuum exercet, & rcrum
natiiram, quid fcilicet in fe, quid in liis fint, liberius 5c
fideliuscontemplatur, dum rerum fubftantiam, quantitatemadaliquid,qualitatcm, fitum, efle, vbi, quando,
habere, facer, pati,fingillatim difeutit 5c diftemit, Qua:
crfi fingillatim efle non pofint, fingillatim tarnen ineftigari queant, 5c ad totius Pnilofophiae compendium.
Vtilifima eft hace fpeculatio, in qua magnitudints, 5
multitudinis, qua: duo totum orbem omplectuntur Sc
ambiunt, natura difeutitur. Numquid abftrahens . intelleclus, dum hsec agit, ociofuseft, autinutilis, per quem
animus honeftarum artium gradibus, ad thtonum confummatxPhilofophiaeconfcendit Multitudinem ergo
quipotenria fui in infinitum crefeit, ficut econtra mag-'
nitudo decrefeit in infinitum, bimembri diuifione parti- '
tur,dum ea nunc fimpliciter & per fe.nunc ad aliucfrlatam contuerar; alteram remandans Arithmetics; , alte
ram Muficae, pleno iure referuans. Magnitudinem quoque fecat in duas fpecies, alteram immobilem, fubiicieiy
geometris; alteram fcilicet mobilem, his qui aftrorum Je
catteftium feientiam profltentur. In his vero quatuor fpceifibus, matttefis, id eft, doctrinalis tota coniftit, 5c qua
il quatuor JPhilofophi limitibus, mundanx fapicntix
perfe-

I I II.
75
perfeionem aicquitur. Primus itaque gradus eft ab
Arithmetica numeroTum virtutcm mutuare. Sccundus
proportionum gratiam Mufica nhere. Tei tius obtinerefcientiam Geomtrica menfiirariim. Qu.mus, idem-'
que nouiifimus vefam pofitionem lydcmm aflequirur,& vim cadctHuln perfcrutatur.orum .vero, qui feientiam profltentur aftrorum ,' alij opinionis errorc prolabuntur ad fabulas , in quo deprehenditur & Hy"inus
alij 0I4 imagination's virtute content! funt, quid verum
fit docHorumiudicioreiruantes,fatis agentes fibi,dummodo veri fimilitudinem teneanf. Vtrofque altcrutra
Aftrologiaeruditionisfusc recipitprofeffores. Sunt alij,
qui in profeflonc aftrorum veritati quidem inuigilant,
collo contenti, fi pofitionem vera m , motumquc iyderum, rationemque fignorum viuacitcraflequuntur.

Cap. xix.
De differentia Mathematics douiinal, & matbefi
reprobate, & tuditione Mathematicvrum,
& errpribm eorum.
VE R y , quia probabile eft ,' ' cceleftrn aliquam
eflevirtutem, cum & in terra non credatur aliquid
eigni, qiiodrnanuppificis Dei, bonurn aliquem non
fortiatur cfte.fturh. Qui curiofiorcs funt ca:Jeftium potentiam inueftigant, & deingulis, qijxin } globo
proueniunt, Aftronomixfiisc reglis, nitunuir redder!
rationem. Eft autcm Aftronomiae nbilis & "Jriofa
faentia, C\ clientelamfuam,intra moderationis metas cohibeat; quam fi Iicntiori yanitate excedit. non tarn philofophiae fpecies,' quani impietatis deciuula eft. Et qui
dem multa fut mathefi doctrinali, & diiiinatoria: raathef communia; fed dum diuinatio fobfietatis menfuram excedit, toto diffid,e"s fine non inftruit.fed fuum dedocet profeflqrerru, Quodenim zopas partiuntur, pa-.'
rllelos difterminnt, cum fingulis fuis obliquant zodiaciim, quod prberri fere totum colin s cingunt, quod laborem mentiuntur planetarum , quod A planem nullius
erroris participan faciunt, quod polo arftico, ad antarticum

76

DE

NVGIS

CV^IALIVl

ticum axem ducunt, quod figna per gradus & punira diuidunt, quod orientium & occidentium fignorum, 3cfiderum proportionem tenent,vtriq.ue commune eft.Vtraque tarnen in eo phyficjs acquiefcit,quod teneritudinem
nibtilium corporum, in quafdam fftas vias, & lorum capedines non aeftimat diflipari. Aflrunt quoquc
communiter folem caloris autorem eiTe , humorumquc
augmentum, & defectum, quod id ienfus probat, motui
lunari accommodant, Sein hune modumplurima. Caeteruiri mathefis, quae futurorum pojlicetur indicium, ab
clementis philofophiae (vt praedictum eft) trahens originem, vltra progreditur, & elationis fuae temeritate, in
pranogatiuam eius piorumpit, qui ftellas numerat, quarum ipfe nomina folus, figna, poteftates , curfus, loca,
tmpora, nouit. Quoniam hoc ipfum aftronomiae fua;
beneficio, fibi aftrologus repromittit. Tantoque longiusfcientia veritatis aberrant, quanto. ad earn tumidiusirrumpere moliuntur. Signorum ergo naturarn reuoluentes, proutearn forte nouerai, dum in ftellis comparibus fluftuarent, aliadicunt mafculini generis j alia
fecminini, eiTentqueforfitanmultiplicata pa fobolem,
niii quia difTociata locis iicoitij couenire non poiliuii.
Planetarum quoque con filia, quoniam & orbis moderatores eos habent, ditigenter explorant, quid exaffectione
corum, & motu, & application vniiis ad altcrum, chornfque ftellarurn facile eft inuentrc. Saturnus ergo, quia
ffigidus eflc fcnex,grauis eft knocuus, & de natura maltiam,morofitatcohtrahitaba;tate.Ojnnibusigimrinimicus, vix etiam fuis ftholafticis parcet. Succcditei limi
ter, contra propitins & faluber, tantaeque benignitatis in,
omnes, vt nee de malitia patris, iiec rnatris ferocitate fubjectiquemquarn offendat; nifi forte Sc ipfe in qrbis fubiefti difpendia, ftationarius factus fit, retrogrdusue,aut
ndultionem mifcrabilem patiatur. Mars "ferox, naturaq.
indomitus, omnes praeter cholafticos flips periequitur.
mitigatiir tam interdum louis acctflTu.vcl Veneris, quo
niam 5c ipfa propitia eft Sc benigna. Mercurius vero talis
cft,qualem viciriiplanetaepermierunt,cum &. ipfe conucrnbilis naturae fit, potentioiibufque cohaereat. Vnde
plerique eum prifulem eloqucntia: opinantur, quod;
ilia

Hill il.
77
illa iunfta ipientiae plurimum profit.malitia: fociata noceatplurimum. quidem etfi non docuit, feitam ta
rnen erroris attigit Lucanus, cum timorem vrbis deferiberet, bellum que ciuile rieceflariis aftronomiae argumen
to ineuitabiliter appropihquante Carfare' futurum denunciaret. Innuit enim Poeta do&iffimtis; fi tarnen Poiadicenduseft, qui vera narratioric rerum ad hiftoricos
magis accedit, illius malkiam irrcfiagabiliter adimplen- ,
dam , qui iblus in throno fuidomicilij refidebat. Et licet
igulus Paicarum confilia difeuriat, mntemque Aellarum,corporum tarnen quae videntur, non dum plenam
notitiam tradidit, cum in tota Mathematicorum domo^adhuc non fit q'useftio expedita,an ex dementis fydenconftent, anexquintt eflentiaj quam AriuQtelcs intraducit. Nam quod.risobiiciuntpueri., mollia fint, an
dura, Se fi quid huiufrnodicft, etiam audire dedignantur,quamuisaliquosfamofos, &fuo iudkio fapientes,
:atalibus videvim mienime laborare. Expediunt tamen,
5c fuis miierationibus probant, quid fata dlibrent, &
deprehenf voluntas yderum, quem in fublunari globo
fortiatur effectum. . Et fortefententia numinis irrita en,
quam non mathematicus profert: aitergoj
Quodcladisgentttofuperi, quapeie~paratU
Snu i11 : * tterni multorum temput in iinum
t*mmi
on ut dits,fummofifrigid ch
Stea nigros Satitrni accendert igns ,
Deuealioneosfudiet aquarius imbres,
Tot que dijfufo latuiffit in cjunre tellttf,
Siftuum radi'ts Neme&um Phbe leonem
Nunepremeres , totofluerentincendiamunde,
Succenfufque tuisxgraflet cur ni j ttber.
Hicejfantignes, tn qui flagrante * minantem
* "'' ""'"""
Scorpion neend'u cauda, chtlafque peruris :.
Quid tant Gradiueparas? nam mitts in alt
lupiter occafitpremitur, Venerifquefalubre
Sydus hebet, motuque celer Cyenius hiret-,
Et 1 Marsfolus habet, carfigna meatus
Deferutrefuos, mundoqueobfeura ferunturl
Enfiftri nimiumfulget latus Orianis.
Immtnet rmimm rabies .ftrriqu* pottilas.
Confun-

78

ttjenilUtii

"DE

NVGIS

CVKXALIVM

Gonfundet it* tmnt fceleriqut nefanda,

Ntmen.trit virttts, multefque txiiit in annos.
Ecce ex qualjtatc Planetarum, & pofitionc fignorum, Sa
concurfuaufarum, quam manifeftus belli incuitab'ili:
fequatur cuentus. Hoc etenim ad artis traditioncm pluri mumfpeclat, vt dcnaturalivelcauiali conftet domicilie
Flarietarum. Omnes fiquidem praeter Solem & I.unani
qui ioli fingulis contend funt , dubbus domiciliis gau
dent, naturali feilicet & accidentali. Naturale quideir
cuiquedomicilium eft, inquoquifq.jreationisiuae principium hat)uit, fi tarnen * genethliaci conintiunt eos
domino elfe reatos. Lunas ergo domicili Cancer eft,
Leo Solis,Mercurij Virgo', Libra Veneris, Scorpio Martis, SagittariusLouis, Saturni Capricomus, & hoc naturalitr.Cadalitervao Saturno cedit Aquarius, pifces Ioui, aries Marti,Veheii taurus, in Mcrcurij fortcm gemini
cedunt : Luna vero corcmoda eft, quam cirrr atiis ftcllis,
quicquid illi garriant , creauit Deus vt praeeftct nocti.
Quid enim de Sote dicarri qui dux & princeps eft,& mo
derator luminum reliquorum? cum ytique reclamantibus omnibushis planetariis, non timeo bonum 5c neceifarium profited. Cum & diem videntibus cunis illuftret, tempflucnbem, aiini tmpora diuidat, inducat rerum viciitudines, & alia plurima, qua: nunc longum eft
enarrarc. Sed licet multarum vtilitatum in eo 5c in caeteris caufatrefideant, ipiorum tarnen & omnium quae re
cle funt, vna eft & prima caufa.quae rriundum fecit pro
prix maieftatis potentia, eumque fapientiae fuse virtutc
Sc immenfitate fbrmauit, & firmauit, & vt ei tam fubftanti.imquamformamconferret,bl ihduftaeft bortitate. Verum mathematicivelplanetarij, dum profefionis fuse potentiam dilatare nituntur,' in erroris & impie-.
taris mendacia perniciofiffim corruimt. Neccuifcurtque artis regula feruatur ilLtl.nifi dum infra propfi j ge
neris ambitum cohibetur, praefrtim cum iuxra fapientem, frcquehs fit aliquid extra regulam inueniri. Omnis
etiam regula alicui generi rerum accommodata cft.Si ve
ro tradcatur ad aliud, ftatim in veritatem impinffit obnoxiani falfitati. Si ergo mathematici probabilis rnathe
feos, id eft, doctrinalis client fine contenti, & veram poffent

I I

IT.

79

fentaflcquipofitionemftcllarum, Sc ex fignis fuis fobria

eruditioncicundumquodnaturaliter proucniunt qualitatem prasicire tcmporum, St ipcculationis fuae iocundilmumcarperefructum.Cumvero dilatt phylacria
fua Sc magnificat fimbrias, dum conftellationibus 5c
plancris nimtum virtutis aiTcribuntjcis ncfcio quam autotitatem opetum aflribentcs, in crcatoris prorumpunt
iniuriam; & dum caeleftia quae traitant ad fobrictatcm
nonfapiunt, iuxta Apoftolum ftulti flint. Vide in quantam erroxis , abipfiscaeleftibus cadant. Conftel
lationibus fuis adferibunt omnia. Tu vidcris an fiat ei
iniuria, qui fecit caelum 2c terra m & omnia qui in eis
foot. Deinde cam conftellatio rebus ncceilitatem indicit,
vtarbitrij primt libertatem. An & hoc rede, tecum de
libera. Ad tantam denique quidam peruenere'vefaniam,
vtadiucrfis fteUarum pofitionibusdicant imagincm ab
hominc pofle fprmari; quae fi per interualla tempot um,
uquadamrationepropot'tionum in conftcllatione fer
iara formctui, fteljarum nutu recipiet fpiritum vitat , fc
confulentibus occultas veritatismani.feftabjt arcana. Et licctquandoque, quichonefta velreftafunt, vtfc in loco
mundo vcllccruar, vel folum Deum, qando aliquid,
quaeritur precibus,& muneributinuoeandum praecipiat,
maligni tarnen fpiritus banc efTe'fallaciam certiilimum
cft,qui vt minus caueatur.innocentise vel iuftitiac prascepta pier un que vidctur afferre. Hanc quidem idolatra; fpeciem eile ndelium nullus ignort. Long vero commoJius in caelum afcendunt aftrologi, qui academicorum
more, quicquideisoccurrentprobabile, fuo iure defen
dant. Itaque quidam eorummotuquodarnirrationali,
tonctas aducrfus Aplanem niti contendunt; 'alij, autorc
riftotcle, eofdem cum firmamento ferri profitentur,
quorum ncutrum tcfte Mineio aftrologiae rcgulis inucnimraduerfum.At*gerilliacidurn ad diuinationcm feien
tiat caeleftimnimisinfiftunt, tarn ipforum cacleftium, **1.
quam Dei notitiam perdidei'unt. Qui tarnen inter cos
mum commdiusexcufarc videritur errorem,cum Ploticojautoritatemoperumnondetrahuntcreatori, fed fcmd & fimul ab eo legem affrunt inftimtam, quam nul
lus vnquamconatuseuacu.it, cumomm'a'qux difpofuic
J i

' ' '

' - futura

SO

DE

NVGIS.

CVRIALIVM

futura fi ntvt'prasuidit. Quod forte Papinius intellexit

cumdiceret,
lncipit exulto, grauen irmtltbilt'fmu
' Pmdut ade verbis , $> vocemfaeafequuntur.
Ab'eo ergo fiuVpotcn^s attribute eft finguliscreaturis, in
quibus nonoportuitcaeleftia locum tenere nouiilimum,
& qua digniora funt aliis-, habere minimum poteftatis.
' Eis itaque quantum' voluit contulitj qui etfi fibi retinuerit opens principtum,fignoruni iHis.ad minus indixit
obiquium. Vndeetfinon fx faeant opera fgorum,tarnen autore'Deo'exhibeatminiftena. Hinc forte illud,
Cadienarrantglriam Dei, & opera manuum eins annunciat firmamentum. Nee minim, cum & aues, & alia
plurima mftiti.tioh"Dei, 5c ntura beneficio,, quaedam
futura figiiis pi utfniunt. Si igitur'cleftiafignafunt rerum, quae prccul dubio ventufa' fnt necclario , cum
easimmutabilisdifp'ofitioordinauerit, quid prohiber
quae coeleftium prenunciantur indicio iciri ab homine &
hominiihiem iiidicari ?' Signa (quidein hominibus
data fitnt aarucfitionem, non illis, qui cceleftium eo&"fcii ftcfetr&miiisindigent fiiiriis. '". '
:' .

. - ' ','
"'
- t1*- -J-/
i .
.: ,,::, ,C A -\,;.3,.x,..

Quod prouident'ts Dei return vaturam non permit,

neqtii fettes return immutat promdnmm, &
quod berurn Arbitrium manet cum procidentia.
PR i 1 1 a quidem funt hxc, quae proponent,
fed tarnen venenum hie fub melle Iatet. Fatalen?.; etenim quandam neceflkatem rebus imponunt fub pra:textu humilitatis cV reuerentias Dei,.timentes ne forte ip
il us euacuetur difpofitio, nifi rerum euentus neceflitas
omitetur.Praetereapriuilegiumdiuinamaicftatisirrumpunt, fcientiam vendicantes, qua tmpora praeuideant
& momenta, quae fijij teftimonio, patns rcferuata funt
potcftati, adpo quidem vt abfeondita fint ab oculis eorum., quibus Deifiliusquascunqueaudierat patre patefecit. Deindementes hominum tumore elationis extol lunt, autdeperaomspufianimitateproftemunt, dum
ve|

. . EEi II.
t
vel vtam diutunam , aut mundi profpera dciiciendis
promitrunt, vel econtraimmincntia fata, aut feculi adueriminantur erigcndis. Cen fuperiorcm timoris, vel
inferiorem fpei molam, quibus fidelis anima in area
mundi teritur, tollere prohibcntur. Tollunt tamen tara
infuam, 3c clientulae fuse pernicicm, quam in cohfumeliam prohibentis. Verum ficut feries rerum Dei prouidentiamnou immutat, fic'& xtera difpofiio, rerum naturamnoripcrimit. eque enim homo non peccare non,
potent, quia cum Deus praeriouerat pcccaturum , aut
quia ille non peccare poterat.eum pcccaturum Dominus
ignorabar. Ncquc non mori pofle nefciebat, qod
erat peccati mrito moriturus. Ncquecum mori neceflc
aat, quoniam hoc Dominus prafciebat. Faftus eft igitur
quodammodo immortalis, moriturus procul dubio,
mortem culpa attulit, quam naturae conditio no inucxit.
Efoque ab ea immortalitate qua non mori poterat , im
am qua rriori non pofiet, transferendusjniG culpa inobedientia, praecii iuftitta; femita.tantx gloiiae aditunt
pro tempore praecluilflet. Itaque peccare & non peccare
potuit mera praediuis librtate arbitrij, qui nulla aiipofirionis violentia, nullo fatorumimpulfu, nullo conditio'nisftimulo, nullo adhuc naturae defeftu vrgebatur ad
culpam, quae indubitata parens paen hominem fponte
hpfurri impegit in mortem. Verum quia uftitias frena
laxaitrbitfii, fie in o oppreius obruts iace, vt
iufto Dei indicio, quia tunc noluit peccato abftinere
cum potuit, modo nequeat abftinere cum vclit. In eb ta
men iolo adhuc ei liberum viget arbitrium , vt fibi ad
opusiniquitatis fufficiat, etfi ad bonum non ni fi gritiat
prxucntus & adtuttis afflirgat. Sic iuftitiam per fe delerens, traducitis eft in regnum peccati, & mortis , vt a$<%
feruitutis preiTiis necefltati delinqiiendiSc moriendi fubaceat,quamuis hoenonfatorum feries,{d practricarionismcritiirri introducat. Alioqiiin hominem nulla mftitia conderrinabit, cum culpa non in eum.fedin ipfius
retorqueatiir autdrem. PoiTbiliaitaquefiint, quaeniinquam futura funt: quai l, quia non emht; ;euehhe
nonpofTcnt, nequaquarii porbilia diccrentiir. Niiii'alc liquidem, bellum fieri, iterrique non fierFffliWl.fc
/
F
cftv

8Z-

DENVGIS

CVRIALIV.M.

eft, alterum tarnen praeeife Sc determinate verum eft

& praefeitum.
.

Anpofint keeri qutnon funtur \ &

quod rerum mutabilits ci neququam eu infligtnda; & quod idem eft feientia, prafeiemia, dijpofitio , prouidentia, &pradeftinatio; & quoi
ver* infinitafunt,vtnumerus cortan non queat
augeri vel minai ;& tjaod prouident'u nullam
nccepitatcm rebus inducit.
SE D ecceiam alterius diffieuhatis fecrecunt cornua,
Se quoeunque me vertam , in errorcm vidcor inuolutus. Si nimqux non funt, neccruntjClc.po.lunt, profeito Se Deus poteft (cire quod non feit, aut p ignoran
te poteft aliquid euenire. Bellum namque n.uialc quod
nonerit, ficut & geri, fie & gerentibus l'ciii poteft.
Quod vtique & efle & iciii poteft ab nomine, numquid
iciii Dco non poteft? Si ergo poteft Deus icirc quod
non feit, poteft vtique Sx. non feire quod feit, eo quod
contraiacentium fimul nulla poflteflelicentia, cum al
terum eorum femper, quod veritatis fubftantia cateat,
ft obnoxium faliitati. Porro mendacionun nulla eft
feientia. Quomodo ergo feientia immutabilis eft, cui
deccflus rerum poteft fieri Se acceTus.qua: poteft ignora
re quod non feit, aut fcire quod nefeit Quod fi earn variabilemeft recipimus, Iacobo reclamante, iam apud
eum eft variatio, Sc viciilltudinis obumbratio , Sc pater
luminumefle dciiftit, fi elabitur quod prccnouit. Hoc
eqiiidem nee genttlium error circa fua non tain nurnina,
quam daemoniadignabaturadmittcre, qui Stvgiam paludem Diis peruiam efle ncgabant, diccntcs, cam omni
bus vencrandam, & vfqucquaque illicitam cacleftibus
praeteriri. Mentes namque tileftium, obliuiononcontingit. Nunquid ergo fieles recipiet, quod de Deo vel ipfa
perfidia abhorret Conftat autem apud omnes, quia
Deus fcitillud non efle futurum, Scfiplaeriquenon reci
pient ilium jipfli fire, aut non poflc fore hoc efle futu. .
v
rum,

i i i E It i i.

ti

rum, neeum mutabilitatis nota vd impotentiac mrete

viJcantur. ' Sed cfto vt Deus, quoniam hoc plerique rccipiunt, poffit dum tarnen i fieri poteft pofitione, aut
cortiunftione non pececs, feire quod non l'it, non ob
hoc cum eile mutabilem quis eonuincrc, cuius icientix
non decedit aliquid ve! accedit, cum illud blum in rerurai
natura verum elle contingat, quod iHe ab initio ftabilitatis fux puncto praefixit. Dum,tamen hoc recipitur, exacnifima diligentia prsecauendum eft,ncognatio modorum verbi quam Apoltonis inducid quicquam perfdix
ingerat aut falfitatis. Haec ipfa quoque poffibilitas eueniendi, non leuitati ip'fiu, qui non mouetur, fed rerum
facilitan, tjuac natura non indignante moueii poflunt,
conuenienter afleribitur. Manet i taque vfquequaque immobilis integritas feientiae Dei, Sc u quid varietaris alicuiin'eft, non tam (cientis quam citorum mutabilitas
eft. Licet enim quae (cientia Dei complecVitur, mutabilitati fubtaceait, ipfa tarnen alterationis vices ignort, Se
vnoiingulari aipftu & rndiuiduo, omnium que: dici
aut quoeunq-ue fenfu excogitan poTunt vriiuerfitatemi
daudit, Sc continef adeoquirfem fine motu, vt locali
fine loco, naicentiaiineinitio^deccdentia fine fine, fluft'uanti fine atteratione, temporalia fine mutabilitate. &
mora, ficvniformitcrcomprhendit, vt ci non proeteritai
tranfeant, nec futura fuccedant. Ncc mirum hoc in artermtatisft'atu,nifiquiaquicquidibi eft, mirabile f, cum
& in nobis m'utabihiim motum 5c feftiiisniium curium;
liqu'ateniis quicicens comprehendat afpeftus. huelle-'
us quque rem magnafn fine di^enfione, Sc fine contractinc fui remmoditancontcmplatur.nec loco indiget vt localia claudat, aut Pptiorum intevftttits vt! dift.in-'
tiacornpleftacur.in eo patrem luminum fequitUr, fed
non partibus acquis, cu hicmultis, illeverpo'tnnino nul
Kmomi obnoxiusft. Cum vero diuinaefimplidtatisaf-'
petus innum'eibilia claudat, vnatantum eft, Sc irrdiuidua fnbltantia praslcientis, eique eflentialiter vna, cum,
ibi fit idem' eile, SC fapientem ee. Alioquin fingat'qui'
poteft.qishacc diuerfa coniunxerit, nec 'prima rerurrf
omnium caufatrit, quae vt fit, coniunftionis adrhinicu-'
tocgeti-Grcturaevcrofcientia, longe difpriS'ecttiditio-i
"F a
.nis

PE

(iVGIS

CVRIALIVM

niseft. Spiritui liquidem cnimaenoheft kkmcTc, &

fckntem eTe.cum anima difponatur ad cognitioncm rerum, caque 11 radicara racrit, vt primo aft'eclionis motu
inuakfcens, aut omnino,aut line iniuria naturae comuili
nonpofit, habitu fuo informt animam, faciatq. fckn
tem, Hkcrgo habitus, retiffime feientia appellatur, li
cet Sc res fubietbe interdum feientia: nomine cenfeantur.
Vnde&c vieiflim nominibus mutuatis, quod vnius eft,
traiifit ad alteram. Sic vtiquec feientia dicitur multa,
cum tarnen multitude, reruni potius qumi feientia; fit.
$icrgo(apkntiaeDciinimcnfitas& (Implcitas attendatur, vnaeft fimpkx & indiuidua. Si fubiacentium mnltitudoj mukipkxcft 5c multiformis Sicetiam fifubftant
tiam vokntis aut potentis qua vult, aiit poteft, attendas,
yna eft voluntas & poteftas.Si qua; vult k qua: poteftj
infinitas omnium numerus cft; iiixta illud prophetkum,
Magnus dominus &c magna virtus dus, & fapkntiae eius
lion eft numerus. Itemque.MagnaoperaDominij exqui(tamomncs voluntatcseius. Etillud, Quisloqncturpotentias Domini! HsEcautemresvnifbrmis & varia, licet
totius varktatis ignara (it, varus tarnen nominibus appel
lator, kd ex varus caufis. Scientia fiquidem & pracfekntia,difpofitio,prouidentia, & pradeftinatio nominantur. Sed feientia cxiftentium , praefcientia futurorum,
difpofitio faciendorum, prouidentia gubernandorum,
prxdeftinatio ;faluandorum eft. Et eft praedeftinatio ab
eterno gratiae uroeparatio, per quam vnus quifque vocaturadyitarn,(kutait Apoftolus,quosprccdeftinauit, hoS
c vocauitj & CJU05 vocauit, hos 6c iuftificauit; quos autem iuftificauit, -hos 6c magnificauit. Et alius, Apudts
cft,inquit, fonsvita:,c< inluminetuo videbimus lumen.
Vt ergo reuercati quaedam audacia f.icntia Dei quae fi
ncm nefcit, vcl (ermone finem inueniat, feientia Dei eft
omnium qua: funt, fuerunt,6c futura funt.veracomprchenfiq4 & plena notitia^Omnia liquident vera nouk, &
(ola, nullamque dignatur agnoicere falfitatem.Ea tamert
diiudkat, & condemnat. Eftigitur ncceflario infinitak
quxvniiverfaveracpmpleftitur, quorum vtique non eft
numerus, aut adco infinitus, vt finem non inHnjayniiI
in fapkntiaDei, quae fola kipfam quanta fit, , Ni-

.<.

hil

Hill It.

tf

nil igitur coram qua: nouit, quoniara vera funt, euanc-'

lcit,omniumquc difpofitorum,prxfentia iint, prxrerita,
an futura, initium & caufa Veritas eft. Pfalmifta liqui
dem ait: Principium verborum tuorum Veritas, qux nul.
lodefeftu fuitranfibunt.J Tranftbunt tarnen exlum&
terra, quoniam Sc. hoc de verbis veritatis eil turic vtique.
cum deformitate mund pufgata, reformabitur ecelunv
nouum 8c. terra noua. Sentiat vnuquiquc quod I>ci fi- :
dcsvelratio perfua-det ;ego fine prxiudicio fententix
mdioris, vera modis omnibus arbitror infinita-, cum in
omnibus qux funt & qua: non funt, ab initio ello nccefle fit, vel non 1; S qux contradictorio opponuntur, altcrum femper ex nccclitate fit verum. 7'anta
Cfgo numerofitate femel & fimul verorum excrcuit, vt
potvusextitit numerus, vtomiiinoniinuincquc.it vel augeri, & vfquequaque in xuum maneat intnitus, nifi
apudinfinitam fapientiam Dei. Indefjcicns ergo fcicnru
tft, cui nihil eorum elabitur, S otnnino augmentum non
recipit, qux omnia comprehendit. Rationem vero eo
rum, quxDeusabxternoinfapientia, id eft, in'vnigenitoverbodifpofuit, creansibi omnia fimul, quam poil- '
modum coniequcntcr producit in opera, fecundum piouifum ordincm fingula traducens gencratione , qu.a.
mcipiiintcilperfortem, qua fluctuare videntur cafibus
ad cortuptioncm, qux quafi exiilcndi filiim prxfeinms, retruditad nonefle, Parcas vel Fata, antiquis placuitappellari, eoquodconftitutiones prouidenti* Dei,
quinefteftui mnncipetur, nemini parcant, & verbo
Dei, quo xtcrnaliter omnia dixit, & fafta fiint, executio
n's firmamtum accipiant. Vnde Stoicus omnia necciforiacredit,timens euacuari pofl frientiarn immutabilcm.
Contra Epicuxus.corum qux cueniiitnihil prouidentix
ratione difpofitum, ne forte necefiitatem mutabilibus re
bus inducat, opiivatur. Pari ergo errore defipiunt, cum
'Iter cafui, alter neceilkaci vniuerfa fubiiciat.Mutabilium
'giturrefumdifpofitio, immutabiliseft; & xtcinx pro"dentix immutabilis ftatu, omnium mutabilmm contin curfum. Cum vero ipfab xternitatis fux ftatu mo- '
uni non poffit, comingentium fericm ab omni nexu ncffitatis abfclluit.. Et licet lux inacccfiibilis fapientix Dei
F 5,
huma-

DB

V I A L I VM

human-a: fcicnria: tenebras incomparabilitcr antecdate

cil tarnen in quo claritati illius caliginis noftra: oculus
quoad aliquid cosequatur. Sicut enim quod video iraminere, nulla ex eo quia vidctur, nece.ilit.ate prouenier , fic
& quod. illius oculus contemplatur, non eft neceflarium
cucnire. Scio equidem lapidem vel fagjttam, quam in
nubes iaculatus fum, exigente natura rccafuram in ter
rain, in quam fcruntar omnia nutu fyo pondera, ncc ta
rnen fimpliciter recidere in terram,aut quia noui recidere
neceife eft. Poteft enim recidere St non recjdere. Alteium
tamcn, etfi non neceflario,verum tarnen eft. IJlud itaqiie
quod feto futurum, fi enim futurum non eft, etfi forte
putetur, non feitur tarnen, quopiam illius quod non fft,
nonfcientia,fcd opinio cft.-Cxgerum etfi non eile poflit,
nihil impedit eflelcientiam, qua: non neceflriorum tantum, fed quorumlibet exiftentium eft, nifi forte 6c tu
cum Stoicis exiften/ia cenfeas neceflariis comparanda.
Sic & qux ille prnouit, omnia procul dubio implebuiitur. Contingentiatamen omnia & non eucnire poftibilc
eft. AdCo quidem yt ad eueniendum res,quas cum fu
tures praenouimus, non magis ipfius, quam nofter villi s
abftringat,licct ab illius difpofitione fubfiftendi formam
omnia lortiantur, quatenus bona funt. Alias autem non
fornix exiftendi gerunt,fcd defeum illius, enorrnitatis
fuxvitioproteilantur. Praefcientia ergo rebus caula eueniendi non eft, aut eucntus fcrum eicaufa eft prxfeiendi,
ne aut tcmporalium monis xternx prouidentix canfa fit,
autpuwflrmo fonte bonitatis malorum profluant riuuli. Deus vero bonorum duntaxat autor eft. Quod
vero in compitis vulgo obiicitur, quia neceflario, fi quid
. prxfeittir euenict, nullo veritatis robore fubnixum eft, ni
fi forte rebus ab omni neceflitate abiolutis,modum complcxioniquistribuat, vtpotius neceflitate confequendi,
quam confequentispropofitx enuntiationis Veritas conftet. Nee mc arftabis.vt licetdifpofitarumrerum, mutabilem fatcar efl naturam, fcicntiam difponetis ob
hoc dicam eil mutabilcm; cum fecundum ipfius verita
tis aicannm (Iohanncm filium tonitrui loquor) fidei
conftet, quia quantacunque fit labilitas fubicorum;
qud failum eft in eo vita erat, per quern fafta funt vni' uerfa.

II.IH .
ij
ucrf. Eins itaque difpoli rio tanta ftabilitatis incolumitate vigct & viuit, vt nullo rerum motu concuti, nulla
point tcmporis, autcafusmutabilitateconuclli.
A P.

XXII.

Quodex poibili feqit.it ur imp ojubile , frquid ex

que neceffarta confequtur alt'timiu, ,
qui omniafolus fott.
Instas tamen dicens, nifi euenerit aliquid quod prxuidit, illud ccita lignificationc comple&ens, forte la
pidan recafurum in terram, fhllitur difp'ofitio.Quia ergo,
lapis non rccidere potcft, iubes me de duobus cligcre,
quorum rteutrum communiter approbatur, vt vel ratear
prouidentiarn poiTe falli, quod fides abhrtet; vcl , quod
ibfonurr eft, ex podibih impoflibile confecutione vera
conlentiameucnive. Anguftixquidemfuntvndiq.Hinc,
ne diuinam m inuam maieftaterri ; i nde, ne multoriim clamoribjus & ientcntiae , qua: iam fere omnibus perfuafa
eft, contradicam. Sed quia melius eft incidcre in linguas
hominum, quam impie verfari in Deurn, fi vtrumque
vitare non poflum, abfomis malo videri,quarh perfids.
Nondum etcnim omnibus perfuafum eft, quod ex polli
bili impoflibile non cquatnr. N hoc nonnulli recipiunt;
fedanrefte, viderintipfi & iudicent. Atvt ex verb fallum fequatur, nemo fapiens acquieicit. Verum. fiquidem ex falfb fequitur & vero, fed ex vero, non nifi ve
rum. Ex poifibili quoque & impoffibili.intcrdum poifibilc iequmir; non tarnen ex qovis impoibili omnia
impoflvbilia. Nifi forte aliud tibi perfualerint illi, quo
rum fi omnia vera funt, ex vno impoflibili , fequuntur
omnia impofltbia, & ex quovis falfo, quxlibet faifa. Si
vero obtinuifles ex vero falfum, iure & ex fententia om
nium, quererer me femita veritatis abdu&um. on ta
rnen his importunitatibus eatenus premor , vt quod
mopinabile eft,' licet inueniam confortes errons, propria
*temcritatctuericontendam. Malo cum Acadcmicis, fi eV
timen alia via non pateat,de fingulis dubitarc.quam pernitiofa fimu.latione feieutiae, quodignot vlabfcondiF 4
tum

\%

VG I S

VR I A L I M

tum eft,, temer difrmire.prafertim in quo aflrtioni m<

feretotusaduerfahmirmundus. Eoquelibentius Acadt
jnicosaudio, quod eorum qua: noui, nihil aurerunt, i
inmultisfaciuntcautiorem, magnonim yiioriim autc
titate fuffulti,cum ad eosetiam in feneute tianilerit iile
in quo Latinitas noftra folo inuenit, quicquid inioiem
Gracias eleganter opponit, aut praefert, Cicerpnem la
quor, Romani autoremeloquij, quem ad cos, quafi il
calce vitx,diuertifle, liber De natura dcorum inicriptus
docet. Efferant Stoici inopinabiles Icntentias fuas, qua
iaradoxas vocant, veras quidem,pra:c]aras, Se admirabii
es: nos pingui (vtdicit,ur).Minerua agcntes.nihil eoriinl
approbamus, qua: omnibus, aut plunbus, aut fapienti
bus fingulis in facltate fua pvobabilioribus f'alf eflevi.
dentar. Nec il Cicero ipfc, aut Anftotelcs, impoffibilc
ex poffibfli producat, acquiefeendum enfpo ,mc ptius,
aliqa fallada: nube deceptum, verofimiliter opinabor.
Jacergo via tendiculas tuas egrpdior, yt dicam proui
dentiam falli non pofle, res tarnen qua: pi ouifa eft, polie
n euenire. Sed quid inferre confueueris,>fcio.Ergo pofibile eft, earn non efle prauufam. Efto inquam. Quo vitra
progredieris? Ergo inquis reclamante Philofophia , &
quod eft non efle, & quod fuit poliijjile eft non fuillc, &
quaciam praeterierunt, reuoeari poflunt ne fuerint. Et
quidem infi^itam potentiam Dei,fcientiolae & ratiunculas meac legibus non coarftoj nec ci fineni, qua: non h
bet, impono. Scioenim quia omnia poten; fed tarnen
quia mendoe colligis patenter video. Primo qeia diuina:
maiftatis immenfitatem, paruitatis humana: modulo
circumfcribis,&a:ternitatisimmutabilem ftatum, laben tium return imagine, & fuccedentium fibi temporum va
rietatediftinguis.Sdlongfecuseil'ehic, atquein his ex
prarccdcntibusoportuitconcipi.cum ttrnitatis (latum
nullus omninomotusattingat, & cieaturaquadiber acceflu, vcl deceftu accidentium moueatur. Homo liqui
dem fi quid prouidetfuturorum,ftatim mentcmeius qui
dam motus aggreditur, vt animus quadam application
fui, ad aliud apud fe futuri opens fpeciem pra:fi"uret,
eandemquepla:rumquenunc quafi in archiuis memoria
depofitam, reponit, nunc quafi in fpeculo natiua: puriratij

;
i

I I E R

1.

89

tads replicar or reuoluit. Faciliusenimcft motum hunc

ab animo omnino deficcrc, quam.contemplatione iuci
.inimo inhaerere. Et quidem hic motu?, fi non prouidentia eft, aut proukientiam parir, aut ei cuiufainque faxieris notifia vicinatur. Cunivero motus praccedcns, & ex
concepta ipecies, futuri operis fcquela fruuratur, naiiiscft agitatio mentis, & quafi vmbra in fomnis, fine ventatiscorporeeuanefi.it. Motus tarnen, quia reipfa fuit
manima, non poteft non fuifiein anima* & anima quae
motus agitatione mota eft, non mota non fuitf non po
teft. Porro diuinxfimpUcitatis flatus, long alia condi-'
tio eft. Ea fiquidem vno fimplici Sa indiuiduo afpchi, vt
prdictum eft, quae funt, quae fuerunt, Sc qua: ventura
liint, omnia contemplatur, nullqucrerum mutabilium
lapfii mouerur : fed in feipfa femel & fimul contuens vniuafa, fubiftit inuariabilis,
Stabilitquemanem dat metteri.
Iilicet interdum ei pntcriti temporisaut futuri verba apirntur, non ei quicquam ex hoc iubtrahi vel impender,
ftdrerumfubiettarummutabilitas, fi quid proprio dici-'
tur, veraciterindicatur. Cum ergo iplum aliquid prsenouiiTe audimus, minime intciligimus .fluxutemporis eius
prxteriiiTe ftientiam; fed fi verborumnaturamiequimur,
prxceififle tcmpus.quo veracircrcredatur, eius quod fu
turum erar, habuifle notitiam. Sic vtiqueeum ab aeterno
eft omnia prouidifle, non quod vifui eius motu
fuoquicquam fubtrahat tempus, id, quia, qui vniuerfo
tempore natura prior eft.fuus omnia fempercomprehendatafpectus. Eius ergo prouidentia in fui difpofitione
non fallitur, quia earn femper iequela opcris comitatur.
Sed nee falli poteft, quia nee exmutabilitate rerum, nee
ex temporis ruga, aut ycrfibilitate, poa-ft aliquid ablconditam eile ab oculis cuis. Hominis vero falli poteft, 5c
fallitur difpofitio, quia.es cuius apud fe prxfigurauit
fpeciem, proceilu temporisaut omnino non euenit, aut
in alia fpecie in publicum procedit. Ncc tarnen quaecuinquepraeterir.i vcrbi fignificati-oneclaudu'ntur, rebus funt
sggreganda practeritis. Necfimevixiue profiteat,florcntc Peripattico Palatino, ideo mihi vitm elapfam , aut
prartcritam efie confteor. Aut fi ab Arrianis , Eugenio
F 5
piaei-

NVGIS

CVRIALIVM

prxfdentc diflenfi, non obprxteriti tcmporis gratiam .;

tdei&confeffionisillius integritatc diuerti. Cxterum,
quia,quandoque verum fuit dicere, nunc viuo,fic fentio,
eleganter Sc ver fateorin fequentibus, quia tunc vixi, &
fie lend", nec tarnen vitam prxteriiflc vel lnfum. Scio ta
rnen quis dixent, quia in hoc erramus, quod morte non
profpiciinais. Magna pars eius iam preeteriit. Quicquid
xtntis retro eft,mors tenet. Sed cert fi ei femel fuiliet vita
eiapl, authcomninorion diceret, aut diceret rediuiuus. Noneftcrgo necefle prxteriific quicquid prxtenti
tempore fignificaturverboj'c licet prxdeftinati lint,non
ideo quia prxeleti funt, prxteriit prxdeftinatio. Et
quamuisnon pvdeftinari elfe point, poterit aliquid
quod prxteritumiit, neprxteritrit ruocari. Notafiqui' dem prxdeftinationis, quoeunq. verbi cafu vtaris,quanmmmeocft, futurum quam prxteritum potius lignt,
& cum de quo dicitur, nifi iam forte cuatrit, indicat
faluandum^Eft enim vt dici lblet,vei bum fxcuudum,
& in fe femperverbi alterius intelligenam, claudit. Non
itaque motum ahquem prxdcftinanti ingerit, ldeiqui
faluanduseft, primitiua difponentis Dei gratia, patere
afferit oftiiun ialutis, & ianuam mifericordix.qua proce
dente tempore pofiitfaluaii, imo faluabitur, licet poiiit
& non faluari.Nec mihi illud Ariftotelistui obiiciat,quia
fuiifequodftrit, ceflequod eft, quoniam eft, nccellc
cit vt colligas enunciation, qux prxteriti temposis hahentcopulam, veras efleprxcife.velprxcife &ex neceflitatc fallas, Minime namque hac obieftione iuuabcris ,
um & ipfa-Aiftotclis verba faciantquxftionem, c ar
ticulo difeutiendo nullum, aut paruum ferant iuffragium. Regula; liquidem inregritatem lubuertunt enunciationes, quae prxteritis vim futuri contingentis adiungunt; puta verum fuit her te eras eile Ieturum,vt te Pla
to quanquam (ciuit, dormiturum. In quibus ex adiunftione futuri, prxteriti temporis vacillt fides. Dum enim
tu poteris non dormir, & hoc Plato poterit nefciuifle,
non quod moms, qui in anima eius fuit, non fuilT'e poffet, fed quod qux fuit icientia, mutabrlitate rcrum , &
tempofis lubrico in opinionem potent deuocari. Si ta
rnen contiogeotiumiuturorumvlla potft eile fcienria,
quam-

MU

II.

pi

quamuisftindubitata opinio, qua: cicntiam probabiliterimitatur: item quod ncri VCTum fuiflc pra'diximus
nonftihTepotcrit verum, non quod res ptancrita rcuocetur, qua: in eo nulla prateriit, led quod res futura cxfpechtur, qua; ab infidiis fortuna pendet, vr fit. Deinde
tuipipotesprouidifleborTumaliquod,quod forte futu
rum eft bonum , 6c poteft non foie bonum ;. & idem poKsnon prouidifle bonum, non quia pois non prouiifle, quod prouidifti, fed quia potcft non bonum efl,
quodprouidifti. Item potes quid promififi vel ftipuIjws cfle ytilitejr , idemque pores non promifitie , aut
nonftipulatuselj vtilitcr; quod tarnen promififti vel ftipyiatus es, nonpromififlc, aut non ftrpuiatus efl non
cotes. Prastcrca, tu in fundum Scmpronianum , illum
fuitcfequitiir, pnceffiiiSc i alium prarceflifti,tc alius
wtfecutus eft, aut lquitur, aut fequetur. Cum ergo
lonfcqucntis cuaeuari pollitcuentus, antecedentis quo-'
Hveritas poteft infirman, vt & tu qui prajeefferas', non
friceffifle poifis. Quo tamen ingreifus es, non potes non
fiiiiTeingrefls, nequediuod fatum cft connumeran po'ttinfectis, nequequbd practeviit, ne fuerir, poterit rcnxari. 'In his enim omnibus qua: mente concepta, vel
trbisexprfth, vel aftu completa tranierunt, non pof'Mt.necpoteruntexinde non fuil, etil qualia futura
Mut, dum eadem fui natura certus non fixit cuentus,vahatnon fuiilc. Talium vero claudunturambitu omnia,
IMcuiucunque generis imminentis appcllatione clauWur, licet familiaris ad quantitntcm, aut.id aliquid,
latadquodlibetaliorum naturaliterapplicentur. Quid
sgtimirum, il ille qui omnia poteft, equee prauridit,
ton pneuidiie poteft; cum confier fldei quod ea qua:
iSEuifa funt non ejaeiiife peflunr, & qua: non prauifa
bteuenire, nec ta rien itra conipftum prouidentia:
llpnt euerjirc. AitcnimEfaias: Si voiueriris ambularc
ipraccepris meis, 5c audieritis rpc, bona terrae omede Quod nolueritis, Sc me ad iraeundiam conciraucriii,oladiusdeuorabit vos, quia os domini locutum cft.
ttcequia liberum hie feruatur arbitrium, dum fi voluetiis.etfi nolueritis dicens in vtramque partem, non eje
tiicioirretratcabilif.itoveDci, fed ex mrito (Ing^lorum

92

BE

NVG IS

CVKIALIVM

rum omnibuspnam vcl premium reprcmittk.fltv

que in voluntatcm collata conditio promercndi inutili
ii faciendi vel non faciendi neceflltas, eilet prouident
vcl.far.orum nexibusilligata. Qupdfi iftudnon fuffi
contentiofis, annon ex uangelico teftimonio poterat
patfione filius rogare patrem bum, vt exhiberet ei plu
quam duodeeim legiones angelorum, cum tarnen I
queatex primo fafto ,.non hoc, led oppofitum ejus, qm
contigit, fuifle prouifum. Nee perfpicatioris i.ngenii mi
ueatfcnfum, fiintantaemaieftatisiCTntinioexemplo d
fieimur, nee rationibus abundnmus , cum admiratic
nem ratio tollat, & excmplorum induetio fingularitatei
exeludat. Ipfa vero ineftabilifingularitate mirabilis, i
mirabiliimmentatcingularis, omnem iofum exupi
rat, non modo hominum fed angelorum. Scio equider
quia fcruttor maieftatis opprimetur a gloria, Sc ex edift
altifsimj, beftiam fi montem tetigerit, lapidibus obruen
dam. Vndequasintalibusproponuntur, finepraciudici'
meliorum, inueftigantis animo potiusdifta funt, quan
temeraria contentione, ad impuglfetionem veri aliquk
ir.atucntis.Sed nee illud mc feire confiteor,cur hoc repro
bato alium praiclegerit, nifi qirbd cum patribus iCntipii
illo oecultam Dci iuftitiam venerandam, in hoc manifcam gratis mifericordi amplcftendam. Nam quod ilU
qui raptus ad tertiumcsel.audiuit arcana verba, qua: ne
licet hominiloquijhuiusdifficultatisarticulum non tarn
difeutiens quam admirans, altitudinem diuitiarum hpicutix & icientia: Dei confefionc huniili veneratus, iudiciaeiusincomprehcnfibilia, 5c vias imperueftigabil
ede pronunciat. Incerta & occulta fapientiae Dei, qui fibimanifcftataclcongratulatur, opera eius fupra fanfum hominis magnificara aTcrit, Sc dum ferutatur om
nia, cogitationcs altilimi nimis profundas agnofcit.Hnic
veritati confonat, quod in Ecclefiafte fanftus Salomon
in auditu fidelium conciqnatur: Eft homo qui diebus .
noftibus non capit oculis fomnum, Scintellcxi quod om
nium operum Dei, nullam iuuenirc porfit homo rationem corum qui funt fub foie. Et qanto plus laboraueritad quasrendum, tanto minus inueniet;etiamfi dixerit
iapiqns.fi: npfi, non poterit reperire. Si ergo inueniri non
poteft.

 1 E R

I I.

93

poteft ratio fubfolarium ,quisplcnc fupraiblarium rcddituruscftrationem? Quis enim cogncjuit icafum Do
mini, autquisconfiliariuseius fuit iI Conftjt itaquc (It
rationem omnium veritatis ardorc quzrcndam , vt pia
intcnrio fuam infirmitatcm agnofcat, 6c ex omnibus icbusproficiat, dum fibi perfuaferit diuinam maidtatem
fidditer h onoranda m , 6c mifcricordix indefidentis abyffumiugitcr ampleitendarn. Dcnique apud philofophos
utumeft, taliamanereprxdicata, quaha lubiecb pcrmifcrint, omnium prxdicamentalium vim, & propricarcmnararaliumfinibus limitan. Eandcmque cum ad
cuJmen Theologix afcenditur, quad natiuo colore deftitutam, & robore, alterar!. Plane deficit vis vcrborum, &
iMcllcusipfcmortalisfuccumbit, vbidiuinx diicutitur
immenfitas maieftatis, & in naturalibus obtinet, his fcikaqux rerumiiumerumaugentvelminuunt.vtquod
liutnon poiTitnon fuifl'e;autnon prxtcriiftc, quod prxtcriit, dum tarnen quod verum fuit, fecum forte lecru, nihiiominus verum non fuiTc poffit. Quod itaque
prateritum eft, reuoeari non por ne tuent , Sx. xque
uod ex infidiis frtunx pendet, dum tarnen ex facihtavnaturxvrriuflibetfors expeat cuentuin, nulla eueacndifibineceffitasfubiicit. Sic forte dum prouidentix
son impletur effedus, quod futurum eft, & non cuenire
poteft, poteft etiam non fuifl prxuifum. Non tarnen,
'tpridiftum cft,lnueftigationis audacia omnipotentiam
romuo j aut irhmenfitati eius quameunque prxfcribo
Deofuram. Hoc autem cum multis fentio, quia licut
Dusprxuidit, euenietje fi non euenerit, non prxuidit.
\ nde probabiliter ad minus colligitur, quia fi poteft non
wenire, poteft etiam non fuifle prxuifum. Quid enim
ttquoveraciterconiquatur, ipa ventas nouit, iunftuRnque rationum plcne & perfcft primitiua ratio pen~
' autem humano generi indulget academia ansqua licentiam-, Vt quicquid vnicuiq. probabilc occurrit,
'"oiuredefendat. Solebat noftri temporis Peripateticus
'ilatinus omnibus his conditionibus obuiarc, vbi non
fopierttis intelleftum, atitecedentisconceptioclaudit,aut
tonantecedentiscoatrarium, confequentis deftruiora
?onit,co quod omnes neceirariam teacre corifequentiam
vebnt

94

DE

N VG I S

eVPIAtIVM

velint , et'fi nontiullxolajdum.tam magna fat prol>

bilitace contenue,. Sicut enim fcientix afiftit cuiden ti u
pro fui pcrfpicuiute opinio, fe & finguhria quo proba
. biIioa funr.eo necelarioium fidelioiem'imaginan prie
ferunt. Et ne me fotius apino'n'is lubrico fluctuare pirtcs;
autorcmquome tueor magnum profero.Auguftinutn,
qui locum ilium exponensuangciij.vbi de miiltis mail]
uo'nibus, qux in domo patris finit, Salua tore fit meri'
tio, ait: Si quo minus dixiflem vobis, quia vado paran
Vobis rocum,id eft, fi no eflent prxdeftinati, dixiflem, ibc
& prxdeftinabo. Diuerfitatem etenim maniionum qua
in domo patris cxleftis prxparatx funt, diuinx prxdeftinationicoaptat, qux faluandls pro bene plcito difponcntispaiitdiuerfacharifmatagratiaium', & murieruiti.
Cum vero tahtus pater huncapprehenderrlinterprctationis fenfum, vt dixerit, fi non eilcnt prxdeftinati, dixiflem
vobis, ibo & prxdeftinabo,crcdibiie eft dum rerum pcridet euentus, fi omnipotcnti placear., cosqui non dum
prxdeftinati finit, pofie prxdeftinari ad vitam, 5t eju:
iamfcripti funt inlibrp vitx, exigentibus mentis ab eodem poie delcri. Hinc eft forte: Deleautur de libro viuentium, Sc cum iuftis non Crribantur. Itcmque:Aut dimittceishaacrioxiam, aut fi non facis, deleme de hbr
tuo, quem fcripfifti.Quiuatuseft.inqit Euangelifta, ex
Deo, non pceat, quoniam generatio cxleftis feruat cum.
Generatio vtique cxleftis eft aeterna prxdeftinatio, cuius
omnesfilijingrediuntur ad vitam, etf f)ufibilc fit cofdem prxuaricatibnis mrito iuftitia, qux via vita: eft,
aberrare. Si mihi non credis, audi vel illuni, cui fi ang
lus de cxlo contradixerit , digniffimo anatheniate condemnabitur. Pater, inquit, ex eis quos dedifti mihi non
perdidi quemquam.id (rua eos.Nonnc quarfo illbs pe'rdiderat, qui retrorfum abierant? Nonne etiam quodam'modo am Iudani perdiderat?Sedcertacceptauerai!cum
irtarcanaconfilij filius, ne pater feruandum inter conferiptos filio dederat illum, qui non fuerat prxdeftinatus
ad vitam. Siveroalirprxordmarieraiit.fi labi non'.po.terant, quare pro eis tanta fedulitate filius interceditrSaliiandiergocrant: Si tarnen dum peregrinabanrut do
mino mortem poterant promereri,, ad vitam nulla necef i ltate

Hin II.
95
tarc prxdeftinationis arcbti. Gloriaturquis quod cum
nihilfeparabitachariuteChrifti, & tarnen caftigat corpus S in feruitutem redigit, nc forte cum aliis
przdicauerit, ipi reprobus inueniatur. In apocalypfi
quocjuemonenturangeli eedefiarum nunc agcre pa:nitentiam, & prima opera facer, ne moucatur candela
brum corm, nunc tcnere locum fuum, neeundemaltencedant. Curitaiqua: futura erant, mutari non poternnt: Hxc quoque fententia nee gehtilium philofophos
iaruit, qui fatorum feriem dieunt immobilem, rfon quia
moueri non poftit, fed quiamoucri omnino noncontmjit. Hinc eft illud,
Exire medtipotuit PhArtliafatii.
temque poticum.quo encx Carnotenfis i|i angiirtiis
tortuna: fiequentius vtebatur,
tata /am inueniint. &c.
Qua: vero elapfafunt ,8c fecundo difpofitioriis cfFecru
completa, natralitcr quidemnon poffunt non fui le,
licet nihil aTcrere in alterutro audeam in iniuriam difpoflentis. Ait tarnen doctoritm doctiilimus , Hicronymum
oquor: A udcntcrloquar licet Dens omnia pofit, virgiticni tarnen poft ruinm fuftitare non poteft. Poteft ta
rnen coronare corruptarri. Et quidem diffinitionem virgims.codem interpretante, Apoftolusponit, vt fit virgo
qiiifanftaeftcorporc cV fpiritu. Sed proculdubio Dens
Xfanclificareanimam virtutibus, 5c carnem potclt redintegrare corruptam, vt tota fubftantia fui videri poflt,
quccciderat, fucitata. Quod fi oratorio tropo vl'us intdlexit quae fucrunt non pofl non fuifTe, non necefTe
iiiitad virgincm proftratam recurrere, cum in prancritis
omnibus fimilifcntcntiavelcrrore,hocidcmpotueritinucniri.Senteiitiam vero ab errorc cienter diuido,co quod
fmtentia Temper habere debet veritatis ignificationcm.
Sicut apud fmccum lob inuenis, Qujs eft iite inuoluens
fcatentias fermonibus impends ? Sed forte virginitatis
aliquisgraduseft, quemimpoifibileeft quacunq. cor
ita apprehendi. Quod autem poilibile dicitur, inter
num ad facilitatem qua; fingulis yieft, vcl ex fortuna: cal
culo, vcl ex aptitudinedifpofitionisrefertur, quamquam
'pfam rcrum naturam refpicit, nunc ad fpntem omnium
diui-

>

Dt

VGIS

CVRILIVt

diuiriam refletitur maieftatem, qua omnis non rriod<

perfonarum potentatus, fed rerum omnium quae vider
vel ccitari poifunt, poteftaseft. Hinc illud Salomon-is;
Omnis poteftas domino Dco eft. Aduers hanc nulla
me vnquam contumacia erigam , ccrtus quia ipfa bla
eft, qua:poeftanimam Sc corpus mittete in gehennam.
Cap.

x x i i i.

Ab'teclia noui Stout.

Restt tibi illius Stoici tui quxftio.quem in Apu

lia diutius morantehi vidi, vtpoft multas vigilias;
longa iciunia, labores pmrimos Sc fudores, tanto infiej
licis Sc imltilis cxflij quxftu, in Gallias Virgilij ofla p.
tius, quam fenfum reportar. Quasrebat enim Ludouicus illc, an pofles aliquid facer eor qua; minime factu
rus es. Quod cum admififles, milk tibi ureos oftVebat;
dum illud efficercs. Quod u forte refpuercs, eos tibi quatalibetfummanniltipcariiubebat, vt quod leuiter fieri
poteftefficias. Tandem impudenti Sc impdico foluebaturcachinno,vim cniunc^ionis oppofitoram non mtelli<*ens aut contemnens, Sc te ridiculum afftcntibus
dimito oftendebat, qui gratis tantam peeuniam contempfifles. Congeris in hune modum quamplurima. Nom ta
rnen li ftimulis vrgeor, vt omnia neceflari credam quia
feiuntur, aut nihil contingentium fciii, quia neceflari
non funt. Plane cious paululum mihi cum peripateticis
praillovideorquihuiusdifticultatis anuftia in Atci
noctibus confciTu's cft fe nefeire fe non efle cicadam.

Cap.

xx ii ii.

Quoi matbcmaticitemerarij funt, indifferenter fum

ra iuduio fuo fubiicere frifumentts.
Il . i quoqe licet diflentiamus, in plurimismeemn
fatentur, fe omnia non nefeire, cum quibus aftra loquuntur, Se quiquafi-de rpfocceleftium finu extrahunt
veritatem. Qui veroefum roodcftiimi funt, nec fideribsrcmmpoiliccntur cftedus;, rice cas icceifitati lege
"
diipofi

tun .
97
fpofitioais aftiingunt, fed quia venturas fnrif, certifque
tonunciantiirindiais , prxdicerc nonvcrentur. Sed ii
urorum poteftordo mutari, temerariii eft rem fui na
tra incercam, certo dirimir iudkio. Sin autem mutari
ion potril, quid prodeft tanta curiofitate fcratari, quod
ulh poteft diligentia dedinari Sed forte cti aliter eflfc
poflit, res inccrta non eft, tcmeritatemqne iudicij excu'Jt ratio indubitata fignorum. Licet enim fit poflbile
aliter efle, earn tamen ita futuram effe, manifefta
gna praenunciant. Nee mea, inquit aftrorum fecreta:ius,intcreil, an aliter elfe poffit, dum id de quo agit m.
ita futurum efle non dubitcm. Sed quxnam ell hxc certitudo fgnofum? Neuipererum plerumqueexperimentumfalLix, iudicium difficile, ipforumqixefignorum va
ria eft 5c multiplex ilgnificatio. Porro varieras ambigui
atan inducit: in ambiguis autem omnis dirEnitio periculofa eft. Sed efto quod ligna vniformi fint, vnde illa
viu fijuifi cario innotefeit, aut quid perhibet earn cftc
'Ham? Naturainquis? Illanc quae in rebus, an qua: in
draina volntate conftit? Porro, diuinx non obloquor
voluntad, (iens quia omnia, qucumque voluit, fecit.
Sica tibi innotuit, bene eft. Potes vtique in luminc illo
lumen, & vera indubitata de libro prciferre , qui
Jisfignatus, tibi apeitus eft, in quo funt omnes fapientii 5c (cientia; thefauri abfconditi, quem- nemini aperire
latum efle audicram, nifi agno qui oeeifus ft, & morte virtute propria intererait.Noli modo cum Apoftolo mirati altitudinem diuitiatum fapintia: & feientiae
Dci.cum tibi comprebenfibilia um. mdttiauiS, Scaftrommducatuperueftigabilcsvia;cius, ubique vadabilis fit
:adi;iorum cius abyflus multa. Si de Ca natura niterisqux
in rebus, id eft, frequenti rertim curfu ver itur, frufta bidefiikrumftmiKaritftteblandirts, ci'im folitu rerun*
turfu multa diuertant, Sc exMnaiori admiratione feriant
iffllushominum, quo non modcnnfucTa.feclipfi natutxvidcutur aduerfa : vt, cum folis defeflius plenilunio
tntigit.aut firtrea lynodum, auteitra plcmluiiiuni, vcl
titra, lurinis fui luna patiatur ccliplm. Quicnim fidetibus legem dedit' quicurricula temporil voluntatis fu:
freno moderatur* qui return momenta wmoribus fuis
G
accom

9$

DE VVCIS CVBIAttVM

accommodt, quando vult c quo modo vulr, nouun

upehte natura., autrarum potrft producere cfleftam e
ufisccmcrrcnbus, qux aliter parre confueucrani
XJWseram contiliariuseius fuit, autdictei cur it facis
.Vtrque dominus ft , quod beneplacitum eft in oculi
fuisfaciet. ifpofitionr ergo ptare tmporaj c rerun
momenta variare temporibus, olus illequi difpofuir,po
teft: & cum multorum notitiam ., fecundum beneplacit
fui menfuraiByConcefleritcreatura, hoc fibi trinitas fin
gukriterrcferuauit. Quando itaque & quandiu quic
futurum iknuk, & partes temporum lledifpenfat, pei
quem ipa tmpora faa funt. Ipia qu'oque tmpora
rhotuc variatione rerum, quail quibufdam coloribui
pingit, & vojubiiem temporis rotam, iugali quodam
nexurerum quoteneatur, illaqueat,c vtrem inomprc
henfibilcm ingerat intelleftui, cahdem mirabiliter ic mm proprietatibus, qufiiis informat. Non eft, inquit verbum ltiimi, veftrum,nofli tmpora vd
menta, rtpoflus modos, & vanetates eorum, quae futu
ra funt, comprehendeic. Ecce quare temerarium fit, fi<tura cerco fubrugare iudicio. Inpatris quidem poteftate
iunt polta, non peceffitate eueniendi. Porro qua: in poceftatcpofita firnt, fie, & non fie, etipoiTunt. Nam qui
tn necefltate, fie eife necciTe eu.
:;- . /; . "'; v.
' -, .1 '. ' ...
v> >.>-; A P. XXV.

^^ ijigno fuo non tft ntctfpirium, ty

. .de EzC,bU,Acbab, & NinW;& quod M .
' quitfiomficAntiir mutmpoffunt.
S D forte iimiliaribus veritas loquens.non veftrum
a'it, vttantem praerogatluamalienis,puta Mathematicis refemaret. 'Efto, fi tamen fidelis animus cquiefeit.
Sed quta.Ttpcacdi'cjtum eft, efthsec certitudo fignorum?
Nempeeara '

. ';.'
. .
figibinHeftm
Deftrntrt fimiii
*- l nouum aliqiudcrcditur imminerc. Non enim eouirjue
, yt res magnas mulls vnquam crcdam indiciis
O
pracue -

I I E R

It.

99

racueniri,cuminfoIe&luna,& ipfis elementas & oritueorum.rim fgnificanuam domino ctTedidiccrim.

^tferum artm ee, qua q'uis de futuris . ad brhnia inerroeata verum rcfondcarj aut'omnino non ee \, aut '
on duna innotuifle hominibs, mihi multorum autoiiatc, Je ration perfuafum cftv Qiipd. tibi perfuadere
nonpoTum, obltantibushis, quc'mhidcproujdentia, .
ifato, indefinenter opponrs, mihique repugnantibus
wmpli$3qujede varis adfrs hiitoritsj periraf tarnen
'iiilii,huic'nonacquie<ccrevanitati. Non cquidem figorum fignatorumque cawi cohxrontiam arbhror, vt a.'rum ex altero necelarioconfequatur. Curit credide:im, nifi tecurialium nugse derinent, audi. Rex Ezcchias
rgrotatiitad' mortem. Art non credis regem luda mcdW
iamiijueniil, qui vrinse , & pnlfuj, & multiplicium
prargnofticortjm indicio, morbi deprchcndcrct qantijk5i? Dcinderefponfumntortisforteaceeperat in eor, qui eousqueperduftusieft, vt'fe vift'timm vhenus non peraret. Pofbrm Spiritus fan&ris mortem
ctmabar altare pro foribus. Quod fgnu'tn cerrius qx r.<! Quid crtum cft, vt de aliis tcearh , fi de teihmphio
alwas Spiritus fancii? An riegabis Efaiam dixifTt,m fpi
ritu moricriif'Scnonviucs. Vixif tarrieh &npn mrtuus
cft.adicftisei annisquindeeinft, per mifericordiam cius,
oui futurrum euents in fira pofuit poteftate. Et forte
mouem,quam natura vitalirnque defeftus intehbtbant,
quia ille per poenite-ntiarn rriori'uscft'm cu]j&, virerior
camminntis' Dei abforbuit milricordia. Ahab qoqutf
Rex impiifKmns, curit Iczabel non tarn 'conragto , quam
midelitate conuinca.cutti vineam fanfti Nabuthx cruoitpo(Idiiet,rhortem imminentem prenunciante donii,n, exfpe itabat. Si mihi hetnere'dis, quod earn Detis ipfc
frriwnciaucrit, audi Hcfi'Wn.'Ar enini : Hxc dibit, domiiuisiOccidilti & poiTediftf.itemqueJn quo loco linxintcancs fanguinem N.tbotli , ibi Kngenr fanguinem
Huai/Sc Iczabel canes comederft ante'muros I earn el.
^od cum nudiiTct chb fiidit veftimrnr fija- & pouitfaccum fupcrcarnem fiiani, iciuninitque 6e-<Wrnii H;tin cilicio. Facrufquecftlirmoiidrimini tfUfchn di
ttos: Quia reerittiseJtA^ek.'faciem meam.a'irtndu
G
cam

joo

bfc

KV.GISCVRIALIVM

cam malum in diebuseius. cc poena qiix debcbatu

Achab,quiapcenitentiamegit,,dincrtur inpofteros,, S
Iezabel in icclere perfeuerans prxl'cnti indicio contlcm
. natur. Vna eademque fujt lentcntia , qux Cmguinen
Achab & Iezabel canibuscxponcbat. Ettamen jwpar
tcmutamr,pro parte manet imniobilis, autore tempo
tum fie omnia difpeninte. Sic & Ninjuitx:
excidio libera, dominincxcrcfenuiitiaui, e% edicto re
gis cprincipum, agente pcrniicntiain ad pracdicatio
nem lona:. Numquid tibi, yidetryaior & hdtlior feu
tentia louis c Martis, quam fyucntiq creatoris? rNoi
vtique lauti confilio acquiefcens, fi iftud viriurn plane
us adfcriplcris. Cum enim Sycophanta Mandrpgeriai
pcrcimdtctur, an lili fint pjanct placdi,qui nuincris to
turn rotant : eos Mandro gerus noftro vi i ii fciles, nec di
duarrabileserTcrcfporidct, aducais, quod & tomos
in ore voluunti ftellas numerant, (ola minare non pof
funt ma. Sic itaque difpofit one fiderUm eucntuum ne
ceilitatemingeiit, vtilloliilt fatis vrbano eleganter iiri
deat, qui vifum exercent incontcmplatione eorum , qui
vifum fugiunt, 5c interpellant eos, qui loqui dedign.intur : & cum tomos in ore voluant, verendum eft, ne i
aromus genethliaco foi te nter tiJat , in excipienda
fententia clcftiumlabatur. Sit ergo eorum infignis autontas, dum ftabilis & intoiuiullmancattre.itons.Ci
tc,qiucciuid tibi Mars mus, aut Iupiter fuggerant , Dem
veraxtft, .; tu dum illis plus quam Deo credis,pcrnitio<
fiiiiuic nifflil.ix. Allra quidemmendacia funt in, con
lpeuueius,fcdcinAngelsfuisrepttit prauitatem. Vi
tarnen verum latear, tibi allra non nicntiuniui , led :.
ipfe. Quod deeiperis tibi imputa. Quis enim je cpgit fal
iim p utarc: Deusea, qua: prxcuntibus fignis venrur,
to chis , nun tabilia elle prfuaiit. An fallis qlio<
figulusfibilans,authicnnindusait,
,-.
null fine legt per tun m
'i . .,
Errat, (' voluumur fieramotH.
4tfifttmeumt,yrbtttrrii*parMtHr
matura luesi
Idetnque niaiiifeltiu.s fubiicit,
tfiertf fuid prodt p*fctr$fitHih\

'

L I t R

I I.

101

Cum omino 1 vcnit , duc Rema malorutn

Continuar jeriem , cladtmque in tmpora multa .
Prcirabt, ciui tanmm tara litera bello.
Scdprocu! dubio multi dij mi futurum bellum amona
non poterant, quia multi imo potius nulli funt. Hoc ti
men vrus & dcus 3c dominus potuillct. Nouit enim illc
mut.irc fen ten ti m, fi tu beneficio eius malefic ium fin us.
Vndc cNabuchodonofor conilio Daniclis pecca t a clecirtolynis redimens, Siniquitates in miiericordiis pauperum, fentenriamDommiimtoiinentem ad tempus efliigit, donee in aula Babyloni gloriam durer. Nonne hxc
eft Babylon ciuitas magna, quam ego zdificauiin domumregni, in robore fortitudjnis , & in gloria dccoris mei Sic ergo elationis voce, in feipfum iam f ugientm Dci fentcntam-raocauit.
.

XX v.r.

Quod fenttntia Bei weueti potefl , quod cinfiltum

Det immutable efl , & voluntat Dei prima
omnium canfa, & quoi mathefis vU
damtuttotw efl.
CVM kaqueimmutabilisDciporTtmouerifctitenT
tia, errantium & difcurrentium fydenim fermo
mancbit immobilis ? Sed quocumque rhodo fententia
moucatur, confilium dominimanet in xternum. Qupcf
>utem confilij 3c voluntatis Dei fignum ccrtius eft, prxceptieneant probibitione diuina? An nonrecrvidebitur
vdle, quod praecipit? PlancPtriarcham prxcepit vnigenimmpromiffionisfiliurnim'molarc.ReftenePatriareha
raandantiaequieuitiReftquidcm per omnia, eo quod
raandatum voluntatis, qua: prima omnium canfa eft, &
unquam fuo fraudatur cffeihi , cmiifimum indicium
lit. deo quidem prima eft, vt fi quaerarur de aliquo,
rita fit, reftiffimedicatur, quoniam illefic voluit, qui
omnia quicunque voluit fecit. Si vero cur voluetit influiratur, inepta quadlio eft, quoniam prima: caufie, vo
luntatis (cilicet, quaa-itnr caula, cuius nulla eft orrrmno
ulk. Equidem dici folet, verum eft, quialrt martu
G 3
pfw-

J.02

DB

KYCISCyRIAtlVM

principis eft, vt pofi:mityj^u4icarequamlcgcs>cum

qui legem tulit.dcrogaiiHsve.abrogandxillius habe
potetatem. t-cgiogo, qurn.figulu:> mus cx\q inapon
autprccdj.conti-adcerenouaudebit? Interppyirax^.irii
'ids tkaeqitatcm ,, oli priflci^ j pjp.
tet, 6: ljcct.iiifpiccrc. Vbi aliud iusuacfet, aUuda^cjuit:
qua: in publica vtilitat vrfatui , principis qm.-rer.ci..
intcrpretarip , qua: generalis cu neceiarki. V.bi .
fcripto &c fententia dubitatur, mepif-ftmqiurenda.ijut
tis. (^isergotc4cclcitiu,mrccrt,interptemi y^cc "qw
expdit noti? QmtciVi<;itat' aliena opera ,. mis
Deiftcllis aflcrlbii' T.iifioenimtullluduibu1iJ3iju;
argumentum : : .'^J^U'.,' .'. .'"' .'liiiJt
THquiflgrMtmn*em',.. , ... } ,;^.'jr .:-.;
Scorpio itibindii cit^MtnUMflUtfetutifoi t
hdtantum Grd'iHtj>riu'>.
Sed roendacij pater, qui..te hace docr caeleftibus ailci
bendum, fraudulefitcffc agit tecum vt cum his uotis
fpei (eritereatoram ,tpfb'crWfa: ( infamf 'aatorexi
Poftrcino animulas miferorvm Fraude dcceptaS, fftfcbita
bilium vati(.iiuotuturoiiUinlatioiiistumorcinhii]4
dere, v'el dcfperationis abylTum pra:cipitare , dementi
eft.Porro hunc fruftunVifiatheis fuie horofeopi aferuni
6c pl.metisfuismagiseironci,:dum acientia, pictatis *c.\
orbitanr, longa pcrueftiga,tipficgnorum, um q
quafi lucifer matutinisqr^ebatur^decendunt in jnftrnuii
Yuentcs,aioque ruina: ; participes crficiunt. Sed dui"
tibi'taliaproponuntur, vel oppouuntur, quid facis? Ri
desequidem, Se nimis vncii naribus indulges ludibrio
habens fimpicitatem fidei.recurrifquead proujdntrac fi
, t in abyliim ncrutabilem quail .* A mus alte
totus immergis. Lucera inacceffibilcmpofuiuireugiun
tuum, & indcfideim/bciutm impugnas, ac fi fprjs, ve
ijtatis propugnaculum lterrcrs. Sed e(to, vetercm han*
prpuidentiae querelarn opirenpn poftumjc nodos
niumquarftionurnfoluere nonufficio. Qiiis.eriirna.dc
fapienscft, vt omnibus cuiuuis irnperiti , nedum tuis.
quaeftionibusfaris/ciat "Totius deruque veterii philo
fpplua: princeps Plato, lcuem,(vtfcrtur) quod tamen d<
Homero verius dkertur, jiefcio quam nautamm qux
ftionCIE

F K?::i lin.

*tj

encm explicare non potuit. Vndecum ab.ofdcm imrudrntius, c proiracbusdcridcrctur, vecrat vu verecum
diingcnij, qual toxicara confuiioiusiecidapcrfbijuiad
mortem , fpiritum nouiffmum cxhalauk. Puducrat
quod quaii totiusAcadcmix improperio exprobramntpnncipemPhilofophorum Gnxuc, cuam uiim ignorare. Hoc autemairit Flauiauui in hbio, qui
De vcftigiis Philofophorum. inicribitur , Xcnop hon tino .
tente inuidia, aducrius Piatonis glomm irapudeater
finiifl. Licet qtiamplurimi cum ob acrarnentum nucm,auerant vitro animam po(iiii taris iu.t anno
apleto, quem nouenarius in fe ipfurn ductus cri a.erat ,
lugdcxiudenonaccetiit liunianitatinifilaboi & dolor,
fateor equidem me paueu (cire, & cum multis plurinu
inorare, nee tarnen vit munus quail Horneras piidore
nus abiicio. . St ergo prouidentisc> & Iibori aibitrij li.
iem com poner non ufficio, il fatorum &. t'aautamna'ax repugnantiam nequeo concordare, nunquid ideo
.ms verum fil lila elc:Sicut in iurexiuili reusfrequennlCrn fauorabtlior eft, ita quxdam iinu lnvcftigationiiiusphilofophicis , vbi plerumque potior pars videtur
rioris.Hoc autem ex dcie&u noftro arbitrai
lloctus cnim circa reium prima principia deficit. In
his fcrutiniiim prouidet. , iniieibgjioiiernque matcrii,$c fdei noftrae muks artculos aptimccaia. nu
meran. Dum in proudentia vniiis querela: mocftum
ptrimis, velut bydi praeetfo pirc, plurium fuccrefraat capita quaeftiouum . Si in materix iiuih prgrerfmutjillico patimur quod fomiintes, abquam -
nalliuifubftarrtiam couftituti, smimac quxiita'OftgiDCyradueem nobis intellcchisopponit. Polrrem indiuina
ihftiatrmitatemrecrpaeperionarurn,nifiin fid vir
tute, quomodo Ami laquos declinabs ) Diuinitatis
'nam iimpliccni 6c indiuiduam admitte fubftsnn,quoodoSabellii,nilfidciratione,manusefFngics?Ha3: ta.
sita non minus vera ant; quia multis polrunt quxftiotibut impugnan. Et.licet fapientia Dci ie. incarnationit
ayfterio nobis viibtlchvfecerit, non tarnen eoufauc ic
atelleftui noftro fecit palpabUcm, vt cum a poilmus
t^uequaqux difcurrerey ioentes quanta

104

DE

NVGIS

V'K I L I Y M

fitioagitudo, latitudo, fublimitas Se prof uudum.Si vero

mathematicorum via effet vfquequaque laudabilis, non
tantoperc peenituiflct magnum Auguftinum fe corum
confultatioiiibus inclinaffe. Ad hxc do&or fanctiffimus
rllcGregoiius quimclleo prxdirationie imbre totam riauit& mcbriauitccckfiam, non modo mathefn inflit
ab aula, (cd vttraditur maioribus, incendio dedit pro
bata: lctionisikripta,Palatinus '..'.'
yudcunquetcnehat Apollo.
Inquibuserantprxcipua, qui cazlcftium meinem, &
ftiperioru oraculavidebanturhominrbusrcuclaic. Qttid
multa? Nonne fatis ell quod liane vanitatem catholic &
vniuttfalis Ecclefia deteftatur, t eos, qui cam vltcriws
etcrepneiunip&rintjkgitimispcenii percellit &ed ne
planetariurum noiLtam prfequi, quam cqui videamur
rarem, kim ad rdiqua progretfaatur -oratio. Qui eniru
huLccurioCtariinferuiunr, non magis veraces clie poftunt, quam humiles & fobrij,. qui primos recubitus- in
eenisappetunt.&epuknturquotidiefpliidide. Peftrcn plurimot eorum audiui, noui multos, fed neminem
m errorediutiusfuifle recol, in quomanus dornini
ndignam non qtcrcuerit vltionem.
.1, '. . ' u :- ' . ." :::. 'S" I '
. " t
-.

".

jo..

),

4...

*-*'*;;

De arufp'fcibtu & chiremanticit & PjthenkU (r'~"

,, SahIU deume.
' f~\ v 1 D de necromanticis dicam , quorum impietas
^V. Deo aurore, per fe ipfam- vbique iam viluit , nirT
quod morte digni funt, qui morte conantur feientiam
mutuarc* Nam de aufpicibus, auguribus, alifatonbus,
aiiolis, pythonicis, arufpicibus , de alus , quorum pr.v
raultitudine txdiofa e enumeratio, producriorcm r-"
monemtexerc.cum nemo irtorum iam progrediatur in
lucem, fed in latibulis , fi quis eft, exerceat opera tenebraruai, fuperuaeuumeft. Quxdam tarnen eorum cerrisdecaiifisaliquatenustangcndaiunt. Etfi lateant, fuperfunt adhuc malo fuoarufpices. Hos pro parwin extis
.mimalium diuinare prxdium eft. Ex-torum quidem
cnfcntur nojaiajbomnia, quxcumextictrutatc tegun->

I I

II.

lOj

uir.Vndc Sc illos qui inhumerulis arietum,rel quorumcunqucoibusanimalium vaticinantur , eis connumcrandoseiTcmanifcftumcft. Chiromantici quoque vera,
cjiinrugismanuumlatcnt, fenofl gloriantur. Quommcrrorcm, quia rarione non nititur, non necefl eft
iMioaibus impugnare, licet ipfoillos cxpugnet ratio,
uoddeficiimtrationc. Vnumtamen ell quod te, fi
ntpatienteraudias, attemiffimc quxro. Quid nugato eos tibi notos efi n ambigo,quando de
fe interrogan funt, profuerunt? Cum aduerfus NiuiKinosBritones regia efletexpeditio producida, in que
wnfultus arufpex prasmonuit? Quamuis ab eo veritairomim non fucrit inquirendum, qui exciibiali obouioconcinnatorumjnendacij credendu erat, quam
oitaeveritatis interpres. X'ulgo fiquidem cum quis
"ffltindi nota inuritur, dici folet, quia quouis. excubo
:lma:mendacioieft.Itemchironomanticusadribmi5,
iionfultusquid contulit? Nam fub articulo vtcrqe
SJ5US hoc cgerit, confultus? Tu quidem paucis diebus
Sflis.quafi ftcllam matutinam generis tai non prsemoperdidifti. Cartera qua; melius nofti, fcienertacccn
ifo vanitate fua merucrunt ne vlterius confulantur.
~Uicorumvcroeopemiciofior cftconftiltatio, quo
namalignorumfpirituum inhismanifftioreft, qui
mentianturfiuenon, in propSito Temper haben t vt
*ttant.Falluntauteminfrdumitudio fallendi, inter;citatis fuac errorc deeepti : id tarnen agunt iflidu,
turorum confeij per omnia vidcanrur. Indeeft quod
*guitatc verborum obnubilare ftudent orcula , vt
^mendaces, autfallacesinuenti iamitt, aliqito ratio'hmento queant tucri filacianv. Sic vtique
*a nondefiftunt, donce auditores fuos prcipitent
"am. Cui enim iculo varum profuere refponfa?
fonc,anPyrrho, aut prxcedentium aut fubftquen"ouqnam? DuxThebanus dum de orculo fperat
?rura,fratris mucrone perfoditur. Ei tarnen amis LaaJuccefRu belli vifus eft pollioeri. Quid enim aliud fig.
at, quod poft multas ambages intulit,
"
'"t*tJlviariaTlbif}
mii.Lv.!."
" e inrprempto Anee, aendactj" argfcatur, Vt
O 5 .
falla

IO

DE

NVGIS' CvklALIVM

illacam ambigua ventans nota obduccret,' qoo .tiam tucaturfubieck,

' r*:u."! r" -. ;->>-.jf
Hetrnthiptr rU4iis vieilpattr.
-. ....
Sic*ergodim]qafatorin<onfiiliofecarus ad panic
dium init*K,hiqueo mpieiatistrahitui- ad occauur
Patris jttpquc parricida; dnfderiumadimpletur, du:
fra,tresinhpj,quibus iinprceatiis optaucrat.vt ferro cni
m coulbrn.i diiiihreiu, mutais vulneribus pereuat, <
alternis gladiis proltcmuntur. Cffus mxima regha,
Hahn tranfgrcdiatur, de oraaiioi um fidebt fubiechu
.iiiconfidit. Sed cum res in contrarium ceflefit fail.
-Apollo (c Vniusverbuliacquiuocarione.abiuluit ab nui
dia mentiendi. CXiid Pyrrhus; omaniividbs, que
pe in acic virmteruderat, beneficia Phbi tibi picomitn
impeiiumyfed irreparabilitcr ftratus, in fcipfum retor/I
culpam^qmamphibotagjarri.oraculi niinui vtiliter ii
tcliexit- Ad nociores tranfiaoir hiftorias. Appius eun
vnica & fnguJarrsciuins beffi tempeftas orbem concut
ret, docente Phoebo in fmu Eubotco quietcro qUmit> &
mortem inucnit. Oraculum quidem autore Lucau'o
kbrC;4ft;;-jnt .if. I . .'.'' Xlir, !.i', ; \r l, : T
EffpguingentestAntiiifcriminis exfers -,,-.;
Ee'lerum Rnnane, minas, faluqut.q*tettm. , .
Euboici latera media tencha.
Sed ne fatfieatis aota hfhiitorias non oracula refiuidawr,
cannica, Sccui fides incolumis acquiecit , dicutiatm
hiftoria. Saul in tyranhum verfus ex principe , cum i
gentibusculpis, elt domino dereltihis, aduer
populum domini, duce iniValctcrct manus hoftil>.
olicitus frac)is rebus exitum: impurcbac. Confulnit cfgo
dominum & nn refpondit ei, eque per lbmnia, risqua
perfacerdotes, eque per prophetas. Hoc tarnen ei' ante
denuncia ueratSamtiel, quia dominum pornitebat.quod
cum continuera t regem, quod non infpleuerat verbum domini fuadenteaaritia, parceusAgag reg pi*"
guiflmo. Sc opunis gregibusoujum 8c afmeutoium >&
veftibus Sc arietibus, Sc vniuerfis quas pukhra tirant in
oCulis populi. Qiiicquid vero vile fuit, St reprobutn.hc'^
mandante domino demoliti fob;; & cum nliUhdMura
nifi de manu domini exeramum coatingat viciotia '
, ',
"' .
*
wri

Ultl U..:
. I07
piorum non referons gloriam, viribus fui J in facie
' iecolkitomuncic .ipplaudcbat. Sic enim fcripi
; Factum cil verbura Domini ad Samuclcm : Peenitctmcquodconftituiim Saul- regem, quia derebquk
mc, ic verba mea opere non nnpLuit. Comnftatus eft
i.'.mucl, c cij1n.1uit.1d dominum tota notic. Cumquc
node furrcxct vt net ad Saulcm, mane nunciatum
cilSamueli, quod vcnitlctSaul in: Garmclum, & crrxifittCbif'ornicem triumphalem, & rcucrfus tuil'e; ,(ic kenMnque in Qalgab, Dcindi: ad neiepationcs Samuel
Wimen mobcdicuti.v fub prxtextu rcbgionis maluit ex
oare, quam dclcre per petnitemiam quo: fecunda tabu
la port naufragiiim relicta eft peccatori. Ait enim, Imo
audiui voccm Domini, & arnWK in via per quam mi" me Dominus, & adduxi A gag regem A ma lee h , fle
Amalcch interfeci. Tulitautcm populusdc prxda oucs
i boues primitas corum qua) lui;t, vt immolet domnoDcofuoinGalgalis. Ecccquomodo{e:pfumcxcUk, & quicquid culpx ell, auc extnut aut rcfundit in
puliim. Ait ergo Samuel: Nunquid vult dominus bo^
bcaufh & victimas, 6c non potii vt obediatui voei doini Melior e,ft enim obedient quam victima;, & magis,quam offerrc adi arietum. Quoniam
lulipcccatumariolandi eft, repugnare, Sc quali icelus
ololacrix nolle acquieleere. Proco quod abieeifti 1ernonem domini, abiccit te dominus no lis im. Ego qui Ion funiliter arbitrer omnibus, qui in fublimiramftituti abeunt poft concupiieentias fuas, 4 princi Min ae dominium muLmtes^ tumorem fuum exer'atinfubditos,eoxquantes libito licitum.ac fi colla eo'miugo diuinx legis fubiecta hon lint, & nulla -J
Wcvrgeantradimplendam iuftitiam Dci. Sed numWhivcl fichad tantum tonitruum comminationis diuin'kr.fi-nii pectoris indurati aut tumor, qui ryrnidis
iquitatc in corde Saillis yiuacius coaluerant , potuit
aoUiri! Neququam. Dixit enim Saul ad Samuelen*;'tecaui, quia prxuaricatus 1 um fermonem Domini, V
'batua, umens populunl & obedicns vocieorum. Sed
use porta quxl'o pecca tum ineum , crcuertcrc mecum ^
-orcmdcnniurr.. Et ait Samuel, Nontcucrtar.qni*
pro

IOS .

DE

NV'GIS

CVRIAIIVM

proiecifti fcrmonem DominijSc proiecit tc Dominus

fisrcxfupcrlfral. Vides ne quii difficile fit mal it:..:
cum fuperbia: fomento coaluerit, verbis Sc exhortatio
curavi:Pcccaiii,inqait,tiniens populum, & obediensv
jcieorum. Nonne ficfaturculpam, vt potius inuolu
cilios, qui fi princeps effet, fuerant relaxandi , quam
ipfum expdit? Numquid fie audierat feciife Moyi
cumiradeirsuiretin populum, dixifletque ei dominu
dimitte me vtirafcauir furor meus in populo, & delra
ciun, & faciam tecrefecrein gentem magna m. Quhd
fecit dux, idemqucfidelis princeps in beneplcito u
oontitutusa domino? Aut dimitte eis,inquit , haue ni
*am,aut deleme de libro tuo.Sed numqnid in tant ch
riratisafFempropiimqua:rcbat gloriam ? Inquit enii
HMjiliictiIimus princeps, piuspater, dilertus orator, yt
tens in opere, Sc fermone , dux prxambulus in iiiftn i
undatorum dei: Dicera gypti),callide duxit eos dorn
nns-dcigypto, vtprofternerctindelrto. Sic ergo cti.ii
fui ipfusdil pendi domini gloriampra-'optabat & popu
li> cuius ducatum mmimabat, liberationem. Dauid quo
que cum culpa crus dominum ad irocufidiam prouocaiet
principalis culpa &biehis popula* portar poenam
vidit angelum Dei csedentem populutii. Fudit itnqti<
preces de intimispcaecordiis, & adiecit, Ego (um qui pec
caui, ego iriiqticcgi, ifti qui oucs fimt, quid fecerunt? Ve
ins vtiquc rex, Se iuftus princeps, & digmis, qui altifin
franger iram, qui dum fe pro populo flagellanti Dec
oppoiiiif, indignationis eius flagellum amouit. Eum t
quidem nulla cxcultio^euit, nili cum quis proprio iu
dido accuftur. Nihil mouct ad veniam, nifi cum nocen!
nudamdctcgitculparn. Miiericordiam nihil admonet.ni
fi cum animus charitatc fuccenfus, in fc i po conteritiir
Nihil pcrfuadet propitia-ndum efie , nifi cum njes manuni
opens extendit ad rtis faciendum. Si puis cnim fatctur
cul pam inutilis eft confeifio , nifi ftisracbonis animo.
urrat ad veniam. Veccaui, inquit ludas, trndens (anginnemiuitum.J:uititaqueeraviquequaqucconteffio : fed
inutilis, quiapotiuscucurritad laqueum quern merucrat,
Iuam ad tontera mifcricordia; quaindcmeruerat, Sc obmationisiuxduEiuaprxcluferat fibi. Eum tarnen pas- e-.o
nituii

 , : ; *! riR i

ios

oituk fcifl.quod fecerat, led non eo deuotionis ,

quilapidem adiutorij fufncerctemollire.Paenitentia liqui
dem diiclus laqueo ft fupendst.Vitamergo digno fiiuiiu
policio ; led qui malitiam non correxit , veniam iibi
millo falutis procuramt remedio. Sic enim & npuj infe.
tos fcribinuefl~eftimuluspnimdinis,lic nulla fit crre
lo prauae voluntatis. Sic Saul procul dubio peccatum
/uum imponerenititurhumcris alients & dum fimulat
quod a poena relit per preces Samuel is eximi.fe pfum gratiiiisoneratum, fortioribus laqueisinuoltut, & mreparabili ftntentia damnationis aftrmgit. Sequitur enim: Et
conueriis eft Samuel vt abiret. Ule autem apprehend
iimmittem pallij eius, quseiciiTacft. Etait ad cum Sa
muel : Scidit dominus regnum Iirael te hodie, &c tradtdrt
illud proximo tuomeliorite.Porro triumphator in Ifiaol
nonparcet, & pxnitudinenonftcctetur. eque enim no
mo cft, vtagat pertentiam. At illeait,Peccaui.Scd mini
honora me coram inioribus populi mei, & coram Iira^,
crcucrteremecum, vtadorem dominum Deum mum.
Ecce quanta clationis inania. Se deieuum audit domi
no, & tamen qilafi inuito regnare contendit. Regnmn
meliori tvaditum elfe non ambigit, & prinatus per Icntcntiam irrctraftabilem regni glonam fraudulent vfurpat.
Corruit itaque dum in vctitum molitur afcendere, 6c fit
fcipfo deterior, dum meliori, reclamante Domino, vuk
pnferri. Fatctur equidem culpam , fed pecnam portare
dedignatut; hoc eft cnim quod ait, Fcccaui: led nunc ho
nora me. Acfidicat: Cumcriminis culpa , clationis ta
a, tyranninequiti.iiuftedeietius contemni mcrucrim,
me patientia tua in confpecfu corum qui non noucrurit
confiliumdomini, faciatglorioftim. Retiertere er^o
, vftuoincedam faftigiatus obftqirio, & tanto llipa
tuscomitatu, tanta vencrabilis autoritre, adorem domi
num d cum mum, quoniam meum vitra dicere non au
dco, quiabeo paiiiobcdientianiditcelli, 6c adhitc per
contumaciam recedo. Adeo liquidem uituimtcT.it ipirtuscius, vtftaonmodo homini, fed Sc ipi Deo fcipfum
quodammodo propriae impietatisauii praeferret. Quem
cnirn dominus pwcmlerat, quantomaioi gratia videbat
rraditum, tanto acriorinuidia ei occiilrastcndcbat mli
dias.

HO

DE

KVfllS

CVRIAllVM

dias.tmmaniftftas.quaminiquas exercens inimicitias

&-quorcianifetuseumdominuscxtollebat> auidiu
non tarn deprimere, quam extingucre properabat, ipfi
quedeofeeregione ponit oppolimm, dum ci irripert
autcripcrcnitituriura regnorum. Dignum ergo fuit vi
non mannet in fpiritusdomini, qui corfuum non rno;
da habitaculum,fcd & tanta; nequitias fecerat fundamen
tum.Exagitauit eum itaque fpiritus ncquam domino, S
cxillorctrofluere, & indies labi, minni regni vires
runt, falus populi fluftuare, hoftium crebrior, maior,
clariorqueviftoria, tarn regis quam populi validiiis ' ni
mos fregit. Ipl tarnen eumcui dominus regnum firma
uerat, cxterminhtum habebat finibus fuis. Quid ergo
tandem carpit conillijlNon vtique vt regnum traderet meliori fc, vt uifpofirioni diuinx,quae ci mnotuerat,ac;cfuie
ceret, vt peenitentiam antcaite vitae ageret frauoim.
Sei qui aduerfus dominum calcaneum tumoris extulcrat,
populum in montes Gelbee, vbi puniendus Sc oeeidenduserat, eduxit inpra:lium. Occidi fiquidcm in monte
debuit, qui non nii alta in ilipfo refpexit. Quia ergo eum
Veritas ipfa deiruit, ad fontem mendacii falfus Sc iniquus princeps confugit. Dixit itaque feruis fuis, Quaerirc
mihi mulicrcm, habentem Pythonem, & vrfdam ad earn,
& fciicitaborperillam. Qmdaliuddixiuetgentilis,idemquc perfidus Nonne idem eft ac fi dicat, .
Flectcrefi nequeo fupcos,Acberent* moutbv?
Aut fidclioribus verbis, 8c inftniori perfidia, fi mihi deus
notitiam fubtrahit vcritatis, cam tarnen per partem mendacij, coiiiuito,cognoicam,cV velitnolitavcanum con{hi eius,per poteftates aducrfariasexplovabo'Etdixerunt
fruiciusadeum, Eftmulicr habens Pythonem in Endor. Indignuscnim erat confltatione virili , quem intantum defperatio fregerat, vtetiamab infimis & infirmiffimiscreaturisadtuendumfibircrmum, quod domi
nus auferebat, .aduerfus omnipotentiam eius , auxilinm
implorar. Mutauit ergo habitum fuum , veftitufquc
aliis veftimentis , & abijupft 6c duo viri sni eo, vene.nuitque ad mvtlicrem nofte. Reftc quidem omnia, rfuia
r.eftuseft,etiam.apudperuerfos Spirims fanclus. Regio
namq. habitudebuitipoliari, qui ad (cruiendumdzmo<< .,
nibus.

1 s

it '

irr

nibus,& non deo,infauftumarrirruerat iter. Quvcftcm

abiccent innocentix, quiiuftitix m uta ucra t indumen
tum, veftrbus honoris & gloria; non dcbujt infigruri. Et
abiit vtiquepoftcum, qui non fterit in venta, & nuo
mramepcqiudeminnorninati& innominabtlcs, qui
\dngcm ad rantamperfidiam hon reluctante fdc prolequipotuerunt. Duoiumque rex dcccirtrr flipatui comium, dum fiimma & vera vnitate reccdfi it. Venctuntoucad rmiiicrem note, apto nique tempore, de motte
rcgimi, de ftragc populi, de luftu publico cum renebranra principe ttaftaturus. Sic & Salomon node d it
jpientiam acccpillc , qui amorc niulicrum alrcctus
tomiptiis, domino rccelliuus. Petrus quoquedum ca
bete deftimms,cakfdccret read prunas de nocrc,!ap.
foseftin perfid ian,& am crimine penurij fecit infigrran. Alij etiarh difeipuli timor proltrapi , tempore no fugerunt. Et ait Saul ad mulierein, {Mulleres
aim frequentius ipiritus Pythonicus impict ) Diuina
in Pjrthone, & fufeita mihi quem dixero tibi. Lege
wos,rcuobue hiftorias,fcrutnre omnes ngulos feriptura'm, nii/quarrt tere in bona ilgnificatione diuinationcin
-iitnies. Vndepropherasreprobosdiuinatorcsnon prowas efteferiptura commmort, qnales fuerunt pro
fila* Achab, quieumdomim>perrrottefite augentibiis.
smtisvariislMdificationibiisfeducebarrt. enique iuxa.fcfbumdomini egrciis eft ipiritus niendax, c fach
ore omnium propiitamm Achab aiccnfiiro in Ratoth Galaad profpera promittentiuin, folo Michca Mo.
slhte- reclamante, qui eoncius diuini conflu , lial
'-mdifperfumin montibus vider.it, pixmuniuit, cas4bamorc,veritari,siudieiu.mabeo, qui ailurotiscor^usfcrreisdixerat.Histix cornibus 5yTi*m verttilabis.
ritcreadiuinatiofogliaernunere non fiebat, vt pote
l'iinauaritia: & iiequiti; Ipiritu extreetur. Hinc eft
ttd Hicrufalem ruuur Spiritus fan&ufc.improperat,
-neipes^ui in muneribus iudicabant.facepdote in meriedocebant, & prophetse liiipecurria diivinnibant,- &
'tr dominum rcqmeiccbantdieent: Numquid non
'lirais in medio noftmm i Non veriient upra nos ma': Propter dick dominus, Sion quafi aget arabimr,
\ & Hie-

112

DE

NVGTS

11

&Hierufalemvtcuftodiapomorrijeri. Qui ago in

diuinabant, ceil prophetarum infultant non
fxpc mendaces , fxpc mendofi , aLcai funt vLa
& prphetrx veritatc. In Pythonc , inquit: <^u
4 Qma reccffitfpiritus domini , vcl Pythonicus patroci
tur mihi.' Et iufcita mihi quem dixero tibi. Vti
fallada fallaciam trudit. Datas rex in fenfum reprobi
qni fbi pduaferat Pythoncm fcientix prxfulcm , p
icium futurorum,arcani coniuij confeium, veritntis
terpretemvfibiqupq. perfuallt, eundem tanta prsedit
poteftate, vt poilu etiam mortuosfufeitarc, & tanta:
ignitatis, vt etiam in eo, quod rariilimum eft Sc di:
cillimum, familiaribus fuis morem gereret. Proculdul
clapfum erat memoria eius , aut inutiliter tcriebati
canticumfidclis anima:. Qua dominus eft qui mora
cat & viuirkat.deducit ad inferos Sc reducit, pauperc
facit & ditat, humilit & fubteuat, Sc quod in fe lpfoin
pletum viderat Saul, fufeitat de puluei e egenum, vt feds
cum prineipibus & folium glonx tencat. Et qui hxcf
cit, proculdubio feienriarum dominus eft. Et ait muh
ad cum, Eccc tu noili quanta feecrit Saul, Sc quomoii
craferit magos 6c ariolos de terra. Quarc ergo iatidat
anunx vt oeeidar? Et iurauit ei Saul in domino, d
cens,Viuitdominusquia noneueniettibi quicquainnw
propter hanc rem. Verum quidem eft, quia qui vera
in fordibus, fordefeit amplius; Sc quem gratia delpi
filmt femper nouiffima illius deteriora prioribus. Saa
legifigitur Pythonifla confeia expauefcit, Scporcibs
domino conftituta ad facrilegia etiellenda alias quid
tmida, cum negocia populi, cum domini bella gerui
tur , ido latris prxftat audaciam , Sc facrilegiis regia"
accommodt autoritatem. Ariolos, inquit Dominus
& magos ne patiaris viuerc: ille ad quem fas
dei dirigitur, Sc qui gladium portt ad vindiciam
lefactorum, bonorum gfouian, onmodo talibiis (
ritatemJat ,.fcd promiflam pacem iuramerfti rebg
ne confirmt. E fieeueuievein proprio pcriclo
cat, quam pcrplexi fiut nerui telbculorum Leuiaths
cum fibi retendent laqucufn pioprij opcris,a quo fine
httisdifpendiononeuadit. Eiiamana complexio,

LIBERI!.

11j

comitate quid imrhinet fyllogifmas: Si PythonifTae citr, Domini violatur iniperiiim, prascipientis vt malefi
cia huitifmodi de terra erad a nt ur: Si non parcitur, una
mend religio viriatur. Quocunquefc vertat impius,compteheriditur in operibus fuis. Dixit ergo mulier : Quern
fufeitabo tibi? Qui ait, Samuelem. Omnium temporuni
TM eft fides, Deumeire,cundemqueiuftum,& bonum,
remuneratorem fperantium in ie, omnium plenc mt;
ririsrefpondentem, ante legem, fub lege, fub gratia, neminirechirnipienti, venit iftud in dubiurn. Sine ift
ncmovnquamingrefluseftad falutem. Verum qui er
rat in minimis, paulatimad maiora prolabitur. Sic iftc
primo negligens, deinde inobediens, poftmodmcontuinax, exinde obftinatus, -poftremo ad earn prolapfus eft
cscitatem, vt nee praedicbm articulum fidei fibi (cruet
incolumerrt. Deum etenim iuftum vfquequaque nont
nedidit,opinansetiaminfantosj>oft exitum vitae huiiBymalignis fpiritibus conceflam potftatem. Nouerat
mim fanciim Samuelem Pythonicis non obtempcraflc
rJumviuerct, necaliquodcmeisinita:familiartatishabuille commercium. Nunc ver eum ad Pychonis impmum.fibi fperat & petit excitari. Vult etiam ad hoc
defunftum, ad quod viuus impelli non ptuit. Reg
liquidem noluit indicare dum viueret, nifi quodindicandum Dominus infpirabat. Cumaudiilet mulier Sa
muele, exclamauit voce magna, & dixit ad Sauiem.Qnareimpoiliiftimihi? Tuesenim Saul. Sc vtique deeep-*
tameredidit, Sc etiam poft praeftitum iuramtfhtum^ ntitia 8e pracintia prineipis oneratam. Dixitque ei noli timere, quid vidilti: Etait mulier ad Saulem, Dos
vidi afeendervtes de terra. PythonifTaepotuerat ab ineepto, vel tenuis fidei virutn deterruiffe refponfio. Deorum
liquidem plralitatem inducit, & eorum habitationerfl
fubterra, ecintenebrisefl fignificat. Dixit ergo Sauli
Qualiseft forma eius? Quae ait: Vir fenexacendit, & ip feamictuseftpallio. Intefiexititaque Saul quod Samuel
flTet, Sc inclinauit i fiiper faciem fuam in terrain, Scadorauit. Formam illius qui apparebatdiligenter inquirit,
forte erroregentiliumdeeeptus, eandem habitus & ne-xiorum formam finglis apud inferos credens,qua fu
ll
perftites

114

DI

KVCIS

CVRIAIIVM

perftits' fuerartt infigniti. Vhde illud: Quae gratia ruumarmorumquefuitin viuis^' .

qui. cuta intentes )' .-.. .

::..-.
PafcertcquoS,eademfetptiturteUHrercpo4ts.:. ,;:, .
Sed nonne ptueratfanfti vin clnrior eile gloria, aut poft
naorterrvriuentis habitus iinrnutari r Et quidcra prouid c,
t fidelitejr non dicitfcripmraSamuelemPythonis impe
rio fu{,'ititum> fed cicitatem impij feiifus prudentar ex.
pivilit. Ait nim, Audita forma vin chabitu, intdlcxit
Saul quod Samuel cflet. Deceptus vtique intellexit,. quod
&.o prohatur, quod fbiugiu ; Et indinauit & , &
adorauit-SienirhfuiiTet Samuel, neququam le permiifltabrhomine adorari, qui lcunduni legem crediderat,
& docueratvmtmDcum e dominum adordum. Prxtereafanda: nima: poteftate malignorum fpirituum
i'vcmpta: funt. Pftrcm decepti hominis ron fouiflet errorem, quod eurri ex fubicquchtibus fecile colligitur.
Dixit aiucm Samuel ad Saulem: Quare inquietafti me vt
fudtarer i Haec eft enim fraudulenta malignorum fpiri
tuum, vt quod vltro faciuntj & didant hominibus fadendum, operofe diflimulent, vt hoc facer videantur
inuiti. Simulant fe coados.& quafi exorcifmornm virtute extrados fingunti & quo livinus caueantur, exorci^
mos quail in nomine Domini , aut in fide trinitatis, aut
incarnationis, & pamonisvirtuteconceptoscompoiuint,
eodcmque hominibus tradunt, exercentibus eos obtemperant.doncc eos fecum crimine facrilegij, & poena dam
nation^ inuoluant. Transfigurant.-ejtiam.le interdumin
angeles lucis/honefta fola praxipjuriti illicita prohibent,
munditiam conldantur, vtihtatibusprouident, vtquaft
boni & propitij familiariiis adimittantur, audiantur bcmignius, amenturardius, faciliusexaudidntur: habitum
quoqciriduuntvenerabihumpeifonarm, vt eis maior
Ce promptior reuerenti impendatitr. Etait Saul: Coar
dor nimis. Siquidem Philiftiim pugnant aduerfum me,
5cDeusreccIitamc, & exaudir noluit, eque in manu
prophetarum , eque per (omnia, Vocaui ergote, vt
oftenderesmihi quid fadam.Acii a perte dicar.In deiperationis abyifum praecipitatus fum. Impugnant- homines,
deferitDcus, & ego ad tc, qui in veritatevtrifque inimic-aris

il. Il %> XI:

II J

caris ronfiigio, ytquafidobordiicipuluni doceas, quid

is ranea nguha opoitat facer. Licet emit cum qui
loquebatur crederet Samuelem.nmen in vcriite erat gdusSathanae. Ncc potuit ci ignoranti fufrragari,cm
nemiriiliceatignorarecreaturam,quae ijppeiit adorariiofidejem Se pcrerfa voluntatis efle. ScieDatjctiam illi
nium eflcariolos Se magos ihquirerc, & dctitturisfoliciurePptlienem. Quid il cum ignoraritia perfona: exeu
nt, melioris. condittoniscrunt iultiquir) penu, Scpcrucriquni reffi. Et ait Samuel, Non cquidtm Ycrus fed
vmbratilis c filitius-, 5c quodignuselt, irfipius Ce rcprobusconfultator, Quid rne interrogas, cim dominus
receflerit te Se tranfierk-ad aemulum tuum Ref^onftonisinitium, fidei confentaneum eft, & accoinmodum
iiioni. Quid enim Conferrct creatura illi, quem deferic
DcuSj c qui deripit fpolia? ed fenln ad id quod fiium
eft, hoftis Se fidei inimicus diUtrtit, immifeens ( v
tis, 5c mcnd.icu fide veritatis obnubilan*. Scquitui enim,
Faciei tibi Dominus ficut.locutus eft inmantf.rn.ea, 5c
landet regnumtuum de manu tua, Sc dbiiUud proxi
mo Dauid, quia non obedifti veci Domini ,. neque
ceifti iiam furork eius ifi rrielh . ccirco quod pateris,
fecit tib-i dorainus bodie-i tdotiitdominuseriam tecum
Ifraclin manu Pbiliftinortim. Cas autem tuot.filij tui
mecum critic Sed 5c caftralfrcltradct dominqs in. ma
nu Philiftiim. Exitumquidcm belli, fidelitr j'nfidelis
poiiir, fed tarnen vcrborunvtendiculis infidkrh & ,in->
fclioeinaaimafraudulentetdecepit. Deuiantisfiquiden*
confirmt errorem, Se irapeenitenti poftexitum, quien
tern repromwtiC.Cm eijmdicit dominum implctimim.
quxlocuttis'eftm.mami tnca, fe procul dubio lmulat
Samelem, perqem-Saul(.iqM?c denunciat, locutus eft
dominuS Cmautimfubjjanflitj fas m Sc filij tuime
cum critis, verum quidem fed fraudulenter enunciar,. Erat
cnirn-lc}iceq4*f'tifibi manum'ex defperationc iniieiens,
adinferpstranfituiusi habiturtis partem cum eo , quern"marina , fallu, obftinatQnementis,fucrat inec4tUiScd
fallo blandtur,ingcrns fpem quitis , durrj fe geftu 5c
Tcrbismci-)titurSaniuelern,uicermmcft, collatam effe
in quiete fedem Domino ,.intcr eos qui inuoeanb no ;
'H a
men

II

bE KVeiS

CVK'XALIVM

men eisQjiid ergo Sauli Samuetis fui,vel porius Pythonis, pofoererefponfa?Fotuerat forte non prxmonitus
fperaremeliora, & (altem dum alieno confoderctnrgladio expeAare. Oraculi vertV fftitate certiotatu* gladia
fuo incubuk, Sc in extremis-agifrs, dum popri gloria
confiilcbat, qui fortius moi i potuifTct in pra:li, amain
verborum pertimuit, & iiifitmi Sc proftrati animi ronlilio, corporis 8c anima: morte afciuit. G lorientur gentes in
fortitdinefua, autores earum dicant.vnufquifque quod
fcntit, dum Heroum fuorurrtf titules 'prsedicant
magnortimvirorum fortitudinem praeconfitur1. Bibat
illis autonbus Cato venenurn;Vulterusdextras & mentes
fcitmirmetad voluntariam mortem. Per mamillas
ad Corvene-numfpidiirttftiara'bile- Cleopatra traiieiat.
Lucretia alienam impudicitiam largniis fui eftufione
cond'efrmct. Ego euen'ire pfle non arbitrar, vtcuiufcunquedifEcultntis articulo, liccat propria autoritate homirli, fibi mortem inferre, nee ctmvbi caftitas periclita'
tur. bket hunecafumTdeftfliecipcredftor illedofto"rum, cui in fcrario litifrum Vixaliquem audeo compa
rareJJjtiOK^rnnin^deiperatc^^
licet corpore viuant, iam mentismorte premortui , apimo viuere delicrunt. Vtiquc nori'vinoTUmj fed iam mortuorum mors eft. Infiddiom'rtgum'peirurrefaem.Hieroboam , Achab , Iezebel , 'Nabuchodonofor, Senna
cherib, oi'alij' quorum errores nc/n fufficio enarrr, iquid
lneratifitttm vatibusfuisjqivrdebantcisfalfa Sc ftulta,
rtec aprebarrt eis iniquitafern- , vteos 'ad peenitentiam prouoearerif? OmrftS- vtique euanucfrtm poft
principan vanitatis , V dum (cire quod non licet, , 'vel
aliter quam licet, ppetunti a'd itiane & nihilum redaftifunt. 'Reges vero lfraclinfidelibus foci.iui, quiacm
regumluda alij boni,alij malifucrint,reges'Iraelomnet
feprobi titerunt.

Tinque Dei cliimcjut-inquirtre , quidfit,
ait Cato, quia quod deftinauit de te, ftatuitDeus, citra
ruam folicitudinem potens eft expedir. gregi quidemthicus,
Omiirmcredt diem tibi dtluxiffe faprtmum,
Gr^tAfitpiruenietqM>u)fftrtfbiturher4. "
' -*
Veritif

Vcritasautem fibi vbique confona eft, fe licet i

rncndacij habitculo proferatur, quandoque difcordat.
SicMnecmunditia,dumui integritate viget, quarumcunqucfoidium m emtate poUuitur. Ipfa mortem indiat non timciij & ad cam excipicndam, nos hoiis omnibuspraxipitpratparari, vtquominusdedjutumitate viti pracfumitut, in cultura honeftatis virtumm gradibus
juidius curratur. Mors fiquidem ncccftrium miuuis eft,
natura; iam corrupta:. Corruptio namquc mortis origo
eil,. Tolle lftarc integritatem munditue
& virtutisjiam iminoi talj taris viam ingrefiiis es xquandam diuinitatis tuse arcam apprehendifti. Apprehendifti
inquam an accepi lli Sed vt tidelius loquamur, & accepii 6c apprehendifti. Non eft tnim volentis, eque currentisricdmiferentisDei. Quisfcitquandoyenief.lio,
.inmedianoce, an galli cantil, an mane? Vt cnim ait
ille, Nihil morte certius eft, nihil horaincertius. Qu
iq. no timenda eft qua i malura, fed quad ma [o mm ri
ms, cum venerit gratanter amplectcnda. Viiuin eft quod
tatis mentis & corporis viribus fugiendum eft. Quid il'
lud (It quaeris : Turpi mdo, & to tius (pecks inhoncfti,
Hsc e'nim' i'tiarimmij nan ee malomm,' (ed ainte'eedentium & raccedentram copulam Ad
fugieridam non oracula vatum, iron Pythonis confulatjo neceilria eft:-fidelius c vtilius ad hoc ratio data
confulitur. Cato in Libya extxeraae dirficultatis anguftia
coaruatus, Hammonem Iouem dediguatus eft confultarc; ratus fibi rationem fufficerc vt perftiaderet icruandam
lioertatem, 5c non modo dominationis Caeareae iugum,
fedomnctn notam turpitudinis fugiendam. Licet in eo
trrauerit quod autoritate propria vita: miinus abiecit:
Quod modofidelium inftitutisifedonftitutionibus
gentium, cfapiennflimorumeditisconftatellc prohi
bitum. Veteris quidem philofophix principesPythagoras,
iPlotinusprohibitionis huius non tam autores funt,
<|im praecones, omninoillicitum elfe dicentes, quempaiu militia: feruicntem, prfidioc commiira fibi ftaoone di(cedere,citra ducis vel principis uffionem. Plane
tlcganti exemplo vfi iint.e quod militia eft vita hominisfuper terrain. Quid ft contra iubeant oracula vatum,
s
S
VCI

Il

DE

srtlj

CVRlAtlVM

vel refponf Pythonis? Procul dubio minime aiidiendi

font, qiftacum periculoinhocentia:, nemo cuiqua m de
bet fidem. Si mihi non credis, Numam Romanorum
Imperatorem ferc innofenttlmum praeter TitUm ; fi
placet.attcnde. Dum inuitaretur ad homicidium^petito
capiteadfacneia, cenfuif cepm efl cxdendam , reflerens ad imiocntiarh etiim peruerfi nuirtmtsvoluntatcm. Atcitm hominis adiieeretur nunitne; capillos' i
pollicituseft oblaturunv Cum vero fpirius immundus
tiret & fahguincnVpifccm immolandum ftreipondit. Sititaqiiitum ratio eius circumueniri non pbflet,
yttraheretur'ad eulpam; immundorum fpiritum eftimonio, tolloqio Deorum' pronunciatus eft- e(I digniflmus. ' Nee eft quod fob exorcifmorum prxtextu,
four* quistueaturerrorem, qui ad minuendam da:monum poteftatem, & dftrahendum , quod habent cum
nomine, familiaritatis commercium inftituti font, catentq ue propria: virttiseffeu, nifi in digito Dci conalefcant. Porro fpirkus ftntus diiciplinx effugit fiiiti; i8c corpus peccatisfobdirum, fui eile habitaculum
dedignatr.-Quicqiiid vcro-lvuiufmodi agatur,fi:itium
eft &.pnahtaftkurn, S verirarisfobftantiamnecit.Videtur quidem adei, dum preeibus & oblationibus inuocatur,&fFciupctitonnm perfequente, facrilegum errantis anima; deiidcrium adimpletur. Abeftautemtarn
longe, vt fubtraa tutela fui, eos quos perfidia tama exagitat, variisludificationibusdamonu.n , trahi Tuftineat
id gehenriam; Sefiquidem ad huiufmo'd flagitia prohibuitinitari publica voceEcclfiae, aduerfos quam
porta: inferniprarualebunt.Cum ergo Spiritus farifti gra
tia, autoritas Etcefiai, improbatisfobtrahiturexoreifmis,
nii eis non tarn vruntui quam abutuntur, ofFcndunt in
Hpiritum, quo recedente , eius fibi nituntur virttem &
efficaciam retiere.

Cap.

I I IR
.

il.

: :

XX VU.

US
' .'Ai.

btftecuUtUb& quod matgnt nr'utu tntttdtm fur

uraprtiofcunt, & de fubtiltate , & long*
txpcnentu imports, & renelattone fupettorutA
fotcititum, r quUjapc dectpint , aut dectpitnm.aut decepu, & qtod fpauLtris indub'
tau ftquuntur.
.i
FevsTRA fibi fpecular-ij blandiuntur, quod nihU
immolant, nulli noccnt, fcepiusproiuutdum farta
dctegunt, maleficiis purgant orbem, & fiplmn viviera aitc
neceliariamappetuntventatcm.Noniic impi>, Don fi<?.
Qui non colligit, inquit,mecunii, dilperg; Et qui. non
dtmecum, contra me eft. Dum hic domino prohibeitK, exercent irapij, quid aliud taciunr* quam cakancuna
ngereaclueiuispronibcntemCertcniros c qiiod im
molt, qui cicclo Spiritu fanfto, idaloiot/iae meutern
proibtuit. Nimium en quod immolt^ qui pollutas aur
resdsemoniorum follicitat voce dominp.iiouKcrata. Nir
mium eft quod immolt,, -qui montra corporis. accom,modat ad doteftbile facrilegium pcrageridum. Quid rctmuitereatori, qui meinem, linguanx, crpui! dsemo
mbusobtulit? An lion veritati fecit iniuriaui , qui intci
gritatem eius in tanta corruptione quxfiuit Plane nemo
mtalibusper ignorantiam excufatur. Qmns, enirri
commune fciuqt, aut fcire debent, han'c igiicimiiii.ua :fi>
<ki anatheunatis opprobrio, coudemnatam. . Non vtique
hiefacramento miles excipitur,pupiUusaetatc, mulicrin-s
firmitate xus, rufticus muere agriculture, qua publiczvtiliuti muigilat. Licet ehim in difpendiis rerum,fubucniatur eis per ignorantiam iuris, in ubueiione fidei
nullum ab ignorantia remedium eft; ebtinente eo vt qui
ignort, tgnorerur,& iniipiensinculpaerudiaturrn paS
na, 5c fapientct punictur qui noluit ntelligeie vt bene
geiet. Quts entm einon potuit.vt line labore tanto labote ceflarct, dum iUudlaborioieaddifceret, vt laboriofe 6c peftilenter errar? Non poteft. in fide fine labore

H +

quief

lo

pe uve rs ; CVRIAilVM

quieccre, qui potcns eft follicitudine mentis & exercitio

corporis fide deuiare? Qj eoirn his' nugis obfequitur,
fid em negauit,& infideli deterior eft5 &licet verbis Deuni
tonfiteatrV' peruerfis op.eribus contfadicit. Nee /aci
nus eft Jjominem huiufmqdi eiTe-fidslem ,, quam iudjcemincgrmptum^quidiligit muera, & fequitur.retributioncV: Ceterum quod fimplicirm nimos mouct,
fcilicet'per nuiuiniodi confulttionem abfcoAit ~fututorum rhSnifeftari non pofle, nifi per manum eius in
cuius potcftatefunt tmpora & momenta, npdumnon
ingerit quxftionis. Licet enim futurorum fit ynus arbi
ter, qui & deus & dominus omnium eft, tarnen ex figriis,
interdum hominibus innotefcunt. Quid ergo minim, ii
ea quadoqu praenocant, quae & fubtilitate naturae vi
sent, & expeiientia temporis longiore , & reuelationc
luperiqram poteftatum depluriniis admonentur. Si ergo
Ipiritus corporis mole grauati, quo.s luteum camis re
tardt indumentum, quorum acumen turbad fenfus corruptio hebetat, ex praecedenbus apt quarumcunque renim iadiciis, qux fnt ventura coniiciuut, quid prohiber
fpiritus ab omni nexu corporis abfolutos, quos noxia
moles non tardt, rerum imminentium, autin pluiirn.i
tmpora fticcedentium prxmeririeuentum l Sed qui fere
pridie riams eft,poft dies pauculos deceifixrus medio tem
pore ex fimilibus iimiliaeolligit, & de caufis fibi inte
rim notis ratiocinatur in pofterum. Nonne hoc facilius
poteft non modo antiquus, fed inuereratus dierum, qui
ab initio conditus eft plenusfapientia & perfe&ione de
coras? Quis adeo-hebes eft & tarditatis egregia:, qui tanto temporistrairu, pro partead ea conikienda quse futu
ra funt, nonaifiugat? Prxterea propitix poteftates, qui
charitatiscultu, dcuotione obediendi domino aftidue
famulantur, eis quidem poftunt, & interdum credumur
occultajeuelare.Ncc tarnen ftatim verum eft, quod re.
probi fentiunt, autraedicunt, fed quandoque quae fufpicatuiauttiment,vtvideanturconfcijfccretorum;properant nunciare. Quale eft quod domino nafcituro in
templis ^gyptij defolationem eoru, & difcefliim iuum,
daemones templorum praefides praediccbant,; Vnderllvid
apud Trimcgiftum de exterminio religionis Idolohnriac.

Egypte

Ulli

i i. -

121

jgyptc,inquit, Egypte, 'exit cum rdigkmis tux folas

upererunt fabulas. t fxpequodexneceffitatc faeiunt
coaci, fe/ponte facer fimulant, quai hominibus in
dignantes, quibus fe fingunt infnfos. S apc etiam mei 1tiunruraut decipientesautdecepti. Sed litet -vera dum -At enuncient, nihilominus aut compefccndi funt, aut
fugicadi. Vnde in Deuteronomio Si iunexert in mcL
</iotBi prophtes, aut qui dicit fe /omnium vidiiic, t
pntdixcrit ugnum atque portentum, & Cuenerit quod
brums eft, & dixerit tibi, eamus & fequamur dos alienos, quos ignoras & feruiaraus eis, non audias verba
Prophetaeillius, autfomniatoris, quia tentt vos domiwisdeus vefter, vt palamfiat vtrum diligatis eum , an
non. Vnde plane intelligitur, quia etfi contingent, qiu-e
adiuinantibus, non feeundumDeum dicuntur, non fie
accipienda funt, vt fiant quae praecipiuntur ab eis, aut
colanturquaecoluntur ab eis. Sed nee Apoftolus in Aftis Apoftolorum , immundo /piritui pepercit, quia in
mulicre ventriloqua, Apoftolis & pracdicarioni eorum
teftimoniumperhibuitveritatis. Nihil vero aducrfus pefem iftam falubrius eft, quam fi quis huiufmodi vanitalomninoauremfubtrahat.Gratiasago Deo, qui mihi
aiam in teneriori aetate, aduerfushasmaligni hoftis iniidias, beneplaciti fui feutum oppofuit. Dum enim puer,
vt pfalmos addifcerem facerdon trad itus eflm, qui forte
fpeculariam magicam exercebat, contigit vt me, & pau
lo grandiufculum pucrum prxmi/fis quibufdam malcfi
ciis, pro pedibus fuis, fedentesad fpcculariae /crilcgium
ipplicaret, vt in vnguibus faci nefcio oleo, aut chrifmate delibutis, vel in exter/o & leuigato corpore puluis,
quod quaerebat, noftro manifeftaretur indicio. Cum ita
lic pra:diciisnominibus, qua: ipfo horrofe licet puerulus
tffcm, daemonum videbantur,Sc pra:mi/fisadiurationibus, quas dco autore nefcio, focius meus fe, nefcio qua*
imagines, tenuiter tarnen & nubilofas vidcre indicaffct;
ego quidem ad illuditacatcuscxtiti,vt nihil mihi apparet, nifi vngucsautpeluis, & cetera qua: antea noue
ram. Exinde ergo ad huiufmodi inutilis iudicatus fum-,
quafi qui lacrilegiahaec impedirem,ne id talia accede
rn condemnatus, & quoties rem hanc e decrdH s
uerant,

122

DE

NVGIS-

CVRIALIVM

ucrant, ego qual.totius diuinanonis impedimentum arcebar. Sic mihi in ea tte pvouitiamsxft dominus. Cum
paululum proceffiflem, flagitium hoc magis & magiscxhorrui, Sc eo fortius con tirmatus eft horror meus,
quod cum fpecularios multos tunc nouerim, omnes antequam deficerent, aut de fcftu naturae, aut manu hoftili, beneficio luminis orbatos vidi, vt cetera incommoda
taccam, quibus in confpeflu domino, aut proftra:ti, autperturbatifunt, exceptis duobus, facerdote videli
cet, quem praemifi, Sc dicono quodam.quifpcculariorunvvidntes plagam, eftugerunt, airer ad llnum Can
nica, alterad portmncellul#Clmiiacenlls,facrisveftibus
inigniti. Eofdern tarnen ceteris in congregasionibus
fuisaduer'fa plurimapoftmodum perpeflosci),rnifertus
furn. Sane fi ad ijnpugnaridum hune errorem, ccmcurus
rationum, Sc eetholicaernatrisEcclefixaiUoritas ofuppterct, vel exempla naloruin eum fafficiunt extirpare.
Sicutautemnemopoteftbiberccalice,rn dei dorolni, ,5c
calicem daimoniorum, aut duobus dominisfcruire, deo
& Mammonatjfie ^ratiamdei, & huius malitiac exercitium, null us afiequuur. Sed ecce quarc punftim c quad
fubuU fententiam profquor , hdei & morum inimicam, cum cam- cacfim Spiritus mucrone, capillo tenus
tranfiierb.rare fufEciam ? Fcriatur ergo emel in manu
forti, & brachio illius, quid fubmerfionem .Egyptiorum, diuiit marc rubrum in diuifiones, & fecundo opus
.. Non eft enirn qui de manu illius pollt cruere.
Eiluc.it ergo gladium Moyfes , Se proftemat Agyptias
abominationes, Scabfcondat eas, neappareant in confpeitu fidelium ,- in fabulo fterilitatis fuar. Loquatut
verbum,. fententiam profrt in condemnationcm erro,-;
rum, quo.! diucius domo, tua abigerc procurauinius.
Verbum fiqutdemgladius eft bis acums.viuus Se efficax,
.penetrab.ilioromnigladioancipiti, pertingens vfque ad
oiuilonem anima; Se fpiritus , compagum quoque Se
mcdullartim, diferetor etiam cogitationum. lnfenfarus
oft, qui hpc.gladio imminente non timet. Et cccc in fa
cis Eccjciae, in confpcftu omnium imminct- Deniq. &
in,prnnes;dirigi{ur. Inquitenim: Quando ingreflus fueris terrain, quam dominus dens mus dabit tib, caue ne
.

.. y.j

imita"

tlEER

ff; < : i

I25-

imirivclis abomination illarum geittin: nec inucniatur in te qui luftrct filium fiium^ ut filiam fuam, duccns per ignem, aut qui anolos fufcitetur ,'aut obferuct
fomnia atque auguria, ne-fit malcficusj- nccincantator,
nequepythonesconllatautdiuinos, & qWrat moituisveritatem. Omnia enitn abominatr dominus.
Je propter iftiufmodi federa delebit -s'in introit tuo.
Pcrfeclus eris, & abfque macula cum domino deo tub.
Gentes iftae/quarumpoffidcbi terrain, augures c'duinos audiunt. Tu autem dmlhodeo tuo aliter infttutuses. QuisergodubitethtccTimiiiaiia, Scnonmodo
languorem, (dfideiexterminium elle, quod tagta dili
gentia propheticus, ihirao Spiritus fanfti (rmo cradit?
Abominationes funt dicentedcmririb-Ethomofefupra
bominem fieri opinatur, cum iftorum atietutus eft difeiplinam. Propter iftiusmodi feelera deleta: funt gentes,
c humana temeritas fe in his muhi plicari confidn.
Cap.

x x i x.

De PbjficU, Theer'u, & Prailuis.

Licet, tarnen vt de futuris altqtiis confulatur, ira
quidem, fi aut fpiritu polleat Prophctia:, aut ex naturalibus iignis, quid in corporibus animalium eueniat,
phyca docente cognouit , aut fi qualitatem temporis
imminentis , experimentorutn indicirs cOlligit. Dum te
men his poftenoiibus neququam quis ita aurcm acconv
modet, vtfidei, autreligioniprariudiect. Sed nec primi
uJicndi funt.nifi in eo quod loquuntur domino,quod
nnnquam religioncm impugnat, quia verum vero nequit
cfl contrarium , nec bonum bono. At phyici d um natu,
nimiumautoritatjs adtribuunt, in autorem naturae,
adiierfando fidei, plerumqueimpingunt.Non enimomnes erroris arguo, licet plurimos audierim, de anima, de
virtutibu& operibuscius, de augmento corporis & diminutione, de refurreftione eiufdcm> de creatione rerum, aliter quam fides habeat, difputantes. De ipfo quoqueDeointerdumita loquuntur, vt ; : ; ,
Siurri%ttu.tent*rtntdflrpg*ttst
& inani conatu cum Encelado , eis AEtnx onns
igni-

124

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

ignifluum imponatur, cupiant promereri. Sed in his fa

cile labi poifiint, quia quanticunque ngcni) vires, citra
profunditatem difficultatis, qux in his verticur , liibli ftunt. Vbi vero deficit intelleftus, fidei ratione deduca,
quae media eft, relit fola opinio. um vero de inferioribusquacritur, puta de complexion e animalis, de caui
& cura asgritudinis, eis omnino nihil deeft, praeter erictum opens, fi is defideratur. Etquidem theorici, quicquid ilium eft faciunt, tk forte pro amore tuo amplius
CTogabunr, Sc ab eis fingularum rerum caufas & natu
ras accipiesj anitatis, agritudinis, & neutratatis , cal
ibres funt. Dant ianitatem verbo tenus,.& coneruant.
Neutralitatem iubent iftuc diuertere. bgritudines pracuident& docent caufas, indicunt ei initiufn , augmentum, ftatum, & decliationeni. Quid multa? Cum eos
audio, videntur mihi pone mortuoslufcitare, .lapio Mercurio veered un tur inferiores. Verimtanien in
eo magua mentis admiratione diftrahor & perturbor,
quodiiplis tanto' verborum conflirtu , & eolliionc
rationum diftiliunt, & difeordant. Vnumprofefto fcio,
contraria fimul veta eTe non poffe. Quid de mediis praicis dicam Abfit vt de his qutcquam pcruerfum loqiiar .
Inmanusenimeorumexigentibus peecatis meis, nirnis
frequenter incido. Non funt exafperandi verbis, fed potius demulcendi obfquio. Nolo metracrent durius, nee
etiam fentirc audeo, quod om nes clamant. Dicamergo
cjtm Sanfto Salamone: Qiua medicina domino fio $
& virfapiens non contemn earn. Nemo liquidem inagis
neceuarius eft autvtilior medico, dum modo fit fidelis Sc
prudens. Qimenim prxconia illius declamare furfciat,
qui flutis art it, procreator vitae, into dominum imitatur, & vices cms agit;quiilutem, quam ille operatur,
& quafi-domihus 5cprincepsdon.it, ille occonomus &
minifter procurt & difpenfat i. Nee ad rem adtinet, fi
quipeudogratiamvendunt, & qui iuftiores vidcri vohint, dum nihil nccipiant, antequam aeger conualeicat,
ineoiniqiiioresfunt, quod bencficium temporis, imo
mu mis Dei, manibus fais adferibunt, cum ille quem
Deus crigit & vigor natura; ccmualefcentis , citra opcram
ius fuerat erigendns. Quamuis iftud . iautt paucorum
....!
fit,

t I

It.

i:

ir, (M inuicem uadentibus & ncplcantibus racdicis,

^ dolet accipe. Nec moueqr h opera coram in fe
cornptigncnt, cum cientia contrarioram plerumqueclc
cundan affeftum. Sed cum inter manus eorum quis in
fata cllapfus eft, tunc neccTarias produent rationes,
quibusapparebit, quod vita eius non fuerat vlterius protendenda. Etvtdkitur, quos longa afflixeitint inedia)
wm mortuis forbitiunculasfaciunt, Se vtiles' & delicatos
ptrparant cibos. Expecbsfoncvtdicam quoddicitpopras, quia hi funt qui homines rEciofflune occidunt.
Sed fruflra. Abft en i m , vt hanc contwaciism . proferim, quam forte audire volueris, $ci)ecam, Pltnium
adtas, ckSidonium,quibocinauribstuis clamorerdo rcpficabunt. , .,
- , f . * .-.
' . :
...:..' ,,
' .-jll ; :/
ffritur Lihr StcuoMt?* * . .
.4

.. .' ': ;r:-[J .>.:.

'!

**

s.:i
i i

./;/.
Inch o**
./

. .>. " -.'

.j'r.:n ;,/,,.:."-,:::

. . '; :-

. ^

r "'. ,\ ..'-i!' -.

-<r.

'JS^V
., i .

*. . .

\
<. >i

. ..i

.::.:..: ; .

-, l>

: ,.\ ./;-.' ...

'
' ! .'
, ' ... , - 'Y"'"'"'--' _ ' "-'

' .. !; : :,.-, ih .7 i.'..:-.|i /.

. , .; :.. ;:. . : i'i- f....;

.
-t

12

m
-,!<;

"^rBER

TERT'VS ",

., . . ni".-r jrrFili'rtF- . f.Tr -~",!J> ,11'-'

.;. - jn

I H ANN 5 $ A R E $'B ER' 1 EN S I $

"!", ' '.'" troloqt.
S l s multcrtmncf, diini ineprias
migator'm exeutib;'1 Qua etc caufa
octar decreurart'ck filere". Sed aterummihi negotiorum tumultus excutit/alterum motus aninii interrumpit. Quienimubpoteftatc conftitutiieft, fi fapt obtemprt imperio
uacfidentis. Quem ftimuliaffcftuum pungurit, diflimuare non poteft, quin moucatur ad formam paffionis. Ex
ultt ergo quem gaudij aura demulcet, pes inducit hilaritatcm, metus trepidar., dolentis animus rrioeiorc confunditut. Hscc apad fingufos alternat facis boni ant
mali. Verum fenus malorum altior cft, Pe fipius in om nes incurrit; quis eftenim efui malorum afpcritate fa-pius
non vratur, quam demulceatur fomento bonorum? Rarus cft, qui totius fortunas impetum fe toto pofllt arecre.
Qui fui viribus prxualet, autin amici aut familiaris cor
pore, vel forte tentatur. Licet parm humanus fit, quem
extraneorum iaftura non concutit : Non fatis homo eft
quem aliena non mou'ent.Sed fapientioribusiam venitin
dubium,anquicquamhorninis,rectfithomini alienum.
Virtutisvcro proceflus, ambiguitatis huius nodum foluit, cum Sc comcus nihil humani alienum fe reput'et,
& magiftcr cxleftis hominem homini diligendum docuerit vt fe ipim. Vnde patet indignum eTe tanto mai-'
ftrodifcipulum.qui veritatin'oncongaudet, Sc aduerus
*<!' fMriltfi publica; falutis hoftes non *excandefcit.Eos vero pro par
te praefenrisopulculi.aliquatenustangit intentio; Sc nugas coram, quo poteft Sc confueuit, telo deetmet.
Cap.

t I R
Cap.

I I.
1
'. .

I -/ ,,-;

127
ri

1.

Quidfit falus vniuerfale & publica!

Es igiturhhispublica, quae vniuerfos fouet, Se fingulos, incolumitas vita;. Nihil liomini praeftantius'
vitacius: incolumhate vitx, nihil ialubrius. Hominerq
vero confiare ex a nima rationali, 5c .,tiqui (apiernes definieron. Caro fiquidem viuit ab anim.cuiTi aliunde corpori vita cle non polir, quod temper
inertia: uae torpore quiefeit, nifi fpiritualis natura: bene
ficio moueatur. Hace autem habet 5c ipi vitam fuam.
Deus etenim vita anima: eft. Quam fententiam modernorum quidam grauiter quidem & ver,iicct mtrica leuitatecomplexus eft, .'
..;>.;:-. :.<-;.- 1 .5
Vtta animst. Veut fi, htccorftr'u, hacfugient t. ;,'.z
Seluitur hoc ,pcrith*c deftituentc Di.
. '
Sicutcrgocorpoii viuere eft vegetan, moueri ab anima;
& <Ji poltionc fui motibus anima; acquiefcere, & ci qua:
Jam obed iendi necefitatc concordare : Sic c anima ex eq
viuit, quod filo modo vegetatur, 8c ver mouctur Deo,
Scriiubiefta deuotione obtemprt, Sc in omnibus acquiecit. Si quo minus, & eo minus vhrit.Nam fie corpus,
qua parte iui non mouetur ab anima, iam in ea torporcm
monis incurrit.Dum ergo totum viuit, ad cam totiun dil*
ponitur, quae ( non per partes infundit partibus, lai to
ta eft, c operatur m vniuerfis Se fingulis. Sic & Deus ani-r
mam perfe viuentem, totam occupt, totam pofldct,
rgnt Se viget in tota. ullusei angulus exceptus eft. Sed
quid in anima angulum vel partem dico? Partium expert
tft.fimplicifquc natura^ Sc totius duplicitatis ignara. Par
icstamen quas potuit, fibi diftributoic bonorum vendi*
uuitQuas? inquis. Virtutes vtique, quibus viget&opeiimr, & fui experimentum facit. Sine ergo multiplicitate
partium, 6c quantitatis quadam diftenfionecreicir.rationttamen & intelle&u.appetitu boni,auerfionemali,mawnte fim pi citatis natura dilatatur. Cum vero partes iftas
ijiritus implet, Deus enim fpiritus eft, folida Sc perfecta
vita animas. Cum enim intelkthis Deum, qui ummc
bonus eft vifiis fui acumine,qtiantum valet St licet appre
bendit t

tzt

DE

NVflS

CVRIALIVM

hendit, & bonum quidem ille vid, incorrupta voluntas

apptit, & ratio ne declinet ad dxteram vel finiftram,qui
ino affcttuad-bonum trahitur, viam a prit, iarn quandam immortalitaris aicuta eft gloriam.Qupd forte iarn
fcnticbat, qui in fauitatc confcientice fuse dicebat, Cor
maim, & caro mea exukaiierunt in Deum viuum. Va
que qui hac via incedit, non fperat aut cxtimefcit, non
contriftatr aut condolet alicui coum, quae fummo &
vero bono recedendo defkiunt. Eo forte fidles animas
inuitatirrnopropheticus, dicens; Conuertimini ad me
in toto corde veftro, vt cicet anglus gaudij aut mroris, timoris aut fpei, non auertatur facie mea, meas non
difpliceat volunta ti. Implet autem hase Vita omnem crea
turam, quia fine ea nulla cft fubftantia creaturae. Omne
him quod eft, eius participatione eft id quod eft. Sed
cum fit in omnibus per naturam, tola ration.) lia in habi
tat pergratiam.Sunt ergo,quiaineis Veritas eft. llluftrantur, quia in eisfapientia eft. Bonmdiligunt, quia in
fons Donitatis, Sccharitatiseft.Omnisetenim virtus an
gelica vol ihumana,. quoddamdiuinitatis veftigium eft,
rationali rcatnne quodammodo impreflum. Spiritus
Sanftus inhabitant imprimit animas nciitatem, eiufdemque riuulosimikifariam fpargit.diuerfarum exercens
charilmata gratiarnm. Et hase mihi videtur vera, & vnica
incolumitas vitas, cum mens, viuificante fpiritu , ad re
turn notitiam illuftratur, & accenditur ad amorem honeftatis, & cuitum virtutis. Prascedit ergo feientia virtuos
cultum, quianemo poteft fidelitetappeterc, quod igno
rt, 5c malum nifi cognitum fit , vtiliter non cauetur.
Porro fcientiae thefaurus nobis duobus mod is exponitilr.
Cumautrationis exercitio, quod iciri poteft intellecrus
inuenit: aut quod abfeonditum eft reudans gratia oculis
ingerens patefecit. Sic vtiq. aut per naturam , aut per gratiam ad veriratis agnitioncm, & icientiam eorum , qua:
necefTaria funt, vnusquifque poteft acceder. Quodque
magis mirere, quilibet quafi qucndamlibrum iciendorum officio rationisapertum gerit in corde. In quo non
modo^vifibiliumfpecies.rerumquc omnium natura depingitur, fed ipfius opificis omnium nuifibilia Dei dgi
to confenbuntur. Adco quidem vt neququam valeant

1 I X

I I .

129

perignoranriamexcufari, quibus beneficio naturas, vd

gratia: gerendorum feries in notdcit. Sicat fcriptum eft:
Qupdciim notumertDei.manifeftumeftin illis. Deus
cnimreuelauitillis. Non tarnen corrupta: naturae aduer
fusgratiam magnifico fimbrias, autphaleraserigo, quafi ipf aliquid boni habeat quod non acccperit; cum certumfit, quia fine ea nihil poflumus'faceTe. Agnirio igirur veritaris, cultufque virmtis, publica finguTorum , &
omniu, 8c rationalis naturae, vtilis incolumitas eft. Contrarium vero cius ignoranria, ScodibilisSc inimica pro
pago eius, vithim clhEtreftquidemmatcrvitijeft.quia
nunquarn ab eo fterilis eft , vt non odibilium fiuftum pa
riat infelicem. InquitEthicus;T-uadeo-
nuUo thure litabii,
'
Htreatinaltiibreuit vt miunci/trcBi.
Agnitio quidem ecrtitadihem habet, Sc Vt-in fcientavel
in fide cfftit. Sed fidei regula paulifper differatur, quqniam cam tempus,& locus riius expeftat. Ca-terum fcientiafii notitiam haber. Qjiod etienire non poteft,finoa
metiatur vires fiias.fi ignort abenas.

*, t>. t%
Quid fit cnitempUtio hominis {pitmidmJffcMtit,
& qui)jitfrutlHstytcalmonit buna4
F? s T ergoprimum hominis fapientim ffeti&,
_j quid.ipeiit.qudintia f.quid extra i.qnid infra,
quid fupra,qiiid ctra,qHdnte,velpofteafit, contplari. I ndccrt forte quod illi qui prima ttius philcfiphi*
elementa pofteristraderecurauerunt, fubftanti fingulorum arbitrati funt intudam.quantitat.ad aliquid, qualitatem, fitumefle, vbi,quando,habere,facerc,cVpati,&
fuas in omnibus his proprieties an intenfioncm admitant, & fuiceptibiliafintcontrarior.Sc an in eis ipfis ali
quid inucniatiiraduerfum. Proinde qmdem hsec Sc dilienter, etil in eo negligemiores extiterint, quod fui ipius notitiam in tanta rerum luce non aflecuti funt, Se lu
cs inacceflibilis notitiam perdiderunt, Dum euanuerunt
incogitationibusfuis, Sc diccntes it elle fapicnt, ftulti

fafti

"V

*a
ti.ftru

DE

N-VGIS

qVKIillVM

fati funi^c obfcuratumeftinipienscoreorum. Quoi

ex conumeitur, qud tradti in paiones ignominia:
faciebant quie nec fexui, nec aetatii, nec fortunan onue
niant , nec natuix, V. perfpnas omnium operis .tefli
deuenuftent. Dati -liquiticm funtin fcafum re
probum, quod planum eft his qui,Apoftplum plcniu
noucrunt. Argumentum ad omnia validiilimum eft, v
dc fide Sc iinccritate fingulprum cbcdatur operibusfiiis
Opera cnirn '<quas facit aiiquis, teftimonium perhibcm
de eo. Ve^fli qjujfeipfum ignort, quid.Ttiluer nouu:
Si ignoras te,mquit,pulchen-ima inter midieres , abi.pofl
veftigiafodalitun, & port grcges. Oraculum Apollin i
cft,& deftendildcccelo, creditor, j*9j- ttuvTot, ideft.,
icito teipfum. Nnncfciuit hoc Kt incus dicens,
Difcitt taiftri, & caujiu eogrtofcitf rerum, . r
' : Quid fnmu,*ttr qutdnam-vicluri gigninmr,ord
Quis data, ant mett* quant mollisfiexm &-vndt,
Quit madut argente, quid'fat pf tare, quid afftr
Vtile nummtu habet,* puer'u charifquepropinquu
Quantum elargiri deceat, quem te Dem ei
luflit, 1 humana qua parte locatm es in rt.
Haec etenim contcmplatio quadripatritu paritfrucrum,
vtilitatem fui, charitatem proximi, contemptum mimili .
mioremDei. Annoncftarborbon.bqusc-tantam frahium dulcedinemaffert, tantam affert vtilitatem? Cert
non ftipcrbitj qui paruus eft in oculis luis. Dum quifquis
quatadfuntvelabliint, expetibilium numerum cogitai,
quisdefuapaupertatenonerubcicit ? Si quis nonappetenda fui recenfeat, ei iugis materia modefti doloris , ,&,
h4militatisoccurrit.Quocunquefcvcrtat,.infeipibdciicitur, qui petit domino confortari,dicens, Humiliatus
iiimvlqucquaq. viuificamcfccundum eloquium tuum.
Itemque,Ego, inquit, in flagella p.u.uusfum , & dolor
meus in cpnipeu meo imperJ : .. .

Cap.

........ . _ i '.'
-. . - * .... - '

I 1 BE R

I I I

.
Cap. * iii>

IJI

'

..."
Quod faperb'u radix eft malerum, & concapifcentia lepragtnaalu, qua emties infictt.
SvPERBiA vero radix omnium malorum eft, mortifq. fomentum.Arcfcuntriuuli, fifontisvcna prasfcinditur.Necramiconualefcunt,radiceiuccifa. Defciun
vitia,fi elatio iugulatur.At u ftercora radici congeramur,
pinguefcunt rami, & arenciiim fterilitas refilucfcit.Si fontiliquentia fuperfundas, acceflio tranft in riuulos. Si ca
mino ignem adiicias, in ligna inccndium rccTudcfcit. Sic
f vitiatae naturae elationis innata: toxicum foueas, quin
vitaa ipfamortifcrum virusinficiar, ncc ft valuer s, potcris impedir. Eft enim omnibus non tam cognatus,
quam innatus amor fui. Quod ft modum e'xeeftcrit, vetgit ad culpam.Omnis enim virtus fuis finibus limitatur,
& in modo confiftit. Si cxccflcris.in irftiio es, & non in
via. Si amor hie inualucrit.nemo fperjet de cura.Lepra fimiidem eft, incurabilior omni lepra. An nefcis. concupiKcntiarh lepram cfftiezi confute; Sierubuerit corifitcri
quod fentit, conuince eum macula corporis . Sed quid dico Giezi confulendum, acfi iblusfit? Orbemconueni,
quiatoWsinfecbiscft.Meipfifm'inrerfogrt , qui mifer'oramvnusfum Certconcupiiccntia mitera & mifrrabi>
lislepracft. Nefcis forte quid dicaro. Concupifeentiapeffem, nefciusiiifirmitatis ignotas. Homo non- eevneupiIcens, & in fupra hominem eonftitutusfcd teftis mens
in clo fidelis, mecum afrit, quia omnescorrnpti finit,
5c abominbales fafti funt, non eft qui faciat bonum;
non eft vfquc ad vnum. An tu fis illc, tu videris. Scio enim
non eile hunc Paulum, qui huiuspeftis inciirfu clamt, S
ingemifcit, Infelix ego homo, quisme libcrabitde coppore mortis huius? Scio hunc non'efle ilium, qui dpeore verritatis fapientii fluenta potauit,cum orbem infeftum haclabeintonet, dicens: quxcunquein hoc mundofunt, con;upi(centiam oculorum cfle, ant carnis, auj
fuperbiam vitae. Qui ergo hunc amorem n'en temprt,
timeat lepram, & csecitatem oculorum, qua: exea iinrrun
I 2
net,

1^2-

DE

NVGI'S

C-VRIAIIVM

net, pertimefcat. Si itaqueilli, qui non reprimuntconcupifcentiam.malorum vtiquc fntem & fomitem ,difpendiumfalutisincurrunt, quicferitillis, qui cam aftcntatorum i riflarrimrit ftimulis, c quafi fomenta vitiorum accendunt Quid facient, autpotiu quid patientur, qui
veritate auertunt auditum , in admiratione rcrutn corruptibilium Se corrumpentium, non claudunt oculos , mi
nus expandunt, & omnium lnfuimv viuacitatem exer
cent. Deindc quafi diei non fufficiat malitia fua, fallada
vnius altcrius fallaciam trudit. Terentiaao fiquidem ver
bo libcntis vtor, dum ad concupifeentix fornacem fuccendendtimconuenitmtadulatores, & relatores, delato
res, c detractores, inuidi, ambitiofi, elati, faiofi, &
uperftitiofi, flagitiofi, omniumque officiorum prauaricuoresj quosqiiia ferevbique rerrarum funt, faciliuseft
Viuenire, qum dinumerare. Aduerfus huiumodi eft
omnis lex, in hos omnia iura cniurant, & in eofdem
quafi in publica: lutishoftes quandoque omnis armabiturcreatura.
-

Cap.

i i i r.

Quid adulator, ajfentater, & palpe; & qubi

ci nihil pcrntaofius.
Ad v i a T enim omnis virtutis inimicus eft, Sc
quafi clauum figit in ocule illius, cum quo fermo- '
nein conferit. Eoque magis caueiidus eft, quo fub amantis fpeeie, nocerc non dfinit, donee rationis obtundat
acumen, Sc modicum id luminis,quod adefle videbatur,
extinguat. Ad harcauditorumaui'cs obturt, ne audiant
verum; quo quid pofit cfl perniciofius, non facile dixerim. Scitueftillud Laelijaut potius Ciccrouis: Cuius aurcsclaue funt veritativt verum audire non poilt, cius
llus defperanda eft. Quid vero infidelius qum mm,
cuifidemdebeas, circumuenire verborum blandiriis, lu
dibrio habitus, geftus transfigurationc, & totius vanitaris
lenocinio excaecatum , in fordes vitiorum impeliere St
praecipitationisabyfTum? Quid odibilius fraude Sc dolo,
quofubimAineamoris Sefidei, infimplicem Sc creduhim, Scquoddeccftabilmscft, amicum, perfidias Sc ini...
ipici-

LIBER

III.

I]}

micitiarum nequitia exercetur? Hoc fiquidem genus hominum omnia loquen tium ad vcjuptatem, ad veritatcm
nihil. Verba oris cius iniquita&& dolus, qui ctiain erranr.bus amicis, ad corum fubucriioncm ingeminat, cugr,
'-ugc. Quos vt pleniiis noucris, generationem apud Comicum vide, & quid dc i'c fatcatur aufculta.
Kiat quts, ruga-, ait,aio.De/nq; imptraut tgomit mihi.
Omnia affentartTota enim gnathonicorum fa&io, comocdia eft.
R/des, matore caihir.no
Conutnur ;flet, ft lachrymat confpexit amici,
Nee doler, tgntculumfi brum* empire pofcas,
Acciptt endromtdemjt dtxiru auo,fudat.
Vade Vmbricius inquit, \
lionfumtt* ergo pares melier quifemper & omni
' -re iteque pote aUenum fumere vultum,
Afacie laclare , laudare paratut,
Si bene Battit, autj quidfecit /.-
Quod proferre palam nsnpoftt iir/gua modefli.
Quod quidem non mudo amico, fed ne libero homine
(itgnum eft, cum vera & vnica libertas in virtut is fpeciem
cadat, & turpitudoquos inficit, poftremx fubikbt ibruituti.Hilliioncm eiicvelmimum.infamiamingcrithis,
quos tanta? abie&ionis op probrio naturae vcl pafonoe
dignitasvideturexcepillc. Forro qui vultum induit alicnum,& varias affectum alternat iacies.incoluinitafi fenluum infidias parat, &
Sordtdtet uriculii alienii colligit efcas,
5c fi hiftiionem verbo diitcatur, cum moribiis Sc ttnpiI tudinc confitetur. Quod aflentatoris proptittme qui ad
Iilterius viuitnutum, 5c antequain fuum profrt, Judi
cium, de fingulis exfpettat alienum. Cxtcrum palpo, qui
umen aflciitatorisvel adulatoris cenictur nomine , quoi
mameadem resmultis notatur indiciis, hominum men
tes explort, prxtentatvoluntatcm,vtciurcivolucns fentus accommoder, Vtgratiam lUius, cum quo agitur.riauJulenter furripiat. Nouit enim deus curfu lenfuum Si volantamm vnionc, quafi riuulos ftaturire. Idem liqui
dem Telle & nolle, (vt ait hiftoricus) ea denium firma
acitiacft. Quidnt;

Ctnftn-

134-

di Nvci s :; e vi.1 Ali v m

Conftntire fuis fttfdiis qui trcdiderit te, ~
Hautervtrqtie tuumlaudabit fouice ludum.
Gum vero ipifcnferit:voluh\atem, fie palpt, fie demulcet, tanta luaititatis perungit gratia, vt virtuti fomnium
inducat,& rtam moderationis, fine qua nunquam refte
viuitur , formata Leth fluminis infufionc fubuertat.
Magnas gratias agere j ThaJsmihi oeundus eft enim
Comicus, 5c aptns qui fe nugis noftrisTrequcnter immi.fceat,Ingcntcsmquit. FueratqUidcmlatisfi magnas re-'
ipondiflct.Scd quia adutatorisfrausomnia extollit in ma
lus, & de f ahquid adiicit vnde fibi gratiam cumulet,
ingentes inquit. Sed nee mendaciam erubefcit. Qui-enim
fibipotuitptrliiadcrc, vthoncftatem hominis tanta: turpimdinis macula decolorarct quacuuque de caula, v tique
perfadcbit,.,vt'qiiod apptit, faciat,li.poflt,recrefi non,
quoeunque modo rem. Verum qui fuo nomine, vt p.opriceloquamur,dicitur adulator, vitia eninfqiie dealbat,
Si ne fe ipium vidcat, oculoscolloquentis qiiadam nube
vanitaris implct, & awes falfis prxeoniorum timlis refi<it. AitEthicsj
Quid quid aduUndlgens prudsntiimK Uudat
Sirmonemindofti,fiitmdtformuamici, ' '
t longum inualtdt tieUmn cerukibut tqttat '
Hercnlis, ntiumprocul tellure ttntniit:
Miratur iiocim Aiiguinm, qitadtttriui net
uefo*t,quomorUeturgUinmarito- '
'
Hoc autein minime videtur minim, fi pcrditiflTmi homi
nes, & quibiis hiegrauis moribus, & fseculentus,mundusfoididatur,ad tantam turpitudinem pofliint impelli.
Sed hoc potins ducpmirabile, qud popv.lum qui fibi
credat habcftt qdefemagisa4iena:lingu!r acquiefc'at,
qum propria: iudicio con{cicnria:,dum iciptim qmlibet
extra fe quacrit, Sc nolle dedignatur, quam fit fibi curta
fupellex. Nihil eft enim quod credere de fe nonpoflt
ciim laudator, non modo dus *qua poteftas,' fed qu-aecunque anima de fermento ftrpcrbiae iritumecit.
'

/!-('

: ' i

II
Cap.

III.
V.

135

''

^WteUaduUtorum & fraude multiplic comitibus adulationu, & fequtU eorum.

V v>fT tarnen, qui Vulgare* & adulation*' plebcia*
Jnonadmittant, vtjuinoluntvili vnguentb; olcve
"Mupto, quod omnibus foetet,inungi, cum amicooim
Mtconuiijarum expetut'gratiam. Qmd cnim turpius eft,
fjsaA ad lenoci nia hiftrionis transfigurare Vtlhum,' mun": habitam, moturh ducere, & non tam videre alium ,
luamfeipCum gerere hiftrionem ? Quid ineptius, quam
aliusmagno Jiiatu oris,ad te i m pel I end um vanitatis
ipititum profrt, fi tu auriumvelij & laritudinem cor
ead umorcm *concipiendum oppandas.Bt quia vi- r <nt,fi<bmr ab omnibus, faciliushax pUniquc vanis vani- aM *"
Misobfequiacontemmintur. Veruntamen illa magis ti
enda, quia mgis pcrnicio funt.qua: quodam cautelivclamcntoftudioliusoccuhantur, & quafi fub ima
gine increpationis aut correftionis, alteriufv officii, aut
virtutis, irrepunt. Qupd'nonnullosdum beniuolentiam
unmoderatius captant, feciflereperies. Ait enith Laelius,'
on illelator legis amicitiae, edfuafor belli ciuilis, & fuiotisincentor,qui & ab aliis Lentulus appellator, <
ubd tarn Unta tutu icnuitpatunfia -vira,
ConqHerimHr,deeratnetibifiducianoiM'i'
Dum mottet * htc cdidusfptmntia ctrporafanguit, "' "
tdumptla valentfortes torquere lactrli,
Degenerem paere tegam, regnumque fenatut
y/que adeo miferum eft ciuili -viitcetB beoi
Sic&in Comdiis feruoruni calliditate, domini dlittantur, pramiflis inerepationibus rationes ibas infrmari
?mittunt,& tandem fevttosiimulant, vt 5e ercdulo'mlcnumconfirmcmcrrorem, & deproditionis perfi-^gratiamaucupentur, magna ftagentestriduftria, vt'
ffemperdecipiant, vf nrniqitam poflmt ag\ti'flfiratis.
ram aimquc Veritas mendac'io lruit." "0} quod au-pes nouiHtura rurttuftttlos Congerunt^ eiltfcmque cufoiuftiauribiy atisfcjunt, vthac via cmpetjdiofius.
I .
ad id

13*
PE NVGis cvaiALivM
ad id quod defideratur , accdant. Temporis quo que 4 >
ligcntiffimi obferuatorcs funt.nc quid intern inge
rantjfrd inter prandendum, ut cum vino quis exhilara
tus furcit, aut cuiuiomq^compos voluntatis. Hui us
telxmeminitiViaro, cum ad neam renocandum (oro
. rem Didone miflam ailcrit, quae folaviri molles a-ditu
& tmpora norat. Quisautem n rideat, cum agalb not
treilis, timlonimialcibuspiirpuratur, & non ilnc (
c cachinno audienuum Dama traalitia Majxum.
Pape'. Marco iondenle reeufas
Crtdtrt tu nnmmoi ! Marcofb indice palles ?
Mcutdixit: il eft, adftgrt Maree tabeUas.
Eft quidem omnium captanda bcnmolcntia , quae foot
amrcitiai, & primus charitans progrcfiiis cftj icd honciu
te incolumi, officiorum ftudiis, y mutis via , obiquiorumfraftu, intcgritatcfcinionis. Adfit & fides, dictorum fcilicct farforumquc confiant ia, & Veritas, quae officiorum& bonorum omnium eil f'undamcntum.Gratiam
bonorum, cd & omnium, fi fieri poflet, virtus apptit,
fed adeamdedignaturperfordes acceder. Nobilts vtique
res eft & delicata, & quae omne, quod dedeeet, aiperaatum. Omnis etiam fpecics, qut ex feipfa non lucet, ci
rfpeda eft. Numquid igitur mentitur, vt placcat'Num
quid bonum dteit malum , Sc malum bonuitt? Numquid
micum, qui partim fanuseft, irrftigat, vt amplius faciat
jinjnirc ? Porro cum omnisaflentatio turpis fit, pemi _ cjflfix2lLcjimi3Tuboitia3Tim vuimrijicrlonjc. vr na
tura, vcl dignitatis accd7t~utomas. Nempe philofophi probabile dicuru ,quod vidcatuivel omnibus ve!
pluribus, aut fapientiori bus, ant quod in propria faculta
re artiSci. Sjergo ipientiam'c4iufque Plato commeedet, aut Socrates, Anftotcles acumen ingnij,Ciccjodicendicopiam, Mathema.ticz ftudium Pythagoras , mctrorurrt yarietates Flaccus , Nafo leuiutem vafificjndi
qutdnicredac? Subeunt enim cuius & fortius ingulos
fomenta vitiorum , magras
Cumfubeunt animes autoribui.

His tarnen lui ompos animus non educitur , certe.

quia nemo nouit, quid fit in hemine , praeter fpinuim
hominis qui in ipjfo eft Vnde apud Virgilium compos
: '
*
fui

t I I I I.
,J7
fuipaftor, acfapicntibus & magnis virii noflri tempo eis docior , a ir,
Me qutqut dicunt
VetternfMf0res;fedontgotredulu is.
Taquoque prAuifopaestmprobt .
S f, i penem quuqtud ttbi venu *.
*t wn.
Lkettetota vicinia modertum dicat, ac pudicum, mi
nime vei iuranribuscredas. Memoritcrtencquod pa'ruulusdidicifti,
r
Flete liis de te, quam tu tibi crtitrt, no:.
Non facile dixerim, vterft prior invitio, qui iin<niam
adulationibus polluit ; am cuius cor ex eis fem larmiam
rcfoiit. 1 hocenimelationis escitas in illo, fraus cxcandrdamnatur. Vbrqueverodamnatur dolus, fed &
caccitas, qua= fuperbia eil, nufquam ablbluitur. Efb
quod adulator fit nequior, fte non minus contemribihs
di. Ncccapercmrlinguauendiculisnlicua:, flnon mreruripfc fibi. Quid Mqucalkjmarguite!atioiiis, qui
keimet adula tur? In quo enim alium accult, fapfuin
condemnat. Eadcmenim facit, qua: iudicat. Vc iuquit
<iommus. qui coniuumpuht Hos fub omni cubito maaus , & poriunt certticalia iub capite vniucrfa: setatis.Vt! ijue pufuillcrs coniuunt, qui auribus parant infdias, q ui
vana ^ cong^nt.quibusfemusdemulceant' qui
opera commendant hominum, vteos Fama; pr5coniis,&
<Hiadam fuaui iucunditatc fuoris, inducant ad quietern.
Vfusenimpuluinaris& ceruicalis, eft mollicies quictis,
hduinarergo fub omni cubito manus ponitur, quando non modo operatio, fed quicquid ei adiacet commend?.tur. Caput vniuerfae aetatis ceruicali *upcrponitur,dum
quis adulantium vcihis,in totius vita; opciibusdelcdawr.
italibi: Ipfcaedificabat parictem, illi autem liriiebant
. Parietcm aedificat, non domum, quiiquis indurata:
! mentis vitio, praimatemcongeritoperum. Qui in parietcfolo oftium facit, quoeunq. ingrediaturforiscft. Quicunquein pvauitarcopcris, indurata mente conuerfatur.
fandorum iocictatefciungitur. jEdifkatum erge parie
tcm liait, quifquisprauisopenbusalicuius adubnter ap
plaudit. Crnverofitturpeoi>nibusadulari, long turpus eft, fi n pi axipuae amontatis, aut ordims,viros,adnr
...
I
lati

I? g
DE KVOI! 'CmilllVK
lati cadat. Adeo quidem nfacrorum tanomim inftittitis
caumm fit. cTcncrTsiiTelraggbiliter dcponeiidos^qui nolainmradulationibus infcruir'e.Refte quidem. qttia omnis adulado comits habet dolum & fraudem j prodirionemque & notam menda'cij. Sequelam quoque igrtottiiniamfeniitims, excarcatroncmproximi, & cxterminium
tonus honeftatis. An non eft talis non modo eiiciendm
clero , led tote fideium ccetu?
AP V T

VI.

Qued adulatorts multiplicanfunt fuper numerumt&

. a praclaris doimbus beruftes & di/fi~
mtks fui cxpeuunt.
tarnen peftis, iam in tantum, domino indi
gnante, inualuit, vt fi ventum forte fuevit ad conflittum, vereorne modeftos& bonos virospoflint facihus expeliere, qitamexpelli. Serpiteiiimilluuio foeda, &
morbus e.mcerofus in omnes, vt nullus aut rarust,qucm
labes ifta non maculcc. Omnesnim affeftant beniuolentiameorum,cumquibusviuimr. Qupd quidem non
modo licitifm eft, fed honcftum; vtpote omnia, quae na
tura virtutum parens, & rette vicndi dux optim, gignit. Sed dum hanc afFeftioncm,moderations regula dlcritj fertur in prxceps,difcurreu(que per omnia agenda,
& non agenda, per infamiam 5c bonam famam, f.moris
auceps, gratia: follicitator inceftus ;vtcmamicblandirits pracorruperit, more meretricantis fortunam furriiat, extenuct facultat.es, aliena in fe congerat fpolia , &
luum omnia conuertat ad lucrum, Efficitiv ergo vt nulla
fit ei mleftaferuilisobfecundatio, 'nullum indecens videatur obfequium.omnium officiorum perfonas induit,
dum pramia omnium fraudulenterpncripiat. Qui furit
enim qui veftibus nitent, qui faftigiati incedqnt , 'qui iequipedaruni ftipanturcomitatu, cmmilitomim & contuberrlaliumdealbanmrobiquio', quiprimis ialncationibusihforo gloriantur, qui primos 'rc'ubitns rabeht
in cnis,quorum aures mulcentur fomento prac'nomifium, & quibus nobilium molles referentur aurcula:.
1
Quos

IIEJ

Qups fortiinc gratia alarum iuarurti rcmigio ad fiiblimia {iiimchit & extollit, &a quibus quxlibct magrra dom
inus, difpofitionis filae formulam trahit , 8c habimm
mutuatur? Nempeadulatoresalicnum vitmntad mmim,
dumcosfiaudulenteremuugant. Veritavafpera eft, &
lcumque moleftiam pant, dum aliqucm palpare drgnatur. V'erim amaritudo cius vtilior eft, & intcgri*
/ni/ibusgr*tior,qum meretricanris lingua; diftillans fa
uns. Mcliora ftquidem runt (San&o Salamonetcrtante)
amici vcrb'era, qua fraudulenta ofcula-blandientis. Quid? Fides enim perfidia: femper antefrtttr. Non man
idesincouimis, vbi aliud agitur, & alrud iirnulatur;pra>
fctim animo & volntate nocendi. Didturenim fides,!]
Icquimur Stoicos , quod fiar quod dihim eft. Lux
nies, falusmea, rcfugium meum.cor iti(4irn,& vita mea,
daxinuicrr, viitentium iipienti llinw, omnium latgilmc
& benigniilime, viuendi Forma , virtutis Ipeciilum, & ce
tera huiufinodi importune ingefta, nonne plena umt,non
um adulationisvitio, quam veneno? Sunt enim qui
(rarrantis fpeciem vitant, cum amicitiam profitentur.Vewna,inqutt fapiens, non dautur, nifi melle circumlita;
Mtaqueoccukioresmntmfidia:, quam ha: qua; latent
nfimularione officii, arm aliquo neceilitudinis nomine.
Tuobfcquium putas, amicitmrtifirfpicaris, metiris afreftum, mfidiaefunti Nee, vt eft in fabulis , (quoniam tk
rcendacia poetarum fcruiunt veritati ) Iuno Semelen dctfptam in incendium impuliflet, fi non effet nutricis
induta fneiem, & morrvita affcirum. Tibi crcSls im
pend fhmiilatum , extremas & miferiima: fubiiccii
Imiituti. NaVri
et*mf*cilem diRillat in em
Exiguum, de tura vitiique veneno,
ifpeream iififiibmoueatomnes qui vera loquuntur.de.- #
iignari afleivta-tionis fubire notam. * Lunrine Aibmouc', c bene fi non iudicatur inimicus.qui potentisamiei
voluptatibus, etiam turpioribus non modo contradicit;
etiam no'neohfenrit. Equidem veibcfllcufusad gralumrufficit, approbate, commendtire, npplaudcre, inj
unientinccefieebcum omnia malefeceri:, laudaridus
Atptafirc bencgefta. Sicutenimidentitasvoluntatum^
amo-

14

.' .

DE NVGIS

CVRIAtIVM

amoris indicium eft; (ic ex diflenfu miinicitiarum quill]

rxusarguitur. ProindeSatyricusinquit,
utd Re me.factam ! menti ri nefcio; librum
... Simalueefi, neqneo laudare & pofeere; metus
A.ftrorumignerO; fuma promittere patrts
Nec vole, ntcpojfum-, ranarum vifeer nunquam
lnjpexi;ferre ad uptam que. mittit adulter,
^ mandat, norunt alij; neme tnimre
Tur erit, atque idee aulli cernes exeo, tmnquara
Manetu, & ext indi corpu non vtile dextrA.
Fugio crgovrbemtanris obcaenitatibusplenam, adulatotum veneficio toxicatam,fuis adulatoribus derelinquo.
Viuant * Arturiu* iftic,
Et Cattdui-.mancant qui nigrum in andida vertunt
Ncc tarnen vniusvrbistantum vitia depingi credas , iam
totius orbis funt. Quo ad iftud, orbem Rortunum crede. Meminiineaudui Romanum Pontificem, iolitum
deridere Lombardos, dicens, cos pileum omnibus colloquentibus facer, eo quod in exordio dic&onis beniuolentiam captent, & eoium cum quibus agitur, capita
quodamcommcndationisdcmukc.mtoleo. Filimi, inquit Salomon, il tc lactouerint peccatores, ne aequiefeas
eis. Ipfi enim contra fanguinem fuum infidiantur , &
moliuntur fraudes contra nimas fuas. Prohibe pedem
tuum (mitis eorum. Pedes enim corum ad malum cuxrunt, & fefttnant vt erfundant fanguinem.
Cap.

vii.

fraudem aduhtorum mitte vitandam , & quad mit

nertbus mt obfcqtaorttm dtfcultate
v.dtditme procedtt.
Ec ct. vir fapientiffimus in filio crudiens vniuerios.alfe.ntatorum gratiam omnibus fufpeclirn reddit.omnefq'jcdetcrret, & boequidemin initio eo forte
quod n::tc gradientem primus adulatorum congrcilus
impugna t. Hxc fortartc meretrix ell.cuius indicit fugam.
Fauns inqmtdiilillans labia mereuicis, Sc nitidius oleo
gutturcius.Nouilfima autem cius amara quai abinthiuin.

I It El III.
!4I
thum, & lingua eius acuta quafi gladius biceps. Pedes
eius defcendunt in mortem, & ad inferos grcflus cius pe
netrant, per femitam vitae non ambulant, vagi fimtgreffus eius & inueftigabiles. Nunc ergo li mi audi m , &
ne recedas verbis oris mei.Longe fac ab ca viam tuam,
Scneappropinquesforibusdemuscius. Hasc etfi ad fechra haereticorum cenfeamur praecipue referenda , ab
.Julationis fraude non alicna4unt. Si ergo ad fores domus eius non licet acceder, nunquid admittenda eft m
prsecordia pectoris? Caeterumcm multiplex fit vitium
adulandi, aliis vultu, alus verbo, aliis opere vcf muere
ailntantibus, efficaciffimaeftadulationisfraus, cum fi.mlatione confirment muera , aut ei difficilius obfc.7 uium conteftatur. Si aliter credis,
quam te tua tmpora ftlunt, '"
Qui {Upe melfumt* dulcim elfeputtu.
Probatio fiquidemveraedileftioniseft fubhuiustempeftatis corruptione,frequentatio muneris.Ars artium cft.fi
placer vis, freouenterdato.
*
Si calidum/cis ponerfumen
Seit comitemberridnlum trita donare lacena,
Alter Mercuriuserisei,& fi visamplius, es Apollo,
PbmboqUepulchrior , ejrfororePhocbi.
Neceftquod defuffragioipfiusdefperes, quem munerius paie is. Alimenta liquidem vmbratilis gratias, & nominis proftituti munuicula funt, & nifi fuerint frequentata , amicitiae nomen interimunt. Fruftra de muncri
q uantitatc prasfumitur.nifi an imam cupiditatis igne fuccenfam , crebrae vifitationis refrigerio temperes, & augritiaMugcmefuriemfrequcntibenefioiorununterpola^ne
damikeas^ Aquilarum dicitur efl natura, vt cum ltomachumpeniori refcione ingurgitauerint,in quintum
decimum diem, vcl vt aliis placet , in quadragefmum
fufpendant efuriem, oblatorumqueciborum copiam afpernentur, vea faturitatc contentar. Sane longe alia con
ditio diuitum, imo corum qui venalcm proftimunt gratiam. Magisenimaliquatenusacceduntad nomines, qui
neceTc habent, quia crebro efuriunt, crebro refici. Vix
pofunt colletom eftiriem in diem quadragefmum prodarc, quin indignentur arrcis, fi non auaritise hiatum
vcl

43

A. {nuaii

DE

NVGIS

CVRIALIVM

vcl obirnpleuennt Solebant antiquitus Gratiarum iimulacra erruiiainuda, quodfoliditas amicitis, & veritas fidei, fine qua nec gratte quidem nomen fubfiftit,
ntlo (imul.nionis fuco valeat obumbi ari'. Sed iam cum
ad-liomines vntum fit, qui non amicos-, fed feipfos in
fingulis amant midjiplicitatis fucus vt placeat neceiTariuseft. Apud iftos enim gratia, quia gratis non ell, iain
gratia, fed lucri inefcatoriiun eft. Facies fiquidem
nereuicisfadacllci, necquodcimque vitjura erubeiit,
4,1 tendit ad quxftum. Vctus querela eft fapientis, iiid i ;;uum amicitix lugcntis occ afum :
HJitdamiatU quondam ventrabilenomen
rn.<; . ,. Pra*t-,(yiquiuprameretrittfedet.
Qupdex conftat, qud fi reflet vtiUas, rarus autnullus eft, qui propter fc virtutem amuitixcoht. Intotcirculis (xculonini, in tamo .vtmmn l.iplu, in tanta multi1 tudinc;&^iffefentia perfonartun, yis,vt ait Lilfs, tria
ineniuntuc, autquatupr paria in amo/-.Ho ipiiim Ar
biter nofteringemifcit,<tfi aUcriibvjdcauir induifleperfonam. Aitenim, r_ . , ,
,;
. ,', ,..,
Women tmicitii.fiquatenui cx>edit,bdret,
Calcult in tabula moiti ducit fut.
Cumfortuna manet vultum ^fcritant'u amki,
Cum cecidtt, turpi vertit prafuga.
Grexagit in fana nimium, paterilU vocatur,.
Filiuj hic, nemen dimt'u Ule tenet.
Moxvbi ridenda inclufit pagina partes,
Vcrarcditfaciss, diffimulata pirit.

*'

Cap. viii.
De mundana Comadia vet Tragdia.

17 T quidem ciegan ti vtitur fimilitudinej quia fere

\s qulcquid in turba profanxmultitudinisagitur.comcedia: quam reigeftx fimius eft.Militia eft,inquit vita
hominis fuper terram. Atfinftra tmpora propheticus
fpiritusconcepiflct,diceturegregi quia Comcedia eft vi
ta hominis fuper terram, vbiquifque fui oblitus, perfoham exprmit alienm.Sed forte eo Prophet*: tendit ora<culum,vt cosques nondum terra atifoibuit, doccat iu:

' g"

I I E R

HI,

. -

14;

gitcrmilitaje.Nam qui captiui vitionun irnpulfu trahun ad pcenam,ikut bos immolandus ad victini.abcuntcspoftcoiKupifccntiasfuas, etil corpore vidcmtur 111hjbitarc fuporficiemterraE.viuitamen abiorptifunt, c5c
dtfcnduutin internum yiuentcs. Et il ahum orationis
fquimmtropumjterramvfqucquaquemhabiunt.quoMconucriatio in ca:lis eft minime, ncc iibi iciunt aliqiiidin caelo eflc,.&. id duntaxat aftcclant animo , quod
ffrnitiu fuper tcrram .His quoquc militia iugis indii mir,
quibusvtad fabulas redcamus, uec vrula Tantali, Tvtij
mirar, rqta Ixionis, Bclidum vina, faxunvSifyphi dcril,
liumvoIuntasjTiuado implcita, ncquitimplere propoiitum, quamdiu peregriivuur a domino. luftonnu vita
militia, & cntc militia eft. Qupd f abhorres, alja iutcrpiaationc doceberis, quia vita hominis fuper. imam tcnJUoeft;qua:,fi proprictatem nominis fequjmur, mal
fcquntius habet notam. tnhac vtique tentatione, ,vd
militia, licet fibiieptemmillia virotum Dominus refer
aient , fcrctotusmuiiduscx Arbitri .noftri fentcutia
'mimu vidcturimplcre,ad oradiam fuam quodam- **? <<
odo refpiciens, & quod deterius eft, eoufque Comcetifua: infiftunt, vt in fe cum opus fucrit redire npn poffe Vidi puerostam diu balbutientium vitia imicari, vt
ioamodumnecciimyeiknt, retloquipoiuerint. Vfus
tnirn, vtait quidam, sgrdedjicitur, & coafuetudo ali naturae aiftit , quam licet' , ,
HxptUantfuua,tametfvfqHertcurrtt. ' ,,,,.,., , ,
Vnde & Ethicus prouidequidem & vtilitcr, Optitnam,
^uit,Tuendi confuetudinem ab ineunte actate elige,
Bm tibi ioiindamvfuseffiat.Magnoiurnproinde viro
te fenfs, ftEeujjU'is bcc exp.ugnat Cornccdia. Vana fi,
teniporum, actuum quaedam vaiietas eft. Ponq
ibuspcrfonae deferuiunt, dum in eis fortuna; iocantis
Jus mpletur. Quid cnim aliud eft quqd nouum quemo, & ignotum, nunc ampliffimo induit potcntatu, St
ngnifaftigjum erigir, nuc alium purpuratum antequam
uram de regni culmine in catenas hoftiles proiicir, & ferttituti addium, in merias extremas precipitar. Aut
Hwdfrequeiisft, non modo Tyranoorum, fed & pria,
"fura fanguine, infimoruni hoiui num , aut etiam viUum

I44

I'STfiH CTKIAIIVM

liumfruorum, infames cruentatgladios?

St.fortuaa volet, inquit,j/ de rhetore Confu:
Si volet hie eadem.fiet de Confule rhttor.
In coque via hominum Tragdiae quam Comordiae i. detur cftc fimilior, quod omnium fere ti iftis eft exitus,
dum omnia mundi dulca quantacunque fuerint amirefirunt, & extrema gaudij luctus occupt. Q^ammmlibctinviisfuisiniquifloreant, & profperorum concur iji maureiitur, eis ad nutum tortuna ieruiat, iubugrtet in
hne grell us eorum, 8c tandem amara erit, quail abfinthium. Quarc, inquit beatus Iobjimpijviuunt, iubl cuati funt, coufoitatiquc diuitiis? Semfti eorum pcrmanet
coram eis, propinquorum turba, 8c nepotum in conipehi eorum. Domus eorum fccue funt & pacatae, & non
eft virga Dei fuper illos. Bos coram concepit Scnon abortiuit;vaccapeperit, & priuata eft ftu filo. Egrediuntur quafi greges paruuli eorum, 8c infantes eorum
exultant lufibus. Tenent tympanum & cithaiam,5c gaudentad fonitum organi. Dcunt in bonis dies iuos, 8c
in punfto ad inferna decendnt-. Quislxtitiae praecedentis exitus poteft eflcamarior, aut felicis via:, infclicior fi
nis? Haec cftenim viaillorum, qui in labore homnum
nonfunt, nequecum hominibusftagcltabiinmr. Vtique
deiecit cos confilium Domini dum alleuarcntur/Ei fiquidem hxc potius adferibenda funt omnia, quam fortuna:,
quae aut ipfo, aut quod magis reor, omnino non eft.
AitnamqueEthicus,
Nolifortunam,tut non e , dicere .
Homcrsquoqueinillo celebrrima perfectionis opere
dedignatus cft noue fortunam, adeo qiudem vt in nulla
parte tanti carminis nominetur. Maluit ertim" foK Deo
que Morphan nominauit, vnierfa regend commirterc ,
qum vt aliquid adftriberct temeritati fortunar , quam
vtique fie conftat minimeeflcDeam, ficuteertum cft,dici Se pingi caccam. Fruftra ergo caecitas eins arguitur,quae
in natura rerum inueniri non poteft. .Vndc 8c cafus non
eflconuincitur, fi eum quis improuifum euentum effe
definiat, cum nihil fiat, cuius ortum legitima cau , Sc
ratio non praccedat, Sc fidelis concionator nihil in terra
doceat fien flnecaufa. Verumtamen quia propter intentionem

HIER

III.

145

rioncm gerentium aliqua , nonnulla contingunt praeter

opinioncm, cafus appcllationc clauduntur, licet arque
ifponcritis rationc pnuifa fint. Cent ea quae lege niiurMecellitatis nexibus videntur arctata. Proindc 5c hace
ipfecontingentia,primxua: omnium caufx fie coiili.it
effeannexa, vtad earn omnia refcrantur;5c pro mea opinioif, hxc ipl ad pofitionem omnium quae funt, nerfario conccratur.Ridebunt forte prudctiores infipien,riarameam, qui Deum eflc, ad exiftentiam omnium fUiiconlcntio: fed ab effeftu caufam inferri, vel probabiliterme Peripatetici docucrunt. Porro doctores ndci earn
omnibus caufam neceflTa rio infrant, ex qua omnia,
F quam omnia, & inqua funt omnia, 5c fine qua fatfom eft, aut fubilftere nihil poteft. Quod ergo aliquid
tominividemuradfcribcre, e neququam prxiudicar.
Sect quia nobis ad homines iermo eft , hominum verbis
imur, pingui (vt prxdiximus) Minerua agentes de finjulis.dcnulToTbtilem reddentesrationem. Quod fi hoe
ipfum patienter admittitur, qua: philofophis genjum publicae vtilitatis gratia fcripta funt , audiri quid
trohibet? Quxcunquccni m (cripta funt, inquit, ad notam doftrinam (cripta Mint, vt per patientiam 5c conarionem (cripturarm fpem habcamus. Dum enim
fixabeftfiliis Adam, qui ad laborem nati funt, parati
id flagella, concepti in peccatis, ediri in labqre,non tarn
nintcs quam current ad mortem, qua nihil triftius eft,
ceflaria eft patientia, vtilisconlolatio, qui de oleo littiiin conicientia, Sc de immenfirate dementis Dei,
pndeftinatos ad vitam, Ipe futurorum fouct 5c roborar.
Ocultos hominum, inquit beatuslob, hiimani generis
Limittes i ri i cxprimens , quare pofuifti me contraiuin tibi, & faflus fummihimetipfigrauis?Nemo fiquiJctn eft qui exigentibus culpis , in iipfo non inueniat
uufasmateriamquedoloris, cumipiius philofophix tellimanio, vnicuiquecontingat adefle, quod nollet, vel
ibefle quod vellet. Vnde 5cfidelisanimacui verse bcatitaJitiis gaudia diffemntur, cum inferiori irriguo, irfigmimfuperius petit. Vt ergo gentilium figmentisjMum
accommodemus auditum, rerum omnium tragicusnnis
4 Aut fi nomen Comoedix gratiofius eft,n duco conK
^entio-

14

"

DE

NVG'JS

CVRIALIVM

tentionisfunem, dum conftet inter nos, quod fcrc totu

* . niundus iuxta Petronium excrceat * hifttionem. Quod 5c
quidam temporis noftri fcripror egrcgius, infidcliuro ta
rnen verbis eleganter exprc'lit :
Ridiculos nominum verfal fors etc labores,
'.
S,ecu! noftra ioctu , ludtriumque Deis.
Huius itaquetamimmenfa:, tarn mirabilis & inenarrabilisTragccdix vcl Comoediac thcatrum,quo peragi poffit, e mirabliter coxquatur. Tanta eft area cius, quanta
&.orbis,D.rEcilIimum eft vt quifquam admi ttatur exclufus, velcmittaturinclufus, dumearnis geri luteum in
dumentum. Earn quippe tanta fubtilitate necefle eft exui,
vtper foramen acuspoffit fine omni attritione tranfiri.
hoquin integer nemo aggreditur; forte ideo, quia ca-'
paccm runc aream Styx nouies interfufaco'rcet. Vidi,inquitEcc!efaftes,cunta fnb fole, & cccc ftatim omnia
vanitas, eo quod omnia, qua: folido veritatis flatu rccedunt, vanitati, qua; noflram Comocdiam deceat , fubieda funt. Vanitati cnim fubiccb eft creatura non volens.
Licet nim noucm orbibus,fiuc globis potius edium noftrrum habita tio tota claudatur, omnibus tarnen quandoqucegrediendum eft, omnefque Chaven illc inexorabilis vetufta fui temporis aue traiitiet. Omnibus quoque fuccedent alij, 6c fie tranfens homo manct in pecie,
quemadmodiim aqua praetereunte, noms amnis manct
in pumine.Vbi funt, iriquit, vit i potentes, ab initio cientes bellum, aut qui in auibus exit ludunt, 8c thefaurizant
fbi aururnjn quo confidunt homines, ungen tes agrum
agro,dqmumdomu, vfquead trminos lcci_,<: noncft
finis poflefionis corum. Statimqucfubiecit.quod vfu 8c
aTiduitatciam omnibus perfitafum eft: hiad inferos deiccnderurir, & alij in locum illorum fucceflrunt. Veruntamen bene cum egredientibus agitur, qui non ab hoc
fortuna: ludo transfeiuntur,ciicicndi ir tenebras exterio
res, vbi eritfletus & ftridordentium, 5c qui ab dquis nilium, quasSahftus lob commmort, ad calorem nimium minime traneunt. Bene cum illis agitur , qui fuos
cxfpecbnt Elyfos , quos prxfentia fu iuftitiaeol verus
illuftrat.Sed quid eft,quod Elyos campos mutabiliurh
rcrumfeptis verbis eludo! Certepvo parte inclu! funt,
patentes

IIJEK III.
1+7
patnjtesinlatitudine mcntium ; quibus p
tre Jumiiium datum eft, vt in notitia & amorc boni, tot. >
fui agita tu venfntur. Vndc ethicus uquicto extra eineptimbtitud,nem inquirenti,
gjui qmri vbique efi,
Ifi luguirii animai ft te non deficit tauus.
.

Cap. ix.
Qioimunus fues habet El}fios;r quodeadem fidts
tfl tioftri tmpora r patrum, &
virtutis cuitares m(peores funt tbeatri buius.
Mv N p vs gitur aos habet Eyfios, folemqfuum
& fu fidera nouit. Virtus fiquidem folaris qui
dam radius eft, fonte claritatvs omnibus datus in vfum,
Scqitiomnia quae attingit, cUritatc fui facit eximia. lndccft,qiiodetiamilH, riuos buius radij venuftas, quaii
repercuiii fpecie fui videtur afflafle , ftatim in fubieftorum onfpcdu c|ardcunt,.funtque quodammodo virtu
tis timlpgloriofi. Abfjteiiim.Ytquifquam vere fit glorio- ,
is,nifi qui in JDominogloriatur.Non enim qui f ipfum,
wt quem homo commendat, ilk probatus eft, fed quem
leus commendat. Quod vtique vera 5c (ola virtus mercMr.non quamtumcunque virtutis imago. Hoc autem ei
irbitron quicquid minonbusegregiurrf dnatura: bene
ficio, Scexercitio menris citra gratiam , . philqfophi fibi
reptomittunt, eoqucipfo uamicrunt in cogitati.oni.bus
uis,,de libero confifi arbitrio,- & dkentcs fe eTe fapientes, Kilti f.ii funt, ftultiquc apparucrunt. VndeEthicus,
$Mt'u orare louem qUiflotat &aufert, ,
Dct vitar/i, detopes, ammum mihi egotpjff.parabt.
Aliusquoque,
......
nullum numen* babesfi'fit prudentia\ ftil not
{ Atfl
Tefacimiu fortuna ieam ctdo^ue \-
Catonue lie, verum ngn.agnouiflt deum, gentiumque
fupirftitionibusabcrraretvip Libya tamen louis , quem
cotat, contempflt , fe ad ea quae.fiSpi gerenda
tant, fuffieere arbitratusi liquidera etiamrigfa imago
Virtutis, fuam quandaip^abet venuftatis deconfque claK 2
* ' ritatem.

J4.S

DE

NVGS

CVRIALVM

rit.nem, vt quicquid in ea cer'nitur, eius mrito Vehuttiini

credatur & decorum. Non tarnen vfqucquaque decorum
eft, quod in tnebris gnovntii obfeuratur, nee potefl
quifquam clarcfccre, nifi in fide illius, qui lux vera eft, &
illumint hominerii, Vcnetem in hunc dum.'Ex quo patet,quod nifi in veri Dei nolitia Sc cul tu,
vera virtus elle non poifit. Quod Sc vifio Ezechielis non
tacuit,quieorum,qux prcedbahtfk fequebantur Chriftun, eandemconfelnonem elle afieruit : Sanorum
quippe vetcris Sc nouiteftamenti in eodiftinguitur fides,
qiid ifti i;t fibigaudent implct,l,qua:illiexpeftJaba,nt 3c
dciidcrabantimplenda.Sitergovenerabilrs imago virtu tis.dum fine fide & diledionc fubftantia virtutib efle non
poit. Et vtinarri inueniatur in nobis, qui vel viitutis imagineintencat.
-I I
ais tnimvirtutem*mphitwr ipfam*.
Qiiis etiam Vmbras virtuturn induit, quibus videirlus floruiile gentiles, licet eis fubtrafto Chrifto, verx beatitudinisnoriapprehenderint frucrum Quis Them'iftoclis
diligentiam, Frontonis grauitatem,continentiarri Socratis , Fabricij fidem , innocentiam Nurna: , piidicltiam
Scipionis, longanimitatem Vlyxis.Catoni's parcitatem,
Titi pietaterri, imitatur ? Qwjs non cum admiratione
vencratur ?
Probites fiquidem laudaturcy alget.
Porro prscdifti, & confimilesmagni quidem & laudabiles viri, quad quatdamfeculorum fuorum fydera fplenduerunt.illuttrantes tmpora fua.prasambuli coaetaneorum fuorum in id iuftitia: Scvcritatis, quoddifpofitione
diuina illuxerat eis. Sicquoquein fucceifionibus populi
fidclis,nunquam humano gneVi.ad ois fuxtencbras,
excitatifque moleftia depcllerrdai/fua fydera dcfUerunt;
viri quidem virtutis titulo nobiles, magnorumque operum fulgentes infignibus, quorum exemplis ad cultum
iuftitix fmpetalij perueharitur. Norme Abel inriocentiam'docuit, Enoch rriunditim aftionis?Quiddil6nganirhitateibeiSc pcrisnonhiibuirNor quidde obedientia fideliter implenda defuit Abrahx? Ifaac cotiitigij caftirhonim ififtruit, 8c Iacob taboris tolcrantiam oftendit.Iofeph' parricidas fratres, boni rctributionrremuncrat,

I. I I t III49
/at,.coqu docct bonis bona pro malis tribuenda. In
muitismillibus incrcduli, indurati, 5c Dcum icmpcr ex
acrbanos populi, Moyii manfuetudo oftcnditur, flc immincntibus aducili>, confidents Iofuac magnanmiitas
deelaratur. lob paticntixindicitexemplum. Etpracambulus gratia: Ba ptiit.i fluatons pctnitcntiain prxdicat, Sc vitiisindicitfugam, confeffionem cruit veriutis,
&ad inoepationem iniurix, & condemnationem iniquttatis, omntum fidclium linguas cxacuir. Quid vti iufque tcftamenti rcferarn patres, quorum exempla finit
difciplina morum, 6c recUlima inliituta viueudt Ht
quia finit in ieptem mijlijju's virorum, quo (bi Domi
nus referuauit, vt non curuarcnt genua fua ante aal, aut
cuicunque vanitati pioitituant animas pictiolas. Hi iiint
qui inter enatos habentur ififani, quia aliena: inami
noluiiteflcparticipes. Et finem fine honore babituri ci ccfuntuA',"quia dignitatem natura:, Jam hilhtoifi> habiiupoUucrcdcaignantur.Hifunt forte qui dc.to vircu
tuirx culmine thcatrum rrtundi defpiciunt , Wumquc
fortunas conternncutes, nullis iilecebns impelluntur ad
vanitateSj St inlanias faifas. Hiiainin fuisg,iudcntElyr
dis, ad vti litatem iiiarn vidait phuima, St ad cam ,
nia vifa rtorquent. Cum enim fijens anima tena
exaltatur, tunc delude oniiva trahitad feipfm. Spcculantur ifti Gomcediainmiindanam cum eqqw detuper
adlbtt, vt homines aftufquceorum, c voluntares indefinenter proipiJatvumenim ohincs cxercau. luftuonern,aiquena neccile cft li ipetratorinl Nec, queratur
aliquis motus fuosabaliquonon vidcri.cum in.confpeftuDci agat, angelorumquceius, ^tium, qui c ipfi ludorum iftorumCircenmuu fpecVuoresfunt. Erubefcatpotius, iiquis in tanta luce uidecai-.
ter ncJucatUTj 5c ic toium cxeratatioiie * munica de- * <*<
aenuitet.

j ".

.Cap.

IJCt

'"'''DE

NVOIS
''.'"'CVRIALIVM

: '**

Cap.
x. ,
. , . . >
Quodftbi perfona leaptaHtur, & depretuMur dijfacku:& de Cleopatra, Augufl, ty $cpioH)r.' <r
quod vamtat deftjimt ; & quit fit adtt R v in hoc/ofttmaeUidibriS, perfbtlie fibi
in.uicem coaptahtur,' 6c fi rlrrinftcus diiieitarit ,tbtirtsaftusfacfcsimrniitatr, Vp fi Glyccrium rolUsv'aut
Tamphiluni.Sublatoeniml'terutronorneii alterius- perit, & fi cum amantibus fufictofiim tblLis cnc4n,'nlls
left, autmutilismninol^s^hinel ilud;. ''"'' ' *
Vortt tnarmr '
! ;;.- :
Ctfareis Labitntu erat,niote trnsfuga vit'*-U-'
Cum ducepriuaio, terras tqite aqueta liijt'mrt.
Si enim pffoiias/qua: fibi afiiii'iierunt, fibiqite jcint,
ecretum fortuna: diftcicit^fit'plerrnqucvt itcjire ad
omni agendaia vidcamrintpta,:c< quafi.<chift'ratine omcij'-drpreciatur. Fracr' fUrrt' Jenciriia ClPpatr:t, excjrlo'nec Inlmnv rnitnit, nec ritoniuiu Equidem orbivvi'ftbrem Cxirem donis flexhyc ihuiifti vir
infperabil'm animum rriereWchrs dtc6rc- pj-oftituti
Facies fupcrait. 'Vnd'lciociiij.eiuS foKtftdmcm poeta
o'prrnerts,' idiidf,' ' "--"; - '
Vuitmaitfi'prtetbia,faciefiftiiiicefta prort.
Cum vero Iulius rebus hufrihis exemptus cTetjquaeRo'
mani impeintoris coniugiofuerat gloriata, principia Rornanorunv eft atfeftare fcriiihitem. Nee frultra ,
cum ad omnia paratum inuenifr AntoniiimJ Purabat enim ad Cf.iream gloriam fibi nihil defore/fi lcftum eius afeenderer, qui fccellor rcrum Pompeii, & vt
fimulabat iuris Cxfanj, magis de temeritate fortuna:,
quam devirtutisconfeientiaconfidebat. -Porro cum ad
ft>lidtandumAugufturn,rnuliebris impudicicia: audacia
acceffiflet, fpe fua fruftrata, amorera noneftans reputa uitiniuriam, caftitatis nomen dedit fuperbia:, bellumiuecrediditindicendumei, quem lulio Cxare experta
uerat fortiorem. Omnes nocendi artes aggrell eft, tan
dem-

1 I E R

III.

' IJ

cf cinque cipt.i ,5c prouoluta ad pedes Augufii.etiam tunc

follicitauitoculos ducis. Sed fruftra quidcm. Nam pulchriradoeius infra pudicitiamprincipis fuit. Qod vbi
depcrata fe ad tnurapluim viftoris praznouit releruari,
incautiorem nafta cuftodiam, egrefla, fc in Maufblcuiri
regum recepit, ibiquc nobiliflimis ex more nduta cultibus, odonbusconquifitis, folioquediuitisvqucquaque
refctto, fc luxta fuum collocauit Antonlurn, '& mamillfs veniqucuisapponensapidcSjic morte qua fi fomno refbluta eft. Piylli liquidem, Augulti mandato adiii-'
biti. qui rhalitiarri veneni (blent Unguis educen;, qud
fer vocati efent, opem fertenon vahierunt. Digna qui
dcm (icperiremerctrix venenla, mores *
rejnobiiiumquevirorum pudic'itiam expugnare. Pro'fcfto antea rcgibus impcrauerat, poftmoddm iriiicra
miferabilis iibi forte tragicilm , fed Romno-irriperi;
quod fubuertercmoiiebatur, fincm Comicirm fait. !hi
tcr cetera clarioribus Augufti titulis connunicratui'jcluod
n tantx peftis congrelni, manfit irtuiftu. Vert ntameri
in Scipionc Africano aliquidnon inferius inuenitiir, qui
poff lmguIaremdcHarthibale viftoriarh fihnttlatis'con'
tinentia; infignc praeconium meruit. Hannibal naimque
Romanorum cecidircxcrcitum vfque ad hoftiumfaticratcm, & donee pra:ciprctmilitfuo, vt vil ferro, parccrcti
Deciforumcadaueribusin torrente Vergctlo pbns'forr-:
dusfaftos eft viftoris iuflii. Duo modij atinulorilm-Car>
thagitiem mifi funt, vndc Martern fuum Liby* priiidem ureo clyteo,obiniignem viftoriam, b/onorarbt ;ef-;
foque proculdubio tunc Roma diem vlttmum hbitura,
fi Hannibal quemadmodumvincere, c c viftori'vti
fcirct; In vindiftamiftorum fenatu mifis eft Sei pi
Africa1 fius, qui Pyrcneis mpntibus ad columnas Herculis, &c Oceanum vfque tanta felicitate proiiinriarri'fccupcrauit arniiiam, vt vix'fciatur, citius an facilius' vicrit.
Quictiam captiuos pucros 8c puellas egregia: pulchritudinis, rCftituitbarbaris, necin.confpeftumfuum,eorum
quempiam venirepaiTuseft, nequiddevirgihitatis inte-:
grtate , faltem oculis delibai videretur. Qualiter ei
Hannibal ceircrit, &: aianifeftam vrftoriam nota in puppi prrtria lauruspoUctrjtur.fcriptorbelli' Titus Liuiue
i- '
4
fr1

IJ*-

f rxunii

DIE

KVCIS

VUtiyM

refer t. Citer uni m tantitriumphi gloria, quid illo ciuc

inodeftius., qui fe in tanto fucceflu, dominum ,
viebrem, ab aliquo, nifi ab Hannibale paueifque complicibus, qui conditionespacis.rupto fordere, fraudulen
ta abieccrant,paflus eft falutart.Eos quoque qui cafligati non obtemperaban^ prohbenos imperio, quafi adulationis reos, & publica; falutis holies ab cram remoneu iufi ti ciim tarnen genus /Enea dum hanc molhcicm
aurium non dum * exurit, quin adula tionibus deltdentur. Cum vero ab initio graurflmi fuerint,in quo Troianae leuitatis originem prxcipue diffitentur, eos hoc virio
continue la bora (le, hiftoriarum celebre teftimonium eft.
Inde eft illud: Romanus omnisadulatione corrumpittir,
autcorrumpit. Cert inon verbis, pounromnes fraudulentis muncribus expugnan. Et quos munufcuja non
deciuntjhonoribuscapiuntr.Vrbisaufpicia^aciilegio
parrieidij, & fratcrni fanguinis cruorc, numinibus luis
Romulus coniecrauit. Deindelemuribusinfeftatus, ho
nore varia (mulata communicatione impeiij , Iranern
placauit occifum. Suos quoque Imperatores, quos de
more Romanus populus hdeliter iugulabat/deificauit fidclius inani folatio, pcrKdiam prxtexens manifeftarn,
perindeac 11 forbiriunculas ei, quem percmerat , miniraret:Eoquernentiebanturiiifortem tranfiifl numinum,ac il celo fuomundquc regendo,nifi tyrannis acticiris,, ornaipotcntisnonfurEciatmanus. Faci hint ergo
diui indigctcs, aut vt aliis placet, heroes, quos nee etiam
buniana forte dignos Romanorum perfidia reputauit.
T radium eft hint nomen, quo principes virtutum tttulis,
& verx fidei luce prxfignes, fe djuos audeant, '.ndii'rn;
gaudcant appellan,veteriquidemconfuctudineefiam in,
vitio, & aduerfus fidem catholicam obtincnte. Si vero
veniatuf ad verba, in eo iam Romanus Grxcorum perfidiamanteccdit, qui eoufque adulandi lenocinium docuit, vtdocili populo facilimuancatur.Voces.quibus
mentirnur'dqminis, dum lngularitatem honore mulritudjnisdecoramus, natio hxc inuenit, & ad finit. moi
pofterofque,fuinominis automate tranpxifit. Si quando
quxris, illud tibi tempus oceurrat, quo . Cxfar , exuens nefcio an perficiens dicbtorem, omnia faftus, om
nia

LIBER

III.

I53

nia occupauit. Uhus certc temporis mihi kpc occumt

imago, ciim ad potentio.ris nutum, fubiectorum omnia
difponantur, & licet animo relucante, in fcipfos parat i
(untexilij, .im mortis dictare fntentiam. Hinc quippe
poteras terribilisj hinc angentis & vrentis confcicntia:
ftimuli, meticulofa corda concutiunt, & prxcipuam in
omnibus fibi vendicantautoritatem. Adeo quidem , vt
acerdotes legis diuinx prxcepta diilimulcnt, fapicntiam
nefeiant feniores, iuris fit iudex ignarus, prxlatus autorir.'.tis nefeius, difciptinacfubieclus, Iibertatcm contemnat
ingenuus, totusdcnuj; populusquietem S pacem Dum
cnimomnes vniusprxfidentis volntate feruntur, vniucrfi & (inguli fuo priuantur arbitrio. onnc hxc erat
facis temporis, quando
,
Scdere patres cenfertparati,
Si rignum,fi templa petat, iugulmqui finertr?,
l'ajjuraique nfandtnuru.
Eque folo bene cum ciuibus a him eft, qud Cxfar plura iubere crubnit, quam Roma pa? Nonne tVranni opi
nio, ad tyran nidistranfiit uicceifores, dum fufpic.mtur,
quod leges fcmaluit tolli, quam ab humilibusobfcruari I n coque libcrtatis feruatur vmbra, fi iquifque quod
pneipitur fimulatvoluire,factque,imo videtur rcete,
dc neceflita'te virtutem, dum neccTitati iungit confenfom, & quod incumbir gratante! amplcclitur. Hie por
to nulla; hint partes verac, autingenux libertatis, vbito.
um fibi adulatio vendicat, vanitas totum, niliilquc veri tari telinquitur, aut virtuti. Adulationem vero fine dole
ctfe non dubitas, cum in adulatorum perona de fe confitenturGnatho, quia ciirn maxime decipio tunc triump.
ho Sicutcnim finis oratoris eft perfuafiile diftione, medici curafle medicina; fie adulatoris finis eft fuauiloquio decepifle. Nam &
lula dulce canif, volucrem dum decipit auceps :
Etvencnapropinantur melle circumlita , quo cuius no
tant. Verum
Ne eft in medicaftmperrtleuetur vt gtr,
& finem fuum qui in altero eft, orator non (mper aff<\4itur. Sic adulator quidem non fernper decipit , aut de
*mico triumphal. Fine tarnen fuo non deftituitur, fi ex
$
eon

1 $4

D NVG I S

V RI A J. 1! V M

contingcntibus nihil omiferit. Necenim Vlyxes Sirenum

voces tuafit,quod ci aliquid fuauitatis deeflet ad gratiam,
fed quia ftimulis Voluptatis, & meretiicantibus lleccbris
vanitatis, iotidae virtutis oppofticrat robur. Tentator
quoque Pharifeus, Se Herodianus infidiator, quas frail
is fiixaon adhibuitart.es, vteum carperent in fermone
lingua dolof, in cuius ore non eil inuentus dolus! Magifter,inquit, cimus quia verax es. Se viam Dei in veritate
doces, Se non eft tibi cura de aliquo, eque enim accipis
perfonas hominum. Quid qusefo blandius Sed dolus
quo tendat,inuidia quo ieratur,ubiera interrogario pattfecit. Sequitutenim,IAetcenfumdareCa-arian non?
Eccelaqueus p'aratrir pedibusinnocentis, & ad fiibuerio. tes dccipulas fuas fruftra retend it iniquitas. Si enim
cenfum dandum efle cenfuerit,pecuti.irem populum Do
mini, fernen liberum, pra-claram hereditatem domini,
decimis 8c primitiis, & legalibus ceiimonlis tanturr obnoxiam, ubrrciet cruitu'ti: Si vero tributa neganda re*
fponderit hisVqui pro flute Sequict omni militaban*,
qiified.tioriis autor, & feus imperatoria: maieftatis ,
pttbHcanis hrftepoterit comprehend!. Verum quia frftra iacitur rete ante oculos pcrmtuorrn, torius cjiiitinixhquei diToluunrur, dum prol.ito numifnare cen!as, fluni cuiqu'ccnfus reiituendam cTc imaginent ; Se
it.i quae Cacfaris funt, reftituenda, vt fuo iure Dcus
ncmdefraudctur. Equidcm non omnibus datum eft, vt
ManJitiarurrilaqneos fie euadant, ctiti eos alius non
prjnjJcar,atms etiam prrcuifos nequeat declinare. Vnum
ta.Ten certum eft illis, qui huic vio dediti funt, non ma
gi-; placer v'irmtem , quam illos bene olere, quiincuL:i habitant.

Cap. oc -i.
De munufcnlff'tu & ', & quodpramntere non expdit td vir cutcm.
N eo autem adulatoria* vis magna confiftit.f omiffis
.1 pr^priis, aliena coramoda curare videaris,detuo' riuncn.m autrar.femperautia-peioqucnsde illius, quem
aiK-uparis, emolumento. Pra-terrea rrtaniim confine, ne
J
- ';
fi quid

liBtj

III.

Ij5

quideriam inuito ingeratur, accipiat,dum influt lorVoisin os eius, qui dum omnia cupit, iibi quoque om
nia dtiurcputatcompetcrc. Efuricnsgula inftiabilium
quorvndam animahum, donee fatietur communcm aliis
muidctcibum; Sc in quo aliorum fubucnitur inopix , Ce
fraudem prpetifufpicatur. Sicfottunatusfibi intcrdum
fuitrahi putar, quicquid quocunque titulo coufcrtui in
^ium, telle Craflo, qui, vt dicitur, milite dilTimulaiite,
oqudolus.autprxcxterisapud Pirthos auium fiticrat, aurum bibit. lugurtha quoque fcpc R'omanum ex2rmauit, & fregitimperium & exercititm, ipfius quoque
As conu flit rViaieftatem. Nunc dant'plur.i , prominent
atcrdum plurirria. Sed hoc liberum eft his, Sc iirpe cbnJucit, qui aliqua donare confueuerunt. Alioquin proflo gratiae conciliandar non proficit, fed quaf deccp.:> fraudulenta, iilam quae effe videtur plrumque extinimt. Tanto quidem validius, quo cum prudentiori Sc
ir.miori viro negotium gentur. Simplicltasnamque ciramuenientiurh infidas latins patet, &c facilius fupplan;aiur. Vndc illc qui non vrbem, fed orbcm laiciuis im'f.uit amoribuSjfollicittorcm pucHanim Sc impudicum
Ellrucns amatorem, ait :
Promi11a* factio, quid enim promittere UAitl
Poicitis dines qtiilibet effe po'efl .'
Atphilofophusminqiuni; atu rari.fTim, Se hocexiuft
ufa aTcrit conducibik. Si erim pi omilionis implendac
imitas non fuppeut,'terrcrarium eft ' promttere quod
fxihrinon poteft. Si vero potets'anucrit larcicndi,
nii voluntas bentheij producat efferum .promiflor non
jr.itiam d promiflo, fed demendacio contrahit macuum. Quod fi ex intcruallo promil fidem implcuerit, liibertatis decor, & beneficij fpecies ipfi ffcatur, eo quod
Iqai ditulit, interimvifus cft noluife. Vndc verfificatoi egregius,
Denigrt meritum dentis mora, date raptitn
Muera, bita laudis, plufque fauor'u habent.
Prattere quis de futuro ccrrus,vt fciat fe quahdoque poc
implercquod difFert Nonne confifiarius veritatis, aflrtoifidei, elcionis vas (dociorem gentium loquorj fideliumaimos, quosaduentus fui expeftatione fufpenderat, fru

$6

DE

NVGIS

CVHIAtVM

rat, fru.(tra,u;it defiderio fuo? Quid aliud agit illa ipfius

cxcuftio, quaapudfenonfuileeft Sc non, fed eft tantum commmort, & fe leuitatc non vfurn proteftatur?
Si non potuit ille, domino impediente, quod voluit (hoc
nim voluit quod promifit) quis ipiens ecurc quoa
facilitate natura; pendet promittit, cm leuiter poifit, ex
caufis quam plunmis mpedin? Ad haec ex iufta caufa por
teil interdum mutare quilibet volntate. Dignus etenim.
beneficio pro tempore videtur aliquis , qui proceflu rerum, codem repefitur indignus. Et interdum indignus
eft, qui ad frugem melioris vitae conuerfus , beneficium
meiitis etiam a.manu extranea, vt vulgo dici iolet, extorquet.In his mutare propofitum iaepe non eft criminis, fed
virtutis. Namvt fbulis doceamur, Thefeus vnico filio
fuo non fuifietprbatus, fi voluuTct mutare propofitum.
Et Phbus vrgente ftimnlo doloris, quem de Phathontis ruina conceperat, exul ca;li regione, dmeti non pauiTct armenta , fi ei votum, quod ci Stygis interpofito fi
eramente, filio ambitioo obligauerat , mutare iicuiTet.
Et ne fabulai um inftriimenta contemnas, rex incredulus,
quodexEuangelica habs, hiftoria, falubrius incauturn
& perfidurh ioluitiet iuramentum.qum in extinguenda
lucerna verbi, auferendq praeambulum gratia;, ventatis
occidendo pr'aconem, menfam plIucret,conuiuium inccftaiet, regiaaiipeifundaretmaieftatem, dum inceftui
cunfta iruiunr,. Se obtemprant fahaitrici. Ethica quidem regula eft quia non omnia funt femper promiTa folucnd.- fi forte aiit accepturo damnofa, aut pernitio)
fint prominent!. Et lex amiitiae lia praeualuit, qua (
h nefta .peti licet ab amicus aut fieri. Ipfoque iure cautum
eft, vt nulla promiifio.quas turpem aut triftem habeat exitm,imp!eatur. PoVemo. antecedens promiflio, confequehtis benciuu gratiam autextinguit aut minuit. Et \cutiacla, qui piaeuidentur.feriunt minus, Scquasomninouonpraecaiieutuimagislaedunt, ita Sein benficas
quodexpromiioneconceptumeft, minus aeeipitur. Sc
quod ex mfpcvato prouenit , gratius aeeeptatur. Licet
enim nudapromiffio'apud iuris, vt dicitur peritos non
parit actionem, promiiToromnisapudveritatem (vt di
ci folet) pollicem fixit, Sciureciuili ccflante, fidei naturaliter

um m.
157
raliter obligatur. Sed quis aftor durius agct, quam fides,
ipfa cceperit accufre ? Si agitconfdentia, quis abfolutt? Cert,
., .>
. '..
Extmplo qutdcunque niele commitiitur, ip
Difplicit autori,prima eft htcvltietqued]e
ludice,nemonoctm bfoluitur.
Si vero ipfa iuftificat,quiscondemnat? Proculdubio qui
in illotimctur articulo, dominuseft, vbi fiedies contemnitur humanus, & confeientia quod obloquatur non inenit. Si vero animam aceufant opera, & Uli confeia tcftis atfiftit, & caufam veritas examinet * asquitatis, quis *
qna: Praetor in ream, obnoxiamquc mendacio grjuins
vindicabi t ? San Praetor etil viua vox iuris eile dicatur,
fentehtiam eius veritas plerumquc retraftat. Sed veritatis
fententia manet irretraabilis. Quia iuftitia eius iuftitia
in xternum, & lex eius aequitas. E contra in pretorio pefummum ius, fumma iniuria cft. Quifquis ergo pro*
mittit debitor eft, & veritatis vrgente fententia, fponfionisfidemcompellituradimplere. Porro quod neceffitas
extorquet, gratiam minuit. Vnde illud pbiloiophicum
quod praemi. Promittcre nefftines, ne cum volueris
non poTis.aut nolis ex iuftacaufa cum pofls, aut cum
effeceres gratiam perdas, aut minuas; eo quod tc ante illaqueaueris in verbo oris tui. Fit tarnen vt non modo licitumfitpromittere, fed & conducibile. Etvt aliorum ad
prxlcns taccanturexempla, paracletum Chriftusipfe difcipulisSc promift & rnifit. Eifdemq; quid futurum eflt
illis, qui omnia proco rliquerant, interrogantibus,edej
inregenerationepromifit, & iudiciaiiam, quamctmi eo
habituri funt, poteftatem. Exquibusconftat, quia caua
propofitum, opus quod commendat, Vt fi liqueat ex his,
quia non nccellccft, philofophi'regulatiivitiari. "

''- i .

1. i'. ' .."' :; y.,/>, . "

, 7 15.4 , :>r.' i. i--
-r*.;.v.',,-

,'

Xa?.

I $S

DB

NVGIS

.. A P.

CVRIAIIVM

X 1 1.

De rationalibus & fecretariu annum, & quoi ami

enta nonniin bonis eft, & quod Hues familirem
poius exprimt quam amicum, & licet familiaritas dwitumvttus videatur , ftpe pertcttlofa e, &
quoi innocenter viuenium eft.
'

- . .
:\fj
SE D fi non modo promiflbres, cd mmuiaiLu ios in
gratia llius, quem captas anteceder peigis, teratiorciniisausiromifeeasyparcasfumtibus, eo qubd fecretorum confeius qui locuiis parcit, d'ligcnti patrifamilias dit
plicere non poteft. Grata fimtvitia.eius, qui defnrnaita*
tem morum,'fiimpmum parcitatecompenfat.Optimum,
vtait'Cicero,- fi nefeis, vcdigalparfimonia eft. Tenuis
parens implcriir latiFe, &. facillime. exmajiirur pri>di<>u-.
diues. Area ine eapacitfima fuodum habet, 2c breui
exitu congeftatum aquarum quantalibet copia deflujr,
fontifque abundantiaioltitui'jlcaturicntis venae fxcunditate fublata- Exili plernnque incatu incliifum egerit yina
liquorem. Sicmiautiffimis, dum frequentibus 6c cont'inuisfumptibusampLilmaecxhauriuhtur opes, Si bre,uium fubtractione minutiartim , maxima hatreditas cxpi latur: nififorteprodiguspecuniaminueniat rediuiuam.
HftlnxHipopulatorepum. cuifemper adhtrens ,
lnftlix hutntligrefiU cemitatttr egcSias.
Ulis ergo parcejvinm eft, quorum necefiarius imminet
vfus, & aliquid adiieiendum eft quantitti.qua: iugi par
tium deduftionc deejefeit. Et licet yfu defluant vnciolx
patrimonii gramm eft diligenti patcifmilias, fi vel ra,tiocinij calculo tencanrur, peritque duplicitcr, quod ela biturneicicnti. Ad hace
Lucribonme odor ex re Qualibct.
Illatuo fententia Temper in oie verfetur, Dus atqueipfo
loue digna , potae,
. Vnde hbe efu&rit nemo, fed oportet habere.
In his quidem vcriri, eft arftioris gratia: funibus vincire
diuitem, licet verfibilitate ingenij lubricum Protea vincat. Aut fi veritatis deficit gratia vel vlterioris familiari
taris

111 III.,
.
1)9
tatiscxhibitio conftat. Cxterum licet vtrumque pof
ils aiTcqui, & rcrura priuatarum participationem, 5c cal
culi camiones, te fcrctis ingre , quavis arte. An nefeis
quod quiperguntipislmpera'toribusimperare,
Scire valuutfccreta domut, atque inde timeri?
Et quo ftudiofius occultantur, diligcntis iunt perferutanda. Nempe
erit Verrt , qui Verrim tempore quo vutt,
Accufare poteft.
Si tarnen inter malos Charitas 5c amicitia eile poteft; hoc
ctenim quaefitum eft. Sed tandem placuit,eam nifi in bo
nis ec non pofle. Magna vtique inter molles & malo
concordia; led eatantum charitate difcedit, quantum
luxdiftat tenebris. Etlicet interdiim mali, iicut & boni,
idem vclle, 8c idem nolle poflmt, amicitie timen titulumnon aflequuntr. Vnde & Crifpo, hiftoricorum in
ter Latinos potifllmo, fed Se ipi Ciceroni placuit, in
m lis fftioncm eflc,quod in viris bonis vera amicitia eft.
Sed quamuis vitiofus, pracpedientemalitia, amicus rfle
non pofit, Sc fi non venevabilis.vercndus tarnen crit.qui
con/cientia ecretorum.conicio terrorem poteft incutere.
Scitum ctt illud tiiici, quia '_.
.','...;
iil tibife dbete putat , nil conftret yntjuam,
Participer qui tefecretifecii konefti.
Hoc quoque iam pridem vcnit in dubium,an quenquam
diuitum c pptentum, amare contingit. Tandemqu
receptum eft,eofdmnunquam amare, ! rato, 5 in. is
precipit caufis, in quibus fe potis', quam alios amare
videantur. Contraria fiqiiidmin.epdcmeflcnon poffunt. Et quo dilutes pliimum cupiditatiSiCohabent nhrnium chantatis. Hxc etenim iiiuicem mxime aducrfantur. Porro Vt ait quidam, OnYnis'diuesiniquus aut
iniqui hereseft; V rari(imum eft, vt diuitia: affluant,
aifi amoris 5c cupiditatis glutino olidcntur. Eas deidcrantis animi vigilantia & labor acquii it; fed a:gnor follir
citudo rennet ex conferuat, inquitEthics/
Nn minor ei -vir ta , quam quirere, parta tueri:
Cafuc ine (lie, hic erit artts opm.
Cum ergo iftudars, illud cafus nomine cenfeatur , quis
sfinc applicatione mentis intcnfa dimits feru.it?, Cert
,.'(>
'
vtus

"V

DE

NVGIS

CVltlALIVM

vctus prouerbium eft. Quia vbi amor, ibi oculuss & vbi
vigil mentis intentio, ibi fixa cordis politic Vnde licet in
ulto & repugnanti animo plerumque affluant, cor ta
rnen apponerc fidelis philofophus prohibet, & doftor
fentium cos, qui diuites fieri cupiunt, in (aqucum diaoli, &rentationis dicit incidcre. Et quivtroquemaior
eft, primogenitus mqrtuorum, & princeps regum terrae
'afierit, Deo & Mammonx ilmul feruiri non pofle.
Quoniarn
ImperAt autferait colli cuique.
Seddiuiti numquam feruit,aut raro. Vnde liquet diuites
frequentius ihiquos quam heredes iniquorum. Qupmodoregnatcharitas, vbiiniquitasdominatur? Vtique diuesfamiliariseiTenouit, amicus nunquam, aut raro. Hic
tarnen non de eo, qui habet diuitias, Termo eft, fed qui
ma t. Ex quibus liquet, quia qua ntacun que ex familiaritate potentioris gratia videatur.diligentem cautelam cxigitfubditorurn.Alioquinomnisciusillccebra, plus aloes,
quam incllis in exit u habitara eft. At expedit plurimum
ad fucceflus cfle conicium iccretorum. Qiudni ? Reuerentia crefcit, inualelcit autoritas, arcentur incommoda,
proueniunt vtilitates, amicorum augetur numerus, cultoribusacceditdeuotio, Se fortuna totiusgratiac , Sc
felicitatis auram videtur beatulis infpirare. Cetcrum iftorum omnium nouifllma , quouis abllnthio amariora
, & <I interim non amarecunt, in ft a m amaritudihi's
habentfufpicionem. Res liquidem periculofa eft, diuitum aut potentumcommunicarefccretis. Si quid enim
eis per iniuriam forte elabitur, cut, nill confcio imponetur? Quod cubiculari), aut ciniflones, mimive, aut quicunquencbulonum, quibus delicatusdiuitis fenfus, aut
furorcarerenonpoteft, in lupanari vel taberna fparferunt, aut vt fe vendicarent familiaritate potentis , deuulgauei untin populo, in illius calumniam retorquetur, qui in conllliisaliquem locum vifus eft tcnuiil. Si
motus rerum prsefcire defideras , meritoria difcute , 5c
fixarumcaftrenilum inquire lententias. Nihil enim adeo
occultum eft, quod eis ex aliqua parte non reueletur. Si
mihi non credis, vel Aquinati noftro aures accommo
da. Ait enim,
Corjnle,

ubi

m.

, ( rti'

Cetydtn,Crjdoa,fecritHm diuitu vllik' ','

iftputMlftrtti vt taceant-, inmrita ,
itcanis, & pofes, # marinera: tlaude ftneftrM, ;,
Tela tegant rtwai,* iungeofiia, toito lumen
,/., i*
. medio, * taceant omnes,prope tmo rcumbat;
-j_ ,u>ki
^ed tame adcantumgaUifait illefecUAji^
,'
bvximus ante diem aupofeiet.
t ,'
Procedo. Si terrae fecretum fuum infodiat , vcl ardnd
iiiccrdcenshocproducei in publicum, & leuhT&u inan
ias profrer; quonim;>
; : ' auriculae finiJii&t habet.
' '"
Pallas quoique Erichthnium fuum occulta non potuvt,
ifiinipTnrism cogni'tjum co'rniciVgarrultas publicarer: '
rndcquiaalieriiadniiflffdclat'rocftt & ';
pctdidit vermftatem , 5c garrulitatis incurf tUm , fri
tera fecrerafirdlidtnV; ijA'cjuidai'ri cbltaYlf vei chtdldnj fuir, 6 qi^oVmeliftore'rritr'^urc'cuid
nsdSnquiwnnftrr^n^
fe Je br'entc opinio, vt nufto'poiTt confih detfuari.
SidnUbtftftiis fvAudis'&r dofi.nilga;
,- \km
uoBino/totius farnilic'fa'mapurgtur, ac'ficapitii
iWoria'ffrriHritmWy^^^
lteti oiior, fl'c'iulior crditur pqterttis; c.rnrii
dntetaf^e's ffniliarcV q'uafi clttellarij: ^UiBufdam
Hominis fui hurrieriVpof'tit: Se'dreft? oeftntnVrtiJ nift

biiiSaH;aVciuffi^6terin4.idrcribitnr:;fWianocliculusgrauior rnm'met, eufi P>lIe^,f#%^ '

mararaarriaabitdiu'espiof-m'uia, & yf utte^rtrqiicatculpam fuam, caput tum mentis trinintrrn.'poeBaonmcbiturobieftare. Sedquod magis irnrab c,
latulabitur, fi afttrtu famduftriaema: labores &0U1IvniOiac mr<c^ft4anwc4t,.Vtt (ed&tinfataerrN
^fec^it,autfirer^'tccnminibiis jn^di^obrroliMn'fron eff um rrifaTriri'ciuitate'qiiod rion m diiuKco'rrfitrtQSimpihgAr+/cnm!rnariisfit cxcUfato , eo
quod omne officium fibi potaritatus cnfrrhatfy fcterrioqucfjpicns diu fluftuat confilio imprudentunu Omnia
nirtqd difernk & mdicC'n'eum putas in confuen-

potiiihiibV*pr<)faffa'iri^ubb'curn ! Ccrfc nlifl*.

t,

DE

NV6IS .Cil,lIVil

qui malus eft; dit luccm. Et opus omnc> artificia fui videtr habere imaginem.Meretrkantium mlierum fucus
damargui vcretur)umine,petit.vrnbras>&timetueiipfisdeformipresunt.fiimme^iatalurcvidentium pbtuti' "' "buspateant. HoccqjciilIariUntpta vigilantia qtucrit, vt
"-" ''quodnon'eftineis, pra:ftri.cii peuli yideant, c qui vi
dent cx&fiaht. At in bis qusp natiuo colore confidunt,
Ipngg aliter eft, quia
-,
,
.; ',-.. ..-,i
iudicis argHtumquu wn formidat acumen. ' .
Licet taque ceretorum cojpm^uijip^aliquid felicita tis Videatw.ajijpre. ftcuTitatvtraK:pIriniun dmit. Biffi-

crautr,tiuimpp.(1M
^AijVferos'M^enderuntj, a^'jjci^auiffimis i ujgc-,
mufuni aftiupsv ,{ ,1r;,..^',', .>," ,', ' .^-..-
. fwjbifur vidi, cm; w>Z,i* lfli'mtfeci . ; .
*. .,,
mqii]trs>qtt.an decorilciria alieni, an proprj operis
njien cft.qud, mala aliena nouille rjpnexpedjb Verunta*'
men iilui ciantur, non, nihil tutius eft, 'quam pio& * cQpiccntiamonferuare,.' PhilpiopTius fc nter
boites yjuefidm ceniui^,' tnauam int^r amiepy }, & n-
t amicos,ac i mediislioftibs viueretur.Et Satyricus: [
"r % tuw ptopfrrplurimpfunffofw . 0
-j tri.cipuecaufis,~jtlinguasmancipiorum ".' ..;';..',.
',' '-..jmifinn/il, namlingM#ma)ip*rsptjw0jtrH%l ''.T1,f
Sed rijan, modo propter lingas fer ,veritm :prptcic
gladis .6c ynna potentum, ,&f inGdias omnium, pj*-''
+}1. a^yj;ii ,*parccn$.umefts
,-)ir''-'>n; '..: ^'fio?. .nr.i-.">ir:o .:.;. !.t/ < c-in

jjty'''toMrffari poffunt, (iijcfunt adulaonibu! - '

; quifitaityde moUtbustJ^ paria eo, ro;r i^od fudiW0J$n'wpft!jt viekMffl,
ni mtns ipf cenfamiatv': -.dli n-- 'i-
I !->
-, Tojri. adulatpre neququam prete pptCtf,qiu
-_ Vnibil aliud qusrjtjhifivtplaccatvSjporft^per.lcj
,,jcrfonam, fupppura qu^rjtjyxrem forte,
u-,'
i
'
auavci

i. i I I i.
IJ
aamveconiuritam, veliurevelaffcftione. AfFcftio ta
rnen efficacior eft, eoqud ad naturam familial us acccdit, ipfique vnitur animae, qtiicqiiid atfeftionis fordere
copuiatur. Noneftvtiqiiepmiiciofirailent.uio, quam
eaqua:afteionisindurtioncproiedit. Inde eft quod far^maritiartiusarnpleftuntur, & fe riualibtrs filis exponimt, pleriius St fapius mimant ad caeharh matrimonii i
corruptores, dum, vt prourbialiter dicitur, amarar incautus pudiese magis vxori, quam infidclrbiis oculis ere- '
dit. Norme atts deluds eft, qui oculis fiiis aflertioncm '
crmmeam, qaeexeofijio decipit crebrius.quod intercipirurraris, antepohi? Pica fiejuidem pliiiharis effineiiIiTia cft, Se, vtdcirolcjr; cornx nocturna qouis
ortore ctiiertir, Se cuiufqe'operis fciem,' quocunque
libuerit color;- veftit. Qu ergo cautlor,o ufpectioi haraidacft. S doluidcditcaulamcritrarui, refeinditur,
5c reocanmr omnia, cjuat'oceV), vcl othd profefta funt.
Heredes c[dque deftiriti m folidm Se hi perpehium ter.cntar,deeoquod adeoiiioriftiteritperueiiillc. Sed quid
idiatcrtdolofius? At mihi forte cibiicies, quia non orn
ees notii. Verimqidemftjfcdrmultisrriihi didicifl
4tor orhrikirri mores: 'Ducllius iiwi ftnexs iam decrefiMseorporctrdeq; trementi, dolens fibi exprobraturri
tlfe in i urgi , qud oris vitroFoetidus effet, fe domurn
.orttulit. CumquevxorigraiJqercrrtr, cftid riunurh eurri rnmierathiusvcij qiixrcrcmedcnam: fe
iern, iriqttir, nif putaierri ora virorm omnium fie
acre. Laudare p'oterisers matrimonii pudteitiarri, Sc
rferrepatieritiaTiimiiliefis.'qua; vir! Vitium tanta pa
rama tulit, vt ille infelicitatem corpon, iion vxoris faio, fiset maldicro (erififitintmici. At 6c ego d adulaSiibscjid tale ; quia pmnes arbitrar fie
c. fhnes fallacarri Se dolm redolent, 8c qirocun*fe vertarft,pdicis nartbus,hitnc inpbrtant.nri odan, f^fieforcrri. Quicq'idergocx ea caiifa acquirii, etatr ab;hxredeiuftopbteftaelli. Ncc credo quod
alRt petitribus obiiiaii, fi veridicare audeant, duoc'
Julatorib'iH coritleruiit.; Sed qisfapiens Se iriteliget
i'Aiitad riocqisidorieus.''m non rriodoin omni
3irio<at-coriutuentiiim ctu, aduaritium tanta fit coL 2
pia, vt

14

DE

NV.GIS

CVRIAIIVM

pia, vtfquismodeftusaduerfuseosmutirc audcat, itlos

Dtfendat numirtu , iu.ciquc vmbent phalanges.
Ccrtedumvir honcftus imiitens condicntix , virtutum
infiftens officiis, cfurit, fitit,alget, & multplices fortu na:indignantisimuriasexcipit,
."i.,.. s.::C ::
. yil adulatorfioiaccttbnw ftre, >; '* .'-. ,
delitiisingurgitaturad crapulam, vinoa:ftuat, lautioribus cibis diftenditur, Se pro arbitrio varus artifks csel um
fibi contemperar. Primos habet recubitus in i x us, in conucutibus primos confefus.prarelcdo prarnpmjne pnlamatur, falutationes excjpit primas, primas, .feutcntias in
iudiciisprofertjiu.dmpnljtraiiianibus, bon'cftjiljm ^ in
dcliberatipuibus vtiliffimcfnt;i|i;quicquid ^qutHr al
merum eftj quiequid agit,iu.ftifia^el lber ah tas. Age ergo ,
& intcriftosfapcre,aud. Jlico'mwltaadulatiOrtaivenCt.
manus, & veluti te I udari cpgentjin fuam cpqcedcrc, tu.rbam. MultitudineitaquetujGint, 8t(*,riftP*iV ipfos
poffintetiam reges, & pripcjpcaexpugnar. .Et.mwmo-,
do incrmispopulusprxuaktjn.ariTiatos,& molfiie, quae
robuftiflima unt, potenter expugnar. Difppfucrat ta
rnen lcrede rnollibus,qui.ficuugiwrniniofi,va uut &
videntutnominabiles. , S^nnummdickKupenu^rw.-.
rum, Sc verceundus animus natura diantc, jilprtjm.de-;
clinat afpecium. Quid multa? ,,
, , c:vj.'> ri vli
Sinaturancgat,facitinigatioverium. > .1,.- -. .
Apud iftotaTs eft fuam pufliitiam proftiture, alienan*,
violare, vcl opptignarc. Nee qujdem fimpliit,r liSim;,',
cum matrimonii tcmerenturriiwa;,.&caniugisadulterHira .
coniux prqcuret. Dum egrcdUiUjfponfa de thalamo fuo,
coni ugem noli maritum credere , fed lenonem, froducit
earn, libidinofsexponir, & fifpes dplofi nummi refill-
gcat, afreclus callida fimulatioapproftituit.Fili^ namque
decentior, aut liquid aliud iij/amili.t placcat ditipri.publica mefees eft, expoGra qtiidern fi emptorem inucm.it.
Sed licet iuftusdoloi eos altqitajeertuscmciir, qui tori par
ticipes d initiant, aut f.iciimt; apgriufdo ^ .
compendip.mitigatur, vtlajtim dolpris diffimuJajKrueiatum. Si-'enim res ferio agatyiy (.libera donentur cunds
iudicia, npn eft dolor, ficut dplorille, quo col-pus /uurn
quis vid et ahfna bbidi poljuL, Cetera namqqj -ji ./.'.q
- .;

tacxrra

r*

LIBER

I II.

165

ta extra corpus funt; fed qui fornicatur, in corpus fuum

pcccar. Hoc,inquit, osex ofibusmes, 3c caro de carne
mca,vtiamnonduo fintvir&mulier.fed vnacaro. Hoc
vtiguefine dolore non iinditur, eque fine inuidia
communicatur.
bene curfoci'u rgna Vtnstfuc muntnt^
Jfficut nulla fides regni ociis, ita nee"tori. Certe facilius
eft, regni diuitias, quam aft'cionem coniugij alij cedere. Atcjii! nee ifti coniugesfunt, fed lenones. Tunc deinde omnia reduntur cxpofuifle diuitibus, ctim tidei fi
dem faciat fides violeta. Sed quid filias 3cvxores, quod
licet iura prohibcant, tamenquocunqe modo 'natura
permittit , exponi queror, autproftitui ? In ipiam naturam qufi gigantes alij Tlieomachiam noua cxercentes,
infurgunt. Fihos otferunt Veneri,eoidemqne iiv oblatione pupparum virgines prseive compellunt. In itlis eteuim
aetatismaturitasexpeitatur;at in his ufKcit alense impudicitix voluptatempoflcxpelli. Pudctdcere, quod fcipios viri aetate proueftiores '& fcnfu, mi'pitudini tanta:
non fubtrahunt, & cum cos in nobiliori fcxu natura creauft,ad dteriorem quantum inipfiscft,cx innata malitia
P'.olabuntur.cfFceminati vitio ckcorruptea morum,cum
taann natura: beneficio, faemina: efie non poffintl Cum
laHientis diuiti s luxus libidini vota fu praecingir, recurrtberits pedes clamiftratus comawlus excipit, nitorcm midens mcrctrici .hiftrionihabitum, cultum pro
as, virgihib;isonattirri, triumphalem quoqueprincpi
bas-apprttum , & in alirum jnpeftu pedes, Se nc
plus dicanY, tenevis man&s tibias trartat.Chirothecatus
etiirt iricfcfit ditius, vtmaHnsfoliiibtraftas emolliret,'
iddtuitis viuni. Deid licentia paululum procedente,
(Him corpus impidjcotafruobcrrans pruriginemfcalpit,' quarrt fecit. Si ignes "Vheris languentibus inflammat;'Veriim ha:c aboirriiVitio', non tarn oftendenda eft
quam cn(p'cndn,piiidertrq(!e earn nugisnoftri^cinKrt.lm-,.rii(i''caiidern Apoftolus Romanis fcribens verbis
mniiftrtiusxprclTiiferdicfclis, quia fmiiia: imtnutaucr-ntisturalt'm vurn, ineumqui eft corit' nattimy, Sc rmfculi relicto naturali vfufeminae, exarferunt
in'ddidttiisfuis'in inuicem, mafculi in mafeu'los, turpiL 3
tudinem

t6S

f *M

pt

NVGIS CVRIALIVM

tudiriem operantes, v t darentur in fnfum rcpiobum., facerentque quod minime conueniret.&vits vniuerfis pb
. noxij indignationem Dei, & omnium peenarum in l
acleos prouocart.Et tunc quidem in aufbus Romanorum hoc tuba Apoftolica conclamabat.quando impiii]i
rnus Imperator Nero luxurix fauientis pucrum Sporum
ptGCtistetticulis inmuUcbrcm naturam transtbrmargepnatus . Ab tempore prouerbium natum eft: Quia
vfiis fqrmoforum abufio eft. & illud : Formas gratia
minus grata fap.ienti eft, quo conuptioeft gratior corrup
tee i. Difriciliusetenimab infirma dcfenloribusuftoditur, quod pluresapperunt. Illud incatito facihus furripit
fraudulentus.autinuito pudicitiaepndo violentusextrquet. Apauibus tarnen pridemdiffinitum eft, quja pudjitia aufcrri nonpoteft, nifi mentis corruptio antetedar.
Qupdcnim, vtmagnusaflcritAuguftinus, non prece
dente libidine violenter patinar corpus, vexatio potis dienda eft, quam corruptio. ergo feruari pudicicia patcft, vbi nulla, nil! voluntaria efl poteft corruptio, a
mentis fcilit^ntegritatc, ybi inacternum feruari pudici
cia poteft. Nee magnum eft integrum cfle carnem , vbi
mens tetra corruptione polluitur. At nunc (I Uceptor
amans, autviolentusabeft. ita mal tenerioii actatc inftituunmradolefcentes,vtoculis lafciuicntibus, nutu fa
ciei, corporis eftu habituque extcriori, & lenocinio vix
ipfismretjieibus onceflo, fo^icitentorruptors, & lcgiunquxin eosiani plniimxlatx funt, nul lain ha bent
feuererttiarn vel timorcm, licet in cos grauiffim animaduertendumdecreucrilmpratorfAitcnim,Cum vir nubit in feminam vires porreduram, quid cupiat? Vbi fexus
pcrdidit locum, *nec fcelus eft quod non profitt icire,vbi
Venus mutatur in alteram fofmam, vbi amen quaeritur
& non.uiuenitur, iubemusinfurgerc kges, armari iura,
vtgladiovkore, ccxquifitispcenis, fubdanljur infames,
qui funt vel. fujturi funt rei. Sed neq. coointintibus parcit, quin eis pnam iriog tapitalcm, cum 5c Icgcdiui,na facientes & cnicotientes pari poena ptaftantur.Ipfosqu (magno Epicopo autore, Ambrofium Mediolannicm attendeWonaiuentcsdifnniuitcue, qui notuin crrorcm reticent, aut corrigere cum polint. dilimulant.

'. ;."..*, ; '

"

se4

int ill,
i7
Sed quinde eis vrecundum, odiofumq; fermonem prbtcndmius! Vt rtemeorum condigna concluionc clandamus. procutdubio pluetupereosDominus-laqueos vt
non effugiant, ignis, fulphur, fpiritusproccllarum,pa
calici s cor um, & cum .lut oh bus lilis, quos Sod oma deuoraui t, erunt lcculis in ftorem & opprobrium $imium. Quid prodcrit<quxfo eis tunc diuitum faiior?
Aut quis potelt eile teniporalium vfus aut voluptas,
quem tant us dolor, & tanta crubecntia non biorbc.it?
-

ti 1 1 1.

-'-:

'

>"

Adulatores puniendo! cjfc, tamquam hf(i Diorum

& hominum,& veritatem graunta, amplttndont, & pat cuodtendam.tapt tattwbus
quam txeniplis maiortim,
.

..

~.x.

%t.u."J '

'

Se D vt vulgari prouerbio dicitur, DcusHMepr ceteris

colcnduscrcditur, qui l'ubiicnit'inpi'aiicnfl: Idcoquc
curant quomodo, dum tarnen hoc qnod txpetunt
faciant. Egrcgi quidem Caxilius Baibus, Imperator, iiiquit, Auguftcjtuminmhis.tum in eo maxime elucet
prtidentia tua, quod ifti non dum te oninino infanum
teddiderunt, qui vt tibi applaudant, non modo Diis, fed
tibi ip<, & populo inuiriam taciunt. Dcoriim fiquidem
minuuntreuerenriam, quos parifican! tibi. Te arguunt
infipientiae, dum conditionistuse repugnante natura, te
paremnuminibuseflperliiadcrc praeramunt. Nota fpcrftitionb^inufunt popuhjm,cui mortales Deos pro im- nmimt
mortalibus perfuadent ellecolendos. San in eo aliquid
diuinum tibi inefle monftrabis.fi omnesiuosqtti,diuiiHtati tuae fiaudulenter applaodunt, rapi fcecris aid tormen
ta. Qiiis cnimDeorumoiparcat, aquoedcccptinifltelligit? Quis non iiruat in cum, qui ureos louis ouios
eruit , aut arsento gemmifqueXublatis Veltam nititur cxexc-arc? Qujs de Marris capitadamantinum lumen im
pune temeraiiisefFoditvnguibus? Ncmpe Deos inuifio les, & immortaks circumueeire. c eis fajlaciac parare
mfidias, grauioris culpa; eft, eo quod ab his Triibilium
Deorum fabrica fuftentatu.r &. regitur, & honorem aut
J, 4
contemp-

ISS

DE

N V p I .,- CJK M A 1 1 V M

contemptmnquiilhscxhibctui, illircmuneranL,,Si apif

ergp,A4guib; in Deorum hoftes. ipfuiges,; &:* finon
, f}ewn, qud neququam es, vcl te docebis e
iult^j'fim/iij^KptPKS'sxtefminauens, excaecatores
tuos, DcpHim tontemptore, & vtrorumque miiin.uti
punas. Hax Caecilius.I actio tarnen oculatorum praeua-
lint, quad & praelentiurn return. dcilarat flatus. Adeo
quidem vt ii quis pupularium mout-ftiac conlcius , aTentatioais;$c cutrilitatis vitio crcdiderit tcmpciandum, bo
l. iilHtm uis * felicium cenfeatur aut inuidus. Eorum fiquidem
ames tenerse funt, & iam oufofduerunt vero,. & lingua
fasuiotiwfineorrenfioncgrauiffimanon admjttut;j Jn
' quo quantum vrtute maiorum aetas^noftr degeneruit, pcipicu'um eft, cum fine ptientia'^ut mtmiiti aut
rar um rifc opus virtutis verbis doutent , & .exemplis. Vn de & Ariftippus maledicentc fe <ji&edens, d^(||.Jegitur5 vt tu linguae tua:, fie & ego mearum aurium domi
nus fum. Antita ries quoqucuidam dicenti, ma k-dixit ti
bi illftOn mihi, inquii , fed illi qui in (e quod Ule culpar
agne&itJ ,Sed etfi mihi maledicere(uref, noncuro, quia
aud itus lingua debet eflcrobiiftiprsci finoqlis hominibus lingua; (int fingtilx, fed aures inae. Auquatcnu t*nHcn euro quia eo ipfo, me ratctur cfl: fuperioK3 vquanjam fiipcfioris perlbnae vfu cftr detrauionibus, fbicete, infcO'Wtnfierre.' Gauderem itaque nifi vrgente hu infelici. lie in T. Tatiusmaledtcenti
fibi, NlietcUo, facile, inquit, eft in me dicerp, cum nee
fiip fffpOnfuiMs. QuidXeAophonilTui inquit/cuidam,
. ', - malediccreditlialti, &egoconiueinia teftedidmm^
diftacomemnere. Sed & Diogenes, cum ci nuncialt
amicujis^iyuci cunti vituperant.opoi tet,inquit, (a pan tiamsbjnfipientibusfeiiii, cil cnin melibrcnl indicat
matajinguaquem catpit. QujdPiaio totius. phijofopin.r robur, paticntia eft.Ctun. & .Socrates non modo
verboBegetapiexitempol offendi, fed ajduecfus om.
nem fortunam robore virtutis fu manere immobilem.
Et ne Philofophis blis patientiam fie p'iacuiflc credas, ip.
fonmi Imperatoi um ad cam publicandam cxempla concurrunt.In Graecia quis maioi aui clarior Alexandra! EL
Ant gonus paedagogus citharam regit, abietitque dicens,

 lUEiR III.

I69

cens : JEtiti tuse am tarn regnare conue*it , pudeatque

in corpore regni voluptattn luxuriae dominari. Quod x
iliepatientilirrv tulit, licet plcrurnque iinpaucntminnis
fiierit, Sc patremfibilicutvirtute, ita vitiis fupcraret. Eidemrjuoque eleganter 8c vercompiebepis pir.ua fcribitur repondilej Cum cnim Alexander interrogar,
quid ei videretui- <[uod mare haberetinreftum, ille libera
contumacia, quid nhiinquit, vttuotbem. terrarum? Sed
quia id ego v n.o: nauigio facio, latro vocor; qma tu magnaclai, dicerisimperator. Si folus & caprus fit Alexan
derj latro erir. Siadnutum Dionidipopulifamulcntur,
erit Dipnides Imperator. Namquoadeaufamnondift'erunr, nifi quia deterior eft quirapirimprobius, qui iuftiriamabiediius defrit, qui manifeftius impugnar lces.
Quasenim eg fugio, tu perfequeris, ego vtcunquc.vennor, tu contemnis. Me fortuna: iniquitas, & ra famiharisangiiftia, teTaftusihtolerabilis, & incxplcbilis auaritia, furem facit. Si fortuna manfucfecret, fieremfor^
temelior. Attuquo fortunatior, nequioreris. Miratus
Alexander conftantiarn hominis eurn mrito arguentis:
Experior,inquit, anfuturusfismeUor, forrunamq; rniitabo, vt noiici anaodoquoddeliqcris.fed tirismoiibus
adfciibatur. EiimitaqueHiffit condribi militia:, vt pnl'.
fitexindcialuislcgibusmili.taic.SednefolisGra-dsmu inftrumenta viitutum. Scipio Afncanus, cum
aim parum pugnacem quidam arguerent:Imperatorem,
inquit,mc mater peperit, nn bellatorem. M.uius quoquecum eum Teuionus quidam ad pugn certamen
prouocare t, refpondit.fi cupidus mortis eflct, ft vitam la
queo pole fnifle, fapientem non tam pugnam qum
vitioriam qaerefc. i Prirwys Romanorum Imperator lutous. Gaeirqumpanentifllm multa fuftinwt. Cum
cnim caluitiuminiqtflmfenet, & dcficiefitem capilium eerutee coriuoearet ad frontem, ab irato . milite ei
diikumeft, FacUius eft Ca:far te caluum non efle, quam
me in exercitu Romano quiequam egiile, vel aeturum
efle timidius. Item latoclauo vfquead manus fimbriate
tens, laxius cingebatur. Vnde Sylla optimates faepius
admonens dicebat, vtpuerum male praecinttum caue Praeterca margaritarum cupidiifimus erat , quas
L j
pondus

' 17

>

NVGS

CVRIAI.IVM

pondus- earatrf interdum manu conferens dicerncbat.

Cum ergo Caecilio inuito, rem vt faccret Senatus autorttatc denunciafTet, vteividebatur iniuftam, an-tc^mquitj,
lticbaris margaritis. At ha:c forte am aliena videbuptur,
Sc qua; viri fort-is animus honefti us diffimutaret. Verum
& famofi libelli dc eo icripti funt, & iocularia carmina in
cum publice diuulgata, vt eft illud mtiitumin triumpho
Galiico celebratum,
Gallias / fuegit , Nicomedes Cifarem,
Nicomedes non triumphal tjuifuhegit Ctnrem..
Eo quod Nicomedes Rex Bithynue Caefarem fcrebatur
ftupro fubegi(le,in vlteriorem familiaritatem dum junior
tf itf/mii. effet admiflum.Facilitatemquoque Ca5farisin*augendo.
Senatu Cicero nimisacritev & palam irrifit. Nam cum ab
hofpite fuo P. Manli rogartur, vt prinigno fuo decurionatum expedir, ait aiuftentc frcquentia , Roma: fi
iushabcbit Pompciisdifrkileeft.Sed ScinEpiftolaad C,
CalTtuin violatotem Diftatoris mordacius fcripfit. Vd
lern Idious Martiis mead ca-nam inuitafles, profccto reliquiarum nihil fuiflt, nunc me reliquia: veftrae exercent.
Sed Auguftus fortuna: fauor, & Romani decus Imperii,
auunculo fuo Iulio longepatientiorextit.it. Cumcnim
(
Antonius materna eiusoriginemdefpiciens,eum Afrum
genere, & natura panificumdiicere., pendens pertuht,
& cundem forore tradita in affinitatis gratiarrt adniifit.
Cum vero idem aduerfuspriuatum quendam grauiusexcandefcerct, loquereinquit Augufte quod placet, quia
diligentiam auribus, lingux taciturnitatem tndixi, quietcm manibus, & in omnibus his potentiam tuam aten
a, quia nihil aliud arguipotcftm patientia mea. Ad ha:c
non modo in feferuabat paticntiam, fed eandem a His in dicebat. Vndecum Tiberius quereretur per epiftolam
fuam, quodmultidcilloperpcram loquerentur, ita refcripfit: Mi Tibe, notnimis indignan, quemquameTc
qui de te male loquatar. Satis eft enim fi hoc habemus,
ncquis nobis malefacere poffit. Idem tanta comitate
quoflibct feadeuntesexcipiebat, vt quendam Romanum
iococorripuerit, quod fie Ubi libcllum porrigere vereretur, quafi elephanto ftipem. Et quantum Nero adula
tion i bus cap ms eft, tantumifteab ds auerfos eft. Vnde
appella.-

HIB

I?!
appdlationem domini vt malcdithim & opprobrium
fcmpercxhonuit. Deniquecum cidcm deicendenti per
icram viam, defperatus quidam diceret, tyiamie- (i
eflem, inquil, non diccres.Obfruatum ctcniin eil, quoiiensingredibanuvrbem, ne fuppliciiim de quoquam
fiimeretur.CurtiiisequesRornanusdclitiisaffluens, cum
macrum tuidumfampfifltiriconuiuioCxfaris.intcrrogaiut an mitterelicertjrefpondit princeps, Quidniliceat?
lile ftatim per feneftram mili t. Miles ptitus aueupi j, noAuam, quae Cxfaiis noftes inquietauerat , fpe ingentis
prxmij captam tulit ad Cxfarcm. Laudato Imperator
mille nummos dariiuflir : At illauls eft du ere, malo viuat, aucinqtiedinulit. Abiitquccontumax miles non fi
ne admirationemultorum, aclicnonoftcnfo. Veteranus cum fbi die dicto periclitaretur, Ca:arcmrogauit in
publico vt addict : 111c prxftantiiliiiHiiii aduocatuni,
quem elegerat,finemoraacdit,coHiniendauitcjj ei litiga torcm. Vcccranusautem exclamauit voce magna; Atnon
ego Cacfar periclitante te bello Acliaco, vicarium quxfui, ed pro te ipe pugnaui, detxitqu impreils cicatri
ces. Erubuit Cxar, venitque in aduoc.uionem.vtqui vercreturnonfuperbustantum, fed ctiam ingrarus videri.
Intrauaat, vrbem adolefcens fimillimus Cxfaii, pcrduuiliquead Ca-'jarem interrogan^ Aiiguftiis, Die mihi
adcAclccns, fuit vnquam mater tua Roma?? fcjegauit ille,
nee contentas adiecit, led pater meus faepc. loci naque afperitatc vrbana notitiam omnium, & familiaritatem Imperatoris libi conciliai!. Auguftus in Pollioncm fcripferatfelcenninos. At ego, inquit 00, taeo. Nonculeuc in cum fcribcre qui poteft profcribere. Sicut autcm
non facile concipiebatiranbita nee facile admittcbat ad
amicitiam;& quern femel admifcrat,cpnftantiirimretincbat. Eidem inter varia dedecora -quod m probros
obiectiim eft, qud adoptioncm auunuli ftupromenicrit, quia cum IuliusaruiusadmifiiTediftusc, non fine
proftratxpudicitix. Aliusqiioquejcidem iratus
obiecit quod folitus eftet crura ardeuti face fuburere, quo
rnollior furgeret pilus. Sed & eo tympanizante, vt in pri rao libro dixiff me memini, Vides ne, inquit plebeius
4idaui,vtcina;dusorbcmdigitotempcratbEtcu*gna- *r
uusob

172

DB

KVGIS

CVRAIIVM

uus ob corporis breuitatem conuitiaritis cuiufdam irpetu diceretur, fibi calciamentisgrandiufculls vtendurh eflc
re pondit. Tiberius quoque cum in multis legatur fuift
eulpabilis, tarnen aduerfus conuitia fius firmus ac pa. tiens extitit, dicens: quia in ciuitate libera, linguas liberas
ci'c,& mentes hominum oportebat.Et vt ad peiores tranfeim, Domitianus verborum iatis paticns fuit, in quo fic
luli'e femir orator Lucinius. Non eflemirandum, quod
seneam haberct barbam, cui osferreum, cor plumbeum
eii, eo quod dura duntaxat loqucbatur, qua: ex iniquitatisadipe.quam corde conceperat,procedebant. Iniquitasenim federe dcfcribiturmpertalentum plumbi. Vefpaiianus quoque de quo in libro fecundo; dum Hierofc*
lymorumdeftructiodeciiberetur, fcimus mentionem,
etiam infirmorum conuitia patienter tulit; adeo' vt fne
bubulco proclamante in improperium eius, Vulpein pilum pofle mutarc non animum, eo quod natura cupidulnmis eilet pecuniae, nee auaritiam minueret proeeims
aetatis, refpon.lifredicaturjHuiufmodihominibusdebemusrifum, nobis correctionem,fed peenam criminous.
Nam de Tito filio eius quid dicam ? qui patris auaritiam
tanta liberalitate purgauit, vt amor & delicias hnmani
generis ab omnibusdiceretur, conftantitlime tenens in
moribus, neqaem poftulandi gratia a fc accedenrrrt;
fine re vel fpe, quocunquemodo iiTMttttet. Vnde intr*
rogantibusdomcfticis.curplura polliceretur.qum praj-'
ftare polet, refpondit; non oportet quemquam (ermoneprincipistrtem difeedere. I dme quoque 4ecordatus
fupcrcaenam, quod' nihil tota diecuiquam prxftrtiflery
dolens & gems dixit rOamici hurte diem perdidi. Q^rent
invita oftcndeiit, HierololymoHinvrcuerfus excidio,
noiidumlcgi. & forte illum vindican iiinoceutiae; 3c
crucifxi rectemptoris, elegit dominus, qui-populum exexcatum incolumi conlcientia nin modo innocenter,
fed Sc rcligiofe deprimeret Sc deleret. Nnftusetenim horam.qua moriendum erat, 'cu letVica vehcretr,fufpexiue
diciturcaclurrl.'miiitumqueconqueftus eft, eripi fibi vitam immerenti. eque en im extare vmimfaftumfuum,
qtiod fibi pa:ntnduin eilet excepto vno dumaxat. Id
quale fiicrit, ipfe time prodidit, eque cuiquam notum

ni.

i7)

tum fuit. Quid de paticntia huiusloquar, cuius tanta benignitascrat, vt fuainiuria,dumaconuibu!>abftincret,

viX crcdcrct quenquam polie moucii. Tantae fiquidnn
uuitatis & humaoitatis in imperio fuit, vt omnibus
proddHr, nulliunqtic punir ftuducrit; cornudos conmwtionis contra iir dimtllt illacfs, &ih priftinamirniliantatemadmift. btd V Dominant)? , qui grauifliinain
Tbcotnachiam excrcuitpoiiNeroncm.huiusvirtueisauquid-plcrurucju indulfitciuibus, hcetincosgratisquan.
doqueinianiict, homoquidem vfquequaqucinutihs,&
qui nihil aliud habebat virile, nili nomen impcrij. V t ta-i
men ignauiam mentis, & incrtiam corporis, liib praercxtuprincipatus occulcrct, quotidie fibi iccretum horarum
fpacium vendicabat,necquicquaminrerdum facer confueuerat.nifi captaremulcas, & eal'dem ftilo ptaeavuto
configcrcjVt cuidaminterrowanti, n equis mtus eilet cum
Caelrc, non abiurd fibi rclponfum lit - Metello; Nee
mufcaquidem. Quod licet impiiipmo principi innotuetit, diffimulare rrtaluitquarn puniie." Sed cur patientix
cxernpla propono, cum omnibus liqucat nihil tirmum
tffc'ck ftabilej quod leui flatus auraconcutitur? Quisrimmfortem credat, quemvetbottifflaietimpullu, Sc
tiquietem excutit, & viitutum compage diiupta, ipfius
an ,iac fanguinem elicit? Vnde& publico iure ftatutum
eft, ne pro verbis friuolis, quiiquam fctierirate pocnaruni
muratur. Ait euim Imperator, Diuorum Theodofij.Arcii). Sc Honorijftatutaconfirmans, Si quis rriodclti*
Mfciu^.Sc pudorisjgnrus.improbo-petulancique maledio, nomina noftrasrcdideritlaceflenda, ternulcntia,turbulentusabtrecbtortcmporum*fuerit,euni patip.r ,,/.,*
llumus fubiugari, jieque durum aliquid, neejue afpei-'"^'"""
mm feftthercquoniam i ex leuitate'-procciit ,. conten*-'
nendum cft; fiabinfania.miferationedigniiimurnifi-miutia,temittenduiri. Vnde integris mnibus hoc a' liiVJ
ftram fcientiam referatur, vtexperonislorhinum dicta1
P.enfemus, Se vtrumpra:termini,anexquifi.debeant cen-J
leamus..ExquibuScolligitur, cjiftis -hominum nonmdueri.cum, qui aut vircutis amator cftyaut taris conftitur
tioni obterhperani -w. -. ; .-.-.-.,-,r; n;->':-fb:- :
OmngvaftryviimbridiitiFMccMmnie'"'
:'. ,; ;.Itmgit,

174

DE

NVGIS

fcVRILIVM

Tangir, & admtm circutn prtcordi ludir.

' Familire liquidem iapienti cft, vt magno placet Augitftinoj potius quohbet teprehendi , quam fiue ab er
rante, liue ab adulante laudari. Nullus enirh reprehenforformidandus eft amatori veritatis. Etenim aut inimicus repreheniurus eft, aut amicus. Si inimicus inlultat .
ferendus eft; Amicus autem fi erraff docendus -, ii doccat
audiendus: Laudator vero & errans confinnat errorem'
Sc adulans illicit in errorem. Ait ergo rex fidells, electus
in beneplcito domini, relinquens, fi fapiant, regibus,& principibtiSj uftittae humiliitatis exemplaire , & fortitudinis Conipietmciuftusinmiiricordia Sc increpabit me, oleum autem peccatoris non impinguet caput,
racura. ConfonateiEthicus, dicens,
Falfut honor iuuat,autmendxmf' ttrtit.
quem! nifimcndofum emendacem;
- -- -;-'''
'"' * --a ' i ' J. --1 " ''
AP VT X Vi.,.

:,1:

Quodei duntaxat licet adulan quem licet ccider,f

quad tyiannus publient hoftif efi
VrvmtAmbnci debetur hoc oleum pe'ecaroris.quod reprobat pi'3eambulus.rcgum fidctium,.Sc
ad quod emendiim, in fatuitatc fua exclufas virgin j
mittit cuangelicus rmoJ Ei vtiqe qui in fordibus cui
tx iuftodei iudicio fordefcit amplius, & vulgi opinione potius fplendere apptit, quamchtitatis, operumquecius fernere, incendio. Vnde & in fascularibus ute
ris caiitum cft , qui a aliter cum a m ico , aliter viuendurri
eft cum ryranno. Amico vtiqc adulari non lie, (cd
aurestyrannimulcerelicitum cft. Ei namque licet adu
lan, quem licet oeeidere. Pono tyiarmum oeeidere riori
modo liitum cft, fed acquum & iuftm. Qui enim gladiurn aeeipit, gladio dignus eft interire. Sed aeeipere
intelligitur, qui eurh propria temeritate vfurpat , non
qui vtendi domino aeeipit poteftntem; Vtique
qui deo poteftatem aeeipit, legibus ferait, & iuftitis
c iuris famulus cft. Quiver earn vfurpat, iura depri
mir, 5c

um in.
i7<
mit, S volnntati nias leges fubmittit. n cum ergo me.
ntoaraiantur iura, qui leges exanhat, & publica po< teftasfaeuit in cum, qui euacuarc nititur publicam ma' bum. Et cum inulta lint crimina maieftaris, nullum
grauiuscftco,quod aduerfus ipfum corpus iuftitisc exercetur. Tyrannis ergo non modo publicum'erimen,
fed fieri poflct, plus quam publicum eft. Si eriim cri
men maieftatis omnes perlccurores admittit, quanto
magis illud, quod leg premit,qua: ipiis debent impe
raron bus imperare i Certc hoftcm publicum nemo vlcilcitur, Se quiquis eum non profequitur, in fcipfum,
icintotumrcipublicae mundanas corpus delinquir.

tufar Mir %<};

I.

: '

,j..

. nchoa-

:?'.

.j

.::tv

:... ; r .. .-

..'

,-

1/6 i

.:''
Inchocrtur

lber

qjartvs

'

I OMklS SA Ra BRI EN SJA

,.

!-hi ni .vMuiyiPnltmtF1* '<&&'"' -''

::::;p:ub m :
: !21..1 .:

I r D v a quidem res eft, profelio vcritatis , & qua: incurfantibus errorum

' rnebris, aurngligentia profitentis
frequentifm vitiatur.Quid enim ve| rum fit, quid refte examint rebus irb
>gnitis ? Notitia autem rerum, eo
qud vias non dirait contemptoris,
1
iuftitix acleos exacerbt in pnam delinquentis. Eft er
go primus philofbpliandi gradus, genera rerum, proprietatefquedifcutere, vt quid in fingulis verum fit, prudenteragnofcat: Secundus, vtquiique id veritatis , quod ci
illuxent, fideliteraflquatur. Hace autem philofophantium ftrata, illi foli peruia eft, qui de regno vanitatis pro
clamt in libertatem, qua liberi fiunt, quosveritasliberauit, 5c fpiritui feruientes, colla iugo iniquitatis & iuftitia; fubduxerunr. Vbi enim fpiritus dei,ibi libertas;metufqueferuilis, vitiifqueconfentiens, exterminator Spiritus
fanfti eft. Porro Spirituscft, qui loquitur * a:quitatem,
inconfpeftuprincipum non erubeat, 5c pauperesipiritu regibus anteponit, aut aequat, & quosfibi fecit coharrere, docet fci re loqui , 5c facer veritatem . Qui vero veritatemnon vultaudirevelloqui, fpiritu veritatis alienus eft. Sed haflenus. Nunc in quo tyrannus diftat
principe audiamus.

Cap.

- ' ' ' t 1 < rv.

iff

)# differentia primip r tjrantli, & quid

i-i- :
flt princeps.

:,
E', s T'>go tyranni & principis, hete differentia (Mt,'
j> tjiot h'ic legio^thuerat,' Sc eius arbitrio populumi
rcjjn^emrs fe credit rriinitW^
ribusrtcttertdis.'Sc otoeribus.fubctmdis,legis beneficio Tbiprirhufri Vendcat I'txitm, in' coque prfrtur ceteris,
(fodcvimfihgulirneanto'f ad fngula , priheipi onera
immirient'vnmerft. Vtdernerif ineum omnium fubditomrrr^pbtefSseonferttirjTtiti vtilitte frjqiiforurr Je
omnium x'quffenda Se facienda, (ibiipfe fumpit.Sc hu
mana: rcipiiblicae (latus optirh* difponatur, dtt'm'funt alteris membra. In quo qutdem optima m vitieridi ducera nattiraiii-feqirimur, qtVr ni/Qrfifui, id eft, di minbns-.rimmisfcihcri/ferifiisVrifueribs i,cpVe cofiocaiiit; Se fcvnierfa membra fubiecit, vt omnia rcfte moiieantvfr, dumTan! capitis fequurttur Arbitrium.'
Tot ergo 5c tantis priuilegiis apex principalis extoHituY,
&fplendefcit,qot Sc quanta'fibi ipii neceiria crcdidit.Reftcq.uidcjT|,qua populo nihil vtiljus eft,
Ttprincipisiieceuitasexpleattrr:quippecum ncc volun
tas e'ius, iuftltix'inueniaturadueVja. Eftergo.vt euro plerique defiWcrnt, princeps pToteftas' publica, Sein terris
queedam diuino'maietatis imago. ProcaldeWa mag
num qikl diuinaevimitis , declaratur inefle. principibusv
dum homines n'utibus corurri colla fubmitfuit, 't- fecuri
plerumqiiefcriendasprabentceruices, 8c impulfli dnrino quifque timer, quibus ipf tiniori ft. Qupd fieri
polT non nrbitror.nif nutu faciente diurno. Qrqnis enim'
pdreftan domino deo eft, Sc cum ill'o fut' Temper , Sc
eft ante jtnum. Quod igitur princeps potrft,ita deo eft;
vt poteftas domino non recdt, fed ea vtitur per fuppofit^rh manum, m'omnibus doctrinsrrifacicrtsclemenriic, aut iufttisc fui. Qui ergo reliftitpoteflati, Deiordinationi refiftit, penes qu'em'eft autoriras conferendi
cam, Stcu'm vult, auferendi vel minuendi earn. Neque
>l
enim

1%

i- *>mt

DE

N VG I S VRI AL I VM

enimpotentiseft,ciim vuIteuircinfubditos,fed diuinae

difpcnfationis, pro beneplcito iuo punir, vel^cxercere
fubie&os. Vndc & in perfccutionc honorum, Athilainteriogatusrligiorocuiuflamcmithtis tpifcpp, quis
cuet;cm refpondifl, Egofum Athila flagellum dei,
vencratus in cribitur diuinam maicftatemEpifcopus;
Bene, inquit, vena it minifter Dei; Scillud, Bnediclus
fui vcnit in nomine domini, ingcmmans, referatis cclcr
lajtoribus, pcrfecutorera \dmifit, per quem Sc aficcutus eft martyrii palmam. .Flagelum enim domini excludere non audcbat,fciens quia dileftus filius flagellatur, 5c
ncc ipfius flagelli eile nifi domino potcftatem. Si itaquc
adeo vencrabilis eft bonis poteftas, ctiam in plaga 1-.
rum, quseananon vencretur, qux domino inftituta
eft, ad vindidam malcfaftorum.laudem vero bonorum,
Sc legibus deuotione promptiftma famulatur ? Digna
liquidan vo* eft, vt ait Imperator, maieftate regnantis,
felcgibus alligatum principcm profitcri. Quia de iuris
automate, principis-pendet autoritr Sc reuera maius
imperio eft, fubmittcre legibus principatum, vt nihil
fibi princeps Iicereopinetur, quod iuftitia: cquitate
difcordet.
A P.
I I.

Quid lex-, & quod Princeps, licet fit Itgit nexibus abfolutus, legis tarnen feruus eft & quitatu, geritqueperfenam fublicm, r innocenter fangui. fundit.

..... , .

NEC in eo fibi Principes detrahiarbitrentur, vbi iu

ftitia: fua: ftatuta prxferenda crcdiderint iuftiti.x
dei, cuiiisiuftitia.iuftitiain a;ternH:ncft,Sc lex cius;cquitas. Porro aequitas, vt inris peritianciunt, reruiu tpnucnicntiacft, qui cnftacoxquiparatratione, Sein pari
bus rebus paria iura defiderat, in omncs xquahilis, tribuens vnicuique quod fiuim eft. Lex vero eins intcrpres
eft, vtpote cui asquitatis 5c iuftitia; voluntas innotuit.
Vnde Sc cam omnium rcrum, diuinarum <c humana-,
rum, compotem eife Chryfippus aflcruit : Ideoque :
ftarc omnibus bonis Sc malis,& tam return quamhominum,

1 I R

IV.

ff?

nam principem & ducem eTc. Cui Papimnus.vir (jai.

dem iurisexpericntifimus, & Dcmofthenes.oratorprxpotens, videntur fuffragari, & omnium hominum fubnccreobedientiam, eoquod lex omnis inuentio quidc'm eft, Jk donum dci, dogma fapientum, correftio voluntariorum exccifuum, ciuitatis compolitio, 5c totius
criminis fuga; fccundum quam decet viuere omnes, qui
inpoliticxrei vniuerfitate verantur. Omnts ita que le
gis necefitate-eruandxtenermiradftrifti, nifi forte aliquis fit, cui iniquitatis ticentia videamr indulta. Princeps
Mmen legis nexibus dicitur abfolutus,non quia ei iniqua
Iiceant, fed quia isefTcdebet, qui non timor pcenx, fed,
amoreiuftitix xquitatem colat, reipubhex procuret vtilitatem, Sein omnibus,aliorumcommoda priuatx prxfrat voluntan. Sedquisin negotiis publicis loquetur de
principie volntate, cum in eis nil fibi vcllc liceat, nifi
quod lex aut xquitasperfuadet, aut ratio communis Vti-'
litatis inducit? Eius namque voluntas in his vim debet ha
bere iudicij: 3c reftiffirti quod ei placet in talibus legi
habet vigorem, qod ab xquitatis mente ejus., injen^
tia non difeordet. De vultu tuoi ihquit, iudicinrri murh
ptodeat, bculitiliVideantxqitrtatem.. Iudex etepir incorruptus eft, cuiqs (enftntia ex conemplatione aildua,
imago eft xcmitatls. PubTicxcrgb vtiliratis rhinffter!v
iqu i taris irus cft princeps, 5 in e perfotiarfi publicar
ge'rit, qubd omnium iniurias 8c damna, fed 5c crimina *
omnia aeqriitat meda punit. Virga quoquecis & baculus, adhibita moderatione fapieritix, contractus om
nium Sc errores ad viam redueitxquitatis, vt rUerito potfftati ipirtuscongratuletur,dicens, Virga tua 8c baculu
tjiusipfa mconfolatafunt. Sed Sc ctypeuseiusfoitisquidem, fed infirmorum clypeuseft, & qui malignantiurrt
acula pro innocentibus potenter exeipiat. Officium quo
quecis illis qui minimum pflixnt, plurimum prodeft,
&illVsqui noceredefiderant, plurimum adueriatur.*Non
ergo fine cattfagladium portt, quo innocenter fanguinem fundit.vt tarnen vir fnguinum non fit, S homines
frequenter occidat, vtnon incurrat nomen homicidij vcl
tcatum. Si efim magno cieditur Auguftino, Dauid vir
fanguinum dich eft , non propter bella , fed propter:
M 2
Vriam.

\O

DE

KVfelS

CVSHIVM

Vriam. . Et Sarouel nufquanvi r fangtnum, at homi

cida fcribitur, licet Ag.ig pihguiffimum regeraAmalcch
intitferit. Hic fiquide^^lqduie' eft columba;, '*
fin feile rixatur, finckacim<li*fcrit,& cura dimic-iit nulJam, oitinino concipit arrtfjuidirtcn. Nam fcut 'icx cul
pas perfequitur line odio perfonarum, ita,cprinceps dclinquentcs rcclifim punit, non aliquo iracundia: motu,
iAl-frtdumr cd manfuetc kgis arbitrio. Nam.etfi fuos princeps * videatuv habere liftoffs.,, ip.fe aufc&lus' aut. praxipuits crcdendus cftliftor, ch feruc lieitum eft, per fuppotam
manum. Vt ad Stoicostrnfeanwsj quicaoas nominum diligenti.usinueftiganr- Liftordicitin^ quaflef;isiftor, coquodad pfus.peftat officium ferire, quem
cxiudicatferiendum. Vnde & antiquitus ab Officialibus, quorum manu iudex nocentes ptmit, cum reo gladisimmineret, obtempera legis arbitrio dicebatur , vcl
legendi ifpple, vtreitriftiiammitigaret vel manfuetudo
VCrbotilrn.
.,,;: \ -::! >,
', :
. ! lc ' t'ofsJcR "Hint!. "Vi '<~.i

." 4'^fyiiniii!:eriff.ai prmpattts $4 gertr^.

Jus i\<,:ti-;r?lr. pir.m-fic'Js' y, . f!v".-'.::.-7"
.,. v,nc ergo glacliurn demanti Eclcfia; accipif ..pria_ [ cepscjifh^ "pa tai-pcivglaHiuni, .faqguijiis, qronino
. non habcat Habcj tarnen .c^iftiimJd.coyMuj-per.prjn^
cipjsmarium, ui4'Qc>cndorajjicprpor.i4m.y,i,;ifiitipotc'fttem, 'fpivitiialium'iibj mponvficihiisautpjjtatc rcferuata. l^'rgop.nncpi faccrdtii qiiidem minifter*.
& qui facrorum officiorunvillam partem cxercct.qua: (cerdotij mamlnisvidehu indigna. S.icrarum naxnquc egumomne officium religiofum & piumcft,.illud tarnen"
inffrius.quod in,peenis criminum cxercetur,5c quandam
carnificij reprjefentarevidetur imaginem. Vnde Sc Conftannus Romanorum fidcliffimus Imperator, cum facerdomm concilium Niceam conuocaflet, nee primum
locum tenere au fus eft, nee fe presbyterorum inimifcere
confefibus, fed idem nouiimamoccupauit.Sentcntias
veroquas ab eis approbates audiuit, it.i venera rus eft,
fi cas de diuinx maicftatis fenfiflet emanaile iudicio.

Sed

I I

I Y,

"

ISI

Sed &li bellos inferiptionum, quos adinuicem concep

tos, icerdotum crimina conti ncatcs,Impcrato porrexcgant. fucepit quidem, clauoique repofutt in inii fuo.
Cum autem ebfdem ad charitatem & coucoi diam reuocaiict, dixit ibitanquam homini, & qui-iudicio fibiaccrct facerdotum, illicitum dTe Deorum examinan; cau
las, quin poVuntnif afolo Dea iudican. Libellofquequcsieceperatnoninfpe&os, dedit incendio, patrum vcntuscnmina vel conuitia pblicare,5l Cuamreprobifilij maledicbonem mcuirere, qui patris.. veren
da non texit. Vndc fip>n'cnptisN:colaifcomrniiPontiricisidem dixifle narratur: Ver prprus oculis idtflffem fcerdotcm Dei, ant aliqucm eorum qui monachico
habitu circurnamiftifunt, peccatcm, chlauiydciu meam
explicaron, & cooperircnieum,ne ab aliquo viderctur.
Scd &: 'Theodofiib magiius Imperator, ob mritant
noxain, non tarnen eotenus grauem, facerdote Mediolanenfi regalium rfu c iniignibus impciij fuipenfus
eft. Sc indietam ibi pamitcntiam Sc
blenrtiter cgit. Prottftovtdottoris gentium teftimonio
Vtar, maior ell qui bencdicit, quam qui benedicitur , &
penes quem eil confer endz disppitatis aucofitas, euin cui
dignitas ipi confcrtur,honoris priuilegid antecedit. Por
ro de ratione iuris,eus eft nolle, cuius eil veil-, & eins eil
auteris, qui de iure conferre poteft. Nonne Samuel in
Saulem ex califa inobedientia; depofitionis lentcntiam
tulit, & ei in regni apicem hrriilem filium liai lubrogauit Si vero conlitutus princeps fuleprum mi-oiitcriiuri
fidelity gelerit, tantus ci honor exliibcndus eil, Sc reue- *
rcntia tanta, quantum caput omnibus membiis corpos
antecellit Gerit autem minifterium fidelircr, cum fu:
conditionismemor, vniueifitatis ubiectorum eperonam gciere recoidatur,& fe non ubi fuara viiamyfed al s
deber cognofeit, & cam illis ordinata chmate diftribuit. Totum cree fe Deo debet, plurimum fu: patrix;
multuai parentibus, protAnquis, extrais minim una,
noanihiltamen. Sapicntibiis cvgo 3c infipienttbus debi
tor ell, pu fillis &maioribus.Quxquideiu i nfpeclio com
munis eil omnium prxlatoruin, eorum: qui. tpiritua-'
luifccurani gcruiu , c qui laecularem iuriiditianem
<:".
M
-

182

DE

KVGI

CVRIAIIVM

exercent. Vnde & Melchifcdcch, quem primum' iriptura legem introducit & facerdotem, vt ad praelns myftcnum taccatur, quo prfigurt Chnftum, qui in ccclis jnc matre, c interns line pane rums et,:illc,inquam,nec
patrcmnccmatremlegiturhabuiire, non quad vtioquc
caruetit,fcd.qiu.i enum 6c facerdotiumderat.oucnon
pariunt caro ce fanguis, cum in alteiutro creando trurn refpeus citra virtutum menta pra-ualete non debeat, fed ilubria fubiectorum fidelium vota ; & cum alterutriusculrninisapkcm quiiqucconfcendciit.obliuifci
debet afieclum carms, c idfolwiiagei'e quod fubicclortjjp falus expofcit. Subiectis itaque pater fit Sc maiitus,
aut fi teneriorcm nouent afidicmem, vtaturca: aman
magis ftudeat, quam timeri, & fe lcm lilis exhibeat, 1 1
vitam eins ex dcuotione prxferant lux , & incolumiratem illius, quandam publicain leputent vitam.; & fi
tunc omnia procdent, <5c ptico ftipatusobfcquio,
praualcbit, fi opus eft, aduerfus innumerables. Fortis
etenimeft vt mors dileftio; & cuneus , quem funiculi
amonsconftringunt,non facile rumpitur, Doreniscum
Athenicnftbus pugnatun de euentu prarli j oracula con
fu uerut.Refponfum eft ipenores fore.nifi regem Athen enfiuni occidiiTeut. Cum ventum eflet in bellum, niilitibus ame omnia regis euftodia prxcipitur. Athcnicnfibus tempore rexCodrus erat. Qui refponfo.Dei, &
hoftium cognitis,mutato regis habitu , farmentacollo gerens, incaltra hoftium ngeritur.In turba obfiftcntiuin, milite quem falce perenfl'erat, interfieitur.
Cognito regis corpore, Dorenfes fine prarlio dicduuc
/ftqueiu Athenienfcs virtute ducis pro falutc patiii,
morti fe ofTerentis, bello liberantur. Item Lycurgus iu
regno fuo decreta clbtuens, populum in obfequia prinv
cipunvprinci pes ad iuftitiam iinpiorum firmauit : Auri
argentiqucvfum, & omnium feelerum materiam fuftuiit: Senatui euftodiam legum, populo- fublegcndi lcnjum p oteftatem dedit. Statuir. virginem fine dot nubere, vt vxoreseligerentur, non pecunia. Maximum hono
rem pro gradu etatis fenum eue voluit; nec fane vfquam
terrae locum honoratiorcm fenechis haber. JDeindcvt
xternitatem fuis legibus dar, lurciurando obliga*uui^.
Hbi,


lllll ir,
*3
otemniUil eos de eins legi busmutaturos, anteqaam reoerterctur. Proficifc.tar autem Crctam, ibi pcrpetuum
iium cait, abiiciqucTnoriens ofla fu in marc iuflit,
nerelatis-Lacedasmonem lolutos fereligiene nirilurandi
indiToluendis legibus arbinarentur. His quidem exempliscolibcntius vtorjquod Apoftolum Paulum cifdcm
vumdum. Athenicnibuspraedicaet, inuenio. Studuit
prafcdcatorcgiegiusIefumChriftuni, 5c liunc crucifixurn, fie racntibus ceium mgererc ., vt per jgnominiam
crucishbcrationcmmultorum, cxemplo gemilium proiienUe, docerct. Sed & illa perfuafit fieri non folere aifiin fa'niiinc iuftorum, & corara qui populi grrent
maoiftra'tum. Porro ad liberationcm omnium , (cilicct
ludxorurn Sc gentium, nemo fufricicns-potuitinucniri,
g
mtllecui in hereditrem data: funt gentes, & prxfinita
(ftommsterra " poifcflto eorum . Hunc autem almm elle
non pofle, quam filium omnipotentis Deiamiit, cum
pratter Dcim gentes, & terras omnes, nefno fubegevit.
Dum creo lc ciucnignominiam prxdkicr, vt gentium
pauUtim eoacuareturftultitia, fenfim ad Da vcrbiim,
Dcique fapientiam, & ipfum etiam diuinx maieftatis fo
lium Tcrbutn fdd, adinguam prxdicatoris*exir; Et ./..m.
ne virtus Euangelij fub earnis infirmitate vileicercta leandalo ludxorum, gentiumque ftultitia , opera" erucifixi,
quae etiam famae tetimonioroborantur, expofuitj cum
apud omnes conftaret, quod ca non poflet facer , ni
Dcuj Sed quia multa in vtramque partem eitbro fama
m-ntitur, ipam iuubat famam , quod dtfcipuli ents
maiora faciebant, dum ad tmbram dtfciptlli , quaciiuqeinfirmitate fnabanturxgroti. Quid multa? Altuti.is
Aritotdis, Cbryfippi acrimina , omniumque Pliilofophorum tendiculas refurgs mortuusconfutaba*. Decios
du-esRomanoritrn; fe pro fuis exercitibus-drtouiile percelebre eft- IuliusquoqueCsfar.duxJnquit, qui noli laborat vtm-ilitibusciarinfit.roihtemneR'it amare. NefcithuiTianitaterrlfducis, in exercitu aducrfusholes efe.
Idein nunqam dixit multibus itehuc, fed veinte. Dieebat enim quia participaras cum duce labot videtur milinbus minor. Prxterca voluptas corporis, eodem .futo
revitanda'eft. Aiebat enim in bello eorpora dominum
I 4
gladiis

DI

NVGIS

CYK'IAblVM

gladiiSjin pace voluptatibus vuhicrari,Scnir!at gen

tium triumphator, voluptatcm nllo modo tairi facile
luperariquam fuga, quod ipfum, qui gentes docucxat. Veneris nbusmnodauiumlier impdica.
:'..'...:

Ca

P.

Uli'

'

:-";

DiuwaUg automate conflit principan legi iuHttix

ejfe fubteum,-

ED quid nd einciidkara gentium exempla depurro,

qiia; tamen plunpw finit, cum cujus quifque poflit
ad facienda lcgibus,quamcxernplis,yrgci'i At ne ipfum
Prinapcm vfqucquaque folutum legibus opinais ' udi
quam legem uuponat Piincipib.us lex m.igrius fuper omnemtcrram.terribilisj & qui auicrt (pinruni.iijijicipuiiv
Cum, i'nquit, .ingrcflus fueris tcrram , quam dominus
Dens dab(t tibi, Sc poflederis cam,habitauriiqu<.' .m illa,
edixeris, contituam fiipr me regem fient habent ohi*
ns per eiicumim nationcs, cum coniliiucs, quem domi
nus Deus tuns elegerit de numero fian-um tuorunj , Non
?ioei i^lterius gentis hominem regem faccie, qui non fit
rater tuus. Curaquefueritonft tutus, non multiplica*
bit fibi equos, nec reduect populum in Egyptum , cqujfatus numero fublcuatus.prxiitim eu dominus prxcepit
nobis, vt neququam a'mplius per andeni vi.im .uena*
*. fSviMt m'ni. Non habepit yxores pliuimas.iqua: * africiant ani. mam eius, oeque argenti &. auri immcnl pondera . l'oftquam autem federit in folio regni iiii, delcriber iibi deuteronomium legis huius in vplumine, accipiens exemplar
facerdotibus Leuitica; tribus, & habebit fircum, lgetqucillud omnibus diebus vit; fux.vtdifcat timeicdominum Deura/uum, & cultodire verba c ccrimoniaseius,
qux in lege prxccpta finit. Nec clcuctur cor eius in fuper-
biam fiipcr francs fuos, nequedeclinct in partem dexteram Vel finiftram; vt longo tempore regnet, ipfe & filiui
eius fupcV lfi-al. Nunquid qtwcfo vlla lege artatur,qticm,.
l)< ida con firing it? Hscvtiquf djuinacft,& impune fol. Singula verba eius fi fapiant in aunbus
principum^tonitiuafunt. Taco uc letim eius, & for
ma,

 iv.
iS ^
ma,qua: in Prkiipiscrcarionc exigitur. iuendi formulam qua: ci prxicrip eft , mccum pauliipef attende.
Cum, inquit, fuentconftitutus;, quifc totius populi tiatrem rcligionis cltu.&aHcctu.chafHiiMS profheatur,noii
mulriplkabit fibi equos, quorum numer<>fiurc lit fubdiris oncrel lis. Equos quidem rmrlti pikarc , ell plurCb quam
ipfn'eceltasexigatiTana: gloria: caufa, vel errors alterius congregare. Multm emin & paium,f Peripateticorum pr}ucipe|n cquimur, legitima: quantitatis drminutioncm in lngulis terum generibus fignificant, vel execffum. Liccbit ne ergo canes multiplicare, volucrcsve rapa
ces, at truces bcftias,autqu:eliheiporcnta natura:, cui
equorumqiliadmihtiamnecellarij flint c vlum totius
vi[.c,fx legitima quantitate pi xfinitus eft ; Nam
dehitliioaibus emimis, fcurris & mereykibu, lcnonibus, Si huiuimodi prudigiis hominum, qua: principcm
fiotius oportet exterminare, quam foucic, fuerat in
cgementio facienda ; quae quidem omnes abomination
ncsiftas, non modo principie aula exclud it, led limint
ipopulo Dei. Equorum nomine,, totiusfamilix c impedimcntorum omnium , neccdarius intelligitur vfus..
Cuius legitima quantitas eft, quarr, ratio ncccnltatis,aut:
vtilitatjsexpofit. Ita tarnen Vtvtile & honeftum coa:quentur, c ciuihtas conferibatur honeftis, Philofophis
nim iam pridem placuit , perniciofiorem nullam cftc
opinionemjillorm omnionqui vtilc feparantab honcfto; c Icicntiam veriflunam & Ytiliflimam elle, hone
ftum Sc vtilc i i fe viquequacjBeconuerti. Plato , vt fcrunt hiftorias gentium, cum vidillt Dionyfium Sicilia:
tyrannu, corporis fui feptum cuftodibus, Quod tantum,
inquit, malum fecifti, v tarn multis riccefle babea* cuftodiri? Hoc vtiqutr principcm non oportet , qui officiis
ita fibi emnium vincit affectus, vt quisque fubditus, pro
copericulisimminenribus caput opponat.- Cum etiam
vrgentcnatura-feprpcapite ioleant membra exponcre,
'& pcllem pro pelle, Sc cunfta qui homo haber, ponat
proanima fu. Sequitur : Nee rducct populum in /Egyptum, cquitatus numero fublcuatus. Magna liquidem di
ligentia prxcaundum eft omni, qui in fublimftate corv
fttuitur, ncinifrioresprjumpat emplis, '& abufionc
a
Mi.
leruin,

lS6

DE

NVGIS

CVRIAtlVM

rerum, & perfuperbixautluxuriaeviam ad confufiont!

tencbias \educat populum. Freqepscnimeft,vj, ubditi
fopeiioruftiviti imitcntur, quia magiftratui populus
iliukt eiTc confbrttofs, & vnufquifque tibenter ppetit tri
qnoalium ccrnitiHuftrem. Cclebtrcftillud verhficatbris
jegregii>(cnmm Sc-vajba mgni Thcodolj exprimentis,
lutmmwit tubes , fi quid cenfve tenendum,
1'rraiM mjubi, tunc ebftruantiertyui
fit Paulus, ferre at , cum viaeriiipfnm
Autortmparcre fibi. Cortiptmitttr orbis
Revi aU ,ncc Jtc infleHerefenfut
Humanos edtta valent, qukm -vit regem is.
Mobile /imper cum principe vulgta.
Verum lingulorum/acultates neququam omnium copiisada:qujnmr. Deloculispropisquilrbet fumit, t
* ..Wh /. potebs-de arca publica vcl*ciuilia ha4uit : qua; torte
dcfccciit, ad fingulorum reeunituv facilitates. Atqui priuatumquenquefuis neceTe eft efle contentum. Quae fi
fuerintextenuata.qui nunc potentisappetebat f'ulgorem,
paupertatc ford idus confufionisfa: tenebras erubefcir.
Jndeeriam LacedaemonioKUirrdecreto , poteftaribus in
vfupublicorum bonorum paratas indicia eft , durrt ta
rnen haereditariis-vti, 5c' his qua pingiiiori fortuna accedunt , conimuni iure liceat. '

. ;. ' ;:,

Cap.

'!!. !" ,..'

..

v.

Qupi frineipem taftute efe $>orttAt, & mum declinare.

Ao E it lex .-Non liabebit vxores plurimas, qua
arficiantanimameius. Licirum quidem fuitquandoquein populo Dei, vt propaganda; fobolis gratia &
fidclem populum dilatnndi, plures'quis forti:'enir vxores.
IncxcinplumIicentia:huiusoccurrurit P|rxiarcha: , cum
Sara via (t iure fuo, corpore icilcf Abraham, in vtero alie-*
noaiicillxminifterio, de viro ffcipteris filiuni.HimaIem.Iacob qiioquefororum fibi dpltcat coniugio, hreundas earundem ancilhs adltiuit. -tqui reges perpetua;
prohibitions laqueus tenet, &4- plwiumvxorurn am- -'
-. ' pfcxibus

 i F R

iv; v - :

lg7

iexibus arcet, & in aliis, plurcs vnius eftecituni

tuent, in regibus.pcrpetuo obtina, vt vna vnius fir.Nunquid fornicari, vel adulteran tupruniiic cjmmittcre licctcurti pluribus, cum nee ctiam generis multiplicand!
caia, aut procieaiidiheredis,licet vxoiibus admiilcri*
Quomodo llupra, adultcna, aut ijuallibet fornicariones
puniet poreftas eildem Uibiecta criminibm? Nec vxores
Dauidquiiquamobiiciat, qui forte in hoc, ficut Se in
multis aliisrfpeciali.pruilegio gaudet. Licet facileconceffcrim,.quod Se ipfbinhacpartedeliquevit. Sanecumaftcctusille vxorius , proditione Se homicidio iruadulteriurnimpegit, in lliusexcufatione.laboro , qui prephetica conuentus & conuicius parabola, ieipfum virtnp
morus-eileiefpoiicht. Habesitaque regem, cum reibus
delinquent ein } Se vtinam cum penitente pxnncant , 3c
fiteantur cum confitente culpam, & fatisfacientes cum
farisfaciente veuertantur ad viiam. Ipfjm quoque fapientiam Salomonis m ulieium infata uit amor.Sequitur.-Ncc
lubebit argenti Se auri mmcnfa pondera. Eantnunc, &
domino prohibente, argentumiibi & aurum thefaunznt,facientes ex calumnia qua;ftu,de paupertatibusaliorumabundantiam qurant.derapinisdiuinas, Scingularem Gbi bcatitudinftatuantincalamitatemultorum.
Sed copiam Salomonis obiieit aliquis.Efto,prmcipcin lo
cupletem fieri non prohibeo, fcdauarum.Nonneaurum
Si aroentum Salomonis tempore viluerunt? Non vtique
tiraillent, il eortun immenfa pondera, & qua; vfum exc
drent, fibi rcx cupiduscongeiTflet. Potuerat ea in terrarndefodiens, quo cariora firent, humanisvfibus fubtraxiiTc. A pud Petronium Trimalchio refert , fabrum
ruifl.qui vitrea vafa faceret tenacitatis tantae, vt non ma :
gis, quam urea vel argntea frangerentur. Cum ergo
phialamhuiufmodi de vitro puriffimo, 5c folo, vtputaW. dignam Caeiarc, fabricalit.cum muere fuo Caifa^
rAadiens, admifliis eft. Laudata eft fpecies muneris,
commendara manus artificis, acceptata eft deuotio donantis. Fabcrrerovtadmirationem intuentium verterct
inftuporem Se fibi plenius gratiam conciliar imperatoris.peutam de manu Cadaris phialam recepit, camque
validas proiecit in pauimentum tanto impetu, vrfcc foluiiima

1 88

DI N'OIS

CVXIAIIVM

Jidiffim&coiftanriffima xris materia mancret liarla

Cariai- autem ad hxenon inagis tlupu; t, quam cxpaiiir
At lue dciejra fuilulit phialam; qux ijuidem non f racl. i
.'crt, idcolliu^acii xris fubftanria , vitri fpeciem indinf i.uiita#'ft.Dcinde*imartiolumdeiinu profcrcns, vitrum cor. rcxitaptillmc, ctanquam collifum vas.asneum crebris
icbbus reparauit. Quo facto fc caelum louis tcncic arbi. tratuseft,eoquod familiaritatem Cariris, & admirado
cm omnium fe promeruifle credebat. Sed fecus accidit.
Qusefiuitenim Cxfar, an alius feiret hanc condituram
vitroriun. Qiiodcum negarct, cum dccollari prarcepit
Imperator, dicens, quia il hoc artificium ihnoteiccret,
au vu m 5c argentum villcerent, quafi lutum. An vaa fit
^rclatio Sx. fidclis, incertumeft; 5c defacto Cxfaris diucridtucriafentiunt..Egovcroapientiorm non piariudicans ntcllcctui,dcuotionem potentis artificis maie remuneratam arkitror, Si inutilitcr humauo generi profpebim,cum ars egregia delcta fit, vt f'omcsau.iritix, pabu
lum mortis.coiitcntionum prarliorumquecaufa pecunia,
pecunixque materia lruaretur in precio, quod fine dili
gentia hominis fucrat habitura, cum -fine fe elle non poffit, quxrerum prccium cft. Vtique .:

Inprecia frectum nunc e, i*t ceafiu honores,

Cenfus amicitiat : PaupervbitjHctaccf.
Longe vtilius quidam materiam iuriorum, Se
caufamodij.fuis rcbufpublicis exterminare ftuduerunt,
yt caufa deficiente, cffcftus malitix euanefecret : quale cft
decretum Lycurgi apud Lacedarmones, 5c in antiqua
Grxcia, qua; nunc pars halix eft, Samij dftrina Pythagorx, qui conftitutionum fuarum robore & vrtute , totam traditur femare I taliam. Vtinam aurum cum argen
to vilclcat, dum fit fola virtus in precio , & illa quorum
vfum, optima dux viundi natura, commendat.
itaquenon iacebit,iiecduiesfoliuspecimix beneficio hoBorabitur.dum vnufquifque fui ipius dote ent in ,
velwileicct. Pc rro quxdam fe, quardam ab aliorum opi_ Bipnehabentprecij dignitatem. Pais fiqmdcm, aut viualta, qux inalimenris.aut indumentis neceflariis coniftant, dictante natura funt vbique terrarum in precio.
- Qua^phfus objectant, naturaliser omnibus grata funt..

Qtil multa? Qtise natura: font, nor. modo cadcm;fcd yi*i

ent apnd onincs. Qxopinionisarbitrium ftqimmur,
lacerta font: & ficut ad piacitum mrw, ita & nd placitum
etianccunt. Non fuerat timendurn Impera ton. n>
matnia coinmcrciorurndefkcretjCUjn criamadhucaptid
tilos venalirium.frequs fit, qui pecuniam nonnoueuun.:
Sci cquidem.tamaf fapientix fiiiTcSalomoncm,vtnunquarntimiicrit^-rieaurum 6c argenrum vilefccrctpoeris,.
qnonlm ta turam vidbdt cc fmdicam 1, .& pro .-parte
maxima nihilalind; quam pecuniam efurirc. Vndc per
infperatrh fapiotittm,' hanc rubighem- rex cntemfit
egregius y vt ad cantcmuuri .; mi ipus cxemplo
polleros tmiitrndcEraetereajregerri eflettrpedtt copiaran,
it.i tamen vt diias mas popidi rcpucctrlSlofc habcbitr-\
o dtuitias <jyas nomine alieno, nec ubi priuatauertmc
Dona nTqpliaqux publica conttetur. .Nec miritm, tu-.n
nccipfeTuus fit'j fed ubditHMn>n ...
',

'"

.;-j:>

bii.i'C

j.p;

/l^iiir.'i^j.jM

-..

.'

' _f ' ' j^, i'V'"" - - - -'- j-f* ','4,5 '',7 >f J ' 1

t....)

*. '

Quod debet )(gept iei habere jr '.&' tnlt .

femper, &f(t\ tge tnltmit-v &i<imr*tQtum
.- rr:. b.'ilr Vpi . -. . ni. . .: J.riJ .: ;! ".' limit A
Po s T Q v a 1 atirem fcdrrit in folio regnHui, dferi*;
bettbi Dcuteronomiitm legis rutins in volumin?..>
Ecceqiiia princepsnon debed eifir; iuris.ignanis , & lie
multispriuilcgits gaudrat, 'mfliti prattexm legem
Dornini permittitur ignorare. Dcfcribet DeuKrcinomiuirr leis; ideft, fecundam legem in volnminc cor
dis; vt fit lex prima, quam litera inscrit; fecunda q\tam
my (tiens intcllenifc hdolcitr. rihidntr quidem doribi
poMittabulis.lapidcisjfed fectrodanaftimprirninn'); nii
>n puriorp inrciligcntia mentis. Et Teftcini vohimine
Dtutcronomiumicribitur, quia fie aptid iefenfirm teis'
princepsreuoluit, cutodaboculis eius litera non rccedt.
Et fie quidem rififtit litera, vtnequaqurm ab intcllchis
difeordet puritate.' Litera namque occidit, fpi*itusautcm'
^iuificat, & penes ipfum, human: iuris cacqukam,
. diaintcrprctationeccuaiia, & generalis extt.AccipiettV
nquitj

1O

DE

8VCII

CVRI4VM

inquit, exemplar Jcerdotibus I.euincse tribus. Re

quidem. Omnium lcguminaniseftcenfu'ra, fi non di-
legismaginem gerat; & inutiliscftcftitutioprindpis; fi nonjEcclefiafticae difeipiinx fit conformis.Qupd
3c ChriftiaJtirfimnm non latutt principem, qui legibus
fuis, indixity ne dedignentur lacros caones imitan. Et
n modo facerdotes exemplaria peti prsEcipit,ied ad Leuittcm tribum, mutuandi gratia, principern mittit. 'Sic
enim legiti rai facerdotes audiendi funt,vt reprobisc afeendentibusexaduerfo, omnem vir iuftusclaudat adi-'
tum Sed qui Amt icerdores Leuiticix tribus? Illvtieue
quos fine auritise ftimulis, fine ambitionis impulfu, fine
aftcclionc carniscfanguinis, lex in ecclefiam introduxit.
Nonautcm lex liters, qui mortifient, fed fpiritus, qua;
infantitate mentis, mundiria corporis^ dei finceriratc, ;5c opeiibns caiitatb, iufhficat. Sicutcnim veibratilis
lex, egerens omnia figuraliter, facerdotes in fimularitate carnis 5c. inguinis praeelegit; fie, poftquafn ceflantibus vmbris irritas patfltaitac, & iaftitia dccoelo profpexit, qi^osvitaccommcndatmcritum, & bona: opinioriis odor, & vYiitasTidelttim,aut pnelatorum dilgensprowdentia,4*ops minifterij fegregauit, fpiritus applicat
ad Leuiticam tribum, 5c legtimos inftituit facerdotes.
Adiicitur: Ethabcbitiecum.lcgctqueillud omnibus diebus vita: fuse. Attendcquanta debcateidiligentia prin
cipie in lege dominieuftodienda, qui earn impcr habe
re, legere precipitin- 5c reuoluere, ficutrexregum faftus
exmuliere, factusfublcgcomnem impleuit -iuftitiam le
gis, ei non necefitate, (cd volntate, lubieus. Quif in
lege voluntas citis, 5c inlegedomini meditaros eft die ac
noue. Qupdfiilfcrnhacpartenoncreditur imitarrdus,
qui non regum gloria m, fidelium amplexms eft paupertatem, 5c indutusforma feruili, reclinatorium capiti
non quxfiuit in terris; 5c interrogatus iudice , regnum
fuum de hoc mnndo non cfl, confeifus eft; proheiant
velexrmplaregumilluftrium, quorum memoria in beneditionc eft. Procdant ergo de caftrislfrnl, Dauid ,
Ezechias ,5* Iofias, e ceteri, qui in fibi regni gloriam
confiare, credebant, fi Dei quxrentes gloriam, fc 5c fubditos diuinx legis nexibusinnodarenr.. Et ne illorum re,:,
mota

1. 1 MR

I Vj

I9f

mota videantur & ex,cofequcndaminus,quod,

kgc eorum, & operum & teligionis culm, & fidciprot"efionc,aliquantipervidemurabfccderc: licet aobi*
Sc illiscadctn fides lit, ita tarnen, vt. quod illi futurum
expeciabanr, nos ex parte magna gaud earn us & venere.;
mur impletum, abiecris tameri vmbins figlrrarum qt10
vciitas de terra orta cft, & in confpccbi gentium reuelata.
Ne,inquam, illorum quafi aliena, aut profana contemnanturexempla, Cnftantmusnoftcr.Tneodofius, luftiriianus, Se Leo, calij ChriftianiiTmi principes, principcmpoiTunt* inftruere Ghriftianum. In eo namque r <Vr<r.
praxipuam operamdabant, vt facrarifiimae leges, quae
conftringunt omnium vitas, cirentur Sc tencrcntur ab
mnibus, nee iltarum eilet quiquam ignartrss nifi aut
publica vtilitateerrorisdipendium compenfaret, autmK
feratione aMatis, aut fexus infirmitate legitima: * accrbira- I" **>
tis cuitet acleos . lllorum vticroegefta, virtucum incita-,
menta funt: Verba quot funt, totinflitutionesraorum.,
Deniq; vitam, vitiis fubiugatis& captiuatis, quafi arcum
triumphalem conceratum pofteritati , magnifica virtu- :
tistituliserexeruntjfidcliconfefilone predicantes in om;,
tubus, quia non manus excella, led dominus fecit hax
omnia. Et quidem Conftantinus RonHana Ecclefia :fun-data&dotata.vtcetcraeiusMccantur egregia, perpetua
benediftione infignifeft. Iuftinianus &Leo-efit fuermt:
exeoclaret,quod totumorbem facrati furris legibus
cleatis. quafi quoddamtemplum iuftitiacfacrarc ftuduc-'
runt. Nam deThcodofio find dicam, quern iftPvirturi*
habtierunt exemplar , cEcclcfia Deiobrcligionis & iuftitiae venerabilem notam, & faccrdotibus, patientifiimc
tarnen & humillime iodignahtem, non modo vt impera-',
torem venerata eft, fed vtantiftitem! Qui leges tulcrat, .
quam patienter tulitcntenriam icerdotis Mediolancn-fe Et ncfentcntiameniolliti pr*byreri, & -prjncipibuy
pplaudentisfuifletenerari puteit regalnmrvfu fufpen- ,
fuseft Princeps, exelufus ab ecclefk, & pccnitentiamcoa-i
nscflexplere folcnncm.Sed quid cum tance ncceiTitari
fiihiccerat? Voluntas vtique fubicc}a iiiftitiae Dei, & legi
v-fquequaqtie obtemperans. Et nid qurc.mcfrica Icuitate
fcribmnur, dixerishabcndacontemtui,.cx.his quibu? filium

 92

DE

NTGIS : VRIALIVM

lmminftruitapttdGl. Claudkinum, quis ipfcinicrarit

moram ocriterit., pnucisagnofces.Cctcram cum pnrmiffae legis verba rcuoluos fingula mihi videntur onulta, Sc"
quail fpiritu intelligontia: fecundata menti occurrunt.
HabebiterKo.mcruit.fixum legem yprouidens ne ad dainnationem (Itamiin earn habere necelfe it,habcat con
tra Ce Potentes et^nim potenter tormenta patientur. Et
adiecit; legctcpie Hlnd. Legem fiquiem habere in manticaparunrprodeft, nifi ndeliter cuftodiatur in anima.
Legenda eft ergo omnibus diebus vita: . Ex quittas
liquido confit, quam ncceflria fit Principibus peritia
Irttcrarum, qui legem Domini quotidie reuoluere lccione iubenmr. Et forte qnodif.icerdotcs .legem eprotidie le
gere iubeantnr, non frequenter inuenies. Princeps vera
quotidie legit, 5c diebus vitae. Quia quadienort legerit
legem, ci non dies vit*, fed mortiseft. Hoc vti que fine
difficultate illitcratus non faciet. Vrnde & in:litcris quas
regem Romanrum ad Erancontm regemr.tranfmififie t->
colo, qui hortabatur vt liberos fuoslraralibirs drfcfplinis
inftitui procuraret.hoc inter cattera eleganter adccit/qflia:
rex illiteratus eft qujfiafinus coronatns: Si tamen ex d il penfationeobiegregiat virtutis meritum, principem con
tinut eiTeillitcrantm, eundem agi littcratorum conduis,
vtei res reite procedat, neeeilceft. Afiftant ergo ci Na
than >, Sadoch facerdod,5c fideiesfilij p'rophctarnm, qui cum lege Domini dinertere non patiantur,
& quamipfcocuiisSc animo noiroftendit^ Unguis fuis
introchi&nr, quafi qviodarn atrium ottoo litt'erati. Legat
ergo mHwprincipis in lingua facerdoris, cVqukquid egreSjium videtinmoribns, quafi legem domini venerctur.
kam f vita 5c lingua ficerdotum , quafi quidam vita:
liber eft in facie populorum.Eo forte fpecbt, quod exemplaf legis fcerdotibusLcuitica: tribus iubetur aiumi ;
quia praedicationeeorum debet potehscommifi magiftramsgubernaculamorlerari. Ncccxpersomninoleftioniseft, qui etfi ipfe non legit, qua: leguntur ab aliis, fieliter audit. Qui vero neutrum facit, quompdo in
contempmpra:ccptiquod precipitin- fiditer adimple.
bit! Concurfus namqucdefidcrabilium omnium /pieijtiae aceflk> ft. Ftolcmanis adcumulmm bcatitujinjs, .
nonne

IIBEK

IV.

ig J

norme fibi aliqilid deeife credidit, donee accitis iptuagintainterpretibus, licet gentilis effet, legem Domini
Graeeis communicauit Nihtlenimrefcrt(an interpretes
ineademcellulaclauficntulerint, an prophetauerintin
diuerfis, dumconftetregeminveritatis inquifitionciolicitum, legem domini in Graeciam traiecifl. In Atticis
voiuminibus legii memin, quqd cum Philippi Macedonis rnorum legantur infignia , inter caetera litteratorium ftudium, quafi belli negotia, & viftoriarum triumi
pho.liberalitatem menfaEjhumanitatisfHcium;&qua:cunquelepid communiterquedifta vel fafta funt, colo
ra; t- Verum 3c hoc ipfum in quo feaiis excellentiorertl
aiitfrat, qa bonorum h*reditariorum fundamtum,
ad vnicum quem fper*batregni 8c felicitatis1 futurum heredem, tranfmitrerccurauit. Ob quam cauf.im epiftola
eius deftinata AriftoteTinuper nati Alcxarrdri, yt.fperabatur, magiftro viTeft'Kcrcnbnda.'Eftgltuf chheepta ad.
haic ferme fenrentmV'^RiippusArifttcliraliitem dicit. Filiurh mihi geuititm fcjto, quo equidcrn.Diis liabeo
gratim; non proindcqlttiantusdT,, quam prereo quod"
currtnafci cutigittemporibus vit* tu*. Srer etenini
fore, vt educatus truditufquc te1,dignus exiilaf Se nobis,
Sc rerum iftarum fuiceptiofe. Romanos Imperatoren aut
duces; dum eorum repblica vi?uit; Iliteratos extitiie
non nimini. t'ne(cio quomocio con tigit, quod ex quo
iApriticipibus virtus languit literarurh, armatat qitoqu
militiae infirmara eft manus,& ipfius prmcipatus quafi
praecifa radix. Nee minim, cum ineipicntia, nullus ftare.aut effe valeatprinapaSis.' Quia fepientia Dei dixit,
fine-fnernAU.poieisfaire. Socrates ApoUinis oracub
far^icntiilmusjudiaiusefl;,, .^c qui fioc.contradidione
ieptem'illos,' qui, dici funj fapi.enrcs, incomfarabiliter
irrrteccfrt, noniriop^riloncfapientii,- fed virtute, tunc
demum refpublicas fore beatas aiTeruit, fi eas philofophi
regcrent, autrcftoresearum ftudere rapierjtias.imtigifleb
Et tibi Sdcratis Viijetur co'ntemnenda ameritas .Per me,
inquitfapientia, reges regnant , & conditores legum iufta
decernunt. Per m principes imperant, Sc potentes d
cernant iuftitiarh. Ego diligentes me diligo, Sc qui ma
e vigilauetirit ad me,nnient me. Mecum funt ditri
N
tisc

19+

ve IS

CV:R(.UI>!

ti; Sc gloria, opcs'lupcib.x Sc uftitta.. Meor clV iVuchis

meus auro & lapide, prciiofo, -gcnimina mea argento de
do, lu visi Lift ira: ambulo, in medio imitarum i^dkij ,
vtditem diligentes me,. S theiaviros illorurn replcam..
tem: Meimicftconlllium &. xquitas, mea cl piudciitia, mea cft fortitudo. t alibi, Acpite difciplinarn* Se.
non pecuniam, docrrinam m-igis quam aurum clighe.Mcliorcftcnim fapientia cunis. qpibus prctiofflirniSi.
& orme cefderabile ci non poteft comparan. Cum gen
tiles nihil fneniuunurnmum credcrctaciendun.ijynum,
tamen cjuali Deum deoriun, & omnium prjncipcm cxcolebant, icilictSapientiara, ideo quod ipf omnibus
preft. . Vnde& Philofppbi^etej.csihiagincmSapipntia;
pro foiibus omniurn templorum P)J>g'j & hace vaha.cri-:
pidcbcre.enuicrunt; ,.-,' ,.f; .
.. ,\,
_, )./* ,garnit iptpmt..Mtiruri*,,;". . . .,. .. ,
i. Sopkiap.mt vfcitntGwIjeyerStipientiem. ,- ...
it hxc item; go odi homineftiiicos,.Sc.ignaua opera,
S pliilqfopbkasfententias,. Et quideiri dganter illi. ifta
finxerunvluxt veritatem ipl^xn .piernn nouerjnt : ad
cam tameh aliquatenus accedcntts,du4fapkntiai4 om
nium, qua; reftc Hunt, ducem S^principem arbiuaittur,
cum Sc piaveraptcrgloriet^u;,jljup4;io.,pmni gente Sc
populo principip primatumtenuit, fupcrborum 6c fubUmium coila propria viituteakns. Salomon quoquc
fccamfuperulutem, & omnia pulchra dilcxifle fatctuf,
Cc ad if>f~um cum ca omnia bona. acceififlc. ....:. ,

Ca,? :r- V.l-fv.:'

Quoimortm Dei doctrt debet, &hum\ti e(fe&fit
' femare bumltattni; quid
' !1:,&^1^
VHlno'I.U. ,; , ,,.. .- /.? 'J "Jl ".''l'U<p'> ((Hill.Ml
Si q^v'i rvi vt diht mT)re1JJomin'v4Wteimi'(\i^rb
Si euftodire verba ejs-cjux 'm lege prceccptji ynt,
Cauim legitimx obcruat'nis,' lex ip[a',fubiun,git ; vt
difeat, inquit. Diligens namejue leebr , legis difcipulus
cftj.non magjfter : nee ad icnfum fuum captiuatam re,' ,, '
tbrqct

LIB ER

IV.

'

I95

tortjtiVtgcrrl^ fed mentidos 8e integrit.tti , fenfus fuot

accommodt. " Scddifdpltisiftequiddiicit? Vriqueri- meredorhiium Deura fuuin. Rccl quidem, :eo qud
upfentia prit, St nrmat'principatum.Atqniiniriuirifapientia: tirrror dorhini. Qni eryp timoris non initUtur
grada, ' ad Iegitimi principaros culmen aiprratjLc.
gitimi inqtiairiiQmadequibtisdamdumalkuantnrjdetis5rmffciits deiiriendis-. crifrmm eft, Ifthegnauerunt, & riorvex me prncipextrtenmt, 6c egd'ignorauii
c alibi; tmrits legem he'fu'er'uty ' fapenm. Timeat
ergo princeps dominum, ;&'fepromptahurnIitatcmcntis, Se pacxhfbiibheopi-n's.rerutiiTrprofiteatur. Domi
nus - ui dominus eft. Smiit itaq; domino prin
ceps, dum construis fuis', libditis cilicct fibi , fideliter
feruit. Scd,c5eJdominum'eu'm ffc agnofcat , cni non
plus timoris' ebt fnaieftate, quam aimons ex pietate exhib;ndurri eft Pater ctenirii eft, ccuY nulla cfea'tiir.r ipfius'
fadente mrito, negare pteft diFeftionis affectum'. Si er
go, inquit, dominus fumj vbielttimoT meus : Si pater
ii ;rt,vbi eft amor meus? Verba quoque legis cuftodienda
funt, quod ex primo timoris grdu.'qu.idain quafi yirtutum fea l'a, foelici proceditafcenfii, Dilefrio, inquit , ilus
cuftodia legum ert, quia omhis fapicntia timpf domini
cft. Porro qui iimetDeumfaciet bona, '& qui chtlr.eiis
eft mftiti a aprehender iihni, Srbniabitilli qnafi'rnterhoaorifica. Sed qua; verba, diligentia. tanta cuftbdiet?
Vtiquequae pa>cept*fitrt4rt'I6g;vt tipud* Pimcipem * ' '*
iotavel aper* legis1 rfon cactat'irt terra m , quod non ule
proprh vel manibusfubictorum exdpiat. S\mt auteni
prarcepta qitedam , perpetuam 'h.ibentia nmcrern,:
apud * gntestegitima, fVqua; omnino impune fob
uinon poTiinr. Ante legem; fublcge, fub raria, omnes
lex vna confn ngiti Quod tibi non vis fieri) lij ncfccc-'
ris & quod tibi vis fieriTariendtlm, hoc facias alus. Procdant nunc dealbatorespotentum, fufurrent, aut fihoc
pammeft, publice principen non eTe legi
fubiectum, & quod eiplacet,non modo niurefecudum
formam acquitatis condendo , fed qualitercunque legii
habere vigorem. Regeai quem legis nexibus fubtraltunt,
fivolimt & audentexlcgern faciant, ego non rriod hi
N 2
retinen-

1 96

DE

NVG I S

CVRIALIVM

retincntibus, fed mundo reclamante, ipfos hac lege tcnev

ri confirmo, jn quo enirn, inquit, qui nee fallitnec fallitur,iudicioiudicaueritis iudicabimini. Et.crtc judi
cium grauiflmum in his qui prasfunt fiet, eo.quod mnfura bona,, conferta, & coagitata, & fuperfluns. rcfundetur in nus coram. Nee. , tarnen dipcnfationcm legis
fubtraho manibus poteftatum.fbiperpetuarn prajceptionern, qui prohibuionetn h^bentia, Jibito eorum . nequ
quam aibitrorfupponenda. In, his taque duntaxat qux
mob^ia.fiim.dibenatio verborum admittitur;. its tarnen
vtompnfatione honeftatis aut vtilitatis, mens legis integr cenferuetur. Ncc clcuetur, inquit,cpr eiu's in JAvperbjam , fuper fratres fuos. Quod praicipue ncccflaiium eft,
lkpiusrplicat.eoquodhumilitasnunquamfatisvidetur
commendata ptincipibus,.& difficilimum eft yt gradus ,
honoris tumorem non parit in animo imprudentis. Supcrbis vtique refiftit Deus, & humilibus dat gratiam.
Pioinde rex orat ne veniat.ei pes fupcrbia:, quia in cecidcrunt, qui operautur iniquitatem, expulilfunt ncc potucruhtftare. Non vtiquefuperbiat fuper fratres^ fed cum
fratrum meminerit,fraternurn fubieftis omnibus impendat afrecr.urn.Et quidem prudenter humilitatcm cum difcrctione & charitateindicit principibus, quia, fine iftis
omni no fubilftcrt non poteft principatus. Quifquis ergo
gradum proprix cclfitudinis amat , humUitatis cultum
rainotibus. diligentiflimc tcneat. Nam qui ab humilitatisqpenbus recedit, dignitatis fuse faftigio, tumoris
pondere cadit.Obmitenimperpemo, quia' quite humiijat cxaltabitur ^ 6c vice vera, qui fe exaltt deprimetur.
Regem RomanorumnouiiTuviumTarquinium fecit cue
fuperbia, & ei ab humihtatemagis neccllarios fubftituit
magiftratus, Deniquequemiuperborum Icgifti regnarc
ch'utius? Eorum namquc qui per fuperbiam cecidcrunt,
hiftaria copiqfa eft. Nee tamen eatenus fuperbiam vitet,
vt incidat in contemptum: quia fiait clatio, ita & abieftio declinanda eft. Vnde Sc in iure Romano cautum eft,
yt qui ius reddit, fc quidem inadeundo facilem pribeat,
contemni tamen non patiatur. Mandatis quoqueadiicitur, ne Pracfides prouinciarum in vlteriorem famili.iritatcm prouinciales admi ttant, eo quod ex conuufatio n e

xquali

...
"

LIBEKIV.

1 97

equali contemptio nafcitur dignitatis. Vcnerctur ergo in

publico pop uh maieftattm, 8c apud fc puu.it.v conditionisftatum. paritcr metiatur. Hoc ipfumantiquis Philofophorum documentos faciendum agnofce. Ad Phitofophurn Taurum Athcnas,vifendi cognofcendiquc cius
gratia,venerunt pariterCrctaeprouinciaeprafes, c pater
cius, fed priuatus. Taurus venicntibus placide ainrrrcxtt,
refeditque poft mutuam falutationem. Allat'a eft mojt
vna fella, quae in promptu at, & dum a'liae'promebanturappoflta eft. Inuitauit ergo Taurus patrem'pra:iidis
ft federet. At illej fedeat hie potius qui populi Romani
magiftrats.erft. Abfqueprxiudicio, inquit Taurustu interea fed, clm conipicimus quaerimufque quid conueniat; tne potius federe qui pater es; an filium qui gerit
Romani populi magiftvatum. Cum pater aflediiiet, appofitumqwe cfiet aliud filio, fuper ea re Taurus his , qui
conucnerant, vxrbumfecit,cumfummaboni,a:qui, bo
norum atq; officiorumperpenfatione. Eorum verborum
fentcntia haec fere fuit. In publicislocis, atquemuneribus
patrum iura * cum filiorum qui in magiftratu aut pote- tJ
ftatibusfuntcollata.mterquicfccre & paulum conniucre. '
Sed ctm extra rempublicam in domefuca re, atq; vita fedeatur, ambulemr.mconuiuioquoqucdifcumDatur familiari, tunc inter filium magiftratum, Sc patrem priuaturri, pblicos honores cclTare, naturales Sc genuinos exoriri. Hoc quoque.inquit Taurus, quod adme veniftis,
quod nunc loquimur,quoddeoffidisdijlrtamus,pfiuata actio eft. Itaque tu pater vtere his honoribus prius,quibusquoquedomui vertraute vti priorcm decet. Haacego
magiftratibus gencniliter perfuadenda arbitror, vt in
fplendorc publicae dignitatis memores fiht propria; conditionis, & fie attendant propria; conditionisfhuim, vt
non duenuftent publicx dignitatis gradufh; ficetiam
collan fibi honoris iutegritntein feruct^vt aliorum non
minuat dignitatem: 5c (-priuata quifque polleat dignitate, vt non fiat injuria p ublica; potcftati.
i
' fi

:--=:

XgS

DE NVGIS; yaiALI V M
:?'-' ' .--; Mi'
!\~:::r:;-v;':.::r -i
. :...
AS.^YIlt. ' \::.-. . ', :

De mderabone 'mitu '& dwtmfa fnapis , qua

detent tte ad vttliutem Raputltcx contemperan.

ergo in principe^ quod debet in pmnibus obtinere, nernq qua; fua, funt cmietax, fcfL
qux aliorum. Vermitamai ipu^saffeftionis.modus,qup
charitatis brachiis fubici^os vt filtres arnplextur, rpodclationislimitibus clauditur.Sic euim fratresdiligit, quod
errores eorum medicinaliter caragit, fic in eis ( ag^
noieit c inguinem, vteapirimsfubiiciatditioni. Aiedicorum ytique confuetudo eft, vt lnorbos, quos fomeiv
tis cV leuioribusmediciniscuraiencqueunt, grauioribus
dhibitis, ignepufa vel ferro, curent. Nee vnciam vtuntur grauibus, mfi cum kuium beneficio defidetata fini
tas aefperatur: ficSc poteftascm mfei jorum vitia man fueta manu curare non fufficit, peenarum acrimoniam
dolens refte vulnetibus infundit, & pia ciudelitate fa:uir
in malos, dum bonorum iuccliimitas proematur, $ed
quis fine dolore proprij corporis membra vduit amputa
re? Dolet ergo cum exigentibus eulpis, vindicta expofeitur, ea tarnen pragit inuita dtxtra. Smiftiam namque
non habet princeps, Sc in craciam membrorum cprporjs,,
, cuius ipfe caput eft, legi triftis & gemens famulatur. Ph7
. . . ... lippus cum audiTct Phifciam quendara bonum pusnatum. a
tprem.alicnatum animo libi, * quod tres huas inops \ix
aient, nee arcgadiuuaretur,monenribusarnicis,v&eum
caueret, Quid, inquit Philippns, haberem partem cot?
poris aegram ,,abicinderem ne potius, quam curarem
Deinde familiariter fecreto elicitufn Phifciam , accepta
dificltate neeeittum dprr.efticarum , pecunia fufE:
cicuter inftruxit. ac meliorem fjideliorcmque habuit,
quam fuerit antequam crederetur offenfus. Vt renim ait
Lucius, Principemfcnem moribus eile oportet ? 5c qui
modcratiorafcquaturconiha, Sc vcm geiere r.edico, . _ j *. rum, qui morbos curant, nunc inanitione * in opplctis,
nuncefcctioneinvacuis; V dolorem fedant nunc caute
rio, nunc fomentisl.Prarterca fit in verbo.aflabilis, muni
ficus

tl'B E R

IV.

I95>

ficus in benficas, & integra: antonttis, ferner in moribus dignitatem. Farnam namque bcnigntatis concilit
frmo bonus, & lingua gratiofa. Amoremfideliiiimum
& confcmtiflimun,ctiam durionbus extorquent bene
ficia, 5c quem fecerfc, fduet Se olidant: Et morm tfignitati dbeme reuerenria fubditrum. Egrgie quidem
Traianus, gentilium optimus Augiiitorum.afgucnribus
eurn amicis, quod in omnesnimium, 5c vltra quamirar
peratorem deceat, communis clTet, refpondit-Sc taiem"
ttlleimperatorerntlTepriuatis , qualcs imperatores (bii
elle pnuatus, optaflet. Vnde & relata Mini j Scundi ad-|
monims, qui tunc inter cereros indices perfecutor Ealefii deftinatus erat, ucee marryruiri peifecutionis gladium reuocans . edidum temperauit. E,t forte cum fide- *
Kbuscgilietrnitius, nrfi deceilbrum fuorum legibus 5c
exemplis, 5c prudcntumvtpurabaturcnfilio, & aiitoritate iudicum, ad dclendamfcftam hominum, 'opinio-'
nepubJica fuperftitidim, Sc vera; religionisinirucm,''
inuitaretur. Nee tarnen viqiiequaq; commendo iuftttiam
hominis, qui Chriftum ignorabat, fed eulpam ipius ex-;
,
tenuo, qui aliorum exeedebt impulGi, 6c ad benefidum
*fflifercndorumquepropripietatis*agebatuririitintu, tl.mifirmiumnatura clemens in omnes.auftciiis in paucos,quibuspar- >"n
cere nefas eilet; adeo, vt totius iroperi j fui'cuvriciilo, viius
damntus fit (enatorum nobrhumvevrbis,licctinuenianturplurimiin ipfum grauitrdeliquiiic. Hicantcmi inatu damntus cft,ignor.inteTraiano. >iccbat ciiiin'infanumefe, quiocuTos (1 habebat lippientes, tos malit. '
erTodere, quam curare. Aiebat etiam.vnguc ft a'cfires
facrint-.rcfecandoscfllvno'naucllcndos.SienTi'citliarce- _'
dus, aliique fidicincs, multa diligentia procurant , quo-
modo oberrantis chords compecantvitiuryi, 5c Sndcni
als vnanimem reddant, faciantque dukiflrnm djTidentiumconionantlam, chordis non rptis, fed tenfis
proportionaliter velremilTis: quanta follicitudine opor-
tetprineipem moderari, ntfncrigorcmititia:, nunc reiniffioneclementia;, vtibdtosfaciatquafivnanitneseilein .
domo, Sc quafidiicordantiuminrniniirenojpacis Scchatititisoperibus, vriam faciat" perfeftam , & inaximarh
lurmoniamHoc autemeertum eil, quia tutius eft chor- I
N 4
das

OO

DE

NT5U ,C,r.UAIIVM

das rcmitti intcnfius, quarri pio.tndi. Remiflarum namqucintcnfio artificia pcritia cou uaJefcitj & debitam foni
reddit gratiam -, fed quae femerupta eft , nuilo artificio
reparatujr. Profefto u fonus exigitur, quem non habentj,
fruftra tenduntur , & ixp cuius venitur ad nullum,
quamad*em, qunimise^igitur. AitEthicus: :
,
f iger adpoenas princeps , ! framia velex, .
Ququf do let, quittera cogita r eiftrox.
Alterum namque iuftitix, alterum pietatis eft, qux adeo,
prineipi neceffarix funt, vt quifque fine illis, non.m oda
prineipatum, fed quemlibet magiftiatum vendicat fru-,
flra,feipfumirrideat, fd & aUomm in fc prouocet nfuro, contemtum, & odium. Miericordia, inquit, c veritas non te dfrant, circumdaeas guttun tu'o, & fribc,
cas in tabulis cordis tui, & inuciiicsgratiam, 5c difciplinambonam coram Deo & rjoniiiiibus. Gratia namque ^
debeturmifericordix, iuftitix difeiplina. Vtique gratia
6c amor fubiedorum, quamdiuinaperducit gratia, optirnuminltrumentum cft omnium gerendorum. Sed &
amor fine difeiplina non proficit, quia ceflnte iuftitia
ftimulo, populusfe in illicita refoluit. Mcditatur ergo iujiterfapientianb&de ca fie kiftkiam operatur, quod
exclementixfempereftin lingua eius: Scficclementiam
temprt vigor iuftitix, quod lingua eius iudicium loqui- ,
tur. Officio namque eius iuftitia in iudicium vertitur, ea
quidem hecciTtate, vt vacare non liceat,quin fe ipfum fi-,
bi collato deftituat honore. Honor tenim regis iudicium
diligit, & delihquentium culpas tranquilla mentis mode- '
ratione compefeit. De magiftratuum moderatione librum fertur fciipfifle Plutarchus, quiinicribitur Archigrammaton, c magiftrum fuae vrbis, ad patientiam Se
iuftitix cultum, verbis inftituiTe dicitur & excaiplis. Hic
auterh feruum habebat.homincrh nequam & contumaeem, fed liberalibus difeiplinis eruditum egregic , & eicitatum fatis in difputationibus philofophicis. Contigit vt ob neco quam , ci tunican detrahi, exdi
que iuberet Plutarchus. Loro ceeperat verberan duriuculc,cunuamen inficiaretur culpam, dicens, fe nihil gide ;
mali, nihil feeleris admifTe, 5c obloquebatur fe multis
demeruifle obfequiis vt vapulare:. Poftrcmo cum non
pro-

IIBIK IV.

" '

201

roficeret, vocifetari ccepit, & inter vapulahdurri iam noa

querimonias & gemitus eiulatufque, fed verba * feria, *.[*
& obiurgatoria iaculabatur. Nee i ta fe habeic PI ut ar
ch um , vt Philofophum deceret, irafei tufpe, ei efle praefertim, quidemaloiraefaepius diTertaucrat, librumque ,
pulchemmum feripferat de Patientia. Adiiciebat efle probrofum, quod doftrinam fuam moribus irnpugnabat, eo
quod mentis integtitate prolapfus, cfFufus 5t prouolutns in ir.im, pluribusplagismulftaretinnoxium. Ad hxc
Plutarchus, lente quidem & Icjtiitcr.id fiimroa cumgrauitate, Numquid quod vapulas tibi irafei videor r Eft ne
ira mea fi me debitum recipis! Exvultu ne meo, an ex
voce, an ex colore, an etiam ex verbis, ira me corruptum
intelligis aut correptum! Mihi quidem rfeefue octili opinor trucs funt, ncque os turbidum, ncque* in-miter cla- * """"""'
mo, ncque in fpumam ruboremque feruefeo, ncque pu
denda dico aut paenitenda,neque omnino trepido ira aut
geftio. ec omnia quippe, fi nefeis, igna irarum efle foient. Et fimul ad eum qui caedebat cuerfus, interim dum
egoatquehicdifputamus.tuhoc age; & fihe iracundia
mea retunde feruilem contumaciam, Si iniq'ium pnitere doceas magis, quam iurgare. Sic Plutarchus. In quo
non nil'eruditionisreliuum eft omnibus , qui in fublimitate limrC:-'
J '' "
A P. IX.

Quid fu declinare ad dextram vel htnram, quad

principi proMbefr.
SE.Qjv itvr: Ncque dedinet in partem dextram, vel
fiuiftram. Ad dextram declinare eft,virtutibusipfis
vehementer iniftere. Ad dextram decl'mareeft, in virtu
es operibus qux in moda couftit, modum exceder. '
Omnis vero vehementia auti inimicaeft, & exceflus
omnis in culpa; bonarumquererum confuetudo nimia,
peflimaeft. VndcEthicus:
Infant faf'tens nomen [tret, tqum iniq'ti,
Vitra quamfat eft, virtuttmpfettipfam.
Et Philofophus : Caue quod eft nimium, quia fi hace ipfa
cautela modeftiam deferit, eo ipfo tramite virtutis, inN
caute

202

DE

NVG I S ' VH:i AL I.VM

cauterecedit. Salomon quoquc, Noli, inquit, cflenims

iuftus. Qvftdergo nimium.prodeft,fi.regina virtutum iu'
ftttiajinTuiiiMmetateobeft! Alibiauoque nimia humi
lias, maxima pars fuperbixeft. Ad fniftram declinare
cil, per abrupta vitiorum via virtutum declinare vel dciare, Jtcm,defleftituradfiniftram,qui in fubieorum
culpis nimis pronus eft ad vinditam& ad dextram grei/. */{ fumtorquet, qui* diligentibus ex manfuetudine nimis
indulgt.. Iter autem vtrumque deuium eft, quod ad finiftram- vergit perniciofius'eft.

Cap. x.
Quid vtilitatis de cuit iuit'u principes etnfequatur.
Sed legitima: huiiis obferuantia: quae nam eritvtilitas? Earn vtique prophcticus fermo protinus fub-'
dit. Ait cnim: Vt longo tempore regnet ipfe, & filius
ciusfuperlfracl.Eccequaenatn tanta: difKcultatis futura
fitmcrces, dum regna paterna-filiis longo tempore protelantur. !De virtute namque parentum protend iturfucccffio filiorum, & fuccedentium felicitas, ex decedentium
j/. iniquitat *pr.aefcinditur. Nam Spiritus fanfti certum eft
teftinionio, quia iniufti deperibunt iimul , 3c reliquiae'
impiorum interibunt. Salus autcm iuftorum domino
eft, qui protegit cos in tempore tribulationis. Scd cum
aetcrnitas totius 'mporis quanta. unque (it , per miiiu.tiflima momenta deficiat, & in toto non nifi admodumbreuemomentnmlubfiftat, quid in' eo poterit eile
longum, cum ca omnia, (i colligantur in vnum, vera:
a:terhitati collate, nee punfti quidem locum obtincar, to
quod finitomm ad infinita omnino nulla eft compara
do? Ccrteccntriad &* vel ckcumfercntiam., ct(
exigua, aliqua tarnen, vt pluribus placet, proportio clt.
Aetcrnitatis & temporis nulla. Qujd ergo longum errt
inco, quod totumbrcuc eft: autqux bcatitudo tempo-
ris anima: vidcbiturdiuturna.feaiidclis 6c perpetua ani-
ma eft quantolibet tempore emenfo caritura ? Sed ego
in loco ifto,vt tamen fine pntiudicio fententta: meliuris '
vclfanioris dictum inteliigatur, longi temporis regnum
dicj

LIBER

IV.'.

303

diciarbitror, ipfius animoe indeficicntis attMm , quam

pro beneadminiftrato regno, xtcrnae Dcatitudini gloria
coronabit. Cumenimccrtum fitquodDeus remunerabit opera fngulorum, & omnium in nukneorei 1 a vberi,
veliuftitia pleniori, quoslumincclariorirefpicict, quam
illosqui omncs ad iuftitiam exercent, vel fecum traxcriat
ad mortem: Sicut ergo potentes potenter tormenta patientnr;fic Sc iuftitiae praemiis frueutur plenius.fi rede exercoerint potentaturn; Sc tanta m in futuro, pise fubditis
habebunt gloriam, quanta virtutc eos i magna delinquendi liccntia pracceflrunt.Potuit,inqUit,tianfgre<lij &
non eft tMngreius;fac:cTeniala,c<non feeirrideo Habi
lita funt bona illius in domino. Ad iuftidam namque
principibusreputaturetiamcum temprant ab iniuriis;
& facultas dclinquendi, eftejs materia meritorum. Decli
nare malo in eis magnum cft.etiani fi magna bona non
faciunt, dum tarnen mbditosindukentiarvulorum' non
primant. Nonne magnum eft qod bca.titudinis quam
habere videntur , eis fi vec cgeiint pornititur cor.tinuatio? Impoffibile dieunt quidam,.& hie florete cum
mundo, & inaeternumguudciecumChriftp: & l'cntentia quidem vera eft, fi inter mundi flores, reputes lenocinia vitiorum. Atqei Se reges *iloreie pofilmt, & mun. ./. /n
dialium florum dulciiimos & vtilifiimps in ternura
carperc friicrus. Quid autem beatiuseft, quam fi de diuitiisad diuitias, dedelitiis ad delitias, de gloria ad glo
riara Principes trausfeiantur.de temporahbus ad aeteina}

Cap.

xi.

Qtt&fa alia femes Principum.

\T E tapien quod litera; prima facis promhirev]\^ eludo, quae 5c longi temporis rcgniun promittit
'^tribus, 5c etusd'm fucceilionem protendit ad fil ios, qui
iicut temporalis regni, ita erunt & acternx bcatitudinis
ucccfTorcs. Scio enim quia lex carnali populo loquebatur, qui cor adhuc habens lapideum, incircumeifus men
te, non carne, vitam ex magna parte nefeiebat xternam,
taagnifaciens fi bona terra: darneur, vel promittefcnturin

DE

NVGIS

CVRIAtIVM

ttiv ia cibum. Carnaliter itaque fapienti fafta cft promit

locarnis, cei promifla eft diuturnitas temporis, qui
non dura fp*rn conccperat aeternae beatitudinis, Se tem
porale in fcceffioncm filiorum proteiiditur regnum, ilfcsquinondurhquaerebantaKemum. Patriergo temporaterfucccdit films, fi patris iuftitiam imitatur. Aufcr,
inquit Salomon, impietatem de vultu regis, Sc firnubitur iuftitia thronus eius. Si enim vultu, id en, vo
lntate rectditimpietas, totius regni opera, virga aequitatis, Se culm iuftitia; diriguntur. VndeillifdjRac qui fedetin folio iudicij, diflpht omne malum intuitu uo:
Eccequantopriuilegiogaudeant Principes, quibus vt de
arrerna bcatitudine taceam , perpetuatur regni gloria,
ctiam in carne 6c inguine uo. Gloriatur dominus i viruminueni(rcicundumco#fuum,&cum eum in regni
apicem poftmodumfublimaiTet, fuccedentium fibi flliorum curriculo, regnum ei perpetuum pollicetur. De fruftu ventris tui.inquit, m fuper idem tuam, & fi cuftodicrint filij mi mandata mea, quae iam dedi, & teftimonia mea qua: per me vel vicarios meos docebo illos,
&ipfi &filieorum fedebunt fuper fedem tuam, & poaaminfimilumfacculifedcmeius, & thronum eius ficut dies cxli.Si autem dereliquerint fiRj eiuslegem meam,
Se in iudiciis mei non ambulauerint; Si iuftitias meas
profanauerint 5c mandata mea non euftodierint, vifitabo in virga inlquitares corurh, vt tranllato regno de gente
in gentem, & delctis his heredibus , qui fecundum car
nero eilvidenturinimine.transferatur fucceiio ad il
los, qui fidei & iuftitia: inueniuntur heredes. In coque
promiffionis fubfiftit ventas, & rata permanent qux ex
ore alriffimi procefferunt, quod iuftis res*ibus fuccclione
fidclitun lernen permanet in cternurn. -Hxcautem vt ad
prxiensde Chrilto , qui faihisex femine Dauid iciidum
carnem, rexrcgum eft, & dominus dormnantium, nulla
fit mentio, ctiam fecundum 1 item m , perpetuo arbitror
obtinere, vtfucced.intparentibusfilii, il cosin mandaos
domini fideh'ter fuerint imitar!. Adco fiquidem , vt Ci
omnibus recti difpofiris, & in o manentibus, nulla videaturcuefollicimdo, vel officium prafidcntis, conftac
bis qui femel principem admiferunt, de femine illius fuc
ceflio-

Uiti ,
aoj
ccfionem non defuturam.etfi non ob aliud vel ad confcruandam fhnguinisclaritatem.Quod & hiftoriarum li
quet emplis. iertuxenimqud cum magnus Alexan
der vltim um lit tus Occani perluftraret , Brachmanorum
infulam debellarc parnbat. Ad quem illi in his verbis epiftolammiirunt: AudiuimusinuiftiffimeRexpra;uania,
& felicita tem victoria: vbique fubfecutam. Sed quid crit
huiulmodi atrs., cui totus non fuflficit orbis? Diuitias non
habemus.,quar*im ciipiditatc nos debcasexpugnare.omflium bona omnibusrommuniafunt.Efcacft nobis*pro
diuitiis, pro eultibus & auro, vilis & rara veftis. Feminiautem noftra non ornantur, vtplaccant ; quem qui-,
dem ornarneritorurncltum,potiusoncri dputt, quam
decori. Etcnim ueiciunt in au gen da pukhritudinc plus,
affeftare, qAia-m quod natae Amt. Antra nobis duplicem,
vfum praeftant, tegumemumin vita, in morte ipulraram. Regem habemus, non proiuftitia, fed pro nobiliai
re coniruand a . QuemenimlocumbaberetvindicJa, vbl
nulla fit iniuftitia? His verbis motus Alexander, nullam
ratus victoriaro , fi coram pacem perpetuam turbar, in
quiete fa d im i fit. Et forte fi cos bello fuiflet aggrcllus,
minime praeu a lui (let ad uerfus innocentes, eoquodintfocentia non facile fupcratur, & Veritas fuis viribus conflans, de militia quantumnis armara triumphal. Sed quia
nihil eft quod magisdeiidercntbomines, quam vtin bonisfuis habeant filiosfucceil'ores.vtquipropriamexconditione praeuidene mortem, in propaginecarnis fuac per
ptuent vitam. Hoc principibus eft promiiTum , vnde
maxime poTunt ad cultum iuftitia; inuitari. Contins;;
enimeosqui de fcipisiouri finit, de ftatu filiorum iugU
tereffefolJicitos. Jn coque minimum chniifati s ordo fer.uatur, quod airiornn, qui patria: parentibus praxipuc
iebeatur,, pater trar.sfundit m filios, dumtfilinlis afeflus
paterni pectoris cellam folus exhaurit. Condigna quoq;
vice respondent parentibusfilij, cundem fuis impartien
tes affectum, quo parentibus acceptifunt, ljcetalium
ordinem exigat chaviras ordinata , quem Foctarum doiffimus prudentercxpreiFt. Senemnamque Anchiin
tuerfj Troia inhumerispijfilij collocauit, parentis bfit dextraro ddit Afcanio, & marito coniunx Ciwfa
cohasfit,

Z06

*1

DE

NVG I S

V ft A I I V M

cohaeft, anfecedenrjum pro muliebri infirmit.ite Iegens

vefhgia. Compatriotis omnibus ducem ddit virum armis, Se piet.ireprafignem. Alias enim dux effet inutilis,
Cm'fiiie viribus rgna acquiri non valeant.autiineiuftitia retineri. Nunc vero omnium vnica fbllicitudo cft,liberos , qualefcunque fint, diuitiis & honoribus potius,
qiiam virtutibusinfignire. Negligitur etenim quod onus
ripubiica; imponatur. ExpuIloSuperbo Tarquinio, qui
rcg>iauitin vrbcnouiflmus, cum Brutus primus Confu
lbe/os filos de reuocSndis in vrbein regibits agere cognoiffet, eos prorraxit in forum, & in media concione
Tirgiscaefbs, tandewi fciiri percut iuit, vt plane public
etisparcnsjili locum liberorum videreturpopulum adopM(re..Egoqiiide[ttttfipiirricidiumperhorre(cam, Con
fiais hon poffiim non approbarefidem, qui maluit iluremltberorum fifo'rum periclitan quampopuIi.Reftene
feaeritiiidtcentfapientes. Ego enim camptimiftum toribuslatpatcrecagrioiii, 3c in eo dechmatores in aiicTp'tti materia fa:piusdefudafi,durriih abblinione parrifldij fide laborar, 8c parricidalis impietnsmeritum fidei'
conaturcxtinguere. Quod fi me ad fe'nrentiam vrges,
refpondeoqiibdmcaufi Smyrnf Arer>pagitasCn. Dola bella: inueniorefpondiflc. Ad quem prouinciam
proconfulari imperio btinciitcm,mu!ier Smvmenfis addufta eft confitens fc rriaritum, Sc filium datis clam ven'enisoccidill, eo quod tili filiumeius ex altero matrimo--'
nio optimum, & inncentiffimum iuuenem exceptum
infidiisnequiteroccidiiTent, fibi licitnm cfle afTcrens ex
indulgehtia legum, & itts ignorare, & (nam, Sc fitofum,
. & totius reipublicac (, tarn atroccm iniuriarn vindica
re, us extra caufam erat, ciiin defacto conftaret, & de
iure quarreretur. Cum ergo Dolabella rem in concilium
deduxifft, non fuit qui in caufa, vt putabatur ancipiti,
manifeftum veneficium, & parricidium auderct abfoluere, vel vindiftafn, quxinimpios, parricidas procderat, condemnare. Rem taquead Areopagitas Athenienfium, tanquam ad iudices grauiores exerciutiorefquc reiecit. Atilli cauf cognita, actores & ream mulierem centefimoanno*adefleiu(Tcrunt. Sic autenineque venefi
cium, quod de lege non lkut, abfolutum eft, neque nocens

I I X R

IV.

207

ceftspunitamuIiCTicuicxfehtentMitiultioKirii venia potcrat indulgen. Hcnafuifl'e.noiiusbbermcmoMbiliun

dicTrorum vcl tatorum Valcrij Maximi doc. Ccrum
&Brutum, Sc muha-emdcliquicconfcntiani facile, eo
quod excflcrit medicina moum,
,-::
;,- Himiumqme/ccutatfii Qutmtrbi iu*tn .
dicct magna fucruntcrunma^prfta^msfueratcadcrn
fincpunxentis crimine vindican. Vnde & infclitfitatis reftimonium Eruto perhibet ctiam poete .laudator : ait
uxto. Virgius,
:.:::::''. : 3>ltfyuepateriiuabtUinoHtnUtt :.
i,
:;..: fanam pulchrtpro liertxitvocaat! J 1.1'
lafUx,-vtcttmpiiftrtt*o'famintrai
At infortunium parricidipfic verfu fcquemiicxsufat, m
inanis glariae argut vanitati, dicens-- ,-:; ; ,
, Vincit amorpMtrU Uitiiumipteinmeniqifiid.
Sed ne quisa modo Brumm imiteror, populum libcris
prasferens fruftra follicitaberis cum velvitia Jibcrorum
faluti reipublicrc praferantur, . Licetccftumuquod lutem populi liberis omnibus oportcatantefetri.' in libro
egm arguitur Saut qnodcnrrifart voto d.a diurno ,i*'1^1*
ieiunio, fub dicrimincillius quo ante nouem contra vof
tum fumeret ciburn, lonathas filius cius.rntlquod fcep^.
tro. id eft, hafta tetigcrat,pracgnlaflet,patenM>motusaf'.
frftu, contra rdigioniseorompepecitftlioiruis prseuaricatiane populus Jfrael ea, die vifus cfl corniHc; Hdi
quoque licet ftnausmfefutffelegamr.qWfiorumpe
pcrcitvifiis, aucrfafellafraftisccruioilms comais, cxfp,
rauit, Vt ckcaetcristaceam; quantum qafo pu'bLicam
hominumdilcxit, 6< quatfiuitialutem, qui;prop'rio filio
non ipepercit, /cd pro nobis tradidit illum , . vt qua: memeramus lincuajfitgtl^ <> futinerct immunis. Sc
onocens anrlterturpmHna>'condemnqtus eL .Rcgum
ftnitarg htftoriaeainhcc potiturnregerriaDeo mucnies,
vtpraccedoet 6ck'mpomihi,Pq pradiaretuf bdia brum
ad fimjlitudinem gentiifrn totins populWonera fiiftfc
netct.Qui tarnen non &eratneceflarius,nii<lfrael >
Mricatus effet in fmilitudinem gentium;* vtDeo reae*"''*'^
bi non vkteretur eTe contentas. Si eriim iulitiam per
fccoluifct, i jo mandatis dornini fideliter, ambiuaict,
pro

2o8

DE NVGIS

CVRIALIVM

pro nihilo humiliaret Deus hofteseorum, & fuper tribulantcs mittcrct manual fuam, vt iblito Dei auxilio
vnus periqueretur mille, & duo fogarent decern millia.
Hofpitem meum Placentinum dixifle recol, virumvtique nguine generofum, habentem prudentiam di huius.in timare domint, hpinciuitatibus Italia; \ lu
frequent! celebcrrimumeflc,' quod dum pacem diligunt,
'ciuftitiamcolunt, 6c periuriis abftinent, tanta: liber tatis & pacis audio pcrrruuntur,quod nihil eft om ni no,
quod vel mnimo quictem eoruitfconcutiat. Cum vero
prolabuntunad fraudes, c per varias iniuftitix femitas,
icinduntur in femet piis, Itatim vel faitum Rominura,
...
vel fiiroieml'eutonkuin.aliuducflagellum inducit do
minus fu per. eo&;& perm.-jietmanusciusextcnta, donee
ipfiab iniquitate per pocnitentiam reuertantur. Quo folo
remedio apud ilios omnis cellar tempeftas. Adiiicbat
ctiam quod, mrita populi cuacu.int principa
turn, aut sum taciant eile mjtiimum, cum contrari
cermmfitiquodcropterpcccara populi permittit Deus
trcgnare hypocritam,& impoflibile cfTc vt din regno gau"/"/"'" dcat qui populi humiliatione, & .proprio faftigio * fuperbc nim is exultar. Sed illius dicebat protendi princip.itum, qui apud ie dctonfcientia liuniihtati-i temper in ft
angitur quafi regnaret irmitus. Hare mihi Placentitis
hofpes, & vt credo fidei confentaneum eft. Talc aliquid
inuenitur in icriptismaiorum. Cum dnim Helius Romae
praefe&uram fplendidius ageret>,ex Seiiatbre Imperator
crearuseft, qui cum obfecranteScnam , vt flium Caefa1
rem, quern habebat.'Auguftumappellarct, fufficcre iri-j
quit debet, quod egoipfe inuitiisrcgnauerimcum non
mererer. Principalis cnimnonfangumi debetur.cd mt^
ritis: & inutiliter regnar, qui rex tullan, non ir crenir .
t proculdubio parentis affectum cxuit, qui paruulos
fuos importabili mo fubicfta extinguir. Hoc quiden
cftfuffbcarclibcros, non ptornounie. Alertdi pHuifuht;
& iit virrutibus excreendi j 8c cum ineoprofecei'ifit, vt
probentur illos virtutibus anteceder, quosdcbenttionoi
ic anteire,.inuitatiafccndant, tx. fe ciuium fuortm riequaquamfubtrahant votis. Quiscnim illos ambigit alii s
prxferendos, qui quafi naturalt probitarii priuilcgio anv
pliati.

mu it.
209
jjhati, maiorumriti^smuitanturadvirtutem, Sc eorunem beecficio futura; bonicatis alus facint fidcm ? Ha:c
ille.Etquidem eleganter priuilcgiurh exprelt principia,
cui ex antiquo muere Dci, fucccdunt filij indubitantcr,
rufi iniquitas fubuertat pricipatum.

Cap.

iii.

Ix quem caufis transfertntur principeus , & rgna.

Ce L E R E eft illud Sapientiae,quia regnum gen
tein rcgnum, gente in gcntem transfertur prop
er iniuftitias , Sctniuiias, 3c contumelias, & diuerfos
dolos. Non ne vides qum breui fubuerfum fit folium
primi regis in populo Dei? Saul & Ionathascumcxterii
ftliis exigentibus culpis, in montibus cormerunt,vt thro
nus illir:s , qui depoft ftantes eleus eft, firmaretur.
Omnium hiftoriarum percurreferiem, & regum fucceffionesmbreuividebis, Se quafi in exordio telx domino
prascidente, fuccifas. Et quo reges fuerint dariores, eo citius, fiaduerfus Dcum intumuerint, conculcatur fernen
eorum. Non eft fpientia, non eft prudenti, non eft
onfilium contra dominum, cert nee fortimdo. Si Hie
infurgit, fi perfequittir, ad emendicata facramentomm
fiiffragia, ad prxfidia munitionum, fruftra decurritur,
quia non eft, qui demanu illius poifit ruerc. Quis Alex
andre maior in Grxcta? Ei tarnen non fuus legitur fuceelTifle , fbd filius iltatricis. Quis Carfarex domus feriemnefcit? Rarus eorum, autnullus filiitm rcliquit heredcrnT Se omnes in brui poft varia pericula , 5c cxdei
fui, Sc fuorum plurimas diuerfis mortiWs, & fere ignominiofis quafi in momento deleti funt , 5c defccndenteS
ad inferos, fucceflores habuerunt aut hoftes aut ignotos.
Quid obfecro tarn potentiareona, tarn cit fubuertit 5c
tranftulit? Cert indignado Dci , quam in fe multiplex
iniuftitia proiiocabat. Eftautem (vtStoicis placet) iniuftitia metis habitus , quxhregione morum extermint
aequitatem. Animamnamquepriuareiuftitia,vel ex priuatiua partcula rtominis declaratur. Ineo aurcm maxi
me iuftitia conftat, fi non rioceas. Sc ex officio humaniO
tatis

210

DE

NVGIS C.YRIAtlVM

tatis prphibeasnpcentcs.Cm vcro.noces,accedis ad iniuriam. Cum nocentes non impeds, iiiiuftitiae farnularis. .
Eft autem contumelia, quandp minorem mentis in laefionealteriusmanifcfta operisfiquelacomitatur. Eoquc
iniquitatiferuit, quodineuiTi,uireueientiapro cpnditione officij vcl naturae conortio debetur, infolcnter in- ,
furgit. Dolus autemeft (vt dirKnit Aquilius) cum aliud
agitar, Sc aliud fimulatur. Malus'vtiquc.quotiensfit intentione fiocendi. Diftert autem plurimmdolus'con-"
tumelia, quoniam ha:c fuperbc & rhanifefto, ille fraud u lenter & quaii ab infidas nocet.; ixe funt, quae tainrn
ineurmnt, catliedras fuljuertmit omnium poteftatum,
quia coiitrariis perpetuatur prineipum gloria. Dolus.
^iamq;c\rtiniiduatisiinaginc,infirmitatis notam lia bet,
t fortitudiniplurimumaduerfamr. Contumcliampru-,
dentia reprimit, -ingcminan&.iugitcr, quid interram&
cineremfuperbit terra cVciois.' Iniuriam tempertia non,
admittit, nolens inferre alij, qued fibi nollet ab alio ir-,
rogari. Etiniuftitiam iuftitiafixeludit , vfquequaque facicnsalij, quod facicndorumvclletab alio-fieri bi ipil.
Hae funt quatuor virtutes, -quas pliilofophi cardinales
appellant, eo quod aprimo fonte honeftatis , ,quaf primi riuuli emanare crdantur^&jde.febpnorum omnium
fluenta propagare. Hxc forte funt quatuor ilumina, quae
de parauifp dlitiarum Di.egrediuntur, vt inigent oinncnxterram.quofruftumdcfidcrabileTn atlerat in tern-,
pore fuo.Vtinam Scad me de fontje vita; (diuinam gratiamloqiior) huiusplenrtudjnispeitianfeant riuuli, ari-,
ditatis mea: inebriantes terrain, vt fuccrciccnte frnctu bo-;
'^ faltem deoUnare-valeam imminervtis. fc<
uris ichnn.qux cxigentibus cujpismeis,ad radica mcam
quad ad radicm infruffciox arboris pofita eft ! Qjjod-r
cunquc lignum fecus aquafiftas pofitum cftjnpmai cfcit.
Quod vfrovelradicitus non humectant, dilfoluitur c
aridum prit tanquampuluis, quern proiicit ventus fa
cie tertae. Hincquide'm non duces exceptos arbitror, non
potentes, qiaregum gloria transferetur, fiiniufti, iniunofi, contumcliofi, inuenti fueriptautdplofi. Os fiqujdem domini locutum eft. Veruntamen faluo intelleclu
. fapieutiorum, nouab re eft (vt opinor) quod nomina vi,
tiorum

t BR

TV.

2 ..

riorum, locutioncpluraliexpofuit,& in ipfa pluralitate

diueritatem quandam pvudeiiter infruit. Ait enim, vt
prxdiftum eft, Quia regnum de gente in gentem transferetur,propteririhiJhtias & inkirias, & contumelias, &diucrlos dolos. Quod autem diuerfos in fine fubiecit , puto
communiter ad omnia referendum, & tajn pleno concipiendum intelleftii, vi non modo rcicrtur-ad diuerfas
ipecies vitiorum, fed Je varias figuras peronarum complearur, S modos orrmes, qmbus qocitnque Iisec
vitiacommittuntur. Princeps enimtenetur de omnibus,
& omnium autor eTe videtur, quia cum omnia poffit
corrigere, eorum mrito particeps eft, qua: noluit emen
dare. Cum enim poteftas publica fit, vt praedmmus.om-'
nium vires exhaurit,& nc in fe dcfkiat incolumitatcni
omnium debet procurare .. Quot autem in
adminiftrationc principatus extant officia,totfunt prin
cipalis corporis quafi membra. Dum autem fingulorum
officia in integritatevirtutis, & fuauitatc opinionis conferuat, quandam quafi membris faniratem procurt Sc
dccoim.Cmvcrocx negligentia aur diffiinulationepoteftatiscira officia, fit virtutis aut. fama: difpendium,
quail in membra cius, morbi & macula; incununt. Ne
diufubfift.it incolumitas capitis, vbi languor membrorum inualeiit.
,-,..,

'.
,

'

ZxpleturUforquartut.

'

Incho*-

M''

Inchoatur
LIBER

QJINT VS

POL ICR ATICI

IOHANNIS SARESBERIENSIS.
Frobgm.
N folent ad vnguem grandia fine
mora luftrari, nec facile cft prouinciarumlongiftidinem Sclatitudinem in
momento tranfeurrere. Sic res magna
fuccinft quidem fapiente interdum
proponitur , fed nnquam peifel
fub anguftia fermonis nimia explanatur. Quidauicm humanis rebus maius eft principatu.cuius officium quodammodo omnia circumit, implet, &
pntrt, & quafi robore virtutis fuse, totius Reipublicar
nvolem portt. Eius itaqite ccmtemplatio tractum habet,
& moram exigit, tum pra: magnitudinefui, tum venuftate quam in capite Repblica;, ioeundum eft omni
bus contemplan. Modefta ergo breuitate, in infpiciendo
corporeciusimmoremur, Sc quid foper hoc Plutarchus
ceufeat audiatur. Nam deduca fuperftitione gentilium,
fideliseftinfententiis, in verbis luculentus, Sein facravio
morum tantus arbiter , vt facile praseeptorem Traiani
poffisagnofeere. Siquid autemapudeum fide diflentit,autmoribus, tempori potius quam viroadicribatur.
5ienim Virgilio lieuit durum fapientiac, in luto Ennij
quaercre, qux inuidia cft,qux ad eruditionem noftrain
gentilibus faipta funt noftris communicate? His ergo
omiilis ad reliqua procedamus.

*->,

nui r.
A P.

I.

a.ij
j

EfHola Plutartbi mrutntk .

Ex a Epiftola Plutarchi Traianum inftituentis,
qua: cuiufd am Politics conftitutionis exprimir fenfum. dicitur efle huiuimodi. PlutarchusTraianoSalutem dicit. Modeftiam tuam noueram non appcccrc
principatum, quem tarnen Temper morum elegantia
meren ftuduifti. Qupquidem tanto dignior iudicnns,
quanto crimine ambitionis videris eTe remotior. Tuae
itaque virtud congratulor, & fortuna: , fi tarnen rcftcgeflais, quem prob meruifti: Alioquin te pcrkulis,
& me detraheiitiiiiti Unguis fubicftum iri non diibito,
cum & ignauiam Impcratorum Roma non ferat , &
fermo publiais delicbdifcipulorum refund ere folcat in
preceptores. Sic Seneca Na onisfui mrito detrahentium
earpitur unguis , adolcfccntium fuorum temeritas in
Quintilianum refunditur, 6c Socrates in pupillum fuum
fume clcmentior criminatur. Tuveroquiduis reftifli,m gres, fi non recefleris te ipfo, fi primunr te compofucris, fi tua omuiadifpofuerisa4 virrutem,rccte tibi
procdent vniuerfa. Politics; conftitutionis maioruni vi
res tibi exprefi, cui (.obtemperas, Plutarchum viucndi
habcs autorem. Alioquin przfentem epiftolam teftem
inuoco,quia in pcinicicm imperij non pergis autorc Plutaxeho.

Cap. ii.
Quid RcJpubtCA fecundum Pltitarcbam , & quid
yteem anima m ipfa obtmtat, out mcmbrertim.
SB q_v v N T v r ci u (Hem politico conftitutionis capii nia, in libello qui iniribirur Inftitutio Traiani, qux
pro parte prxlenti opuiulocuraui infcrere,itatamen, vt
fcntcntiaium veftigia potius imitarer, quam paflus verborum. Eft ergo piimum omnium, vt princeps i totura
metiatur, & quod in toto corpore Reipublisx, cuius vice
fiuatuodiligcnteraduertat.Eftautem Rfpublica, ficut

Plutarcho

I4

DE

NVGIS

CVRALIVM

Plutarcho placet, corpus quoddam,quod diuini munetit

beneficio animatur, & fummascequitatisagiturnutu, &
rcgiturquodammoderaminrationis. Ea vcroquxcultum religionis in nobis iuftituunt, 5t informant, 5c Dei
{ nee fecund urn Plutarclium Deorum dicani) cenmonias
tradunt, \icem animae in corpore Reipublicae obtinent.
Illos vero, qui religionis cultui prifunr, qua'animnm
corporis fufpicer'e 5c veneran oportet.' Quis cnim anitatis miniftros Dei ipfius vicarios eTc ambig? Porro fi
ent anima totiiis habet corporis principatum: ita & hi,
quos ilk religionis praefeclos vocat, toti corpori praefunt.
Auguftus Caefar eoufqu crorum pontificibus fubieus fuit, donee 5c ipfe, necui orrirtino fu'oeflet, Vcftalis
crcatus eft Pontifex, Se paulo poft ad Dos relats eft vimis. Princeps vero capitis in Repblica obtinct locum,
vni fubietus Dep, c his qui vices illius agunt in terris,
quoniam & in humano corpore, ab anima vegetatur
caput Sc regitur. Cordis locum fenatus obtinet. quo bo
norum opcrum Sc malorumprocedunt initia. Oculorum,
'annum, 5c lingua: officia, fbivendicantiudices j5c pracdes prouinciaium. Officiates & milites manibuscoaptantur. Qui femperadfiftunt principi, latcribus affimilantur. Quxftores 5c commentarienfes , rion illos dico
quicarceiibusprarfurir, fed comits1 rerurn priuatarum,
ad venti is & inteftinofurn rcfert imaginem. Qua: fi imr
mcnfaauiaitatecongeHcrint, Si congefta' tenacius reicraucrint, innmera biles 5c 'incurnbiles gnrant morbos,
vtvitioeorumtotius corporis ruina immineat. Pcdibui
vero folo iugiter inhocjentibub gola; coaptantur,quibus capitis prouidentia tanto magis neceflaria eft, quo
plurainueniiintoffendicui'.dum in obfquio corporis in
terra grdiuntur, cifque iuftius tcgUmentorum ckbetur
fufiragiurn, qui totius corporis cTgunt,fuftinent,5< prpjmoucnt moltm. Pedum adminicula robuftiflrrio cor
pore tolle, fins viribus non prcedet.fed aut turpi ter, inutiliter 5c rndleitc mranibus'rep, autbrutorum animaliurnopmobitur. Ponit in hunc modtim, more fuo,
quam piurth'iaij qua: diligen'titi'f dirMiore traftatu proieqiiitur, ad irVPirfrtiafrr/hern' Re publica:, Sc magiftratuum
nidicibm.'iQva; uimiia fj iabaim exequi, feruilis in"1A
*
tcrpieta

TMElt

V.

21$

terpretations eft, quaepotius affectt peciem, quam vi

res autoris cxprimere. btquiaapud ipium decercmonus,
6c cultura DeoTum, piuraquaiieligiofo prmcipi putabat
inoerenda.fupcrftitioiius dilputata i'unt, his omiilis, qux
adldololatri je cultum pertinent, pcrftringamus brcuiter,
fenfum hominis, quo principes, fcomcuReipublicx
ad cultum iulutias mformabat.

Cap.

hi.

Qu& pr&c'tpue vtrftntur m munt'tonc Plutarcbi: &

de reuerentuexbibenda Dee & rebusfuru. .
In uimma ergo quatuor funt, qua; nititur Reipublkx
principibusincuk-arc: Rcuerentiam Dei, cultum lii,
difciplinamofrTcialium,& potcitaturn,arrcthim & protertioncm fubditorum. Dcum ergo in primis allem honorandam,deindefcipfumcoltndum vnicuiquc, vt fe*
cundum quod Apoftolus fcirtit , (licet ilW Apoftojum
non a<mofcat) vmiiquifquevasfuum poiidcat infanctbficatione & honore. Port, vt doftrinam pracpoliti, to
nus difciplina donuisedoleat.&tandcm vniucriitasfubicctorum , de capitis prxpoiitorum libi incolumitatc lxtetur. Magnorumquoquc viroruru,ftcatcgemau'bus <Sc
ftrateo-ematicisvtitur,quarfi.per fingulainicrantur, tas^
diofa erunt lccTrori, & pro paite fidei noftra; finceritatc
recdent- Ccctrumj quia iancti patres, &, principiun.lc,
ses lllius, deduta tmen perfidia, videntnr mluerere, vo>
fiieiis doftrinam eius,lermonc catholiea'ik .riiccmetoj
adieftis ex parte ftrategematicis cius, attingamus. Porro
ei initium reuerentia numinum eft, no'bisi-to, qui ab
omnibus gencraliter amandus eft, c.coiehdus-ex toto
corde ex tota anima, ex orrinibs viribus libs, J?rob*tio
vero d'ileionis, exhibitio operisreftv ;Et licet pect-iprutn
pofltaman, tanquamiquicitra opemTncdtr!-ini*dac
arnanti tarnen ad cultum exteriorcm alicuiusrnedietatia
intei-ucntubnc^eiiariuscft.eoquodDeum nemo videno
vnqu.irn. Vidcndi vero noincn ad appcllationem-om
mum ienfuuniytriuique natura: dilatabis, quUpra&n-,
ualitor & pure non cntict cum homo., &.vBjei rente.

..O

'

o 4

ea 'cn"

PI NVGIS

VRIALIVM

<a (cnfuum parte, qux corporis neicit anguftias, nee dr

fecbimtemporisfntitjidviuacitate fui, ex gratia permanct in xternum.Charitatem loquor.quae non euacuatur, fed proficit, quanto ad eum,quem detideiat familiaris accedit. Nam fides velum habet , Sc fpes de gratia;
meritique fomento, confcientia-demukentc, voti fui lactitiam in futura protendit. Fides i taque Sc fpes imitantur
quidem fenftim, fubfiftunt tarnen citra, agentes interim
quaiperfpeculum, & in arnigmate, donec eanini fpcciem, immutata veritatis fubftantia, plenari illucefeat.
Qui vero nullo poreft fenfu perfpicue videri, facile nequit
agnofci.Quod autem non agnofeitur, diligenter coli non
.poteft, nifi per medium, Vndc Sc Numam Pompilium
eeiimoniasquafdem legimusindixifle Romanis Sc iacrificia, vtiubimmortalium Dcorum prsetextu , ad colendam pietatem, religionem & fidem , Sc cetera , qua: eis
intimare volebat, ipfos facilius inuitaret. Teftantur hoc
ancilia atque Palladium, facra quxdam imperii pignora,
Iaryis bifrons, belli & pacis arbiter, focus Veftx virginibusconfecratus, quo in honore cxleftium fiderum flamtna,cuftos imperii, iugitervigilaret.Sed & annus in menics duodecimdilatatus, faftoium 5t nefaftorum dicrum
varietate depiftus, Pontfices, Augures 5c facerdotiorum
varij rifus, quibusita barbariem oecupauit, vtab iniuri
temperarent, feriarentur ab armis, iuftitiam celrent, 5c
iuilem fibi inuicem impartirent affectum; eque ferocem redgit populum, yt Imperium, quod vi (vt dicitur)
& iniuna oecupauerat, iuftitix & pietatis legibus flici
ter gubernaret. Sed quid piofero Numam, cum 5c patres
fidci noftrx, veterislcgis facrificia atieran t inftituta, ne in
daemon irumcultu populus oecupatus, vera; rcligionis
dcdiiceretcultum, ntu gentium facrificia fua dxmons
immolans, c non Deo? Colitur ergo Devis, aut affeitu
mentis, aut exhibitione operis. Sed affectas diledtionis
ipfum puteattingit, licet ahquo fenfu corporis vcl ani
ma;, dum peregrinan domino, & mens mole corporis,
pragrauatur , plcne nequeat comprehendi; 5c cene
amaturardentius, 6c ftudiofius quacritur, quo altitudo
Scimmcnfhasdiuitiarumpotentixc fapientiac fuse
exupci at intellectual .- vu tu te tarnen tanta
creatu-

L I P, E R

V.

11}

crcaturam circumit, pntrt, impkt 3c protegit , vt ne

ququam latere valeat quamlibct rationabilcm crearu1 am. Ipfa quoqueirrationabilia ipium effe, & talcm cfle,
& tantum, plurimis indiciis proteftantur. Miro itaque
modo fie intelligentiam fui infundir, vt lubtrahat.fic fubtrahit, .vt infundat, & iecundum menfuram beneplaciti
fui fie opeiatur in fingulis, vtcum intenfionis & rcmillionis vices ignoret, etli non per cdcntiam , qua omncm
replet vniformiter crcaturam , plus vel minus vidcatur
ineflepergratiam. Nam per vnionem in folo vnigenito
virgims filio e fiddlier approbatur. Eft itaque nunc
quafiiingula in fingulis fu turas, vtfcriptumcft.omnia in
omnibus eleis. Et ficut natura ignis, collatione tarnen
difpari, quoniam ei nihil potcft parilitercompsrari, afo
le diuerfos, pro corporum diuerfitatc producit cfrcitus:
fie ilia (fi tarnen magna max im is conferre liceat) in rrultis multipliciter lue. Solaris fiquidem radius, fi forte incidatincarbunculum,egrediensautreucrberans, rirtilus,
vieinum facitarcm rutilare. Idem ignis in fmaragdo virefcit, firmamento purioninfapphyro corjformatur.Hiacynthi quoque fpeciebus efficitur concolor. In topazio,
quoranor eft,eo prcciofior eft, * omnium icre colore >
niperbit . Si ei Irim obiicias, Thaumantiadis repracfenta
bit imaginem. Aqua: fupcriecius, vndac in lucanari, ltd
& igncm cxleftem in fuppofita traiicit per bcrillum.
Vides igitur in multis quam multa fit ignis. Sic in aliis
eftprudentia, fortitudoinaliis, tern pera ntia in quibufdam, in quibusdam iuftitia, in nonnullis fides, longanimitasfpei inalijs, in hiseftferuorcharitatis, hie paticntia laborum, illic dolorum coniolatio, alibi perleuerentia
bonorum operum:qux tamen fingula in fingulis eft vnus
& idem Deus. At in futuro, quando immediata facie per
fratiameiusvidebimus cum ficuti eft, omnia in omniuserit, quando nulli ad bcatitudinem alicuius virtutis
fubftantia dcrit, cum ipfe in omnibus futuras fit plenitudo virtutis, & cumulus beatimdinis; ade quidem, vt
iuxta traditionempatrum, taata maieftatis fuae plenitudine videatur adeiic elctis,vt nihil eis dfit in vlla gratia,
icipfe fere folus vidcatur & illius nomine cenfeantur,
ialua ventate fubftantia;, & fine omni vcrabilitatc natiiO 5
ix. Hinc

218

DE

NVGIS

CVRALVM

ne. HincfortceftilltubExultablfnt fanai in gloria, 1bunturincubihbus fuis, cum ibi tunc creduiitur
cue corda fanftorum, Sc vnufquifque non modo in fu,
fed in omnium confeientia glorietur. Sicut enim ignis,vt
in pra:ditta morcmur fimilitudinc, fcrri naturam pene
trar, 6c accendir, vt nihil cernatur in nifi ignis, & ficutlblaris radius llluftrans a'iem , folisvclradi). cenietur
nomine, fie Deus omnes replebit electos, vt omni infirmitatc & mutabilitate abforpta.cum mortale immoitali tatem, & corruptibilcincorruptibilitatem induerit, Deus
ferefolus in omnibus agnofcatur. Ad hancnonnullifententiam referont, quod angeliiam futurac be.ititudinis
participes, vifl a"b hominibus adorantur, eo quod in eis
vifa eft quaedaiTijpraefentia deifatis,cum tarnen crcaturam
creatina adorariomnino non liceat. Sic etiam in facie
faluatoris aliquid dcitatis-refplenduit.quando dc funicii lis fatto flagello ,vendentes & emente* eiecit de templo,
doces omncmnegotiationemexterminandamcirc ado
rno oraticnis. In aliis vero eti adfit diuinitatisprxinti.T,
plenitudo eius in prasfenti neququam adeft, fed vfquequaque latere non poteft. Eft igitur in maieftate mirabi
lis, venerabilis fapientia, bonitatc amabilis, & hunc
cukumcitra omnemmrdietatem poteft ei fi delis impen
der creatura. Quid enim neceiie eft ad hoc vteumtimcamus,veneremur,Si diligamusEt hic forre eft funicu
lus triplex inter creatorem & crcaturam, qui facile folui
hon poteft . Scd om nium tenacillima eft vis amoris. Cha
ntas fiquidenv, nunquam excidit, qua fiquis adhacret
Deo, vniturei, 8c ciimeo vnus fpiritus eft. V tique qui
vniturei, 8c ficut vnusfpirirus;iic familiariscft, 6c ab obfequio eius quod eft in fpiritu, arceri non poteft. Ule autem culms, qui in exterioris opens cxhibitionc conlitlit,
medio indiget, eoquod ad fpiritum, corporalis nobis
non patet acclfus ; quod Sc ilium planum eft docuili,.
qui inSamaritaniaEcclefiaminftiueivs, ait ; Spiritus eft
Deus , 8c cos qui volunt adorare , in fpiritu 6c veritate
oportetadorare. Vt tarnen ad- thronum illius qirocun.
quemodolHimilitisnoftrx confeendat inrroitas , Ai
aUq.ium habc.it nrateriam nreritorum , ehfualter
voluir, qui icufiiindcdit; Sc qui.intiTiafrtiglarificabit , 'us
;-i.
,.i
?
carncm,

LIBER

219

' carnem, vtriufquefidelem cxpctit famulacum. Sc quoquc voluit etiam corporaliter honoraii , vt quantauis
tai ditas infidelitatis, aut negligentia:., excufationcm pon
ha beat.

Cap.

m i.

De reuerentia perfomrum, &rcrum>& quet tHodis

pcrfotta fit vcntrabilU,
REvERENTiA ergo qux corporaliter impenditur, aut in perionis conliltit, aut in rebus. Peribnarum vero ratio habetur aut a natura , aut ab orhcio.aut
moribus, aut condicione aut fortuna. Natura pa
rentes veneramur fie libero, & quos nobis caro cniurixit, vtputa vxorem, cognatos, 5c affines. Vnde & gen
tium iure receptumetj quod pcrxqu fit pud omnes gentes. Ad hoc etiam diuino iure vrgemur, qui fcriptum nouimus, Honora pattern tiuim 6c matrem , vt lis
longaeuus fupcr terrain , c qui patri vel matri malcdixerit, morte morictur. Liberos non multutn oportuit commendari, eo quod nemo carnem fuam odio habnit. Sed
vxorem,propterquain homo patiem relinquit & ma
trem, adhcercnsvxonfuae, vt iint duo in carne vna. Non
tarnen in hac parte diuinx legis mandata dfunt , et(
propter naturae ftimulum, qui iatisvrget, ranus inferantur, protendtuitur tarnen ad cognats 6c affines, quos
per Ce natura commendat. Officium vero eft dcbmirH
exequendi quae vnicuique ex inituris.aut moribus agen
da ftint. Ex eo namq.pci-fonis lingulis propri j congruunt
aftus. In his autem quae fie agenda funt, alia ad ""publi:
cum , alia ad fuumcuiufquepertinentftatum. Ex qud
liquet officiorum quaedam publica , quidam priuarn
conuenienter dici. Priuatorum vero tanta multiplicity
eft, quanta fere cil druei fitas perfonarum. Publica quidmi omnia rererunturad duas fpecies, aut enim diui
no, aut ab humano iure decrndunt. Ha:c autem ex libris
officiorum latius patent,, fed pertinent ad prsentem aitic'ulum . vt publias oirais reuercntja impendatur. Tanta
namque dtbetur eis, quanta eft cminentiacuiuslibet ma.
gifttatus. Hanc quidem aut factt, aut indicat vniuiiu:
.
imque

'.w
i.*kr.

DE

NVG I$

CVKiaiVM

nfquc competis vmfJiclio, cum reuerenda magiftra-i

roum, auteontemptus redundet in honorem, aut contumeliam fubicftorum. Vndeinconftitudonibus principum, magiftratuumedilis,aut promulgadonibus, per
piolepim plurium fit conccptio perfonarum, vt non. tam
pcrfona:,quam vnuieritatis tota couftitutio videatur efle,
vel quxuis alia promulgado. Hoc edam iura ,vel caones
ignorando ex vi quotidiano perfpicuum eft. Porro radonemofficiorum, non modo canonum Selegam {cita,
led & ethicorum omnium prsecepta exequuntur. Mos
autemeft mentis habitus, ex quo fingulorum operum
aiiiduitas manat. Nonenim fi quid fit icmel am amplius,
iratim moribus aggregatur,niu affiduitate faciendi vertaturinvfum. Hie * autem virtutes & vida * [non mo
res eflc/Jaequcomplectitur, licet vina non mores eile,
fed plaerilque dicantur moribus obuiare. In quo pla
num eil, olasviitutcscenfoi nomine morum, cum bojoostamcn, aut malos dieimus mores, vitia diftingnimus
& virtutes. Vndemoratos bono, fuie morigevos, raotofos vero vitiis nominamus. Quod Sc iplim pienitudmijnomenvidetur minire, cum nulli m carne contingat adcll fatietatem morum, 6c multis adfit fuperfluitas
idorum.Cum ita moribus quis reuerentiam contrare
te dicitur, ci virtutesquibus honor exhibendus eft, inei'e
fignificatur. Quisenim non veneretur,c vereatur ilium,
quemprudentem, fortem, temperantem, credit ck iuftiim Hinceftaiam confilium fapientis, ei qui timeri
apptit, amari,honorari, & prxferri, vt Deum timeat,
amet, veneretur, & ei fetota deuodonefummittat.Cdidonem quidam efle definiunt, fortuitum perfonae {la
tum, quo autaduerfisdeprimitur, aut extollitnr profperts\,i alterutnus fortis naturam fuiipfius facie proteftatur.
Quale eft quod alios venerainur ingenuos ; alus cruiles
contumelias irrogamus. Iftorum diuitias colimus ; illolumcontemnimuspaupertatem. Naturam diffinirc diffi
cile eft, vtaflerit Tullius. Ego difKcilius credo difBnire
fortunam, quod huius nulla,, illius aiiqua fubftantia
eft. Natura liquidem rebus originem prarbct; quod ne
ququam euct.fi in veritateipfa non eilet. Quod enim
omurno non eft, alicui prxftare non poicft vt lie At for
tuna

1I1IK

V.

22t

tuna cum non fit, non poteft diffiniri. In liquident

quod non cft, non poteft cuiquam confiare quid fit. Ef
ferent Epicurei precipuas fententias (has , quas kms
\ vocant, quibus totius Philofophiae putant feruue
proccflm, & morefuo fortuna: fubiiciant vniuerfa.Ego
in hoc, ficut & in plurimis, Plutarchum cenfco audicadum, qui deam czcam colendam efl ncgat, aflerens
eamnificciscolinonpofl. Multa quoque proponit
exempla., quibus liquet omnes catcae dea: cultores tos, Sc praecipitatos tandemin foueamextcrminij.Teatur hoc Galbaj qui totam aetatem luculenter produccns
in fenium, huius deae fmiiaritate & cultu, in brcui elatus, & in breuiori prcipitants eft. Qualiter autem apud
Suetoriium quasre. Queritur tarnen prxfatus Phflolophus, 5c inaureiamdi&i principislachrymabiliteringcmifcit, 5c quod virio cscitatis , 5c temeritaris probrofa dea, & omnibus ignominiofa numinibus, om
nium deoram templa fdaucrit, 5c deorum omnium
prarripuerit cutum, vt praeter sedes priuatas, mas in orbe
5c vrbe paffim habet, rupem etiam Tarpeiam ocupauerit,fupremolouicoxquata,c publica; fortuna; image
urea in Capitolio ab aduenis, conuenis , 5c indigenis,
publice adoretur, 5c tantamprae caeteris habet autoritatcm, quod in tota rationemortalium (vt dici fokt) foia
vtramque pagiharh videtur implere. Videas earn ibi * ro *
ta vcrfre volubilem, quodque magis mirerc, eiufdcm
rota: impulu de pectore Iouis fororum penfa praxipitat,
cconculcat. Quifquisenimfortunamftatuit, fata praecipitat 5c connellit.
ft, inquitStoicus, rtpait hommes, fatum
efitn farribas 1,
Quasfinm abfeondit.
Hliic paradora Stoicorum, u{Epicuri rclamt.
Fatalem inquit tolle neceflitatem, qui
S/ fortuna volet, fies de rbttere Confu-,
Si-voltt hiceadem.fiesde Confule rhetor.
Cseterum vt cum fortuna vcl * mitins agamus, fi inopi- * '
natorum cucnmum forma, 5c licet conditioni videatur
plurimumvicinari,coquod fortuitomm concurfusftamraeffiriat, quamconditioncmtffle praediximus, in ro
tarnen

de

nvgis

gvrialivm

tarnen plurimum differr, quod conditio nunc natura,

nunc ab ofticioj hune moribus eft, nunc Variis figuris
euentuum. Fortuna (niper confiftit in his quae improuiiaemergunt. Earn vfquequaquc nititur euacuarc Plutarchus, & ex prxmiffis quatuor locis, natura;, officij, mo-.
rum, conditionis. totiusreuerentia: manare credit erignem. Supedlitipfius tamen hoc infidclium more exequitur. Vndenonnullasfententias eins, fenfu & irmone
catholic curaui inirere. lUe quidem in cultu deorum
cos prxcipuc aTcii,t venerandos,, qui ei familiarius 5c vicinius accedunt. Aut natura, vt.Liber Indrum, domitor Hercules, qui eo ij>fo in fe louem prpteftatus eft, quod
angues iugulauit iojeunis. Aut omcip , vt pontfices,
prxfeftoftiugcrprum. A^Wn^1.15' ,vs.philofophosy
qui mentis drufna: hauftum inueftigatione k. difpeniationefapientis; jnchcant. Aut cpniitiane, vt quos faijp^
jiuminis,extidir,v,t %lus pra^eflmt^xcaufapotius familiaT
ri, quam, pffici publico. Sern\piqHdenvpcifdus eft, 5f
omni reprob,a:tipn<,dignus,inij;^ue verborum,qui P,hiJoiophum.aon det. Sed forte quid.tjqatura Deorunt
pon fentiret.in a'urjbuscoirupti populi proloqui au.debat, qui legratcombuftosefl libros Philofophi Pytbagora5,k ipi"umat\umcue|n,exilium ab Athenienu
bus, eo q^od.diUvt^uerat,, an de, dus veta eflent,quas vu
go dicebantur. Qijjdergo contntrium auderet afleiere,
qui nee ipfam dubitationem erroris nouerat impunitamj
Eft itaque verifimile qud , auditoribus gefint,
&vteos ab illicttis reuocaret , aliquid indulfifle errori.
Namindftrina morum,lucukntil]imiiseft.Eoquehuic
opinioni facilius acquiefco.quod Apoftolus gentium, fi
de tamen Sc religioncincolumi, bus omnia ftus
eft, vt omnes lucrifaceret. Nos autem qubus de celo veritas illuxit, non deortim qui nulli iunt, ed veri Dei m tniiris, &amicsmagnam reuerentiam credimus exhiben^
dam5 fed 5 inimicis eius interdum, quoniam hoc ipi
pracipit , qui depo maximam adcruditionemuorum,
pclmis.hominibus contulit poteftatem. Vnde illud,SubieH eftpte omni humana; creaturas propter Dcum, fiuc
reg quafi prccHenti,ue ducibus tanquam ab eo mifils
ad vindiebm malefadorum, laudan vero bonorum . Ir

I;

illud,

'1 I

V.

: '

22 3.

illud, Serai fubditi citte dominit veftris, non tant.um

bonis & modelis , fed etiam dyeolis. Amici quidem
fiunt Dei, aut gratia cejfantibus mcritis, vt Hieremias,
Sc Iohannesfancificatianrcquam nati, & gemma fa-,
ccrdotiim Nicolaus quart* & fexta feria femel la&cns in
eunis. Aut mcritis ex gratia, vt qui facili via bonorum
operum, icut pceoitens latro, videlicet difficili & felici
tranfiru mcretur rogna cxlorum , yelut Apoftolomrn
cljorus , 6c Martytum. Ho$ autem tres ordincs inauit Maro,
;.. ;.-;. ."
. ,
.if. ,- Facilii defccr.fits Atitrni.
i
Noeles atquediespAtetatriianHaDitisi .
-,

i!. Sed teHoeregrndnm,fuf.itHcut (Hadert ad aurai, :, , hic labor eft , pautt quos tquu amauit
<
, litpiier,*Htardemeuexit adtibera vtrtM
Diis genitipctuere . . ,
Qjtos ergo morum elegantia dtuinae videmus bonitatt
conformes, debemus tanquam veriffimam & fidcliillmam Dei imaginem vencrari. Miniftriverofunt, quos.
dipoftio diuina vocauit, vt corripiendo & corrigendo
vitia, aut virtutes inferendo, aut propagando, fuam Sc
aliorum procurent falutem. Qui vera ei in iure humano
miniftrant, tanto inferiores fum his qui mimihaiu in
diumo, quantum diuinis humana- cedunt- - .
5rfr-q.Dc.vi. . tw >.!.... ,i. . :....-.. .

:':'C 'p.
- '
ur.l ail.:: t.:ipj,::;."
..:- "v.:1-"1

:::,:.

, {;<

Qu* pna imminent hit, quimmrti ecclefu hcirumque veHeubtltum imm'tusinfmtnt; & de pri'uilfgiu locorum vttierab'tlmm : r quod abfolutitr
"/nee per rim .extorquen ,,ncc fypipi potcjl per
fraudem,-.
.p

ii-

bis autem qui iura diuina mini/ir.int.Dmis prx cdc,-.

'teris honoratur aut iperniturj illorum honorem!
autcontemptum proprium reputet. Hinc eft illud , Ego,
dixi Dijeftis, & labia icerdotis cufiodnmtiientiam, &
legem requirunt ex ore eius, quia aiigelusdomini exereituum cfl. Ipfaquoque Veritas ait, Qui vos audit, me au
dit. Qni
..j.. f
^

324-

DS

NVGS

CVIALIVM

dit. Quivosrecipit.nerccipit, Scquivos/pcmit, Ipernit

cumquimcmifit. Et qui tangit vos, tangit pupillam
oculi m. Illa vero rcuerentia, quae in recum venerationc
conlftit, multiplex eft. Autmim corporales resfunt, vt
aedes Je loca lacra, & qux pus dicantur vfibus , & facri fi cia quae viibiliter exercentur. Aut incorporales, vt iura
qux facris rebus competunt, quae temerare facrilcgiurrt
eft, morte piandum,aliauc poena grauiflima, pro qualitate admiffi. Rerum ergo lacrar um immunitatem conuellerc, infurgerc in Dcum eft, & quafi vendicare cum in
feruitutem. Et quidem de iure diuino pro fe poilcnt mul
ta proponi, fcdvtxmulxpotcftatisnon obloquatur au
dacia, in hae parte ftatuta principum latius Si benignius
patent, quae fidem Chriftianam venerantur, approbant,
& ccclelarum & miniftrorumomniumquelocorum vcnerabilium priuilegia vniuerfa confirmant. Quis enim
nincipis, cuius memoria in betiediftione eft, Arcadium
oquor, conftitutioncm non aadiuit?Si quis in hoc genus
fecrilegij prorupit', vt in Ecclcfi.iscatholicas irmens, lacerdotibus & miniftris, vcl in ipfo culm locue aliquid irriportctiniuriai, quodgeritur prouincix rcftoribus animaduertatur, atque ita prouinciae moderator , iccrdotum ScEcclefiasminiftrorum, loci qdoque illorum Se
diuini culms kiiunam, capitali in conuictos line conleffos reos lententia nouerit eflc vindicandum. Nee expectet
vt Epiicopus iniuriae proprix vltionem depolcat, cui fhncrir.is ignofcendi gloriam dereliquit, fiique cunis Iaudabile, faftas atroces facerdotibus aut miniftris iniurias,
veluti publicum crimen perfequi, ac de talibus vltionem
mereri. Item : Placet elementix noftrae vt nihil commune
dericicum publicis actio nibui habeant, velad curiam
pertirientibus, cuiuscorporinonfunt annexi. Et alibi. Si
ccclefix rcnerabilispriuilegia cuiufqum fuerint vd temcritatcviolata, vcl difllmulatione ncglecla, commilTura
quinqu librarumauri condemnatione pleftamr. Qux
Tero priuilegia ecclcfiarum locorumque venerabilium, &
miniftrorum funt, diuino fiunt 8c humano- iure notiTi
ma, cum vd vfu iam liqueat , quod non poffiint nifi
apud iudices ecclefiafticos conueniri ; & fi quis in ali
nera de dero violentas manusinieccrit, anathemate fctiatur.

V.

t*$

riatur,vt nii per Roroanum Pontificem abfolui non poffir. Huius criminis alibi fruftraquaeritur venia, nii articulus monis forte immineat , quia per vim extor
quen, urripi poteft per fraudem. Autore Claudiano
Theodofius ait,
-,
Non exterquebu if
Hot alterna fidts, hotfimplexgratta donat.
Nib-iloir.mus verum eft, quia non extorquebis abfolui,
quod fola contritio cordis, confefio oris, Sc fatisfatio
opcris promerentur. Vtique non ius, fed gratia fola iuftificat impium, & frauspeccatori non prodeft, quia fpiritusfanc^sdifciplmaeeftugitfitbim, nee habitat in cor
pore fubdito peccatis. Alibi me dixi Tc recol, quia, teile
magno ptre Auguftino,fimulata innocentia non eft innocentia, fed duplex malitia, quia 5c malitia eu, & fimulatio. /Equitas quoque fimulata non cft Kquitas,
fed duplex iniqunas, quia iniquitas eft & fimulatio. Vnde immoderate ftuporeconfundor, cum flequen ti ifirrr
videam,neicio fidles an infideles dicam, in acicgihuiufmodideprehenfos, ad hoc totis viribus anhelare, vt Sc
minis Sc terroribus vrgeant facerdotes ad abfolutionem
praeftandam, quam nee ifti fideliter dare, illi in con
tumacia vtiliter aeeipere poflunt. Sane faciliaseft vtrumque inuolui , quam alteram iftorum expediri. V trius ta
rnen culpa fit grauior, non facile dixerim. Harcde hit
quae in poltica coriftitutionc Plutarchi, vicem anima;
obtincKC.
Cap.

vi.

De principe qui caput tft republic* & de eleRiene

eius, & priuilegiis , & prum'to virtut & culpt;
& qiibi btatum lob debeat nut.m , & de virtutthus beau leb.
SB q_v r T v vt eius imitantes veligia de mernbris
Reipblicae difpiciamus.Di&um eft autem principen
locum obtinerc capitis, & qui foiius mentis regatur arbi
trio. Hune itaque,vt iam dictum cft, difpofitio diuina in
arce rcipublicse collocauit , & eum nunc arcano prouiP
denux

26^

DE

KVGIS

CVRTALIVM

dcntite fueminifterio.cxtcris prxfert, nunc quafi fuorilm iudicio faceidtum, nunc ad praficiendum totius
populivotaconcurrunt.VndeSc invetcri teftamento legktnyquia Moycs cum ordinatus, qui prxcflet in popu
lo, conuocauit omnem ynagogam, vt cligcretur aftantc populo, nc qua poftmodnm rctraftatio cuiquam, ne
quisicrupi"usreideret. Lcgihir in libro Regum , quod
SiHil rexfuturus apparcns in facie populi, ab humeris
frtrfum fiipereminebat vniuerfttm populum.Quarequx-'
o, nifi quia quem oportet praeTc aliis , pcftore debet '
& ore proeminerc, vt qiiafi bonorum operum vlnis rotms populi latitudinem amplexari valcat, & proteger
tnqam doftior, fanctior, circumfpectior, Sc omni virtnte prn?itant'ior? Dicitenini Dominus ad Moyfen;Afiiine ad terrietpfum- Iefiim fitium Naux, hominem qui
habet fpiritum Dei in femct'ipfo,& impones manus tuas
fcipereuin, SJ'ftatues coram Eleazaro facerdote, & prxcepta ei dato in confpeftu totius fynagogx. Se praecipe
d ipfo coram eis, Scdabisclaritarem tuam fuper illum,
vtaudiantillumfilij lfra'1. Audis cuidenter ordinationem principis populi tam manifeft deferiptam, vt pen
expofitione non egeat. Si earn tarnen manifeftiusquxris,
dm tibi aurore Domino, fuoloco Sc tempore aim prxci-pcris, explanabo, adiiciens indumentorum, Se quonindamfacramentorum fignificationes. Hicautem pane nulla eft populi acclarrratio, nulla confanguinitatis
ratio, nulla propinquiratis habita contcmplatio eft. -'
tuo Salphaat, filia: patcrnam ^pud Mpvien vendicant he
reditrem. Petitionen! carum inftam ciTe.Deusipfe tcftatur. Propinqiris niimqueagrorurn, 5c prxdiorum hacrcditasrcllnquendacft, & vtplurimumadionum. Guberriatio verfi populi, mili tradenda eil, quem Dens elegcrit,
liomin'i fciricet tali, qui habet fpiritum Dei in fe, & prxcepta Dei in confpeflru eiusfunt, qui Moyfi valde notus
fit Sc fimiliaris, id eft. in quo fit claritas legis 5c fcienri'.i.vt poiTihteum audirc filii Ifral. Ncc tarnen licitutn
eft fauore nouorum , reccdere fanguine principum.'quibiiMirmilcgiodiuinapromilTionis, c iure generis debctur fucceTio libciorum,fi tarnen (vt prxicriptum cfVlam
bulaucrint niuftitiisDomini, Si vero via paulifperdc-.
flexcrint.

1 I R

V. '

227

flexerint, non ftatim vfquequaqe dciiciunnir , fed pa

tient corripiuntur in iuftitia., donee fiat confpicuum
cos pertinaces elle in malo. eque enim Roboam ftatim
excuflus eft folio patris, fed ex quo iniorum contempto confiliojieceffit via Salomonis, onus imp'ortabilcvolcnsimponercfiliislfial. Verumtamen fcifiiim eft
regnum cius, reccdentibus decern tribubus poft Hieroboamferuum Salomonis, fucruhrqtieregnadiuifa.dum
rcgnum habuit luda vel Ifritcl. Senfit ergo de contuma
cia pnam, de gratia Dei & priulegio faiiguinis mifericordiam ,vt rex quidem maneret, fed magna regni parte
mutilatus.Vndehoc illi? Qjaadhxferatconiliis iuuenum, contemnensvias 5c prxcepta prudentix. Impoifibileenirri eft, vtfalubiiterdiiponat priricipatum,qui non
agit confilio fapientum. Vx,inquit,terrx cuius rex puer
eft, & cuius confiliarij fnahcomedunt. Beata terra cu
ius rex nobilis eft; 5c cuius principes vefcuntur tempore
filo, ad refeftionem non ad luxuriam. Ibi cnim fapientia
cifenon potcft. Hinc fanftus lob: Sapicntiavbi inueni'tur,& quis eft locus intelligcntix ? Nefcithomo pvetiurn eius nee inuenitur in terra fuauiter viuentium. Non
xquabitur ei labentium quicquam,mihitur enim fapien
tia de occultis. Longe vtilius iituenes repuliit acqniefcensconfilio feniorum , vitairi beati Iobhabeiisrcgnandi formam. Audi ergo quid defe fateatur. Quando lauabam pedes meos butyro , & petra fiindebat mihi riuos
ol. Quando procedebam ad portam ciuitatis 6c in pla
tea, cathedram parabant mibi. Videbant mc iuuencs 5c
abfeondebantur, Sc fenes afTurgent.es ftabant. Principes
celTabant loqui, 5c fupponebant digitum ori fuo. Voccni
fuam cohibebaot duces, 5c lingua eorum gutturi fuo ad hsrebat. Auris audiens beatificabat me, & oculus videns,
tcftimoniumreddebatmihi, eo quod liberalem pauperem vociferantem, & pupillumcui non erat adiutor. Benedicrio periturifupermevenicbat, c cor vidux confo
rms fum. Iuftitia indutusfum, 5c vcftluimeficut veiHraento, Se diademateiudicio meo. Oculus fui csc'o. Sc
pesclaudo. Pater er.im pauperum, Sccaufam quam nefciebam, diligentiiminueftigabain. Contcrebam molares iniqui, Si dc dentibus illius auf'cicbam pixdam.DiP a
cebam

_, -

; ." . -.

ntl.fthM

*i tuai

DE

VOIS

CVRIALIVM

cebamque,Innidulomeomoriar, 3c ficut palma multiplicabo dies. Radix mea aperta eft fecus aquas, Sc ros raorabitur in meflione mca.Gloria mea emper innouabitur,
& arcus meus in manu mea inftaurabitur. Qui me au.
diebant, fententiam expectabant, Se intenti tacebant ad
confilium meum. Verbis meisaddere nihil audebanr, Se
fuperillosftillabateloquiummcam. Expeftabant me fi
ent pluuiam, Se os fuum aperiebant quafi ad imbiem ferotinum. Si quando ridebam ad eos,non credebant , Se.
lux vulttis mei noncadebat in terram. Si voluiflm ire ad
eos, fedebam primus. Cumqueidercm quafi rexexcrcitucircumftante, eram tamen meerentium confolator.Ecce regnandi in viro iufto ex magna parte exprefla cft formula, quam fi per fingida exequi yoluerimus, integri libii magnitudincm, inirtarum virtutum feries vcl fola
complebit. Diligensleftorfingular verba difeutiet, quia
in his omnibus, nec iota, ne; apex myfterio falutis vacat. tamen quae in pfa fuperficie verborum emi
nent, quanta potero breuitate peiftringam. Quando,inquit.lauabam pedes meosbutyro, Scpetra fundebat mi
hi riuosolei, cumin parata cathdrarefiderem in platea,
abfcondebantur iuuenes, 8c mihi fenes aftabant. Innuit
crgoquiarcrumaffluentiajgratiarumquc concuifus, ci
prudentiamnonexcuuciint,iedin his omnibus ex confcientia,& teftimonio bonorum operumautoritas incon
cusa permanfit. Egrediebaturcnim ad portam qui latebris non egebat, Sequi docendi pvomeruerat iedem , fenura piudentiam erigebat, leuitate iuucnili abfcondita.
CeiTabant loqui principes, & lingua ducum gutturi adhaerebat, non audentesgrandia loqui, & imponere in humerishominumoneraimportabilia , qua: nec fuperficie
digiti tangi * poflunt. Docebat enim virtutis
laudem in aftione confiriere, caffumqueenfplendorem
verbi, cuineceftfoliditasoperis. In omni opere, inquit
Salomon.erit abundantia.vbi autem verba lint plurima,
ibi frequenter egeftas. Piincipum vero & * diuitum eft,
alios in via morum prxcedere, non quae facienda funt,
aliis tumid intonare. Auris andiens , & oculus videns
bcatificabitme.Inftrumenta corporis eleganter expreflit,
quibus fenfus anima: maxime coruukfeit. Exteriorum
nam que

I I

V.

229

namquenotitaoculi& auris obfequio fidelilTim trantadanimam,&thefauros cordis fa;pis lingua incauta

dipergit . Quod vero audicns & videns adiecit, fapicntis
iudicium exprimir, iuxta illud; Beams qui loquitur in aureaudientis. Nonitaque beatificaran! le drcitlinguis ho.
minum, qua: h alterutram partem vcl amore, vel odio
frequenterimpellunmr.SurEciteiteftimomiimconiciciitia:, praefcrtim cum roboiatum fitiudicio fapicntum. Eo,
inquit, quod liberaflm pauperem, pupillum & pentulurn, & confolatus (um cor viduae. In lus enim maxime
principalis cl.-"-ctautontas, quae Domino inftituta eft,
ad iniuriaspropulfandas. Haeequidcm opera funt rnileiicordiae, & erit nomen agentis ea, benediftum in lecula.
Sed nee credas eum.remiiIiore dementia vitiis audaciam
praeftitifle: I uffiti, inquit, indutusfum,& diademateiudicio meo. Caufam quam nelcicbam, diligcntiifimc mueftigabam. Oportet enim iudicem cunera rimari, & ordinemrerum plena inquiihionedilcutere, nee ante obuiarealicui, quam caufa (it legitimis rationibus pleniilimc limitata. Vt enim aitethicus, ad pcenitcndimi propert, quiquis cit iudicat. Conterebam molas iniqui.
Iniquus eft quiiquis in iudiciis icquitur noncaulhni, led
prxdam. Quificmunera diligit, vi iequatur retribution. Et licet a:quum fit, quod decernit ad pretium, auaritije icruiens pergit in mortem. Vade fequitur; Et de
dentibus illius uferebam pra;dam,diccbamque,In nidulo meo monar. Mentem itaque compofucrat, qui reruin
/uarum amplitudine contentus erat. Nee auaritia: aut
ambitionis ftimulo vrgebatur, vtdomudjvnui, agrum
agroconiungeret, vfqucad terminosloci, ac filblus habitaturus effet in fupcrficie terrae. Et ficut palma nuiltiplicabodies. Remadmirandaml Ariftotelesin feptimo
problematum, & Plutarchus in octauo memorabilium
(licit, Si fuper palma;, inquiunt, arboris lignum, magna
pondera imponas, * tantum grauitcr vrgeas , orares.. /. u
n magnitudo oneris Cuftineri nonqueat, nondeorlimi
cedit, nee in terram fieftitur, fed nduerlus pondus furgit,
8cfurfum nititur, Kciiruamrque.Proptcrea, inquit Plu
tarchus, placuit palm-im efl'e victorias in nibus, quoniam ligmingeuium buiufmodicftvt vrgen-*
p j
ubue

230

DE

KVGTS

CVRIAtIVM

tibus opprimcntibfque non cedat. Fcrtur item quod

ramus eius palmas, qua; Graec djitut bafileros, auclli
non potclt l trahatur deorfum , fed fi furfum produ
cs cedit. onftat autem quia truncus palmas, vel i
pes radice contra hi tur, fed in fuperioribus dilatatur. Se
is utem eft in quauis arbore, quae tanfb magis turgeicit, quo ad tcrram ftipes victpius accedit. Per palmam
ergo iignificatur iuftitia inuincibilis.qua: defcenlum non
nouit, fed folum ad fupei iora proceum. Vnde iuftus vt
palma florebit. Radixmeaaperta eft, fecus aquas fcripturarum vtiquc 5c virtutum, dequibusfupra, & ros fcilicet gratia: morabitur in meffione mea. Intellige bono
rum operum, quorum manpulos cleftis reponet apud ie
in ilia die iuftus iudex. Vnde iequimr; Gloria mea femper innouabitur, &. arcusmeusinftaurabitur, quia
Efl alicfttid quo, ttndtt, & in quo dirigit arcum
iuftus, necpat-'tmfequitur coruos tefiaque toque.
Qiiimeaudiebant, expeftabantfanentiam & Sacpe di
ctum, fententiam in bono fan per accipiendam efle, iuxta
illud, Sapientior videtur fibi piger feptem viris loquentibusfententias. Audisin ipicntetiiaconcurrere.lntenti,
jnquit.tacebantad confilium racum , verbis meis nihil
addereaudebant, ftillabatfuper eoseloquium me. Res
ardua dcfideratattentionem.iS; virum grauem decetconfilia meditari, vt quicquid agit.quicquid loquitur,fitpro
confilio homini fapientiam afteanti. Eft autcm oris
circumcifi ill.i pro ferre, quibusnihilliceatdemi vcl apponi. Eft autcm viro graui turpiffimum, fi iugiterie fabulis
& nugisimmiiccat, & inter congarrientes perftrepet, veluti rabulusanleradmixtus olonbus _, & omnem materiam credit aptam cflclitigiis.
AmbigitHr quid entm Caflorfcitt , docilit plm,
Srundttfium Sumid melius -via ducat, ttnAppij.
Prxterea quae abundant, fui copiofitate vilefcunt, 6: cum
multiloquio peccatum non dfit, pauta prudenter loquentis icrmo eft prcticfus. Vjide Socrates quo quacrenti
mde^cujis iamam optimam comparar ; fi geflerit, inquit, optima, 6c locutus fuerit pauca. Hoc eft quod vir
iuftusSc veritus dclinq'uerein famone, dicitftillaffe eloquium fuum. Quienimnon dclinquit in verbo, hic perfeftus

IIIEK

V.

23(

feclus eft vir. Siquandoridebamadcos>non credebant.

Rilus Jeuitatisindichtm, & quo potentior, pudcntior, & reprchcnlibilioreft. Aitenim,, Stultus.in rifu ex
altt vocem fitam : & Saluator fleuit, qui vtique rillc
non legitur. Nee cnim facile crcdidcrim pronuni elle ad
cachinnum, qui fub tanta ambiguitat de rifu loquitur,
vt etil riicrit non credatur. Et lux vultus mei non cadebat in terrain. Rifit forte vir iuftus, fed cum in hilaritate,
temporalis ineptia nou refoluit, & quicquid terrenum
erat inmoribus, vultumvcrcbaturaufteruni.Sivoluiiibii
ire ad eos, ledcbam puruus. Prima liquidem cathedra
dignus erat.qui alios tantaxitm vutuuini itincre prxecdebat. Cum federet quaii rex tamulantibusaliis.lcchrymas
merentium abftcrgebat. . locunda liquidem conclulioj
cum potcftas publica lie lludct prxelte, vt in vniucditaw
fua triftemaltqucm elle non patiatur. Qua vero arte id
net, moralis campus fubielu* exequitur, tanta juidem
amccniwte florum, & fructuutu v bcrtate, vtfiquiscuin
ingredityr, Paradifi fe debis gaudeat interefle. Miraris
forte k attonitusobftupefcis, qiiemquam in exi'uo carnis huius, tanta; dukedinis elle participem , 6c caleftiuin ciuium conciuem .Scd an ita elle polk.cx operibusviri luftituipfcdiiudica. Si negaui quod volcb.nt
pauperibus, & oculos vidua: cxpectare feci. Si comed
bucccllammeamfolus.fic non comeditpupilluscxea,quia
abinfantiacreuitmecum miferatio, k dc vtero matri
mea; egrcll eft mecum.Si defpexi pranercuntcm eo quod
non liabucrit indumentum, c ablqueoperimento pauperem. Si non benedixcrintmibi latera cius, & de velieribusouiummearunicakfactns eft. Si leuaui fupcr pupillumnwniimmeam,ciim vidercm me in porra fuperiorem, hurncnismeusaiunclura fuacadat>& bracliium
maim cum oifibus cunieratur. Semper enim quail tu
llientes fluctusfuper meuniiiiDeumjCJc poaduse'iustcr.
re non potui. Si put.ii'.i .uirnm roburmeum, V dixi ob
rizo fiducia mea. Si taitatus fu m uper niultts diuitiis
meis, Se quia plurima eporit manus mea. S vidi olcm
cum fulgeret, & lunam incedentem clar, Se Ixtatum el
inabfcondicocor raeum,& olculatusfummanum ineam
ore meo, qua; eft eiquius , & negatio contra
i 4
Dcum

DE

NVGISCVRAIIVM

Deum altilmum. Si gauifus fum ad ruinam us qui

meodcrat, & cxultaui quod inuenifTet cum malum. Si
nondixeruntviritabernaculi mei, quis det de carnibus
eius t (turcmur? Foris non manfit peregrinus , oftium
meum patuit via tori. Si abcondi quali homo peccatum
meum, &: cadaui infinumeo iniquitatcm mcam. Si expaui ad multitudincm niiniani , & defpedio propinquoru terrait me, & non magis tacui Se egreius fum oftium.
Siaducrfummeterra clamt, & cum ipfa fulci cius d
fient ; il fructuseius comed abfque pecunia, & animam
agricolarum chis afflixi, pro frumento oriatur mihi tribulus, V pro ordeo fpina. An non credis cum ambulare
in latitudinedelitiarumDei, qui de corde puro, & conicicntia bona, Sr. fide non ficta, fub imprecatione tanta
defeiftafatetur? Quis iftorum verborum defiderat interpretationem,aut in tanta virtutum luce non videt? Nimium plane hebcs eft, Sc obtufi ingenij, cui per fe ifta
non lucent. In vnum hic plurima congeruntur, quorum
vel vnum, orbem quendamilluftraiefufficerct.Siprinci>es plura legere, velaudirefaftidiunt, faltem hoc tantilum legant, audiant, & inquifitione diligenti diicutiant
dum imitentur. Sequitur enim in eodem.- Si audierint re
ges, S obferuauerint vocem Domini, complcbunt dies
itios in bono, & annos fuos in gloria. Si autem non au
dierint, tranfibunt per gladium, Sc confumentur ftukitia. Vidsneinutilium regumduplicemexit? Autenim
per gladium tranfeunt, aut ftultitia confumuntur. Etret dicuntr tranfire per gladium, non finiri, quod
gladius quafi quidam tranfitus eft eis ad locum, vbi fecdum multitudinem iniquitatum fuarum, potentes po
tenter puniunmr. Sed Sc ftultitia confumitimpios, quia
indcpreflionepopuli.robur prineipis eneruatur. Populus namque contritus , erigere vires prineipis non poteft.
aut non vult.

Cap.

1 I S

a p VT

V.

233

vu.

Qua mala vtl bona fubieu prouenmt de ettrtbtu

pr : quod & altqutrum ratcgcmatic roboratuT exempte.
Qv a s i , rnquit, qui mittit lapidcm in aceruum Mrcurij, fie qui ci.it infipienti honorem. Hc diuerfis
diucrib modo cxponitur. Ego ihpien riorum venia impctrata, aceruum credo Mercunj, in quo confiftit ratio calculandi, quia Mcrcurius numen coram eft qui negotiationcm exercent, & ratiocinas fuis diligenter inuigilant.
Mitterc ergo lapidem in aceruum, quo regitur ratio calculandi, eft totam turbare calculi rationem:* honorem
conferre infipienti, eft rcipublicx fubuertcre vitam. Et
impoffibile eft, vt alios vtiliter regVit, quem pi oprius fub uertit error. Ait enim, vbi non eft gubcrnator, populus
corruet. Et alibi, Rex infipiens perdet populum fuum,
cciuitateshabitabunturperfenfum prudentium. Oranispotentatusvitabreuis, languor prolixior grauat me
dianil. Breuem languorem pra;cidet medicus, fic & rex
hodic eft, 6c eras morietur. Cum enim morietur homo,
hereditabit ferpentes, Sc beftias Sc vermes.Nunquid quxfopauperesopprimunturiniuriis, arten uanturexaftionibus , rapinis multi plieibus fpoliantur, iubentur in Ce con
currir populi , & orbem coneutere, vt potetibus ifti
luccedant heredes? Ifti namquefuccedunt omnibus iure
ilio,necdefidcratur folemnitas teftamenti , ab inteftato
emergunt omnia; velis nolis, hos habebis heredes. In (*
culanbus Uteris ferturdixirTc Plato, Perindeeft cum ful>ditos oppnmit magiftratus, ac fi caput corporis intumcfcat, vt a membris aut omnino, aut fine molcftia frri
non poffit. Hanc autem paffionem fine grauiilmo do
lore membrorum tolerari vel curari, impoTibile eft. Si ve
ro incurabilis fuerit paffio, fic viuere qnm mori mifrius
cit. Mifcris autem nihil vtilius eft, quam vteunque finir
mifcriam. Idem quoquedixinelegitur, Cumin fubieftcwpotcftasfxuit, idem eft fi tutor pupillum pcrfeP s
qua tur,

234

ml. htmirj

DE

NVGIS

CVRtAtlVM

quatur, vcl eum fuo mncronc iugulcs, ob cuius defcnfioneni, ab eodcm traditum tibi stadium accepifti. Rem
fiamquc publicarn frlii iure pupiHipercelcbrc eft, & earn
tunc demumreft proceder, cum caput aus it vtile eile
cjgnoicit, nil fidelitcr membris cohsret. Haecille, 6c
quidem eleganter & ver. Sed vt mihi videtur, cohatrentia fidclis & firma eflenon poteft, vbi non cft vnio tenax
voluntatum, 5c qua( iparum aniraarum conglutinado.
Quae il defucrit, * hominumfruftr ibi congruunt Ope
ra, cum dolus in porniciem pergat, fincaffectuproficicridi. Simulatores, inquit lob , &ealhdiprouocant iram
Dei, eque clainabuut, cum vinfti fuennt. Morieturin
tempeftateanimaeorum, & vitacorum inter eftxmina.tos.Openbus namquecauam pixll.it nunc pudor,tinor
-interdum. Sed iundtura illa fordidiflima eft,qua: ex adipc
fidei, Scdilettionis procedit, & in folo virtutis fundamen
to fubiiftit. Opera tarnen quia moriim argumenta funt,
gratiam pariunt, quia nihil vtilius, nihil efficacius cft ad
ftatum magiftratuum, & proceTum. Inde cft illud Imperatoris, aut (fimauis) verificatoris egregij , dum ta
rnen idem eos fcnfilc non arnbigas. .
5 pifu inpnmi , cum visee mur in omni
Muere, Cela Dees squat dementia nebts.
Neu dubiifitfpeclta agat , neu falfus amic'u ,
"-ve auidus : qui taita curat, inanesHorrebitfircpitus, nulla non anxitu loor.
JHoa/icexcubii,neccircumftantia ,
}uai tiiteturamtr, non extorquis amare.
Hte alternafides, hoc fimplex gratta donat.
Alexander cum hyeme duccnsexcrcirum, rcfidcrctad ig, rccognofcere praitercuntes copias ccepit. Cu'mque
lefpexillct quendam propc exanimatum frigore, iullc
eum federe in loco fuo,dicens, Si in Pcrfis natus elles,
in regia fela rfedifl capitale forcr.fed in Macedonia na
toconeeditur. Fcrtur & aliud decodem. Qiiad cum vir.
go eximia: pulchritudinis , fintimas gentisprincipi defponfata, inter caprinas adeffe nunciaretur, ei abftinentia fitmma pepercit, vtne llam quidem afpexerit. CJna
moxadfpoiifumrcmii, vniueifa; gentis per hoc beneficiiun ubi mentes reconciliauit. Sic humanitate fuorum,

?
aliena

I I E R

V.

2? $

alienorum nimos fibiiuftitiadeuinxit. Simile eft quod

Scipio Africanus in Hiipania egific Iegitur,cui cum virgo
nobiiis omnium in fc decoris admiratione conucitcns
oculos,addufta eilet, earn fponfo nomine Aliciorcddi-.
dit, adiiciens & aurum, quod parentes in rcdemptioneni
captiua: attulerant, vt eflt virgini in dotem, aut marito
in mu n us nuptiale. I taque nuiltiplici* magnificent iavni- *' mmifct*ueria gens vifta.quae forte alias ccfiura n fucrat, Roma- u*
ni imperii populo acceftit. Camillo Faliicos obfidenti,
magiller ludi liberos Faliicorum tanquam ambulandi
cauf , extra murum educios, tradidit, dicens retentis obfidibus, ciuitatem neceTario fafturam imperara. Camillus vero non folumfpreuitperfidiam, fed reftrictis main'buspoftterga, magiftrum virgis agendum ad parentes
pucris tradidit, adeptus beneficio nctoriam.quam fraude
nonconcupicrat.- NamFalilciob hanc iuftitiam fponre
fedediderunt. Extatquoqueciufdem Camilli non ignobiliortitulus. Cumenim poftfubatasciuitatcs& triumphos infignes, militarismanusinuidia concitata, damnatus 5c cxpulfuseftciuitatc, quafi prxda communi iniquiusdiftiibuta. IrrucntibusSenonibus Gnllisin vibcm,
& Romanis vndecimo milliario viftis apud flumen *Al- *
Jiam, nccinipfa vrbequiequani praeter Capitolium fcruari pofft, & hoc auro dato, vt Galli recdrent. Camillus etiam ingrata: compatiens patriae, eofdem cecdit , aurum abftulit , Romanorum aquilas reportauit.
Vndc in fexto Virgilius. Inter cancros Aencades praedicit Aeneas
rtfercnttm ftgna ,
Itnque ab exilio rcuocatus, tertio tviumphans vrbem ingreflusell, & appellatusecundus Romulus, quafi alter
patrix conditor. Iulius * Hyginusin libio fexto de vita '
tcbufquevirommilluftrium, quod de Fabricio equitur
>
refert. Nam prsecedentia Plutarchi in infiitutione Traiani, & Iulij Frontini in libro ftrategematum funt. Veneruntergo fecundo legati Samnitum ad C. Fabricium,
multas Se magnas res memorantes, quasbeneac beniuole poft redditam pacem Samnitibus fecerat, Offerent
dono grandem pecuniam , & orantes vt earn acciperet
& vteretur, eo quod multa ad neceflitatem vihis , &
fplcndo-

2.?A

*L i

DE

NVG IS

CVRA1IVM

fplendorem domus tato viro deeflc conftaret. Nihil cnim

lautum, paratumque erat pro amplitudine hominis, &
drgnitatevirtutis. Fabricius vero planas manus ab a unbus & ad oculos Si infra, & deinceps ad nares, & ad os,
& ad gulam. Se deinde ad ventrem & ima deduxit, & legatis in hace verba refpondit : Dum omnibus his membris, qua:attigi,refiltcreatque imperare potero, mihi ni
hil omnino dcrit, ideque vobis referuate peeuniam ncccfl.iii.un vilbus veftris, nee cam quibus necesaria , aut
grata non eft, ingeratis. Romani iquidem non curant
habere aurum.edimperarevolunt habentibus aurifm.
Hoc Iulius*Hyginus. Frontinusrcrorefert, qtiod ad Fabridum ducem Romanorum , medicus Pyrrhi Epirotarum regis peruenit, pollicitusfe venenum daturum Pyrrho, dum merces fibi in qua opera; pretium foret, conftiti'.cretur. Quo facinore Fabricius egere vi&oriam fuam
non ai bitratus, rgi medicum detexit. Atquc ea fide me
ruit, vt ad amicitiam Romanorum appetendam.compellerct Pyrrhum. Pace mea decertent in cafu ifto Valerius
Maximus , & Claudius Quadrigartus, contendentes de
nomine & officio'conditorts. AnTimocares fueritiuxta
Valcrium pater illius, qui in regis conuiuio pocula miniftrabat, an ieeundum Quadrigarium Nicias medicus,
non multum curo, dummodo conftet Confulcs Roma
norum eofubegiTe Pyrrhum, quod perfidiam fuerant
afpcrn.iti. Epiftolam vero Confulum ad Pyrrhum, hanc
fuiiTTe Quadrigarius refert. Confutes Romani falutem diennt Pyrrho rgi. Nos pro ruis iniuriis continuo animo
commoti, inimicitcr tecum bellare ftudemus , iird cum
muniis exempli &fidej. Ergo vifumeftvttefalum velimus, quo fit, quem armispofimusvincere. Ad nosvenit Nicias familiaristuus, qui fibi nobis pracmium peteret, fite clam interfeciflet. Idnosnegauimus velle, neue
ob earn rem quicquam commodi cxpeftaret , denunciauimus. Simulctiam vifumeft, vtte certiorem facermus, ne quid huiufmodi fi accidiflt, noftro confilio fa
ctum pu tarent ciuitates, feiturae. quod nobis non placet
promiffis, autprctio,autdolis pugnare. Tu, nificaues,
iacebis. Quid referam, quod cumeiregt medietatem
Pyrrhus ubtulifict, vt pacein eonditionibus xquis admitteret,

LIBER

V.

t37

ter, contemptus eft. Sed nee regni medietatem acquicuit accipere, vt amicitiam promittcrer regi. Cum vero
Cyneasvirpraeantiimus, qui Romain miTus fuerat,
rcuermsintcrrogarcturqualis Romaeflt , epondit (,
regum vidifle parriam,eo quod fere omnes tales eflnt illic, qualiseictfolus Pyrrhus in Epiro, vel reliqua Graecia. Audita ergo conlfantia Fabricij, inquit rex ; Hie eft
vtiqueillcFabricius, qui difficiles vii tute, quam Sol
car fuo aucrti poteft. Imperator Cacfar Auguftu*
Gcrmanicus,eo bello quo vicis hoftibus Germania cog
nomen meruit, cum infini bus copiamm, caftella poncrct, pro fru&ibuslocorum, qua: vallo comprehendebat,
pretium folui iufit, atque ifta iuffitix fama, omnium fidem aftrinxit. Quid decontinentia dicam.rerumq. contemptu, quandoquidem Plutarchi ftrategematica nonnuliapromifi? M. Catoncmeodem vino, quo remiges,
contentum fuifltraditur. AttilmsRcgulus,crnfurnrni
rebus praefuilct, adeo pauper fuit, vte, coniugem, libe
ro (que tolera ret agcllo, qui colebatur per vnum villicum.
Cuius audita morte, cripft Senatui de fucceiore fibi
creando, & deftitutis rebus obituferui, neceTariam eflc
prxfntiam fuam. C.Scipio poft res profper in Hifpaniageftas, in fumma paupertatc deeeifit, ne ea quidem
rclia pecunia, qua: fufficeret in dotem filiarum; quas
ob inopiam publice dotauit Senatus. Idem praeftitemnt
Athenienics filiisAriftidis poft ampliilimarum rcrum admmiftrationem in fumma paupertatc defunfti. Hanni
bal de noftc furgere folitus non quiefeebat ante no&em ,
crepufeulo demum (ocios ad caenam vocabat, neq. amplius quam duobus leftis difeumbebatur apud cum.
Idem cum (b Ha(drubalemilitaretImperatore,plerumque fuper nudam humum,* fagulo teus.capicbat fom- * *1[<
nos. Aemilianum Scipionem traditur in itinerecum amicis ambulantem, acceptopancvefcifolimm. Idem & de
Alexandra Macedone dicitur. Auguftus Csefar minimi
eibi erat atque vulgaris. Ferc feeundarium panem, &pifciculos minutos, & caium * bibulum manu preflum.ft ^ kilim
ficus bferas, virides maxime appetebat. Vefcebaturque
ante caenam, quelconque tempore & loco ftomachus de(deraflet. Vndc ipfe in quadam cpiftola: Neludaeu
equi-

238

DE NVGlS

CVKIAIIVM

equidem, mi Tyberi, tam diligcnter fabbathum feruar,

quam ego hodie icruaui, qui in balnco poil horam pri* !, mam noctis, duas * buccatas manducaui , priuiquam
vngi inciperem. Iram quoquecitiim rcmirtebat, dum
uiuriantis animu vider immutatum. Etficutipicdiccbat, ccleriiis quam afparagi coquantut. Hoc cnim vctbo
tc fellinatat velocitatem folebat exprimere. In fermone
liquidem Sc hoc, Sc quacdamalia nobiliter vfurpauerat,
quod littcrx eius antigraphy oilendunt. In quibus cum
aliquid nunquam futurum credebat, illud fore dicebat
ad Calendas Graicas. Mafmifiam. nonagcfimum actatis
annum agentem , mcridie ante tabcrnaculum ftantem,
vcl ambulantem, caperefolitumciboslegimus. C. CurmscumvictisabcoSabinis,exSenatusconfultoampliaictuvci modus agri, quem coniiinmati milites accipicbant, gregaliumportionecontentusfuit, malum mein
dicens, eut non eilet idem, quod caeteris, fatis. Vnincrfi
quoquc exercitus faepe notabilis fuit.contincntia , ficuc
ciusquifubM. Scauro infignem gloriam meruit. Nam
memorixtradiditScauruscontineiittamirilitaiem , pomiferam, inquit, arbore, quam in pedecaftrorum fuerat
complexa metatio, poftremo die cacinentibus a:neatoribus, &abcuntibus nobis , intar.is fructibus exercitus
icliquit indemnem. Auipiciisergo lmperatoriis Cairis
Domitiani Augufti Germnico bcllo.quod I alius Ciuilis
in Gallia mouerat.Lingonum opulentiffima ciuitas.quae
ad Ciuilcm deiciuerat, cum aducnicntem ab excrcitu Caefaris populationcm timeret, quod prater fpem inuiolata,
nihil ex rebus fuis amiferat, ad obfequiunt redada , fep.ti,!u,. tuagintamilliaarmatorumtradidttmihi.-Lucilius* Mc
romiusquiCorintho'captanon ltaliamfclum,fedctiam
proiimci.mi tabulis.ftatuiique-exornauit, adeo nihil ex
manubiis tantisinuin conuertit vfum , vt filiam cius
inopcm Senatus ex publico <iotauerit. Conftantia quoquecumex pluribus ftrategematibus pateat, in virtute
Romanorum maxime claret. Eorum liquidem magnificcntia 5c virtute, fi omnium gentium hiftorii reuoluaiinir, nihil clariuslucet. Dclart hoc amplilimi iplendor
Imperi), quo nullum maius ab exordio, eque union
bus mcrcmcutis proceTu continuo dilatatum , humana
potelt

 E >

V.

239

potcft memoria rccordari. Nam & quietx libertatis, iuffirixcultu, reucrentialcgurn, finitimarumque gentium
amicitiis, maturitate confiiiorurn, & granirate verborum, Scoperum, obtinnerunt vtorbcm lax (ubiicerent
dirioni.Sed quia de conftantia coram ccepimus,vnumdc
Stratcgematibus lulij Frontini , pro multis ponatur in
medio. Cum itaque vrbis rnccnibus Hannibal afiideret,
oftendenda: frdutije gratia, fupplementum cxeicitibus,
qnosin Hifparria habebant.diueifa porta mifcrunt. Idem
agmm in quo Hannibalis eiant , defumo forte
domino, renalem ad id pretij hcendo perduxerunt, quo
is ager ante bellum venerat. HidumabHannibalc obfidentur, & ipfi obfidcrent Capuam, dcereuerimt ne liifi
ea capta, rcuocaretur inde exercitus.

Cap.

viii.

Quote Traianus vtdeatur omn'tbmprafcrtndus.

Nv N autem vt in Traiano,Plutarcbi ftrategematicis ponatur modus, tanta; fortitudinis & ciuilttatis fuit, vt Romaniimpcnj fines, quod poft Auguftum
defenfum magisfuerat, quam nobiliter ainpliatum, loage latequediirunderct. Cloriam tamen militarcm 1110deratione iuperauit, Ronwe & per prouincias omnibui (c
aequakm cxhibens, amicos ialutandi caufa frequentaas,
vcl asgrotantes, vel fcftis diebus cum eifdem indifcrcta
viciifim habensconuiuia-, vehiculis eorum , & veftibus
indifferenter vtens.public & priiiatim ditansomnes,Jmmunitatcsciuitatibus largiens, iclaxans tributa prouinciis, nulli grauis, charos omnibus, adeo, vt vfqucad noftram tatem, inSenatu, non aliter principibusacclamcrur, Felicior Augufto, mclior fis Traiano. Sic itaque me
morias cius delatum eft, 5c opiniobonitatis cius in tanrum pra:ualiiit, vt amicis laudantibus vel aiTentationibusoccafionciT magnificentiffimi prallet exempli. Ke
laudaturinlulio animi irugnitudojinuicii , & eflicacia
operis, ctim'Hlius mens, & mantis ad fereimpoifibilia fibifuffecerinr.Quantus in armata militia fuerit, nonmodoalli, BtkonelqueprimurnabcofubatU,fed tota ci
uilis

24<

DE

NVGIS

CVRIAITVM

uilis belli fortuna, Sc Cxlarex domus feries proteftatur.

In littcratorio ftudio tantus erat, vt quaternas fun ul dilarctepiftolas. Quis in iuris ciuilis peritia fuerit, vcteres
Romanorum indicant leges. Potentis ingeni j vires, quain
ugitcrin phiiofophia ercuit, predicar 2c cxtollit vcl
foia inucntio bifcxti. Quod autem omnibus mirabilius
eft, amoribus, & negotiisfimul operam dabat, & in fingulis,qux aggrcdiebatur.taiftus erat,vt eis falls yacar
credcretur. (im ul totus erat (mgulorum , 8c omnium.
Laudes vero Augufti totus orbis conclbrt , & Titum
amorerh humani generis, fuas icilicet delitias, iocund
memoria veneratur. Ego his omnibus Traianum prxfrrcnondubito, quiinblius virtuos eultu , regni con
finait maieftatem. Ethicum iuxta qui reite fccerit,regem
arbitratur. Tale eft illud quod fub nomine Thcodoil/
prxcipit Claudianus:
Tu licit extremos late dominere per Indos,
TeMedu, te mellU Arabs, te Seres adorant,
St metuis, fipratia cupis, fi dueeru ira,
Soruitijpatiereiugum,tolerab'tsiniquM
.
Interim leges , rune omnia iure tenebis
Cumpoterurexejfetui , procliuior vfut
In perora dafr, fuadetquelicentia luxum,
.,
Jllecebriitjue effrenafauet, tunc viuere cafte
ijperiat , cum prompt Vertut, cum durius ira
Cenfulitur, cumpoenapatet : fed comprime motut,
Nee tibi quid liceat,fed quid fecifie decebit
Occurrat ,mentemque dornet refi/ecus honei. ,
Vtvero in laude Traianifacilius acquiefcant, qui alios ei
prxferendos opinantur, virtutes eius legitur commendaf
fe fneti (limns papa Gregorius, & fufis pro eo lachrymis,
infcrorumcompecuileincendia, domino remunerante
inmilericoidia vberi iuftitiam, quam vidux fienti cxhibueratTraianus. Cirn enim memoratus Imperator,iam
cquum aicendiflct, ad bellum profefturus, vidua apprchenfopede illius, mifcrabiliterlugens, fibi iuftitiam fieri
petiit, dc his qui filium eius optimum, & innocentiflimum iuuenem iniuft occiderant.Tu, inquit, Augufte
imperas, 6c ego tarn atrocem iniuviam patior? Ego, inquit Imperator, fatisfaciam tibi cum redicro. Quid , in

quit

1 1 be r;
241
quit ]a, non redicris? Sufceffor meus, ait TraiaMs ,
fatisfaciet tibi. Et illa, Quid tibi proderit, fi alms benerccait? Tu mihi debitor es, feeundum mercedem re
claims. Fraus vtique eft, nolle reddtn'e qiiod debctur.
Succcfor tuus intmiam patientibus , pro ic tencbitutTc non liberabit iuftitia aliena. Bene ageturcumiuccefforetuo.iilibcrauerttcipurn. His verbis motus Irnperaror.dcfcenditdeccjuo, c caufam prafeetialitct aminauit, & condigna fatisfa&ionc viduarrt conicvlatus eft:
FcnwautembeatiifimusGregoriusPapatarntbu pro
fndiTe lachrymat , donee ei reuelatione nuntiatum fa
Traianum poenis infcnii iibcratu'm, fb &Ytarnen con*
ditiene, ncvlteriuspro aliquo infldeli Dcum follkitare
prxfumi. Vnde & mrito praefftur aliis, cuius virtu*
prz catteris ita fanais placuit, vtcorum mentis, folus ut
liberatus. Et hace quidemde capite fcipublkitp dictai
font
'Vi'!
1 ..- .-/. ..".-: :
.

Cap.

ix.

Dc bis qui in republic oU'ment locum cordis, &

quoiiniqmanendi funt confili poteatum , ejr
de timor Dei, & fapientia & Pbilfffophf. ! '
* t*s loam*, tttoe PlutafrfieV'SeWeiS obtlhet. Senafusveroifcut maioribu- jila't'it^ offidj
nomen eft, ffc habet setatis notam. Siqtiidcm (k dicitur
fcncute.Eum Veto Athetfienfcs Areopagum dicebant,
to quod in iliis tortus ptopitH virtus conifleiet , & cum
abis prclara plurirtiainvjerita fint, nihil falubrius, nihil
eloriofius inftitiitum eft quam Senatus. Quidefiirh n^tilius eft cectu fcfium, qui emeriti vulgaribus orHciis.ad
confflij & regimmis officium traniunt , 8c in marcido
corporcexeruntmifi's:vire^eofapientia:rnag5apti ne- *'J
goriis, quo in exettitiis corporis minus pount, Eoiurn
vtiquctantus honor extitit apud Greecos;vt duces Reiptiblicac nufquam procdrent, nihil egregium agcrctur,
quod fen inftituti non inducerent , aiit approbarcnt,
li quod magis eft ab initio vrbis conditae , nomina eo-^
rumaurcis uteris (cripta funt, Ipfiquc patres conferip-

<L

eap-

2&

DE

N Y G I $,

R I A II V M

tj appellati , qui alios fapiemia, aetatc,Sc affefht pater

no prapccd.ebaht. Penes iftosconfiiiorum crat-autoritas,
& omnium publice gerendorum. GieKrum licet ab acu
te norniuis videatur cfle origo haue ego afbitror tam
corporis tfl quam mentis. Aetas namque mentis pientia eft, in qua omnium officicrum coniiftit diftnbutio,
*ai.tffUm &*artificium totius yitas Arsnamquerefteviuendi (vc
Sioicjjipjacet) ais arti,eft.> JJilamvcro efl arter rpaxirrtarum rrum, cumin,mjeJnj5.quoquc attem, efe nullus gnorfit opinio eft honiHiumparurn cq'nidcrat k>quenturt,. &. in maximis rebusjrrdntium, omnia inagis
prolibitftatueUtium,quam pQ rttatc. Eft autem, ve
entiquiSihilofopiiis placet, hpJcntia , rcrum diurna rum httiirtiwafiimqueprinccp^f & spendorum omirt-enrioi'ttnqiiefcientia. Huic,v'cfoi.nfifterephiloophr ft,
quod Philofophia fit ftudiurtl fapicntia:. Y t $tgo*fy->.
tiquis placuit, ad oll i um fapicntias philofophia pu%x{5t
cum ei apcrtum fuerit, anima rerum luce dulciterilluftrata, nomen Philofophia; eahejcit. A ut ficut perfpic^cioribus vifumeft, voluntatis appctitus mpletur.cum
Abs ftttdi Vcgiun fruftttm. Nam philofophia: finis, lajjjeqtiaci. Sed rtcfcio ,quo nam pafto verfamuun fine illius, cui;js^r^u,m:nondiunagnouimus, quod,ia( bus
omnibus poferitiiima pars eile' ccnletur. Vcruntamen
qui fiiicavau,i*,%>itium ignorare non potcft,cimu-aix
initij, pee, multiplies yirtutis trmitest vfque d coronam
fins,;.fcjtuquc dulcedine.ni, yiuaritatis iliac foliditat
pertranfsat. -- inquit batuslo.b, tiior domini ' ipfa
eft Ciptcntia, .& recedere !-(alo-i^telligentia.r;A'UaiM vo
ro radjeem (Upijentix nunq*Kun inuenio, curn'is eo coaftntiantomne, quodinitiumfipjientiae tifnov Domini.
Timorergplftijum,.5c ifttimorePrscellUs eft, & oraniuiTt.wtwtuni culmen, fiueilJu.dchaWem.me fapicatiam diM^iii9 iVillqHcquaifue ajienuifl eft timor. A.
iilialifeiiiilcmdiuide: in hoe milium, in tilo apientix
conftitueprofeclura,3ccxind< pcrfetoemi. Quocunque modo fif. luxus vetborum, cxtollat,. vcmm eft, quia
ipientiar.Hiitiatur m timte, Scquod Cmtustimor Do
mini, .?;1> fxculum fie'ctUi. Manet itaquc radix,
.&. increpKniUjgrati.-e inuakfeens in ramos viitutum pro

o.~.;

p '

ficit, &

t I

V.

24

ficit, & vis eins ad fiuftum perfecbe charitatis <fcue pertingit, qui pocnarum nefcit acleos, cum non lie mctus
in chntate, qui pcrnam habet. Sc fit timoris indicium,'
* i bona opera iugiter facit , & iuftitia; continens can- '***
4em apprehend it. Mctus ego videtur ceder, dum gra
tia prohcit ad virtuter, quia iam non tima feruihter,
quifihaliafe&u adreuerentiani, & bona opera. incitatur. Semper, inqu^t bcatus lpb,quafi tumentcs fluftus
lupermctimuiDeum, & .pmdus cius f'crrc non potui.
Vtique fe rion quandoque dieit tiuiuiifc, fed im'per. Sc
cum perfcclum eile non dubitas cui ipfius Domini teitiraonio, vir fimilis non crit in terra. Ncc cum metu peenarumcharitatededufta, crdule efta maus "temperafle,
quem in perfcuionc iuftitix fuifTe non ambigis confummatum.Iam in commendatione timoris ferino prpccflr,
& non dum innotuit, quid fit timor. Sed vtinaha confi
nt in cordejeuius appcllati totiens verfatur in ore. Si
enimmentemillctetigerit,fingua efficacius, & fibifalubrius difputabit. T^jm '<" MC Uil&i verba fi
virtutisdcficiuntopera.EftautemtirnorDei, icutbcatifiimus l'a pa Uregonus alcrit, nihil corum qua; agenda
funr, prxtermittcie. Hoc vtique praeteimittitur", quod
ncc opere, ncc volntate impleyir. Quicquid enim vis, &
non potes , factum 3eus rcpurat.co qupd.vpluntas plena
totius opcris merccdem confcquitiir, Ccruiro eft aut quia
quiDetim timet, nihil ncgligit,.c< bona facit. Qui vero
fliligenter omnia mucirjgax, k cognitis rebu*, qu x. funt
9
agenda, exequiturproculdubipfapiensct,S aptiffimus
confiliis principum, [feu prxlatione noncftarcendus, *** *V*m
fimorumgrauitatcilluratur.} Vbi tanta niorumgrauitasinnotuerir, xtatem corporis fruftra quifquc caufatur. Hie eft enim fencx, quern prseligcndum confiliis,
fapientix mnita docent. Aitcnim; Sencftusvcncrabiliseft, non diuturna, eque numero annoriimcomputata. * Gloria fenum canities. Canifiintfchfushomnis, *' {
tetas (^iT'ftlIti" vi" '"ipiacnlata. Beatus plane qui bane
apprehrnditairatcm. vtdeinnocentia vitx , confcicntisc
laudabimuseum: Vfiqi noneumarbitrorexpcftandum
dandurn confiliis, qui peccatum non fecent , fed quern
Q_2
peccarc

244

NYGI

CVRIAtIVM.

peccarencmiuuatjquipeccatumoderit, virtetgandear,
& earrrmagnodefderio concupibat, hemihcm fcHicct
' voluntatis. Sed iftud ad vnguem refecandum
eft, benigniti potius vtdiciturMinerua, qui non im
plicit, fed alio rum cllatione innocens videatur. Quis
him gloriaiJitur, (c vquequque caftum habere cor,
curt Scaftramunda non fint in cenfpeftu ilhus., qui in
angeli ibis reperit prauifateih: Iniquierg arcendi funt,
fliberbi Sc auari, Sc omnis huiufmodi peftis hominum.
Nihil enim picriciofius eft iniquo diuitis cfliario. Om
ni, inqit,cufttodiaferua cor mrh, quoniam ex ipfo vita
procedit. Eftitaqireproutdeftdufripoteftati, nco'nflliarij einindigeant, ne aHeria.inimbderatius cneupiftant.
Quod etiam ad cos vique proteriditur, qui in crbrerci, l interiorum obtinent vitem, quos quxltores &
cornrnentaiienfes, Sc rerum priuatarum concites efle pratdiximus. H*c enim omnia ad fdtictatem refkientra funt,
Se hahcex'neceflcate, 6cvfu,habrta ration pcrfonarum,
oportet interpretan. Si enimtefleianrur aiiidius, 8c* mi
nus digrant, gnrant iriorbbsv.aut incurabiier,aut diffi
ciles. Impoftibile fiqidemeft, guemqiiarri iuftiriam Sc
pecuniam cqui. Aut enim vrii iftrum quilibet pit, tk alteram contemnet,aurttrrquebitur altero, mlio
ns e-xpefs. uaro namqne.teftefapientia; nihil iccleftius,
Sc nihil ihiquius quam amare pecuniam. * Hic enim animam fiiam venalrm habet, & invita fu pfiecit intima
ftta. Et forte ideo crates pcftpr*, coftarumq ; foliditatem.
Sc Ixtiemx cutis clauftrurn, natura diligentiffima parens,
circumpofujt inteftinis.quo aduerfus exteriorem
violentiam firent tutiora, Sc eis, quod necefle eft, miniftrat, nee vnquam fine falutis fuai difpendio,' exterioribus
txpohimtur. Oportet autcm in repblica hanc natu
opificis feruari imaginan, Sc his nccciriorum copiara
tic publico m mitrari.

Cap.

I I E *

V.

24

Cap. x<
T>c Uteribus poteatum, quorum necefitat expknda
efl, malina reprimenda ,[& de , quo- * w. * torum Imgua damnifica, niffunibus argenteis vma
fuerit, dcmuncrum acceptoribus, & quod mums
efi manu, caufa, a tempore, loco, rcl modo.]
Se D & in lateribiis, his fcilicet qui principibus dcbcnt affiliere, hic natura: fermula fcruanda cft.Coaftat en i m quia conuictu marcs forma ntur. Qui tangit
picem inquinabitur abca.
Vuacjue ctntxctaliuoritnducit ab vua.
Nec domi illorum iufti tiarn ci cda%aut veritatem,aut pictatem, apudquos vides omnia cfl vcnalia. hriitus ipi .,
exdufuscft, ctii pullat ad oftium, non. apritur ci, tugiunt Se fugantgratiam, qui omnia ad pretium, & gra
tis faciunt nihil. Si preces porri^enda: funt, fi caufa examinanda,i executioni mandahda icntentia.h crtnfcic^
dacautio , omnia nummus agit, Veritas ca:ca , pictas
manca, dum
~~
Quantum qmfquefua nummtrumferuat i arta,
Tantum
Contemner):
habet fidei.
fulmina

pauper ,i .
Crcditur attjttc iru,iltit tgnofcenttbui fisQuicorruptiormoribus, 5c coirumpcntior muueribus,
apud iftosbatiorc.Sip.rrncipurri mauuseuafens, gran
dis tibi rcar via, , 6c'atdua , antequam tortor es ex
tremos effugias, fudanduTQcft^ibi. Ecceinftrumentatua
conficit offus, fi eum fajutarc. licuerit , pro magrto re
puta. Si icc^ulam uon attuleris, fruftra acedes. Si aurem
attuleris, inutiliscft.nec acquicicet vt manus nobilis vitio
membrana:, dgnrer.. Quid multa ? Suam nccefie eft
csmparari, cum nee opera, uec calamus, aurfepiolx.aut
nigrxloliginis Tuecas, r^cqnftainemptus. Sed & ipfas
Aliabas, 6c apices, nifi cum tibi propitium fcceris, fie diftorqubii tot tibi yerborum ponet ttndiculas., vt pro
pace bellum, pro quiete litigiimj^andci mrumento yiQ^ j
dcatut

^_.

DE

NVGrS

CVRIALIVM

deatur inicriberc. Si ein gulum forte tibi vcnuftius fuerit,

fi inciforium aptius. quid in minuta fupclkftili decentius, rebus cius connumera , nifi tibi perire velis operam,
& impenfam. Autcnim pr'ecibusextorquebitur, autcis
liberalitatc prxuenies. Tandem pieumqunlecunquc fit,
afportabtt amicus in memoriamtui.Iam^ Coilb digre** deris, fed tibi ignis purgatoi ius imminet , fupcreft * Vciento, quefn multa follicitabisinftantia, 5c magnoartificio geftus, precum, c muneum, vt te daufo labelio
refpiciat. Tune de fingulis veibis in ccilium irur, delibe
ration! praeferibittempus, & apices finguli ponunrur in
*
ftatera. Nifieum prxmulfciis, occunet tibi non fiflcliter
rei geftae concepta feries, autftilusincultus oberit, a ut
publica forma notari] vtl feriruarij diuertens benignitas,
aut negligentia iuris,3caliquisfempernodus pecunia vinv
dice indigebit. Vt vero minimum laedat, longa a. agonir tione torqueberis, dum * diftrt quod negari non poteft.
Experto crede, in manus eorum milites incid, c vt aliquid de fabulismutucmur, portitor immitis Charon , qui
nemini pepercit vnqliam, iftis longe dementier eft .Stipe
fiquidemvel trente foletefle contenais. At ifti ail nte
gros fibi multiplican iubent. Sed quid eft, quod apiid
curiales omnia queror eftc venalia, cum a cti.im qua:
non funt, rerum fcilicctpriuationes, venalitlo conftet cilc
obnoxios? Non opus, nonferm, gratuitus eft, rion tacetur nifi ad pretium. Silentium namque res vcfhs eft.
Hoc forre Demofthencacccperu.it, qui cum Ariftodimum aftorem fabularum interrogalt,quantum merecdisvtiageretaccepiiiet, fcerefpondercturei talcntum : at
ego.inquit Demofthenes,plus accept vttacreir. Caufidi-
coram fiquidem eft lingua damnifica, nifi earn, vt di
folet , funibus argenteis vincias. Nec vnum fi forte potentillmusfit, pfoficit illacjuear miincribus,' quia in quo
riiij^rnnrilii^frVril)lplioniniJ"rudia concita tur.
Sibinnmqueprxirptum aibitr.intiir , quod alus crog.i_tr. Hncnmrm maximis prrtraiyfir ? rr^\n\^nn^>j^\
nifimulceanturobfqniisiScrefiri.Tnriir immmh;_ ubi
fieri iniuriam fufpicantur.
-ima quiche ferais tft 1fupirb., ...
& cademerpidisplena eft & auaris'. Uli tarnen pernicio

fius

lilt! Jt V.
247
hs nocent inter omnes Curia: nugatores,qui (lib pram-xtu honcftatis, & libertatis, mifcria: fuse (blent ineptias
colorare, qui nitidtores incedunt, qui (pjendidius epulantur, qui propriamad meniam (kpius extreos com-;
pcllunt acceder, humaniores dorrii, (oris benigniores,aftabiliores in fermone, liberioresin fententiis, in proxnmorum atltu munifici, & omnium virturum irmtationc;
preclari. Yt enim ait ethicus; totius iniuftiti nulla eft
capitalior, quam eorum, qui cm maxime decipiun^ id
agunt, vt boni viri eile videantur HisvtiqucViwutisvmbra, licitiam fcit, 5c vnde fee poituerat fperari vcftam,
gloriam allqiumtiir. Poflunt impune plurirfi.i extor-'
qucre , qui p'aruo non poflunt , imo non dignantufr
elfe contend. Notum qividemeft, & generate prouerbium.quia
.- --.-.'
; ..'.v. -in: . .: ,
Scruttt iternum, qui patHnefcittjiti. '
Ne tarnen cum his me bellum ncsorabile gerere ptes ,
muera curiales licciucraccipiant, dum non cxtorqueant
impudenter. Pudor autem abiicitu'r, iitnul ac ad cxaitiones ventum eft. Verbum inquitverecundum fiippliri ac
fubmifla vocfcdicendum, rogo, nec gratis tulit, qui cura
togaretnecepit. Bis ertim emit, qui .' Ad-rci namque vcifpei pretium, verecundiam vendidir. Muntisvero
iuftx reprehenfionis non habet notam, quod deuotio li
beralitatisobtulit, non improbitas deprecantis Atorfk.
ti tarnen iniquorum mimera non accepter, cm iiigrat
hominis it, votis non foerc beneficium , i5. impiiim
pro muneribiisiuftificare;cScente domino, fit iniquum.
Vtique beneficium accipreft vender libcrratn,!8c dedecens eft feros efle qufdebent aliis imperare. VeriimtamenSc caufa: ratio habedaeft & perbria,'Vti(86atirpi,
eecturpiteraccipitm-, quod-ex loco, & tempore, & mo
do htius oportet riqutri.' Nam pkmmque mann.plcmnigue'h caufa,- 'ttmporeintcrdum; interdur" a loco,
vtlmdo, Iplencfcnt muera vciTorddcunt. AtivprobiMlCUrullimi rrilfq. inn.i4n-> 53 ''/*
*& de venuftate moni m ; cTeodorep'irifo'nis.dcfinccrJ'tecaulx, de torrente clquentiac. tlifi pretfo intcmelurate.qtus- fiuftra coWdat:
"" u^s
ipfe licit vthiotMufis cvm-.tMfuHomrt;*' . l
'""
Qw*
Sinihil

24*

DB

VG I S

CVRIALIVM -

Sii nihil ttultrts, ih'u\ Homtre form.

Non modo leones & tigridcs.cloquentis: beneficio lenif{cdictuseftOrpheus, fed apud ipfum Ditcm vox dulcior
perorauit, canemque tricipitera exora uit caufa fauora
tyilior.vt * admitlam fcrncl Eurydiccm contra m oren i
nferorurn beeret ducere. Tu vero licet Orpheus fis, aut
Arion.vdt lie qui folo teftudinis fono, faxa, vt dicitur,
emolliuit, nihil apud curiales efficies, nifi plmbea runcorda ureo vel argnteo malleo v anitatis vet cupi ditatisincude cmolhas. iHclemcntum Cerbcri onirics
abhrarcnt, Ego me credo viditle oftiarios Cerbero duriores, Apud iiifcrostamen Cerberus vnus eft. Quptfunt
diuerticuh Curialium.tot Cerberifunt. Atriciifes quocue Cabaos fuftincbis, totamquc familiarp, quae fernper aut mordet, aut latrat- Omnes verb quotquot fnf,
in vno medicos audierunt, dicentes: Dum dolit accipe,
facYuri etiaai fi fini: expedite crediderint , vt doleat quod
fanum eft. Invnotamenpiiflimoseiierniraberis, quod
querelas Keen ter audiunt, fouer.t humilior'um caufas,&
roufquepatrocmaniur affilias, dum exhauriant lculos
pleniorum. Nam quocunque modo caufa procedat, hoc
icmpcrnginirvtloculiimpleantur, etil auaritia iicqueat
atiari. Quiquis in iftorum manus incident, fi paenitcnsinueniur, opinorhgctormovtaciiufficfie poflead
veniam. Nihil eium adeo grane eft, quod inc expan non
pofit. Quid mim miferius eft, quam fuperbis allidcrc
liminibus, pr.ttcrgredientium tolerare faftum , & centemptibilium calcari contnptu,perferremoleftiaspxcufforum , & ab inejignis quamis indigna perferre? Socrates,
cum eum Alcibiadcs interroga ret, quar Xantippcm vxorem admodum morofam, imgiofam., Sc qui diu nounquemuliebribusfcatebat molcfts, domo non abigert,
mquu,Cj;n talcm domi perpetior, mfucico, & cxerccoi
vtcacterotiimquoqueforispetulanwm,* iniuriain faeilfus feram. ' Verri edebratur prouerbio, Quia- vacua:
manus temeraria petitioeft,<8c profetoimportunus~precator eft, qui latidas res ad verba confidit. Vtrobiq.enim
fcicet apud Curiales & medicos, obtinct,
Pre'folii -utrb'u, vtimurhtrbn,
TrochrufebiUtpigmintit &ffttitbtu.
4..-;,-

nter

f -

1 I 1 E R

v.

24?

Inter alios tarnen bcnignipresfunt, qui minimum poffunt , lie fere omnes proni iintad nocendum.qucd cuiuis longe facilius eft , quam prodeflc. Exerce.int ergo
nundinasluas, lculos alenos exhaiiriant, farciantiiios,
polidcant quantum Pacuuius, montibus auruni exacqucnt, necameritaliquem, necamenturabvllo, fint admiratioui ignotis, dum domefticis fint odio, vcl ctemptui.-Talealiquidin veterum Romanorum fcripris inuenics. Cum P. Cn. Gixcinus, autfi alio potms dicitur
nomine, arguereturab amicis, quod vxorem formofam,
caftani , & nobilcm repudiaret, refpondit; Et hic foccus
quem ecrnitis, nouus, elegans, 6c infpeftoribus omnibus
plaons cftjfed nemo feit praeter me folum vb i nie premat.
Legitur in libro Numerorum, quod cum Madianitis forpieans Ifracl, indignationem Domini prouocaucrit, do
nee PhineesZambn,filiumSalomi cumfucaibaMadianitide, eduoenfctranfucibcrauit, & in occafu noccntum quieuit ira Dei. Faftus eft ergo frreo Domini ad
Moyfen dicens*. Tollecunftosprincipes populi, & fufpendeeoscontraSpkminpatibulis. Peccauerat quid cm
populus, & fornicario principum non cxprimimr, rapi
t.imen praecipiuntur principes ad patibulum, & in peena
eorum qaiesdelinquCnti populo rcparatur , eo quod ex
negligentia praefidentium fepiim prouenit exceffu
fubditorum. Refert itaque potcftatis iftorum cohiberc
malitiam , & eifdem de publico prouidcrc.vt omnisgraffandioccaiiofubtrahatur. Quod & in iure Romano an
tiquitus cautum eft, alioquin autor videbitur maleficij,
quod praetermiflo oificioemendarecontemnit. Hisenim
fiagellis hominum, innoccntiumq; terroribus.quopra:clarior St pot,entior,eo plcnior 6c perniciofior curia eft.
Erequens ctenim eft, vt curia rccipiat vel faciat . vitiofos,
apud quos inualefcit audacia denquendi, cum ex familiaritatepotentum, vitiisindulgetur. Sed de anteafta vi
ta, cuiuKiinque fruftra praefumitur, cum inter curiales
vix polTit innocentia retincri. Quiseft cnim cui virtutem
nonexcutiantcurialium nugae? Unis eft tantus.quis tam
tolicfis, vtcorrurppi nonpoftit? Optimus eft qui rcfiftit
cliutltRTqui val^dius , qui conumpitur minus. Nam vt fit
virtus mcolumis , curialium vita diuertendum
Q3
eft. Proinde

2<0

DB

NVCrs

CVHIAIIVM

inde quifqis hoc dixerit, & prudenter curiae naturam expreffit. Exeat aulam, qui vult cfte pius. Vnde elegant
Fous Salmacis infamia molliciei mfigttis.eidcm comparatur. Vt enim in fabulis eft,vnda illius afpethi decora eft,
guftu dulcis, fuauis taftu, & omnium fenfiium vfiigta*
tilfima, fed tanta mollicie ingredientes eneruat, $t-viri*
effeminatis nobiliorem adimat fexvj; nec ante qutfquarri
egreditur, quamftupeat &ddieatl<imutatumcflcin feminau. Aut enim cedens omninr/ fexus in- deterioren
dgnrt, aut veteris dignitatis alibuo mnente veftigio,
herma phrodkum "induit, qui qudam delinquent na
ludibrio, fie vtriufqucixus ortentat imaginera , -n
ncutritisrctineatvcritatcm. Hacautem Pociicirmbc figmehti nugarum curialium repraefentatw miago, qux Vi
tos abitVa virtute cmolliunt, aut virtutis imagine retenta
peruertunt. Qui curialium ineptiasinduit, &
velboniviii officium pollicetur , riermaphrodkus eft,
qui duro vultu >5c hifpido muliebrern deturpat Vcnuftatem, 3t virnmmitliebribiis polluir, & inceftat. Resfiqui-i
dem mftruola cft, Philofopluis curialis : & dam verumquccife affeftar, neutrum eft, eo quod curva philolophiam excludit, & ineptias curiales, philofoplHi(Vfquc.
quaque non recipit. Non tarnen adomnem curiam comearatio tranfit, fed ad"illam duntaxat, qua: infipientisdiitemperatur arbitrio. Qui enim piens cft, miga s abigit,
componitdorninr, & vnmcrfa-illiusfubiicit ratiooi. V
enim aitfapicntia, quae communiestio fanfto homini ad
cancm, aut luci ad tencbras? O.mne animai diligit-fibi fi mile, &omnishomoproxirmHTifiium. Omnis caro ad
fimilcm fibi coniungitur, & omnis borna fociabitur fimili fibi, fi lupusagno aliquando conimunicauit^
ii pec, i; )'> - '< !/[<> i
cajor iufto.
. .' 4
"i ' .'

-1 f.-.fi
V.

<!.'. ::. -, : vr'inun ,

:-. i y
-;

..: ii;:c:-j. :

<??

' r -..

^
- : ! . M
. . . ..

7 ,
.

i; .Tviiib
,.-."j z,i

I I E R

V.

Cap.

xi.

ijt

.11 n

Z>; if/, auribus, & lingua poteatum, & de offi

cio prtftdii, & quod tudicem oportet habere iuris
& \ notiium, voluntAtem bpni,'r paieaieftt
exequendi, & quod debet ejfe tlligatw
legibus, & afordtbtutnuwumalienut.
: .: .
-'..; : t
SE Q_y i J v R oculorum, aurium, & linguae, collatio, quam in prxfidibus proumciaruni confiftcre
fuperius diftum eft. Prifes igitur qui in rurc reddendo,
prouincialibus praefidet. Hie autem aeqttr & iniquidebet
habere notitiam, & facultatcm,- & anirmim eins quod
iuftum eft exequendi. Nam ficut medico cuentus mortalitatis mputari non debcr,ita fi quid trifte per imperitiam
eiuscotigerit.ei mrito imputatur.Quod finouit, & non
vult, non ex ignorantia, fed ex malitia condemnatur. Fi
nis fiquidem vtriufque damnatio eft. Eicctignari mitiu's
paniantur, nifi forte ignorantiam negligentia procurauerit. Nam fi ignorantia inuincibilis eft/ non atfert mor
tem, fed ab innatis tencbris excufatur. Si vero cit , &
vult sequitati feruire,nec poteft, non tam'prifidis eft cul
pa quam principis. Sed ad'rciiginemiudicis; hieadempertinerecertiTimumcll.cumipfum iuris opqrteat
habere notitiam }voIuntatem boni, vires exequendi. Sc
facramento debeat ef legibus bligattts ; vt fibi omnino
llicitum. nouerit, ab earum finccHtatediuertere. Nam de
fapientiacius, fpintiadocct.Iudex.inquitfapicns, iudcabit populumfnam, & prineipatus fent'i ftabilis erit.
Secundum iudicem populi,fic cminiftri eius, & qualiS
rector eft ciuitatis, tals Sc inhabitirtesin ea. Sedf 5c"l viresnecefl.inasefle.nontacutt, drcens.'Nlt quaerere iudex
fieri, niiivakasvirtuteirnimpeTeiniquitdteSjheforteextiJncfcas faci poteritis ,& ponas fcandalum in agiltate tu.
Non pecces in multitudine ciuifis , nee te immittas ia
populum, neque allies duplei pceata , nee enim in,
no eris Jmmunis.NoIi ciTe pulUlantmis in anima tua ,ex>
orare

*:.
</ Ji
*

ZS

DE

N.VGIS

CVRIAI. tVM

orare & facer eleemofynam non defpicias. Ne dicas n

rnultitudinemunerummeorumrefpici Deus, 6c ofterenteme-Deoaltiffirnomuneramca fufcipiet. Non irrideashomineminamaritudineanima:, eft enim qui hu
milit Sc exaltt circumfperor Deus. Ex his dtligenti
lctori oceurret, quod voluntas boni non minus iudici
neceflaria eft.quam notitia, vel poteftas, cum non modo
de uis, ed ex alienis delictis tcncatur, & duplici liiorum
Scaliorumprematuronerc, vtnecmmultitudine munerum citra munditiam voluntatis fit ei fiducia ante Deum.
Vndc Sc Plato egregic quidem 5c lucalenter (fi tarnen
audiatur) cos, qui dereipublica: gerendo magiftratu contendunt, ita inter fe verlad aferit, vt fi naufte fub aduerfa
tempeftate decertent, quis eorum potiifimum debeat gubernare. In quo fortuna: calculo, autnullus, aut rarus,
idemque temerarius eft, qui fine arte Sc viribus vendieet
jii.-igiilr.itum. Et in eo quidem tempore nihil mifcrabilius
rvidi, quamiudicesfeientix legis ignaros, bona: voluntatisinancs, quoscoiiuincitamormunerum Sc retributionura.id viriumquod habent in obfcquio auaritix, iaantise,autcarnisSc fanguinisexercentes, Sc neceffitate fhcramenti legitimi aofolutos. Ex quo planum eft,
principes qui eis ordinariamiurifdiftionemcontu'lerunt,
iuris elle ignaros vel contemptores. Sed quiequid de pe
ricia i urisdicamus, aut de viribus cxcqucdi,iudicem opor
tet efTe religiofiimum, Sc qui omne iniquum morte ipfa magis oderiu Qujaergo prxldes ordinariam habent
iurifdiftionem, vel iuris dicendi poteftatem, ipforum Sc
iudicum aliorum vna eft fpeculatio, Sc quod de his dicitur.fcile ad aliorum conL-qucntiamtrahitiir. Eft itaque
;. ^[n, primum quod ex neceffitate officij * vtriufque indicitur,
vtiuftitia: in omnibus pareatur, Sc nihil eprum qua: fa
cienda funt, fat. ad pretium. Nam quod iniuftum eft,
vfquequaquexion licet, vt nee pro tempora vita fieri liceat. Quod vero iutum.ct,mcrcedisinteruentu non indig, cum per fe fieri debeat, Sc iniquum fit vender
qtiod debetur. Iuftitiam ergo vender iniquitas eft ; iniuftitiam, iniqua infania. Hxc ^quidem vbique reprobata eft, vtnuiquamefl debeat, illa vbique debita eft,
vt fine celcre vendi poflTt. Ncquccnim Balaam ex
a?. >
cocui

tl III

V.

i J

eo culpatur, quod populi Dei caufam condemnatierit,

aliudve dixerk , quam quod Dominus infpirabat, fed
quia auaritia excaecatus cil, infidclium 'caufam inftruens
quomodo ai( prouocandum iram Dei delinqucrct Ifra'l,
dictantemalitia procurauit. Quaerebat ergo quomodo
iuftmftificaret caufam impij, ckquaf illufo Deo, gratiam ems fubtraherct cleftis. Aut fi aduerfa iuftificari
nonpofietcauia, hocfaItemagebat,vt Scab ifta recde
ra Deus. Compugrtantibusnamqiieiniquis, vincerc (vt
dicitur) coniueuit, qui viribus * uperior eft. Balaam itas *#. fonbin
videas plurimos, qui licet iniquam rrb'nt ferre fententiam, corrupti tarnen muneribus, iuftitiam partis vnius,
in alteram quauis arte transferre molfuntur. Non facile
dixerim Vtrum fit nequius, licet venditor* aequitatis,ma- * <*>?*<
Jitiam ffaco fallaciori coloret. Poreft tarnen videri nqutor, qui officij fuiprincipem & reginam, cui fides ft;
mulatur, quafi mercem in foro diftrihit, ae fi eruu infidelis dominum veridat. Omniscnim'magiftratus.iurritiac famulus eft. Conftat enim quia scquitas alienatuf
venditore, licet ad emtorcm non tranfeat, & empta iniquitasficad emtoremtranfit, neququam a venditore recdt. Et quod n aliis contractibusnon rcpeiinu,lb'usilleiuftitiam vendit, qui non habet. Siquidcm ante
commercium rclinquit fordidum venditrcm. Nonne
fordidus eft, qui ad acceptas, vel oblatas fordes, eonfeientiam polluit, & non tarn iuftitiam venalem habet, quam
animamfuam Doctor gentium diuittas, honores, &
totius mundi variam fupefleilem eoriteiffihit vt ftercora,
vtfolum tucrifaciat Chriftum, rams omnia, qux diipendium faluti afferunt, fordibus aggreganda. Reftc quidemcjc fideliter, eo quod nihil mdum, nihil honeftum,
nihil decensfalutem impedir, (d fola turpitudo, quas ficutdedecet, fic& imraunda eft, & cette nutilis, adeo
damnofa, vt null temporal! erholimento vftleat compcnfiiri. Quid enim pfodeft hoiriihi, fi vniuef(urn muridm lucretur, faciens detrimentum animx fua;? Et vide,
quianon dixit mundum inutilemvbi falusperditur, fed
oiamvbi nainuitur gloria. Qviantumuis rutilent gem, aurum fplcndc<u,& omnibus lenociniis luis anideqt . .. .
wundus, quicquid munditiam hominis prirait, fordi^_

dum i

254

DE

N.yGIS

CVRIALIVM

dumiqua4i<C^prppanmxsxtii|guil,turpc;quodhoncjftatcm (ubucrtttj ignominiofuni ejt Vndc Scapudan? Cutijrae yeritatis ignaros, quod ex
dbitoomcijgramitumeilopoitct, il fiat ad pretium,
in fordibus omputatur. ] plias quoque pretij fie dilatant
intcrprevvionem f vt non modo pecuhiam , fpeciemve
fpntinc.^t , ffdobfquium, omneraquc operam , quateus alus debctru;. , Qupd enim ex fordibus eft, quid
ritnifrbrdicum Non enitn paieft arbor mala, fruftus
bonos facere^um in e'o vis naturx confiftat, vt flmilia
cxiunilibusprocreientur. Cxtenunquia prxfidum, &
aliommiudicurn, cornmuneraelTpinfpftioinem prxmi.iimus, aequiutis, & publica: quictis miniftrj {ijnt, quos
jjintet cxumipe<i|iores, & cautiores oportet eue, magif3Ucfollicitos, quodlius referuantilrcxamini,, cuius .entia jircumueruri non poteft, aut iuftitia corrumpi, LIpobtincnte^vtiiiiquo iudieio iudicaucrint, udjcentUE,
& merifurarn! bqnanj 5c confertam, &. coagitatam, &
^upercffluentm ,ia nusfuosaiudlcejuftoieeipiant.
( j : T > "> v3.':,t!^(
;<-" .-}-.. , '.
/ ]
-. i'.i i .:; VpiA Jb. ,; ''V )*.. .

'i., ;

Defieramente ittdkam, & coatione Tythagort &

^&' <uibit rebus nraum parttbit poffit facer iudex, y de qiuUtontbus captwfis.
~* Tquidein.iuciccsacraniento legibus alligantur ;
^j rati , quia omni.modo indicium c,um vcritate,&
'jegum obicru^tione difponent Ipfbque iure cautum eft,
vt facrorum, nngeliorurrifcriptur^rertibit$, ante
cnjiudiciaTcmdfponanmr, ibiqueab initio Iitium, ad
'finemvfqepcrmaneant, nccamoucantur,nifi fententia
recitara, quo totius confiftorij Iatitudo, Dei ipus repleta
pnefentia, omnibus ad facroianftas cripturs metumincutiat, & rcucrentiam, & ab inquifitionc veritatis omnis
iniquitaspropulftur. Omnesquoquecarnis & fanguinis, religio iudiciaria, propcllit affectus, cuacuans iram
& odium, metum & amicitiam : quia.vt airlulius Cae*i ' .&> haud facile animus verum prouidct,vbi' ifta * pro' '""""' ficiunt. Hinc eft illud proucibium,, autore Cicerone",
' . apud

" '. l.itiiB

: -

. *S5

apud nntiquos celeberrimum : Exuit perfonam iudicis,

quifquisamicum induit. Acquitascnimcui iudex obcq ilium debet, odij finiftram, aut amoris dextram neicit.
ama veritate non licet in iudics declinare. Vtvero
plurimum indulgeaturamicitiae, amico intcrduin dila^
atianis gratim facit. Hoc tarnen ipfiimraro, & non
nul. caufa cognita-. Porro dum c.iuf.i aneepseft, dario
jiiroeelatur, ii non contehtionis, fairem dccilpnis. Narr
judicia feftinata, pa:niteriri.mi pariant Vnde & Grasci
cum vrgeimitadicntehriamantequarn k-cauiliqtteat,
cfpondcnt patres iuos iblcm apud antipodes non vidilcj
fed expe&alfe femper , donee & ipfis oriretur.' Dicunt
cnim pracpropmuri eile viatorem, qui atitequam lucifer
orian*r,ci-alisadbuctentbris,lucequeicnot<i , disetani
aggrcditur.Sed neciudiccra-terrcatautoriraslitigatoiMrR,
crrtP^r^agoia: in longiflmumtempusilt dilatara petitio, fie AlcxandriMacfidonisin caftreni indicio fit cau
-d-amnata. Quod & illeacceptum,babuit> iudkibusagens
giatiam, quorum ine<j fidem probauerat,qnod iuftitiam
omni potentami ,pra;fercbant. Nibil vero prjecjaiius de
Alexandra iHo, quem publica opinio magnum alcrit.in
aliqua biftoria meo iudick rcpeii. Milu quidemcmpcr,
vttarrienrpace loqiiar.qui temeiiratcm ferunt , ditiflimo Alexandra pauper Pytfaagoras niatctr
eiit Qiiod wwiecumcmcias, collationem Philippic
Alexandri, Trogo Pompeio, Vcl Iivifino coropendiarip
-eius.fimauis, aurore, raioluamus. Ait ergo: Fuit Phiiippusrcx.armorumquamconuiuioiiim ftudioror, cui
inxime opcs^crantinrlrumenta bcllorlim , dm.tiarum
quaeftus, quam cuftodia folertior. Jnque inter quotidian
as rapias, femper inoipsciat ; mifcricordia in fieper-fidia, pari iure dilcftx. Apud cum nulla ratio vincendi
turpie, blandus pariter& infidiofus alloquio, qui plura
promitteret, quam pratfiaret. In feria & ipcos artifex,
amicitiasvtilitatc, non fide colebat. Gratim fingere m,
odio, inftruere intercordantes odia, apud vtrumq. graam quserere, folennis illi confuetudo. nter bxc eloquentia 6c infignis oratio, acuminis & folertix plena,
vtnccornami facilitas, nec facilitan inuentioms decilet
omatus. Huic Alexander filius fueccfit., &vinute&vi;.. ...'.:
ti'ispatrc

Z5 .

DB

NVGIS

V RI Al IV M

tiis ptre maior.Itaquc vinccndi- ratio vtriquediuerfa. Hic

aper-ta, illc ambus bella tvacbibat. Deocptis illegaudcre
hoftibus.hicpalam titils. Prudcntior He confilio, nie animo magnificcntior. ham pater diilimularc, plcrumquc
etiam vmccrc. Hie vbi exariiffet, ncc dil.itio vltionis, nee
modus erat. Vminimisvterqueauidus, fed ebrietatis du
uerfa vitia. Patri mos erat um deconuiuio in lioftcm
procuiTcrCjfe temer periculisoffcrrc. .Alexander non in
hoftes,#fed in fitosfaeuiebat. Quamobrem Iscpe Philippurn vulneratiun praeha remiiere, hie amicoruin interte
Aorum conuiuio frequenter exceffit. Regnare cum amicis
ille nolebatjhicinamicbsrcgnaexercebat. Amari pater
'" w" * malle, hic metui. Litrerarum cultus, vtrique limilis.So-

a inj

lertia: pater maioris, hie fidei -Verbis atqueorationc Philippus, hie rebus moderatior. Parcendi vichis, filio ani
mus promptior & honeftior. Frugalitati pater, luxuria:
filiusmagisdeditus erat. Qiribus artibus orbis impciij
fundamenta pateriecit, operis tanti gloriam filius conftramauit. Aft in vno non modo patns,fed omnium*in-

geriuorumtraniccnditvitia.quod mcantinentiffiinac fuk

inuidia:,adeo vt etiam patini triumphi ci lachrymas ex
torqurent, acfiei virtus paterna omnium gcrendoium
pnriperet gloriam. Eos etiam ant propriis manibus intcrficiebar, autrpi piaxipiebat ad poenamqui paterna;
virtutispraeconia pra;dicabant. At Pythagoras apud Phi
lofophostantaeextitit nutoritatis, vt ad omnium quacftionum decifioliem futficerct, in parte credcretur Py
thagoras extitifle. Tantum namque opinio praeiudicata
poterat. vt nihil conualefceretaboppoiito, dum hoc ipfe
dixifTedicerctur, & ex vfu acquiecenti.vox Ipfe pronominis, Pythagovam indicaba*. Cum enimfimplicitcr dicebatttr, ipfe hoc dixit, ex piacccpta autoritate, tefte Tulo, Pythagoram intelligi oportebat Hie tarnen tota au
toritate fua neququam indicium flexit, fed adlxic interuenientediluione, propter rci ambiguitatem pendet
***" "" (entcria. Thema quidem huiufinodi e(h*Euallus adolcfcf ns diues eloquentia: diicendat gratia, caufafquc oraedi
enptensfuit. Hicindifciplinam Pythagorajfe dedit, promittens pecunia m quantam Pythagoras peticrat, data
medietateantequamingrcderetur, daturas alteram quo

primara

tum v.
257
primumdieeaumapud iudiccs peroraflct, & vkiflct.
Poftca cum diutius auditor, aiTcftatorci; Pythagorae fuit.
fct, racundiamquc promouiflct ftudio , & trancurfo
tempore longiori, caufjntibus patrocinium denegaret,
vtputabatur,nedociorisimpIeretmercedcm,habito conClio, litem cum eo Pythagoras conteftatur. Cum ergo
adiudicesineundaeconftituendxq;cauf<e venifint gra
tia, Pythagoras fie exorfus eft. Difce,inquit,ftultiflime
adolcfcens, vtroquc id modo fore, vti reddas quod peto,
Cue pro tc pronunciatum erit, fiue contra te.Narn fi con
tra te lis erit data.merces debebitur mihi ex fentcntia,quia
ego cuicero : fin verb fecund urn te iudicatum erk, merces
mihi ex pao debetur , quia tu viceris. Ad ea placide
Euallus.*Opto, inquit, huictuse tam ancipiti captioni '/*
iflobuiam, fi verba nouipfe facern, atquealio patro
no vterer. Sed magis in ifta victoria, prseludium eft.cum
tenon in caufa tanturn, fed in argumento quoque ifto
euiccro. Diicc ergo tu magifter picntiffitoe , vtroquc
modo futurum vti non reddam quod petis, fiu contra
mfc pronunciatum fuerit, fiue pro me.Nam fi iudices pro
caula mea enferint, nihil tibi exfentcntiadebebitur,quia
egoviccroj fi contra pronunciatum fuerit, nihil tibi ex v
pafto debeo, quia non viccro. Sic ab adolefcente difci-
pulo, magifter eloquentiaeinclytus fuo argumento confutatus, & captionis verfut*, & cogitatx Fruftratus fuit.
Tunc iudices vtantiqux hiftoriat verbis vtar, dubiofum
hocinexplicabilequecftc quod vtrinque dicebatur, rati
nefententia fua vtramquc in partem dita, ipfa icfc refcinderet.reminiudicatam reliquerunt, caufam in diem
longiffimum protclantcs. Nee multum refert ad propofitum, Pythagoras, an Protagoras ficut Quintiliano pla
cet & AuloGellio,litigauerit,nequeenim viscftin no
mine, dum conftet rem ambiguam fine temeritate diffiniri non pofle. Sunt autem multae captio/; quatftiones,
qua tutius Sc commodius prxfertim in iudiciis differuntur, quam accelercntur, Vnde Sc apud Dialcticos ge
nus hoc Tractos appellator, Sea Grasis dicimr* Ztif, ' ai.Abifi,
vbi quicquid verum eue ftatueris, falfum rcperitur,- Etfi
plerumquein his per exceptionem doli nuli poiTt res
temperan, Se aequitasipi iuris, interdum qucat mitigate
R
rigo-

2$%

DE

NVSS

CVRIAUVM

rigorera/nifivrgcntiffimarcriimneceintascogat, n ta
libs fententiam expedit differre , quam ferre. Fere
pucro didicifti, quiainquasftionibus qui habent poli
tlones implcitas, & qua; latenter inuoluunt contraria,
hboriofa folutio eft, nifi forte tc antiquo Neftore reputescautiorem. Necrcdas fomnio; Agamemnoni diebun
cftinfoinnis,dum in excidio Troiae Graccia laborarec
Huius qlioque iomnij interpretationem , Ioui cenfucrunt Graecorum fapicntifllmi referuandam. Laboran
tes vidi quamplurimos, dum quacritur an qui dicit,
ego mentior, verum dicat. Sed neminem vidi qui Scyl**. unta lam * vitarit & Charybdim , nifi debilem aut propitiuni fuftinuerit hoftem. At in litigiofis difputationibus Sc declamationibus icholafticis , fine peviculo-ifto
ifta verfantur. Sed vbi ad forum veatum eft , in quo
inanisoftentatioingenij conquielcit, & iria duntaxat
ngitantur, fine periculolitigatorum, aut iudicis, in fententia: calculo non erratur. Nee eft, vt opinor, efuiequam vtius, quam periculum difterri, fi omnino vitari non poteft. Iniquifimum tarnen eft, iuigia protelari . cum alterutrius litigantium periclitatur vtilitas, &
rci difficultas moram non contrahit. Quicquid igitur
expedid poteft , accelerandum eft j quod confiiltiorc
traebtu indiget, diftcrendum.

(Iapvt XIII.
Qemsdo tu dictum debeatordinari,' de concepttgne facranienti calumnu, quod ex neccttate prtjnt aor & reut, & quid immineat tili, qui
tur anient um fubire detraclat,& de fieramente
aduecatorum)& poena calumntatorum, ueprjtuarteantium , aut tergiuerfantium.
Vt vero rerum veritas citius illucefeat, litigatores
ipfos, perfonas videlicet principales, non ante ad
litem iudex adminit, quam ei praeftito facramento faeiantfidem.quod iuftitia: fuae infiftent, & calumniam
omnem proeul facient. Actor quidem iuret, non calum
niando

I I SB X ' V.

2J9

and* mimo litem mouifle , fed exiflimando bonam

habere caufm, & quod nihil in tota lite facict calumniofe, vt nee probado, nee dilatio frultra.toria cxinatur,
fed id iolum quoduftitia vidt-tur exigere. P. evrs autcm
iurabit, quod putansfbona inftantia vti>perucnitad reluftandum, 5c quod in nullo litis articulo calumniofe
vcrfabirur.id folum iudice,vcladuerfarioexigcns, quod
pro Vcritatc putat ex necelitate iuititia: cxliibendum.
* Vrerque vero iuramenti fui extrema claufuh hoc com- '*nVP"
pleftctur, vt iurcntfc nihil dedifl, autpromiiiue,aut da
turas efle, vel per c, velpermcdiamperfonam, fiueiudicibus, fiuc alus quibufeunquepcifonispro ea caufa , exceptishis, quseaduocatis, Scquibufdamaliis certis per
fonis de iuris indulgentia praftari licet. Quod fi actor fe
iurarc recuauerit, exchrfus lite cadit ab aftionc.tanquam improbus litigator. Reus vero detratans fubire
iuramentum, habetm-proconfeTo, & fenrenriam damnationis experat. Sed < ip patroni caufarum, quo fidelior poflitefic examinado, ab conteftatione litis,
iuramento arclantur aef veriratem & fidem , tirantes
quodeum omni virtutefua, omniqueope, quod luftum
5t verum examinauerint, clientibusfuis inferre procurabunt, nihil ludij relinqucntesproutcuiquepofibileeft&quod ex indaftria fu non protrahent lites. Nam cas
oportet ividicibus infra biennium vel triennium termi
nan. Ipos quoqueaduocatospari diftributionc partibus exaequabit, fiuc eos peticrint.fiue non, vt aequo Mar.
tepolTtcaua proceder. Hace autem parftas, &invirtutis mrito, Se viuacitateingcnij, conilij profunditate,
copinioiicfcientiar, & nominis autoritate confrftit, vt
hie omnia, fi fieri poteft, apd partes quadam a-quitatis lance librcntor. Quodfi vnius prae caetcris eft fama
hilador, ex officio iudicantispiout potent parti aduerfariarcompeniabitur. Qui tarnen alicuius litigatorum ar
cana praenouit, nonpatrocinabituraduerfaiio, nifi forte
citra conuenicntiam iudicis, feparatimcumpluribus ali
ter traftauerit, vt alten paris defenfonis copia fubtrahair. Nee eft quia iudicemonitus, fine excufatione probabili, poffit cuicunxjnc parti patrocinium denegare, nift
forum fibi prascludi velit, vtpoilmodum in caufis agen11
dis mi-

2,

DE

NVGIS

CVRIALIVM

dis minime audiatur. Si vero praeuaricatus fuerit aduocatus,in conuiftum oportet, pro qualitate commiili poeTiam sraui (limara exerecre. Munus liquidem patrocinij
fidcliTim implendum eft, & fine adnerfariorum iniurja, Rationibus namque, non probris contendendum
eft, 5c ex edifto prineipis patitur opinionisdilpendium,
quifquis negotio derelido, procaxinaduerlrij fiai contumeliam,autpalam pergit, autfubdole. Sed licet patro[ untnmr. nmercesexcaufahonorarijdcbeatur,* concinnatorem
cm
vel redemptorem litium e(Tc non licet, vt certa; partis
emolimentumeum graui damno litigatoris, & ,' quadam.
!. itftuA- * depreca tionc pacifcatur. Quicquidiutem patronus al- .
ti the
legauerit pra-fente domino, perinde eft habendum, il
profcramr domino, nifi ex continenti,id eft, infra proximum triduum contradixerit. Licet autem patronum vinci contigerit, in nullo lxditur famaeius, fi nihil omifit
xcontingentibus, & clientis lui iuftitiam fideliter fouit.
Non criim cogitur patrocinan mendacio. Si quid vero
talionis afFertcaufa, in litigantes cadit, (lue ciuiliter.fiuc
criminaliteraelumfit. Hoc autem quiequid fit, lntenria diffinitiua dclart, qua: reos condemnar, vel abfolui t,
&interdum in ipfos autores confultillim acerbitatis effundit acleos. Nam vt de ciuilibus taceatur , in quibus
tarnen efteademinuenire, acculatorum temeritas tribus
modisdetegitur, tribufque fubiieitur peenis. Aut cnim
calumniantur, autpraeuaricantur, auttergiuerfantur. Eft
autem calumnian, crimina falla intcndere:Prxuaricari,
veraabfcondert. Atin vniuerfum ab aceufatione defiftere, tergiuerfari eft. Sed lege Rcmia calumniantes ad viai diftam pofeit fimilitudo fupplicij.ita tarnen vtpoftquam
reus-ab'blutus fuerit. cum de aceufatoris confilio & men
te conftitcrit.fi iuftoerrore lapfus eft, abfoluatur: Si veto
in euidenti calumnia deprehenfus eft , peena legitima,
condemnetur. Quod ipfius pronunciation!! manifeftatur verbo. Namfipronunciatumeft, non probafti, pepcrcitarori. Si verocalumniatuses, condemnauit cum:
: licet de poena infamia: nihil fubiecerit, tarnen poteftas
legis aduerfus cum exercebitur , adci> vt importet infamiam.
Cap.

,i. :

I I E R V.
.
.

Cap.

x i i 1 r.

261
. . r

/[,.,

De raont tnflrumentorum. . v'":

ATinipfadiiquifitione conffli'j , ta-nVfal rimlibus,
quam criminalibus caufis, ad examimiindas pro
baciones inftrumcntorum ratio habenda eft: Et-quidcin'
inftrumcnta dicuntur omnia, quibus caula inftrui poteft, fiuefintteftimonia, fiue teftesjhdec trhen liis potiora funt, eo quod teftes teftimoniis praefmuntur. Nam
cum teftes examinan poffiM, teftimoni fefti'pv& apud
omneseadcmfunt. Irtipfa-vcrc* teftium examination; ,
non poteft ex regula aliqua dirEniri, quid magiSiildicem
lqui oporteat. Si enifh omnes teftes,eiufdcm honeftatis
& aeftimationis fint, & ngotij qualitas, ac iudicis mo
tus cum his concurrerk,fqiquenda funt, } .teftimq
na. Sin vero quidam corum aliud dxei'int.ict*.in pa- tal.im/ari
ri humero, crcdendum eft quod naturx' liegtij couenir, quod inrmicitiaaaut gratis fufpiaiorie carer , canfirnubitque iudex motum atinii'fi exargiimentisc tefti
moniis, quae reiaptiora, & vero proximiora cfi compe
ler; Norichimad muitimdihem rcfpiciopoftct,' ftd a<|
fmceram tedium fidem, 6s teftimonia;:quib}ii.petis lux
veritatis alfi llit . Ipfis quoquc prarfuniptionibtrs fVequentiffim Habit, dcmecrobcturontrariurniNam & Sa
lomon cum in litigio meretricum, infonterri -dibidi pratcepiliet, & altera cum mallet alteri viuum cedefe, ipfa,
tamenreclamante, nec mihi nee tibi fit, fed diuidatur,illt
vruummfantemveftitucndiimcenfoit.quxhdiacquieuir,
vt viuus morcretur. Argumento -fiquidem ptebabili tra-
hebaturTtmatremcrereretqua ililigeba*; cum opmionem eius, aut fidem:, aduerifi'probatio euacuaret. Vndc
&D. Adrianusrclcripfit.iudicantis dilatons in examina
tion teftium facultatem .t verba quidern Epirtolx funt
ha:c Tu magis fare potes quanta fides habenda fit teftibus, qui cuius dignitatis; & cuius aeftimationis fint,
6c qui * fitrrpliciter vifi fintdicere, vtrum vntim eun- tairtmi]it
demque lrmonem meditatum attulerint , an ad c "qua:
interrogauais, ex tempore rcriilmile refpnderint. Qui
R i
argu-

262

DE NVGIS

CV*IAIIVM

argumenta , & quemadmodum , cuique rei proband

fufficiant, millo certo modo fatis diffiniri poteft. Alias
numerus teftium.n'aas dignitas & autoritas, alias veluti.
confentiens fama confirmt rei, de qua quseritur, fidem.
Hoc igituriblurn tibi reponderepolfimuimmatim, non
vtique ad vnm fpeciem probations, cognitipne.m ftatim allegaiidebete, Ted ex fentcntia animi tui, te aiftirhare oportce, quidaut credasj;aut parum, probatura tib
opiperis, ;,ludici vero plurimui licet, dum in, omnibus
feruiat yci^tati,; quam fi (vtfplet)apud imprpbos pericli
tan cognoucrit ad profeflioncmeius qui neceflrij; fuerint , euoeabit' -, &ad wffimpnium compllet iftuitps :
his tarnen1 exceptis, qviod -actufrius, certas pcrfpnas ttftiicari iufa; nor cpguut. ' . . :.;jl;
.:..:..., ,: >; : y

':Car-;-';jV;

Qudtpertmm ddreligknem PwotifulumjrtfjiutH

.& idicimi, & quatenns' Xetita'
pfpt'cndiueat & de Cicerone, Bernardo, Martm,GAttfuda.Cato.teiifi.
:'' .->;'! .<> , [ulS'fj .'.. '. :, ...... -li.Kjtn
fcijr j NS T autemad rcligionem praefidis,.; prou-
.dr.nopoteiatiores.Mriinturiisafficiant humiliores,
ne defnocseoruin calumrriofis criminibus inictenur
innocentes. rrohibebitqiie*iilatas cxaitiones, & viokrttis:faftis & extonasmerti raiditiones, & caution
\fk finejprttj Bumeratioric,n& ipfe prouinciam in praebendis hofpiuisonerct,deiirq;.'ne:quis iniquum lucrum,
veldamnuiifentiatiprarcauebiu.Congruit enim bono
& graui ptofit! .curare vt pacata& quieta fit prouincia:
quod facileobtinebit fi blicitcagat, vt malis hominibus
>rouiiicacareat,eofqucoTiquira{.- Nam & facrileos,
atrones, fuies, plagiarios, conquirere debet, 3c prout
qifquedeliqnerit, in cum aniniaducrtere, receptatorefquceorum.iinequibusiatra/diutius latere non poteft.
Omni ^eraiusreddentiohferuandumeil:, vt inadeundo quidemfacilemfcpibat, ldcontemni non" pariatur. VndemandatisadiicitUT, ne prseiides in vltcnorcm
familiaritatewi prouindaks admittaut.Nam cx^cqnuor. -i
' farione

* *;. iia

 -.

lus

fhtioae zquali, contcmptio nafcitur dignitatis. Et fummatimita ius rcddi dcbct.vtautoritatcm dignitatis inge
nio iio augcat. Sed &incognofccndo,ncccxcandcftcrc
aduerfus cos, quos malos putat, nee precibus calamitoforum iilachrymari oportet, Id enim non eft conftantis
& recti lud ios, cuius mo tum animi vuhus detegit. Qmd
etiim in viro graui deformius, quam fi ad * auram genx tL
pallcnt, cutis in rugas contrahitur, fcinullant oculi, tur-_
oatur vultus j aut ii fanguincm faciei ira accendit, 6c
quaiiexcludit in fuperrkiem.fpumantia-torquctur labia,
brachia iaclantur, lliiiunt pedes, corpus trpidt, fie toto
geftu non tarn ivatum exprimit, quam inianum. Cert
cum talcs video, compatior His, mihiquemctuo,mcmor
hominum, quos in Africa eile, in libro naturalis biftorix
apud Phniumdidici. DicunturenimerTalcinarcvocecJe,
lingua, vt fi impenfius forte laudauerint pulchras arbo
res, fegetcs amocniores, lxtiores infantes , equos egre
gios, pecudes paftu & cultu optimas,repcntemoiiintur,
aut perant. Fafcinatio quoquc oculoium exitialis eft.
Refertidcm hominesefiin Illyriis, qui interimant videndo, quos diutius rati vidennt. Eofquc i'pfos marcs,
fcminaique.qui vifu nocentes font, pupillas in fingulis
oculis habere binas. Apollonides quoquc perhibet, in
Scythia nafci feminas, qua: bitliia^vocantur, & eafdem
in oculis binns habere pupillas, cperimcrcfi quem vi
fu forteirata: afpexerint. V.cieornebiscogiwq>ttiudji,
ces iracundi. Traduntti^Fb.yfiognomi/ps qui habcntoculos mnculofos, ad nequitiam pronioies. Quae
verde praefidibus, aiquciuditibus dicta funr, ebent
& apud proconfules, quos tiflftrates vulgariter. diunt iur
ftittas cfle errantes, obtiuere. Et quidem erroris,
etil non officio, pecfonis tamen eoiuni conuenit, qui
cuntes poft concupifcentias.fuas, infectatu auaritia:, &
deprasdatione popiilariiim, tramite axuiitatis aberrant.
Dcbentauecm officia omnium ee gratuita, vf nihil vitra
ftatutum ex'gatur, fed nec KcipAauir. Sed forte quid ta mmol fit, quairis. rlcbcita contiuetur, ne quij g.iufiv
dum muons donumvecaprct,.nifiefculentumpociilcn.
tum\if>...o>. id. q uidem iiitiivdiyX prximos prodigatur,
Q^pd^/adipraconfaks^ajioi^e magiilratusx.- -,
R 4
dato

264

DE

NVGIS

CVKIAtIVM

dato Principis tranfit. Non vero in totumdebcnt exen is

abftinerc, (cd modum adhiberc. Vt vero ncc in totum
abftineant, nee auat modum Xeniorum excdant, Diuus Scuetus, & Imp. Antoninus clegantiffim funt
cpiftolamoderati.Cuius epiftojae verba funt hace : Quan
tum ad Xenia pertinet, audi quid fentimus. Vetus pronerbiumeft, nee omnia, nee temper , nee ab omnibus.
Namvaldeinhumanumeft, nemine accipere; fed paffim , vilifllmum j & per omnia auariffimum. Quod au tem mandatis continetur, ne donum vel munus ipic
Proconful, vel qui in alio officio crit, accipiat , emtve
quid, ni i vichis quotidiani cauta, quod ad Xenia i am
non pertinet, fed ad ea quae edulium .excdant vfum.
,*i.mmUm $ed nee Xenia producenda funti ad * munerum qualitatem. Licet enim patrocinium iuftum poflit vender aduocatus, & peritus iuris inum confilium,iudicium vendereomninononlicet. Cicero cum in Falatio domum
vellet emere, & pecuniam in prxfens non haber, a Sylla
qui tunc reus erat, mutuo feftertiurn vicies tacite accepit.
Ea res priufquamemeretur prodita eft, & in vulgus exiuit, obieturriqueeftei, quod pecuniam domusemendae
caufa, reoaccepiflct. Tunc Cicero inopinata opprobra tionepermotus,accepiflefe neguit, dicens fe domum
nonefteempturum. Atqueadeofalfum eft quod obiicitis,vt verum fit me pecuniam accepifle, fidomum ernero. Sed cum pofteacmiiTet, & hoc mendiicium in Senatu ei ab inimicis obiiceretur, rifitfatis,atque inter ridendum, irhprudentes,inquit,homincs eftis, cum ignoratii
prudentis Sc cauti p'atrisfamilias efle, quod emere velit,
leemptnurfefle negare, propter compctitores emptionis. Sicitaquequodinficiarinon'poterat, vrbano facetoque diluit d to, rem magis dignam faciens rifu quam
crimine. Familire fiquidem habebat, vt quoticns bietumturpe abnegare non poflet, refponfione ioculari
illud eluderet. Ampleftendae memoriae, & miranda;
n&itatis fummus Pontifex Eugenius, quem vidifti,
/ulluxn omnino munus' hominis litigantis rceipiebat, '
auteui litem crederetimmincre. Vndecum in aduentu
fuo Prior quidam mod ex facultatis, cuius can non
dura audierat, cimarcom auri deuotionc multa inftanter
oflerret ,

I I E R

V.

2<

offerret, non dum inquit domum ingreflus es, & iant

vis corrumpere dominum? Corruptionem namque vit
fan lus crcdidit , quicquid orrerebatur iudici lite pen
dente. BernardusClareuallenfismonachus,. & Sanciorum Cofmae & Damiani diaconus Cardinalis , Romi
degens in excclfis, finguiaritcr habitauit , excutiens manusiuas ab omni muere, vt non dum na ms ft,cuius aumm, vel argentum in nuinus aeeeperit. Quid rereram
Martinum, qui contra morem legatione rediens pau
per, cum abEpifcopo Florentino equuro focio neceflarium magna compulfus i nfta ntia, accephTet, indem remtuitdonatori,ex quo eum ab initio dad muneris, caufam in Romana * ecelefia ventilandm habuife cogno- "Ami*
uit. Quod Sc plenius S. Bernardas Clareuallenfis abbas,
qui eum pcrfeius noucrat , refert in libro d'orrinali,
quam ad S. Eugenium de contempla tiolie vel confiderationc icribit. Taceo quod vencrabilis pwer GaufiiduS
Carnotenfis, legatus Aquitaniae, pru-incinlium mue
ra non reeepit, nifi in caufa elculenti & poculcntf, & hoc
cum fumma frugahtate; ied omnia quai in-Xniorum tion offerebantur , vt ftercora conferhnibat. Teftnmr
fenftus Clareuallcnfis, quod pifcem, quern vulgo * ihr- ti.fimwrionem dicunt , dcuoto quodam legatinis fuae clc- """"
rico gratis acciperenoluit, nee ante acquieuit offerentis
improbitati,quam ci pro admiilb Xcnio prctium nume
rar.
' ,"; Cap.

x vi.

De crimine repetundarum, quo tenentut & prxfidet

& iudices, qui aliquid owning acctpiunt, prop'
ter eat res, quabifunt ex efc'wfacienda: & de
'
Samuele, qui docet tuge facrifutum effe deber in
domo iudicii, qua feipfam * obUtumem luma, * Ml- "
& bonorum operum txbibet templum Dei.
Sed crebrefeentibus vitiis , etiamfn clero funthodie
continentitantexemplaranffitna, cum tarnen de
nfura kgum, fumma' continentia magiftraribusomnibuslkindiita. Adcoqmdem,vtquior3inariam gefferit
R j
potefta-

266
DE Nvei CVRIAI1VMpotcftatcm, -quicqud ex vetere dclcg.it ioni s titulo profl igauerit, cum difpcndio pudorisatque fortuna;, id eft,hc>oorisatquc dignitatis de propriis facnltatibus intra prouinciam poftus' inferre cogatur. Lege Julia repetundainm tenet tir, qui cum aliquam poteitatem haberet, ob
iudicandum, vel hon iudicandum,vel non decernendum ,
aut oodenunciandum teftimonium vel non denuneijidum pecuniam acceperit Scinfumma, quo magis
minus quid ex officio fuo facer. Nec vfucapi poteft
quod accipitur , antequam redeat in poteftatem tins a
quo profcum eft, autheredis. Vcnditiones quoqucc
locationcs.plurismmorisvefaftas lex illa relcindit, Si ea
damnati, teftimonium publicum dicere,aut iudices cft,
aut poftulare prohibentur.Et licctconuicli extra ordinem
puniantur, plcrumquedainnantur exilio, vel etiam durius, prout admifenrit. Sed & ab hrcdibus poena repetitur. Infpicevecfea. legis, & quanta indignatione crimen
hocperfequnmr attende. Vtvniusvinquit, poena, menu
pofiit.efle multortim, ducem qui male egit ad prouinciam, quam nud.ni erat , cum ctiftpdia competent! ire
prascipiinus, vt non folum quod egit, non dic.im domefticus, fed manipularius k miuiftei acccpit, verum vt id
quodiplc.i prouintialibusmeis rapuit, aut fuftulit , in
quadruplem inuitus exfoluati Itcmque, Omnes cognitoles & iudices pecun.iis, atque patrimouiis manus abftincant, neque lienum iurgium p'utent fuam praedam.
Etenim priuatarum litium cognitor, ide'mque mercator,
ftatutam legibus cogcturfubire iafturam.Et illud , Iubepiusquoque & hortamur, vt fi quis forte honoratorum,
decurionum, pofflorum, poftrem ctiam colonorum,
acuiuilibetordinisiudicefuentaliquarationeconcuiTus,
fi quis iciat venalcm de iure faille fementiam, fi quis poroamvel precio rcmilam, vcl.vitio aipiditatis ingeftam,
fiquis poftremo quacunque de caula improbumiudi potueritapprobare, isveladminiftrantceo.velpoft
adminiftrationcm depofitamin publicum prodeat, d
frt crimen, cklatumapprobetj cum probauerit Sc vi,
"roriam rcportaturus 5c gloriam. Vtinam haec vel audiantur noftris , nam vt feruentMr optare vix audeo.
Qups quotiens.diligentiui intvieorjco^ceflores mihi po? ..
tins vi .

LIBER

V.

267

tius vidcor videre, quam iudices,ac fi ad hoc folum dati

funt, vt prouinoiam fpolient. Scd & lcges ipfas & confuetudincs,quibusnuncviuitui,infidia: funt & laquci calunaiiiantmm.Verbprumtendiculaeproponuntur, &aucupationes fyllabai um," * vo fimplici qui lyllabizare non /
rouit. Feci mqmt indicium, &iuftitiam, non tradas me
calumniantibus . Ac fi apert dicat: Qui judicium
pcrueitunt, & iurtitiamdeferunt, tradanturcalumniatori, qui filios Adam arueconfpcftum domini accuit di
ac nofte. Legitui in libio regnorum.ad vniucrfem Ifiacl
dixifle Satnuelem; Ecce audiui voeem vcftram iuxta omniaqua;locuticftisadme,& conftitui vobis regem.
nunc rcx graditur ante vos, ego autem femu & incanui.
Forro filij mei vobifeum funt. Itaque conuetihtus fum
coram vobis, ab adolcicentiamca, vfqucad diem hanc.
Ecce praco furo. Loquimini de nie coram domino, 6t
coram Chrifto eius, vtrum bouem cuiuiquam tulerini,
aut-afinum, fiquempiam calumniatus fum, fiopprem"
aJiquem, fidcmamicumfquammunus accepi, &. contemnam illud hodie, reftituamque vobis. pudicum,
aiumura, oeontinentanmanum, iudicem incorrupmm, c4vocem magnificam, admirandam, 5c imitandimvniucrfis, qua; de confeientia pura fie loquitur! Lo
quimini de me coram domino & Chrifto ciue,qi in car
lo & terra iudicsiudicancLoquimini,inquam, bouem
cuiufquam autafinum tukiim. Vtique villas & praedia,
aut immenfapotidra auri vd argenti, ant pretiofa: fuplltilis onera non extorferat, qimagni reputabat iu
dicem bouem oblatum accepille velalmum. Si quempiamcakininiatusfuni, fi oppiefli aliquem. Neminem
iniuft vexauerat, quiomnescalumnias exdudcbat, nec
indicium eius peiuertebat caro vcl fanguis, qui nullum
vnquamoppreilti Sicnim inmanus eius quifquam inciderat, non earn iudex, fed propria iniqiiitas opprimebat. Side ipanucuiulquammunus accepi, contemnain
illud hodie, reftituamque vobis. Quid qua;fo cxprellius
dici poterat? Vt in fumma auaritia; mfpicioncm
tollat, nullius muneris confeientiam docetic habuiflc,
paratus contempere & reftitucre, fi quid 0111 nino exigi
poffet. Malebat eniui illud reftitucre in prxfenti, quam
cum

268

/.

.DE NVGIS

CVKIAtlVM

cum viris redderc in futuro, & contemnere illud hocHe,

fatius iudicabat, quam in confpeftu Dei & omnium cleftorum ex ea caufa in aeuum contemptibilis apparere.
amtfi ,. Sed quid ad hanc * conftitutioncm citis refpondtt audi
tor? AudLEtdixerunt, Qui? Vtique totus lfracl. Nam
ad omnes irmonem direxeratw Non es calumniatus nos,
eque oppreffifti, eque tulifti de manu alicuius quippiam. Si quis proconnilum, fraefidumve; aut tribumis,
autcenturio, decurivc, automninoaliquismagiftratus
talc tcftimonium prouincialibus meruit, ad prouinciam noftram quaefo accdt, vt noftros doce magiftratus. Nam de vicecomitibus c iuititiis,quasvtvulgarinoftro vtar, refte dicuntur, errantes, nihil tale audi tur ,
quod diligunt mimera, & fequuntur retributions ,
librant pauperem potente, aduenae 5c pupillo non iudicant, & cauf viduscnon ingrcditur ad eos. Porro
indices cccleiaftici fequuntur Samuekm,fed ficut popu
las, fie Sc fcerdos. In commune conqtieritur fapientia:
Tenentes legem nccicrunt me .-principes fafti funt , 5c
egoignoraui. Quodvtabhumilioribusliqueat, qui de
cani funt, vel archidicono nifi illi vt Simon nofter venerabilis doftor in legedomini, dicere confueucrat,in quo
rum manibusiniquitates funt, dextera eorum repleta eft
muneribus ? Feliciimum regem Anglorum , Sc Nor
mannix & Aquitaniae adhuc inuiftiffimum ducem, in
terroga, quid ctiarh de fuis fentiat, quosintrudit, Sc dicetvtopinor, non eft malum in clero, quod ifti non fa
cial. Epifcoporum nomen & officium venerabile eft, li
tanta impleretur folicitudine, quanta interdum petirur
ambitione. Etdiligerenturvt patres, timerturvt domirii,
colerenturvtfanftijfiexaftionibuspircerent, & proiicerent ex animo quicquid piouenit ex calumnia, & omnem
qtia:ftum minime crederent pietatem. Cseterum fibi rc-'
uerentiam fiibtrahunt & amorem , dum honores ambiunt.pecuniamcupiunr, 6c velfuasfaciunt, vel alienas
calumnias fouent. Et quidem nefcio quomodo notam Sc
pnam omnem euadan't, qui exaftionem totius calumniofi quaeftus fibi ad minus beflem vendicant.Nam vt (oJidumaiiemvfurpantfibi, autvtmultumtrientem, duntaxat archidiaconis & aliis offkialibus, ne dicam cum po
pulo,

t I . R

V.

1?

pulo, miniftris iniquitatis cedunt. ScJ nee Iegati fedis

A port oli ., manus fuas excutiunt ab om ni muere, qui
intcrdum in prouinciis ita debacchantur, ac it adcccleiiam flagellandam, cgrciTus fit Sathan facie domini.
Concutiunt ngulos domus, vt proftcrnant filios & fi
tas eius, qui languores & dolores animarum curauit in
cruce. Commouent Sc conturbant terram, vt videantur
Jiabere quod fanari oporteat. Hie tamen non de omnibus
crmo eft, fed de his qui patris volntate contempts, feruiunt iliac. Confit enim quia in omni officio domus do
mini, fie rdinquuntur quidam, vtalij aflumantur. Vidi
ego ipfe in omnibus his, decanos fcilicct, archidiconos,
cpifcopos, & legatos, tanta folicitudineoperari in mcfle
domini, vt mrito fidei & virtutis re videri poflct vineam'patris in manu coram prudenter & vtiliter collocatam. Atalij ficverfantur, ac fi ad Thebas in * faclnus * ' Mmk
excitandas, mittatur ab inferis Thefiphone vel Megasra. "''""'
Nam fere fie ab aula contra omnium vota fidelium, ad
' cecidias publica officia acceflrunt. Apudhos
indicium nihil eftj nifi publica merci s,
jtque eques in [ qui fedet emptprobat.
Iuftificant impium pro muneribuss,exultant in rebus peffimis, laetantur cum mala fiunt:
Vixq-, ttnentlachrymas, nil lachrymabile cerimnt.
Si quidem peccata populi comedunt, & veftiuntur eis, &
in eis multipliciter luxuriantur . Acceptores perfonarum,
8c quafiquidam bonorum mallei hoc didicerunt ab eis
quibuselcftifunt. Aitfapientia: Vcnatio leonis onager
in cremo, fie 5c pafeua diuitum fijnt jpaupercs. Et ficut
abominatio eil fuperbo humilitas, fic execratio diuitis
pauper. Diucs commotus confirmabitur ab amicis, liumilis autem cum ceciderit.expelletur & notis.Diuiti decepto multi recuperatorcsjlocutuseft fuperba, & iuilificaueruntillum. Humilisdcceptuseft, Sc. infuper arguitur. Lcutus eft fenfat, & non eft ei datus locus. Diucs
locumseft, & omnes*timuerunt,& vcrbumilliusvfque
ad nubes perducent. Pauper locutus eft & dicunt, Quis
eft hie? Et fi offenderit, fubuertunt ilium. Et hace quidem
funt iudicia eorum ,quos curia docuit , imp, omnium qui
iuftitixdiuitiasprxferunt, &nihi potius ducunt.quam
habere

l70

DE

NVGIS

CVRALIVM

habere diuitias, quo tarnen vixaliqttidinutiliuscft. Nullus iftorum exultt, cum Chriftum videt in terris, nullus
eorum eft.qui vcliteum cum hominibus conuerfari, nul
lus quiad bona opera proximorum decantet; Gloria in,
excelisDeo, Se interrapaxhominibus bona: volunta
tis. Hoc iqudem c'nticum eft fidelitim prselatorum ,qui
fpeciofisinceduntpedibus, &cxeobeatis , quod pacem
* A Vutnm portant, & * pacem anftimoniac fociam,fine qua nemo
videbitDeum. Dicunt Sc hicumfapientia, quia bona
eft fubftantia, cui non eft peccatum in confeientia, & ncquiifima paupeftas in ore impij. Clamitant in plateis,
quia beatus vir qui inuentus eft fine macula, & qui poft
autum non abut. Acfiapertedicant, Quifquis in mu
ere cuiuflibetmagiftratus, aurum qua:rit, maculam inuenit, fine qua nccacquiri, nee eue poteft apud auidiuu
poucuorern. QuisvnquampecuniamfHe fordidacione
manuum trftutt diutius Ex ea tarnen certe minus manus fordet, quam animus. Nolo mihi miorum fget
ennt Iimiiia, aut de nare canina foare hic litera videatur,
non pono os meum in caelum, vtde patribus, qui orbem
/iudicant, & nulloiudicantur in terris, aliquid dkam,
nifi plenum fide, charitate, 5c reucrentia. Dicam tamen
quod verum eft, adeo vtci nemo fidelium audeat refragari, dicam quod ipfi praedicint. Dicam inquam, quia
non poteftciuitasabfeondifupramontempofita, &ncquaquam latercpouunt notitiam publicam, qeae in confpeftu gentium fiunt. fi quidem
attimivitium tanto cenfpciiits infe
Crimen bebet, quants meter qui peceat'habetur.
Sal quoq;infatuatutn ad nihikim valet vitra, nifi vt proiiciatur foras, 3c conculcetur ab hominibus, vt pote vilis
abieftio, qua: nee ad ftercorationem agrorum prodeft.
Sol quoque orbem illuftrat plenius, quia in eminent! eft.
Quid multa? Opera fingulorum , teftimonium perhi.
bentde eis. Sic Samuel opcrum teftimonio iuftificatus
eft, Sed ne videretur populusciblandiri',5c quafi ex mo
re vel fallacia falfaeinnoccntise.Si inanisiuftitiae, teftimo
nium perhibere populum religione uramenti ad profeffionem veritamen arftandum cenfuit,dicens: Tcftis
eft dominus aducrfus vos, &. teftis Chriftus eius in die
hac,

1 I E X

V.

271

!.ic,qui,i non i nueneritis in manu mea qui ppin m .E t dixit

populus, Teftis. Ac ii fidem Dco & reg fuo dcbitam,
religioia; affirmationis obfidem faciant. Quod aurem cA
cukntum & poculcntum acceperit, de (criptura certura.
nonhabco. Sic en im criptum eft: Iudicabat quoque
Samuellfra'lcunftisdiebusvitsefua:, & ibat per ngu
los annos circumiens Bethel, & Galgala, 3c Ma<phat,&
iudicabat Ifraclcrn infupradiftislocis,reuertebaturqucin
Aamntha. Ibi criim erat domus eius , & ibi iudicabat
Hrae'I. Quid aliud videtur fonarc litera, nifi quod prouinciam ex officio circuibat, ad expletionem iudicij , c
reuertebatur domum.vt de proprio ltisfacerct necefltatiiAedificautetiamibi altare domino. Reft quidem,
coqnod iuge icrificium eile oporteatin domo iudicis,
quaecultu iuftitiae&morumhoncftate, & luce bono
rum operum, eipfamexhibettemplum Dei. Vbi amodo non immolaturfanguishircorum & vitulorum, nec
riais vitulae inquinaros fanftificat ad emundationem carnisjicdper pontificem magnum, qui penetrauit clos,
Iefum hlium Dei, vbique lecorum offerri debet
Compofitum usfa/que animifanciiqut rectjju*
Mentis, " incoumgtntrefoptm bonefie.
Venfiquidem adoratores, fie adorant patrem in piriru
& Zitate. Annccrcdis eum accepifle aliquid nomine
fporrularum? Hocenimpraetextunontamiudices quam
iudiciorum caupones, qui nequitiam fuarn honefta volunt palliare licentia, iniquitatemfuam colorare nituntur, quxrentes feilicet aliqua emolimenta negotiorum,
quorum pro parte onera portant. Aut fi cmolimentum
cflnon licet, fit faltem compenfatio fumptuum& damuorum. Hi tarnen rarifunt.Quis enim erubeicit dicere,
quid mihi dabisvttibuftitiamfaciam? Nam vf pro ic exhibeatur, fruftra expe&as. Nonne fimile eft, ac fi
oicatur.quid vultis mihi dare vt me ipfum abnegem,ofEcium prodam, & dominum vndame

Cap.

272

DE

KVeiS

.Cap.

CVRIALIYM

xvii.

cenumnendam e(fe ff fapkntut: quoi

etiam vettrttm Pbtlofgpborum probatur cxcmptis.

< sur1

9mi unmm
Uj/

Le G v N TV plurimi Philofophorum non modo

diuitias contempfifle, fed abiecifl quail impedimcntum fapientia: & virtutis. Fecit hoc Socrates, quem
omnium philofophorum fcfta: quafi prudentiae, & veritatis vnicum fontem vcnerantur. Antifthenes quoq; cirn
gloriose rhetoricam. docuiflet , audiiTetque Socratcm,
ixifle fertur ad difcipulosfuos, Abite, magiftrum quaerite, ego enim iam reperi. Statimque venditis qua; habe
bat, & publice diftributis, nihil fibi plus quam pallidum
reftruauit. Huius Diogenes ille famouffimus feftator
fuit, potentior rege Alexandra, & naturae humanas viftor. Cum autem Antifthenes diftipulorum nullum reciperet, ScperfeucrantemDiogenemremouerenon poffet, nouiiTimei minattis eft clauam , nifi abiret. Tum
ille fubiecifle caput fertur, atquedixiTe, Nullus tarn durusbaeuiuserit, qui me tuo pofllt conortio aparare.
Rftrt * Satyrius, qui virorum illuftrium feribit hilWi.is,
quodifte Diogenes pallioJo duplici vfus fit propter frigus, peram pro cellario habuerit, fteumque portaucrit,&
quod clauam gerebat ob corpufeuli fragitatem , qua
iam enex membra fuftentare folitus erat, & * cmorathioi
vulgo fit appellatus, in praefentem horam pofeens quo
libet & accipiens cibum. Habitauit autem in portarum
veftibuhs, ein porticibusciuitatum, vfquequaqueprofitens verum, & tranfeuntium abigens autnotans vitia,
quae mores fcedabant. Cumquee torqueret in doli, fe
domum volubilem habere iocabatur, & ft cum temporibus immutantem. Erigorecnimosdolij vertebat in me
ridiem, aeftate ad feptentrionem; 5c vbieunque Sol ft inclinauerat, Diogenis fimul praetorium vertebatur. Qupdam vero tempore cum in vfum potandi, * clicem ligneum gereret, vidit puerum manu concaua bibere, & elifiteum in terra dicens, Neftiebam quod natura haber
poculum. Nihil vnquam de animirigore remific, in eodem

T.

27?

demYultustenoreictiam adueris interpellantibus perftitit, Sc vtplenSoaaticumh.oicescalcatisturbinibusfortuitorunuaduerfusomnerri dolorem Sc miferiam, vnu

formi durauit propofito. Dicebat enim hax femper
Philofopho aliena, & impotcm fui animum , in quem
fortuna; quippiamlket Virtutemeius & (.'ominen tiam,
mors quoque indkai.Nani cum ad agoncm Olympicum,
qui magna frequcritia in Grxclatelcbrabatur, iam inex
pergeret , febri in innere apprehenfus,* occubuitin ce- '(. nuktu
pidme via?. Volentibus autem amicis; aut in iumenturni
autin vehiculiirn tollere, non acquieuit, fed tranfiens ad
arboris vmbram, ait; abite quajfo; & fpeclatum pergite.
Haec nox aut me viftorem probabir, aut vi&um. Si febremvicero,adagonemveniam;fime vicerit,ad inferna
decendam. {bique per noclem elifo gurture , non tam
mori fe ait, quam febrem morte exludere. Deceptus opi
nionevirorumfortium & cxemplo, in extrema; difficultatis articulo , ne aliunde inferretur, mortem vltroneam
credidit appctendam. Priudicata iquidem opinio fapientioribus perfuaicrat in commune, vt mortem prouocaremallent.quamturpeaiiquidfnftinerc. Fecit hoc Ca
to, fcccrunr&alij ,quiferrumautcicutam,aliudve toxicum prxoccupantcs, omnem & folam (vt putabant)turpitudiniseffugiebant notam. Veritatis namqucignorantia eis patrocinan videtur; fed crafla eft & fupina , quae
certa poftponitincerris,& quicquid habctiiroptimum ex
caufainaniabiicit, Scexpellit. Nee in eo fortitudinis nomen afequkur, quod feprae cacteris fraudulenta opinio
coniqui gloriatur. Vtique fiaudulcnter &vanc, quia,
vt ait* ilk,
*A\M.%u
Rebtu innduers facilie contemner/ vitdm,
inu
Venias tilefacit qui mifer effepateft. .
Nemo eorum qui mortem prouocant excufabilis eft. Excufabiliorcs funt.qui imminentem abhorrent. Quis enim
cognouit confilium Domini, & an poffit mortem irripendentemquacunquerationeeffugere? Sandrocoitus
rege Alcxandro intcrfici iuil'us , falutem eeleritate pe
dum quaefiuit. Exquafatigationccum fomnocaptusiaceret, lcoingentis formas, ad dormientem acceffit,fudoremquc fiucntcrn lingua ci detcrfit, & blande expergefaS
turn


,,

274

DE NVGIrS rVR-IALIVM

ftum reliquit.Hoc prodigio,primum dfperrt tegni,*ipaieftatcominisimpulfuseftl Molienti deiride bellum aductftis praifeetos Alexandri, elephantus infinitas magnitudinis vitro fi: obtiilit, oc veluti domita manfuetudine,
cum tergo fufcepit, chixque belli, & prarfiator poftmodum infignis extitit. Andronicusquoque darrmatus ad
beftias,cum leoniobidus effet, qui Se vaftifudine cor
poris, i& mpetu feruris fremtu terrfico, fonoro que
que toro;comifquecmiicmtt flutuantibus,animos om
nium oculofque in fe conuerterct, illafus euafit, eo quod
Vbi cum leoprocul aipexit,repentc q'a*fi admirans ftetit,
acdeindefenfim, &'q4ufiicabundsplfrcideaccem't ad
hominem. Tum ca,udam rrrore atq'ue ritd'adulantium
canum, clementer Sc blande mouir/homirtifquc /corpori adiungens, crura eius & manus , prope iam metu
exanimati, lingua leniter demulfit, cum homo inter illata atrocis feras blandimenta, amiflum animum recupera
re poffet , Se vix paulatrm oculos ad contuendum leo a. snefin nem apcrire.Hoc * fe Apron in vrbanis fpecbculis Roma
vidifle refert,adiiciens craia tunc faci.i qafi reognitionC
mutua, Ixtosinquitvidcres Se gratiilabundosleonem Se
hominem. Et liane ob rem, & clamores populi mxi
mos, accerfitus eft horno Cxfare, Se quare ill i vni atrociiimus leo pepercerit, dilgenter quxfiturri eft. lile raixjuerem mirific'am narransait: Cum prouinciam Africamproconfulari imperio meus dominus obtinerct, ego
ibi iniquiseius, 6c quotidians verbribus.ad fugamcoa
<ftuMiim, c quo mihi latebras terrae illius forent domi
no tutiores, i camporum Sc arenarum olitdines con
ced. Et quafi aliud defuiffet, confilium fuit quocunque
modo mortem petere. Cum taque fole medio rpido Se
flagranti, quandam pro tempore cauearri achis eflin
latebrofairi, in cam penetro meque recondo. ecmult
poft ad eundemfpecumvcnithic leo, debilt Se cruento
& crudeli pede, gemitus eJens Se murmura, dolorer
cruciatumqucvlnerisingemifcens, cum mifrantia auditorisfiquisaddt. Atqueillic primo quidemeonpe-hi adticnientis leonisterritiisfuTi ,Si quafi toto animo
confteihams. Sed poftquamiatrogieTuslco, vtires ipia
apparuit, in habiuc.iluin iilufuuin, me videt ingreilum

procul.

'"" ' : 'i'tk^R- 'f.-' '

Iff
pjocil, S dtdfteiccriterri; mirisSc riianfuetus :-; Sc
fubiatum pcdem ftenddre mihi', & porrigcrc pis'gVa'-'
tia rifas ftV bi, inquit, ego'Aipitem higentem vtftigio
pedis cius Kjrrenrtm, reiulli, conccptamque ahiem vul
nere-ntimo exprefll, accurariiftjeiam fine macu' formidnefccaui penitus, omnemquedetcrf cruorem.' Ule1
tune mc opera 4 medla lefttus; pcdcnrh.ifilbttstnci
poito, reubuie c quicuit.atqucexeo die toruhi Kcnnium go Se leo in codem -fpccu , eodemque vichi vknius. Nam fi cjuas venabatur'feras, membra opimiora ad
fpeeurn fbgerebat, quai ego Ignis copiam non- Habens;
meridiano ole tolla edebarru Sed vbi me, ihquit, vira: illiusferrne'iam pcrto:fm eft, lebne vcnaurii proferto,
rdi qui Pfycc rii, & viarri ferme tridui pcrrrienf*, militibus viisapprehenfus, 5c ad dominum ex Africa Romamdkiulus unl, bmfc lbtmrei capiralisdmnandum, dandumejuead bcrtias^rcurauir. Intclligoauterri
huric cjoqVte loncm; me time feparato cnptm^.tti.int
nunc berieficij vcftfe & medlae. Solutus taque elrpcena
Andronicus, Se cidemleototiuspopuli faffrafrto donatus. Exinde'amcantibusfibibofcine&ldoiK, & vrbcm
peragra Atlbus Se cir'cumeuntibus, dicbant orrmes; Hc
eft leo hofpes hominis, hie eft homo medicas lt'onis.
Quxrisrie hiftorias notiores? Dclaculeoriumomt Da
niel, & peri decamino gnis euaferunt illosfi. t apd
omnes gentes ex grafa, ptancr-opinioncm-.ab imminentibus maliS' liberad funt plurimi. Vnde nulls eoiiin,
quimanusireccruntfbi, ftis excufats eft mihi, licet
magnis pr^coniis ecclefaftiea hiftori aliqios efferat;
proucantes mortem, quia * teriiporariarii vitam pud
fe, qarri Dudicitiam periclitan malebant. At eos fie excuf.int nfrmitas carnis.Scignorantia iuris, Sc inceridi'iim
charitanV, & forte mandatuhl familire Dei.vt ficin fimplicitate fu faluentur, vt neququam ad confeqentiarh
tranfcat, quod fimpliciter pzfumpiriinr. Qis eiiim
locus eft: fortitudini, fi fie tafdeat animam vtae fuse", vt
quafi patientia vicia-, & praecii femia rriritorm.qudd
praecipitur, aut nequeat, t riegligat fuftiiierf? Apud
fapentes fie vita conten nirr , quod turpitudinis pretium, ctiam xtas altera fordet, fie dili'gitur, ;vt dum innoS
center

;>7<5l

de

kvgis

cvbiaiivm

center teneri poteft, nullius dirficultatis irruente artic

propellatnr. S ic ergo fcruanda cl vita , vt fit contempttaij
fie coriternnenda eft, vt prp.ficiat ialuti. Sed quis eft qui
home onremnat n i mam , cum nulliis, aut ranis fit,
qui in toto mentis natu pecuniam non concupifc.it i
111

-C^rngtifm^formantveiinnpecHniadontt;
Ac bene vmmmatum decor ;t [ndela Vtnuiquel
Qitidiucscft, qui profpeiatuf in vus fuis, fapiens ic flix
iudicatuc. Ad hpc alius vxorernducit, alius quinqu hi
ga bourhj aut villain cm , commutantes pro his ariirnajm,fuam, Cxo(que& laudos & debiles reputant,
quii>u,4mnn,dus neququam arridet, quos tarnen eieffis
diui.tibus'in.cgnamnuptialcmfapjentia introducit ., vbi
inebr>artf;urahvbcrtatedrnusDei, & torrente voluptatisaffcrniK-pptanturcle&i. Interim quicunque non ha
bet dilutes ftukus eft. afinus, ftipes, caudcx, plumbum,
autfi quid infenfibilius eft. Stultus ergo miierquc eft, fi
quis pauper. Sednccamarippteftabaliquo, quem mala
fpitunapremit,eoquod

Nullfides vnquam miferos\clegit\amicos,

& uft reditur quifque mala ferre, qnae fuftinet.
regnum pecuniae inualuitt vtdefpetetur dc fide induis,
qurrcpcliit muera offerentis. Si pacifci detraftas, p ollitentisyiderispdiflcaufam. Et fortafleaffcftu.vel mue
re crcderis prxcorruptus , fi permanere vis incorruptus.
Sententia vol opinio Philpibphorum omnino euanuit,
dum ficomnes poil d initias cm rant, ac fi alibi laborum
rcqutcs, dolorumquefolatium inueniri non poil et , fi
naufragi de profundo queantenatarefacilius, fi prargraui farcina fuerint onerati. Sed quis vnquam vlcerofis
fpinas congcfit, vt volutatus in eis quiefat mollitcri
Profe&ofiei perfeftecrederesquiait, diuitixfuntfpinx,
minime tanto ftudioafapientibus noftritempor.is qux*d. rcrcntur.Vt ergo *Publins Corpus ait, diuitee pauperibus miiripres funt, quod apientia longis abeunt.
Appctitnsdiuitiariiinfapieiuixcxclnfiocft, & fuga vir
tutum, fcunda virorum paupertas, naturam optimam
beneviuendiducemimitatur, Sc- virtutum parens, &u^
ftps.cftjfplaquefccvriutern^wtjqttifola ne/cit inecn^\
,,
_ .
tiua

I -'I ' E .
77
titi bllontfh. Non habet iiirgia qui ontentianis cautas
ignort."Tfcp ida tdrbis, SrCarfaream manuin blue pau
per non timet. Vtique ob aham caufam n^fugaen tur, ata coittemncrenturdiwmife, nifi quia Ctpientia: vie
lpiunt fpiriis, easoprtuefattion amari. Ne tartien his
, qui pupcrtatis erubefcunt Vilitate fordefcer; ~ philfphdru lit molerla opinio, iluuturum nonindirit fiigam
philofbpha.^nhib^'sippctitfh.MctitefiUicefttpo'
teihquxfit, &quxinotniferfunarcalculo iffcKit rfi*
bi, it'ttieft vt furrkielttiacitueji De fit. Sic Hanqn.imficltirbtS5fiftitibuS;qUati"aiho vtatf.; m fiait
opes-admittantui< dvmjf'e'^apentecotttf?fflhu'ntt
abufu. Sed Forte - : filis 'Videbituf ' igti^rn'irAiA
ma<*Halibus,' & horiGflsfplend&ri res terRii dcolort;
Atqui ldge prxftantitis eft , triribs Ipll'fMtft! qiafft rebus/necrerrn vnquar''fpecie'-iltrabittul''j 'fitSA lia
turpitudihis macula' dtiteftat.f~:-': : ' . -nir.uli
PiiitibMictgTMfftftiut+Agaihoclt&tbVtli1 '1 ' *..
^''WthifUgimmkiii eumpmtii Mu iai>p'JY' ' *

""**'

- ^iftnc*afim>fp<nat, Kextg qui fub>< rr,lT) : ' !

-;'! JWftW** mefbr , qkitnhquVt^mW''1 V-M
&{ tri virio} m vfus. Et ft phitfojiha'rrtanimi-fas ^^^ ? rrcVitbi
KaiWu cx'ftpb'r ft, vt qnirriiter rA>rtct,bKn:j ga1
* b tttolmtratis vitiate degenerar. Cum vft''!pnlro-r /. i *fphSrii fiKtmtiltae^W^ilrh'ptceWrs^rilifViaett *"
bbil'Oi Sc laiictbfliOr -, uificfrkniii li'ftitfc
lir.tib'i-H/tvtt feurti?;**tUqH*ficv^tu'HHvftt
oUfs-iSi quxlibetexfreWifc ^aupettatisXenif dbffa fit
non- ftrHdlii. FtuftW'rqiiider Philofophix'&irnius _
t, vt ribrit quts abundare. Se pehtirnrri , - VHaiie? '
animo ec^animitr omnia pft; vtobicctaibldac'vrttiobiffc' brhnm foftunm exarrrit. PfOFctTWcjuif^nis
hxc lFecuttuseft, non pernt 'it extirrifdt:,ri'8e 'ttrr?
femprfirtuna quaslibeVnanca' rtit. Q id?; W^ri^t ! ?rib ^
fasphilbfphiae pcrcmtatiytibi philofpWa cbrrmhr?
",
'"
S3
Et Ari-

78

DE

N.VGIS

::CiVRIAI.I VM

E Arifippus^vt cum omnibu^aitAorttinibus.ifttrepid

fabularCr.; iViiquc fi honoris. efl et ^ aut pcc^pia;;, i>v
afeCfjustupidus^hociwMipo^iycraciteTrrrfpiwKlr^
Act fa!;Ut>3ip<;ri \\X}&if;t&*<lwti&-.rfbjMfi alii*
xpcdito.i Kciltimum.cnJB-^ftiVt poieflbrm fuifion
imjjfcdiant eujfum, Q^j.hC!t^.'ffipdamianY
Mu ad;p>lbl?m,dumi^flc<;oqnfHm -^^>
proeftg asirepomit rtaidarcj'-Maijiu itaque. virg.inuif
fli c!oip,pv<lirum cfta4 pcuaia: oiHcrntoi>i , cjvii m
cffutcmiiua.ufiyirgiflanurpiereiiit, pbtBtiit> S$
x-io (.vtfijigitiir) ertatrjqis pucljic ctreps axisifecitydiim
ii>fi^tipiTtsamoFKpwufti^ai}9ieinabii>ibwfe,fiJonftJiQcjpiu^iQmmeindafciudicium I>ci ^ &ca$cqn.temtjbiUsfaei^qupd in. geftatc bonorum- ipfis iniqut a.ffluur.t?. fit interdum necio quo paclp, yt,d.flib>
/. juftoruni, fgei$-initiant-, &; quQ.d)ljg(?nftu$
excluduntur , ad oftium.-^ommtoiisftudiofiHSiprt'lAnft
Quo bajmiS4gniuemHiKy ^uti.usibigb4{,.AdiCm
, yndiqu,ffi^rip1Uc,iusgnOA>.^WviesqJifqiicfere vbi que accidit, vt fugiint, qu^rupiur , ,,{^6?(
nccelerant.41Ef hase quid^m^^ce^npendiofai & lioneftiifima^fft d4"iaf-, ICiW^ftW!- diui^iaji-piuirnter
cxcludunturj^^c vi;alterna," 'aqujruur,.;i|fr cumulus
Hiiiitiai^m^AScedit.b uli^e;^iu\stduiu^. yj4fttj4tfiIiiF,
vel indiciius tarn *'$ . quam rminrl.-inis ,
WMrP&fi]^ apt WSFi?: JuftjtiBEpbHgti/JWi
j. opflrffit, ^troiuni^fiqnidcm forma, 5{
ft, .,1;:^ ?firffictift,j?5 non pareerpt fangujof
, jmpyvv^^fl!^ldi..iaqS<)lc^ vt nulitrn.op. ; prlinfiijc^i^^f.manucuiuj^uajiivqihilac^pit. Hpc: tcT
iVjJtuf CQrj^iAtij Samucjis, ,-itreftatur & pppulus ;'{%
tanieu, ^{\u/u:is fit cohfi,i^a^,(crupio(e 4^iiG ia.cr,amc'ntr HwpPulu? icftimoi^ii^r rpborart^ Ait enim;
Xfe .ft.dflmirusadqrfus.yes, $< teftis C,hri(liis eiut i.n
* die Ija, quia ftpr inuena-itis |n manu.meaquippiara. Et;
dixit , Tfcfti,s. uiqm'qu obiftatj prenuncales talc te-r
imomun^perliibent', ,a/i judicium pmnipotentU, -e,
9mnia .iliyntis Dci fcurus accdt. Prouid namque
au^mJuftruit, qui in examine- conlientiai producir,Sc liemjjipjanum, quorum eft iudex confus in exceb
-v.-rl
'''.< ' -''
'
ib. Qui

LIBER

V.

79

Co. Qui vero cum Samuele nfm. dileutiunt hc indicia

fun, fed prompti ad exaitiones ih'pcccatis, quai lotis
manibus cum Pihto clamant, mundos ego fu m fanguinciuili huius, quia contra legem peccauerunt, & per
legem damnabuntur. Sed & illidamnationiserunt par
ticipes r quilcos poffunt cohibere nec volunt. t de bis
quidem fatis dictum eft fapientirProiildc ad proportionem
j quam
indiuit, uanfeat:-ftilus.
' nianuum
v. *
Plutarchus
....'.'.'?;::
vi

Explicit hbn .

, . :.\ '-..
v. i". '.
",

'

5- 4} :

Inchoaf

tv .-v.
i ''i . i

"! I. i: '. /

. i . 'J. '.".

. ;i , , '".'

. b li~

'

: "

.'. ,1

Ti

:.j. ; ; . .i
. -... - .V. '.

., . .,
: '.'(

!'
: 1 .* * ,

r"

,. i- -

^c-

.*.
'*-

:', j f ,ii 1 r :
or r *; " ' '

* 1

'.

" 1

... w .
1 *

1 .
i.'"" :-

"'ft

'

t " "

'

iSo
..^j-.S,',. . i.>'

Inchoatur
/.^ilBfR,'^ E X T V S

;'; ; PQ%;ICR A T CI
IOHANNIS, S A RES ER I EN SIS.
'

'.

.,- ...-,,

"

v eft iluct Ethici , quia

Aemilium cire ludum faber vnie*
& vngues
Exprimct, & molles tmitabitur trt
captaos.
Ipfelix efcris fumma , qui po
ner totum
Nefeiet , hutte ego mefi quid competiere eurem,
Hon mxgis ejfe v'elim, quam nafo viuereprauo,
Spectkndum nigr'tt -lis, nigrque capillo.
DumPlutarchi vcftigia in Traiani inftitutionc familiariusfequor, meipfum hac iiTKigine arbitrer compellari,
crq; ludibrio omnium, niii diligcntius pcifequar quod
inccepi. Mceniminpraefcnticliencemeius eile profeiTus
funi. Scquor ergo cum, & capite Reipublica: cum
vfque ad pedes defcendam, ea tameeenditione, vt fi
his, quibusiurapeimittitur ignorare, mordacior in hac
parte apparuero, id rionmihi, fed-Plutarchoadicribant,
autfibipotius qui regulam quam profitntur, &qua viuendum eft eis, difccrenoluerurit. Nam quod noftratibusdiftumeft, ea fpla intcntione adieci, vtad virtutis
viam redeant vel inuiti. Eos namque d agenda iufKciunt animare tarn exemple maiorum, quam principis
' magnitudoinuieli, cuiustitulosnuncapudme irivnum
congcro, vtcum aliorum tuba 5c litui, & omne genus
muttcorum laudes eius pariter in vnum conclnmaount,
ego virplcbeius 6c indoctus, mei fimilibus precconia eius
fiftula

*4

LIBER

V7.

28l

fiftula ftridenri difpertiam. Nam quis (emipagari tibiam aurochalco iunftam, &xmuim tubas grandiorisexpecret? Adero tarnen & me tantis folemniis ingcram ; & quad ingenij vena fubtrahit , deuotionis copialupplebit.
"Dumiuga mentis *per,fluuiasditmpifcis amxbit,
Diimque thyme pafcentur apes, rare a cade.
Simper hexes, nemenquetumn ,leudefqutmnebut.
Qtiod fi duces in iniuiiam fuam aliqid diftum putant,
doccantur principe, quia non in perniciem , (d lahtttra sgrofantiiim propinnntur iimaix medicinx. Hie
prjemiffis, d reliqua progredutur oratio.

'- ' ' . 'if. "

'' .t

Quod manus re'ipMu aut or mata eft , attt inerm

& quajit intrmis, & de ems.
v s itaque Rcipubliese aut armata eft, aut
incrmis. Armata quidenr eft , quae caftrchfem
&cruentam exercet militiam. Ineimis, quae iuftitiam ex
pedir, & ab araais * feriendo iuris militia: feroit. Nequc , raMt
cnini rcipublieae militant bli iliijCjUi galeis thoreibuf<uc muniti , in hoftes exercent gladios, aut tela quxtibet,
fed & patroni cauuium, qui gloriofae vocis confifi mttnimine, lapia crigunt, fatigatareparant; nee minus pro*
uident humano generi, qum fi laborantiurrr vitam,
fpem, poftecofque, armorunvprxfidio ab hoflibus tuercntnr. (Militant & publicani, apparitores, & officiates
omnium iudicumj Sicutenim alia funtofficia pacis, alia
belli, itacadem neceflc eft per alios & aliosexpcdiri. Ar
mata itaque manus in boftcm duntax.it excrcetur , at
incrmisextenditur cinciuem. Porro vtriufque neceflai
riaeftdifciplina.quia vtriuiqa folet infignis eflemih""
ta. Vfus quoque manuum capitis fui proteftatur imaginem,quia,vtaitipicntia, rexiniquusomnesminiftros
impioshabet; & qualis rector eft ciuitatis, tales funt &
inhabitantes in Ca. Oportet, inqtiit Pericles collegam
Sophoclem arguens, prxtorcm non modo manus, (cd'
oculos habere continentes. Eftatttem praefidentium conS 5
tincn-

2Z

BE

NYO.IS

CVRIALIVM

riucntia ilia laudabijis, cum ab exaftinibus, ' 5c iniuri i*

continent manumitas, & cqhibent alienas. Manus ta
rnen vtriufque militia:, annatae videlicet Sc inetmis, ma
nus eft principe c n\\ Vframquc cokibeat, parum cqiitmenscft. Etquidcm arcbus compefcendacft inermis,
coquodoim arruajiipvxeipiantur abftioere ab exaftiojiius 6c rapins,jncrmisettjm ji muoetibus arccmr. Si
Umcnpocna aliculirrogatui legitima, iexigitur aut accipitur .quod iure ftatutum eft vel concilium , nequa,itam punitur aut repicliejadinir. Hoc enim quicquid
yfiexadionisnomennonrcci.pit;nequc/acljt in munc,ris rationem , quod officiates accipcce probihentur. Qma
vero orricialium icentiamaior eft, dum (lib pixtextu orficjj-j. (poliarc poflitnt, aut vcxare pijuatos, quod contri
officium pracfumunt, peen fenendum eft grauiori. Ait
cnirB^bcatiis Laiirnrtms, MadiolancnisEpico'ps,Qjii4.
eftptiblicanus! No,rw;e<aput rapia^ &.4ex-,yiolentiac*
Quid eft publicams? .-cdo finepudore, medicus e.vterBiinij. Nonne immairidr eft fwnius publicamis? Fiiir
narhqiievel timensfuratifr; hie autcm delmquat coifdufe&^Fur laqucos legis "timet; hie qatrqtiid ioceiit, le
gni>^et3t.Lx filrem decenet abillicitis jkrcavdiniquun*
|:{; compendium:., legem trahit. CJniseo.ini
quii>r, qui verbis ii.|ftitiaciuftitiarn damait .i&.iwmis in
liocei^tia:, fu'ohat,- vu'lnerat, otcidit inhocenticiibegevti
qn.leam pci'imitcS dm alios yrget:adl?gm,iexlex ek_
.}i;vl^cipi\ict<>r,efj.iiTi tucaiiiiqudevcrmti- jus dkitv
liaUtpwmcarerpiclunon-ad id quod-focit;vffi':a<l i<J
qirodI facer debet {k-8c ppblicaiiusAtiaTn-ctir .delitxquit, jusvideturimptere, hiiiita tarnen officii non mali
na: r.wione . Sed quid eft officium publicani Luca refe
rente cjidiciivms^ quia publicani venerum ad Iohanncm
Vt baptizarentuiabeo. 4 dxerunt , Magifter quid acitnws! p.cfpondcia,iKmdicebatill8: Nihil ,ampli.\:
quamquocl conftrtuturn cftvobise.vigatis. Ecceofficiurv
publicani exigerc & rreipere quod ftitntam efe> Qui_c.
quid autem nmpliuseft, nialoexigentiseft'Sc acipievx
tis, non orxbcntis. Hoc autem ad omnium magilh-V
tuum pficiales potrigitur , vt ab eis nihil amplius cxig.a
tur. Apparitorcsitaqueliceiiterexigun.t, quod e\s debe
.,
- e
tur c-2

, , ,L I Bf !*

VI. .

, ,

?gj

urexfportulis, 5c omnium ilratilatum pr,dines,ihrum

confytutu iuft acigiurit.Concutcrc tarnen &ycxare non
licet ,yt extorquen ritur & mimera. Jgnis, inquit be.uus
Job, dcuoi abit tabernaulaeorunvqui muera libcmqr
jeipiunt, Concepit dolcrtnuonucntus carinii, & peperitjniquitatcrn, Sc v$erus ms pi apparat dolos. Publicanoi omnium mximo yfqu ad minimum, ctuscon,cufioni nuriC potius,quarn.iiirtitia:vacat,& ita in popitJum debacebatur, ytqupdrjeUqiiit vnus> alij non rnointurauferre, ac fi iuxw p,nquclionehi praptaeticam xd
borconftituri fu*t> vt rfilduurh. locuflae. comedat bruchus. Et vt is fir .major licencia nocetidi, vnus.in (i- plura
coaceruat officia, ytquod ab ynonon accpiiroiEiio,tollatabalio. Xradupxjhyiic^gi, quod ex oeufta naittur
bruchus, qui ita yoc^turqiqiufquc alas habat. xinde
(ucreientibusaijs^ciimictpritvolitare^vocatur atlic7
lcfeus. .Cur enimplauffim volare poterie, cficitnr Ipfflfja.' Iterum S roujtpgrawior.et bruhus, quam locua^^.athelebus^qiaei^eiuntpi.T, nec irprpqteft \,
ieacr.l<lcoq4c'.4?*i't,n4;'13 ven ej;it, fiju^es pmnino con
firm. Locufta^t^nicn & arjiflebus quocunq'ue yenrint
noceat, Se forte in Jr^spjunbus, fed tamnm-inus bruiq,<q,ui um infed^Wnon raouetur,,donec licores hp,
minurfl.pmnino exfiayr-iap. At ino^dalibusendern
broebum, athelcbyminuenies, & loculhrn.quipropinqms'npceat^.rcmx>tsp#il|lisciij lerrrejiqiedcrit, foirunadeiioret, n .inte auutfet, quam omjnc^efjisaifjrratfacultatcs. Qms.flunie'fwpoteft.flu^cr^ipillo^- offitiofifljm circun^icrip(ri]tj ^^^^'/, feceritagrps,& quotapud^nqsLcnriajftoriy^uiis niidatosbppis,fijb imagine c^orns aljqvp pra^exm,/ non
tarn Rom i peras { peregrinos, qurri xtilesfecrit? .Vn-,
ouciamfiuntiia palaai^ncc eosprxfKksa^t'procor.fiilcspbibent, quia (vtdii lblet) operil^usliipi .copgratularurpruus, c'nifniilrp jnjqiiitatis, impi.is,iudcx ;ipplaud.it. Hoc autem omnibus his viuinriotuit, principes
quorum infideles fimtfocij forum, quos.fiimi in malefic
cioviderDt, curruntc^roei^.adjicientesiffiq^raps par-,
ton, vtlucri quamcunquerecipiantpartioTiem. Simifertus/ucris pauperis, il ocafum ni^Luaefleucris^ decreiici
. ,.-,
.
* '
rsiib-

84 '

DE

NVGISCVRIALIVM

Tisfubunire.f dbmutireaudes.vtd fingulaqua: dimr",

autfaciunt/no'ndixeris euge, coge, aecufaimbs Hcrodianis Isdeniaieftat reddes coram priefde rationcin.
Cum nifi in omnibus acquienertSi Canari contradices,
& qurequid dicta, nifi fie cat, & ni'ficftet, eft in perfoiam regis, contraque coro nam. Confurger, ingeminbitir, & vfquead nubes intialecct officialim clamor,
replicantium voce magua, Hunc imiehtmus fubuerterrterri populum, 8c prohibentcm tributa d.ri Cxfariy hgantemque Caafarem regem ,& minifttiscius Vmer;i de iure licercV -Hunc imiehfmus eucuaritem paternas
leges, nouas introducentem;5vet(r'11ma:cohructudrnis contemptrem. His feiteftciftimus. Qod fi tutn
pifrgare voueris innocentirti.aut pro iuftitia quicquam
atVrucrc.n'Chrrlrumdixcrisy'ge'rrtefle, cui rhagis or/rteatqhmftm'rrmSusbediri1,u4cckH,:e eius, qnon'm
hc odiofirrium eft, aIiqiTMprotulerisr*iuilcgfwrri,
continuo vcirefarites inronHbUttt^qttkrampfis d<(fcd-ratisteftes? Ecerofipfia'udiltisbflafpbemiam. ^^
affrit taffa; co'hrradicit Cfai^SfvWo'-iudex i'nnon*
Am videris,hiftitiamquereuCrinisdinimulatterit,^rilJi^
quecHdarnburit.Si litincditriktis.nn es amicus CjfVfs.'Vrvnuypcna liberaHbnVmurtorum, toll' & acte
h'tc, vt vt Sc vleat BahaBSsl'OrrrnesmihuiHt'qiOT
cdrpus'ivnurnj'quod (cut mhifcita coniricuht:prn-,
ex partie diablo eft, cuius ifti finit membra. Egregie cji*
dctfi de iftis'fceatit lob ait; Corpus itliits quafffca fwfi
jia, & comp^ftrh fquamifc'fepr'rhthf.ibus. Vna vni ccirv i
iungitr, & he qtiidem fpiracirlm iricfcdit per eas;! Vhal
altcr cthsrebt, & tenchtes ', neququam eparlburii"
tur. Afntunrlbi, quia conuenerunt Sh vnum dUcrflti'
dominum, 6c aducrfusChiiftu'mcis. Tantaqe "rigrnj
aiiioritatci vt'quicquiddixerirtta obtiheat, ac fi irme*!
niatur ih aclis. Attcftatio eorum ventati pnidicat. Norij
eft praeter prf rcipem, cui liceat obniarc'erurh (eritentiisj
Niu eos princeps coerce , licet o'mncsdicant qui'paij
eft, non ftvttqtiepax.at ill pax fla-eft^n qua eftrrinl
ritudoamarrTiri. Nam cuni alias habita moderation^
inculparse nitcTas; virri vi repeliere liceat, concutienrbuS J
ipoliantibui, torquentibus his, mutirc non licet. Im n
etcnirri

I I E

VI.

2J

ctenim videnrur efle miniftri. Excufatur qui allquid ob

tutclam propvij, corporis fecerit, ii tamen quaujs iniuria
trahentibus his reftitcrit, dignus pna quajibet iudicatur. Sicrinem turbatum & turpamm protrahit, fi barbam vellit, fiauresquafinimiumbreues producir, fi dar,
alapam, autpercurir pugno impie, fi alteram emit oculumjfuftinepatienterjnifiy'trumqueinaisamittcrejquia
quicquid proefumunt, Cxfarisdextra factum affitant.Si
telum manu geftas, fi fpontaneam detraebs praebere ceruicem,vontremriudat, oftentat iuguluin, ceruicem exendit, & te prQUocat, vt fi audes, Ca;f.uis inteftina telo
rimcris, & quo libucrit modo, manum minas in Ca.-f.irem. Seenim prfonamCifaris gercre glpriatur. At fi
haeccft dcxtera Caefaris, quxnam iinillra erit ? Profcfto
/'.ictio iitorum, non iuftitiam cxequirur, fed Iludir, &
non implet, id euacuat legem: licet nonmiili ficua prxrogatiua verborum,' aducrfus mentcm legis fuum fraudulcntcrtueanturerrorcm. Sapientes cnm fiint, vt fa nt mal.1. Cum vero prouincialibus fit hace peftispernitio(, nulli pernitiofior poteft eile, quam principi. Bona
fiquidemprouincialium principisfunt. Ad neceflitatem
& vfum principis, omnia quae prouincialium funt,dc iu
re exponuntur. Frouincia totaquafi area. principis eft,
quamquifquisexhaurit, grauiffim delin.qujt in principem, cuius extnut facultares. Namprouiniales quafi
quidam fuperficiarij funt, & quoties vfus exigir, poteftatis, rerum fuarum non tarn domini iunb,qum cuftodes,
Si vero neceltatis non incumbit articulus, fua fint pro
uincialium bona fua, quibus nee ipfe princeps ficen ter
abuticur. Sicnimexpcditrcipublicxnequisrc fua male
vtatur, abuti aliena vquequaque non licet. At cum per
miniftro5niquitntis& feelcris, & f.ncllites Sathanse, virosHerodianos, fuerit exhaufta prouincia, fi neccilitas
imminet, quibus vtetur princeps? Proind fi fapit.in cha
mo ck freno ma.xillas eorum confiinget, ne videlicet mo
re luporum, quos improba ventris*agitingluuies,vafta- 'dt
repofint & lacerare prouinciam , Sc-iniuriam principis,
quail vires totiusreipublicxexhaurire. Alioquin & pie
maieftatcm incidet, prouincialibus omnibus odiouis,
redduurusfuoiudidiationcui in diftrifto examine, dc
operibus

2<S

DE

" CvrflALIVt

operibs rhanuni fuarum, & deliftoneprouMciium;

quosiiuufte, ;& quaf per fraudem fub vmbra tuitio
tnanu fplauit' j & iaccrauit inrrrii.
Cap.

'.

t.

,.

'*''

.",..

'.*"''

jtf<f ni^ deleetum eiigtt, fcimiam '& ': ' ' "
.... . 'rV txercitatincm.
RE S'* X r" rmata nrmnus.qux eaftreniriv& cniii
tarn (vt dictum eft) cxcrcct mvlitam. In hums i:
tem moderation ftpientia , Se iuftrtia principis-clucet
plurimurh. Vtehim ait Vcgetius Renaius , nullus eft
quem oprteat, vclplura, vel meliora feire , quam priiicipem, cuius docWna debet omnibus pfodefl fubieftis
Gum enim pacis itemque belli debeat opera moderan;
legum reiqu bcllicx ipfum oportet habere peritiam'. Et
quidcrri'de pcatis ftudiis aliqua fuperhiS difta funt.niinc
manus armatadifcutitr, q: fine deleftu, fcicntia , &
exercitatione non conualefcit. Qupuiscrirfi iorumcefante, non ptodeft inutilis maftus. At in his, feientia &
exercitatiovtiliorafunt. Scicntia enim rei bellicx climicandi nutrititfdaciam. Ncmofacerc metuit, quod fe be
ne didici fl confidit. Eteniminccrtaminebellorum exercitata paucitas ad viftoriam prompfior eft, quam rudis
Sc indocta multitude expoita temperad ca:dem. Quid
enim Romanos gentium omni fecit ei victores? Scicn
tia vtiqueSc exercitatio, & fides, quam clecti ex facramento reipublicx impendebant. Nam quid aduerfus
Gallorum multitudinem , Romana paucitas valuiftct
ijuid aduerfus Germanorum proceritatem, breuitas potuil'It audere? Hifpanos quidem non tantum numero,
fed & viribuscorporismanifeftumeftpfftitifle Roma
nis. Afrorirm dolis atque diuitiis femper impares extitcTunt. Vndc aduerfus hax omnia , profuit tyroncm foIcrtcm eligir, Sc vt dictum fit , docere ius armorum,
quotidiano exercitio roborare dftrinam, quarcunqu
pofTuntinacieSc prreliiscuenire, prsnoff meditatione
campeftri, Sc in defidesfeueritas vindiebe. Hoc memotatus autor teftatur, Scfere verbis cifera adikiens inutii.

. _ ..

lCBl

lemcfl^militcmnutntum tencve. Sc dcliis afluetm, a[ mllt

prseferens tanqueta aptiorcm pkbm rufticam,qua: li.it>
diuoSc in labore muritur,lolispatiehsncgIigensvmbrx
balneorum nclcia, ignara, delitiarum, implicis animi;
paruo contenta cibo, duratis ad omtWm iaborum tolerantiam membris, Cuigeft.ue ferrum , foliarn duccr,
onus ferre, canfuctudo de iure eft. Nuitquid cantores,
aleaiores.aut'auciipcs, cum opus fuerit, ad ha;c inuenienmridonei? Plane ik iftos, 6c pifeatores , * dukoa- *!. <*
tos, linteones, Sc omnes qui aliquid traftaffe videbun*
turad gynxcea pertinens, militari officio ft repeliit, vt
fabros ferrados, kemque lignarios, ceruorum aprorumque venatores, in vium militia; cenfeat cligendos. Nam ....
& Hierobctalvt nguralium myfteria taceantur, domino
mndame prohibitus eft in multitudinetimida, & irtexercitata habere fiduciam, &.illosfctaradiierfusMadianitas prodcete,; quosrobur animi, ce exereifium corpo
ris approbates Cum ergo Gideon cimctis audiennbus
proclamaret, qui formidolofus c timidus eft reuettatur, receflerunt ex popuk) viginn Sc luo millia virorum,
& tantum decern milliaremanferunt. Sed ab his decern
mttbus illos folos tanquam expcditipics ad bella Judi
cium domini prxelcgit, qui in fiti fua velut canes feil i ni
tombrent, manu ad os proiieictue aquas. His reliais,
qui deflexo pbplitebiiciarit. In trecentisitaque virs-fib
fta eft liberafio populi, boles csefi.captiuati reges, & in:terfcti non tarn militia: quam mnlitia principes, peru (1
(tque Zebee, & Salmana in ore gladij, tuht ornamen
ta <5c bullas, qui bus colla rgalui'm cameorum decorari
folent, ornamenta tfuoq; monilia & veftem puipuieam,
quibusreges MaduinvticonUeuerant/Cbiquede tanta

prxda blasinaurcs ureas H i fm acuta ru m re(ruatiir,ca:teris ex rationc populo dilibutis. Vieit ergo innmera biles hoftium copias, inexpcdtta paucime virorum fortium.quos non facile credideiim in delitiis vrbium aut
rcgalibns epulis qnotidianilquc conuiuiis didicifle vt
aquam lamberem, vndc cos dominus exteris cenfuit
choendos. Si tarnen irterdum necefiRtascxigit, vrbanos
dclicatiofdqead arma compelli, ex qu primum 110men. dedeie ltsixlabrare , deurrece, portare pond us ;
ic So-

288

* ti.

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

6 Solem pulueremque ferr condifcant , parco vifca

vtantur & ruftico. Interdum fub diuo , interdum fub
papilionibuscommorenmr.tnncdemum ad vfum crulianturarmorum.Etilongiarexpeditio emcrgit,in angariis plurimum detinendi funt. Proculque habendi ab
illecebris ciuitatis, vteo modo & corporibus eorum robur accdt, & animis. Nec inficiandum eft, poft vrbcm
conditam Romanos ex ciuitate fempet profelos efle ad
bellum fed tunc, nuliis delitiis fungebantur , fudorem
urfu 5c campeftri exercitiocolloftum.nandt vfus inuentus abluebatinTybcii. dem bellator, idemque agrco
la; fed genera tanrum commutabatarmorum. Quod vfCiiumit" que adeo verum eft, vt aran Quintio * Cincinnato di
et minm conftat oblatam, utm trepide ante hauts At
*turAm induit -uxor, Et[ ara,tr dorn urn licftr tul::
Exagris ergorobur exercitus praxipu fupplendum eft.
Vt enim ait, nefcio quo pafto mortem minus timet, qui
deli tiarum minus nouit in vita.

Cap. hi.

De miittibut glor'tofis , qui muu mutilesfunt.

ERVBESCENT forte milites gloriofi, & qui Thrafoncm comicum potius vita & moribus, quam
profeffione & nomine rcprxintent, hxc armatie militixmunia, qua: non tarn (vtcis videtur) difciplinam redolct miliurem, quam ignominiofae feruitutis anguftias.
In eo namquc militarem gloriam conftare opinantur,
ilniridiorifplcndeanthabitu, vt lineas fuas veftcfvc iricas, ficperftringant& torqueant, vtquaiicutem cerufatam , aliifve fucis obnoxiam carni faciant cohxrere.ii gradaiiis equis infidant mollius, ii calamiftrati , curative
Afleo nan cdant Apollini, & delitiis fint magis, quam
virtute prxfignes. Eorum ii forte conftruxeris aciem, caftrum Thaidis , quam Hannibalis tutius-cxpugnabis.
Quifquis eorum in aula iaebntior eft, cum ad prxlij difcfimfacceditur, Lacones duce Sa ngaturmarim prxmittetad pugnam , nouilTimos prxfidij caufa fubiequens,
cum funda ton bus ahifque , qui in hoftem tela cminus
mittcre,

Me vi.
29
mitterc, quam immun confrere volunt. Cum vero fine
vulnere cicatrice (quod frquentais euenit) ilomuni
redeunt,
Tunc exhausaeanunt prdia Murte graui.
lili Acuciis, iUictendebat Achilles.
Et finguntfluido Pergama tot mero.
Et quique mortesmille circa tmpora fu erraffe gloriatur. Exindegloriam eorum ferre non'poteris. Fabula hace
in annum centelmum protelabitur. Filij quoque qui
nafcentur & exurgent, enarrabunt filiis fuis. Si hadas ali
quot, quas * ad modum canabis fragiles, diligensinertia * j. tim,iUn
procurauit , quis fregerit, fi aurum , minium, color irae * &fit
alius, quocunque itu,cafuve clypeo excidit, hoc grru
la lingua, fi licuerit, memoriale faciant in fxculum eculi. lili primos recubitus habent in coenis, & quicquid
Renatus nofter de re militari tradiderit, epulantnr fi for
tuna permittit, quotidie fplendidc, omnmque laborem c exercitationem, quem non inuincibilis neceltas
ingerit, cane&anguedetcriusfugiunt, & quicquid mminet difficultatis, reiicint in fubieftos. Interim dypeos
fie inaurnt, fie exornant omnia inftrumenta caftrorum;
vtquernlibet eorum non tam -cultorem quam'praeidem
Martiscredas. Cuiuis itorum clypeus detiahamr ut ga- .
lea, fpoHa eius ipfum Martem"ptcrunt honorare.

Cap.

ii ir.

Qupum terum fcientiam & exercitium eporteat ha bete milites, & quod eos ociari non licet. Et de Attgus, qui film fun fecit inftituiin lanificio.
EC iE quidem Scipio Africanus, fcut in libre
ftrategematum IuIilfsFfohrinusreferr, cum fcutum elegantius cuiufdam vidiffet ornatum, dixit non mi
ran (e qod tanta cura ornaflt, in quo plus prfidij,
quam in gladi haberet. Sed nee faftum illoriim pcrferrepoters; niffuerispatintiaegfandiris. Nam vt ineptias brurh non rideas, nulla modeftia potent cbhibere.
QuisOcliuianoAguofliiorautmaior? Filios &fi
n genuerit,adoptauit, quibus etfi fufficerc poflet clrs
T
fanguis

SpO

DE

KVGIS

CVRIAIIVM

fa n gu is ad gloria m, & bona hereditaria m agis ad copiam ,

quam ad vlum, ea tarnen diligentia inftituti funt , (i
lua rctineri, vel aliena acquiri neququam pofint, nil
per virtutem . Eos ergo ad gradum militarcm , Sc cur
ium, & faltum fecit cxcitari, vfumqe riatahdi , 8c caefim & punftim feriendi Sc iacicndi mifilia, Sc lapides
. manu vel funda docuit, & qualiter bellum omneautfuftineri dcbcat, am infcrri. Nouit enim prdentiffimus &
diligens imperator, quia
Quofcmel eft imbuta rectas feruabit edorem
Tefta diu,
& quod non tantum celerius fed etiam perfeftius imbuuntur, qua: difcunt pucris. Deindcmilitaris alacritas
falrus, Sccurfus, ante comparanda eft, Sc tempcranda,
quam corpus aetate pigrefcat.Velocitasenim quae pcrcepta Sc firma t a eft exercitio, ftrenuum cfEcit bella torcm.
Necmultumrefert fi caetera rjrobitatis concurran t infignia, proecrifint, an ftaturae breuioris. Vtilius eft cnim
milites fortes efte, quam grandes. Deleftori fuo fertur
dixifle Pyrrhus: Tu grandes elige, ego eos fortes reddam. Ad tumulum Archemori dum ludps folemnes
Grecia celebraret, Tydeunt Capaneo praeftitidc percelebre eft, quia
,; ,.
' in exiguo regntbat corpore virtu.
DeexercitioMagniPompeij memorat Salluftius , quod
cumalacribus falm,umvelocibuscurfu, cum validisvete jcertabat. eque enim ille aliter potuiflet par eile Sertorio, nil fe & milites fuos frequentibus exercitiis praeparaflet ad praela. Reccdendi, aTultandi , infliendi ars
non mediocris eft, cuius beneficio illa feruatur cautela, vt
miles ad inferendum vulnus, fie infurg.it in hoftem , vt
Jem ex aliqua parte non pateat ad pl.ig.im. Exetcitium natandi percommodum eft, cum in terreftri praelio
vel nauali ,quod cui neceflltasparet, nemini perfpicuum
fit, neceftpromptum qu'empiamartenbquamnondidicit. pejiculis expediri. Milllium quoque vfus maximal
eft, qujbushoftiscminusladitur, autteretur ;8e exercitio eorum, lacertis robur aecrefek, & iaculandi peritia
. arque vfus acquiritur. Hpc autem tanti exeteitij afidua
meditatio conRrcb.u, vt in turnulyj.belho ytilitr ver
>?.
.
farentut

IIBEX

VI.

291

frenturintrepidi, qui in pacefuerant tam ftudioi inftrufti. Filias quoque lcgitur prxfatus Auguftus fie in la
nificio fcillc inftitui, vt fi prxter fpcm cas in extremam
paupertatem fortuna proiccifft, vitam pofient ate dcdudisfaculfatibusexhibere. Nam Se nendi, texendi, 5c
acumexercendi, veftefqueformandi, fingendi, componendi, non modo artem fed vfum habebant, & confuetudinem. Vtiquequi ocia non indulgebatvirginibus, ne
ququam permittebat milites ociari , quorum profeio
inftituta eftad laborem. Nec credo curt de molliori habitu militum gloriari, ad quem nifi fcuerori vultu Se ho
heftiori habitu acceder, filia non audebat. Lucanus breuiquodam * prxconiocommendatCatonem, Se mili- , .^
tiam Romanorum, adiieiens inter txtera, quod ei veftiri
fueratpretiofe
Hirtam membra fieper, Rom*nimore')uiritii,
Induxiffc togam.
Qapd profecio non diceret, nifi durions tog* viis, de
Quiritum confuetudine proceffiflet. Sed modo qui mollibusveftiuntur,indomibusregumfunt,imo in caftris,
Sc ilc ad bella procdant , qufi ad nuptias dealbati.Magnis antiqux militia: priuilegiis (c tuentur, quoniam in eo
imitantur plurimum quod iura ignorant. Et hoc quidem tolerabile effet, nifixqudiuinas Sc humanas contemnerent leges, vt,velis nolis, Satyricum illud tibi fre
quenter oecurrat,
D momaches egofum,fuffia . fumcandidui, eile.
Dttm deterius fapit Hauch,
Cum ben difcmio cantauerit oeyma verni.

Cap.

v.

Duo ejfe prcipita qua militent factum, deleium fitlicet & nlrumentum.
NE me tarnen putes inimicari militix 8c vitia peribnarum in officia rtorquer, ego patrocinium eius
quouis renitente fucipio, & earn autore domino , fufficientiffime exeufabo. Profelfio namquetam laudabilis
eft, quam neceffaria, Sc quam nemo vituperare poteft
T 2
fala

292

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

tl.ufitmaii fala rcuerentia Dei, quo eft inftituta. Veteris * inftrumentireuolucferiem, c inueniesita efle vt dico. Nihil
enim ad rem attinet, fiifti prxuaricantur, quoniam eis
lex niilftia: pofita noneft,nccaliquiscorum, vt reft loquamur, miles eft. Lege libros tam ecclefiafticos quam
mundanos, quibusagitur de re militari; Sc manifeftinuenics duoei, qua: militem-faciunt, eleftionem feilieet
& facramentum. Haec enim duo communia funt his, qui
fpiritualem & corpoialem miliriam exercent. Hosenim
ad minifterium altaris, St eultum ecclefiae vocat lingua
pontifias, illos'ad defenioncm reipublicx digit lingua
ducis. De quibus officii, & locis, quales& qualiter ad
alterutrum officium eli^cndi fint, maiorum feripta de
clarant. Sed quia nunc fccularis militia verftur in manibus, vcl VegetiusRenatusfupcr eleftione mili mm au
diatur. Attergo: Inhoctotius reipublicas falus vertitur,
vttyrones non tantum corporibus, fed etiamanimispra:ftantiifirai delegantur: vires regni & Romani nominis
fundamentum, in prima delectus examinationc confiftunt. Ncc leue hoc putetur officium, aut paifim quibufcunque mandandum, quod apud veteres inter tam varia
genera virtutum prarcipucconftateffelaudatum. luuentus enim, cui defenfio prouinciarum imminet, & moribus excellere debet Sc viribus. Honeftas enim idoneum
militem reddir,c verecundia dum prohibet fugere.faepe
facit eiTc viftorcm. Quid enim prodeft fi exerceatur ignobilis, fi pluribusftipendiismorcturin caftris ? Nunquam
cxcrcitusproficit in tempore belli, cuius in probandis tyronibusclaudicauiteleftio. Et quantum vu experimentifquecognouimus, hinc tot vbique ab hoftiblis illatae
funt clades, dum longa pax militem incuriofius legit,
*/ ill i dum inutiles quique ciuilia feebntur officia, dum * indiJijftienibHi fti poefioribus tyroncs per gratiam aut diifimulationem probantium, tales fociantur armis, quales domini
habere faftidiunt. A magnis ergo viris magnaque diligen
tia, idneos coiiuenit eleg * iuniores. Cum vero'd fligens
' aI' tfrtnn
eleftio iudicio fuerit approbata, fignandi funt, Sc atTcribendimilitix.quiadeaminuenienturidonei.Nam Sc velocitasrequircndaeft, Scrobur, Sc vtrumarmorumdifciplinam quisedifterevale.iv. Sc an habe.it coniidentiam
- milita-

I I .

VI.

293

m li tarem. Plerique enim quamuis non improbabiles vi pecie,tamen experimeiitis comprobanturindigm. Repellendi ergo minus, vtUes, & in locum corum ftrcnuiflmi fubrogandi. Inomnicnimconfliu, non tam
prodeft multitude qum virtus. In qua cxploranda, formanda, & promouenda, ducis vertitur tam opera,quam
iudicium. Sigaatis namque tyronibus, per quotidiana
exercitia armorum eft demonftranda docbina, vt leui armatura 6c graui,terra item 5c pelago peditesfintanequites, ftrcnuum militem poifint implere.

Cap.

vr.

Qua 1 prouemantnoflrUneglefto deleft

mitum, & qualtter Haraldus W*lenfes fubegerit.
Sed huiusdifdplinxvfasindefuemdinem abut, aut
exindulgentia longxfecuritatis,aut irruente mollitie, & virorum nimos frangente luxuria , aut ignauia
iuuentuti s, & inertia ducum temporis noftri. Quern
enim inucnies, quiftrenudoceiepoflit, quod ipfenon
didicit ?
Nrnifpatimur long*, p mala, uior armis
Luxuria tncubnit,vicinmque tilcifcttur orbemAntiquas& modernas reuoluc hiftorias, & plane inuenies, quia concullio populorum, armorum colhfio , clades hominum, & plaga terribiiis, luxuriam Temper aut
comitatur aut fequitur. Ne longe petanmr exempla, Niuicollini Britones irruuht, Sc i am protendunt trminos,
fuos, 5c egreffi de cauernis fuis la tebriique filuarum , pla
na occupant, nobilium proocrum videntibus ipfis iinpugnant, expugnant, fie diruunt, aut fibi minent munitiones, eo quod iuuentus noftra
" Qu* teft gau.lit & -vmbris,
v
nata fruges confumese, iniucem dormiens icortationi
honefta poftponens officia, tota die infeans voluptatcni, citharam, lyram, 5c tympanum, & vocem organi
inconuiuiismagisagnoicit.quamlitiuimaut tiibam in
cauris. In qua aut non. fuit, auterrauitducis eleftio, cefT 3
fauit

39+

DE

NVGIS

CVRIALIVM

fauit auf languit difciplina. Nam fi manum concrere

oporteat, inarmaturaleui parum habent fiducix, Se
graui minimum alacritatis. itaque onerantur vt hoftem fequi non pofint; illa exanimantur, vt eum tancjii.nn ad vulnusexpofiti nequeant fuincrc. Depopulati
ng illi fines noftros, dum iuuentus noftra inftruitur, c
dum nobis miles armatur, hoftiseuadit, 5c vt dici folct,
dum canismufltat.tuts latebras ingreditur lupus. Non
cftquicomprehendatabcuntem, autinfequaturhoftem,
coquodimpeditusnecfufficit, nec proficit aduerfus cxpeditm. 111e tarnen non murorum , foflarmve petit
praefidia, fed locum qui militi meo ficut 5c fibi, etfi non
aeqdnotus, tarnen accefibilis eft. Vtique tutus eft illi,
quia milesmeus non in propria virtute, id in prxfidio
confidit armorum. Anglorum recens narrt hiftoria,
quodeum Britnes irruptione faila Angliam depopularentur, piifimo rege * Eduardo ad eos epugnandos
niiffuseftdux Haraldus, vir qftidern armis ftrenuus, &
laudablium oper fulgens infignibus, & qui tarn fuam,
quam fuorum poflct a pud porteros gloriam dilatare, nifi
meritorum titulos nequitiam patris imitans, perfide pracfumpto regno, decoloraret. Cum ergogentis cognoiccrct leuitatem, quafi pari certamine miliriam eligens expeditam, cumei'sceniuit congrediendum, leuenf exercens
armamram, per-ornatus incedens fafciis peftus, & praedurb teftus corio, miffilibuseorum lcua obieftans and lia,
& in eos contorquens nunc fpicula , nunc mucronem
exercs, fie fugientium veftigiis inhanebat, vtpremeretur
Pedepes, &cujj>tde cujptt,

& vmbo vmbonerepellcretur. Niuium itaque collem ingrcflus, vaftauit omnia, 5c expeditioncinbiennium pro
rogate, reges cepit, 6c capita coram regi, qui eum miierat, praefentauit, & vfque ad mifcrationem parulrum
omncm mafculum, qui inueniri potuit interficiens , in
ore gladij pacauit prouinciam, legem rtatuit vt quicunque Britonum exinde citra terminum , quem eis prasfcripfit , foflam fcilicet offas , cum telo inueniretur, et
. b officialibus rcgni manusdextrapraccideretur. Adeoque virtute ducis tunc Britones confefti funt, vt fere gens
totadeficcrcvidcrctur, &cx indulgentia iam dicti regis
- '
mulic

1 : s vi.
29;
mulieres eorura nupcrunt Anglis. Videfne quantum clcftio ducis & cxercinura iuucntutis, militia: confrant}
Cap.

vi i.

Qjttfit conctptio [menti militari , r quod fint

to militare non licet.
Ve v N a E N citra rcligionem (cramenti ex antiqua lege, nemo militia: cingulo donabatur.Nam
licutapud Iuhum Frontinum legitur, L. Flacco 5t C.
Varonc ColT. milites primo iutciurando fafti funt. Antea
crura facramento tantummodo tribunis rogabantur.
Czterm ipf inter fe coniurabant, fe fuga: atquc formidiniscaufa non abituros, ncqueex ordinerecelfuros, nid
teli petendi, hoftifve feriendi caufa, autciuis feruandi. Et
hoedicebaturmiliux facramentum, quod & ChriftiaDiilmorum principum autoritate firmatur 5c vfu. Conceprio vero iuramenti, telle Vegetio, huiufmodi cft. Iurant cquidem milites per Deum,&Chriftumcius, 5c fpiritum fanftum ,5c per maieftatem principia quap fcundutn Deum humano generi diligenda en & colenda.
Nam cum quis legitjmum accepit principatum,tanquain
prefenti 5c corporali Deo, fidelis ci cft praeftanda deuotio, impendertdus peruigil f mulatos. Deo enim vel prj.
uatus vel militans feruit , cum fideliter eum diligit, qui
Deorgrjatautore. Iurant, inquam, fc ftrenue tachaos
omnia, quae praxeperit princeps , nunquam deferturos
militiam , vcl mortem recufaturos pro repblica cuius
funt conferipti militia:. Cum vero boc prxftitcrint iufiurandum , cingulo militari donantur & priuilegiis. Adeoqueobtinuitvtelero,&factamcntum militan facerent,
vt fine ele&ione nemo conlcriberetur aut uraret -, fine iuraracnto neaionomen militi saut officium forttretur- In
libro ofKciorumM. Tullius. refera quod Pompilius Im
perator tenebat prouinciam, in cuius exeritu filius Catonis tyro milita bat. Cum autem Pampilippieretur vnam
dimittere legionem, Catonis quoque fiiium, qui in cadem legione militabat, dimift. Sed cum amorc pugnandim exercitu rcmliiTct.Cato ad Pompilium fenpfit, vt G
T 4
pate-

29*

BE

NVGIS

CVRIAIIVM

.pateretur in exercitu remanere, eum fecundo obliget fa.

cramento ,quia priore amino , iure cum haftibus pug
nare non poterat. M. quidem Catonis fenis epiftola eft
ti. dinifum ad M. filium, in qua fcribit fe audiflc, eum faftum* miffum e(Te Confule, cum in. Macedonia bello Pcrfco mi
les eflt. Monet igitur vt caueat, ne praelium ineat ; neg.it
cnim ius effe, cum hofte pugnare, qui miles non fit. Ecce
quia vir fapientiffimus militcm non credcbat, nii euro
qui facramento ad militiam confccratur.

Cap.

viii.

Arwatam militiam ad religionem exnecefttate tener'f,

ficat Ham qux in clero d'minis obfequiis confierai
& quod miles [cut bonorii, ita & laboro nomee.
SE D ipfius unamend verba reuolue, 5c inuenies ar
matam militiam non minus, quam fpiritualem ex
ncceiTitatc officii ad religionem, & Dei cultum arftari,
cum fideliter & icundum Deum principi debeatur obfequiurri, 6c reipublicae peruigjl famulatus. Vndc quod
pradixi, qui nee elefti funt, neciurati, etfi militum no
mine cenfeantur, n magis in veritate milites funt, quam
fecerdtes 6c clerici,quos ad ordines ecclefia non vocauit.
Miles namque ficutlaboris, ita & honoris nomen eft.Nemo vero fibi honorem (limit, fed qui vocatur Domino,
de collato honore gloriatur. Moylcs 6c fidelis populi du
ces, cum hoftes opoituerat impugnan , eligebant viros
fortes, 6c ad bella doftifimos. Eleftionem namque ifta
prxueniunt. Qui vero non ecftus eipfum militiae ingetit, in fe gladium prouocat, quem propria temeritate
vfurpat. In conffitutionemergo perpetuam incidit, quia
qui gladium accipit, gladio peribit. Si vero irteo Ciceronisautoritasrecipitur, isnon miles, fed fcarius re nominatur. aman veterum feripturis ficarij dicintur 6c latrones, quicQBe lege non prsecipiente, arma traitant.
Arma namqfiequibus lex non vtitur, legem impugnante
DuosgladiosfufficereimperioChriftiano, cuangelij facra teftatur hiftoria; oranes alij eorum funt, qui cum gla-

"*

dus &

LlBEK

VI.

297

diis&fuftibusaccedunt, vtcaptiuumcapiantChriftum,
nomcnous delerecupientes. lili ergo quid habcnt mihtis, quivocatiexlcramentonon obtemprant legi , fed
ineo militia: fux gloriamconftareciedunt, fi contrriptibile itfacerdotium,fiecclefix vilcfcatautoritas,fi ita
dilatauerint regnum hominis, vt Chrifti Imperium contrahatur, fi laudes fuas prxdicent, & feipfos faliis prx.
coniismulccant &extollant,cumiirifione audicntitim,
imitantes militemgloriofum.Horum virtus in eo maxi
me elucecit, ficIerumSc inermemmilitiam, aut linguis
auttelisconfodiant. Sedquiseft vfus militix qfdinatx?
Tueri ecclefiam, perfidiam impugnare, facerdotium ve
neran, pauperum propulfare iniurias , pacare prouinciam,pro fratribus,vtfacramentidocet conceptio, fundere fanguinem, & ii opus eft, animam poner. Exulta tioncs Dei in gutture eorum , & gladi} ancipites in manibus eorum, Ad faciendam vindiftam in nationibus, increpationes in populis; ad alHgandos regeseoium in compedibus,&nobilesinmanicisfereis. Sed fine? An
vt furori, vanitati, auaritix feruiant,an proprix volunta
tis Neququam. Sed vt faciant in eis iudicium conferiptum, in quo quifque non tarn fuum, quam Dei, angclorum, & hominum fequatur ex xquitate & publica vtilitatearbitrium. Vt faciant inquam, quiaiicut iudicum
eft dictare iudicium, ita & iftorum faciendo excrcere of
ficium eft. Vtique gloribase eft omnibus fanftis cius.
Nam Sc hxc agentes milites fanftifunt, & in eo fideliores principi, quo feruant ftudioiius fidem Dei; & virtutisfuaevtiliusgloriam-promouent,quo fidelius Dei fui,
in omnibus gloriam quxrunt.
A P V T

IX.

Quod fides Dee debita, fit cutu homini prtferenda,

nee feruatiir homini} nifi Deeferaetur.
NE refertfdeliqiiis militer, an infideli, dum ta
rnen militetfideincolumi.DiocletianoS Iuliano
& aliis impiis leguntur milita (Te fideles,& eis in defenfionercipublicxtanquamprincipibus fidem exhibuifle, 3c
Tj
reueren

29?

'

DE

NVIJ

CVRIAIIVK

leuertiam. Impughabant cnim hoftes imperij ,ied fflandata Dei (cruabatit. Siveropraecipiebanmr tcmerare le
gem, Deum homini pra:ferebant. Sedebant principes &
accuTabant eos, ilexercebanturiniuftificatinibus Do
mini, conflanter loquentes, & agentes fine confufibne
mandata eius cum omni fiducia.Dauid quoquemilitafle
, legitur Achis, & fidem & reuerentiam militantis impleffe. Haec autem omni militia: formula prseferibenda eft &
implenda, vt Deo primum fides debita , deinde principi
&reipublicaeferueturincolumis. Et femper maiora praeiudicabunt minoribus.quia nee reipublicae nee fides prin
cipi feruanda eft contra Deum, fed fecundum Deum, fut habet ipfa conceptio militaris facramemi. Vndeplurimum miror, fi quis princeps illis habeat fidem , quos
videt Deo fuo , cui vt cartera taceam, etiam facramento
militiae obligati funt, fidem debitam non (cruare. Quoniam morbo rationislaborat, qui cum fibi fidclem fore
credit, quemvidet efle corruptum 6c perfidum in illum,
cui plurimutPdebct. Sed timet principem. Cert fi fottiorfuperuenerit, pi aetimebit illum. Amatur forte prin
ceps. Atfibenignior& beneficentior appartient, & il
lum praeamabit. Non eft quo fe vertat irnpius, qui hominem Deo prafert, neququam feruabit fidem fecundara,
qui primam irritam facit.
.

x.

De puiUgiii militum; & quad facramento anfielt

funt ec dfit, & quaregladtus offeratur altar'u
RE T E vero militantium priuilegia multa funt,
qua: de iure antiquo latius patent. Nam Sc. * vberiorcs funt, &pluribusimmunitatibusgaudent. Ab angariis 6c parangariis, 6c fordidis muneribus alieni. Iura
quoque licenter ignorant, 3c licet in poteftate fin.t, incaftrenfi peculio teftaripouunt,& ex publica folicitudine,
quodmiximumeft,nonpermittunturegere,& in hunc
modumplurima quae longum eft enarrare. Licet autem
fint qui fibi non teneri videntur ecclefix ex facramento
fokuui, quiaiamexeonfuetudine plcrumque non praeftatur,

LIIER

VI.

299

fltur, nullus tarnen eft qui facrmento tcito vel expreflo

ecclefix non tencatur obnoxius. Et forte ideo cefltfolennitas iuramenti, quia ad hocomnesinuitat&coarat
necefitas officii, & finecritas fidei. Vnde iam inoleuit
confuetudo folennis, vt ea ipfa die qua quifque militari
cingulo decoratur, ecclefiam folenniter ade.it, gladioque
fuper altare pofito & oblato, quad celebii profconc
facta, iipfum obiquio altaris deuoueat, Sc gladij , id.
eftjofficij fui iugem Deo fpondeat famulatum. Nequc
nrcefl eft vt hoc profiteatur verbo , cum legitima profeffiomiljtiac,faoeiusvideatur inferta. Quis enim in
homine Iliterato, & qui magis arma debeat noffe quam
literas, profeffionem exigat * literarum? Nam * Epifco- il
pi, Sc Abbatcsprofeifionefcriptaveldifta, ad fidem &**',*'i'
obedientiam videntur arftari. Etreueraarftantur, quia
Deo mentir non licet. San aut plus eft, aut non minus,
quod milites faciunt, quinonfcedulam, dgladiumofferunt, & quad primitias officij redimunt ab altari, vnde
ecclefix m perpetuumfamulentur. Nam fcut eis pro ce
dera plurimum, ita contra ecclefiam, licet nihil. Refert
Lucas, quod milites vt baptizarentur acceuerunt ad Iohannem, interrogantes, Magifter quid fciemus 5c nos
Etaitillis: Nerriinem concutiatis, nequc calumnian) faciatis, & contenti eftote ftipendiis veftris.Fidelis fermo Se
omni acceptione dignus,qui deceat prxambulum gratix,
przconem veritatis, domini prxcurforem. Noueratenim
manum militarem promptam ad iniurias, rapinis affietam, Se cui nunquamautrarofufKciuntfua quin appe
lt aliena. Concufione ergo prohibir, exelunt iniurias,
rapias xterminauit, exclua calumnia. Auaritiam quoquedamhauit, dum praecepit vnurn quemque contentum ene ftipendiis fuis. Sicut enirh diumeft, militem
egerenon licet,'cui dum militt, militia: uae prxftantur
ftipenda ', & cum emeritus eft , praedia, vel alimenta
<juoad necefitas exigit, de publico prouidentur.

Cap.

30

pe kvcis

cvrialivm

Cap. xi.
Qut milites dur'm catgandifunt,fi militi* lege '
tempta, prtuilegiis abutuntur.
Si vero contra prohibitionem Iohannis 3c legitimas
fanftiones, in furta dilabitur & rapias, durius caftiganduseft.vt qui femper furum, duraquc tracbuerit, Sx.
itacohibenda eft audacia eius,vt in feipfo difcat quanta
animaduerfione fenendi funt, qui legem impugnant,
quamfufceperantdcfendendam. Sicutenim multis imm'unitatibus & eminentioribus priuilegiis militia gaudet,
ita acerbioribus pcenis fubdenda cft,fifua demeruifle priuilegia conuincatur. Nee in ea fibi parte prodeft ignorantia iuris, cum etfi iura publica permittatur^ fuum tarnen
officium non liceat ignorare. Licet enm fa'cerdos in otdinatione ordinis fui difficultatem ignoret,eo ipfo quod fi
ne contradi&ionc onerofo fucccdit officio,fufcepti tarnen
facerdotijoneracogitur fuftinere. Si vero nqgligit, aut
malignatur, corripitur grauius; eo quod maiori pcena
digni funt hi ,quibus cum multum debeatur honoris,aut
oceulto, aut manifefto inueniuntur in crimine. Aliter ta
rnen crimina, aliter puniuntur exceflus.quoniam illa plerumque pcenam irrogant anguinis,ha:c quafi medicinalem pro qualitate delicti exigunt curam. Ipfa vero nunc
fimplex eft, nunc quafi quandam acrimoniam mifeet.
Verumtamencuminomniprofeffione difeiplina neceffaria fit.nufquam magis,quam in clero & re militari. At
res militaris ,quae minus exercitatur in fpiritum, acerbius
eftcorporaliterpunienda. Nihil eft autem quod vtrumquemagis impugn, quam luxuria, quiaomnis intemperantia Ordination! plurimum aduerfatur. Porro vbi or
do non eft.confufio locum habet, & nifi reprimatur correftionis ftimulo.procul dubio ignominiam ex neceffita.
te importt. Quidcnimfaciet former, quem luxuria &
intemper.mtianon tarn exarmauit, quam exanimauit?
Quartus liber Strategematicorum Iulij Frontini refert,
quod P.Sdpio miflTusadNumantiam, corruptum fupenorumdueumfocordia, exerekum con exit, dimiti ingenti

I I BEI

VI.

301

genti lixarum numero, redaftis ad munus quotidiana cxercitatione militibus, quibus cum frcquens iniungeret
iter,portarecompluriumdierum cibaria imperabat, ita
vt frigora & imbres pati, vada fluminum pedibus traiicere afiuefceret miles, cxprobrante fubindc imperatore
timiditatem & ignauiam , frangenteque delicatioris
vfus, acparumncceffariaexpeditionivaia. Quod maxi
me nobiliteraccidit C. Nummio tribuno, cu cxiffe traditurScipio, Mihi paulifpcr, tibi & reipublicae femper
*nequameris.Q.MeteIIusbelloIugurthinoiimiliterlap- *J ]1
fam militum difciplinam,pari feucritttercftituit, cum iniuper prohiberet alia carne quam aa elixave milites vti.
Philippus cum primum cxercitum conftiraerct, vehiculorumvium omnibus intcrdixit, equitibus non amplius
quam fingulos* lacones habere permifit. Peditibus au- */. to/tre
tem denis, fingulos qui molas & funes ferrent. In aeftiua
excuntibus, triginta dierutn farinam eolio portari imperauir. C. Mariusrccidendorumimpedimntorum gratia,
quibus giaxim exercitus agmen oneratur, vafa & ciba
ria militisinfaiciculos aetata, furcispracpofuit, fub qui
bus & habile onus, & facilisrequies effet. Vnde prouerVium natum eft, Muid milites Mariant. Lifander Lacedimonius egrefliim via quendam caftigabat.Cui dicen
adnulliusreirapinamfeabagmine recefliffc, reipondit:
Nefpeciem quidem rapturi praebeas^volo. PubliusNafica
"lhybernisquamuisclaffisvfus non effet neceffarius, ne
tarnen milesdefidia corrumperetur, aut per licentiam ottj
fociisinferretiniuriam, naucs aedificarc inftituit. Idem
quoque Frontinus inter multa conftantiaeiftfigrtiarefert,
quod Caffilini obfidente Hannibale tantam mopiam
perpeffi funt, vt murem venifle centum denariis mmoris proditum fit, eiufquevenditorem fame periifle.emp.
tAiemautem vixiffe, Sc in tanta anguftia fidemiruafle
Romanis. * Pecilrni Poems obfefi, parentes & libe- # . ,,1^1.
rospropter inopiam eieceruntjipficofiismadefaftis &
igne ficentis, fotiifque iborum & omni genere animalium vitam trahentes, vndecim merifc'obfidionem tolerauerunt. Hifpa-ni Fabrenfes omnia eadem perpeffi funt,
nectamen ppidim Herculeio tradiderunt; Cizium cm
ppugnaret. Mithiidates, captiuos cius vbis produxit,
often-

302

DE

NVGIS

CVIALIVM

oftcnditque obfcfis, arbitratus futurum, vt miicratione

fuorum addeditionem compelleret oppidanos. At Uli
cohortati captiuos ad mortem fotiter cxcipiendam, fi(. S//- dem iruaucre Romanis. * Eglonicnfes cum * Iuriaco
"viiitu* bis liberi & coniuges redderentur, praeoptauerunt fpeftarefupplicia pignorum /iorum, quam Rom an sd ence
re. Numantinincfededercnt,famcmoripr3efixis foribus
domuum fuarum maluerunt,viciflentque Romanos,autorc Orofio, nili illi fub Sciptone pugnflent.

Cap.

xii.

Quoi varia an\ptaduerfio procedit in tos, qui diu i non

obtemperant,& quatenus debeat obediri, & in quibus mandata locum habeat txaminatio militari*;
& in quipus, non.

,
.
.
' '"

In cosqui ducis, aut legis non obtemperabant arbi

trio, varia animaduerfio proccdebat. Nam j in for
tuna, alij in fama, alij in fanguiee puniutur.JFrontinum
rclcge , & vfquequaq; ita inuenis. Nam Aurelias Cotta
confu, cum ad opus quits necefitate cogen te, iuffiflet
acceder, corumque pars detreclaTet imperium, qiieftus
apud Cenfores eifecit, vt patribus notarentur, deinde
obtinuitne eis praeterita aera procdrent. Tribuniquoque plebis de eadem re ad populum pertulcrurtt , omniumque confenfu Habilita eft difeiptina. QjJMetellus
Macedonicus in Hifpania quinqu cohortes, quae hoftibus ceiTerant teilamentum facerciuflas, ad locum recuperandum remifit, minatus non nid poft viftoriam receptum iri. Senatus cum milites Publij Valerij fugati
eflfnt.decreuitneei auxilia fubmittcrentur,nii viftishoftibus. His vero legionibus, quae Pnico bello militiam
dctreiftauerant,in Siciliam v'elut relegatis.perfeptemannos hordeum ex Senatus confulto datum eft. Appij Gau
di jfententia, fenatufqueconfultum omnes, quia Pyrrho
rege Epirotarum capti , & portea remifli erant, quits ad
peditem redegit.ad leuem armaturam omnibus extra val
lum iufis tendere, doee bina hoftium fpolia finguli referreiu.HaecFrontinus. AtPliniusaflent, quia fuit hace

quo-

MICK

VT.

303

quoque antiquitus animaduerfio militaris, iubere igno

minia: caula militi vcnam folui , & fanguincm dimitti.
Cuius rei rationem, etil in vetcribus Uteris non potucric
inuenire, hoc tamen primo factum opinatur in militibus
Itupentisanimi, ckanauirali habitu declinatis, vt non
Um poena, quam medicina videretur. Portea tarnen ob
pitraque alia delicia id faftitatum eile credit, per confuetudincm,quaii minus iani vidercnturomncs, qui contra
officium delinquerent. Nam leuioi is culpa; non erat ig.
nominiofa animaducrfio, ctfi illa ex vigore dicipu militaris difimulationc locum relinquerct. Veteres
quoque Grteos anulum habuiflc in finiftrae manus digiloqui mnimo proximuseft.celeberrimtraditur.Romanos qoque homines aiunt fie plerumque vfitatos anulis.
Caufamquehuiusrei Apion in libris Aegyptiacis dicit
quod infccs apertifque corporibus Vt mos fuit , quas
Gracci tcertua; vocant, * compertum eft quendam te- **l*H*
nuiflimumneruumabeovno dgito, de quo diximus,
ad cor hominis pertirigere, ac pemenire. Vifumqueefle
cum potifllmum digitum tali honore decoraiidum , qui
ontinens, & quafi connexus cum principatu cordis vi
deretur. Vnde & quafi excordes aibitrati funt curando*
autpuniendos, qui in militare officium dcliquiflent. Vt
redeamad Frontinum: Craflus Sempronio Afelio &
plerifque aliis biftoriae Romanas feriptoribustraditur ha- \.
buifle quinqu mum bonarum maxima Sc prarcipua:
Quod eTet ditiffimus, quod nobilimus, quod eloquentifmus, quod iuris confultiffimus, quod pontifex
maximus. Is cum in confulatu obtineret Afiam prouinciam, S circurhfidere atque oppugnare Lencas pararet,
opufqueeit*fummaatquc procera trabe, qua arietem *1 *
faceret, quo muri oppidanorum quaterenrur, cripfit ad
Magnum Gaium maiorem Athenifium fociorum amiwrumquepopuli Romani, vt ex malis duobus, quos
apudeos viderat, vtermaior eflet ei mirtere procurarct.
Tunc Magnus Gaiuscomperto quamobrem malum dcWcraflt, nonvti iuflerat maiorem, fed quem magisefle
toneum, aptioremque faciendo ariti, facilioremque
pottatu exiftimabat, minorem mifit. CraTus eum vocari
wb, & cum interrogaTet., cur non quem iulTrat. mi-

uffct.

304

DE

NVGIS

CVHIALIVM

fifet , caufis rationibufque quasdiftabat, fpretis,veftimenta detrahi iuffit, virgifquemultum cecidit , corrumpiatquedifloluiratusomne officium imperantis, (i quis
adidquodfacereiuflus cft , non pbfcquio debito, fed
conilionon defiderato refponderit.Quid quaefo amplius
in monachum arftioris regula: diclafiet abbas euerus
In eo namque folo deliquerat, quod non paruerat man.
dato, etfi forte reipfa vtilius effet quod fecit. Nam ficut
in rcligione degentibus, pralatorum mandata, dum prasceptionem perperuam non impugnan! , fubieftis non
oportet difcuti, fed implerij fie in re militan, circa man
data ducis, nulla eft examinado militaris, nifi forte quod
praecipitur, expreffim faluti reipblicx inueniatur aducrfum. Nam in non obtemprt nifi perfidus 8c impius
miles. Quid cnim iniquins, quid deteftabilius, quam fi
ne fidei reuerentia aggredi quicquid di&auerit imperator? Nonne apud omnes vox funefta cft, 5c crudelis,
plenaque perfidiae/
Searefifratrie gladiumjuguloqueparentit
Cordite me tubeo.f Unique in vifeeraparttt)
Coniugis , inuitaperagam tarnen omnia dextra.
CaSirafuperTufiifiponercTybridisvndat,
Hejperios audaxveniam met tor- in gros.
* l. {*/(
Tu * quocunque veles in planum effundere muros,
*"
Hic ants altu dijpergetfaxa lacerti;.
Ilia licet penitut tolli quamiujferis vrbem,
Rom fit.
Quid nequius did potuit, & vndemagis deberet, fi fidelis effet, Romanus Imperator offendi ? In namque
fcelcratus miles fidei fuas fidem faecre ftuduit,- vnde feipfum maxime infidelem & perfidum efie conuincit. Magiiaquidem reuerentia debetur duci , icd fidei religione
feruata. Quaedam ita necefiaiia funt, vt mandatum nec
expetent;alia fic deteftabilia,vt nullum omnino manda
tum admittant.Media quidem qua; eque funt neceiTaria
bona, needeteftabilia mala, confiftunt in arbitrio praefidentis. Velit nolit praefeftus, exncceffitareboni, diligendus eft Dcus. Velit nolit prafectus, ex malitia iniquitatis,
cft adul terium declinandum. At militare, vel non mili tarc,cgredi vel nonegrcdi,caueraque quae philofophi indif
fre

t I E R

VI.

3o

fcrentia reputante ad praepofiti diligentiam Sc reuerentiim fpctaat. In his nifi mandato praefidentis , oculum
aperire, initarcriminiseft, aut ex fcientia fua ad cuiufcunque opens fru&um manum irreuerentcr extendere.
Sircascusin hac parte obiedtusvc viuat, quia quacunque
die quail propria difcretione ad arborem fcientia:, quam
(bi & praelatis ecruat dominus, temerariam manum
miferit, l.iqueum mortis incurrrit. Quid enim bonum,
aut malum in talibusfit, n licet indicare fubieftis, dum
plena reuerentia praepoftis exhibeatur , 5c fidelis obcdientiamandatorum. Militem ergo in omnibus his quae
ad (latum publicum pertinent, nihil omnino tentare li
cet, nifidcisiufluvellicentia, quod ipl faciendum dccreuerit , roborctur. Vnde hi plerumque, qui ducnm
contemplo vel non expectato imperio , congiedientes
curahofte reipublicaevioriam contulerunt, laepe nori
taragloriam aflecutifurttde victoria, qum de temeritate.vel negligentia poenam. Quid ergo merebitnrtranffuga, ftationisve defertor, ft ex difciplina militari tanta
feueritate corripitur triumphatoi : In ftratcgematibus Iulij inuenitur * Clearcum Laccdxmoniorum ducem di- '"""""
jcilTe, imperatorem exercitui potius timendum eftc,quam
hoftem, eo quod qui in p relio dubiam mortem timuerant, eos ftatione relicta certum manebatfupplicium. L.
Papilius Curioi^FabiumRutilium^magiftrumequtturn,
quod aduerfus dictum eius,quamuis proipere pugnauerat, virgis popoicit caefum, fecuri percufiurus, nee corttcntioni aut precibus militum conceffit animaduerfionem, cumque profugientem Romain peifecu tus eft; nee
ibi quidem remiiuo prius fupplicij metu.quam ad ge
nua cius, Se Fabius cum ptre prouolueretr, & pariter
Seriltus ac populus rogarent.Et neeum ere Jas hoc fecifle,
exodio * praecedenti.Manlius.cuilmperiofo pofteaco- *';f"aiat
nomen fuit, nimm quod is contra edietum patris, cum
hofte pugnauerat, quamuis victorem in confpelu exercitus virgis caefum, fecuri pereuffit. Fuitautem difciplina
militari s icut reipublicae neceffaria, ita Se omnibus gra
tiofa, adeo quidem vt*Manliusfilius pro fe aduerfus pa- '',,
rrem. exercitu feditioncrh parante, negauerit tanti efl
queniquam, vt propter ilium corrumperetur difciplina

inili-

**l.rmiii

DE

NVGIS

CVkIAL IVM

militiac, Scobtinuitvtipfum puniri paterentur. Appius

Claudius ex his, qui loco ceerant> decimurn quemquc
militcm forte ditdum j fuftc percuffit. Fabius Rutilius
conful,exduabuslegionibus, quae loco ccfrant, viccnos
Ibrte duelos, in confpc&u mili tum fecuri pcrcuifit. Idem
temos ex centuriis . quorum ftatio ab hofte perrup ta er at,
addixit fecuri. Q^FabiusMaximus, transfugarum dcxtMS prarcidit. M. Catorradiditin furto deprchcnis inter
commilitoncs, dcxtrascflepracifas, aut fi benignius in
reum animaduertcrc voluiilent , * in principiis (anguinern milium. Seditioquoqueicurim prouocat, ita ta
rnen vt pro arbitrio duci'sinpcena paucorum,(ccuritas 6c
quies rci publica; rcformetur. IuliusCxfrorta editione
militum , panels percuifis> cania fedaflc legitur, & fidem
militum rcparaflc.
A Pi XII t.

Qiure ngulo priuentur milites, r quid extutoratut

non habet aliquod cumgladio teltvt commercium,
f qujre gUdiiu nfertut e ngulo.
i T interdum vt ex'delifto fuopriucttir miles mili
tia: cingulo, in his maxime, vbi facrilcgia committuntn Veteri nmque iure ftatutum eft, & nouo non eft
abolitum.vrqui non fvuato militia: facramento,religionem qu.im profitrtur, impugnat,cinguii amiilionc multctur. Fertur hocediito Iulius compcfcuiiTc militcm
fuum, quando Vrbem inrcilusjtion licuit homines fpoliare.auttemplaDeorum.quodci poftmodum ingvjuefcente feditione impropcrant. Numinibus namque Ro
manis ciuibufqueiurati,oppugnare non pdrrant, quo
facramento militia: fulcepcrarit defendendos. Sic quoque
C. Curio bello Dardanico circa Dyrrachium.cum vnam
deq'iinquelegioriibusfediriofamvididct, cam procedcreiuifit incrmemdi(cinbmqueinconfper.u armati ex. ercitus ftramenta coej>it lecare. * roltremo autem die
{militer fovTam dilcinftos milites facer, nullifque prccibus legionis impetrari ab patuit, ne figna eius fubmittcret, nomcnqueabolcrct. Milites autem in fupplemcntum ajiarum legionum diftribuit. Non cnim relmueban-

..

mr,;

1 I E R

VI.

307 .

tur, qui mererant priuari cingulo , antequam eos praq

caeteris Virtutum mrita iiifignircnt. Miliars qui ex Cannenfi pugna cedentes, in Siciliamfucrant relega ti, poftulauerant M. Marcello confule, vt in prcelio ducerentur.
lllcSenattimconfuluit, Scnatufque negaut placer fibi,
eisconimitti rerrtpublic. qui eamdeftruiiint. Marcello
tarnen permifit facer qud videretur jlegc tarnen pracferipta, neqiseorum muere vacar , nev donaretur
pra:mio,aut honore, autreportaretur in Italiam , dum
Pccni inca fui enr. Dum vero cingulo fpoliatifunt, cii
nec xrn procedunt, nee militaiibus priuilegiis gaudent,
nee habet aliquod cum gladio teiove commercium. Ideoqucprouda constitutione maiorum eft gladius ihfertus
cyigulo, vtcollato honore cinguli, poteras quoque ipusgladij aliquatenus intelligaturcollata.Etre&cingiilo decoratur, ad militiam quiquis accedit, quia cum expeditum elle ad munia reipublicajjorficij fui neceffitas
exisir. Accinginamquefolet.cuigcrenda imminent; 5c
cui vacado datur, licet elfe difcintium. Vnde lud in li
bro Regnorum-Nonacqucgloricuiraccintus, vt dicinus. Qiiia folicitudo laboris imminentis, gloriandi liccntiamnnadmittit, Se ociandi libertas & ecritas quictisplerumquecxtollcntiam parir. Cinguliim ergo indi
cium eft laboris, labor honoris meritm.vtliqueat omni
bus j. quod qui laborem indicium militia;, fubire detreebit, honorem gladij in militari canlo fruftra, portt.
Ipiiusquoquc inguli ( eft fignificatio, riifi fidem
eiusroboret ckfolidet labor. VidensmultoS cinguli ho
nore turrientes, fed nifi honorem laboriofa implcant me
ma, idem eft ac fi pro fohd-a fubftantia quis vendicet fpumam. Profe&o dignus eft priuilegium perder, qui con,ceTa ilbi abutitur poteftate. Abutiturautemquis,vclno!
faciendo quod oportet, vcl faciendo quod fieri non opor
tet, Sc cum vtmmque fit malum, vt dicitur.pcccatum de
licto grauiuseTefoIct. Deltnquit enim qui non irr.pl
fficium;fed plane peccat, quiiquiscommittitctrariurn.
Albo iqUidem nigrum magisoppnitur, quam non air
bum, 5c triftitia laetitiam magis impugnar , quam fprt
auttiror, quae eque in Initia; rationemeadunt, nec ci
maxime aduerfautur. Et cingulo quidern abutitur, tam
V 2
ille

30

DE

NvClS

CVKIALIVM

ille qui non implctquod oportet ex militia: facrarriento

quam ille qui impugnat militiae facramentum.Delinquit
tarnen grauius, qui impugnat, ficut hpftis verus ignauo
milite odibilioi cft. Vnde qui rcmpublic. & inermem
manum militaribus armis impugnat, iuftiflm exautoratur., tanquam ille qui figuram hoftilem induerit. Sed
prcccaeteris omnibus diuino Se humano iure grauius fcrumturfacrilegi.Sc hi qui varus perturbationibusimpug.
nant eedefiam Dei,quibuslex non prsccifionem dexrerarum,fed pcenamirrogatcapitalem. Sipatrocinium illorum aflumant Cicero, Sc Demofthenes, fi in defenfione
eorumlinguamacuat, Setotius ingenij fui vires exhauriat Quintilianus, fi iura viguerint, qodpoft Deumin
manu principiseft, fortunas eorum c capita, quin Iegtimisfuppliciisferiantur, tueri non poterunt. Quodfi
gladium fuum aduerfus taies non exerit princeps, in feipfumproculdubioprouocat gladium bis acutum, quem
in oie fuo gerit filius hominis, gladium vtique qui viuus
& efficax eft, qui corpus fundit, & animammittitin gehennam-adquemobtufuseftomnis gladius, & omnis
armatura fragilis, Se fluida & infirma, praeter illam quam
fola conftruxit gratia in bonorum fabrica meritorum.
Sunt autemplurimi, qui malorumclamore oper,quando -militiae conicrandi cingulum altari obtulerunt, videnturproteftari.ieo tune animo acceifl'e,vt altari, Sc
miniftriseius, fed & Deo, qui ibicolitur, bellum denunciarent. Facilius crediderim hos malitix execraros, quam
ad legitimam militiam conecratos.

Cap

x 1 1 r.

Quod d'tfciplina militar plurimum prodeft, & quid

militiam maxime frangit.
PR o i D E neceTaria cft diiciplina militaris , cuius
cjuanta fit vtilitas, non facile dixerim. Vt enim diftum eft, Romanis adeo profuit difeiplina, vtorbcm fuse
fubcerentditioni. Alexander quoque Macedo, exi<niam
manum militarem fufeepit patre.fcd doftam,qua aftuefacla militias orbem terramm aggieTus, innmeras ho :- '
ftium

I I 1 R

VI.

3C9

ftiura copias fudit. Xerxes trcccntis Lacedatmoniorum

act Thermopilasvexatus, cum eos manu infinita, plurimifque fuorum amiifis, vix confeciflet,in eo fc deceptum
dicebat, quod multosquidem homines, virosautemdifciplinae tenaces nullos. Hoc equidem ver dixit, quod &
fuga ilia teftatur, qua apud Salaminam turpiter viftus,
qui tot gentes in bella trahebat,vt duces non pofent faci
le numeran, vix vnanaueeuafit. Fertur enim quod du
ces exercitusei us non confueuent prac multitudinc aliter
numerare, quam fingulis telis receptis ingulis, vt ex nu
mero telorum,ducum quoque numerus tcncretur. Ell autcm dux vfquequaque inutilis,apud quern diiciplina non
l'iget ; & fruftra fperat viftoriam, qui nimos manufque
nulitunaaffiducnonexercet. Miles fubitus fubito dcfcrit
ducem, & laborem ferre non fuftinet, quem continuus
non exercuit labor. Caefaris animum fiducia roboramt,
quodeires erat aducrfus militem fubitum, ducemque
emeritum,& qui longa pacis quiete dedidicerat ducem.
Sed & vbi victoria defperatur, ad fpem vindicta; erigendus eft animus. Eftenim interdum
Vn*flm viis nuamjpirare falutem,
5c vtfe vicrores'putftit, finonmoriantur inulti. Magni
namque muneris loco eft, fatiari vltione; 6c difpendium
vitas, vindicta; folatio compenfari. Facile aftumit pugnajfti ncceilitatem, cui fugiendi imponitur difficults.
Aiidaciores funt qui bellum inferunt, & fa:pe ahj dum
honeft virihterque mori cupiunt, fliciter vincunt. v
Amientes namque fortuna iiitiat,
S vt pugna; dicrimen imminet.
Degeneres nimos timor arg'uit,
quo nihil ignominiofus eft his, qui nomen & officium
militia; profitentur. Timidos namque grauiflm lex
militaris percellit. Duci quoque in re militari, diligentifimpraccauendum eft,
Ne Venue & vinumpugnantiapetlor*fr*ngant.
Semper enim vincit luxuria, fed eos duntaxat, quos ante
corrumpit. Eoqueftudiofiusfugicndaeft.quo in clientelamfuamacen,imfa:uit.',ntiochus tantas luxuria; 5c
fuperfluitatisinftruxitexcrcitum, vt etiam gregarij mili tesauro caligas facerent, proculcarentqucmatcriam, cuV
ius

310

BE

NV6IS

CVRIALIVI*

iu!. amove populi dimicant. Gens quoque Pavthorurn

fxpiirneuipcratur,co quod luxuriofiifima eft. Nam
Quicqmd ad Ecos traiiut , muni, que teftrem
Ibnnr., emottgentes dementi cceii.
Solent non in aciccominuspraliari, fed quo ad poflunr,
hoftcm cminus la;dunt. bbteflas vibes mora & viribus
neciunt expugnare. Pugnant autem procurrtibus equis,
sut terga dantibus, fiepius ctiam limulantibus fugam.
Signum his ex- antiquo more non tuba, fed tympano da
tar. Nec pugnare diu pofluntj quia intolerabiles eflent, fi
quantus eft erum impetus, tanta eilet peieuerantia.Natura taciti;ad faciendum, quam ad dicendum promptiores. In cibum pavei, fides dicti promiifique nulla. Principibusmetu, nonpudorc ve! religione parent. Principatus vero quem corrumpit luxuria, diu ihre non poteft.
Autfiftetcrit, opprimenteiudicio Dei, euomet quicquid
immoderatio luxuria; haufit. Modum liquidem fui iiefcit, nec ante intcmpeiantiam reprimit , quam ex indulgcntiorelkentiain extremam turpitudinem proJabatur.
A%riorum difcutc plagas, & hiftoriarum teftimonio
conuinces, tegua eorum, impulfu luxuria; efic fubuerfa.
Jntcr caera ef'ert Trogus,quodpcftrcmusrex AfiyriorumregnauitSardanap.llus, vir muliere CQrruptior. Ad
bunc videndum, quodnemini ante eum pcrmilliim fiier
rat ,pra=fctHS, cum admitti magna ambitionc a:grW)uniiiftct, inueniteum inter fcovtorum gveges purpurain
colo nentem muliebri habitu , cum mollitie corporis &
oculorumlaiciuia omncs feminas anteirct, penia inter
virgines partienrem. Quibus vifis, indignatus tali femiT
nas tantum virorum iri lubieftum, traftantefque fervum
&arma habentes parre, progceflus ad focios, quid viderit refert. Negat ie ei parre pofle, qui fe feminam mal
let eiTe, quam virum. Fit ergo coniuratio. Quaijle audi
ta, in aulam rcgiam Ce recepit. Vbi. extrua mcenfaque
pyra.&iocdiuitiasfuasinincendium niittit. Hoc folo
imitatus virurn, Et precedentiumqiiidemrcgumrobura
luxuria cmolliturrj eft, deinde perfingulos quafi per gradusinualefcenteinollitia, in hoc tandem cftceminatum,
fractum, & comminutum eft. Imperium fere Romanum exhauftum eft, & diuulfum, Netone imperante,
cuius

LIBER

V .

Jit

cuius gula fere omnia dcuorauit, maculauit libido , ex

h.uilit ; itia,frcgu ignauia, luxuria cum fuperbia exinaniuit. Hie nullam veflem bis induit, vtvel in aliquo
ceteris fingulari gloria pnluccret. Sed dum Roma permifit, totumorbem fecit inglorium. Quicquid aliorum
quximit induftiia, huius inertia fereamilit.

Cap.

xv.

RomoKtsindtfc'tpl'ma prt c&ttr'u v'tguijfc, r tn eis

lulium Cafaremfloruijfe pr<t catcrii.
SED cum omnium gentium exempla rcuoLuo,difciuIin.i Romanorum prx exteris lue. Mcils quoque plu>
rirnumprofuiflclegitur diteiplina, vtinpaucitatcfua finitimis fuperatis, cum Romanis aufl fint fuper imperio
gentium airnjearc . Quam feri autem extiterint, ex verbis
eorum coHigitur, quibus aduerfus Romanos pugnaturis,
vnusducumanteacipoftulato iilentio.Vos, inquir, crui
ftis? Refponfum eil, Romani gentium dornini. Et ilie:
Itafict, inquit, fi vos vicentis nos. Graui tandem confliu pugnatin eft, fed Romani vicrunt, & numero plu,
res, fortiores viribus. Sc exercitatiorcs vfu, miilm ta
rnen amiflsfuorum, eoquod eis colluetatio fuerat ad
uerfus populum difciplinaliter cruditum. VernS in tota
re militari nihil vtilius, nihil claims duce erudito. Nam
virtus induftria ducis.cflicaeia.mexcrcitusjllcut proucrbiahtcr dici iolct, quali altera Uncecompcnlat.Cxiareos
tnumphos duci potius, quam excrcitui vetulias aflrip- ,
lit.V'tciiim Solinus air, quantum Senicius autScrgius
inter milites, tantum inter duces, mo inter omijcs homi
nes Cxfir Dictator enituit. Huius duftibus * vndecies * ' x.
centum viginti & Juo millia hoftium cxia, [*nam quan- \1,1,,'
tumbeHisciuilibusfuderit, noluit annotari.] Sign is col <<>.
latis quuiquagics & bis dunjeauit. M. Marceljum folus " "*" '""'
fupergreTus, qui nouics 6c tricies pari modo fyer.it prxUatus. Ad hxc nullus ccleriiis Icripfit, nemo velocius le
git, quaternas etiam cpiftolaspcrhibetur funul dicta li;
Bcnignitateadcopixditus>vtquosarmis fubegcrat, clc-t
menta magis vicerit.
V 4.
Cap.

JI2

PE NVGIS

111

Cap. xvi.
gut noHratibiis viaL prouenitnt A
indifciplitutiont.
SE D quid maiorum virtutem replico, Sc reuoluo?Defccit actas noftr, Sc fcrc ad nihilum redada eft, honoribus intumefcit, honorum neiciens gradus, vanitate
nominum deleclatur, contemta rerum veritate Sc fruftu.
,fn ifiu Alcator, auceps, quodqucmagis mirerc, * ftulticines, &
qui nunquam virilia traftauerunt.fed nequenota habucrunt officia, cum ad opera lafuuix pilo fiuticante, cuteque indurata tanquam inhabiles reprobantur , militem
induunt, primipilatumducatumqueafTc&ant, Scfeduores&doftorespollicentur offici), quod nunquam didicerunt. Porro nullum vnquam imperium fie virtus dilatauit, cuius ifti non fufficiunt contrahere fines, aut om nino vires cuacuarc. Si mihi non credis, Vcl operibus crede.Pudetdicere, quod dolor eft, & ignominia uftinere.
Dum armata nobis militia ftertit, dum alienam expugnantpudicitiam,iuam proftituunt, dum nobilium circumeunt domos, conuiuia explorant, vt epulentur quotidie fplendid, dum ampullas proiiciunt Sc fefquipcdalia verba, fine cruore trucidantes Saracenos c Parthos,
& fi quid aliud hoftili cenfetur nomine.dum hoc faciunt
I KlnMi- m'utesgloriofi,*Niuicollinus indomitusinfolefcit.iner.
mm'
mes Britones intumefcunt, ipibfque qui dicuntur Pala
tini comits, Sc regum fanguine gloriantur, fere ad deditionem compellunt, Sc quafi tributarios faciunt. Non eft
qui cum eis vcli t manumconferere, aut qui velit aequo
Marte quid valeant experiri. Armati inermes ad campeftria prouocantjfed inermes ad filueftria ,quia de propria
virtute diffidit, nemo noftrorum perfequitur. Vtinam
memoritertenuiflent.quidde Cifalpinis Romana narrt
hiftoria, cuius verba funt ha:c: Cifalpinorum incolisanimi fcrarum, corpora plus quam humana erant. Sed expe
rimento deprehenfum eft, quia virtus eorum ficutprimo
mpetu maior eft quam virorum, ita fcques minor quam
feminarum eft. Alpina enim corpora hmente celo edu
cate,

cata, habent aliquid fimileniuibus fuis, cum mox incaIuerintpugna,itatim in fudoremeunt, 8t lcui motuquafolclaxantur. Alibi quoque Alpinarum gentium feritas facile vel per mulieres oftenditur, quae deficientibus
,
tclis, infantes fuos affliftos humi in ora militum aducrfa
miferunt. Si cTcnt plane qui impugnarent*Niuicollinos ./.
noftros, proculdubiovincerentur. Sed vtait Amentius, '""
non eft qui faciat facienda, qua: fere perfici vltronea for
tuna compellit. Armatamprouinciam inermis imbcllif-'.
que barbaries aggreditur, depopulatur & vnftat, & qui
domi fuae efurit, militenoftrocedente.de noftro itiatur,
& in noftro facit luxurix diem feftum. Nunquid cnim
non cedit miles, qui nonrepllit hoftem irrucntcm , Sc
imminentem? Si vero nee amor patriae, nee return damna,nec flutis imminentis ab hoftedifpendium.vcl pudorisftimulus virtutem militix noftra; excitare debuerat.cui
iam inermis Sc infolens Walenfis infultat. Prouerbialiter dici folet, quia mifera terra quam agafo vel mulio de
populatur. Quod fi nulla exhortationevirili, noftri poffunt milites ad viriliaincitari, vel marres & vxores cedentium eos vrgeant ad virtutem . Nam aliqeidtalein prifcishiftoriisinuenitur.CumenimirruentibusMdis,acies
Perirum pulita in fugam ageretur, & omnino defidens, nee viorem refpicere audcret, marres & vxores
eorum paffim obuiam fugientibus currunt, 6c mulie/um
deniata acie orant in praelium reuertantur.Nolentibus fublata vefte obicoena corporis oftendunt, rogantes num
in vteros matrum vel vxorum vclint rcfugere.'Hac repreili
caftigatione in pradium redeunt, 5c faira impreifione,
quosfugiebant, fugerecompuleiunt. Vtinamficfaciant
vxores Sc matres noftrorum * Marchiorum , dum qua- ,;. *cunque occafione patriam feruent incolumem , Se la- *"
bem pudoris amoueant.

Cap.

xvh,

tobit notfratibus ejfeexempla virtutum, & quas c'tuitatestn UalucondUtrtf Brennui fuundttm tiquas '.

je v M quod noftris nunc quaeiimus , iampridem prasteriit, Sx. coufque maiorum noftrorum
V j
virtus

%.

*1.

DI

NVGIS

GVKIAtTVM

virtus manauit ad alios, vt plenitudo diuitis vcnse *fonte

videatui' in riuulos defeciflc. Ncquc enim Romanis, 3c
Graxistantum nobis funtexcmpla virtutis, nam Sc domcfticis abundamus. Tradunt hiibrix Brenn um duccm
Senonum , qui cxcrcitum Romanorum apud flumen
* Aliamconfecit,ipfam vibem Romain irrupir, ccpit,
& ca:fis patribus, 6c fuba&a Italia iiuiait Graeciam, vaftans omnia, vniuerfifquc tcrribilis, viijue ad Delphici
, Apollinistcmplum, quodftumeft in monte Parnafo,
proceftlt.ipilufqueApollinisappctens fpolia, fcumliter
iocatus ait, Locupletes Dcos largiri hommibus oporterc. Hunc inquam tradunt de maiori Britannia, quae ab
aduentu Saxonum in infulam, appellatur Anglia, oriundum. ApudTrogumPompciumin vicefimo reperitur,
quia Senoncs'Galli commiluones Brenni,cum.in I t.iliara
veniflent, Tuicosfuisidibuscxpulerunt, inca condiderunt vrbes egregias, Mcdtolanum, * Cornu, Brixiam,
Veronam ,* Bergamum, Jridentum atque Vincentiam.
Nam quod vrbem Senenfium fenibus fuis , Sc valetiidinariis , armentariifque conftruxerint, non modo fdes hiftoriae, fed Celebris traditio eft; ex eq quidem validior,qud Senenfesc lineamentismembiarum,&vcnuftate faciei, Sc coloris gratia , moribus quoque ipfis ad
Gallos Sc Britoncs, quibus originfm contraxerunt, videntur acceder, licetvetuft.iseostemporis, orbis plaga,
fitus regionis, conuiclus finitimorum, quibus fanguine
Sc moribus diu permixti funt, ex magna parte mutauerit. Nondumtamcncolorcm Gallicuin, candorem icilicet, ha:c omnia ad vicinorum fimilitudinem exterminaflefufEciunr. Graecinamquelac ye*t dicunt,vnde
6c ||' lafteus appellatur, Sc Galli qnafi colore la^
ftei, Sc Galatx, qui quandoque Jidi liint Gallo greci,in
fiiiibusGrxcia:,quosGallorurn militia occupauit. Manfit autcin exercitus ille Bienno duce triumphator, Sc femperinuiftus, donec infurgere aufus eft in Deos, ipfurn
Apollinis Delphici inuadenstcmplum. Vbiciim incolx
DeiopemfuppIicitcrimplorarcnt,iuuenemfupra huma
nuni moduininfignispulcliritudinis in deluhxi culmine
confpexerunt. Audituseftetiamftridor arcus Sc ftrcpitus armorum.Subito ctiam terrae motu pars mtis abrup
ta. Gal-

i i. s vi.
jij
li.GalJommftrauitcxercitum. Infccuta deindctempchs eft, qua: grandinc & frigore faucios abfumpfit. Dux
ipfeBrennus, cum dolorem vulnerum ferre non poil,
pugione vitam finiuit. Necmoueat quemquam (vt di
ctum eftj in templo vifumefle Apollinem.adducisirniictuudaciairt corccndam, delcndumqueexercitum, qui
permitiente Dco, exigentihus culpi.s bominum multas
ddcucratnanon.es, cum certum fit aereas potertates piurimurn nequitiaefuaeexerccrcinillos.qui fana; 6dci ex
pertes funt, Sc veiae religionis ignari. Eis naraque gratia
fubtrahitur, daturquemalignisfpiritibus licentra noecndi.cutnniflD.omino permjttente, ornnino noecre non
pollint, nee fi velint : & {cut cuangelico docetur teftimonio, non impetrataliccntianouaudcant, aut queant
irruere in gregem porcorum.
A E V T

XVIII.

Ixcmpla recentiutp ' , & quotnede rex

Hcnrktu feeundus temptitatem & procello reta
Stepbanifirenauerit, & tttfulam.
quia Brenni hiftoria alicui nimis forte remota
videbitur ad monftrapdam virtutem gentis, cui
non natura, fed doctrina, exercitiitm, ars, & forte dux
deeft.accedo propiuSjiV: ca qua: ferefunt omnibus nota,
compendiofo fermone praponam. * Enudus quanta vir- " *' citUn
tute Anglorum, Dacos Danfvc fregerit, motu{q; compefeuerit Noricorum, vclexeopcrfpicuum eft, quod ob
cgregiaeTirtutis meritum, quam ibidem potenter & pa
tenter exereuit Cantia noftra , prima: cohortis honorem,
& primos congreliis hoftitfrn.vfqueirt hodiernum dim '
in omnibus praeliisobtiner. Prouiitcia quoquc Seueriana, quar.modernoviu&nomine ab incolis Wiltefira vocamr, eodemi,urefibi yendicat cobortem lUbftdiariam,
adiecta fibi Deuorjja. & Cornubia. Ad tmpora .noftra
defcendo : Rex Anglorum, qui Ruffus cognominatus eft,
amvisquidem ftrcnuus, fed partim rcljgiofus, eV qui perfecutione fanclorum, & praxipuc fan&i Anilmi Can
tuarienfis, fpiculuminuidia;quol'uftbcatuseft, in c vifus eft

I6"

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

fuseftprouocaue,isinquam Cenomanum expugnauk,

Comitcm cepit.nec tamcn dignatus eft cum carcerali cuftodias mancipare, totoque opcri atteftabitur in perpetuum mons Barbatus,aut fi alio nomine cenfere maluelis,dicaturmonsbarbarusaut barbarorum. Tranio ad
fucceioremeiusHenricuminclyturn regem, qui Ico iuftitiae appellants eft, quem ficut publice notura eft, non
modo vrbes, fed Aturres Gallfe timuerunt. Sed qualitcr
regem Francorum commiflb praelio fregerit & fugauelit, quia percelebre eft, & victorias illius in vtroque regno
qui publico praelio interfuerunt, plurimi teftcs extant, ne
replicare notiflma taxliofum fit, fcienter prtereo. Normannorum ducem virum bellicoiiim , armis ftrenuum,
qui Hierofolyma liberata redi erat, fub vmbra nomink,
quomodo ceperit alieni rcgni ingrcffis trminos , refer
re fuperuacaneum credo, cum etiam iimiores eundem
captumviderintincuftodia publica, habita tarnen asftimatione dignitatis & fanguinis. Teftantur hoc Normannorum proceres, alij capti, alij incarcerati, alij exhe
redan, in hodiernum diem. Sed & fepulchrum captiui
ducisapudnoseft. Poftrcmo, ne longe petantur exempla.nepos illius totius jeui,fi collata; iam gratia: virtutum
in fine cohaeferint mrita, rcxoptimusapudBritannias,
Normannorum, Sc Aqitanorum dux feh'cifimus, &
primus tain ampliriidine rerum, quam fplendorc virtutum, quam ftreiiuus, quam magnifcus, quam prudcns
& modeftus, ab ipfa,vtitadicam, infamia fuerit,necipfe
liuor filereaut diilimulare poteft, cum cJpera recen tia. Sc
manifefta fint, Sc Britanniarum finibus, ad Hifpanix
limites, virtutisfuae protenderit Sc continuant ttulos.
Scilicet ingenium Q> rerum prudtnti velox
ntepilos trenit, dicend tacendque callet,
Etpstis efi nigrum vitiis prafigtrc theta.
VoIensnamqueDeusgentisproeuaricatricis punir malitiam, rupto fdere, quod iuramento procerum cum fi
lia Leonis iuftitiae firmatum fuerat, nouorum permifit
iiiblimari fauorem , Sc in regno alieno rcgnare hornincm contemptorem boni Sc sequi, cuius confilium infamatumeftab initio, cuius caufa in iniquitate& perfidia
fundara eft, ncgligentem difciplinae, vt non tarn rg
nante,

um ti.
37
nantc, quam concutiente Sc collidente clerum & populum, prouocarcMtur omncsad omnia. Men fura namque
iuris vis erat. Iniiadens ergo regnum, exheredauit, excluiit Dominum, pro quo fi fides eilet in nomine, 8cdecefforum meritis, & ex neceffitate iuramenti fibi fuerat moriendum.Vicinasftuduitcorrumperenationes,cumprincipibus matrimonia contraxit & amicitias, ne quo Dei
beneficio paruulus, quiadhuevagiebatin eunis, ad petitionem hereditatis poTet acceder. Plurima quidem aduerfus innocentiam machinabantur, ftdin omnibus his
mentita eft iniquitas fibi. Eoque innotuit, quia Deus vcrax eft, quod fidem quam Deo fuo, dominoque terreno
non feruauit, cam neququam repperit in fubieftis. Eadem namque menfura remenfum eft ei, qua ipf ali j pracmenfus fuerat: ac fi omnes apud Ennium didieiflentj
Nequt dedi, ntejut do infideli cuiquam fidem.
Sed cum multa male, pauca bene , illud peffim cgit,
quodincontemptumDei,in*Chriftoseius, manusin- ntf' '"^'*"
iecit, non fine nota perfidia: & perditionis, quam nefarij opens mrito, contraxit apud omnes, vt ad curiam
eius exirrde nemo fecur accederet. Non tarnen folos, etfi
primos ad perniciem fui cepit epifeopos, fed omnibus
quosufpexoshabuit, proditionis fuae tetendit infidias.
At in captione Epifcoporum initium malorum fuit, Scab
ea die non defuitgladiuslaterieius, Sc fafta funt femper
nouifllma hominis deteriora prioribus. Quidmulta? Jn
diebus eis multiplicara funt mala interra, vt fi quisea
fummatim recenfeat, hiftoriam Iofephi poffint exceder.
Verumtamenfeillispueri virtus oppofuit, & fer ante
itatem aut munus militare fie malignantiumimpetum
fregit, vtTheodofo iuniore, quem hiftoriae corjferunt , ,,
, ,
. .
. U .
_,
. * /. '.
Alexandre *non inueniatur inferior. Necmora, in - amisadolefcentiaeannis, impubcsadhuc.miliriamaeref- ">/"> #
/

.
. t r
... .OT
(rvitna }MMluseft, vultuquefeociori, & fortiori manu diuini auxi-
li, hoftium corda concuTit Se fregit. St3timque infurrexerunt in eum reges Francorum, & Anglorum , colleftis viribus fuis, 8cvtroque immanior hoftis Euftachius
illefororius regis Francorum, quipropriam agens caufam, non tampatri, quam fibi,paternum diadema conferuare nitebatur. Et eos quidem non modo viriliter
Neo-

31S

DE

KCIS

CVJIA1IVM

Neoptolemusuoftcrfuftinuit^fcd ex maxima parte po

tenter fuperauit. Vnde tattus dolore cordis intrinfecus
Euftaclnus, quemprxdixi, quod in vita optimum ferit;
rebus cxceiithumanis, quem lsetantibus bonis, & publica: fortuna; congratulamibus,quoniam hic flagelluni
aliud patria: imminebat, luxerunt
mbubaiarumcottegia,ph#rmoc6palt,
I
Mendici, mimi, balatrones, hocgeniu omne.
Ne tarnen obitus eis glonae ducis noftri quicquam detrahcr'ft, deditioriem Crameriae , in cuius ubfidtum
cum patrevenerat in manu valida, & numero ampliori
*! m
* viuus armatus militum inftuiftus copia, fuftinuit prefensc vidit. Dux autem confilio vnius pr3emonitUs,inter caftrum quod rexmunicrat, & regis copias, <uum,k\i
louse minorem exercitum interiecit. Ne tarnen hoc alie
ngenas aflcribant viribus fuis,noftro praxipu milite nitebatur. Ad hoedemum cxigcntibusculpispcrduuseft,
qui regnum occupauerat, rt cogeretur exheredare filium,
& duci ceder regni fucceiojiem, & totius regni proce
res & militiam fidelitate prrtftita obligare. Trio ad ob
it l.c*/ni" fidioncm*Chinonis, quia ibi Anglos c Normannos,
quosiarn multiplex confdcratio vniuit, precipuos 5:
rn.igisftrenuosincaptionccaftriextitiTc.nullus ignort.
*' fu,it Nam * il Leo dcNanneco, & toto minoris Britanni.T,
quamis grdis prouincia fit, comitatu, quircbcllisenet
in hodiernum diem, nifi robur gentis Anglorum effet
foi midini. Hoc ipfum aut vciitus aut amore & virtutc alleftus (incertum enim) illuftrisBlcienfium & Carnotenfium cornes caftra , qua; pupillaris ttatis tempore
amiil fuerant, ducatui Normaruiorum reftitui. Longiim cft fi uidyta gefta tanti princjpis enumerare contendairi; quae fiait omnes admirari necefle eft, ita plen deferibere impoffibile. Neccgo viribus meis arrogo, in quo
fi iuxta praccedentis gratia: curfum fibi diu fucceflrint
profpcra, fudarepoterunt Oiofius, Egefippus, & Trogus.Ctermadolcfcentixcxitusaliquibusfuipcctuseft,
i v tina ni fruftra bopis timeatur.
Cap.

-*

L I I

Cap.

"VI.

)i9

ti Se.

( multibus exbibende, & medtflU indcen

te & qui mitu artem traduierme , & generali*
tjitiitm prncepta torum.
QviD moror in commendarione gentis quam de na
tura conftareflclaudabilem? tus Eugenios earn
adqtKcunqucvelletapplicarijdixitcTcidonearn.Scprxfercndaitj aliis, nifileuitasimpcdirer. Sed ficuti Hanni
bal negabat polie vinci Romanos nifi in in patria fua, ita
& hace dum peregrinaturinuineibihs cft.Nam in fedibus
fafaciliusexpugnatur. Hoc autem forte commune habffltcum cartcris gentibus incolx Britanniarum atque
italii.Siverorcftcfucrintinftituri, & dorinam exercitationc firmauerint, honorati incedant, habeantur patni defenfores, niteant eultu, qui tarnen viros deceat,
namculmslaiciuiornecin muliebri fexu vitio caret aut
nota. Crcbro namque compertum eft in bellis militix
Wciuitntem Sc fplendidumapparatum, non tarn ciuibus
tonfcire viftoriam, quam hoftes inuitare ad praedam.
Vndc&HannibaliCm apud regem Antiochum moramurcauiprofugij.facctiflmcauillatuseft, rege oftennteafreituminfignibusaureis, & argenteis florentem,
inducentem cttrruscum falcibus,&cum * curribus ele- * "* '*'"*"*
Pantos, Sc omnem equitatum, frenis, cphippiis,monilbusacphalerispraEfulgcntcm. Cum ergo rex contemplatione tanti ac tarn ornati exercitus , gloriabnndu*
Hannibalernafpexiilct.Putafne.inquit, fatisefle Roma
n's omnia? Tunc Pnuseludcnsignaniam, imbelliamqucmilitum cius preciofearmatorumjPlanc.inquit,
is eff credo, cti Romani auariffimifint. Lepidquidcmbreiiite! , & aceib. Nam rex de numero exercitus,
&<ca:ftimand.i sequiparatione quiHcrat . Sc illum liijiictrefpondilTedeprarda. Deniqucfi Nafomilitjaar.
f'Siui areet, & iuhet cfTc procu! imtenes vt femina comp
^.quis cred.it cos ad robuftam militiam admittendos ?
Opifice; artium fingul.irum id rerumfuarum pra: exte ornant, quibus fe fount pra: caeteris honorari. Vnde
liquet

320

NV-GIS

CVRIALIVM

liquet milites oportere armis, quam veftibus nitidiorcs

elle. Aneas digitisgemmasadenfem, Virro adpocula
legitur tranfturHe. Machabxosquoqueconftat , clypeos
inaura (le, Se ex ulgore eorum fortitudincm gentium diffipatam. Eos tarnen credibile eft vefte communi fuile
contentos. Nihil eft quod minus d|ceat militem, quam
culms mollior, & delitix vcftium exquifitx, niil forte
cumThrafonc ad munitionem Thaidis expugnandam,
Veneridcuoueiitrnilitiamfuam, Martecontempto. Sordesquoquevitandxfunt, c mediocritati, quae aureo incedit tramite, iugitcr infiftendum. Hoc autem volo ire
perfuafum noftratibus.fi exerceantur, virtutem non de1, qua: tarnen frequenter intercidit, fi non diciplina
frmatur. Artem vero rei militaris, Lacedxmonij tradidill dicuntur. Vnde Sc Hannibal Italiam petituius.Laeedxmoniumquxfiuit dutoremarmatoru.Qi defideratpacem, prxparet bellum. Qui viftoriam cupit , diligenter imbuat militem. Qui fecundos optt cuentus, dimicet arte, non cafu. Nemo prouocare, nemo oftenderc
audct, quern feit fuperiorem fore, fi pugnet. Athenienfcs
vnum prx exteris mandarte militibus prifci loquuntur
annales: Miles nondum emeritus exercitio Sclabori iugiteraiTuefcat. Namhxcfoientincaftris fanitatem , & in
confliftu pracftarc victoriam. Iidem etiam tradiderant,
quiainpeditibusrobur confiftit exercitus, & parumper
aptum efie militix.qui nifi eques fit, pugnare non nouit.
Verumtamen nee exerceri, nee ad pugnam vocatur vtiliter, cui ftipendianonproccdunt. Sienim fubtrahas ali
menta, tibi miles obiquiumnegabit.autfidcm. Fames
enim,vtdicifolet, pugnatintcrius, &fola lixc, qua: tutillLna videntur, cxpugnat. Nefcit plebsieiuna timere. Si
vero alimenta proeeTerint , nunc timor poena; , nunc
prxmiorumfpe ad officium incitetur. Sintvbiq; campiduftores, & militarium exercitiorum magiftri, & his ipfis xra proueniant, & videbis in breui gentem in id virtutis enercduttam, quovigebat quando maximus Imperatorum I alius Cxfar,
Territaquifitu oftendit ttrg* Britannis.
Sed & deliberationes caftrenfe fftitix tarnen frequentius agitencur, vt in his exacitatus miles cum vfus exego
rit.

 .. > i i B'iE - i Y-. \: :; -i

J.2
VX; quid maxime expeda t, (cut eligere. Si ver res fueiit
feria, latear militcm , quod militare ill,
qujd.fiert debcat,Kaftaip<urndrtltis, qui4'VSro- faftmu
s.cum pauci.ffimis. & fide!i(fitnis, vel potius ipe tecum.
Raioeqimrrianetabe0i><jitUti,qiipdadrorit!irn'fTivil>- l '
itudinis venit. MiUtatift.qupque pr^ecepta & 1
ftrenuorum unioribus^pe.rgferpda funt.vt his ad /cisntiam inftituanmr, iilis accendantur & animetur ad virtut?m.e<; tamep prppofitunj et.mihtareni hi tradece artem, quae qujdrn maxirna,eft4 ff pern^eflaiia j5
fine qua (vt verbis Plutarchi vtar) mancus quilibet inteliij
gimrprincipatus. Quamiduiscdiuere voluerit, adeat
Catoncm* CenforiulS/cgr&rilla quae Cornel. Celfus.
quai ?. * Jfy-girusa^^yetius Redarav, tuiuSseo '"[
quodelegaritimmreimilitaris artem tradidit, ficfexempla piaritriiixerit, plura mftrriii, lgat inqua-m epaa^ifi
pofteris prxfcribenda duxer.u'nt. Hoc tarnen -in ctraniu|ri
aftium vtili:*atc.V'rittr>i>]t eqwaquam pVxcptisiextroif
tiumdefbNam>ficii|satGicer(>; in vnamquamque
dareprxcepta failljroBtafcftjcd earn efficacitet;excq*u
Uborioifimurru Q^d>!e?lrtrptsecept3 eloquemiaead
Hercn0urojfcribens,4earedcend4flcxuit, cam leiHcer,
inefficaeem $ inutilcmeflefiee vfu & exeieitaiiane idceodi.adomnes artes arbiwor.transferndumi,iquatciriis
noivfirtetabtur. vfu ,ji.c,c exeritio roborantur. Aeo < qui dem jn Hiartem vfiUnquedilTocieSi. vtiljor fit vfu- expers
ajtis, qu,ina#squxfui,vfitai' non habet. Nlm'& Uautd
in,fip4a;& lapide, quorftrr-petiami & vfum:habebat
Allppirylwro ftraiiit, & bacuj.fub aggrcdiauis cffovih
riim,vtnawrribjlem, & abadoleicttaifii^
ui<fdtquftl*wcamregiair & airrw , quibus exerekacus
ftgr>/ueiatft*tUsfip:ornnia jrftpedimeeto rnilirit quorurnyfiis exerjitid non firmatur. Gaeta-umfcutar ftejisft y fus ignara, f)C;& viiisirnp^ric^isfeft; qui ex arte
non prOVPSq. Eft ergo fiaguWum'initium,';l?inatur,
quarelufcuate, 5c (vt dici fofct) inuita Minerua. nihil rcft'aggredimur.Progr.cirusAbjyfu.rab arte perfe&io j.fi
tarnen- iugiexcicitationefuefit fobdata. Obtinct hbc in
libcralibus*virilib'l5 6;,;ec)hnici, aut fi qua: funt> *(. imiM
<}uaiiimnondumaudienmusrncutioiiem, Vtlerft^&. ,M,-.-,fi
X
' cunda

ii

DE

NVI9'

CVRALIVM

ctvnd fit ftioi'vii , Stus tierritjsin: arte Militia gfefieurteiners cftj ittoftckifa fine vfu. Quocirca qui
miles efre-voluerit,prxdifi-t atterrij eamque vfii Sc exerciti firftitt, vt tum elefts fuerit & militia; facramcnto
*"' '""* * afcriptus reipublicse,.& rfbi vtiliter viuat , & -non fit,
prent nrchus ait, rriris manta. His enta verbis in
iftfltuHorieTrdianinouiiRmvftistft, im manibus
prfcfpuselbld pedes. Seqwamurergo eum^ Sc'ct ipft
aWqiiafi foccspedibis-'fainiusi vt non fFendantur
'd 'l^ieW.'obiemvt ftlium, quem, multiplex ingerit
cilli.
"': ' ' -'""- ' 'sivinv.r..::;!': v.3v :
j./.1t.

5,vj/:Io; J'y*OJ:jp) tnrrj' >

.,t

-,

.:

". ;. '.:* -Qu'tfintfeits Tcifubk&etwraeU impendendav'

"\,y . , jb..r ;: ' '/ ann.iir.' . . .ii
i.-;'jb .
qaidem.quihu^her* exercent officia, appeHantur, quorum obfequio rcipublicas membra
per terrain gradiuntur. I;h quidem agricolarum ratio
venitury qui terra: femper adhxreiit,. fiuc in fationalibu; ,
in confitiuis, fiue in pafcuisi fioein floreis agiten tur. His
triam aggrcgantm? multx fpccies lanxfici j , antique me hanicx, qux in ligno ,- ferr'.sBrc^netallifqUe vatirt Cnfiftimt, feruiies quoque dbfeciinrfatfones, & multplices
vichis acquirendi, vitxque fuftcntandx , aut rem fami
lirem antplificandi formxquaiiecad pffdefld'pminent aittritatem , & vniuerfitaii'reipiiblitae vfqubquaque
roficiuritkHxcauterntorfrtrftt vt refpubfri hh qftiperdes caberos, < & .centipedes pedum numero fit.it
uratifcendat. Et quidem prae multitudine numerari non
poilunt, cum tarnen non infinita fint per hatram-.cd
tjataram vatix figuras ftoit-,' vi 'tiullus vnqtfrt, fficiorum (criptor, in Angulas (becisy eorom fptialia ptiecep^
tndederit. VenimtaftwYi- qaod gcherale ft omnibus &
(ingulis procuratur , vtrtegisiciiicet'limitesTfoji excdant,
& ad publicam vtili ta terri omnia referahtitt.'Bcbc'frt autem bbfequmm inferioraftipcf ioribus, qtiat omnia eifHem Viciffim debtt fiecevtarium fubfidium 'prouidere.
Viid Piutarchusen dfcit Ih omnibus exequenda , tpaas
hiimirioribus-.ideftrnutmdiniprfunt. Nam paucitas
(fniperpluribuscedic Ea ergtaufa infttuti fiint m*git--i<Vi
Y.
lraus,

X I ft E

VI.

3jj

ftratus.rt /ubditisinimiacpopul:ntur,ipfaqucrerpublica quafi lorum opificio cakictur. Eft cnim quuii difcalciata, quaudo iniuriiscxponitur, quo mini potcft ignomiaioijus efle gcrentibusmagiftratura. Afflictusnamqucpopulus, quail principis podagram arguit & conuincic. ,Tunc autcm totius rcipublicas {alus ijufplumis
pracdaraquc crit, fi fupcriora membra A: impceJaot inferioribus Sc inferiora fuperioribus pari iure refpandeant, vt fingula fint quafi alioium adinuieem membra,
Scineo fibi quifquc maxime credat cfle confultiun, io
quo aliis vtilius nouerit efle profpcftum.
" ."

i . . ..

,-\

Ci t* xxi.
Itmfublcam ad naturamilitudmcm ordmmdm,&
ordinemdeaptbus mutuandum.
ScxiPSERVN xderepub. etfi diucrfo mpdo^Cicero
& Plato, cum alter quali? efle debeat differuerir. alter
uualis fuerit maioribusinftituta.Hanc tarnen yterque
Sc inftimtae, Sc inib'tuendxp^afripfitfbrrnulam, vtvita
ciuilis naturam imitetur, quamoptimam viucni ducem
Epiime noxninamus. , non modo inciuis^
fed potiusbcftialisc bruta rite, cenfbitur. >usfc. fit au
tcm naturae Uiftitutioj jpfa jratonis experienta mpnftrarc
fufficiunt.- PpetarumdbtiffimusMarp, adqurri Plutatchusuum deftinat Traianum, vt cinilcm vtm ab
apibus mutuctur,
admiranda etnit leuitun fpeclacula rirum, v"
Sol, communes natos conferti tea*
Vrbis bbtt, magnque AgitantfubtegibiteajtMm.
Etp*trimfeU, & certas nouerepenates. '
Veattertquehyemt memores, eftte labe rem
JExperiuntur, <$ in medium que.fita repentent, .
jsarmjue lit i/tu inuigilam, >federe paita
Exercentur agrie, fars intrafepte, domorum,
Narcifsi lachrymam r Untum de cortice gluten,
Prima fauispenunt fundamina, deinde tenates
Sujpendunt ctrtu .alufpemgentii adultot
EdutuHtfottue, lifurifsima
X

DE

nVGIS

CVRIAlIVM

*il.sim*ta

\,*Sfifi*iit.& liquido dtmdunt celias.

' >$* qHtibtu adportas cccidit culodia fortt,
. - S' %ftie 'vicemjpculantur aquas , & nubila cali,
u''-!*t*tome*a accpiuntvtnientum , aut agrtiine faite ,
c-.jgktKmfucospecutaprtfepibtu arcent.^
' Fcructopus, redoltntque thymofiagrantta mella.
.:; Mfirih-TbtlultM'wCydopesfulmina mafs'u
-^^bhnfhfernf,alijtauriniffotbics auras -'
i\r.~L&MfiHnt;reddHntqutal0ridtntiattngHk't . '
"' ' alaos, gmit impofits inudibtu* Attn*.
t*utt*m
jliinterftfii magtiavibtachtatoliuM^' --" {
in nmerum, -verfantque tenaciforcipeferrum.
Hon aliter (fi puma liccftompotre magna )
Ctcropias innatas apes amor vrget habendi , . h ^
'^^^nerequtmquefuo.grandAuUoppidacura' >
Xt mutmkfaui>s,< DitdaUfingere tea.
. ^tfeff* multa refcruntfe oe minores
"''"' ''rur plent, pafejsntur'- arbuta.pafs(m,
''" ttgp$ttofaltets,cafiamqecrocumquerubehttmi
"'' ~$,> ferrtigTUoYbyatrHtbos;. ''
"" ' ' ' quits operum, labor omnibus vnstt. '
*':'"*(,^
*> ' : V'ijber vbi ep'aBu tandem decedere ' ' ' :
"" Admohuit, tum tecla petunt, tum torpor citrknti
lfstfonitu^mffaniquti)tMrltmina(ircumJ',^:
' pofttibiiamthalamUfcompofuere,.filitut'"J, * '
^innacmjejfotquefoporfuMvaupataitiur
jjecveroafiabulieplsfuia impendente recedunt -
Longisii, aut eteduntfefe duthantibus turit,
Sed circum tutefub meenibsts vrbis aquantur,
^xcrfusfqutbreues testant, frftpelMpiUfK
Vteimiainflabilesfluts safante faburtam',
l'oUunf, hisfefe per inania nubila lbrant.
adeoplacuijf apibtu mhabere mores, )
QuUhec concubitu indulgent, corporafcgnti

Orlezunt, ipf regem, pamojqae ^turnes

Suffict~)it\autaique & *trea regna rtfiguntX "
Sipa etiam'durU trrn^o tikifibufaLti

Ami-

' IIHE .

-Vi.

Jfc^

Attritutt, -vltroque animamfub fafcedtdtruilt.' ,t;

Tanttuamorfiorum, &gineravdtgl0ri*m*llit,: t...
Ergo ipat quamuis angusit terminm i.ui ':?.. >)/.
Exapiat,neque enimplu* feptima duettur aflat;
At gtnusimmortaUmanet,multoqutptr annota ,-. ,
Statfortunadomus, &aui numerantur ..:
Prtterea regem non fie segyptus^ingensi ,: .*
' Lydia, popult l'arthornm,aut Meus Hyda/tt.
Obftruant, rege incolumt mens omniieu vna cfi.: -r '
Amio , ruperedem,cous7ruaqne meU*. -, :,': -'; 311 r>
Dirtpucrc,tpficii.it crates foluerefauorumt > r; .-
JZk opcrumcuftos,tumadmirantnr&tmvet.
CircumftantftrtpitadeJb,llipaeque frtqutom, \
Erfape attount humera, & corpora beo. :
>f
... , O'bietant.pulchrdmque petuntpexvutneramortem;. ,
Rcipnblicx omnes autores percurre, rcriim publicaram
*relbluchiftorias, vita ciuilis tibi rcftiiis .Sc elegantiuj *nl.mult
nufquam occiirret. ErTentquc proculdubio beatse chutates, ti hanc iibi viucndi prxfcriberent formant.. -. <.'. '_

G'at - -v.v:^'-.:;
Quedfine prudent} &jol'uttudme 11"$/ /^/|^; inceUimii, ' viget .
(aputmfirmatuT.
- . :. ,--;1
Loe A quoque ven crab i a, i apum infitL'.iit veftigiis, viacompcndiotflna & expedita ,'profkicunturadvitam. Videapud Maronem fundamenta,-
ginis,& e.uumcollatione beata: vrbis'aulpkia pottris ad
mitan. Omnium namque labprem.omraynefi\ agnpfces, Sc nemiaem otjari, ipfamquejreginamy<;uueppc;ciuitatis ftruftura confuigit, eslabn 4nfov$wv manifs,
las neququam iramifceat jujos ten. iinpciulit
opeti, Sc totiusmntisqxcrcct fplkitudin^m. Nam fnfi:
piudcntia & iolicitudin.nort, trjodorefpublica, pro--,
dit, feil nec minima confirm (iomus.-V^ejiin-Cpm-mendatione Vlyxis Hornerus ei comitem iWct emper.
gtudentiam amiilTc, quam ritu potico Mincniam-nua"ipauit. Imitator quoque ilhus Maro ykumJnfigryfna.
',
X 3
rmis_

f2&
DE NVGlS CVRIAHVM
armislkpietatedefcribcns, &qucm dignum cenfuit, vt
patrem-faccretRomanoratn,redt ci in gerendis omnibus
Achatan fociauit, quod folicrtudo prudent , quae
gerenda font, rciffim promouet,& viro circampecto
iicnegottafxpeproeedunt,vt nullis infidiantnim dolis
prxpcdiatur,& quafi inuiibilis viagerendorum non publicata, ad finen intemionis pcrueniat deftinatum. Ele
ganter equidem.cumtiectesmilitaris, nee pictatis opus
nheblicitudine&prudcntiavakat excrceri. Fidclis vtique contractus eft, cum foiicitudo prudentix fociatur,
quia & ingcniumperpicaxietunditurotio, & foiicitudo
non proficit, nifidiuittsvenx fundamento nitatur. Altcrius fie altera poicit opcm res, & coniurat amic. Sed cuiuflibet rci quantumhbet te&a initia non procedunt.Minerua retid ente. Proccdattibi poeta Mantuanus , qui
fob imagine fabularumtoriusphilofophia: exprimir vetitatem. Attende ergo nouorura ciuium diligentiam:
" Qualit apes iil&tt noua perflorea
jExercttfub Sole laber, cumgentu adultes
I.ducumftus, aut cum liqutntia mella
Stipa/ , & dulc dtflendunt ne&artceUiu,
Aut outra accipiuHt venientum, aut agmtne faite
''- l{mumfuct pecas prtfcpibus arcent,
Ttruet opus,redelentq;lbyme frarantia,mella.
tavariistenenturoccupationibuscjues,.& dum fe coluntur officia finguloru'm, vt vniuerfitati profpiciatur,
dum iuftitia colitur, tints omniutn mellea dulccdo perfilndit. Veruntamcn nullius reipublicae.eftdiutina felici
tas, nifi vniuerfitati prfpiciat caput inclume. Quod fi
non noueras,vel Didonis docearisexemplo.Quanta en im
leuitate Aeneas admittitur , cjuantam cito inuenit gra
ttant homo ignotus, exul, fugitiuus, cuius caufa ignota
eft, perfona mfpefta? Quanta curiofitate exceptx funt
ab atiribus principum fabulofo narrationes hominis
fuam euacuantis culpam, propriam quxrentis gloriam,
idcaptantis vnde poflet auditorum fubuertere rhentes.Procedntcrgoadtntroimm hominis {ermones blan
d, illeeebrx lauaum conciliant-hoipitij gratiam, conuiuium accuratius'inftruit omnium captata fcdulitas,fabuIxiquunturconuiuia, venandi multiplicifquc luxuria:
leuitas

IIB

\,-

%?,

Imitas comitattir incefturm- Pariimt hxc , ncendium,,

defolationemcmium, & perpetua: hoftilitutis prorogent
caufas. Hic finis focminci & eiFoeminati rrgi , quod li
cet virtutis liabucrit fundamentum, fuccedentibus proberis minime potuit inuenire pi oceTum. l.cuiter admifus eft, qui quamuis pietatis officio vtitpfpes no fue:
rat exeludendus, opoctunius,tarnen fuerat cum vtadue
nam , non qnai iudicem introirc.

Cap. xxiii '

Uutattm cut loquendi, ta audiendi vitandam, &
quodfini4voluptAtii,patmtcntucfl.
-..'i tYtj'.v. W ':% fc.UV ".j , ' .; , !ll>...\'i -,'
/T^a M NI ^JnujUtt, fac cum epnfilU}, Sc oft fafhim
W' non poenitebis, Priterea, iicut principan luia
proreTrenondecet,fcnecfacilem quiden efle ad leiiia
audienda. Ait cnimfapientia: Princejfc qui libenter audit
Verba mendacij, omnes mnimos liaba impips. Confabulationibus 3c comiiuiis le totis vnibus immifct Ve
nus , cuius qui prima rniffilia b baiter admittit, quin pollerioribusgrauius vulnerctur, vix tua dit.
,,,,
, Vifus {palloqyium,, centad , & ofcifla, faSum,
fiait fcpraccduntprdi ne, ita cexnecc^u{e.dqlQris,.inferuat partum . Voluptatis liquidem fui, ponitcntia cft .
Si mihi non credis, v cl D.cmoflhcni crde, qui fatis vrba hpc,Laidi diitur refpondiue.-iliE autan LaisXorinthiaob elcgaairia%yenuftatcmqi|ic forma: grandon.
pecuiiiamdemer<;bat..)onuenniiqucs4: cam diuorum
hominum ex omni Graxia celebres ranfyncc .1 diniucbat ,
Jiifi qui dabat, quje poiebanuir,vPoffAbat,auf:cmil(a ni
mium<juantum. Hincaatuin.cufjcqucos illud prouefbiumapud Grjecos, Fruftra quis Coriajbiiha trfit ad
Laidcra, nifi qucat, aut.velit.dare, quxpoidtin .Ad liane
DcrnpfUieucselanculq adi** ^c vt,,copiamuj 'facret,
petit. At Lais hoc quantum popofot, .quoQ noilr.ius
nummideuarium faciat decics nu|le , rquaturqu mej
dietati talenti niaioris, quod ijoftratis deuari j. \ iginti miU
lia cl.uidit. Talipetulantia mulieris atquc pecuniae mag.
Oittidin iftusj xpa^4fqu/cDraoftbcn^aa.uertitut,*j
n..-:
X' 4
Ji^,-

tit

NVGI S" CVRI Al IVM

difcedens.Ego inqui t pcenitere tan ti norr. Visne proimora ^ofti quisdixerir.qTiia habet hoc voluptas omnis, ftirnulis agit fiirentcs, -apiimque par volanrium vbi
grata ineH'ftrdit'fugit '& imis tcnaci ferit ifta corda
morfu; Initia hamquccupidinis, dulca funt iliper m el
& fauum. At noinllimaeius quoins abl'inthio amariora
fimt.Quie eft tmm finis con thbulationisconuiuiorum,
icexpletxlibidinis, nifipyrainccnih, & quae in omncs
ciues deiblationis incendia fpargit i
' : i r .:
D

Via fotcAtum ferendafunt.eo quodin eisaujpicu

publica jalutii confiant, & quoi dtfpenfatores falutitfunt,ficytftomacbtu in corpore animait nktri, tiua dijpcrtitj hoc ex fententia' 4omw Axii-

vi taps. ..-. V.. ...... :...._'.*.'.'. ' '. '

VApE,inqiiitSalo'rnon,ad frmicar piger, vtprouidentialvbcatur. 'At Philfophus virum politictim mirtttacfptSjVtabillisfinim di{catofficiiim,"<ui fi
Tyrij acqiueuiffent, neququam Imcuriarmdlfirfeht^Sc
de gentis perpetua incolumitatcgaudreht. Sed quia Vi
tium in niuHere domina radicauit, eminati ciues fub duxer'unt colla virtuti. Porro erfiin officio virtutumlt
remi (Ttoryrincipatus, eolendustamen eft: & ficut apes in
humertsregem fuum attollunt, ita fubiefti, quo pedes'
& membra pridiximus offe, dummodo- vitiis pernicio
sus non fit.omnrnitrumexhibearnt famulattirn'.Nm Sc
laboret vitiis, fetends eft tahquam in quo falutisaufpiciaproiricialibusextant.
'":'' '' ''
tLegiihealnmi mens imnibm vn;

Amiffo , rupere fiitm ;

Illyricr 8c T h races qudtidiano exercitio induran gloria
bellica: ludis fintimos Macedones tcrrebht, qti prselio
pulff, rege fuo regs dfun&i filio in cunts prolat0,& po
ne aciempofito/acrius certamen repetiere, tanquam ideo
viftifuiflerit, qud bellahtibus dcuerant afpicia regis
fui. Vctores futuri, re propterea qud ex fupcrftitione
vel fide animum vncendi ceperant. Narrt Sc miferatie
'
'' "
'
infan

^V
IIB'EI VI.
329
0 pseos tencbat; quor.um li vidi cflnt, captiuum de
3.beere videbantur. Confertoiraqueprssfio, magna
^ Ulyricosfuderc.ofteudcntibnshoft'ibas fuiipnore
! .cgem,non virtutem Macedonibus defuiflc.Quan^ tee debet iam prouehisxtatc&dignitate,firan5 umroque prouehendu's! Licet autem durfuicui
* mrtraare populuin, tarnen autoritas dignitatis, &
jvtilitas debet prouincialium nimos mitigare. Me mecaufa viftandidominumAdiianuml'ontificcm
1 tun, qui me in vlteriorem familiaritatem admile-
'ofeftum in Apuliam. Manque cum eo Beneucnle tres menfes. Cum itaque,vt fieri blct, inter ami:pe plurimis conferremus, 5c ipfe quid de fe & cclomara (mirent hommes.amc familiarius.oc di
ns quaerercr, ego pud um vfus fpiritus librtate,
quae in diuerfis prouinciisaudieram , patenter exSicutenim dicebatur multis Romana cecidia,,
later omnium ecelefiarum eft, fe non ram matrern
alus, quam nouercam. Scdentin ca Scnba: &
ei, ponentes oneraimportabilia m humais hemiuidigito non contingimt. Dominanturin clero,"
mafiuntgreg, qui.refto calle pergit ad vitam,
imfupelleftilem congerunt, nuro & argento onc^
enfas, ibi etiam ab auaritia nimis parci.Nam paunulliis, autrarus admittitur, quem uncid um non
hriftus,-quam vanagloria introducir: Concutinnt
is, lites excitant, collidwnt clcrum & ppiiium, la$ & miferiisaffiiciommj neququam conipatiuntkiarum hetanturfpliis,& qua:ftiiin omnemretpietatem.Iuftitiamnontam veritati, quam pre..1 Jdunt. Omnia namque cum pretiohodie, (cd
crasaliquid nepretioobtine'b6.Nocentfaepius,& inco
armones itnitantur, quod tune prodee putantur cum
roceredefiftunt, exceptispacis.quinomen & officium
palferis implem.Sed Je ipfc Romanus Pontifbt omnibus'
grants, & fere intolerable, eft. Prjetcreaomnesaiguuntur, quod ruentibus & collabentibus ecclefiis, quas pafumconftruxitdeuotio,altaribus queque incultis,palatuextruit, & ipfe non modo purpuratus, ed deauatus
Mcodit. Palatiafplendentfaccidotum,& in manibus coX i
run

3;0

DE

NVCIS

CrXIAIIVM

rum Chriftfordidaturccclefia. Prouinciarum deripiunt

fpolia, fi thefauros Croefi ftudcant reparare. Sed.rcc
cum eis agit altifimus, quoniam & pfialiis,4 fsepc rililimis hominibus datif tint in direptionem. Et vt opinor, dum fie in initio errauerint, nunquam dcrit eis fugcllum domini. Os fiquidem Domini locutum eft, qui)
quo iudicio iudicauerint, iudicabuutur, & fua menra
lemctictur eis . A ntiquus dicrum mentiri nonnouit.Hxc,
inquam, pater loquitur populus, quandoquidem risvt
illius tibi fententias proferam. Et tu, inquit, quid, icntisi
A nguftiae inquam tunt vndique.Vcreor enim nc mcndicij vel adulationis contraham notam , fi folus populo
contradixero.Sin autem rcatum vereor maieftatis,netanquam qui os meum in caelum pofucrim , crucem vidcat
meruifle. Vcruntamen quia Guido Clemens SancfetPotentianae presbyter Cardinalis populo teftimonium per
bibct, ci vfquequaque contradcete non prasfumo.. Allcrit cnim in Romana ecdcfiaquandamduplicitatis effc
radicem, Sc fomentum auaritia:, qua; caput & radix fft
omnium malorum. Nequc id quidem in angulo/rd conlidentibus fratribus,fancto Eugenio praefidente, quando
aduerfnsinnocentiammcamFcrcntini gratis excanducrant, hoc publice proteftatuseft. Vnum tamen udafter
confeientia telle profiteor.quia nufquam honeftiores dei icos vidi, quam in ceclefia Romana, autqntmagisaiiaitiam deteftentur.QujsBernardi Redonenfis, lanctoram
Cofmat & Damiani diaconi Cardinalis continentiam,
contemptumque pecunia; non mirctur? Nondura natus
cfta quo munus acceperi. Qnpd tamen cammunionc
frarrum finccriore iure proucniebat, interdurn accipcrc
pcrfuafus eft. Quis non llupeat Epi lcopum Pracueftinunii
qui fcrupulum confeientia; metuens, & participation:
bonorum communiumabftinebat? Plurium tama modeftia, tanta grauitas eft, vtFabficio non inueniantur in
feriores, quem agilita Tahitis via, modis omnibus anteccdunt. Quia ergo inftas, rrges ,prsecipis, cum certura lit
quod Spiritui fanfto mentiri non licet, fateor, quia quoi
prjeeipis, faciendum eft.etfi non fins omnibus operibul
jmitandi.Namquidoftrinaveftra diflentit, aut haereticus, autfcifmaticuscft. Scd. De propitio , funt qui
i.:.-.

od

TIBER

VI.

33I

non omniumreftrum opera imitentur. Paucorum ergo

labes finceris maculara, & vniuerfali ecclefia: ingerit. t
in ea opinione, frequentius moriuntur , ne totam corrumpant ecclefiam. Sed & boni tapiuntur int-erdum, ne
malitia immutctur,5cquia Roma corrupta apud Deum,
his reperitur indigna. Tu ergo quia id ha bes officii , qua:rc infere humiles vanac gloria: & pecunia; contemptores.&ed timeo nc dum pergis quasrcie qua: vis, ab impru
dente amicoaudias qua: non vis. Quid eft pater quod
aliorum difcutis vitam, & te ipfum minime pcrfcvutai is*
Omnesapplaudunttibi, pater omnium vocaiis &. domi
nus, apiri tuoinfundituromne oleum peccatoris. Si
crgopateres,quareafiliis muera & retributiones cxpcas? Si dominus, quare Romanis ruis timorcm non
incutis, & temeritate repreTa , eos ad fdem non rcuoeas?
At vrbem vis Ecclefia: mis muneribus conferaare. Nimquid cam fie Siluefter muneribus acquiiuit? In inuio pa
rres, & non in via.Eisdemcftconferuanda muneribus,
quibuseftacquifita. Quod gratis accepifti, gi-atis dato.
Iuftitia regina virtutum eft, & erubefit quouis pretio
permutan. Si gratiofa futura eft, ft gratuita. Nequ
quam proftituatur ad pretium, qua: corrumpi non poteft. Integra eft, Sc femperincorrupta.Ipum promis alios,
& tu grauius opprimeris. Rifit Pontifex, &tantx congra
tulants eft libertan, prarcipiensvtquotiens finiftrum aliquid de ipfo meis auribus infonaret, hoc ei fine mora
nunciarem. Et cum plurima nunc pro fe, nunc contra fe
refpondifTet, apologum huiulmodi mihipropofuit. Ait
ergo, Acciditvtaduerfusftomacli um membra omnia totius corporis confpirarent, tanquam aduerfus cum qui
voracitatefua labores omnium exhanriret. Non fatiatur
oculus vifu, nee auris auditu, laboribus infiftunt manus ,
pedes ab innere callum indnunt, ipfaque lingua vtilitcr
fermonem Sc filentiummoderatur. Omnia deniq. mem
bra publrcisinuigilantcommodis ,8c in tanta foliciiudineornnium& labore, folusquiefcitvcnter;& cum omrjiaparatafuerintqulabor multiplex acquifiuit, folus
omnia deuorat & confumit. Quid multa Condixerunt
vti laboribus abftinci ent , & graui inedia conficerent il
ium inertem & publicum hoftem. Exafta eft fie vna dies,
fcuta

3J2

'

BE

KTIS

CVIIAtTyM.

fecuta eftaltcra taediofior. Tertia adeo perniciofafuit, v\

fere omnibus defectum indiceret. Vigente itaque neceffitate, fratres iterum in vnum conuenerunt, aftiiri de falute fua,,& hoftis publici ftatu. Com vero omnes affin
rent, oculi languerunt, pes niplem .corporis non xrcxit,
torpebant brachia, fed & ipfa lingua iners Sc deficienti
palato fociata, caufam commuem exponere non prilmpfit. Ad cordis ergo confilium omnia redierunt, ibiqtie habita dcliberatione, ratio patefecit, quoniam h
mala ingerebat, qui ante denunciatus fuerat publicas
hoftis. Ex quo enim ei tributa fubtracla funt,& i-pie qu.ifipublicusdifpcnfator, omnibus alimenta fubduxit. Et
quia nemo potcft fine ftiperaiiis militare, cum ftipendia
non procedunt, debiiitatur & frangitur miles. Sed nee in
difpenfatorem poterat culpa refund, qui quod non acceperat , minime potuerit aliis erogare. Longcque tutius
eile, vtei quod dilWbuatminiftretur, quam, lllo cuacuato omnia membra efuriant. Faftumqueeft ita: iuadentc
rationeimpletus eft venter, rcfocillata membra , & pax
omnium reformata. Abfolutus eft.itaque ftomachus, qui
licet vorax fit, & auidus alieni, non ibi tarnen petit, fed,
aliis, quaceoexinanitonequeunt fuftentari. Tale eft inquitfrater reteattendasinc6rpor.ereipublica;,vbi licet
plurimum appetat magiftfanis, non tarn ftbi quam aliis
coaceruat. Si enim cxinanitus fuerit.nihil eft quod memfelis valcatimpartiri. Nam ftomachi in corpore, & principis in rcpublicajdem officium eft, iuxta illud Q;_Scrcni;
}utfiomachum regem totttts cerpork tjps
Contendunt, vera nitiratione videntur.
Htus enim validusfirmat tener omnia membra.
( contra eiusdemfranguntur dolore.
Quia etiam nifi cura inuet, vitiare cerebrum
Vertur, & ntegros iinc auertefe fenftu .
Npl.i ergo eque noftrum, neque (ecularium prineipum
duritiaAvmetiri, fed omnium vtilitatciii attende. *

tIBERVI.

33

Cap. xxv.
De cobtrtntu capku & membrorum reipulliu: &
quod princeps qudam imago deitatts eft , r de
crimine maitatU, & de h qua [um in fidelitate
feruand.
Mi i vero tisraftum eft, & perfufus film dliotoshurrterosfiipporierepotcftati, nee mel
fero earn, fedgrra'cft,dum Deo fubiefta eft, & Ulitis ordirtctti fequitur. Alioqinf diuinis relutor rnandatis,
&metheomachixfua:velitci partiftpem/ libera voce
tefpondeo, Deumcuiuishommipraererendiim. Sic ergo
conaereant inferiora uperioribus, fie vniera membra (c
fubiicia nt capiti, vt religio emetur iricofumis.- Rem politicam legitur Socrates irrftituiil, &in cam dediffe praecepta, quafineritatefapientiae, qafi quodani fonte
naturae manare dicuntur. Hocauteminfumma colligitur,vtquaein repblica humiiiora furit, maiorum offi
cio diligentiUsconiruentr. Inftitutionem Traiani, cu
ius rrientrofurjcriusfaAa eft, diiigentius relege, &
latiuschcrptainucnics. Nobis autem haec de vni'tate
capitis & membrorum ad pra;(ensdixiflefufficiat;hocadiefto qtiod pracmifimus, quod l:efio capitis, vt pracdiximos, ad omnia membra refcrrar , & cuiufquc membri
rulrius iufte irrogatum.ad capitis fpecbt iniuriarh.Cacterum quod aduerius caput aut. vniuerfitatem membro
rum dolo'malo maliti prifiirrift^rimeeft grauiflimum,
tc proximum facrilegio : quia ficut illud Deum attentat,
its & iftud principcm, quern conftateiTe in terris quandam imagincm Deitatfsl Et ex eo quidem maieftatis dicitur Crimen, quod perfequitur illius imagincm, qui lus ficut illuftiis Comes I^egcceftriae Robertus modeftc
procoftflilatum gerens apud Britannias^icereccnifucrt,
vera & ingenua; maieftatis retinet veritatem. Puta cum
quis aduerfus principis (curitatem.aut populi ;qiiid niolitur, fiue perte, fiuc'per lium. In huiusautcm perfecutiane omnibus aequa! conditio ft: & plerumque fit, vt
mortis beneficio, irihis ctiam quos nemo conuenit
in vita.

334

DB

NVGIS

CVKIAlim

in vita , liberentur.Sed conuittis mortuis illorum damnaturmcmoria, & bonafuccefloribusaufemntur. Nam ex

quo iceleiafiffinium quisconfilium cepit, exinde quodammodo mente punitus eft. Ex quo quis talc cri
men contraxit, eque alienare, nequemanumittcre polio
conftafy nee eifoluere iure dobitorem. Famofi quoq.qui
aliasiusaccufandinonhabent, line rila dubitatione hic
admittuntUT; fed & milites, qui alias caufas defender
non ptfunt. Nam qui pro pace excubant, magis-magifque ad banc accufationem admittendi funt. Seria quoque dominos liccntcr deferunt, & liberti -patrano!. ioc
tarnen crimen iudicibus non in occafionem ob principalisiaicftatis venerationem habendum eft, fed in.verit.ue. Nam&fpe&anda eft perfona an potucrit facete, Sc
an fecciit, an cogitaueiit, & an antcquam hoc prasfumpferit, fanx mentis fuerit, nee lubricum lingux ad pcenam facile trahendum eft: qnamquam enim temerarij
poena funt digni, tarnen 54 illis parcendum eft, ft non ta
lc fit delictum, quod vcl ex feriptura legis decendat, vcl
quod ad exemplutn legis vindicandum eft. Audiimtur &
mulieres in laefie maieftatis quaeftione. Nam coniurationemSergij Catilinaluliamulicr detcxit, & M. Tullium
confuan in iudiciu^nciusinrtruxit. Tormentis quidem
fubdfindi funt, hoc ratio neccifitatis, aut vtilitatis inducatj quicriminisciusrei euccreduntur,cum illis quorum
confilio atq. inftinchi ad accufationem vifi funt accclEfft, vt.ab omnibus commifisconfciisvindifta pofllt inftituta reportai i. Sunt autem plurima, qua; maieftatis in
formant crimen, vt fi de morte principia tractctur, aut
magiftratuum, aut arma quis contra patriam tulerit,aut
relicto principe de publico bello profugerit, autconcitatum in feditionem aducrfus rempubli. follicitauerit populum.cuiufve opera, dolore malo, hoftes populi, rcique j commeatu , armis , telis, pecunia, qure
alia ic adiuuantur, vel ex amicis hoftes reipublicae hunt,
cuisve dolo malo opera factum erit, quomagis obfides,
pecunia dentur aduerius rcmpublic. quo minus etiam
gens extranea: rcgionis teipublica: obtemperet, feccHt.
Item qui confeflum in iudicio rcum , & propter hoc in
vincula ojiicctum emifciit, & in h une modum pluiiiru ,
' v
qua

I lll V I.
335
^iiae Iongum aut imporfibileeftenarrrare. Sed quia formam fdlitatis in prae caeteris feruari oportet, pauca
lu nt ex quibus quid non liccat,commodiIi mc colligi potcft. NccoiTarij namque cohtrarium, impofllbile eft, &
ci quod oportet fieri, fola illtcita contradicunt. Exigit
autcm fdlitatis forma, quae neceTario fidei funt inferta, inclume, tutum,honeftum, vtile, facile, poflibile.
Nccuifidelitatctenemur aftrifti , incohimitatem lacdamus corporis, aut munitiones quibus tutus eft detrahamus, autpnefumamus committerc, vnde honor aut illius vtilitas minuatur, fed neque id quod facile eft diffici
le ,fieri licet; aut quod poflibileeft, impoflibile. Praeterea
qui beneficiumabeo, cuius fidelis eft, poffidet, gerendis
cius auxilium 8c confilium debet. Vnde quantum om
nium domino debeatur, foie clarius lucet, fi tantum.debetur his, quibus (ola fidclitate tencmur aftrifti. Sed St
poena huiuscriminis eft tanta, vtnon facile crediderim,
nee dominis infularum, qui frcquentius ryrannidem
irrduunt, feutrius quippiam excogitan pofli Et n' 'ty
rarrmorum fxuiria poena: feucritasprocerfiMbcrcdacur ^ipfiusmodeftifltmiviri Verba pro parte pofuimus. Ait er
go; Qujfquiscum militibus, vcl cum priuatis, rel barbaris etiam celeftam inierit faftionem, ut facinoris ipfius
fuicepeiit facramctum, vel dcdcrit.de nece etiam virorum
illuftrium, quiconfiliis Sc confiftorio noftro interfunt,
Serttorm etiam, nam & ipfi pars corporis rroftri funt>
veicukjflibetpoftremoqui nobis militt, cogitauei it, eadem enim fcucrita tc voluntatem fceleris, quam effcum
p un iri iura voluerunt. Ipfe quidem vt maicftatis reus gla ftriatur, omnibus bonis cius fifco noftr addiftis. V,iTifwtrocmsqu'ibiisvitam mpaatoria fpecialiter lenitate
concedimus, paterno enim debent pevire fnpplicio, in
quibus paierni, hoceftherditarijerimins excrripl metiiintur, materna yel'ujta, omnium etim proximo hjeireditatc efueceffione habearitUT alieni, tefta
mentis extraneorurhiifbrlrapiant. Sint perpetuo- egentes
5c pauperes, infamia eos ftnper paterna corriitetirr. Ad
nullos vnquam honores , ad nulla proris facramenta
perueniant. Sint poftrcmo tales, vt his perpetua egeftare
CudcatibuSjjit&morsfolatium, & vitafupplicium.De
nique

, .

3J6

DE

N^e I* -VRI I I V.M

nique iubentus-ctiam cos hotabiles elle fine vcaia,qai pro

talibusvnquamapudnosinteruenire.tcntauerint. Ad fi
lias fane eorum, quolibet numero fuerint, Falcidi am u . nAtaf- men ex bonis matiis* (lue* tcfta.tae, fiue inteftarae, vo
it lutjku lumusperuenircivthabeantpotius mediocrem fijiae ali'"""
moniam, quam integrum crnolimcntum & nomen heredis. M itior enim circa cas debet elle (cntcatia , qu s pro
ru rimii tato fexusj minus aufuras elfe confidimus, . .Vxo. es fane praedictorum recuper.ua dote, 11 in ea. conditio
ne fuerint , Vt quae viris titulo donationis acccper-pru, fi
liis debeantrcferuare, tempore quo vfusflulus abiumitur, omnia eafilco noftro fe rchcturas cTc cognoicant,
cjux iuxta legem filiis debeanmi. Falcidia. etiam ex his re
bus, fiiiabustantum non etiam filiis deputetur. Id quod
de praididis, eorumqucfiliiscauirnus, etiam de. f^telliribus confeii sac mi niftris filiilquc eorum limili feueriu"
cenfemus. Sane fi quiscx hisinfxordio iftija. fajog,
Audio vera: laudis accenius, ipic.pcq^dcTiit'fkc^ioncm , S
prxmio nobis Sc honore donabitur. Is yero qui vil,
fucrit faftione, fi.tarnen .incognita ad hae cqn,Gliorum
arcana patcfccerii, abfoutione tarnen & venia digr.i:'
habcbitauv.,', ,',; ',.,, ' ,,,,,1::.1 .:;- ,./, . '
...j... .r:A :, A.;|V:,.:>. JS:X:V *.':'<.. \ -.-^

^Wtaftrehdafttniat toWiii&'ifldgit <fiaiit t& generali* quidam fraeepta de officio

pwc'tpif, t bmii quanta t

ti . '-' ^ .' .'/.I- ' -J-.; .-.: . rr-.lt- rr:. .

_".- :--i.' ' ,'!>J'i'1.4"--'.,;". i ',! ci-.. :
T_T quidempauade multisexccrpta, deiinera
JL _|_ vena iuris, praelnti qpuiulo curaui inlerere ,quo
& iuris ignari, maietatis crimine feipfos longius amo
dirent his infpeis, fie ne quifquam meipfum calumnieturin aliquo aduerfus autoritatem principis quippiam
praefumpiirT.Dicifolet.quiafineliipnevnguhuTi, non
facile remouetur robux fubere, fed multo xquius S citius Ucditur, quifquis obfequium membrorum eiungit
capite, Vigcatimper excellentia capitis, quia ih.eo tatiuscorporisconfiftitfalus. Varroin Satyra quae Menipparainferibitur, & de officio raatrimoni) inftituta ft.-iiu
.,..
'
VlU

^
It X
33/
Vitium onmgisauttoUendumcft, am ftrenctem. Qui
tollit vitium, commodiorcm coniugem prxftat;qui fert ,
fcipfurri efficit meliorcnri. Sic principis & fubieftorum vi*
tia,aut ferenda funt, aut tollcnda. Horum quip'pe confcederatio affectum *couiugis aut xquat, aut praecedit: **t<*fi
Sed 2c i pfa Vatronis verba, ferre 8c tollere, lepide quidem.
compofira (ant. Apparat autem quia tollendi nomen,
correftionis eft nota. Confit cquidem cius cfl fntcnriam.vt teratur,ciiedtolIinonpoteft. Hoc tamenfidclis adiicit interpretado, vt vitium intclligamr, quod ho-i
neft forfipoteft, & rfligionc incolumi. Vitieriim flagitiislcuiorafunt, &funt non nulla qua- non ferri licet,
aut quae fideliter ferri non poffiint. Excaufa fornicationislicenter diuertitconiunxconiuge, &c plerumquepatronils eft turpitudinis , qui crimen caelat vxoris. Inde cil
forte , - Qui adulteram rctinet, ftultus & impius eft. Hace
autem in mcechia corpora! i Sc fpirituali, quoad aliquid
atqucobnnent, etfi detcrior fit fpirituali s, 6c ftudiofius
dedinanda. Similiter 5c ia membrorum compagine, ferendi auttollendi Varronis eft regula admittenda. Nam
quin membra * curri oporteat , ncmoambigit, fiue in , . M
fomento olei, fiue ineuftcritate vini, quod Samaritanus
infundir vulnerara, procedat cura. Quod autem tollenda
fint, ex eo liquet quod fcri ptum eft, Si manus tua vel pes
musfcandalizatte, abfeindceum Sc proiiceabs t; Et il
ocultis tuusfcandalizat te,cruc cum & proiiceabs te.Hoc
in membris omnibus principi arbitror oberuandum, Tt
non modo eruantur, abfrindantur, 5c procul eiiciantur,
fi fidei aut publica: faluti dentur in fcandalum , fed ita
conterantur, vt in exterminio vnius, vniuerfomm incolumitas procuretur. Cui inquam parcet,qui ctiam in oculosfusaEuirepraecipitUr. Vtiquenec auris, nec lingua,
aati quid aliud in corporercipublicasdcgit.fcurum eft,
fi iufurgat in animam, obgratiam cuius ipfi oculi eftodiuntur. Cum. autem Deus'oftenditur abufu criminum,
aut ecclefia conculcatur, totius animas pcricHtaturfalus.
Quod ita alienum eft ab officio principis, vt quotiensifta
ptoueflftunt in repblica, aut omnino non fentire credatur princeps, dormir , aut in diuerforiocTe. Solemir
net vuiuerfs,vt cuneta viJcu, Si diiudicet vniucrfa. Set?

km


kViGS CVKtrTM
km altcrufn, pfincipem eflc Credo. Rectvtiqv facifccutt
,: -,'Jiffl*Mumfuetpecitsifrtfepihiisamtv rri ...t : .. ;
quialueariafpoiiant, & qukquid dulcecft, cbibunt.aut
Wit;,Re^tc faeit cum.ecdefia: promowot culmen,
Hmrdrglonisdilatatcultiim,uBifupcric>siurniliat,St
exaltar humiles, munificus in egnos,m eopiofos frugaliors.: pra?mio, & vitiaxqua pcenarum lance
rcmu^erjj; , ,um, iuftiti* tffqueqaque ambtilat ante
eum,,& pomtin viaprudtnti*aliarumq. virtutum grcffus fuos. Equidcm .
:,...-..
Tl'"
Sumataqm PsltacH; filer t'*tfg*t aptx. r: '.
Inqui t fa pieritia :>Ic gloriofus.appareascoram rege, &.
loco roagnorum ne ftcteris.,, Eoque fpeftat fapientis cdi, VtquMque non humiliatur in facie principi, meri*
ta confufijneobducbis, gloria quamvfurpauit, djgnus
eft ippliaq..Honoram (cjuidem diftnbutor eft , & 3um
tecle mifliftQitprincipatvinS, penes cum eft perpetua difpenfatio muncrum. Reft quidem miniftrat , curn
prxfidente , lauantur populi, & in regno aequitatis totius terra latitude exultt. l?crpctuarn,inquarri,.quia vt
Scriptum eft, qui iudicat invntate paupcres, thtonuseiivsiiianerxiumfirmabitur. Quis ergo honorem dctrahatei, quem audita Domino perpetuo muncrehonoratiim ?. Plane in infenfibilem principis ftatuam quicquam prafumrc, quandoque crimen extitit maicftatft,
& morte acerbifllma, prout vereiibus placuit, punjendutn. Quis ergo imaginem Dei , qui eft princeps, malina
praefumente impune offendit?.l?roindc confiliofiftmm
eft illud fapientis: In cogitatipnetua ,regi non detrahas,
c^inlecretocubiculituinemaledixcrscliuiti ; quia au
cxli portabuntvocemtuam, 5c qui habent pennas annkncubuntlententiam.Nunquidergoqicquamliccbit
in opere, aut.verbo.cum & ipfa cogitado, cubiculiqu
fecrctum, & fentcntia cordis arceatur, ne quid moliatur,
tut concilit adierfus prinripem?

- ft vi i" ' ' ' .

".. it,

*
.

i ..

'

tE il.

I I

VI.

39

XXV it.

Qupd Gnathonici peruerttint, verdfdtii pat'tuHtur, & quod t exemple Marfia coum .dttrabendum eft, fi fap'tant dilutes i & quid cdumnutons
pauperurn Dcus ipfe perfeqmtut.
C4TE8VM fi Gnathoni crediting quifquis non
arridct dit bus, Um cum malefeccrmt, nut non
applaudit in peffimiseorum, videtur aut inuidcrciortunae, aut officio non diffcrre. Nam apud Gnathonicosveritatis eloquium, aimcncft maicftatis. Impctrata tarnen
venia -, um promembris in auditu capitis infero , non
ego, fed fpiritus fapientix, fpiritus vttitatis, fpiritus fan-i
his, quiobturatautem fuam ad clamorcm paupens> 6c
pfeclamabit.St non exaiUctun Non equidem cxaudte-.
tur acpite fuo, quoniam caput eius Chriftus eft, & in
Chrifto eus, 5c Dus hriftu,s, qui librt pauperem
potente, Scconfnngitomnia intumentia rgna tertarum;
hpisprxcilis demonte fine mnibus, errpieri's inopqtn
demanu fortiorumeiusjCgenunl, Sc pauperem dlrlpientibuseum. Si ergo quifquam , quieunque fit ille,
itifurgit in eos, quorum patronus imo patereit Chriftuss
proculdubioncipm prouocat lnpidem, quo frruente comminuta eft ftatua, quam vidit Nabuchodonofdr,
qux regnorm vdrij fplendoris Sc roborisfcrierri figrbat. Nee proficit iii tortura pauperum , multiplicare vta;
&quafiDeusmuneribuscorrumpi queat, um fmulatis poti us, q uam veris ab irripeenitente clcemoiyhis ttfciitare, cum fapientia proteftetur, quia ruina eft Horhint
* deuorare fanftos, & poft vota retractare .Et id : Ho- * *' *****
ftix impiorum abominabiles Domino, qia fferntur
ex feel ere; Sc qui offert facrificium de rapia pauperis,
qafifiiurrt immolt patri. Nee mihi impuretur , fi de
manu eorum fratermts farigis exquiritur, nutoperutu
fuorum reportant prxmiin cadem menfura'-quahiipfi
intulernt: quoniam non eg, fed altiimus dic'it' 8c fa<it hsec omnia. Ego quidem rtori tantn\bonis St mode
Y a
ftis,

?40.

KVGS

CVRIAIIVM

ftis, fed etiam dy^is arbitrer feraiendum in omni hil.

militate Sc reuerentia, fidcliter tamn & incultu pt)teftatisdominivenerandum, hquoeftinftituta. Vndc&Hebraci praecipiimtur orare pro Babyloniis, quia in pace
principum, quicseftpopulorum, & Chriftus ipi Carfari tributa fidelibuscenimt'cfi'foluenda. Omnia tarnen
perurtitGnathcr, & eoiudiceveri protflcv, maieftatis
crimini coasquatur.dignus plan oui alumnus A pollinis,
id eft, hpientia:cultor,pelk'm detrahatcxcmplo Marfil,
quicontendir
, > '{ -'i . >
. '" ;
Thmbttm fuperare emendo, .
'< v__,viftus indumento natura; fpoliatur. Eum namque adulatorum faftio imitatur , & inflicem Satyrum implct,
dumnuminafua(Tortunatosloquor) vanis laudibus vclut inftrumentis mufcis, n tam fuperare molitur, quam
. Semper quidem iuuenefcit in virio, qua: quam grauitate fenuum matura tur, leuis, hfciua , lo
quax, Se qua; ad omnem auram, quauis arundinc citii:;
agitatiuY- '
'..-;.
.

XJtVIU.

Autantate Sott quando quit de fuo datar, & quando aliena fit laudatio.
licet hi tibicines vankatis alioram fupplantationi imper iniftant , vt in commendatione illius
quod maxime fuum cuiufque eft, aut rarius aucupantur ,
aut minus. Tunc enim quiique maxime, & de fuo comraendatur,cumad fapientiae laudes lingua pratdicantis
accedit. Caetera namque omnia aliena funt. Suum cuiuf
que quod fapit.Suum inquam, non tarnen <e, fed ab
cuius munuseft, quiequid laudem meretwin h omine
Et hic quidem non meus eft fermo, fed quem omnium
fapientum ccetus concelcbrat, St quem in libro , qui infcribitur de Deo Socratis, facile, eft inuenire. Cuius verba
propter elegantiam ferffuum, & orationis lepidam vtnuftatem, curaui inferere, vt his quae fcribuntur, promptius adhibeatur fides, cum de puriifimo fonte maiorum
cadem profiuxifTeconftiterit. Ajtitaque Apuleius: Nihil
aequemirof,.* quod cum omnes & cupiant optim vi- .
uere,

'ti.qium

llBElt

VI.

34I

uer<?, Sc ciaftt non alia-re viui quam animo, ncc fieri

pofle, quin vt optime viuas, animus colendusfit, tarnen
bom ines anitnum fuum non colant. At fi quis veut acriter cerner, oculi curandi funt quibus cernitur. Si velis
perniciter currere, pedes curandi funt , quibus curritur.
Itidem f pugillare valide vetis, brachia vegetando funt,
quibus pugillatur. Similiter in omnibus caeteris membris
fu ctiique cura pro ftudio eft. Quod enim facile omnes '
perpiciant, nequeo atis mecum reputare, & proinde vt
reseft admirari, cur non etiam animum uuhi'Tatione
excolant. Quae quidem ratio viuendi, omnibus xqe nccearia cft. Non ratio pingendi, nee ratio pfallcndr,quas
quiuis bonus fine vlla animi vituperatione, fine turpitudinc, fine labore contmpferit.Ne(ciovt*Sibimeniastibiis rfi^n
cancre, fed non pudetmctibicinernnoneiic. Ncfcio vi
Apelles coloribus pingere, fed non pudet me non ee
fignificum. Et idem in caeteris artibus, fi omftes percquar,Ucet tibi nefcire,necpudet.Enimuero die {odes nefcio bene- viucrevt Socrates, vr Plato,vt Pythagoras vixerunt, pudet rhenefeire bene viucre. Nunquam hoc
dicere audebis. Sed inprimis mirandum eft, quod ca qua:
minime voluntnefcire, difeerc tarnen negligunt, fie eiufdem artis fimul difciplinam Si ignorantiam detrc^ant.
Igitur quotidiana eorum aera diipungas , & inuenies iri
rationibus multa prodige profuia, fie in lernet nihil, irt ' '
fui dico daemonis cukiim, qui cuiras non aliud qnam
philofophiaeftcramentumeft. Plane quidam villas opipare extruunt, 6c domos ditiffim exorna,'nt, 6c familias
numero fiflm comparant. Sed in iftis omnibus intanta
affluentia rerum, nihil eft prajterquam dominus ipfe pu
dendum. Nee iniuria. Cumulata enim habent,qua; idulo percolunt. lpfi autem frdidi, indofti, irtcultique civcumeunt- Igitur illas fpecies in quae patrimonia fua profuderunt, ameeniifimas Sc extm&ilfimas, Sc ornatifltinas deprehendas,villas aemulas vrbium conditas.domos
vice rem plorum exornaras, familias numerofiffimas, 8c
calamiftratas, opiparam fupclteftilera,omnia afHuentia,'
omnia ornata praeter ipfum dominum, qui folus-Tantali
vice in fuis diuitiis inops , cgens, pauper, non quidem
fluentem illumfugiriuum captt, & fallacis vnda: fitim,'

-i :... -

"

x i

ft*

342

DB

KVGIS

CVRIAIIVM

fed vcrxbeatitudinis, id eft fecunda; vit* , & prudentiat

fortunatifimx ftit,& efurit. Quippenon intelligitxquc
diuites fpettare folerc, vt cquosmcicamur. Neque enim
m cmendis phaleras confiferanxus , & balthei polimiiu
npicimus,. & ornatillimx ccruicis diuitias contemplamur. Si ex auto, Si argnto, gemmis, monilia varis
gazx dependent, il plena artis ornamenta capti 5c collo
V. lut circumiacent,n fi *cxla ta ,fi ephippia iac.ua , fi cingu.
la aurataiiint: fed i il is omnibus exuuiis amolitis c amotis, equum ipfum nudum, c folum corpus eius & animum coincmplamur; vt fit ad fpecicm honeftus, ad cutfuramvcgetus, s ad vecbaram validus. Iam primum in,
corpore U fit
T t
Argutum caput, breuiealuui, ehtfaqut ttr
Luxuriat qua ta animefum peci honen'.
Prxterea*fi duplex agitur.pcrlumbos ipina. Voleenirnuero non modo pemicitcr.veru ctiam permollitcr peruehat.Similiter igiturc in hominibuscontplandis noli illa
aliena xftimate, (cd ipfum homincm peinis con id era,
ipfum vt mcuin Spc'ratcm. pauperem expeda. Aliena autcm voco, qux parentes pepererunt, & qux fortuna largira eft, quorum nihil laudibus Socratis mei adiniltco,
nullam genrofitatem, nullam proipiam, nullos longos
natales , nu Has inuidiofas diuitias. Hxc enim cuneta , vt
rspr- dico, aliena lint. * Sata Prothaonio gloria eft, qui talis

fuit, vteiusncpotcmnpn puderet. , Ergo omnia i militer

aliena numeres, licebit. Generofuseft, parentes laudas;
diues eft, efed fortunx. Magis ifta dinumero. Validus cft,aegritudne fatigabitur,penuxeft, afcibit infeneclutemjformofuseft, cxpecla paulifper & non erit. At
enim bonis artibus do&us, & appnm eft cruditus, &
quantum licethomini,fapiens& boni confultus. Tan
dem aliquando ipfum virum laudas. Hoc enim ncc p
tre hcreditarium eft, nee cafu pendulum, nee fuffragio
%- ;.1/ *adminiculum, nee corpore caducum, nee ab xtate
mutabile- Hxc omnia meus Socrates habuit, & ideo
cxtera habere pntempfir. Quin igitur & tu ad ftu*1. ilim dium fapientix ingers, vcl propera * falutem, vt nihil
alienum .audis in laudibus tuis j fed vt qui te volet
nobilitare, teque laudet, vt Accius Ylixem laudat in
Philo-

nun v .
' , , . ;J4J
* Pfeilotcca , prim eiufdemtragoediaefuae principio; **t *
'' IelyU , paru prtditi ^
Nomine eelibri , clkraque potent
Fetore , Aehtu'u eUjbtu autor ,
Grants 'Drthnu entiba} vtor,
: LaerrbJt.
"" ""**?
Kouiffmc pattern memorat. Osterum orhnes fou'des
cius viri audiltis. Nthil mdc nec Laertes ubi, nec * Ann- ,i
dia, hcc Acrifus vcndicat. Haec tota vt vides laud huis
propria Vlxi poTeffio eft. Nec aliud te in dem Vlixe
Homerus ocec, quifeiriperei.com.itcm voluit 1 pr
den tiara, qu,am potico utMineruam nuncupauit. Igi
tur hac cadem comitante, omnia horrenda fumit; omnia
aduerfafuperauit. Quippe ea adiutricc Cyclopis i per
us introut, fed cgrellus eft. Solis bouei videt , fed abitinuir. Ad inferos demeauic, fed afleendit. Eademfapicntia comitante, Scyllaro pryternauigauit, nccerptus cft,
Charybdi confeptus eft, nec retentus. Circes pociilun
bibi t , rice rriutacus eft. Ad Lothophagos cceffit;, nec rcmanlit. Sirenas adiit; accelfit.
' \ -^
.

|,-j2

->J|

..

i'I'IOI"

Quoi pro mrito principia fermtur populas r & tx,

luertta poputi,forniatur ptituipaius, Dtfjue plac'
do cre.auraqHdltbetunfue(ctt, &fent hommi.
Apttlciusclcganterqiiidcm Se fplcndidi: Se
vtinam audiatur Si enim in fupfius cuita quifque labor, & qua: exteriora htpt, teputet aliena, ptofe#o opumus crit ftatus ingulorum.Sc onam'urn,vigbitV
que virtus 5c ratio pracualcbiti rgnante vndique mutua
bar ta te, vt fit caro fubieta fpiritui, 6c fpintus plcnadc- "
uotionc Domino famuletur. Qust fi procdent , nectumore capitis onerabuntur, membra deftrtutionc
membrorum, aut ignauia laugucbit caput. Iftn fiqm>
dem peccatiinfirmitate proueniunt. Nam & nferio-um.deUfta, bonum principcm demeremur , 5c peccata
ipcricrum fubdiiis funt occaio & amontas delinquen
I 4
di.Vtv-.

34+

DB

NVGIS

CVKIAIIVM

<li. Vndpillud: Omne caput languidum #& omnecer

mcerens, planta pedis vfque ad verticem capitis non eft
jneofanitas. Manfuefcititaque princeps ab innocentia
populi, & populares motusrepunit innocentia princi>afis. Placido namque Peo, cunniscreatura mitis cft, &
eruithomiiii, & eo indignante omnis crea tura armatur
in vltioncm cius. Coruus Heliam pauit. Vrfus famulatum impendit prophet*. Vt pareatDanieli , fcrocitatera
naturae dedicit leo, & coUectam nefeit efuricm. Voda
ficcis iuftorum calcatur pdibu.s, aduerfus puerosfiaccenfus ignis in fornacc non proficit.. Ad vetum fidi, an
jmbres, Si terra fruftum negat ,, & caelum pfura in imoos cuomit igns fuos, r , '..- j; ...
'-" Cap VT::)i3fx.':.':"-: *'

Breuu tfdogm admrfiu Gwhttticobrr.:

t v m dum ifta profequimur.nobis Jnidiaar
turinathonicijVitininuidiam felicium, qusecuaque funt dia retorqueant. Vt mendacij, aut temeritatis
nos rcosfaciant, mentiuntur nos legem impofuifleprincipibus, 5c colla eorum iugo importabili oneraiTc. Veri
tas liquidem inimicacft illis, & inimicitias diuitum pro
curant amatoribus veritatis, quorum vt gratiam confequantur, nihil in verbo aut erubeicunt. Ad iln|ula clamt Gnatho, feu bona, feu mala fint, pulchr,
bene , reft.
taUefcitfuperh,ttUmftiUbit*mitit. i rortm,fliet, tundir ptdettrrem,
Vtqui conduipUrant infuture, ,
Ztfnciunt propeplurdolentibiu ex animo,fie :
Drifrveroplu>UudAtor* meuttur.
tnefeid quomodo omnes ipfos etiam probos expunant, 6c qui adulatorum ncquitiam deteftantur , quibusetfinon fit laus quaefita , nihilominus oblata deleat. Iftisdumveritatiinffto, neququam placer poffum.fcd necob eorum gratiam dignor non acquieiccre
veritati. Non eft tarnen quod mihi poiiintopponerc.nifi
quod mihi & illis non conuenit,& quod interdum alicui
- a'
ami-

 V .
345
amicorum, dum in roanibus eorum labitur, in aure
fuggero,
Je te dtcifiant animifub vulpe Intentes.
Hi quidcm imperador funt curialium nugatorum, quo
rum fi vnum offenderis, omnibus aliis reus eris. Gnathonicoium ergo confilie ambitioli, inuidi,
fuperftitiofi 3c fimiles, dirent fibr bella pararif & mein
eps vclle (vt dici folet) caninain faeundiam exercerejeum
tarnen id minime propofuerira, nifi aut eorum iniuriis .
rrgear,autautoritatefuperio,risamici, ad hoc Ihlum li
cet hebctem, impellents. Eftquidem quodmagisaffectatanimus,vtcurialibusccdensnugis, illis quibus pla
cent, faciam locum, Nam,vt de aliistaceam, non pofliim
fare Quirites Gnathones, qui fibi nil aflura credunt,
dum alicjuis rcftittrit,cuius oculos non obducant ad tenebras, reprobato oleo peccatoris. Quod fi quis effugerit,
non tam Gnathonis, quam pri ncipali urn virorumcenfetur bonis. Valeatcuria cu tolerabilibusnugis,dum Gnathonicorumfaioabcatfeinperin maam rem, Sc fiant
fempernouiimaillus'deterioraprioribus. Citerosdies
fuusexpeat & ocium, etf infcecundi peftoris anguilla.
Se oris ariditas infacundi non habeat penes fcj quod pofit omnibus impartiri. Tu qiiando ambitiofos, & inuidoSjCacterofque dornt noftrac latentes egredi velis, fi ta
rnen pracmiflilibelliplacuerint, expeftanti denuncia , &
in verbo tuocalcaribusvrgcbuntur, vtin publicum prodeant. Non ftiim omnes aggrediendi funt pariter, nec
poffet confertus eorum cuneus facile expugna , cm nec
ipfx cohortes leuiter in numerum cadant.
. Nonwihifi centum lingutfint, oraque centum,
Omm*nu**rumpercurrerenominp$Jfem,

Finirr lberfexiiu Mtcrati.

X S

46

InchoatuE
LIBER.

SEPTIMVS

POLICRATICI
IOHANNIS SA*RESBERIEN SIS.
Trologut.

/. im-i-

E s s v s aula curialium, dclinaifemconfortianugatorunr^nii mein

ipfo limine abeuntcm, tux prsrcptio
nisdctmuifetaiitoritas. Cum
tibi cordis mei anguftias* dcnunciar
rem, & de temporis ac vita: iartun
cpnquoercr, omnia me, quoad Deuj
aliud reuejaret, ftatumque mcura rcformarct in melius,
forti anim perfcrrcprxcepifti.fuadens vt more laborantium, qui cantilenis & vocum dulccdinc, laboris tasdu
propulfant autminuunt ,rcrum temporique di(pcndia
compercm. Nam & itinerantibus. via facilior videtut
Sc brcuior, iliocundx narrationis fenfibus , aut vocis
dnlciilimxmpdulis recrectur. Sic & me lectionis ., aut altcrius officii Audio iubes infifterc, &. ii aliud non conctditur, demeipfo, & varus fortunxformisconqueri, faltim mihi & Mulls. Grandis caim profettus eft ad philo-,
fophiam adfpiranti, virtutis in fe deplorare defetum. Ad
hxc quid tibi refpondeam, Comicus fuggerit, quia%
OmHes cum valemus, re&a confu tgrotU .
Tu a utem fi hic fs aliter fentias. Sic ilea ca pti ui ta tis,q norum Organa in falicibus fufpenfa fimt, quxruntur verba
cantionum,qiixcantari omnino nequcunt, aut non olent in terra aliena. Licet enim virtus iniurias captiuitatis
ignorctaut fup priuasi non poffit officio, rams eft adRiodum, quiphiloiopriicis&ciirialibus officiis fufficiat
morem gcrcre, cui ibi plerumqueconftct plurimm
aduerlari. Vnde rem fere impolibilem vidcris imperare,
prrlcr-

Uli* TU.
347
prxfrtim cum ego fini homo fub poteftate conftitutusj
8cinuitusfWciamplurima neceifitatc, obfequendi , & in
his qux proprix voluntatis & fapientix i nflind n gercnda
Cunt, mihi vix tempus indulgeatur ad pauta. Dies & nox
neccifariis 5c aiicnis occupatio ni bus tranfiguntur , vt nee
rei familiari curam impender liceatjc tu h on a ris vt cribamHome qujdem imperitas* furri fcicntiac fermonc, '-
Sc vnuhi quod non accpi alus crogabo?
Kauimfi fofeat fibi peronatus artor-,
Luciferirud, cxcUmet Melicertaperijji
Frontemdt rebut.
iitaquevisvticribam, da, vel potius ab qui icientiaum dominus eft, fcie;itm impetra, vnde fcribain , da
:cmpus expeditiim, & necefitatum domefticarum ex
clude moleftias.
tiamfi Virgilio*paer&rtlerabilc dfit
**/m
Hespitium, codrent omnes a crinibtts bydri.
Srxtera vereor ne dtim ad obicquium deuotusccingor,
iifpendium pudoris facicns, xmulorum prouocem lin
cas, quimalaarienfacihniccarpunt, 6c bona diflficiiim mitantur. Quod aurem fi aliud non licet, vis vt de
fortunas calculo, mihi & Muisquerar.fuaderitequideni
nentisanguftia, facilimum ft, cum, tefte Gregorio Naanzeno, nihil, fuauius videatur hominibus quam aliena
oqui, vel aliena curare, fed compoitx mentis arbitrio
ideatur alicnum. Dccc.renim fapientem mentem comoncre, vt ad omnem fortuna: impetum, querclis exclu: . feutum rafionis qua volubile prxtorum philofohantis opponat. Quienimcum ftatusfui qualitate riatur, nifi forte de pecenti corruprione languidus ingemi:ar, nondum philoophantisiiigreHus eft viam. Dme
tiidcm mrito queri poiTum, qm exigtibus culpis meis,
i dmiferixproieftusfiini, vt in flagella paratusvidear,
os meum nocte doloribus perfore-tur, & qui me come- '
ent, non quielcant. Cum ergo dolor meus in confpeftu
eo fit (em per, putafnc poiit calami, vel ftridentisfifturuiauitatemukeri.'Faciam tamen * vtrumque autorc . *
omino, quod hortaris, & infer varias opes c delitias
ationum, quibusaffluis, iciuni pectoris, 6c aridae linus qualiacunqu munufciila tuo nomini confecrabo.
"Non

J4*

SE

* V I S

CVRIAIIVH

Ton enim de fubtilitate lntentiarum, aut verborum reti.imn

nuftate praefumo, fed de finccritate deuotionis * vita?,
cum quouis oratore contendam, ccrtus quod cam pra;
auro lapientum, & cloquentium argento accepta bis.difcipulisillius,qui duo minuta vidua:, pompfs oblationibusdiuitumpraetulif. Erit etiam fauore digna {impl
citas, & non quem fenfum prima facie verba lignificem,
fed ex quo fentu, vcl ad quern ienfum fiant, fidclis lector
attendes. Sic enim nugis feria imrriifcentur, & faifa veris,
vt ad fumma: veritatis cultum, omnia ex propofito- referantur. Necinoucatjfiqua eorum, quae hie fcribuntur,
aliter inueninntur alibi, cum & hiftoria: in diuerfis geftorum cafibus fibi inuicem reperianitir contrarias, fed ad
vnum vtilitatisSc honeftatis profkiunt fruftum.Nam peticulum Tcriftatuendi mihi non facioj led quae apud diuerfos autores legi, ad vtilitatemlegentium, fine inuidia
communicarc propofui. Nam& Apoftolus, non qua>
cunque lcripta (lint, vera fun t, ait, led quatcunque fcripta funt.ad noftram doftrinam fcripta funt, licet vniuerli"M. tftH ,tas eorum, de quibus loquitur, ad ilia fola poilit * archri , quaeinlegeicriptafunt&prophetis, de quorum ven
tare nemo ambigit, nifiqui ndei catholics? non concor
dat. Quxdam vero quae in librisautorumnorireperi,
vfu<]uotidiano&rerum experientia, quafi de quadam
morum hiftoria excerpfi. Si qua: vero ad grauioris Philofophiaeexercitationemvidentur acceder, academicrum
r trimiu, more potius, quam *peruicaciacontendendi, ficconfkc
ei propofita, vtinexaminationeveri, fuum cuique ju
dicium liberum refeructur , &. inutilis Icribentium cenfeatur autoritas , vbi fententia potior Tefragatur. Propofitum tamen eft, in his praxipu verfari , vnde pernieicm error non contrahit , & ad illorum definitionem pnfumtione temeraria non aflurgere , in qui
bus fine periculo non erratur. Nemo autem in iniuriam
fu.im feputet quippiam dici , cum nujla fit derogatio
perfonarum , fed fugiendorum iola concufllo vitiorum. In quo quidem me praeftitum ire oblcquium,
tarn maus , quam bonis arbitrer , dum in his approbatur quod faciunt , & his notatis vitiis poffint profitere, vt piobentur. Se<i hxc hactonus.Ciirautcin acade-^
.
micos

I I E H

VII.

$49

talcos pise ceteris placent imitari , crmo fueemus

apcriet.

Cap. i.
Qvp AcAiemut modeft'wesfuer'tnt aim PhHefepbis,
quos tememos , vt in bum fenfum.
An T I q_vos quidemphilofophos floruHTe ing
nus & ftudio profeciflc, iam noh Celebris opinio
eft, fed omnibus in commune perluaia fententia. Ad res
etiim ex natura fere incomprehcnfibiles, ftudio & exercitationeviam fibi fecit ingenium, & illorum beneficio
plurima publicara funt pofteris,quibusgaudemus & miramurinuentis. Mundum dimenfi funt, caelum fuis regulis fubiccerunt, natura; varias ferutati funt caufas , &
vninertatem opificis, defxeatis quodam modo funt
oculis contemplan. Quaf ergo mole Gigantea fubuefti,
& iam non humanis viribus roborati, intumuerunt , indixeruntque bellum gratiae dei, de vigore rationis libero
confif arbitrio, il fecundum fabulas, eflent cjelocaptiuo,virtutum quibus eferebantur brachia inuefturi.Deiefti funt itaque dum allcuarentur, & dicentes fe cfe fpientes, ftulti fah funt; & obfeuratum eft infpiens cor " * ' ' i,-.,
eorum,vtqui omnia fer pernouerant, perniciofiffim
errarentinmaximisj& varus diftratiopinionibus,etiam
*nomina igriorarent.Sedcui Vero fabularurinftrumeri- * t. i*
ta vilecunt .licet & ab hoftedoccri fapientis am'mus non
ietreftct, cum peculiaris populus dei auro, argento ,. veftibus, & toto AegyptioTm ornaturefplendeat. Si'gentilium,inquam,figmcnra vilefeunt, fic dum in campo
Scnnaar fundamenta Babylonisiacitimpietas, dum turnselationis.&contradiftionis machina in ecelum erigitur, de alto praecipitijDeoficra eftiinguariim diuifio,
'"btracbcjueimpiisverbi comrnercio, ex neceflltare fcu
la eft feeeifio populorum. Sic Sc Philofophiydum ingenij
imachinas, fuo quodam theomachiac gener inaltum
exeruntrverecis incommtbilis Sc indeficientisveritatisfubtratacftvnits;8c ignorantise nebulis obuoluti,
^rumquxabvna&fingulariveritatevera funt, maxi'
.
^
mam .

JSD

ti.,
itmt

DE NVeiS' CVUfALlVM

mam notitiam perdiderunt, vti in fenfum reproburh dad

ceconuincerenturaboperibus fuis, 5c tanquam rece.
denteduce, fpirit cilket yritatis,,ditpcrgerentur in va
riascftaserroris,& insanias filfas. Et coquidem mieriores cfFefti f'nt, quodiri his dcfifturil fuum minime gnofecbant. Hinc eft, <juoH dttmFronoenferrrStoieus
veneratur, omnia necefitati s lege conftringit : Epicurus
econtra, dum rcrum.tuetur librtatem, diipofitionem
cnacuat, & omnia cafibusflftuare contendit. E regionc
coniftunt vtriufque cultores, 5c de fingulis fere rcrum
articulisdimicantj&quafiPalIadisfacrarnentoadftrii,
foias paradoxas loquuntur, rfut Bf / J>'| , & eas vfqueqitaqe veras elTe confirmar. Academia yero vitan
tes praecipitirh fal(tatis,in eo qidem mdefEiores u'nt,
quod defectum fuum minime diffitentu, & in rcrum
is;noraritia pofti, fere de fingulis dubitant: CJuod qui
jero longe rutins eft, quam iricerta temer definir. Aca<lemicorurriqudqueiuiiatopnionern,quod non modo
Hcraclides Pontitus 5c Ckaohofter, in fumma ingeniobrum virorumlaude recepti, andem ad eos tranfierunt;
fed & alij ptres, quos percurreretorigum eft. Nonne er
go proferendi finit alus, quos 5c afereridi fhodeftia, c
tantorum virorum * corrimehdat autorita?
Cap.

' i 'f.4 ''';. # ;

De eitert Acadtmicorum; & qtuseorum liceat mi*

tari, & qutfunt fientU
No N tarnen omnes, qui Academicorum cenfntur
nomine, banc dico .modeftia; rcgulam tenuiuc;
cim 5c profeflio fcifia fit, & rJro' parte tarn rifiii pateat,
qimmerrori. Qujderiimineptiiis, quam flftare in fin
gulis, 5c nullius rei habere eertitudinem, & nomen Phi.
Iofophi profiteri? Nam qui de omnibus dubitant , eo
quod nihil habent cerrum, tarn , fide, quam cientia
alini funt. Licet enim fides ad feientix brauirn non
peiueniat, dum qUafi per fpeculum veritatem abfentium
contuetur, habet tarnen certitudinem, calgine ambiguitatis exclua. Porro il de fingulis Academicus dubitat.de,
nullo

1 I IE * Vit.
. HI
iwill certus eft, nifi fort & hoc ipfum ineertum habeat,
anfontrariisexiftentibus, in eodcm.circa idcm,poifit &
dubius & certus eTe. Sed an dubitat ineertum habet,
dum hocipfumnecit, annecit. Cum vero in eo homo
ceteris animalibusprscftet, quod ratiorie viget, & intelligeimajtiam in icniibusyqui licet animae tint corporis cfle
cticuntur, facile fuperatur, nq. lynci valeat sequari perfpicciaoculorum.fisattditupraeualt, vultur aut canis
odoratu, guftu fimia, arancataftu. Cm,inquattj, diCcemendi& intelligemi Viribus homo prascedat, qui
predftantiorem beftiis au't poti us quis non inferiorem ,5e
vtita dic'm quis brutiremnon credat hminem, cui ra
tio non. diicernit, iritelleus non fapit; cum '& bfta ad
cjuandafn ra'tidnis knaginem quodammodo videantur
aTurgdrc. Nam & cnis fuos difcernit affeftus , beneficiorm memor eft, familiaritatem curiiTwmine ab cxperientia rerum 6e vfu contrahit , & amicitix ceteris,
quad fidem familiaribus cxhibehs, ratinis & intelleftus
quodarnoobilitatur ingenio. Sed & iniuriarm 'memo*
ria camelo tenaciter refidet, & Rhinoceros, qui & vnicornls eft, virginis intgrittem fie gno'fcit, vt duntaxt
illiusfefeamplexibus capiatur. Odorrh Panthcra: ce
tera fequuntur animalia j 5c qd mrabilius eft, prices
in gurgitibus ad fpeciem auri coriueniunt, vnde & faeuientis luxuria; ImperatorNero, aurcis Vt dictur rctibus
picabatur. Quid multa?
le lupum [equitur, luftutpft ,
FlartntemcitfiifUmfequitur 1/~1!*.
Et h huhe rnodum voluptate fu trahuhrr plurima:
quod (vt credo) eiienire non poct , fi de nffetibus fui*
dubitarent. Qui ergo ad fingulanefcij fnt, quatemeiitatevel impudentia , phildfophandi profefioncm arripiunt? Nam ficut ab eo, quod notum eft, notio,fic 5c ratio ab o quod ratum eft, idft certum Se firmum.grammatic denominatur: profeftoinaniseft ratio homi
nis, cui nihil perfuaderi potft, quinfemper 8c in omni
bus cvpinionum lbrico vacillet. Quid enim ei philo/bphia cnfert cui fempef fluhm opihionbus; & cui
in oftendenda felicitatis via ratinis lumen extinguit, 55
ijuaueculumcruit, vtcamius Screftiuspcrgat viator, cui
often

3 5

Vi

NVGIS

CVRAIIVM

oftcnfur eft viam? Nonne & plurimum oben Uli qui

excarca t ur ? Qmd potius fequetur qui tanta contraria;:;
diftraltitur? Sanead patriam nemo peruCnit , nifi qu
vnam fcqui tur viam ; Se qui omni verbo aurem accom
modt, nunquam quietas crit. Nonne fiinilior eft icthargico, aet iufipienti, iue inan., quam Philpfopho.qui
cum fommi meminent, au dormient dubitat, &cumdbo fatutus eft, an ieiunus fit, nefeit, & nullius
quae cgit vel in proximo, feientiam habet? Deindc, quanam via in Philofophiat inueftigatione proficiet, cm n
tio nihil pcrfiuide.it, quod tentt, aut fcquatur, fed til
ad omnia Temper incertus Talis vtique Academicus,cim;
aec brutis animalibus valeat adaequati, nee dignuseft ho
minis, nedum philolbphi vel honore vel nomine. Et quidem aduerfus iftorum ineptias, magnus pariter &;fiacl
doctor Eccleflae Auguftinus, fed Sc Cicero validisratioaibus Sc icrmoncelcgantiifimo copiofius difputant. \>
tuntamen ad illos, qui de fingulis dubitant, qua: fapicnti
faciunt quaeftionem, Cicero eipo tcfte tranfiuit; nee cos
nofter Auguftinus perleqmtur, cum & ipic in opeaba*
filis, acadmico temperamento vtatur frcquentis,& i-
ambiguitateproponat multa, qux alij confidentius, H
magistemeiariedilputanti, non viderentur habere qui.
lionem. Mihi tarnen non videturquitquam loquilcurius, quiitacircumfpeftuseftin verbo, ne prplabi poi
nt ad faifa. Sunt autem dubitabilia fapicnti, qux necdeinecfenfus, aut ratipnis manifeftae perfilad autoritas, & quse fuis in vtramque partem nituntur firmamentis. Talia quidem funt quae quacrun tur deprouidcutia, de fubftantia, quanti tte,-viribus, effica^ia,& origi
ne animas, de fato, & facilitate naturae, cafu Sc libero ar
bitrio, de materia Sc motu, & principas , A
progreifiimultitudinis, & magnitudinisictiorie.an minos omninonon habeant, an eos dunuxat $"!
tandem inueniant. De tempore & loco,de numero
orationc, de eodem ; diuerfa, in quo plurima attntio
eft, dediuiduo & indiuiduo.de fubftantia & forma yoeis, de ftatu vniucrfal:um,de vfu, & fine, ortuque vir
um c vitiorum ;an omnes virtutes habeat , qui rn-im
babet; an omnia fuit peccata aequalia # qualits pu
niendl

'

ir

vir.

35?

nienda. tem decaufsrerum & adiunctioncearum, vcl

repugnantia, deeffluxiono & defluxioncOceni, dcortu
Nili, de humorum in 'ahimalrbus torporibus augmente
kdiminutioneadmotm lona;, de varijs latcntfs naturas
fecrctis,deofficii's&figuriscaufrum,quiinctraVbiB)
aut cjuafi tontraftibus; malficiis , aut quafi'makficiis,
autaliisrerum forrtlis vari oriuntur, de natura & peubus eius, de veritate, & primis rerum initiis, in quitus
h umanumingenium deficit, an angel omhinofua non
habeant, aut qualiafeabeiit corpora , 8i qipi quseruntur de ipfo Deo, qui totius naturae ratiOnalis 'excedic
mueftigationem, & pet omnia, qu* mente poiTu*
coricipi , exaltatur. Pffnt in hune mdrh enarrari
quam plurima,qte fie dubitationem fapitisadmittunt;
vt tarnen dubitatioipfavulgumpraeteret. In his itaque
facile crediderim Acadmicos tanfo niodefiius dubitafle ,
qanto eos temeritatis praecipitium diligeHtiUs pfaecauif{crepcio. Adeo quideni, vt cum apud feriptores in loci
non pafim dubiis^verba qiiodamrhod ambigua,quali
fimt hase, fi forte, forrafle, & forftan,prdferutur, Acad
mico dicanturvl temperamento, eo qubd temperandofesaliis Academici fcriht, qui omnem veriti fUnttemerarix definitionis fubire notam, & praecipitium faliitatis.

A i.

.-'*

lit.

,|.-

Vnie dit nt Academia, aut quit timor

mentis, faundum * A. Gettium & Stotees, infa- *A*,u,*m
plentern

.. ,

..

..-..,,

Academic i quidem dicti funt ab Academia,

vn'dc Plato extititoriundus.qui emdem natiuitatis locum ,& ftudendi yfu, difcipulorum frequenria,
"rriorurrique fuorm celebritate fecit irignem. Ilium * <* ""''*:
Vero locum ceteris prastulit, eo quod mcuticnd'um timo- ""*"
rem,quovitiareprimerentUr, & agnita conditione fui,
modeftia fidelius rciruaretur , maxime vifus eft exfrequcnti terraemom, quo faepc colliditur, eTe idoneus. Ti
mor tnimficut modeftia: cogtiatUs eft, ita familiaris eft
fepientL fcTohillc tamen qm mentem turbat, 8c qua!
Z
turbine

35+

DB NYCS

CVKIAlIVM

turbine quodam rationiscfc intelligentisprxftringitoculiim, Ted qui componit animum , Sc quail humilitatis
tomes hominem reddit ad omnia vimuis officia aptio* aI.A'HHu rem. ' jniibrisNpftium Atticarftm icribit* Aulus
Gelliirs,vir ekgantis doq'uii.c rmllta: fcieniix, fr aliquand naigaiTccum quodam philofopho> eqq.ue nobili tnter Stoicos. iHisautem ex magna parte in fententiam (edit j timori locum nop ( in animo fapientis,
cum omnia ex necefTitateproueniant, ftultumque fit timere, quod vita rion potcfti& ecoritra vnicum fitremedimn, vtyirprudensfortitudinis vires.praeparet,& robo
re patientia;, quafi folidiffi<no animi inuifti clypco, om
nia telaneceflitatis-excipiat. Crn ergo nauigium turbato.mari,ventorumvehernciKia,c:eloque minan pricu.
lofiffime 4ararctur , philoiophus vi timoris expalluit.
Deinde cum tempeftat tranfafta icuritas prxbuiici
colloquendi ,vt fit, & congarridi locum , fociorum vnus
diues, luxuriofus, fiaticus, ccepitcompellarePhilofo.
phum , & IHudere ci, eo qUod contra prorelonem fuara
tiinore palluerat, cum ipfe, qui minime philbphabtur, manfifletintrepidusinco, quod impendebat/exitio.
At illeAriftippi Socratici rcfponfum retulit, qui cumin
re fimili fimiliter, & confimili arguerctur, relpondit:
ilium pro anima nequiimi nebulonis mrito non fuifle
folicirom, iautemdebuifltimere pro anima Ariftippi.
Diuitisergo quaeftione depulia, acceflt Aulus Gellius,
non exagitandianimo, fed difccndjfamiKartcrquaerens,
,.
quaenam eilet caula timoris fiii, cum praeeeptum fit difeiplinxStoicorum, nembrtistimeatur aduentus, quam
conftat ( indubium terminum vita:. Il!e autemeum
difcendi auiditate gnauiter accenium vidiflet hominem,
librum Epifteti Stoicide mantica protulit, in quo feripta
erant ea,qua: congruebant dectetis Zcnonis & Chryfippi,
qui dieu ntur fuifle principes Stoicorum. Cum ergo li
brum in manibus Aulus Gellius tenuiflet, nuenit Sticis
placuifle, ( in poteftatc hominis, vt vii, qux
phantafias appellant, in animum veniant, aut recdant,
Sz aim venerintex tcrribilibus rebus aut contra, necefle
aflrunt moueri animum etiam fapientis, vt paulifpet
metu ttepidet, trifti ti a contraha tur, d il.it etur lxtitia, cu-

pidin-

 s vil/ '

55

xdiratibus moucntur, ramquam his paittonibus praeuclieotibus rationis Sc mentis officium , tnmcn ideo
onfeientia mal in mente verfiiri, necpprobari ifta, ant
is aliqucm indulgen toncnium. Hoc^nim cJL'volunc
n poteftate, dque iritcrefle ccnint inter animum la
Hcnti*, &ftulti, qod ftultusconfenfu mentis paifioni)us cedit; fapiens autcm , licet cas neceffitatc patiatur ,r~
inettamenderationabiliterappetendii; vel fugiendis,vc
am & firmam inconcufla mente fententiam. Hie q.uilem illi autorc A. Gcllio, & pro parte eleganter Severe,
irrant tamen.fiiftrum paffionum,quar neceflana; funt,
cprcflionem Sccaftigationcmcirra gratia m viribus fuis
idYcrtbunt, quod folius mrfereintis Dei ft, non vtiouc
:urreatis hominis aut votcntis , Vt hac in vfilm iuftitise
ronecrtantur. Hocauterrifufficiatdemonftrare, quod
timor modeftia difpenfarur, Sc philolophandi prima
Itcrnitur & difponitur via. Siquidera fipturn eft , quia
mitium iapicntisc, & finis modeftia:, timor Dei. .
.

i v.*

Vnde dictur philofophui&de SamioPjtbagora,&do*

urina em, qui Italius pbilofophandt autor extttit.
IP s v M vero philoiophiae nomen.- Pythagora Ttalico
inucntum eft, qui tanta; fuit autoritatis apud ami*
qitos, vt prieiudiciali opiniono, fntentias omnium filperaret, elTctque fatis ad quamlibet fententiaml roborandam, fihocipfedixiiTcdocctetur. Ipfanamquevox pronominis.vfittpntionequadam, proprij nominisexplcbat
officium. Fuit autem hie natione Samius , negotiator
diuitis filius, cui nomen Maratuserat, fed patente longe
ditior erat, eoquod negotiatio patris tanta nequiuit acquirere, quanta filius contemnCrc maluit. quam habere.
Magrtis itaqe fapientiiformatus increments , Ae-gypttim prima, raox Babyloniam, ad perdifcendos fidcrum
motus.originemquemundifpeftandarn.prefeftiis.fummam (cientiam confecutus erat. Inde regrclTus Cretan*
& Laccdxmona , ad cognofcendtis Minois Sc Lycuigi
ndytas ea teropeftatc leges, contenderat. Quibus omniZ 2
bu*

3J<5*

DE

NVOI-S . tfVl i V

bus inftruusj ai Cro tonieorum vrbein appltcuit omni

np/folutam, & foliusvirtutis opera indigentem. Fortu
nas (iquidem indignantes; derant arma, quae aduerfus
Isawn/siftfrlictfrmftraiit, mutaflntque vham luxuriari a>ft s. Pythagoras Philofopkus obftitiflet. Ex quo
patfiti.tyUantum homo praeftet homini, cum vnius perfonas-autpiitas, iajnlapfum ad fiugem melroris vi tac, reuocauetij oopulum. Laudabat ergo virtutem quotidie, &
vitiaJiixWiafdeBjijdabat; t ctifiium vfbium perditarura
mujvciabat caufas. Tantuni'-quoque ludi j ad frugalitatcmifc^tatudinis Drouocabat, vtaliquos ex his luxuriatos.(,iJii'fd)bile videremr.. Matronarura vero feparatftrftftvifis,dofiQamil&-ipMerortn parentibus," q<:n: hflbit. Docdbat nunc h pudicitiam< & obfequia m Yrp.s,nwllcmoaeftiam&literarum ftudium.
iter baecj veJjK genitricem.virtutum fhigaltatem omni
bus ingerebat. ConfecUtU'lque difputationum aflduitate erat , yt matronx auratas veftes, ceteraque dignitatis
fuae ornamenta, quafi luxuria: ihftrumenta deponerent,
caque omnia deIata>in.Iunonjs aedetrr, ipil dear confecra tjMfui- rent, pras fe * ferentes, vera ornamenta matronarum,
'"
pudickiamno'n. veftes eFe. l-iuiintilt quoque quaa t'Mfrrm tumprofljgawm^t>_yi^femijjarljlncqntiinjacesaBnii
manifeftant! Sed trecehricxiuuenibusctfrn bdaiitij iu
ris cramento feparatam ceteris ciuibus vitamagerent,
quafi ctuni clandeftinac ajojurarionis habentes aduer
fus Pythagprarri, ciuiaterrjjn le conuerternt;, quae ees,
cimin vnam dpmum cpiiuemflcnt, tremare ypluitj. ift
quotumultufexaginta ferme periere, ecteri in milium
profefti finy. Ab hoc itaquc philofophorum genus Ita, nomenquePhiloibphiaecxortunieft. . Tantusautern extititin ilia parte philofophix, quae fpeujatiua yocatur.vt ei qui fq nam philo hantium vix potuerir adxquari. Tantusinirinocentia, vt ab omnium aniram
Wum temperafle credatur edulio. Tantusin sujtu, iuftitiae, vt populos Hins partis Italia;, qua: antiq ui tus Magna
Gracia dicta eft, etiam poft mortem hominis; eius autoritas rexerit. um vero antea, fapientcs djsrwur/.qui
videbanturaliis prasftantiores erfcj interrogatu' quid fe
proflterttur, Philofophurn^cflcreipondit, id; , ftuL..'.;
. :.
dioum

IBIR vil.
..... 3 5?
cJiofiim vei fapientiae amatorem ; quonbift apientem
proflteri; arrogantiffimum videbatur. Deniqnc eum ad
propuiindam labeni morum, viginti annos egiffet'Cro,tonar, Merapontum migrauit, ibique dcccffit; Cuius
un ta admirado fuit, ex dom cius tempJum facercnt,
ipfumquc pro Deo colerent, na&i' forte occafhem ex
verbis cms dicentis* dornum philofophntts fte facra i.mmum
num fapientiae, & veriffirhUm Dei templnnv Traditur
ttiam perfuafifTc hominibus, cfTc animas imnirtales, Sc
poft difblutionem corporis , vita; prccdentis prxmia
lecepturas. Impie tarnen fabulam - nnorurr pri
mus dieitur induxiflc.;
Cap.

y.

:'':!'--:

De lomeo genere Pbilofophoruw, & autantate Sc,

cratii , & dogiHMc Platen, & ofimune em
pofl mortem. '
Ai te R VM vero pliilofophorum genuseft, quod
Ionicum dieitur, & Graeeis.vJrcrioribns traxit
originem. Horum princeps fuit Thaes Milcfi us , vnus
illorum feptem, qui difti funt fapicntes. Ifte cum reruni
naturam icrutatus, inter cetcros emicuifcr, maxime admirabilis extirir, quod aftrologixnumcriscomprchcnlis,
felis & luna: defeclusprxd icebat. Huic fucceflir Anaximander cius auditor, qui Anaximencin difeipulum rdU
quit & fucceflorem. Diogenes quoque ciufdem auditor
rxtitit, & Anaxagoras, qui omnium rerum quas vide-"
mus , effeitorem diuinura animum docuit. ci fucccrt
auditor cius Archelaus, cuius difcipulus Socrates fiiille
perhibetur, magifter Platonis, qui telle Apuleio pris.
Ariftoteles dictus cft.fed deiade a latitudine pedoris Wa-'
to, Sc in tantam emineurium Philofophix, Se vigore mgenii, & ftudij exercitio & omnium morum venuftate,
doquij quoque fuauitate Se copia fubueftus eft, vt 4u.1l i
in throno la pientias refideos, pracceptaquadam autoritr
vifusir, tarn arvtccefloiibus, quam ucccflonbus pliilofophis, imperare. Et primus quidem Socrates vniuer.
fira pacubbhkmadcorfigendos componeodofq. mo.
Y 9
r.cs.rfc-

<?

N.VG.JS

res flexifif memora tur, cum ante ilium omaes pbyfici?,

id eft rebus nauralibus pcr(crutandis,rnaximam operam
dederint, Probe quidem o; ftpieutcr, cum ad vtilitatem
fuamoporteat omnia rtorquai, parumque profit no
uille opera Dei, quae funt omnia valdc bona, & creatori
fuoconfcqucnterfimilia,nifiquisid prxcipuc agat , nc
pfc In malus. Praxlara igitur vita: mortifque fama Socratis, philofopiiise fus rdiquit punimos fedatores , qui
partiti funt verba eius in varias fedas, de quibus in lciuentibus pauca dicentur. Porro tanta: multitudinis difidentiain Plato, quapra.cmin.ebat automate cohibuit,
&ibfe attentionem omnium diutius prouocauit & tc nuit. Sunt qui Pitonem credant* non vel Ariftonis,
vei Ariftidis, fijnim, fed auguiliore coneeptu natum.eo
quod Apollinis tigurai io,ma tri eius Peridioni i'c mifcuc.
lit, quam conftat Solone iapicnrifltmo, fundatorc 1ccum Atticarum.traxiflcoriginem.Natuseautemmenequiapud Atticos Targelion dicitur, die qua apud De
lon Latona pepcrifTe creditur Apollincm & Durum,
pridie quidem Socratem geriitm ferunt. Talis ergo &
de talibus oriundjii, non folm Herom virtutibus praftitit, ledsquipaiairediduseftdeorumpotcftates. Nam
Pfculippus domeilicis documentis inftrudus , & pueri
eius acre in pereipiendo ingenium, & admiranda: vere
cundia: indolemlaudat, & pubeCccntes primitias labore
atque amorc ftudendi imbtas refcrr,& in viro harum in
crementa virtutumconuenifleteftatur. Ex eifdem genitribus Glaucus & Adamantus et fratres fuerunt.Doctoreshabuitin prima literatura Dionyfium, in palacftra
Ariftonem Aigisoriundurrl. Tantoiqueprogreflusciexcreitatio contulit, vt Pythia: ludando certamina vicc'rit.
Pidura: non afpernatus artem,tragoediis quoque & * ditriambisfcvtilem finxit. Itaque carrhirium confidentii
clatuSjCertatorem fe profiter! cupiebat, nid Socrates humilitatem huiuscupidinisab animo eius expulifl, Ave
rie laudis glomm ei curaiTct ingerere. Et ante ea quidem
Heraclidis , iierat imbutus, verum cum fc Socrati dediflet, non blum ingenio atque doctrina ceteros So
crticos vi cit, fed ctiam labore & elcgaitia fapientiam
jllultrauit, oque reda aflcrtione fenfuum Sc roaieftat
verbo-

BIBER

VI,I.

J59

verborum, plurimum.adhibuit dignitatis. Socrnti fiquir

em excedente j fe ad Pythagoroe contulit difiplinarn,
quamctirationediligenti & magnifica vlebat inftruftam, rcrum tarnen ccmtincntiam & caftitetem magis
cupiebatimitari.DemdeTheodorum*Cir:encnfernadiit, *i.c/ri*
vt Geomctriam discret. Indc Aegyptiim petiit, vt Aftro-
logia; vacaret, ibique plerifquc creditus eil didieifle oracula Prophetarum. Vndc rurfusin Italiamrediit, &Py.
tliagorcum Tarentinum ArchitamTccutuscft; atque ad
Indos, Medos, Magos nnimuminteiuiilct,nifieum pro
ceder vctuilfent bella Caletka. Quapropter inuenta
Parmcnidse & Zcnonisdiiigcntius execums , qua? aptid
magnos philobpliosadiTjirjtionifucrantfinguhi, in li
bris fuis collegit vnjuerf.i, docens primus ftdia Phikiiophia; non elle contraria , fed irmiccrn.necefarin fibi, eo
qupdmutuisauxiliisvniuerfaconfiftunt. Multiauditormeiusvtriuquecxusin Pliilofopliia floruerunt. Pa
trimonium inhortulo.qui Academia: iuntus erat, in
duobus miniftris, & patera qua diisfupplicabat, reliquit.
Auri tantum habuit , quantum puer auricula geftauerat,
in nobilitatis infigne. Tres aduentus eius ad Siciliam,
malidiueriisopimonibuscarpunt. Sed- prim <> vt hifto-.
riam natura: cerner in Aetna, & incctidigrum intelligeret ratiohem, illuc profedus cfi; Secundo petitu Ltionyfij, vt Siracufanis adfirteret,& vt municipales prouincix illius difeert leges. Tertio vt fugichtem Dioncm reftitucret patria: (, venia Dionyiio inipetrata. Sed in.
his omnibus adeo diligens extitit, vt ftudris aut orficiis
philoiophiai , nullo vnquain tempore fufpcudcretui.
taquecum fhidium plii lofophix partim iua&ione, pattimincontcmplatione veritur , Socrates aftiuam exercuit, mores iniiituens, quib^ts fideliter ad beatitudinem
vita tranfigitur. Pythagoras contemplatiuae inilitic, per
quamingeniuexercetur,& propa'gatticientia. Proindc
Plato vtrainque iungendo altcri.Philofophiam perfecifle
ludatur, quam in tres partes diftribuit, Ethicam, Phyficam Sc Logicam, ideft, moralem, naturalem, & ratio, qua verum difterminatur falfo,6cfine qua diTcrinequent.qux vcl in aftione vel in contcmplatione
verfantur. Eiitittur nonnullis, quod in peregrinationc.

J60

DE

NVGIS

VRIALIVM

fua Hieremiam Prophetam vidcrit, audieritq; in Aegypto, & lgerit fctipturasprophetkas.. Skdfupputata ratio
tcmporum, qua: in Ciironicis contincntur hiftoriis, doceteos neququam contemporneos extitifle, cum ortus
Piatonis vix aetatem illam apprhendent, & inteilabentis
centum feptem annis tempus, quo prphetauit Hiercmias, adtigerit. Et fripturs prophetiavpoft mortem Platonis, annis ferme fexaginta .regnnfe^Ptolemaeo., qui li*
terarum ftudiofus, Hierooiymis feptuagipta adciuit
interpretes , "Aegyptum intrauerint. Opinio tarnen illa
conualuit, quia in libvis Platonis inueniuntur multa ditis confona prophetarum. Nam in Timaeo., dum caufasmundi fubtihusinucftigat, manifefte videtur cxprimere trinitatem, quacDeuseftjefficintem caufam conituens in potentia Dei , in fapientia formalem, finalem
in bonitatc, quae fola induxit eum, vt omnem creaturam
bonitatis fuae partieipem faceret.prout natura cuiufqiic
capax beatitudinis eiTe pottft. Vnam tarnen in his vifus
cftintdlexiiTc&docuiflfubftantiamjdumopificemvniueritatis & formatorem Deum vnum efleafleruit, quern
ob iniigne bonitatis, 6c dulcis affeftus,dixit omnium genitorem, quem propter infini tatem mieliatif,potentiS,
& fapientia:, & bonitatis fuae, tam.eft inuenire difficile,
quminuentum dign profari impoflibile-Eundem quoqueremuneratorcmjfperantiuminfeciTe, & colentiiim
fc, videtur adftruere, diccnsfapientemeiTe cultorem Dei
philofophum, qui animo & voto accedit ad fapientiam,
& eum efleamatorem Dei; qui ficut conftitutae vniuerfitatiscaufaeftadmirabilis, ita bibenda: flicitatis, id eft
fons indeficiens & Angularis. Moyfes autor eft, quia in
principio creauit Deuscaelum Sc terram,& in medio carumaquamcollocauit&arem. Plato quod ab initio,
vtmundusqui folidul&vifibilis futuruserat, videri poffct & tang, Deus iecit duo prima mundani corporis fun
damenta, ignem & terram, & eisconcordi proportione
media fociata iniolubili vinculo interiecit, nifi tarnen
voluntas conditoris, quae ola tantae firmitudinis nexus
fdelifimuscft, vt difloluantur, admittat. Omne liqui
dem quod vinctom eft, natura diflolubile eft, ied vt bonac c8hciliationis feedus pereat, non eft voluntas Dei.volentis

H!H*

YI'I.

361

lentis bona duntaxat. Ait Moycs: Quieft.miftmead

vos, & iilum fingulari verbo, & prxrogatitta fignificatione cenfuit efic, qui femper idem eft, w ei nee prartei iuimtranfcat, nee futurum immineat, fitque immuni
omnium motuum. Nam illa fubfiftendi dedignatus eft
verbo, qui cum tempore feftinant ad non efl, & ingulis
momeotis per variusmo tus fuiproficicuntur in mortem.
Et de homme quidem planum eft, quia vita eins non fla
tus, eft, qui verbo fubftantiuodebeatexprimi,fcdtranitusde vteroad tumulum;aa.tquaifuga autvmbra exiftendi. Plato.quidcm id quoque folutn proprium dicit
eile, quod femper eftidem, . motibus variatur. Quae
vero nt obnoxia motui, non quidem funt, fed videntur
e(Te, & neququam manent , fed iugiter cuanefeunt &
fugiunt, nee expectant* appellationem. Sunt praeterea !. ;'.
Platonicisc nolris multa communia, vt fint omnino """
in cxcufabiles, dum veritatemDciinmendaciadetinent.
Magnus pater Auguftinus autor eft, (fi tamenquaefub
nomine eius concepta legi, recol (dliter) qud in libris Platonicorum inuentum fit, quod beams Euangclifta Iohannes altis cario intonuit , & quam humana
menspcrcipeie queat, licetailrisvtcunqepofit ndue.
Inuentum eft, inquam, quod ait , initio Euangeljj/.In
principio eratvcrbtim &c. vfque ad locum quo ait, Et
lux in tenebris 1 ueet , & tenebra: earn non coniprchcnderunt. Ego quidem nifi in patrum fcriptislegoretur , ne
ququam alicui infidel 1 um concefl um crederem, vt os in
tantaelucisoraculumnperiiet, quam oculus mundanas
nonfufHcitintueii. A poflolicum tarnen & famdiaritatis
intima: priuilcgium.adftruit, quod verbum fidei boni
opens perfeucrantia illuftrauit, cum philofopbi euanuerint, non modo in cogitationibus, fed operibus^iiis.
Scripfit libros plurimos, $c pohtici hominis merita*con- (, .,,.
templationum repreft, & contemplationis acumen t'"" ""
aioninecelitasnonextinxit.* Si liber, qui de dogma- '* s'
te eius eft, contemnitur.inlaudem eius Orgenes, .Hieronyn^s.Aiiguftinustrnnium philofophorum adteftationibus freti fuificiunt. De morte eius diuerfi diuerfa feripferunt ;fed.probabilius.eft*urn qui innocenter vixerat,
& philoophas.praeCepta.pro-viHbusfu.eratinfec.utiw, viX S
m

DI

NVGIS

CVRIAI.IVM

taro rifui non ccflifle. Nam quod de eo uonnulli tradum,

quia verecundia motus emiit fpiritum.co quod nautarum propofitam non potuit foluerc quaeftionem.conlk
nominis errore compolitum. Quicquid enim decoGnccorum loquuntur fabube , hoc de Homero, non PlatoiK
Maximus Valerius refert. ExcotamenSc hoc vulgatum
ft, quia fuerunt qui Homerum lequiuocum Platonisdiccient, propter excellentiainfapientia:, fermonis clcgautiam & iatitudinem pectoris. Nam viros nohiles ccrtua
cftpolyonymos cxtitiflc.Deccfltautcmociogmta aniui
& vno expletis, in tanta reuerentia omnium 5c integra
te autoritatis, vtdiudubJtatumfuciit,aiisaiw fcmid
clTetpotiusaggregandus.Scd&cum asate illa deficien
te, mrita virtutumeiustaaquam- incredibilia quodammodo ad antiquitatis fabulas vergerent, ipfum inter fe-j
mideos vencrandum. Labco fcribit, vt quiddam maie
hominc , minus Deo flu lb doceatur.
Cap.

vi.

De Arlotele, & opmionc cm, r, udifs , f tid

variis dimutiombut dubttatioiiem Academicen*
moty & de regula ceriim.
o e celo vifus eft cecidiflev qua die phfloophorum

SiI princeps Plato rebus exceflt humanis, & quafi lucernammundicxtincbmdef}euerunt,qui ad thronura fe
pientix, cui ille diu praefederat, ia arbitrabantur ftudi
' .'.rf/rfaA. *praefercnda. Sed cum ei Ariftotelcs difctpulus, vir excellentisingenij, & Piatoni irnpar eloquio, ftd multoi
facile ftiperans, in docendi officium fuccefliflet, quali
mat,utinumfiduscFulfithominibus,&quibufdammul-|
tiplicis phofophia:praeceptis,vclut varus fapientiae radie j
illuftrauit orbem^ &. tanquam oculorum deterfa caligi- 1
nc, ad contuendam veritatis fpeciem, mentes hominumi
reparauit. SeftamhicPeripateticam condidir, fic vtique
dicUm, quod deambulan: difpvUare confueucrat , plurimofq;diicipulos praeclara fama excellens& arte fuadendi, viuoadhucprseceptoreinfiiam hxrefincongregauit.
Tractauit quidem omnesphilofophiae partcs,& praeeep! ' - '
tadcdit

HIEl VU.

363

dedirin fngulns, fed prse ceteris fie rationalem redegir.

iniusfuum, vt pollctlionc illius videatur omnes alios
<xcluiT|I. Ita tarnen in aliis viguit, vt commune nomen
omnium philofophorum,antunomaic, id eft,cxccllcnter fibi proprium elfe meruericSicut enim rrbs Romam ,
Marontm Poeta cxpnmit.fic & Pliilolbphi nomen circa
Ariftorclcm v tentiu m plcito contra ftum cit. Fuit autem
facunduseloquio, fed vberior fenfibus , & dous om
nium fententusobuiare. Hic ft qui primus ftudiorum
genera, in acroaticum Se exotericum. dieftur diftinxiiic.
Nam familiares & quafi domeftici admktebanttir in
acroatica. Exotrica, vero non modo extrais, fed hofpitibus patebant & pcrgrinis. Euerunt qui cum lncubi
daemonis fihumcrodcieiit, propter agilitatcm corporis,
perfpiaciam ingenij, & glorix appcritujn, quam multi
plia indulbia omnibus prxrjperccmeuerat.Teftatur de
Valerius Maximus, quia fuprema; vita: reliquias fen
libus ac rugofis membris in hterarum ocio vix
cuftodicns, adeo valcncer pro falute patria: incubuit, vt
cirnabhoftilibusarmisfoloxquatam, in lechilo Athe-t
nisiacens, quidam Macedonian manibus quibus adi
tbcrat, * eriperet. Ira vrbeftrataatquccuevfa, Alcxandrique fam iliaritate qua reftitu^a ft , -Ariftotelis notum
eft opus. Licet autem nominum & verboiumurbator
habeatur , non modo fubtilitate, qua ennuis Celebris eft,
fed &mira fuauitat dteendi eualuitiadeo quidcm,vt Platoni mrito proximus fuill vi Jc.uur. Eum iaudis fuiilc
auidilmum, vel ex eo conftat, quod cum Theodofti
difcipulo libros artis oratoria; vt eos edert concciiTct,
moleft ferens poftea, tanturh laud-is & gloria; tkulum fc
alij ccifiiTe,propiio volumincquibufdam rebus infiftens,
planiusfibide his in Theodoftis libris di&um adiccit.
Vndc Valerius Maximus: Nifi me ram lata: & tarn pa
rentis feientix verecundia tener, diceremdignum Philofoplium, cuius ftabilicndi mores altiorisanimiphilofopho traderentur. Ccrerum gloria ncab his quidem,'
qui contemtum cius introducere conantur nogligitur.
Nam & voluminibus nomina fua dili^enter adiiciunt,
vtquod profcllone leuant vfurpatione memoria: aTcyismiir. Hic eft cuius difputatiouibus ccdum eft, vt
Acadc-'

'

"""

364

DE

*VGIS

GKAIIVI

Academia moueatur magis rationum quam collifonf

vcntorura. Licet cnim Pcripateticus non Academic cenfeatur, eo tamen olickantc de fingulis maxime ceeperum
Platonici, qui relifti erant, ferede omnibus dubitarc. Spquidem poli mortem Blatonis Eufjppusfororis eius fr
lius, & Xenocratcs dileftus eius difcipulus, in icholam
qui Academia vocabatur, eidem fucceilrunt,c obhoc
ipfi & fucceflores corum Academia vocabantur loco,
ficut Platonici magiftro. Ex quibus valde nobilit.r
luntGraeci, Piotinus , Iamblicus, ScPorphyrius catholi
cs vetitatis, vt.dicitur, pcfimus mpugnator. In vtraqot
lingua, Graeca fcilicet & Latina, nobilis extitit ApukiusAfer, vir magnusinprimis, Sequi venuftatemorum,
& dicendicopia,Socraticurnfontem, & torrentem Patonicum, facile rcdolcat , vel tenuiter apicnti. Ab his
fiuxerunt &alijmulti, qui dubitabilia dicutere fc>' vt
nulli prxiudicaretur, maluerunt, quam aufu temerario
definir, maximecum oceultam crciderent veritatem co
rum, dcquibusinvtramque partem probabiliter diputatur. Vndc & Academicorum antiquiffima regula eft.M
quiqucquod ibi oceurrit piobabilc .fuoiure dfendu

ap.

vu.

-i.

Quodalufenfm, alia ramus, alia religiw

tte probant :& quod fides in omm dorina abquodftabde initium vendicat, quod probari non dtbet; & quod alia perfedoliiortbus innWf(unt,alii
rudibus : & quatenus dubitandum fit . & qtui
pertinacia, veritatit inqutfititnemplmimu impedit.
P VN Tenimnonnulla, qux fenfus rationis , autrclii3 gionis perfuadet autoritas. Horum dubitatio infirmitatis, erroris notam habet , aut criminis. Quaere
enini an fol fplendeat, albeat nix, ignis caleat, hominis
eilfenfuindigentis. At vero an temarius binario maioi
fit, ipfumquetotum & medietatem eius connne.it, quxrrre, & an quaternarius fit duplusbinario', indifcrett eft,
3c cui ratio otiola, aut deeitomniuo. Qui vexo an Deus
fitde-

Vit; .

j6<

ft deucit in quxlionem & an idem potensylapiens fit,

an bonus, non modo irrtligiofus , fed perfidus eft, c
poena docente dignm eft inftrui. Sint enimin omnibus
* philoiophicischfciplinisqusdam prima, Scvtitadica- *d. fW"
turi Cratini verbo,'primiriuaprincipia,dequibuseodem
autore dubitare non licet, nifi his quorum labor m
verfatur, ne quid fciant. Nam (leut qudam fecorporeis
fenfibusingerunt, vt apud fenfatos latere non pofint.
Quardam (ubtiliorftint, Vf nififamiliarius adhibita &
profpccta diligentius, & pettralrata fint> non feii tiantur.
5 ic fiuit aliqua tan ta fui lact perfpicua, vt latere non pof
fint rationis afpetbom, fd commmuniter videantur ab
ornHibus ;magis taimen & minus pro capacitate & viri
bus inglorum; Alia'qu*damfuntiqua; quafi qodarri
fauu'riio indigent, & quiaiftorum ccmfeeutiUa funt.diKgenfius perfenitantem latere non portant. Et his tamen
6 Ulis, qudamvdentut' anteriora ciTe, qua: ratio philofophiae quad te fidei fundamento conftituit, peter, vt
in fpc proneifeendi ea fibi :gratuito concdantur. Sic 6c
Gemetra: prim ptition quafdam, quafi tonus artis- '
taciunt fundamenta, deind communes an mi conceptionesadiicrantir & ficquafi acie ordinata, ad a quae fibi furrt demonftrnda prdeedunt. Sed & p'etitiohes ipf
adeconftiitiuntrationi, vtproteruire videtur, quifquis
easvelhofti'nonconcedir. Hic tamen neququam agiMfdcftfis, qufcadculturn rci'gtonis pertinents [troniam
c ib rionnlla quodafrim'odo petuhtur, qiis vt fides
arnplhrsmefeattir/exp'VieWtim rarinis excdant, fed
hare iplaetfi ratio non vrgeat; debenturpi'etati.Vtenim
facramentf* /vfci ratiodfieft.adhibea'ttrr fide^Trmltis be:,
riefiriis, mgnilque miraculis prmeruit^hriftus, cui
rtoncrdi impiuni !eft, fict' probabilibus diflntire tinaciter, protertitncffi. <5[ti!s enim nifi infnus , aut
prreruu,:ncg:merit; qnnab omni puncto, ad omne
punctum oppofitu'fhp-oiRt linea rfta protendi? Nam
Reut naedficnsriecic'eftaliauidfixumcfle & ftabc.
cuerigenda ftruchirapotinniri, ficin omni doftrina
aliquod (labile init'iihipi-ccdendi necefltas confutifim* rationis xporcit.Aocruin quiequid opifx adiieit,
nuttc fi in lubrico ; aut bituminis' qtris aedrifieet^
>>
aut

J6S

DE

NVGI/S

CVRAIVM

auicribatin ftuminis lapfu.; Nam incertis certiora fa*

ci\mt fidcm. Si ergo nihil feqliitur, hifi aliud antecedat,
fi motas oinnis a quicfe prctccdit ,quis poteft ei probatio. v., nis cfl. proceflus , qui nufquam ctiefcit,autnulliacquiefcit? i namquc cui omnia probabilia funt , nihil
probari poteft. Sed eorum quae pcrfpicua funt, alia funt
omnibus nota,aliad^ftioribusMntum,vicu que iccundum propnam facilitate!. Nam numcrum omnem parem ene, vel imparem, ita publice notum eft, vt nee pueros latcat, quibus liccntia ctatis indulget
Ladfre ppr impur , itjutttri m leng ,
Artificers cafas, plofttuo dtungere mures.
Hoc autem quod omnis multiplex quoto loco difta tab
imitate,-tot uper particulares 14 generis antecedit, his
dunraxat innotuit, qui mimer operam mpenderunt.
Muhtmaticusautcrnconfultior rvouir, quia diuerfa fi*nt
id quad eft, & clic ici. Et fie in mgiilis diciplinis.quzdarnfuisopiScibusinnoteiciint, quin modo vulgo,
fedaliisphik>(bphsoccultantur. Habet & religio quxli *l.fr>4 fact* principia fu, qua: aut- ratio communis, aut pictas
perfuafit, quibusproficitincultu Dci.&morum exercitio.adbeatitudmern obtinendam. Eft autem vnum om
nium religionum prineipium.quod pietas gratis & fine
vlla probatione concedit, Deum cilicct potentem, apicntcm, bonum, vcnerabilem, & amabilem efle. Nam Epicureorum Deum cue negantium, & cafui fubiieientiura
omnia, iam pridem autore Deo homine, explota fctitentia eft. Obuiare crgo principas , aut rebus per f notis,fiue de his ambigere, infenatieftaut vecordis, fine quod
deteriuseft, criminoi. Sed nec de his dubitare licet, quz
exprincipiiscfrifcquiintur, dum ea tarnen fcqui planum
fit. Interim namquc funt quxftionibus agitanda , dum
illorum ad principia vel conceutiua eorum, coh;crentia
't. m*
*pateat. Nam de finguiisiftornm dubitare non eft inu
tile. Et quidemin talibus, donee apprhendrent veritatem, Acndemicorumprobabiliumdilceptatio vertebatur. Quidenimrefert, aut quorum intereft, fi qui Tem
per <5c omnia quairebant.diiientes, & nunquam ad iicntiamvcritatisperuenicntes, quia nihil certum habere nouerant/ Hanc ergo legem Acadcmicorum pracicribit Ci
cero,

X. I Vil.
367
-rOjVtcuipliilofopliandipropofitum eft, dam res ob:11 eft quxrat; dum probabiliter elucefck Veritas , ac^iicicat. Aitenim: Nos qui fequimur probabilia , nee
ltra idquodprobabileoccurrit.progredi poffumus, &
efcllere fine iracundia, & reflli fine pertinacia parati fiimis. Hxcenimduoimientionivcritatisplurimum adarfantur, fi ant vera direnti quis fucccnicat , aut pertina-iter in faliitatis defenfioue iaboret. Nam vt ait Eihicus,
Imped t ira animum, m pot cerner verum.
St veritasip(aincainatarecefiitabcis, qui in Corazaim
5c Bethfaila fpiritui faneto pertinacius reftiterunt. Sed
Sc Iudaeospertinaciaexcaecauit, vt adhuc oculos corum
;clum rempli teneat, qaod domino patiente feiffum eft
\ fummo vfque ad deorfum.
..,.-", ..
' :

VIII. '

Oued vktHS vnhavia e pbilefopbatidi, & tund ai

beAtitudncm: & de tribus gradibtu accedentium,
& de tribut felit phlofopbcrum.
VSRVNTAMEN, quia non omnes omnia poflunt,
& piritus vbi vult ipirat, & frequens eft, vt coram
quz doftoribus proferuntur, multitudinis fit multiplex
intclle&us, ex verbis Socratis & Platonis, feda: multce
profluxemnt; omnes tamen ad vnum , fed quail per va
rias femitas properantes. Illudautem quo omnium rationabilium vergit intentio, vera beatitudo eft. Nemo
oten im eft, qui non velit eile beatus ; id ad hoc quod defiderant , non vna via omnes incedunt. Vna tamen eft
omnibus via propofita, fed quafi ftrata regia , leinditur
in femitas multas. Haeciitem virtus eft. Nam nifi per
virtutem, nemo ad beatitudtnem pergit. Citra virtutis
opera fortcquis, &proculdubiofine operibus ad beatitudinem trahitur, led eo nullus, nifi Virtutis pailibus
pergit. Virtus ergo felicitatis meritum eft, felicitas virtu
tis premium. Et hace quidem bona funt fumma,alterum,
v\x, alterum patrias. Nihil enimvirtute praeftantius,dm
exul peregrinatur domino , nihil felicitate melius, dum
ciuis r<gnat & gaudet cum domino.Sunt autem hace om
nibus

J6S

DE

NV6IS

CVRIAIIVH.

nibus aliis pra:ltantiora, quia virtus omnia agenda ; fe,

citas omnia opuncia miptedirar. Felicitas tanicnivittutiprasftat, quia in omnibus praeftantmseft.propterqnod
aliquid, quam quod propter aliqud. Non en im fei ix eft
quis vtreteagac ; fed rette agit,, vt fliciter vrar. Vnde
& Socraticum illud in. Saturnaliorum libro laudatui:
Multos hommes propterea vellcviuere, vt ederent & bibereut jfdbibercatqueeflcr, vt viuerer. Vnum igrtur &
lingular fiimraura omnium bonorum bcatitudo cft ,fcd
**' "'"'" ab eoeft aliud quodammodo quorundam'* collation:
tl.ilhi
fummum , & coipfa fupeius aliis qud ad * aliud
quod ver fmgulafirer Sc Tnicfiimmum eft,famiiiariuj
accedit. Ceteruma4neuiriuia:pprehcnfioncm, nid philoiopliia duce,humana infirmitasconualelcit. Quiiqu
enim fine ca ad beatitudinis viam tendit, quni excus in
lubrico tendens ad al pra:funituofus cadit. Vndc earn
diuinarum humanarum rrum compotem efleChryfppus aflcmit, lie vnquam itii pofl Iaudari, qui vitia eoipetif, virtfttes ofletadit & confrt, & m humana infirmitate diuinam. quodammodo rpart integritatem.
Etvtfenfumfuum exprcilus profrt, omnes qui non
ab illa; vei ad illam visitant, quod tarnen ab itta eft, brutisanimalibusdicit eile conformes, imo & ftupendum
contra naturam miraculum, irt corporibus humariis bru
tos homines eTe. Tria vero genera hominnm, qui homi
nes unt: alios enim brutos efle aTeruit. Alij enim iam
iocunditatefapientiasperfruuntur, & hi apienies funt;
alij acccduntvtfruantur, &hifunt philobphi; aij adfpirantadaccedendum,fcilicetquonondum funt,& elle
philofophicohcupicunt. Conat-enim eTequarh pirimos, qui non dum philofophantur,&vitam philofbphorum fi non opere, fairem dcfidio aemulantur. Ego fententiameius tanto fecuriusapprobo, quanto cam mihi
viderc videor faiifti fpiritus autorirate fubnixam, dicentc
Propheta: Concupiuit anima mea defiderare iuftific.itiones tuas in omni tempore. lit quo mihi tres pratmitfos ordinesmanjfefte vidcturexprelue. Cum enim Pla
to fapienremdkatcflecultorem Dei, quis alius habenduseftfapiens, quam illc qui moratur in iuftificationibus domihi. Sc mukentc ic confeientia bonorum ope^
rum,
1

1 I S ft

Vil. '

a-um,Veraffelicitatisfaporem>tota ments auiA'tate iara

praeguftat'Sc fentit? Proculdubio neququam llius expers eft, cui agnita beaticudo dulccfcit; Se ei cxpctibiHum
cumulus adelt, qui in vita guftat Scvklet quam uauis
eft dominus. Plulofophusautem, cuius intenti dirigiur iliue, vt fapiat , eodem autore amator Dcicftjc' vitia
iubigens,rcbusagnofcendisapplicatanimum, vt rns agiiitis ad warn bcatitudinem poffit acceder. Hace enim
hominem bcatum faciunt, & vitiovum foluantut
vincula, & quad quibufdam gradibus contemplatioliis, lucidum Sc indeficieiuem fontem boni decur inuifere. Nam

.;:.....:, :.:::
''.-.
;
Felix qui potuit rerurn cognofccrc [,
1
t vt ait Pota;Nobls enim vndccuhque proueniaetjdai
tcntinritaiflcrtttviftutum.
..*;*,!
FtlictS vim*, quibui hiu ctgncfcere frimunt, '- " <
, InauediimtiifuptraifcHiidert fuit.
'<'' *
Credtbile eft illosptritcr vituque iecitqU ;n.-n,. '.,
AltitH humuriu txerutfeceput.
- ;: '/
&1>[*8*, ";
ffictUmque fori militirveUbor. '
'"-' "
Unis amltio,perfuf*ibgtMif*&>; l'J:- :'''7
VMugnHrumquefaines[1$ ' "ifif"'
dmouere eculit dtffHti* fydirintStrix ''''! "
' Aetheraqueingentafuppafueri-fito. . - ,:5i:" r',v
Sibfttiturcdum, nun vtferit OfdntymfiA],';1 '-'
Smmequt Velicut [yUer*Yan*i aftx. ""! - '"
nulluni tarnen officium eft lnilitii "autdom,4jUid.<h'eiit
PhUofophiapertrafter, cfuiflpiequx fola exdudit1 vkW;
Sc fine qua nil recle inter homines ger potft)4Scnr au<tem morari in iuftifcakidnibSjdwiri expfctfrimh
datorum Dei.fapieritem fafclt , atn'Sc p^op'rieta'derti
A mndatis mis intellexi.fc animUm ^''
demurri philofophia veritm eft. Sed fdht qui'.iibniram
expient, auraptanturexplendis, approbant tarnen, tjh'oc
fiifpiciunt in aliis, Se illis autore Dco defiderant cnforrnari. Eft ergo gradus eminentiflmus eorum, qui in iuftificationibusoccupantur; mdius quorum animus cxpeditus eft vitiis, vt ex amore occupetur in illis ;infimus,
qui defiderant expediri, vt hoc ipfum conupifeerc pofa

fiafc

970

DE

NYGIS

CVRIALtVM

nu Qictfi non fint, de fiderant tarnen eiTc philofophi.

Heiumtpcrionam inducrat propheta, dteens: Concupi.
uit airnamea dcderaic iuftificationes tuas in omni
tempore. Eius namqucta'n't^cft pulchritudo,quod G,vt
aitPlato, videri poil oculis corporis , amorefapicnti
rnirahUiter. hommes inflammaret, adeo quidem, vt pri
mo afpcftu necefle eflet omnes in amorem mcidere.Hanc
amat 5c exquint iuueitfu.te fua fidelis anima, cuius feneftus conftat in gfauitatc morum ; & pucrilis.tas, ia
ignorancia & lubrico vtioiwn. Super falutnjinquit,5c
omncmpJchritudinemdiiexiipientiam.! & propofui
pro luce habere illam: venerunt mihi omnia hon parl
ier cum ilia* Si -ergo bona omnia fapicntii acccflbrii
iiint, & philofophia Ibrdium (pientia:, profco philofopbandi contemptus bonorum oitmium exclufio ,
Vnde colHgitur, quod quanta quis philofophia: diligentius iniiftitj eo fid,liu*-.&,cetius ad beatitudi'nem pcrgit.
Nam virtu|cs quibiisitiijin fingulis officris ilia difpenfat.
Scdquia vcteres, licet -ex parte animas crederent immortales, vi tac xternx, qua: poft iibm futura <ft-,non(iuni
inftructionem acceperant:fuwmum bonum in virtutc
conftituerunt, quo plane nihil mcliuscft, nifi frui eo,qui
fumme bonus, & fummumbjonumeft. Vfus. enjpi vir
tuos optimus eft, cvtcndi Dcusipiecft frutuS..Cum
vero virtus fola bcatum faciat,ad thronum cius fumta oc<afione,iex.traditiombus,doAiorum per varios calles afcendere conati funt.tQicus enim vt rerum cpntemtu doceaf, in rnprtis mcditatiqnc verfamr. Peripatticas in inquifitione veri volutatur. In voluptanbus Epicurus. Etlict advnum tendant, varias fententias, quad vias beatitudinisauditoribusfuisaperiunt. Dequibusdubitare 3c
/.tfrA'i o^u^er^Jiberumcft^pnec ex* collation propofitoriim,
quafiexquadam rationumcollifionr, Veritas illucefcat,
Scd.dc /bis jatis inftqucntibus dicetur. Nunc
oftendjfle,. in quibus Acadmicos vacillantes lie
imitan. . .
',,,, mci.'noW
. ru i."'
-JO M".'.!'
.-.i-.r.i,::-

..i." t *

!;

'irr Z - f>

'.

X A d
:t :... :.,.<:[-.. .V

1* * : IT.

3-7

' /. "..'
.. .[.' .'. i .' . . it : <
" .';- '-A--* VT;. -I XV/ r'---:'

Pf xnogMitu mulcHunii impem; - qudittr le

genda futit ta, qua. podefe pottrunt & obejffy.
& quod ingenio yelextnmfjine gram fapienita
Vtencntititit,
n

r.'.**

n:>

"

"if>

'

f"'i

i>'i.'..,'

PAvci timcnfint qui Acad'etnkorfti' intiutores

eflc digncivtur j cum viiufquifqe pro libitl potius,
((iiararationceligar quod cquatur. Ali/ namque propriis, ai doftorurh opinionibus, alvj multitudinis conloraodiilrahimtur. Quid enimdubitat, qui iuratus i
verba magiftri, non quid, fed <juoqiiid dwatur attenditQuiduis enim elatrat acriter, Sc quo imbuta cil puetilisitas, deinrimis philofphiie; abtfcris eruturh -putat.
Tai-atuse drkna caprina contendere, credens inopina-
bilc, fi quid ignotum .uivibus eius ihfonuk, leo ratiofei^
bus acquicfck, quera doAoris cnptinauir opinio1.' Q*i-'
quidilieprotutit , audienticum Stfaaofalifturh 'eft. 1116
tarnen contradicit cirius, Sc pertinacius rcluftauir, qu*
inpaucitatererum addifccnd'a confumiitztafert^Sttantaverbonui'arrgftra premittir,vt (i vcrbiinvvrmrh aut
duo fubdu-xcris,climuis fat, & quauis ftatua tacitfriior.
Marmoreum-pures, & i auditorio Pythagorx, atmon.icheruiuclauftro,nor>tam vumvquam ncccfcatcm,
(ilentifdidicilei Si quis iftorum in inanustuas fortierudiendus incident, mrito facis quod Timothcum ; qui
in arte tibiarum exccllebat feciiie refert Qtrintitianus in,
libro de inftitutioneOratoris. Hic qidem duplas mercedesexigebat, & accipiebatab his; qui fueran male prx-
inftiruti, quam fi omnino. rindes accdrent. Error enim,
ttuplicem laborem exigrt, cum & delenda funt peruerfae
inltitutionis emina, S bonac fldelius tnt inferenda.'
Sufpije ad moderatores philofophorum temporis nftri;
los qui altius , quos auditorum multitud
circumftrepii , diligenter adtende, eosn regula vna , aut
duobusaut pauculis verbis inuenies occu patos , aut Vt
rnultum pauculasquxliioncs aptas iurgs elegerunt ,
quibus ingenium fuura exeteeant, & conumant aetatemt
a a
Ea

37?

DE NYGtS .CTIAlIVM

Eas tarnen non fufRciuntenodare, fed nodum, & totam

ambiguitatem cu.m intricationcfua perauditoresfuos
tranfmittuntpQftcrisdifloluend,um. Eo loci vt congrcdiaris triuitnt; inftant, paftuh^cconfliftifiTi: fi dif
fers rrtanun Cbnfrerc, fi patlurri moraris vinfi)iunt.,Si
accedas, fi tgrwkm inuituscongrcderis;, fi premie, latebras
quxruriCvariantTaciem, verba diftorquent, praeftigiis
conformant, Iubricum & volubilem Protea miraberii
ediiil.nifirjuod tencri facilius potcU.fi in perftkefs,
vrquocunque verba defluant 6c vojuantur, quid.velint
intclligas,5c quid fentiantin tanta varietate verborum,
& t?(!J'efR.)incientur fenfu fuo , & capientur in verbo
oris Gii-fi libftqotiameor.uni .quae dicimt, attigeiis.firmiterque tjyieris. Ea ta men de quibusmaxime.difcep.
tatur inutilidra, Sc.aJUs c aliis viljora funt; cuni pjtuerint/ ^itprogds!,fi Bjidet,:Ci.pigCt;in.nugt5.diutius
occuparii. sli44Crtklaptapofita;quaftionis relabitur,
6,quaGad,finUm.matris.rccvrh>sT more Aritei, abeo,
in quo gefliousi8c nutritus eft vires reparare contendit.
Sicci|fvirflit^t;fiiitanififttr.usi nad vfitataxecurrat, ac
fil8byfinthum.pporteal!ruftiir.:.i:^ jbi;.;. ;:;.<<! ' , i
. > Strpfftfi cicohi* pullos ..'!
rr;"-\'W.
. Htttrittdr iavtvHtptrdttiiarttra lacerta, ; vi
: rfMe4tm.fnrtis quorum /Mtmttlia permit. .
. -.. ;Vt*lturiufntMe'CanibtttcrttcibmqueriliBit, '
i . ! 0 -ftus profurfit, partemqnt cadauerk aiftrt.
.Htctfitxgo cibut mAgni cjuetjnt -julturit , &ft
y -i l'*fcentis , propria fecit arbort nidos.
'.Sidleporeipaiilcapfeam famuli, louts, & gtnertft
InfaltK "vtntmtur itis..tnnt prtda. cuitli
Ppnitur: tndt utem cum-ft matura leuaba
.' fregtli'es-.irmtlanttfawtefsflinated illam,
l*t0n>prim'nn: rvptitftrssljtrB guflauerat tuo.
Siergo,/eosaiverbisibisfitfyertleris, fere in omni facl
tate, cqwa3mritmipotbris!nlifcreri. Sunt enim qui prxftarc. ;vidieantur in fingulis; ftmtjcrui partes philofophia:
-endi:cntniierijs-jiian!r)mis:tamen funt in fingulis
philofciphte copia diHtuti: ;Suiw.qui.ab vna perfetiomern.fper<nt, funt api mkierfsinuigilcnt, inopes finguJerum; No-iJcctjrx)cn..dixerim, quos magis credam
I..J.
efl

CT 1 E II

Vir.

S7J

elfe errneos, cum nee ab vna perfectio eonft,& nemo

fiderer queae omnibus inferuire. Qiu tarnen ab vna
petit omnes, ineptior elt. Arrogantiorquiomnes profitetur. *Irrio ad omnia oecupari dcfidis eft; fed tlhdicn- r.'AW
tis.S non profiriereis, omnia circumire. Cettrum, qui
multa pereunit, vt elfgat cui fit gotius infiftendum, circumfpechis elt, c aliisex.imin.itis, pr.vcleftioni fuaefidehus (emit. Eo forte fpecVit prxceptum Erhici, legere h brospraseipientis. In libello quoque quo paruiili initia ntur,vt~ virturis inftrufho, ix vl'us tennis ebibitus ani- .
mis , facile nequeat abolcri , quoniam 6c tclla diutius
feraat odoiem eius,
Qua tmel tmbut recens eft.
Aitvel Cato vel alius; nam autor incemiscrr,' [' ''
Multa legiu facito, l'erlcctti perlege muh- ' '"
Quo quidem aliquid elle vtilius ad (acut .im afpiranti,
fiiilenon crediderim) praeter- obferuaritiam mandato^
rum Dei,in qua fingulans c vnicus indubitanter eft phi
lofophandi p'rofe&s. Sic tamenoibnra legend funt, vt
orumaliquacmlcfta fuerint, negligantur. reproben>
tur. nonnulla,aliqua videanturintranlitu,nefir drnnno incognita, fed ommbns mniori dfiirgentia'infiftendumeft, quiautpoliticam vitam, uue.iaiureciuili,
fmein aUis Ethicas praeeepris mftituunt , aut> procurant
corporis auf anima: fanitarem. itrn enim iUa quae.pra:cipua eft inter liberales difeiplinas, fine qua nemo reftc
docere vel doceri poteft, fit intranfitu, & quaiia limine
falotanda, quis in aliis cenfeat immoranduit , quae aut
intelleftu difficiles, aut effeftu inutiles , pernti'ofae,
non fciunt hominem meliorem? Nam & ea ipfa , quo
tum vlis neccflarius eft, fi hominem immodcratius occupauerint, perniciofiifimaftmt. Poetas, hiftoricos, ora
tores, mathematicos probabilis mathematics, quis'ambigit efle legendo'jlivaxime cfi'finehisviri elle ncqueant,
vd non foleant literati ? Qui enimiftorutn igtiari fuut,
illiterati dicuntur, etfi literas nouerint. Cum tarnen qua
il in ius fuum vendicantanimm,et( polliccantur notiriamrerum, virtutis tarnen dcdcent fbmournt culmm.Vnde Cicero cum de > ageret , vt dilgenrius
audiatur, exclamt: Clamor & adpiobati ppuli,qua-

"'.'

fi mag?.

> mtuu

)rw
j!.;m

^4D KV IS
CYRT A M
fi magrii tfuiufdam & fapientis magiftri, '8c nui- ad coovmcndationem fufkiat plaufu fuo,quos vult fcit authcnticos. Atilli,qui tamis laudibuseffcruntur.quantasobdurant tcncbras ! Qups inuchunt * nictus ! Qnas inflammantcupiditatesiHi ftupra adulceriaquc conciliant,
varias doli reparant artes, facta, rapias, incendia dacent,
qux fut fuerunt, inio qua; fingi .pofunt, malomm
exempla proponunt oculis niultitudinis imperita;; Qui
incendia cxli fuccenfiaut maris inundatio aut terra: hia
tus, tantas fecit populorum ftrages, quantas ifti fiiciiint
morum? Comius qui pra: ca:teris .placet , in EUnucho
refert adoleiccntis libidinem inflammatam, cum tabulam piftam vider continent!), quo pa&o Deus, qui
ea:li templa fotiitti concutitt pet <impluuium auro rnillb
inclufam turre.&icpram cuftodibus.corruperit Danacn.
Similes in fngulis.pituras videt, miratur & laudat multitudo. Nam quxvirmtis incitamenta' fent , rarus (petator adtendit ,
,.:.
r,
t.*,.1
* Ea res qutin fe ruque cnfilium, nequemodum
Habet !1, tenfiUo regere non * poteft.
In amere btc omnia infuntvitta: miurit, .
S'titcioncs , tnTnicit.ie.sin,iucii, .
Bellum, pax rurfum.Incerta becfi pontiles
Hatioecertafecere,nihiloplueagas,
Quam fi des -, ve cum rtttone infantas.
St quod nunc tte tecum irattu cogttas ,
Egone tUm- $. i W ? epte. } Sine
modo -,
y,
Mori me malim ,-entiet qui vir fient.
Mtc verba vna mehercle faifa lachrymula ,
uam ochIo! terendo mifere vix vi exprefit,
ReSlmguet: & te vitro accufabis, &ei dabtt
Vitrofupplicmm .
Ad depellcndum meretricum eontumHas ratio -euidens
eft, quam ieruBS inducit: Ted qicquid in banc partem
loquuntur, ta aeeipitrac fi infnum amatorem rcuocct
uruus. Eos tarnen alibi commendat plurimum idem Ci
cero, dicens: Poetas & varios fcriptores artium aut rerum geftaruro, folus lie contemtibiles facit, qui nori veTur contomn. Nam 5c virtutishabentvfum, Sc philo-- '
"
i
fopha-a

wphan materiam prxbent. Notant cnim non decent

una, Scant vtilitatis califa grata funt, aucvoluptatis.Sic
mremfper morara difcrimi t ranfoint , vt virtu ti fciaiu :
locum. Nam per tela, per ignes, jr maris varias prooel-n
Ijs.per tot mo tus.fcdi tioncs Sc niidias populoramjSeyl'lam pertranfiit 6c Charyfedim, vt ad patriam fuam I al
an in IcHCctutcVlyfles repedaret. Socios variiscxili) amiteafbus, fed eos aut fortuna; violencia, inrmitas, aut arvimi voluptas: abfumt.' Horum tanteaomnium, iocunda rclatio eft. Nam vcl amici prxuiras
caliis, ctfi amarus lt/proficit'd cautdam. tt quo famiarior fuit labentc focietas, cafus quemquc magis
abirerret. ' Siquidcm cxemplis fepe magis pioricitur,
<pam prie-ceptis.MaJ enim vitantur ractiiiis,quo fidclius
incgnita uerint. Vix Sc quodainmodo loins cualit
vlvftes, fed ad Philofopliia; iocunditatcin, Sc quad pro
prias voluptates, paucioi es euadunt. Confonat ei, {.Lyricumconticenteiyra dienarisadirc,Flaccus, aut fi m*v
uis Hoi at im ,qn i plus honeftatisSc vrilttatis fe apud ^
mdem inue'ntllegratulatur, quod pluriuin Stoi coram fi
priccptisexprellurn. Ait enim : >
. uhc./>l ,
hellt feriptorem Maxime Lo!H, > ..::;,: -i .;.
Dum tu declamen Rome , Prtnesle rtlegi,. . .-: - : '-. . i
ui quill tpulchrum, quid, turpi , /nid vtili ,
quid non,
' !*' '
' '.''-: V '1'rTulchriut & melius Cluyfippo & Crantore dich. -'-:
[CHrit*cftdiderimnifiquidtidettnet,udij]'
( ^
Fabula qua propter Paridunarraturamorem. .::t>
GrAcia lento colltfa duello
::':':.. . :
StultorumregHm&pepulorum-cptineteus.
Anterior belli cenfetfrt-ctdere auf&s.
Quid Ptris? vt falttns regnet wuatquebfstttt,
Oogi poe ntgat' '"',
. . . i-.ii ,;._.
Scdieione , doli* , feelere atque libdine, $> ir, : - , '
' Iliacos intra murospeccatur & extra.
Quicquid dlirant reges, pletuntur Achiui.
:<.:.-.
Hgo autem in illprum fentcn ti am facillimc cedo; qu i noa
credunt fine ledtione autorum, pofle fieri hominem litteratum. Ltterarum tamen copia neququam philoo- ;
phumfacit. Gratia liquidem eft, qux ad fapientiam fol*,

',""

a *

Pc,tdur.

7*

DP

MVCIS fVRIAtlV

perducit. In fumma fiquidcm copia litterai um, aut ignoraima interdum, aut negligentia ventatiscft, fine qua
impoffibileeil quemquam fieri fapientem. Vndc-Sf. doftrlc Eetlcfi, cuius nemo 'fatis memorefl potcft,
Auguftinus,Varroiiem aiguit,qucmtamenytlitcranilimuiii fmifedoceat, aitpok cetera, quibus,fingulari praccoiiio commendatur ; .Deifique & i pie Tullius, huic talc
teftimonium peihibet, vt in libris Academias dicat,eam
qtueiifi verfatur difputationem, .f habuilfc cum Mr. Varro**ewomJne, inquit, omnium facile acutiilimo, & fine
dubitanone doftiifimo. Non aitcloquentiilimo vel facundiffimo, quoniam reuera in hac facltate mult um
impar eft, fed omnium facile acutiilimo, at indubitanter doctiifimo. In primo autem libro, cum ciufdem Varroms literaria pera praedicaret, nos, inquit, in noftra vrbe peregrinantes, erraiuefquetanquamhofpirestui libri
quafi domumrcduxerunt, vt poil mus aliquando qui &
vbi eflemus agnofcere. ; Tu'aetatem patrix, tu defcriptiones temporum, tufacrorum iura, tu laccrdotum ; tu domefticarn,tupublicamdifciplinam, tu fed i um , regionum.locorum, m omnium diuinarum, humanatunv
que return nomina, genera, officia, Jk cauias aperuifti.
lile igitur vir tarn indgnis exccllentifque peri tiae, qui tam
multa legit, vt ei aliquid ici ibere vacafe miremur , tain
multa fcripit, quam multa vix quenquam legere credamus, -lile inquatn vir tants ingeni, tantufque dodu
na, fi rerun velut diinarum j de- quibiis ftribit, oppug
nator eflet arque deflruor, eafque non ad religionem,
fed ad fuper (titioncm diccret pertinere, nefeio vtrum tam
multa in eis ridenda, contemnenda, & detefianda feriberct. Cum ergoviriaeutiffimi,& fin-vlla dubitatione, Cicerone , doftiflrrm,fuperftitiofcriptispropriis
earn conuincentibus arguatur,con ftetque fupei ftitionem
faliitatisvitio', virtuti.quxinfola' veritate confiftit, eiTe
oppofitam,6c fapientiam fine virrate efle non poil.quis
ex fola lei>ionc,nifi adfir gratia illiiftratrix,creatrix,viuii.
Citrix virtutum, credat pofie fieri hominem fa plentern?

A .

..... . J.-BJS R
: .' ' .'!.,.. .'. ,
'

::..'.

.6a

Tit',
.. ".: :

'-X.1

377

'

GmtuifiripWM Ugaidiui & dtbenttme

quprimigenit data e, & fftitWe, & (uedr*-,
mmauwitat nullius gciitium prmdtcet. .". .
OMNEStamcnlegcndasfcripwrasprpbabile,cft,nifi,
fntrcprobatae lectionis* cum 'offuiia-non modo
qua faipta, foi etiam qua; fada fundad vtilitatem ho-.
minis, cct eis. abutatut mm dum .,. inftiiuta crcdajuuu
Mam & angel quodammdp propter mam, mundos
corporeus lecundum affertionem patrum, ad corporis
luminftitutus eft. Ab initio benedixit deus homiiii, di
eras, Creiite & multiplicamini , & replete terram
fubiieire cam, & dominamini pifeibus maris, & volatili:-us cxii, & vniueri is animan tibusqux mouentur fuper,
terram. Et adiieiensomnem herb am afferentem fernen,
& vniueria ligna in vfu (nam carnis edulio.ante diluuiiim creduntur abftmuifle) conecfliteis in cibum. li
lis quoque quos a pefte dil uui j arca prefigura trix Eccle- fuliberauerat,bencdixit V legem dedir,dicens: refcitc
& multiplicamini, & replete terram, & terror vefter ac
tremor lit fuper cunda a mm alia terrae, St iupcr omnesvolucres caeli, cum vniueriis quae mouentur, in terra , oni
rics pifces maris manui veftrae traditi funt, & omne quod
mouetur & viuit, eric vobis in, cibum. Qufii olera virentiatradidi vobis omnia, excepto quod carnem cum.
fanguine non comedetis, Eccequiapriinogenis & filis
Noc,eadem benedidioniscollata.eftgratia,eadem autoritas dignitatis, eadem& ciborum/erecpnccfl eft indulgerttia. Augmentum namq; & multiplieatio,gratiae*dc- . ,^ .
lationem exprimit , dominium terrae, S beftiarum terror, *
prietilegiurn poteftatis, vidualium vniuer'iitas, eft indi
cium libertatis. Omnia liquidem munda mundis. Nee
recol huius bcnedictionis priuilegiumalio indultuin
tempore, quam quo innocentia per creationem data eft,
aut per medicinam facramenti vel paenitentia: reparata.
Nam 6c hisftatim.poft diluuium , & illis ante peccatum,
iucofortedi&uincft, crefcitc & multiplicamini, vt illiu
a $
dum- '

37*

NVGIS

CVRIAtIVM

dumtaxataugmentum & multiplicado acquiratur,quod

dcus homini contulit per naturam , auc reformauit pec
gratiam. Hoc autem & crefcerciubeturmie,&quodammodo multiplican in bbole. In f quidem ad meriti pro.
tetum;iniobole, humerof'quadampropagatione firt mum. Cum vero natura fit vitiata per culpam, vt crede
re aut multiplican iubcatur, non memini. Licet autem
qux prxmill funt, ftarequeantad lit'eram, cum omnia
in vfum vitx hominis cdant, & eaipfa qua: vid'enturefle
mortfera etiam vifo, odoratu, audiru, hedum taftu vc!
guftu, qualia funt nocentiiis venenla, cibus fint homi
nis, aut chis ve! tanrum in cbum porerit tarnen 5c alium
fenfum (crutator myfticus inuenire.Senfum tamen hiitoricum roborar, quod piicesinifltmos, & feras quorum
carnes vtiliflmx funt.vidcmus crebr vcnehatifiinia reptilia deuorare, Scipfa renena iniruntur medicamentis,
<] uibus non modo natura fuftentatur humana.fed etiam
nfirmitas conualefcit. Cum vero primum fit exciitien-'
dus lniushiftoriais,quicunqueariimumvel ad fidem,
vl ad opera fidet ,qux funt bohi mores,mgis informt,
ludabilior & plane vtilior eft. Hbcenim lectionc femperquxrendumeft.vt homo fipfo melior iugitr fiat.
Verum cum litera' prxcedens, vtiter ad multa poffitrtferri, & ad hoc pon aptariconfentio, vt per gratiam et
benediftione dei collatam id vrrtutis incremenram &
multiplicationcm, liberum exciteturarbitrum, Se virtutibusmultiplicatts per gratiam, adirciaturfubieftioterrx,
quam cum in fe ipfo nomo ibieccrit, dominium fui,
ajiorumqueconfequitur, vtcuncHs animantibus prxlatus, timorem & tremorcm incutiat omnibus, qua: mouentur in terra. Sunt ergo ei cuncb in cibnm, quia in
omnibus creaturis, ei verba falutis fux loquitur domi
nus. Plane eibatur in cunftis, quibus ad vitam vel mores
componendosvita hominis proficit. Confit cnim quod
omnis xdificatio morum dominoeft, & cum quisaut
virtutem, autab opere, aut verbo, at quocunque mo
do inftruitur.cencefls fibi domino vtilitcr cibatur.Omnis enim inftructio falutis, quodammodo verbum dei
eft; & quocunque Veritas doctrinx profcratur, acceptaeda eft,eo quod ventas incorrupta femper & incorruptibilis

,- ; :1 I - : V I R ' I
37>
bilis eft. Antcdiluuium Sc poft, dum fangurne,in quo
idcseftanimx.abftineatur, conceftseft omnium vfusj
ic ante baptifmum & poft, dummodo -peccatum vitet
vndccuhque inthui prohibetur. Siapoftolus eft
i u] ui bus odor mortis in mortem, quid prohibet, Sc vala
iorttsalicuiprodeTeadvitam? Cum ergo dicitur quic[Uid vis prauer fanguinem comede, perinde eft fi qua'lam imagine dicatur, dummodo vitiafugias, quod volerislegc. Sicutinefciscarnalibusqu.xdantiuntqua: dieruntur vtiliter, qudam vcrtuntiir in crudos humores,
lia per vim cxpulPuiam ciiciuntur omnino, quxdam
Jnt/quxfanis, fi ta-men modeftc iiimantur, conferunt;
t obfuntxgrotatiuis: quxdam dcbilionbnsfaciuiu mi
nis, atnenconducuntfanis & fanatiuis. Nam hxcipfa
ion adeo naturam corroborant : delicatiora fiquidem
linus nutriunt, magis communia. Sc alitnenti, vtita
ixerim, pinguioris. Sic 5c in Itbris funt qua: omnibus
rofunt, dum tarnen legantur modeftia difpenfante, vt
|ux nihil continent nilixdificationemfidci & moritm.
nit quae folidioribusanimis faciant, habend.1 quidem
irocul lcftione fimplicium ; funt qui natura bons
ncntis omnino eiiciant: funt qua: digrant in vfum moam, autcloqucntix: funt qua; indurcnt animam , Sc
ft fide Sc bonis operibus fol.mi faciant -cruditatcm. Vix
intern inuenicturfcriptum, in quo fi non in fenfu vel in
bis, nen rcperiatur aliquid.qaodprudens leftor cmitit. Ceterum iibricatholicitutiuslegiinturSecautiuS; Sc
entiles fimplicioribus periculofius patent: fed in vtrtlquc
xcrceri fidclioribus ingeniis vtiliflimum eft. Nam exquiita lectio fingulorm, doftiilimumjcawta-clecbo melio, optimum facie VteniminlibroSaturnaliorum, Sc
acpiftoIisSenccxad Lucillium kgitur, apes quodamftodo(icbcmUsimitari,cjuxvagrrtur, 5c flores carpunt,
ieindequiccfuidadtulcre, diponunt, & perfauos diuilant, ic fuccum varium in vnum aporem mixtura qua.
lam Sc proprietre fpiritus fui mutant. Nos quoque quic|uiddiuerf.ilecr.ionequxfiuimus, conuertamus in vfum
firtutjs , vt omnia in ordincm genendor-um rationis iudiodigerente coalefcant. Nam St in animo melius diftinh feruamur, 5c ipfa diftinio, non une qiiodam fer
mento.

JO

rat. Um

KVGtS

CVtAlIVM

mente, qo conditur vniuerfitas, in vnius faporis vfoi

varia libamcnta confondit, vt etiam fi .apparuerit vnct
iumtum fit, aliud tarnen eTe, quam vnde iumtum no
cetur, apparent, quod in corpore noftro facer videirras
fine omni opera, noftram naturam. Alimenta- qua; acci
pimus , quamdiuiin fu qualitate perfeuerant, Sc folid
innatant, maloftomachoonerifunt. Atcum,ex:eo quoi
crant, mutJta font, tum demum in vires tranfeunt. San
guis enim ex diuino mandato diducitur.dum vitia dedi
nantur. P*ftor Ecclefia; reptilia & immunda mach
praeeipitur, ccomedere: quod Iiectadvocationem gen
tium proprj referatur, vel exempli coriformitatc docer
poteft, vtiugulanserroribus gentilium dogmata ncqua
quam horre'mus. Dum innocentiam , frugahtatem,
contemptum mundi docent Pythagoriri audiantur; dura
animas, quas in ctelumeuexerunt, retrudunt incorpo
ra beftiarum.iuguletur vel Plato .Nam in eo Pythagoram
nimisfecutuseil, quodficiitmtruosexviuis,itaexmor<
tuiseciprocevios fieri docuit,:& pet varia corpora po
morum qualitate migra ie. Vnde illud: '
lpfe ego * non tntmini Troiani tempore belli,
Vanthoides Euphorbia , mi p eitere Uno
H&fit ah aduerfo gruuishaaminoris Atridi.
Sic ergo legantur, vt autoritas non praeiudicet rarionv
nam Sc vrtica dum legitT rofa, quamque manum tangentis vrit. Sapientia fiquidem fns qudam eft, de quo
egrediuntur ilumina, qua: irrigant omnem terram , 5c
non modo horrura delitiarumdiuinx pagina; replent.fed
- etiam adgentespertranfeunt, vtnec etiam Aethiopibus
omninodefint.Indefent floridi redolentes & fruifrri
gentium horti: quos fi forte fmplex leftor ingrediwr,
femper potici illius memincrit,
Qui Itgitisflotes fahumi nafcentU frag,
Frigidue, opHerifugite hinc, Intet anguit in herbu.
Nam & poma Hefperidum, qua; Drae peruigil feruat,
rmliusafportat ignauus, aut qui fcripttiras non quafi vieitans legerit, fed quafi dormitans fomniaucrit, ac fi aA
nnem legendorum vtens cakaribus properet. Ceterum
quia fdclis leftor, & prudeni, Sc qui Uteris ex amore inuigilat, vitia femper exeludit, Sc in omnibus accedit ad
vitam.

I I BR

VII.

3I

litam.HinccftilluddoftorisdoftorumHieronymijAma
fcicntiam icripturaium, 5c earnis vitia non amabis.

*' A p.

1.';;

Quid fit vere phtlofaphart: & ad quem finemfcr'tp verminttntto.

nr.f.r ' . .::::.. ::t:r.:.'-.. : . .;
autem reuera philofophari eft, & hiccftmul
ta; leftionis incundiifimus & faluberrimus fruus.Ipfa liquidem rerum omnium continetdifcipliriam;
omnium moderatrix vhiuerfis humana: rita; aftibus)
Stverbis , S cogitationibus modum Sc trminos ipfa
:<m(fatuit. Eft tarnen cuiriec ipfnouitterminum prfiaFC, Eft cui in eo fraefcribit modum,-vt non babeat raoium.Quicquid agit autloquitur;iIluc tendit, quod apud
ee philofophantesiioft habet terrtinum. Nam 5c eius
'ubftanriaJneopnfiftjt,vtiHud neququam terminetur.
ich'irri icuridm Plrnem philocphus. Dei amntor
:ft, quid aliud eft prrilofophia , nifi diirinitaris amor?Hoc
cftvtique quod terminan non vult, nc & ipfa quod non
atpedit, finiatur. Quodenim finirur, ciTc dfinit: Sc
der extirrguirur, philbphia: hrnen eunefeit. Sic
& incarnata lpirntia Dei , cum multis prxferibat moiurri, deum fine modo praeeipit diligindum. Nifi quiq
bariti modus lile priefcribitur, vt "Deas fine termin
imoris diligatur. Qui enim ait:Dr1igi proximum tiiurn
icutteipfm,idem jjraemifit, Diliges dominum Deum
ltm, ex tot corde rao ', ex tota anima tua ex tota
nenteth, Sccxntnnibusvirbustuis.idcin quoqu<: adtcit.In'his dubus mahdatis, vniufa lex pe'ndet & pro>heti. Sergrt omnia quarript'furitprophetis, famuintur Sc legi , id eft, fiomnisdpftVin iiiuc tendit, vt no
no fbieftus fitregi Dei; iuis ambigit ad regnum charistis vniuerfa rfrri? Qtii vero philofophando charita
rm adquirit.aut dilatt, fummum philofophantis aiTeutuseftfinem.Haeceftitaquevera 5c immutnbilis phU
fophntium rgulai vt'fic in omnibus lgndisaut diCrndii/agehdis, automittendis, qurfq verfetur,vt prqcitveritati Scrharitat Ipfa vero hunqajn inanis aut
fola eft,

38z

DE

NVGIS.

CVRJALIVM

iblaeft, fed horreftatem, modeftiam.cum fobrietate .

dicitiata, Scaharum yenerabijium virtutum coetum in ip fumhornioeiiv, quem pietati confecrat, quafi in tem4l*>w Piunl dominiitiodu,di. Quicquidf aliorfum vergit in
art; bus, fuie quibucunquelcripturis , non philofopliia
*
dogmata, idJnanes fabulx funt & figmenta eorum fui
per quorum impictatem ira dei de tilo rcuclatur. Quic<
quid illigarriant,rec"te phiiofophanti ineptum videtur,
iniipidum & i iiiiilium. Audi non me led prophetam di
ccntui de talibuscNarrauemrit mihi iniqui fabulations
id m>n vt le,* tua. Loqui ereo vera Sc iulta, philofbphani
tibus 2c non philofophantibus commune t. Vera & .\l
la loqui, bona & mal.tdocere, non philoibphantium cil
Sed Sc reda interdum, docet van us pliilofophi imitatorj
fed qui reta qua; dpa fcquitui yeuj phjjobphus cil
'.'. V : . .. .' ",'. . .
-,..;':; !/> --1
-, t. '::i .,C-.W-''*>ttfc.4r!f.':-;"'".l '

De tneptm nugitorum; qui fapientiam verba \

& quod aliter legendi funt bn diu'mi , aim
gentiles. .:
-:: : ;. o v..
:'
R R vtiqite c impudenter errant, qnr phiiofophiam in folis verbis confiileie opinantur. Er
rant qui virtutem verba putant, v.tlucum ligna. Namwtutis ornmendatio.confiiiicab opere, 5c fapientiam vir
tus infeparability comiiatur. Vnde conftat, quia illi qui
verbis i nhxrent, nwluntvideri qum eue (apiernes. Pla
teas circumcunt,triint limina, doctiorum ,quxftiuncu<
lasmoucnt, intrica'nt verba , yt fuum.& alienum obducant fenfum jparatiores ventilare, qum examinare fi quid
difficukatiscmerit. Yccntiirtamea prodereiraperitiam
fuamiaft.uorcsfapientix.noaamatores,: id quod nefciunr, prauo pudor'c ncicire , quinvquacrerc & dicttt
' j.itfumi. maluiit, pralertim fi adimt alij, quitus no tum [arbitrentur quod ipfi nefciunt; faftum tamen] ferre
non poteris, de omni materia loquuntur fubito,diiuiiicmromnes, cuipantalios, feipfos predicant, iaantli
inueninedenoiiOjquodtritumeftabantiquis, & tefti
monio librorum per setates multas ad tmpora noftr:
perdu

I I X

VII.

3?J

perduum. Verba multiplica, vt ikpc minus intellect

fintonerc, cmultitudine veiborum,qumrerum difh%
cutate. Cum enim ne intelligcretur effecit, arbitratur fe
mcruiffe, vt prae ceteris philofbphus videatur. Et faepe qui
pauciffimanouit, proponit plurima.qux nee ipi Pytha
goras fufficcretcxplanare.Intcrdumeademrcplicat & reuoluit. Et quia non habet, quo diuertat, laborat mirc,
idem tcrk, & easdem circinat auras dum enim procul
audias , tcrtium Catonem csclo miraberis cecidifle:
Quemlibetcnimhominem.adtulifl videbitur. Siprofeffionem quaeras, & artcm, eft
GrammaticMi, Rhetor, geometer, piRor, liptts,
Augur, fchanobates, medicus, magus : omnia nouit,
fcefuriente Graeculo longcprasftantior. Nam Scfiiuferis ibit incaelum, Sc Daedalo doctior, teipfum quo voberis incolumem per inane traiiciet. Accede vt doccris,
quid inferiptis fuis autores fenferunt diligenter inquire,
excutc literam ; ftatim increpabit duritiam tuam , & afino
Arcadia; te dicettardiorcm. Plumbo.hebetior es, dura
quid in litera latet interrogas. Littcra inutilis eft,ncc cu
randero eft, quid loquamr. Si inftas, monebcris fugcK, quoniam perniciof eft, & occidit, Caue ne frpens
fis, qui terram comedit omnibus dicbus vitx fax. Aire
hdendum, aut fabulandum; autdeccptandum eft tibi.
Nam qui vcrbofior eft, videtur doftior. Nee curandum
eft, vndc aut quid, dequofntiat, aux profrt aliquis,
dumloquatur. Necrefcrt qua quiique ratione nitatur,
<um non inftantiam , fed vmbram cius quifque dare
fufficiat. Quid verum aut falfum, quid probabile aut
quid non probabile fit, fruftr quxritur , cum omnibus
imago probabilium proferatur. Statue quod volucris,ftaJ'milludaliquafimilitudocuacuat. Nam quod obtinct
vno fimili, vclis nolis in alio obtincbit. Conftattamcn.
quod vero fimileeft, non ftatim efTc verum, & qnod fal
fum videtur, non falfum cfle femper. Si propofkorum
milium difilmilitudinem niteris aperire, rem inancm
agredcris. Aut enim tevel clamore prsepediet, aut fuperfluam operam deridebit ; ciim omnium (milium aliquamdiffimilitudinemefreoporte.it. Alioquin non tara
ualia, quam eadem mrito cTc dicenturj Doccre cur
ita non,

}?4

DE

NVGIS

CTITAtlTM

ira non fit, n mcxjo friuolum,fed irriGoncdigniflmtrrn

iudiL-.itur. Statim quaeritur an velisconcionari. Dicuntfc
mi. tmttp. yt .Beripateticum, non * Hermogaram audiant, conucttum.
niflc; cum tarnen deanibulatione c circumitionc viaimn potius,quamdiligeiuiinucftigatione rcrum, Peri
patticos imitentur. Si tmen hase ad copiam eloquen
tly comparandam exerceatitr dnceptatio, & fimiha 6c
dnfimihaconquirantur. Excrcitium quidem laudabili
ft, & quo aliud dc conducibiliusiuucnmti, non facile
dixeiim, dummodofallaciarum nube multipHci, Tibi ne
ququam perftringi oculos patiantur. Nihil enim vtilius,
nihil ad gloriam ant resacquirendas commodius iuuentuti, quamiioquentia, quae ex eo.phirimtn.coibpatJtiir, fi rerumin mente. Sein ore copia fit. . Ver.
ba-namqucproferrc rebus incognita, .defipicntis potini
quam doccntis eft, ant diicentis. Multos ridebis huiu
modi, qui totum longo, detioent fcrmone dienri, & nihil omnino dicunt, ant minimum. Tu defeflus es mi
diendo, &. is.nifiverbofior.erer, Ioquendo perfatigjri
potuerat; quotamen tendat, aut quid vclit, non dura
intdlig.is. Tu finem cxipeftas.illenondum inttium fecit.
Perfcr tarnen, vtvideas qua exituius fit;recollige tandem,
quae contexuit.&bccutTent tibi velut gci fomnia, va
nas fingentisfpecics, vt nee pes, nee caput , vni reddamr
form. Turbati cerebri hominem credas, & qui ex dc/cftu rationislinguam continere. oon poilt. Putes cum
noeles continuare infomnes, & opit ratione, mchncholiamfolarnineocxcitatam. Si forre miferatione duiftus, eimodeftiam-perfuafetis; fuccendetur, Se qtiatlibrt
in quemuis. finget pprobria, compatientibus 5c deridentibus a:quconuiriabitur;ncc amicus nechoftis abra
confputus abfeedt. Si.caepifti' perforas ncceTe eft, aut
procari&Iingua: fuftinebis iniurias.Deffte ergo, ni( fotdidinguamalueris inquinan. Nam Sc immunda quo
magis'moueiitm-, eo amplius fectent. Viri prudentis i
irmagnofces, qiria -
Veftnum tetigifft timtnt ,fniuntqut poetara,
Qnifepiunt, agitant , inraiiticjrie ftquitntitrlicet autem apud priuatos, autfcrio riuentcs.homoh J
iufinodi recblm vidcatur inutilis, commodus

IB E R

Vii

38*

tnineftincoetu.multitudinis, quaehilaritatis & ocularis

lxtiaas materia gaudct. Optimum enim inftrumentum
cltadrifusconciliapdos, Scefficacior quouis mimo. Vt
venerium eiusrTugias, patientiam indicas auribus, rem gras inano, quinulli parcit, fie fi eum forte vis rcprimcre, benignjifimeobfecra, vtin.-docendoaut difputandoicnteiitia?plus apponat, & am verborum dedu;
ionecompenic. Nam qui verba rebus, & res tempomopominitaticonternperat, nrndeftiflimam totius eloquentias regularn tonet. Illa vero copia laudem parit, ci
reritAs victuti, & omnibus officits.aiH<aconicntit. Mulr
ta fiquidem Se fillaciter loqui, nugigerulicft, & famam
omnino ngligentis>cin fc virorum graium prouoeanr
sodiurn ck contemptum. Nam & piritus fapientia: au
toreit, quia qui fopbiftic Ioquitur-odibiliscft. Non mcT
diocris tarnen vtilitas eft, indeprehendend impprtuni?
tatibus fophifticis, fine quarum nptitia quifquis ad exaninaticmem vert ScrcrumventiUtionem progrcditur,
quad miles inuciliseft,quiaduerfus exereitauim, Sc ihftruftum hoftem ^proccdk cxavmatus. Licet ergo ad exej:^
citium colloquentem viciiTtm falkrcj; & qu.ili in cam-!
pidoctarum (chola, inter ciucs iocularem militiam exercre.-itd vbieclloquentium interuao, ad philofophia;
obrietateraexigit, importun itatesfophiftica:delitefcunr.
Et ft forte ah altevutia parte emeririnc,. fie fapienfibus
X>rripiuntur,Gcutin repblica inter contrahentes^dolus
nalignantium coercetur. CeterumYcrba rebus, res temJovibus contemperare,& interueriientes falladas pruden:crarguere, nonpaucoriimdierum'ift, aut leuis opera.
TndepJurimi accedentes, retrbrfumabcunt, & atiquarn
eiHumphilofophiaeportiunculamiproeferentes, glorian^
ur spud indocios, ac fi in iurifdtctionem eonuti tota
:onccilrit. Vt enim ait quidam .(verbis namque manen*
ibusnomenexcidit)
%;:..
;...;
Gartto quifque duos poftquant fcit iungcrepartis,
Sicfiat,fie loquitur -vclut omnesnouerit artts.
generibusc fpecicbus nouam adfert (cntentiam.qua?
otiumlatuit,quamdotus Plato nefciuit, & quamiftc
elici forte in fecretis Ariftotclis nuper inuenit. Vetercitt
uratus eft foluere quxftionem, in qua laborans munb
dus am

%6

(. u

DE

NVGIS

CVll'AMVM

dus iam fciuiit, kl qua plus temporis cnfumptum ft,

quam in acquirctido & regend orbis im|>erio confum
fcrit Caefare.i domus ; plus efTufum pecuniae , quam it
omnibus diilitii's fuis polledciit Creelus. Hseccnimtam
diumultos tcnliit.vtcum hoc vnum tota Vita quanerin:
tandem nee iftud hec aliud inuenixent. Et forte idro
quia criofitati hon fufficiebatincis, quod olum
inUchlri: Nam {kutiti'vmbra cifiuflibetcorppris, frut
folidittis liibtafitia qua?ritilr;fic ill his qua: iutelligibiliJ
funt, duntaxat 8c-vfiiiterfi(liter coticipi, nee tamen vniueriliter ci queuhtitfolidioris exiftentix fubftantia ncqilAquam inuenitur. Inhisa:tatemtere|-e;nrliilagentii,
& frufti labora litis eft. Nebulae liquidem funt rernm ft
giatim.&cimiqiixruntiirauidias.citiseuanefcuntJ
cd'int hanc aintores multis modi,:varifquefcrmoni-St dtti indrtfcrentervcibis vfi fillip varias opiniones irieni * vifi Aty& litigiofis hominibus multam
critendendi materiam reliquerUnt.'Iride'cftquod feafibilibus , aliisque-ngolaiibus apprchenfisj quonisra
haeeflaveracitef eftdicuntur,eainducrfos ftatus fubhit, pro quotum taone iu ipfts fn'gularibus fpeciahfimageneraliffimqueconftituit. Sunt qui more tliematicortim.formasabftrahunt, & ad illas quicquiJ
devuiueifaiibusdicitur,i-ferunt. Alij difeutiunr intclkflus, &eos vniuerfalium rtominibus cenferi confirmant.
ucruat & qui voces ipfas genera dicerent & fpecies. fol
cofuin iam explofa fntentia eft, & facile cum autore fuo
cuanliit. Sunt tarnen adhuc qui depiehenduntur in vefti j?iscorum,liceterubefrantautoi'emvdfi:nttntiam pro
fited Jfolisnominib4isinh3crentes) qubd rebus c intellctibusfubtrahunt, formn ibus adcribunt.
- ' Magno/e iudict-quifyue tuetHr, >:. '
c ex verbis autoium,x|ui indifferenter nomina pro
luis, velrespronominibuspoueruntjuam adftruit featentiam vel errorerh. Oriuntur hinc-magna eminaru
iurgiorum.&colligitquique quo fuam poffit hsrcfu
confirmare. A gencribus & fpeciebus neququam ico
diturgfed eoapplicabityvridecunque inflitutus fit ferro
Potictim iHum te fttbrit nriraberis imienrfie piclored
quiud omnia, quncceffimseadgit>fcitfortafe-rnuIai
i ... ;. '
<i
cupri

ti'lll VII.
?7
(uprffm. Defipitita Rufus in Nasuia, qua cura, tcftc
coquo, nullus cafus auertit. Nam
Quicquid git Ruftu, nihil efinifi NMi* Ruff;
Si gaudet, fiflet.fi lacet, h&ne loquitur.
Cenat,profinat,pojcit,negt, innuit, vn ijt
NOit:fi nonfit Ntri in , mattu erit.
tsilla adphilofopiiandiimvidetuinprior, in qua libenot eft liccntia fingndi quod volueris, & minor ex rei
dificltate, aut difceptantium impcritia, certitudo.Sinc
lient ad hoffem impediendum,faciliuslebras 8c angufiias'tfanfeiindimilesc'aiitusobferuat, fie difficiles quis
utfcripturrsaut rationibus excitt quseftiones, aut
li aliud pvopofitum eft; ex induftria in cas, quafi ex in
tidmti prolbimr. Etfi fatisfacere nonfufficis , qtriarnemo eft, qui omnia , qai et'rri ab impertis quacrunfflr, fufficiat explanare , ftatim annuit ocufis, drftorquet
Tultu'm jbrachium iaftat, clamt, falit, & tr.tnsfiguratur
geftibus , qui in quduisi hiftfione vel mimo videantur
inepti.Non vtique farisfaeies, ftifi ei refpondeas verbi
fuis, &id tantiim dicasj-qhodconlfieuit audire. Tpfctamen licet icrapulofibrfit ,; . tqtius eft iolurionis ignrus.
Invno tarnen foriffe'fibi profpexit caotius, qiod in
surfupio omnia quibus inflatur, ingeffit. Facile tarnen
& quad acuvcficamhaac perforando, quicquid loquacitatis in follibus imperiugutturis refonabat , intcrdum
Trio fapientis verbulo acquefct. Nee ilos ad philofphahdum crediderim ap.tiores;qui omni verbulo longam
orationem fubiieiunt, ac fi ad omnia qua: quaerunuir,
iermofit.ad populum faciendus. Regularitcr fiquidem
prodimm eft, quod qui plus vel minus refpondet qiim,
quiraturab eo, lineArnreftedifputandi ignort. Ceterm cm quis doctnduseft, illafunt difcenda duntaxar)
Qpz folutionispropofitr adminiculum prftantVnde
itlos qui in fingulislegunt omnia, Sc dum vnum quseritur, ni tntur omnia expedir, planum eft reft docentiuitf foYrrmtam non tenete. Aut enim nefciurit quis fit
reft docendi modus,aut diffimulatione officii vert dicdht
forte ingenia a.Etvt ait Cicero,n quid propofita difciplina, fed qiiid t'pfi poffinit, oftentant. Qui ergo*Porphy- , ?ftyriolum oninibus phitofophia: partibus replent, introdu- ria
b z
cendo.

iti

NVGI*

CVLyW

""

cendorum oUtundunt ingenia,,, memoriam turbant. Et

q ni m 1 lit i tendus erat, tanta grauitate concutiunt,vt onus
reputet importabile, quoducepit. Diuina: paginx li
bros , quorum finguli apices diuinis pleui funt iacramentis, tanta grauitate legendos forte conceflerim,eo quod
tbefaurus lpiritus f.mch", cuius digixo fcripti funt.omnino'
nequqat exhauriri. Licet euim ad vnum tantummodo
fciifurn flcommodata (It fmer^cics litera:, multiplicit.is myfteriprumintriniecus late/:. Et ab eadem re irp
alegpria .fdcm , tropologa '.mores varus modis:sedificat. Anagoge quoque multjpliciter fu'rfum ducit, vt Jiterarnnqn.r^dp.verbis, fcdrebuslpfis inftitat. At in liber.ilibns dutciplinis, vbi non res fed duntaxat vcvba figmflcait, qiiifquis pro fenfu litera: contenais non eft, ab
errare yidetujnjihbaut ab^infelligentia yeritatis, quo diutius teneantuv, fevelle fups, abffucere auditores, Plane,
Porphyrjoljum inepfum credo. (ta fcripft, vt fenfus intelligi riequcat, nifAriftote|e,.;Pia,tqne,,& Plotino per{eftis. yajatquiunquerne ia,,aliqu.-im difcipinam difportitjntro^ucerccompefldjp.caliv Ergo fiquidcmjllum
fcquar, qui literam aperit, & quai-.fupcrficie patefacia.
enfunj j v t ita dicam, hiftoricum docet .
".. >' .. I !.. ' . u.-Unfi. . ni , '"l' : A P/ifli.

Qui fuit neceffaria & qiiafilehues philofopbani ,

& quodfimplicitas amie* efiyeritati : & quid fit
luclari cum angelo, velcihafe etim. & quidfit au:
profit ad voCittiommfdpcmtdjeinqnere patriar.
Q vivero fintdifccndi.clav, qua philpopbantibus
ad intundam fpccirn- vertttis, yiam e teudentis i
expediunt, fnx Carnotenis'puis exprffit,, : Et '
mctii eius fuauitatc non capiar ', fehfum approbo.
philofopharitiicn mentibus cree'" fidelitcr ingcrcnduiv..
Ait ergo:. '. ',"
Me'whumilu.udiumqittrwii.^oit* quiet*,...
Ser minium taciturn, paupertas, terra alien*,, '
.Ji*crefer*refoUntmuljis obfiara legend*.
'
"
-

I l R

vit.

8>

umil i bus namque dat gratiam dominus'; '&' veritatis iatcHigcntiam confert, qui rimore iriitiatr ; ei in dilcftioneDei, &executionernaridtorumfiiqrim fdeliter
adhaercnt. Nam ex tcftirhonio fapintisj qui enfidunt
in domino, intelligent veritatem s fuperbis anfcrii refftit
deus. Quiscoinuirophilofophabitur.'aute renitente
aliquo obtinebit? Humilitas eft, vtneepcrfonam docentis contemnat quis, aut q'rricunque ciehtam , nifi for
te quam religio reprobauit. Si yt di'ci folct, iniiita Miner-,
ua nihil rc&eaggredimur, quis ad fcientiam lineeo peruenict, qui feientiarum dominus eft, & in quo funt omnesfapientixthefauriabfeohditi? Hoitaque moliriarduu'm niniiseft, & difficius* Se long maius, qiim, vt
fibularurn vtairjur verbis, clauameriperedemanuHermlis. Imo certe long minus eft, quohiam nihil eft;
tarnen quod omnino nihil eft, aliquo maius aut minus
eft. Qurfquis ergo viam philofophndi ingrcditur, ad
bftiumgratix eiushumiliter pulfct, in cuius mnu liber
omnium fciendorum eft, quern folus aperit a'gntis, qui
occifus eft, vt ad viam fapicntix & verx fclicitatis feruum
reducer' aberrantem. Fruftr quis ( de capacitate irigenij, de memoria: tenacitate, de afiduitate ftudij, de
Kngux volubitatc blanditur. Quia ihxc in inuio fuerint, quo efficaciora videntur, eo longius aberrabunt.
Nam & equus quo velocius aberrat, eo tardis domurn,
quhquis infidet, redit. Eft utem humilitari coniunfla
fimplicitas, qua difeentium ntelligcntiapluiinuim admuamr. Humilitas enim his qua; feributitur dooribus;acquiefcit, & (implcitas, fi qua fecus ac pportuit
dia videntur, in partem meliorem, fidei interpretatione
retbrquet. Ineptus cnlrn eft, qui icripturis'' qiiib'us inftrcndus ft, apptit dominan, Sc captiuo fenu carum,
ad imellcftum mum cas nititur traherc repugnantes.
Narninhisquxrerejquod non habenr, proprium feuftirhobftmereeft, non addifceieaiienum. Nonne & difcipulorum oculitenbrantur, ne fapientian, quecos ex
ardoie,comitabamr, agnofccientQjjia tard i cram ad intlgendum qux prophte loquebantur , qujcrentes
quodaberatmcntibusprophetarum,& non adtendentesChriftumqui latebxi iilitta? Scdqui.i cha'ritatis a'rb 3
demi

. /

390

DE NVGI

CVRIALIVM

demi ftudioqvuEicbant.quid laiebat, fapi entia qux qiwerebatur. adtuit, & aperuitoculos eorum, vt intelligerent
fcripturas, .'fitiuamvifo domino arguaunt tarditateru.
Sicenim prodetquxrdi ftudium,fi auiditas ipfa fcicndi
rcfcratur adChriftum.Sednec ipfe, nifi in iraionc pa
is agnofcitur, quia mens fciipturaium, nifi refeuio fidci aut niorum deturanimx, omnino non vidctur. Quit
inas eninj ad voluptatem fuam ingeni j aut ftudi j viribus,
cri p turarum i ntegritatcm adttat, quafi icrario philofophixexclufus, ab intelligentia veri alicnus ex tat. Nam
&Sodomjtx, dum angelo correptores malitix, & viri
iufti hopites corrumpere voluerunt, exctate percuS
funt. Et circa parietem abertent.es, palpando in mendie
raub tenebris obuoluti.iufto dei indicio iubrnerfi .
Sic duth elati 6c maligni oberrant.ad paretcm fcriptura
rum, fenfum fidekm, qui in domo fimplicis, cunj quo
& fermocinatio Dei, Se' qui correptqrem malitix vidtt
angelum , non adtingunt. Angcrusfquidemfcripturj
'. HKKf*- eft.quam Deo mittenteconftat ad * interpretandam malitiam hominum, inmundi Sodomam defeendife. Audite,nquit,verbum domini,principes Sodomorum.auribus percipe verba mea populus Gomorrx. Scruicndum
eft ergo feriptuos, non dominandum. Nifi forte quis ft
pfum dignum credat, vt angelis debeat dominari. Va
que viri iufti eos adoraTc & cibum miniftrafle legun'tur:
c eis humana temeritas vult prxferri.Cibantur autem fide Je bonorum operum cibis. Nam & magni confilii
angelum ad puteum fie cibait mulier Samaritana. Et
forte eos adorarle non prodeiit , fi fubtrahatur cibus.
Nnne quxrcndiftudio viguile feribitur Patriarcha, qui
calamvidcns, cuius fummitasca:Ios tangebat, angelos
adlccndcntes &defcendentesvidit, Sc ipfum dominum
innixuincalx, & cum angelo doee aurora illucc&era,
luftaminis certamen exereuit: nee ante ab angelo fatigatusacquieuit, vt cederet, quam fernore altero debilitatus, benedidionis gratamvoti compos, accedente an
gelo reportar. Hxceiinfpiritu, aut iri figura contigo
runt: led nobis Apolllo tefte figuralia icrui.uot.~ln via
ergo peregrinationis noftix, apprehendamus angelos
icripturarum,& infatigabilt certamineluctantescumeij,
^noa

:.-.'. ' l VIT. ^

?>I

non cedamus, dortcc ivos veritatis aurora illurct.Ncc lolatnnoflcifficiatvcritatem, nifi fuiofcamoris temporalium marcefeente, co.verxvirtntis adaum de benedithone angeKca facilius confequamur, quo mags aeternorum amore excitato, in appeutu temporalium claudicamas. Eoaiimluftaiftapcrducit, vt triumphantis li<w
minis teftunonio, deus ip, qui fumma Veritas eft, racia
ad faciein vidcatur.Quicquid eiiim boniin fidc,aut ope
ribus apparet, imago quaedam vilonis diuinae eft. Enele aurora finebenedictione non expedit anglum, quia
notifia veritatis fine gratia bonxoperationis, inu'eoufeientia: non habet fi'uctum. Porro ad ftudiumqua:rendik
non modo domefticis, fed etiam extrais animamur enemplis. Nam Solon, qui fummofapientia: femore cir
per flagrauerat, fiiprcmo die, afTdcntihus amkis.it coniferentibus, iam fere merfum fatis. caput erexit, interroga,
mfque cur hoc feciilt, refpondit, vt cum iftud quicquid
eft.dequodiiputatis, percepero, moriar. MigralTct proi
fc&o ex hominibus inertia, fi eo animo vitam ingrede*
rentur, quo earn Solon egreis eft. Carneades laboriofus 6c diuturnus fapicntiae miles., ia ftudio xc cxplcttit
anuos, & liquidem idem viundi& philobphandi finis
fuit. Cato o&ogefimum & fextum-ageraannum, animo
tarnen.iuuenib;ririli robore, graunaie fenili, inrepubJi
ca agens, vt net memoriam tardiorem,aut lateium infrmitatm, aut,quaTatamcarricm, membra torpentiavau
liriguam irapeditam quiquam animadueitcrct. Grxcis
etiam uteris appetiit crudirt qui feto & fere fenex Latinas
didicit..:Ciun vero fibieloquxntiaegloriam comparaTct:
id egit.Tt iuris quoqueciuilispcritifimusliabcretur.Eius-'
vero proles .mirifica, & patre Catoce.digna , adeo do-;
urina: oupidkatc flagrauit, vt ne in curia quidcni , qua
fcnatuscgbaturytempei'are'fibi,. quo ramus Grafcos'
libros leiitanct.jIQna qujdem dridlftcia.oftendit alius'
tmpora decile, alios fupercflc temptribus. Vitam quien
tam ncceTariam rife vel Ethicus docetj qui ftudeiitisina-:
neexercitiumreputet , fiad oftiunreius prcmentiurii (":
tumultuum,tiiraap.ulfat. Aitxnira:,rr ;>, > i?r.q ,o."
QuiLeuingt*io,nificim}'c carmine folt ' jj;. ..
Vtx<tty.^dvmwa Cytrb*i Hyfit'qu*fertmtut h:::
...
b 4
PeoT

39

DEMVGIS

CVRIAIIVM

Tenor nostra , duas non admittentU curai i

Mugnt mentis opus, de Iodic* parand.
AttonitL, currtu & equoj,fcifq*e deorum
Adjbtcerc, & qualu Rutilum confundat Erinnys.
Nam quod turba vcritatis lumen impediat, caecus Eua
gdicus docet, quem.turbas. precedentes 5c fequentcs'
crepabant parket, vt tacerct.. Siquidemdicentcdomit
qmverfaturintuxbis,turbaturcrga plurima, quo ni
ftudii&autboni&moribusexercendis eft perniciofius. i
Cnirn.ftudium, vt Ciceroni placet, eft vehemens applies
tioanimi,adaliquid agendum magna cum voluntai
profe&o mens qua; turbata ad plura diftrahirur, neqii
quam in vnovirtutis opere, fideliter occupatur. Sed ft
dij.tuncexcrcitioplurimuproficit,c um virtus in fingul
qua: legit aut audit homo.tacito apud ie yeriiudicij fc
tinio conualcicit. Ibi namque rano cuneta examint,
fru him omnium appendit in ftatera. Ceterum vita qui
ta eile non poteft; fi natura; necefiara.ubtrahumur $
contra i luxuriat animus in delttiis, return affiuentiall
men orationis extinguir Vnde fcecunda virorum
tas, &vera>humiliatis cuftos, & ocia virtutis,
fis adhibetur, vt luxuriam moderatrix ifta compefcat , m
imulisfuis hominemfui memorem, officio virtutis ill
giterinftarecompeuat. Honeftaquidemrcscft, vt ait fil
piens, lxtapaupcrtasj nec tarnen eft paupertas fi lita,
Cril diuitiis potior. Vnde Democritus, cum diuifl
cenferi pofTct, quaetantx fuerunt, vt pater cius exercitd
Xerxisepulumdare ex facili potuerit , quo magis vacuo
animo ftudiisliterarum:eflttopcratus, paruaadmodum
f unima retta, Patrimonium fuum patriae donauit.Athcnis autem compluribus annis moratus, omnia temporuai momenta, ad pcrcipiendam & exercendam doctrinamconferens, ignotusfflivrbivixit.quod ipiequodam
volumine teftatus eft- Cratcsquoquc.ill4Thcbanus,proiefto in mare ncm paruo aurl pondero, Abite, inquit.pcffum make cupiditates, ego vos mergarn-j nc ipfemcrgar
aAfobis Sed c A naxagoras, cum a diutina pcrcgrinarionc, patriam repetiflet,- ofliioncfquc ddrtas vidiflet,
Non euem, inquiry go faluus, nil ifkt periTent. Socraticum fertur oraculim, rteminem.loii^letemfierivtdo. '...'... .
'f <]
ceat,

LIBER

VII.

S9

ceat, nifi lead dicendum paupcrem & egenum credat;

femperenim difccHtibus plura deerunt, qux fcitu iocuniiaautneceflariafunt. Terram alienam philofophia exi
gir, & fuamittterdum alienam facit, imo alienam facit
iuam,& nulle viiquam grauatur exilio. eft quod domefticas & quxcarnis fint, abigit folicitudincs , vt ho
mo totusquodammodo verfus inipiritum, omnequod
fapientiae profeftum impedit, reputet aliemim. Vbiqt;e
tamen domi, & vbiquein patria , quia vbique locoruni
apud ie, & vbique apud iapientiam commoratur. Et for
te hue * patriam inurtat dominus, dura cum exire de ""'^ '*'"
terra, & dc cognationc fua prsecipit, vt in percgrinationc
proficiens, multipliceturingcntcmmagnam, lpfamque
terram acquirat fliciter quam relinquit, dum ad vocationemipicntiae, omnia qua: fnt mundana conteranit. Siquldem virtus modeftaepaupcrtatisexercitio crefcit, & fortitude faciliusdiurtiisjqam laboribus expugnatur. Qui verocognatione temporalium , quibusqiiodammod ingenims eft,pedcm fui figit affect s, feruit 5c
minoratur,&iurcdominij fliciter acquinmtur omnia,
quae mundi cordis affecHone, quai mentis pede clcantur.Sedquis eft, qui hancarduamviamvelintraredifponat? Angelum forte quis aggreditur,aut quisfi aggreditur
perfcucrat?-Ncc tamen fine diicrimine colluftandi, vidctur facis veritatis. Et nifi pauperis exilij amaritudo praicedat. Racbelis& Liseconiugionondulcelcit, nee fuc
crefcit foboles numerofa, nifi in virtutis bculo Iordanem
labentiumfolitudo tranfierit, Sc in duabus turmis fpiiitualium & corporalium bonorum in patriam diues regreditur , qui etiam inter cognatos exul, in pura: contem plationis & recbeoperatioms labore diutiusfudauit. Qui
vero alia via philofophari nitUntur, errant, & vrgentcfameprimogenita diftrahent, fi tamen inuencrint germa*
num, qui vel lenf'rulam iapientiac, precij nomine lrga.
tur.Eftcnim, vt frturdixill Ariftf|ipus, Indlgete vi
rus, legendi iludi tempeare.

Cap.

39+

DENVGIS

Cap.

CVRIAtIVM

x i i i r.

De feptima cloue difcentiam.

[N libro Quintiliani deinftitutioneoratoris.feptim;
difcentium clauis ponitur.amor docentium,quo pra:
ceptoresvt parentes amandi funt & colcndi. Sicut enin
illicorporum.ita Sc ifti quidem funt geniores animo
(.Mb
rum, nonquidemde fe * propagando fubuantiara,fcc
quail fapientiam iivauditorum mcntibus gignunt; ic
melius reformando naturam. Et hjE quidem pictas, ftudioplurimumconfert. Nam & libenter audiunt ,quos
amant, 5c diftiscredunr.Sc eis efl fimiles concupicunt,
& pi facite afFeu, in pos fcoctus fcholariuro lseti al.icrfque conueniant. Emendati non irafcuntut, laudati
non erubefcunt, vt (nt Sc ipfi chariffimi Audio rnerebuntur. Nam vtdoftorum officium eft docere, fie auditorum fc praebere dociles. Alioquin ncutrum fine altera
fufticit. Nam (cut hominis ortus ex vtroque gigncntium
cftconfechis, &fruucafparferisfemina, nifi.ea praemolrl
litus fouerit fulcus. Itaquecloqucntiacoalefcere nequit,
nil! fociatatradentisaccipierttifqueconcordia. Hpcc qui
dem Qiuntilianusin.piiceptiseloquctia:, ied nihilominus funt ad inilitutionem fapicntix pplicanda. Profecro
ncc eloquentia, nifi prceptis fa-pientix comparatur.
Etin forum illorum , qui aures audiendi habent, non
modo ridiculofus , fedquodammodovefanus, irrum.. pit, *quodcunqucphilofophia, vt loqucretur diligeutius non inftruxit. Septem alias claues , quas ad intdligentiam fctipturarum, Ticonius pofuir, in luccm
profert liber, qui de doctrina Ghriftianainfcribitur, feJ
neququam iftis obuianr, omnes potiits .vcrfantur in
vna (brum. Easnamque ftudium quxrendi complelitur. Ccterum de traditione gentilium , fermo fuerat
inftitutus.ita tarnen ad inftitutionem fidelium ex propofitoreferatur. Vna tarnen eft & fingularis, Scquaficlauium clauis, clauis ilia qui aperit, & nemo claudit.clau,di* Sc nemo aperit, Sc fine qua ad intclligentiam veri
nullus nccedit , quam quifquis aut non apprclkndit
aut

LIBER

VII.

39$

aut non- tenet, potis infanire crediderinij qum philoiophari.

A. 9.

XV.

inqtio Ep'tcum & fui fummum conflit,

& quodper multes labores turad voluptates.
Mv L T a quidem funt Se difEciha, quibus philofophantiumprobatur virtus, quia ad fummum
iternii per ardua. In fpe tarnen proficiendi om
nimanfuecunt, & dum lahoiib penitur vrilitjs, mens
ad omnia roboitur. Et quidem adfummum tendunt
omnes,fed via difpari. Nemo tarnen, vt opiner, illut fine
labqre pertingit, aut tendit. Cmenim fint tres philo*
fophaiitium eftse, qua: & ipfa: feinduntur in femitas
muh:as,omnes etfi diilimiliter,laborant tarnen aflequendo finem quem ftatuunt. Siquidem Epicurus & totus
grex iodalium ei us vitam beatam aferit, qux tanta lmperiocunditateltatur.vttriftitia; & perturbationisnon.
interueniatveltenuis.motus. Vera quidem definitio eft,
Scqua. nihilpotfteiIrotundius.Ab ea tarnen plebs,quac
cum iquitur, deflexit in voluptates , reputans fe earum
vfu beatiffimam eile futuram. Mihi tarnen petfuaderi nequit hoc aljquem haufifle de fonte Socrtico, qui tantam
morumdocuitpuritatem, vtpoftcris creditus fit, non
humanuni modo, id diuinura fpirituni iabuiT. Sed
quia Facile eft aure veloreinfipientium, difta optima deprauari, ad compendium immunditix traafunt, qux.
virtutis eft debuerant inftrumentum. Cato fiquidem
opinataeft, (nam hoc vxique.cordtus homonon fentit)
quod amoreiociiquenirftViaundius, nil fuauius para
litica y^u, auteorum qui epulantur quptidie Ypj'endid,
qui .vino a;ftuant,fplcrtdidis vtuntur veftibus.:denique

oujaia,quc mens, Jungue melius apptit, cogitaie,loqui,

& faccr., & in millpcaritrajn: fibi, aut m,o.tum reprime-;
re proprix voluntatis,, vi t^m efte hominis vera Si ftimma
felicitate gaudens. Sed nunquid hue fine laboievenitur; Quot bices, ne fe vmamr, varietas humanas (brtis
interiacit? Vt rebus iimque vrarts ad libitum, opulcntia
ncccflaria eft. His enim cgcaus ita non vtitur, quia d
funt.

39<S

DE

NV IS

CVKIAtIVM

imt, aut parcit fsep ne defint. Sed ponanturadeir. In

termultoscompetitores, & tanta current auiditatc,
fortiorafportabit. Viribus itaque opus eft, vt feruentur,
Exigitur ergo 8c potentia. Nunquid haec gratis, id eft, fr
aie labore, Sc blicitudine acquirtur? Sed in his entemni durum quidem eft Sc intolerabile, quod amor
commodiinnatusefthomini, vt etiam qui non agit
bonus fit, bonus videri veltt, & in xftrhatione fui aliorum credit errare iudicia. Nam vt bonus fit, non cominodi quidem fed iufti amor efHciet. Qusritur ergo reuera* ni. imimicu- tia *conuiuentiumj fed hate ipla nifilama: beneficio protum
tendatur, leuitcr cuanefcit. At qua: gloriam patit &
prorogat,cxmultisfurgitarticlis, fed maxime imn
tum exercitio conualefcit. Patet ergo quam laboriofusiit
tranfitusad beatitudinem pervoluptar.es. Qui fufficien**'.' ''** tiae caufa diuitiasconsrerut. vt potentia nitantur,*amplijngtaiil canttm..
..^> .
.
p

im, tudines quaerunt, dignitates ad reuerentiam & tugara

tnamnt digni- COntemtus, 5c concilianckecelebritatis gratia, adfpiract
va
ad glonam . His tarnen omnibus non ea vita, quam p>
curus deferibit, acquiritur , & qua; triftitue fit' & 'torifl
perturbationrs ignara. Autenim hxcin vnum quemif
bet nonconeurrunt, aut non conferunt, quos pollicatur effeftus. Imo 8c faepiifime tanquam e regione cor
ftant,quaerentium votis contraria operantur. Si rnihinoa
credis, liber de ConfolatiortePhilofophiaereuofuatur at
tendus, Sc planum erithaK in contrarium ceder. Et lie
liber ille verbum non exprimt incamatum, tarnen apuJ
cos qui ratione niruntur, non medioeris auton'tas ett,
cum ad reprimendum querrilibet cxlcerata mentis do
lorem, congrua cuique medimenta conficat. ec ludaeus fquidem Grxcus fiib praitextu religinis , me
dicina: declinet vfum, cum apintibus in fide 5c irr-perfiai.mu
^'a defipientibus, fic*inuidia'rationis nfcftio artifi
cila proficiat, vt nulla religio quod mifcet abominan
audeat, nifi qui rationis expers eft. Sine difEcultate pro
fundus in fentntSjin verbis fine leitatecon(picus,ontor vehemens, efficax demonftrator, ad id quod liquen%i. Mim dum eft, nunc"* probabiliterfuadens, nunc quaii ftimiilo neceflitatisimpellens. Si huic vt necefle eft acquitris,videbisifta laboriofe nimy quxri ob aliud, Sc id curo
qua:run-

LIBER

VII.

397

quaeruntur gratia ex eis minime prouenire. iUud tamen.

cuius quaeruntur gratia,verius & compendiofius poterat
inueniri, fi non aliunde qum fe quaereretur. Sed iam
foe malitia inualelcente non qua:ritur,fed negleftui ducitur prae iftis ,eti fi occunat.Nam eu omnia bona fapiens accefloria fint.ipfamquc conftet fupr falutem &omnem pulchritudincm appetendam, ipia catterorum collatione vilefcit, & folafunt acceToria eiusin precio. Quis
cnimphilofophaturvtfapiat? Namvt rebus abundent,
aut temporaliter floreante videbis multos, & fi non philofophantur, tarnen philofophos imitari. Ceteriim faciiiuseftvtdiuitiasphilofophantem impedante quam vt
philbfophia: quippiameonferant.Dco cnim& Mammo
ns fideliter non feruitur. Ne verearisvt quis patriam de
feat, vt paupertatem fpontaneam ampleatur, vt ftudio
vacet:namphilofophiaipfa labor videtur inutilis, nifi
fruchis opulencia: Confquatur. Alios vtfeiant, curiofitasexcitat. Alios vtfeircvideantur, elationis ftimulo vanitasvrget, Alios ad quseftum peftifcra cupiditas inflammat.Raruseftquicharitatisaut humilitatis pede fpientia vias fcrutctur, vtdpeeatur aut doceat. Nam ad immundx voluptatis aut va,nae vtilitatis ineptias, omnia refemntur. In his enirh finis eft animas aberrantis. Philofophja interim viaticum eft, paucorum tarnen, qua alia
a longe videtur efli com pen diofior. Namvt dici folet,
mor.ingcnijnunquam bojninem diuitem facit.

Cap.

xvi.

De amore diuit'mum, " quod in eu anima

tien quiefe'it.
'"Y vi blas diuitias congerie curant, nihilin vita po^S.tis crcdivoluntvia^ quam ceteris prjetulerunt. Vt
is indigentia expleatur -, diueria probaotur diuerlis.
lullum orauepericuJnm cft.ii fpes dolofinummi reful;eat. Ipfam ferenaturam vincit amor pecunias, & res peimpoffibilesadpofbikmredigit facultatem. Auaro
ihil vile videtur, aut fordicjum, k fibilante populo, fe^umconfolatur^njo 3e fibi applaudit, fimul ac-num-

39*

DE

KVGIS'

I AL I VM

mos contemplatur in arca. Petronianum illtid ingetum omnibus credas:

QuifquU habet numms, fecura nauiget aura,
Fortunmque fuo temperet arbitrio.
Vxorem ducat Dan , ipfumque licebit,
Acrtfium iubeat credere quod Dana'cn.
Carmina componat,dedamet, concrepetomms
t ptragat caufas , (it qui Catone prior.
Iuris confitM PAR ET NON PAREI, habite
tqutefioquicqnid Stratus (^ Labeo.
Multa loqunquiduU aummispmfentibui opta,
Et veuiet ' pojftdct arca loua.
Dumitaquequxftum facJtiv nulla pars mundi videtuf
inaceeflbilis j Soipiius torfida; ::eftm , maior auariti/
ignis exupcrnt. Inde eft qdd hic -mutt merces, Tur
gente foie, ad cumquovefpenintepet regio. Hietoto
mpetu fertur in hoftem,'i:,'> -f-:/. w.;
: - concurritur , hra ''''' '
MomentOj4M'an>rt'biiiit,*Ht~-oi&oriafoi*. '"
AliusmrwhisgaodttaiTiderelirriinibus, vt ex familiwitte maiorum faciliusad opes,';}* dfi<kranruracce<l.u
Si poteftverltnrinaliquomMifteiio; fin autem, iufficit in matricula curialiumcff conferiptum. Sola fiqi'
dem confcriptio'qiiaeftuofaeft.Vt minimum loeiim pariimoniefacit, qua nulluni' vectigal vtilius. Suiscnirn
commodiffimeparcityqemloculi exhibent alieni. Militatur in curia vfque ad canos, imo & illos confumit eui
ria. Vix eft, vt quera curia perduxitad canos, domura
.redeatv el exclu fus. Simigrauerint. fame pereunt, quia
vtait Sidonius, eos non tam bonus pacit, qurhp^ms
alienus. Suauiorenincft> Se quiddam ab alieno innaw
dulcedinis habet. Nefcitvri Can, qui abuis cl!
alieno. Si hbnefta fiutttuf officia, parafai partes
cmbTeTct expjere 8c miffii. Qa:uis indigna patiew
"'" antcquin exeat. A pud * Virroncm Crebrium cogitfi
diicumbentem. Nam & huic idem' propofituai, & fempereadem mens eft,
'
Vt bona fumma putet , aliena viuere quadra,
& ea patienti perfore animo,
:'
' "*''
~^~- qu& nee Sarmentus , iniquas
">- '

ill .

Vil.

39

Ctf*rii *d minfas, me vilis 1 tuliffet.

Innumcrabiles vix funt, gui buspalamaut clanculoprpperaturad^uaeftuitu &,quem non fubigit amor pecu
nia:, interdum fuperateupiditas fpecicrum. Equos.vefte?,
aucsarmatas, venticos -can, * numerlos greges ar- * f. -mentorum, c pecorum, 6c variammundi fupcllcctcm/"
(qubniam per iingula currerc vires humanas excedit) plctique pecuniae praefcrunt, 6c totius hominis vrres exhauriunt, inaequirendishisaut ttfn'cndis. Nam in his duobusrriculis, furor totius auaritia: conftat, quod im.moderatius apperit aliena, aut fu tenacius femar. Et quidem immoderatius appctit,quiiqu.ls quoddceft, legem
neccffittis excedens, &vus expocit. Tcnentur quoqu
auidius quae vfufubtrahunfur. Ea qifoque quae fine vfix
pofleToribws clabuntur, inutilia fibi effc quis dubitat?
uaritiam vel ex eo non modo fugiendam, ed deteftandamccm'ftat,qupdaccelftibiisproculferatorcs fuos,
confortio diuinitatis , cvfueaeleftis beatitudmisremotiet, & clngat. Omnia liquidum quo cxleftibus viciniorafunt, minuscupiunt,&congregatpauciora. Voladlia cae eque runt, eque metunt, eque nent, eque
congregar in hrreis, penum conftmunt, fed
exdckmt foil icitudi craftihi.Econtra mures
reptilia congeruht in futurum. Et generationes pvohibentureffii, quitus tena eft incibum, & caedem parce yiuut,
timentes ne quando eis terra defkiat,in quam tarnen ipfas
proculdubiorefoluentur. Sen tiatvnufquiquc quod vult,
ego auaruni pofle fieri compotem voti non credo , nili
forte & Epicurus fameliaim, & fiti aridum 5c languentcm, plena: voluptatis iocunditate frui confentiat. Siquidemvterque famelicus eft fedperniciofisefuritauarus,
qui femper indiget, 5c fatiari non poteft. Maior enim eft
hiatiismiintis, quam corporis: Se nifi feipfum Deus ia.
fimdat, cimnno nequitimpleri. Nam cum natura fpirU
tualis vrrtiite propria fie corporalia comprehendat ., vi
nulla quantitate di(tendatur,nf res vna loco to.alterius impedimento fit, quo minus-ilia comprehendatur, &quo pluraconcipiuntur,eopluribus locus eft,
luce clarius eft, quia res coiporalis animam, qu fpiritus eft, rmplei'e'honpoteft. Ttusmundusanguftuseft
ad ani-

400
DE N . IS * ^' rVl
ad anima: quantita,tem.Ex quo patet.qubd in eo tota anij.Tia non quicfcit,ni forte in anguftoclaufiim ergaftulo,
fpiuis fuppoftis incubante,!, Epicurus quiecere molliter opinatur.

Cap. x v i t.
Deambhtone, & quod en/du, flulam cemttaur , rjr quufiterttutjrannid, r de
.dwerfisvitm ambittoforum. .,
Declinara nituntur aliqui, etil non raculam .odibilem taten auaritia: notam..Nam5c
abalienisyidenturabftinerej 8c fuis, cum res expofeit, li
bel vti parara unt! Eis.tamen de fonte maiorum oritur
aliciusviti) yena , qua: (emitas eorum tramite veri
felicitatis deflectat. Siu/tenimin ho.rto delitiarum , de
vno fontcoriunturfliiTiiiua, qua: fasundant .fuauilmi
odorisagrum, cui dominus benedixitj Sic in. loco horroris Sc.vitx iolitidiriis,.in' terra (cilicetqbjiuionis, quam
iili inhabitant, qui fui obliuifamtur in mundo, veliit
flupidusludorum vanitat'c captas in theatro , quad de
fonte vno, omnium capita pullulant vitiorurh. Hicatempur'cuscupiditatiseft. Earn ver fie patrum difEnit
autoritas, vt dicaturcupiditaselc amor eorum, qua; qins
am it tere poteftinuitus. Sqiatur cnim ci ftultitia comes,
fuadensid amari & quxri.quod tcnerenon poteft.Eteft
ftultitia eorum quae feienda funt , vitiofa igrtorantia. Sk
earn liber magni Auguftini delibero arbitrio pngit. Si
cnim nciciatur quod feiri non poteft, in nomen.ftultitiz
minime cadit. At cum fui ignorantia quis tenetur, tranfit
ad finitos. Si in bonis, qua; minora patenter mt, maioribus prxfcrtjltult iudicat.Si vitia iquens, partem
dtriorent fici.it, fhiltitix malcdidtione damnarar. Si
ergo error fueiitcupicTitate fucccnfiis, prxcipitij muloplexvia pntet, cmab rrore fit, vt homo, quid fiefequendum ignorer, & ipfiim ininuio abctmtm, fornas
cupiditatis inflammet. Et quideirt adhuc pracuaTent verba
iniquorttm, dum homo propria: conditionis ignaros, &
debitsc fubicionisdetrcftansiugum, fiftitiamquadim
afFerat libertatem, vt poffit viuere fine metu, &
quod

me vu.
401
juotl voiueiit facer, 8c quodammodo iam efle (cut
)eus.Non tamen quod diuinam velit imitari bonitatcm,
:d Dcum, dando impunitatem malts, ad fuam vultmaitiam inclinan. De radico crgo fupcrbix imepit ambiio, poteutiae fcilicetcupidius & honoris, v.t hmc vires
labeat nc prcmatur. Hmc proueniat rcuereutia, ne vilcfat. Nemo enim eft qui non gaudeat librtate, & qui vies, quibus earn tueatur, non opter. Nihil eft quod non
n pcrmutationem eius veniat , fi locus adfit : Scruitus
nimquaedam mago mortis eft, Se libertas fecuritas vit.
nde eft, quod adconciliandam potentiam cfunduntut
ipes j & quanto quis potencia: cupidior eft, tanto eas failis expendit. Cum vero potentiam nact us eil, erigituc
ntyrannidem, & xquitatc ccntemta, naturae & conditionis confortes, nfpicientc Deo deprimere non veretur.
Et licet orones occupare non polint principal & icg31, tyrannidc tamen omnino immunis eft aut nullus,
lutrarus. Dicitur autem quia tyrannus eft, qui violenta
iominatione populum premit. ted tamen non in popu0 tantiim , fed in quantavis paucitate, poteft quifque
lamtyrannidem exercere. Nam etil non populo, tamea
nuatenus quifque poteft, dominatur. Non enim de his
inftitutuseftferrno, qui funt omnino animidefxcati, 5c
iibiecbone continua gaudentes, alicui in vita prxele rcigiunt. Vitapotiuspoliticorum excutienda eft. Quem
nihi dabis inter illos,qui non velit vel vnum poten tia anrc? Qmscftqui nolit ibiiusefTein aliquem? Quis eft
)u fie fubditum tractet, ficut fe vellet t ratcari, fi fubderc Dum ergo ambicio inualecit, calcita xqui tte, pi oedit iniuftitia, & tyrannidis procurans ortum, omnia
(uibus illa crecit, exequitur. Qui ergo fuis non prxuaet viribus, nitituralicnis. Eft videre quampluruno ~upcspTeltatum^Jicmorum procos, adhxrere potentj?
hs, & le ReTpublicx muniis immiicere. tentantes viag> .
(ua fc poflTnte latere, ver ex aduerfo in altum tollere,
[uo prxjiliis poflint, aut lltem polleTtionc confortij
[11u nTpatrimonia, labores immenfos ag[tcdiuntur, r. perfcrununffr obtcqlis, ~81
ollicitare, quoscaptjnt,nonverenturlNuIlunvrgocmium gratuitum cft, noctux aut judex , centurio aut dcf.
canus,

\o
PE nVgs iiXnvM
canus,fed ne'e (,,1(1 ad precio fiefiAthic
* in profiinistotcrbiLi, dum qirx publica funt, a"rnbitio
non cartumpat. Nam qaecnc}; publica funt, pictatidc
bent Cc fidci . Ctterm hace aiTibitiofiota fa
ck'vitfatrntirquam gratis in liquerVi cadunt. Sed pote
"runtcrchisqtix-funtabinftitUHncTraiahi Aiperiui di
ib. fnffiecre. Domcfticas calamitates, & thalamuto fi

frrentix axpofitum fornicatoribus, clancrrii ihterri srfcctTum.iflproftihulumpcrmutatum .ilnegfmituA

lachrymis nquco deplorare. Doms namque oration'1
negotiartoriis, domino ptohib^rifrETjFacta eft dotnusT&
^crriDlurn"E3aturn in lapidTditorTj, in latromim Ipt
luncarh verfilmen. S'iquidcm ccletia data cit in direpririe'm, aliispalamjaliisclam oecupantibus earn. Naffl
& ipfa oecupanti conceditur.eo forte quod in nullius bo
nis cil. Non efteniniimietltSj nifi perrarus, qui accia.iturgladiofuperferriurfuum, ad praefmtiohem amfeitionisreprimndam. lrahanique machinas multipli. ces erigir, vt earn expugnet neminc defendente. Alius
enim'de nobilitatc confifs, aut viribus poteftatum, vio
lenter ihfnflairruit:, 8cfifortepulfatadoftium.pan<tem autlimmatuffodr nonveretur. Nam & editiorrem coricitabjt in Moyfn , 5c alicnum ignem in tonpltim infct,;& vafaiancuariicontaminbir. Aliiis pctansinmultitudinediiitiim, Simone ducente ingreUitur, non nuCnicrKiibi, qieiim & pcciiniam fiiam iubeat ir in per/difidnem." Alius in muncribiisadPcmim
reformidat accedere,clanculo tarnen per impluuium atui
ac fi perseguas Iupitcrelabatur in gremium Dancs, (it
in flnumEcclefixprocusdefcendit inceftus. Alius obfequio quad muneris ignarus, adeft ac fi obfequia rionctdant in munris rationem , proferto nullum niaius dl
murtus, quam cum homo-ipum hominis duouet fe*"* 't'! uituti. Alini * collufiori qudarri vocantis
pranicrtit; fed pdftmodum collat gratiam fuo Gieziplcitilscompenfabit. Alius agir ne ipfum pulfare oporte.it.
fed A ingredienditni compellatr iniitusjSc quafi obnu
bilara luceriiam Dei, vt ciim impune irrideat fraudutatus. Diu fiquidem alius fmulauit. Ambitionem nmq
multis indiciis prodidit,& fediuitcm potentem, ihfig.* '

neni

; v : \J vi I.
<tp
nem verle fieri confeflus eft fed alia via, fed in alio ftatu
ied inminori periculo, maiote librtate. Voluit cfl nobiKjintcr Lacfas, ai crtc maguus.in clero. Ob hoc*prm- .*/./')/*
cipum virorurri quadiim c;rartam,tjiniliaritarcm mu, ab
nsqiiaicnqueiulccpit fimetioncs. Scrins forte pralatiis clt,aut confi^nandi fufeepif officium, aut cimelij cuftodiam,aut publtci laues rarij, aut ratioefnij variai
cauttoncs, aut liquid aliud nequit.vt * corbibus praetv *|.1*
cercturobtimiit. Non tarnen quo ad cum pcrtinc.it de
egenis , autdcpaupcrib.uscuram gerat, fed quia fureft,

&; loculo.s habet, quosauariiu foiun; ad tempus, vt fut'

imagine ficta t is, eos firilcgus faiat, dc.mcnd,icUa*4h
& dmoste rentiumprjuatasfihj diuitiaspart. Sicnim
cmpalionis moucreturafrctu, fu fidcJius yti,)itispaupfibuserogare, qiam ad difpeniationctu alied
mrrcatr impunis acceder'. lam palam cmuntur omnia
nifi model! a veuditoris impediat. deo criim facrisaltanbiis auaritia; profanus imminet ardor, vt hace omnia
quafiqutcdam pardica prsccmaiunr.ck quia peric nop
vevuimt m commercium, licite &. mceredumur acquin
ii praeempta hicrint. auTcocrnpfa.Cjuid erIim?Nunc|uid
iii forum apprbaiite pra:tote noj* veniunt, /qua; iure aiitiqua fie polfiderltur laicis, .vt ftanfeant ad haredcs, c
titulo dau.itioiis, aut pen/airationis, ab eis
i asei go aduocatioiiis aut patrftacus Ecclcfke.quid prahibet diftcahi 4am quod bcatii,s,rabrofius harrefim ! comnvMi dicit in taJUnis, prouincialc dccrcr
tum intcrpretaptitr clic-,. cV quod in jola Italia, & mt'ef
Lombardo* debeat obxincfc. Aqeonfti tutio ,
inliibens ne illiqui dui>lEcclc(iasambiun{,qo.acHUS
ft)bintrcut,ius adiiocinioni^]U3srunt,admittantyt in Ectifias, qu.trum aduocatio fraude quasiita efti.ad ,timor
tcitidttkuin referunt, ,6c neququam ( per,pctuum,fi
pro loco 5c tempore difpenfndum. Vt enim aitearus
Cyrillus in epiftola Ephcfinac Synodi,difperitionis mo
dus nulH vnqilam dipliciiitfapicntum. Si difpeniationis
modum quairis, probabiiscftquidemjfiergadiuitcs.er nobjlcs, erga potentes, & regales aut curiales , rigor
canonum temperatur. Nam de moribusvltimafiet menBe, 6c iftis * rRiditas neququam pofita eft. M
a
lufti

404

> %

N V G i S. V R I A L I V M

luftiti* eiuidemliberifimt; &<bducunrrfpmtu, neceff non habeant efle fub lege. Statut ergo lexquod
' plaait latori: nam ifti priullegij principalis gaudente
beneficio, quicquid ambiunt fibi competer-opmannr.
Epifcposad prima beneficia obligant, 8c dp futura foc
ccfione paci non verentur. Reftat vtique vt mfti pato
repleatureuent, 8c illis 'quifque animetur -
in necem.cums ambit fucceflonern. Si enirn ceder mottur, adueifantur, vexant, multiDlieitereoncutiu!
oiTeuorem.Poflffio namque parit ^duerfaHUm afboni
m rem.Si vero quifpiam praeltorum fuae cdhdinonismcIflBri-es pro voto non obaudierit^amarasiteco audithiftorias,eoquodindi?nm, & tntumehofilm
reputant.fi turpis tnhbnefta petitio fepuliam ato
patiaror. Irterirnergatarum fuardmferunturremigic
-nidificant in prouinriis fingulis, vix quot nido habent,
vcl ipfi fciunt, diurna ad pergndas alicui brbis plag
eis pratparantur hofpitia, & in tanto numero, vix hotpitiolo vno donatur horridulus comes. Nam fi quis hoc
fecit, probatiliberatatiseft. Vtique & infigni prudtntia:, ft quis tot quocunque modo conquirit altara ,
quafirim Memphitico, quotidianashoftiasrios poM
altarlbus immolare. Nblunt tarnen facerdotib domi
nan, autfcruirealtarib.quide aharioviunt,ne, vt po
pulas arguit, dicam luxuriaritur, fed perfoliate* quoidam introduxerunt, quorum iure ad alium onera. ai
ajiumreferuntur emolumenta. tcm Apblujdicat,
quin laborat, non matducet , qui mininiam mere
tur; plus percipit, Sc in labores alenos ociofus aut flag
tiofusingreditur. Quisergo dicat in hac emenda liccntia.cumnohresfacrait.'fed profana, fimniam polie
committiWucerHm.vttulgodicifolet, per argenteunl
yon Am tra-rifitur fordibus, quae tranfeuntem vcl pontt
-aure perfcquuntar. " ""
' .

"tr

[','

-. ,..r 4. :!; i. . , .' . i .

i*ji<([.; ;

.!

._,.."

u.;'< li >

i .i .>-.:.,. j. . . '..,/ ' . f

-, i '.i.,? rf-- ,i
i.: :.: ,.^K. * : . -'" :
- i
.. >

'

! '! V .)!!''. . .

I I E R

,. .

VII.

-.

'

'.' .

40|

; '

...''!.;;:,"'.' *~Xf" * vu i.
ffubd wbuwfi dimulant ft vte quoi
* maxime appetunt; & qmbtuwcufii'.': tionibiu propofuum ttgmt.
S,B.R,cc.a4aliquem ftorum prqmouendum.autcqgitm-.autcircuniuciuturEccIdb, vtdicat hofti do.
: ' icth , anuce a ll'cndc fupeniis. S t upid i itaque obftupcfcunt, nomen dignitatis abhorrent, rcfugi onus, o
vt uidius impellantur, more fv*dicitur)arietis,.vtfor .is feria trcccdctiti s,ciun fufpirii's , gemiubuvSc fingulT
tibusintcrrurnpcntioiisfimuataslachiy.nias^etrocediint,
-Votum liquidem eft, quia ede lixe trahit & impel
muks, & quos nott ambitio rcpellit. Nitunpir ergo
wionibus Sc autoritatibus docere, quarc cos Epifcctparj
non dcc<at,N<w* fum, mquit, mdicus, fie in domo mea
non-ell partis, penes me thcfuri rant,yndcin necil,ras articulo , noua & vet<ra indigentibus prqferarn.
olTum itaque. vticxcufationeprophctka, quoniam loqui neicio, fie quia puer ego (um, ficii non xtate, reacra
fcintia fit luitatc morum.Sordidis veftibus ab initio inr
dunjsftHP, ficeasnunquamfanguineagni, aut veftibus 0
ftudui dealbare. Quomodo ergo fnftauacbbopollutus,*THfpqbd facerdotem oportet , polluta mundabo?
Nam legem indciinenterco.nteiTiii, fie Sanctum Dei , in
crepante Eaechielc, pollucrc non ceflaui. Mea ergo pro
motion populi deicetiq eft. Ruina, fquidem popuf,facerdotesmali. Facti ftmtenim in laqueum populi, exiftenKs in fpecula, fie ficut rete extenfum ad inuoluendas" ani
mas. Terretme Aggeus, parabola myftica acerdotif pcriculumcxprimcns,ficrnanifeft docfiis, quia populus
facerdotum moribus facilius vitia contrahit, quam vir
otes nterroga,inquit,facerdptcs legem, 5c die cis; Si
* acroanta vel vas fanrura contigerit alicuius vefti- ,,_,, ^4
menmm,ifanctifkanteum ex quod contingit? Et
cum dixiflent acerdotes quia non ancrificat.dicitad eos
rutfum: Si immunditia centigem veftimentum mundi,
J
vuum.

4-
DE fcVClS CTII4UV
vtrum poHuat cum? Et dixerunt, quia polluic. Tolerabilisergoeftmevnum propnis confumt yits , quam in
inultos viriorum difFundi peftem.Ad haie fi pcrfonaeflt
vfquequaquelaudabihs, uno.ttciTancurij ncxibjis illifatus, me Mielitis durifiime rcpcllit ab nditu,non ferens
jron nil Scan infangUinib.as, |c Hicruilcn.i in iniquitte principur frtbruin Hic u'tiullafcft;aut cqmpulft,
*aut fimulau eletio. Il ne quoque partem piotcnl.i Aiiutatibrie'pro'feqfirtur.Pofti'iimciproBieiitri non poil:
tie fufpitione-fimoni.ncae pffirtatis, oblioc ins, c
aritofitaterh figilli-, aurietmilii :, aut ibripf , -emife vieatur , licet alia mente rklbfcquium pdtiaris,- ficut
prsfensteftaturdies.tria dilatant henoFcni refpTt;teft<
tonlcientia acceTerit, afltfta re per hc-fihe cmt fortiretu'r honftrem. Apflicasi'qDoque'fanaiflines replit
&Tfciidluk/qmtuV^dmftfituftun et;:vta fatrs ordibs 6c,omn'i ptomorionis fpaveeartuf/q'uixuurflrbrt
fectflaris curii emunt .officia/ it qui VAcsi autferaics
obfe'cundationesJfincipl>spr{Hbnt,aiit quorum eleio non cft clero in F.cclca, -& iixc' pracHohiinartnt
eaimfqae rrfhdaria; poeftaris- canomcaclebrata quoi
i aliter elefti fuernt^fi^peric^k)anathmaJis;ivHiiucrilis-eeclefia prerhib cbnferri. VnUs pfincipum noflrofnrh, nominis ttqoidem'irtiTtemor urn, incatifnfimili
^ multum refer*. 'Gum nmbitiofus quidam
pachus ad abbatiam, quain_pia;cmcrat, ^
n\od cftiam -jfimul ans , vt_awittius peterctur) 'guis kfugeret, recujar^honojjm^jgc ic palam tanta; rei fttcff
Tttrindignuai. Pjane, tWquitprTcens, indignases, qu'cam clam data~milii tanta pecunia (mmmni(jue exprel
fit) jmiftiySed quandoquldem per me non ftat.quo mi
nus paftioimpletur,liberum me haberi iuilum cft. Je
tu domum redase Sequi digniis eft deftitutsc prxfkiitur fceelefiae. Sed nunc lemge liter mecedit exenfatoa
ambir iofb . Haec cnrni & alia quam plurima muro pliai,
yt credatur nolle qudappctit,c tandem rtisacipcrc
quod priem. Vndtf tanquam vir modeftia: ftnguta
tfapitur, trahitur, Scad cathedram conelamantibustur
bis, cemcinenfcibus chorisj multitudiue prclus dedua
tur. N

Hill VII, - 407

tut.. Necprodeft ignobilitatem prxtcndifle carnts , am
ianguiniSjCoquoa non quacritjiir fiicceflpiy
fed pifcatori; fahr filio., Augufto. Scientjaoa; accu*
rata citcufatia prodit, Sc rebgiofus ee conuinciur ex ,
quod inuiutus afcenderc. dntiius, recufnit;yi/"u* ' "
naluific, qui diftulit. Qujverode.cap.nbus,)bi ppo*
fuit, habita ration loci, temporis, peifonfq,, fimfli via
tendentiwmad honores focta multitu.dpjdirpctvt'at. Sid
prxfcntihiis niti ncqueunt, aut praptcritjs, vat
cinantur pro/&um. Sic caUidus mango. duro " ^
ins pro.uch.it equum, aut pullum prphitais, ipcognit^
radariuro promittit in futurum, ^,tiaEtisgieffibusmoU
tius incedentera propenGori laude in ftabuLuAii; incautj
mcrear.oris.c\trudit. . .
,.',.t.'.i\ ; ,-'.
Ca

rix.-'l

-'.;'

'

De his qi impuientitu trruuHt,ne'ftmnl&

tiene ambtitnis , quos . ntc
..
amontas reprimir poiefr.

| o.n s i s t v if T region quam plupimi, nequa,

\j quaqvdiln^ulantcs.propixum, fed ambition^
ijualifndjcifolctjinigriia gr^conantcs, pxaictoruru
drident unauia 111, velu mili tum , qui miljtiaj 1 u.v titule^
non audemt profitai, li cet impuri firu & ni; vitara
Slam veliru erigere, nec Iciaut inhucrc alicuam , immunJWfllli'uir pedibus, ccrt.mm irrumpunt iu limeta fin?
rtoram, panes dominica: propoftioiiis, &. carnes agiy
immaculati>arTas igiic.pallionis in cruce, non modo ill.>tisjfcdpoljutis ((i liccat) manibus tracbturi. Hi fnf
qui licet primo aditu, ianuishabearitw inijigoi, coiif
^nuotainca.(enduiitad.facer>dotiura, f^ftiivirttM tribu
nal;- & r'epulis ctcrisj fic.fagis alteabais incubant t yt
rnori ad formam, & excmplum prabcadum plcbi,"
ordo iUe.vidcatur inftinirn^ferterTc occafio cimedam in^
abundanti Sc fecuritate viuendi. iNecputatur officium
diftrittoT)fl indicio nhnxiumTred'fccura quaedam. Sc_
nul^uamdrfcutjc^daadiTi'iniltratiq. Credasillud flotir
voce pricous omnibus tonuille: . . .
" *
OccHft txtremmcxbtcs.
"
Ind -

4t

SB

N VC I S

VRI A L I VM

Inde eft quod omnes. quafi in ftadij agone, contendunt,

anhclantibus . fngulis , ne Epifcopatum accipiat alter.
Votisergo, &fi n re, plurcs numero funt rccr.ores,qum
lis quos regunn Nam qui rgi velint'perpauci funt , eiim
. quiftjue vtcmahcipeturjiiugoreftorisproprij,rtis viri
bus quaerat. Prruilegio fiquidem Apoftolico, aut regio
prxcept, plurimitutifunt, ne iudieibus fuis obtemp
rent, ne uiftitiam facianc, nelegeDci fubieiti fint. Non
reprehendo ckmentiam Apoftolicag fedis, fed hanc indulgentiam cius Ecclefiae Dci non arbitrer expedir^ Nihitale in iiia gloriofa familia Chrifti legimus, licet & in
illis contentio faftafit,quiseorumvideretur efl rriaior.
Nullam emancipationem huiufmodi ab Apoftolis fftam tneminimus, licet Faulum & Barnabarn audierimus ab inuicem difccffiilc. Nullam in illa fuperna ciuitaK, quae furfum eft inatr noftra , contraditiionis mate
riam credmus, icti nec hic efle deber, nifi vrgentiflima
ratio fl agiter. DehisehirtiCvtpcernultitudinis & er
rumquiilliusfouentiniquitatem,loquar) dicam quo:
fentio, nequidfubtrahamveritati, autprbbabilitati.Di ergo quod iridubitantcr credo, quod hi, qui efferentc
fuperbia, hiufmodi emancipatines quasrunt,
fuaiugum Chrifti, fie patris eius, fi fieri poflt, excuterent. Plus di'co, im Sc quantum eft in ipns excutiunt, c.
diuinae 'Ordinationi fallaciter contradicunt. Nufquara
ergoillud Apoftoli: non omnes prophets, non omnes
magiftri funt. Omnes enim prophet & magiftnint.
Itavtfecundum antiquum prouerbiurn mrito dicatur,
quod c4 Saul inter prophetas. Etreuera fient ait Gregorius Nazianzenus, nulla hiftoria tradidit, vd tantum in
Ecclefia fuifTe numerum miniirrorum , vel tam valuer
congregatum. JVnde religioni dc doftrinac Chriftiana:,
"raue opprobrium natcitur, qud (acerdotia vel minift:
ria ambitione potius & ad gratiam , quam meritorum
judicio deferuntur. Omnes itaque currunt. led cum eo
yentumeft, vnusacccpitbrauium.Illcqui in curfu ambitionisaliis velocior-extitit,-& qui praxueurrit dtius
Pctro, g quouis dikipulorum Chrilti.Akrcnriit enirrTTllieo-, & omnem eieritatcm feftinatae vocationis pranieait. Hi funt qui crebris muneribus vifitant ppteftates, la~"~
V
i
tralcs

HEER

VII.

409

ferales S familiar eorum follicitant, Ecelefiarum primis fe commendant , applaudunt omnibus , Sc etiam
magnarum domuum non modo officia]es,fed cinifloncs
icgant, vt cim locum viderint, rnrminei int fui . -Hi funt
amici omnium, & qui non (efedamicosin fedefiderant
promoueri. Hi funt qui vitam (cvutantur alienatn, ncgligunt fuam , infulatorum annosdii^imcranr, canis laetantur ,phyficos & Gencthliacos de fatis pracfidcntiurft
confulunt, librant humores, & quafi in (latera appe-n<umt elementa viuentium;c quosdiutius fupcrclccon* ,-.-'..
fpcxerint^setaternNeftoris*dicunt exceder, & * cenri ^< \_
aut cornicis iam implere menfuram. Debiles actatevel
morbo concutiunt, etiam finceroscriminibus ina ult.mt
fimulatis, & quafi hacredipetae vacillantium cathedris
inlidiantur, turpque' internen iente commercio oceupatarum ledium faepe illicitas imptrant fefiones. Hi funt
quide fecoadiuuandis 5c promouendis,nefarias obligationesinterponunt; & tandem cum adremventnm eft,
iramemores fidei contra fidem datas, fe ipios arribitionis
Scinwdiaeftimulisimpediunt Sc repcllunt. Sic ergo plclumqae dum competirorum rixa crudefcit, fapkmia Dei
pcroccultam & reftam diipofitionis fuac viam fidelem
incognitum introducit, de quo neququam praxeflerat
fermo vel cogitatio. Uli tarnen ex contingentibus nihil
omittunt, niii forte in eo contingentia prxtcrmittant ,
quod ambiendo modum excedunt, G tarnen in eo aliquiseftmodi exceuus, vbi nullus eft omriino modus.
Palfarit itaque & precipitant poteftates, fi obfequia non
fufficiunt, fi intercesiones non profunt, vires fuas ambitiocxerit) fax & aliena: facultatisdiuitiasftendit, iam
| i!am loquitur, Scin'montem elationis aftendit & clamat.Hxc omnia tibi dab.fi fundamento fidei cadens,
promoueris me. Hoc fquidem caderc cft , cum certum
fit ex automate fanftorum patru(h,quodp.erha:retm fimoniacam, finceritate fidei corruit, quifquis in fpiritualibus, id eft , rebus facris & Ecelcfiartieis,meicimoniumauaritiaEcorrimittit. Ncc refertquod pecunia inter
cdt, in contracto, velante, velpoft, cum omni tempoit negotian tes in talibusdamnatiofimoniaca: prauitatis
inuoluat. Cmcnfm perpetuo prohibitum fit, ob hoc
s '
accipac

410

DE

NVGIS

CVK.tAIIV.M

accipcrevcldare quippiam, nunquam dare vcl accipac

erit licitum, quod eft vfqucquaquc prohibitum. Vt cnim
ait Tharrafius Patriarcha.dare eft quemcunquc dare, 8c
accipcre qucmcunqueaccipcre. Egrcgium quiddam ia
talibus accidit in Apura tcmporibusmeis, rgnante Rogero Siculo: cantigit vacare Ecclefiam Auellanam Cam
pania:, Apulix, t Calabria:. Robertusiam difti regit
Canccllarius prxuacbat , vir guidon in rebus gerendii
jftrcnuus. & nc magna litcrarum copia acutifmwsTln
pnmis prouincialiomJacundifltmus eorum non impar
eloquio. vcrendus omnibus priuilegio potcftatis, & niorum ckgantia venerabilis, coque mirabilior in partibus
1. tmit- ilUs, quod inter *Longobardos, quos parciflimos, 11c
"*
nuaios dicam,<ue conlat, faciebar fumtus immcnibs,&
gentis fiix magnificentiam exhibebat. Erat eni'm Anglicus natione. Ad cum itaque viri tre-s acccflcrunt / Abbas
quidam, alter Archidiaconus,tertius laicus quidam prepolitus regis, fratris fui clerici caufam agens ,finguli clara
pro iam dido Epifcopatu gran dem pecuniam oflercntes.
Qujd multa? Adhibitisfamiliaribus feorfum, cumvnoquoque eorum conucnit deprecio. Emptio ergo & venditio vndique perfecta eftdc folutione implenda fuffi! ciciitiflimecauttim,pignoribus& fidciufloribus datis,
diefqucprxflxuseltclectioniiblcmnitercclcbrdx. Cum
itaque ad diem Archiepifcopi, Epifcopi , & multxv'encrabiles pcrfonx conucniflcn t,prxfarus Canccllarius competitorumcaufas, & quid cum vnoquoque eorum cgifIcfj cxpoiiiit dicens, fe exnde ex Epiicoporum ientcntia
proceffurum.Damnatiscrgo competitoribus fmoniacis,
pauper monachus & totius rei ignarus .canonice elcftus,
approbatus & introductas eft. lili tarnen coafti fuot foluercidjin quo fe obligauerant> vfque ad nouiffimum
**' fffok quadrantem. Vtinamita agatur cum* procis noltris,
qui omncsfedcr. olfaciunt,adtcntiu.squiden> cVcuriofiu.
quam odora vis aut fa gacitascanum, formellas leporum,
autferarumlatebrasdcpreheridat.Simihi credcretur, (c
cxcludcrcntur & illi, qui diffimulata ambitione cediint,
vt validius irrumpant in fedem, qua ficut jpfi f.uentur,
fuert rcpellcndi. Siquidem iuitum erat, vt de fe fibi con
tra fccredcrctur. Quid enim in eis larcat, nemo, fidclius
nouit:

W-

I I R

VI J.

4,t

noir.PIutestamcn incontinenter ambiant, & impudenter. Fruftr cnim:, vt quemque eorurn cxcipias, aliquemopponcstitulum, quia clamte canducho pranialntedciebkur.jeoncuirenabuscxemplis ftncbonibus
patrum. lgnobiliseftjid nee Pcffufitrklus extjtit , aut
alicubideclaritatefanguinisgloriatur. Mnweft: .Hieremiam & prsecuri'oremdomini habet atitoces. Puer eft: Sc
monftratlcniores Daniele puero nd enmato s. Jlhtciatus cftjiiccfcholas frequentafle kguntur Apoftoli. Coniugatuseifc & Apoftolus vnius vxorisvintni prcipitdigendura. Ihmiutia.m matrimonii li fuam reljquit vxoiem & tournes a nuptits ad JEiwingclium'Cr.idirurruocatus. Qpkus.aut potmseHnguis eft: fed Aaron .vices
Moyfij qui etat impeditjorislingujCj ,5c facerdotium iegitiir luiuiftratl. Si moderjoiova deilderantur excmpl.-
Valerius Vinccntiofidciciuoriim doctor cxtirjt, 5c ex
emplar martyiij.Scorcaictlatus eft , fed Ol'ec mandante
Domino.amplexibusmeretricisadharfit. Infipienseft;lrd
per infipientiam mundi decreuit Deusfaluare credentes'.
Percufforeftifed Petrus gladium exeras, fcrui principis
facerdotum, aur.iciilamamptttau.it. Meticuloliiseft: Sed
lonas ad Niniukas veritus acceder, Thomas ad Indos.
Tcnetur funftionibus .publias alligatus : (id Matthsus
detdoneoaumptusert. V'inoilentus eft, 5c deditus guIxaed.Bominitstp/cdichtseft^otator vini, vorator car
nitine Nob aequkicit raaioribHs : id & Paulus in faciem
rcftitit Perro. Contenriois eft: .& inter drfcipulos lefu
fafta contentio memeraur. Carrujos eft 5c linguofus:
facundus habeatur.quoniam c Apoftolus fie dictus eft
fcrmni-vcrbius. Miiitiam excrcuit:Tcd Martinas Iuliano
lgitur milita iFt. Virfanguinum eft: led Moyfes Acgyptiuminter'fecit. ceableondvt in fatvu-lcK -Manifeftum eft
hornicidiuiU) & Samuel pnefentc populo regem pinguiffimum interfcit. Prfidas eft & pciiuius.icd Petrus pcrfidiam periuriocu.mulatiit. Mutus eft, fed hoc Zachariam facerdorionoivcxclufit. Caecuseft, fed & Paulus
vidcrcnon potcrat, quando- Ananias domino confecrauit- Exigcntibusculpisdepofituscft: Ted multi talcs
rciti'tuti funt, -5c poftmodym Ecclefiac Dei plurimii ptofuctunt. Surdus eft : led hoc.piconari legem Dei non
prohi-

41

DE

KVGIS

CVRIAIIV.M

prohibet. Prxdicator enim quaeritur, non auditor. Le-profus eft: fed de patlorc paftorum Ecckta recoht. Quia
Bccfpccicm.nec decorem Habens appatuit, qui excludendiisvidereturtanquamkproiiiSjSc nec humano dignus ai pectu. Perfona defpicabilis eft: fed in {mili repul
a: tmo.aduerfus Martinum non audiuit Ecdefa deten tiem. Errat in fidei hoc feciledicitvir Cyprianus. Vale
nidi nanus eft: fedGregoriusin fummo lansuoreRoma
nam optm gubcrnauit Ecclefum. Superbus & vaniu
eft: fed talis fuit BriftiusTuronenfis. Corpore & membris dcbilitamscft: fed hoc egregio confeori Patinado
kgiruraccidifle. Condmnationem ambitus tulit; led 5c
tiliorum Zcbedei petcntium primatum, eft pctitio rcprobata. Haerefim quandoq; docuit: fed Augullinus ic Manichenmfuiflefatetur. Coluitidok; fed 6c Marcellinns
martyr iniignis in papatu thurifkarecompulius eft. For
te nondum -eft Chritianis : fed dum catcchumenus
cifct.beati Ambrotij fuit (vt traditur) eletio clbrt:.
Perfccutus eft Ecckfiam-Dei ;id Sc Paulusex perfecutorc
faihis eft prxdicator. Ekftiodccft: fed Sc Apoftoli non
pctentibuspopuliwhifllfunt. Nonvacat fedes in quam
poflt ntrudi, accdt prxfedenti. Nam Sc Auguftinus
Valerio Hiponenfi non tarn fucceifitTc, quam acceflufe
defenbitur. Auarus eft; difperfa poterit congregare &
lnutiliternondiftiahet congregate. Vt paucis vniner
compk&ir , ad omnia ineptus eft ; icd Sainton man
dbula aini Phirtiim expugnauit. Potens eft & nunc
Deusdelapidibusfufcitarc filios Abralix. Adhaec d'ubiumerTe non debet quod cathedra Epiicopalis fanctos
recipit, ant fanctos their. Nam & cum Saul iounftus eikt
inrcgcm.infiliitin eum fpiritusdomini.prQphetauirque,
Sc mutatuseft in virum alium. Caiphas quoq; licet iaciilegus, Si quicumludxiscbnfpirauerat in faluatoris, cum cflct pontifex anni illius, prophctauit , n,
conftet ipfurri ab officio prophctias , gratiam , quam
demcruerat, accepil'e. Cum ergo fedes fuauis , Sc duke
lignum , gratis Sc fine labore omnia defiderabilia conferantjnonnefupermiafollicitudoeftjciieslaborioios, Jc
noeles inomnes duccre , vt ad facrarium philofopbis
accdant?
.^
DuhiM

t I E R

VI!.

+Ij

Dukm eft iacuii toro , ttnuis putlUm,

Threiciamdigitisincrepuifti lyrm.
A ut fi hoc nimis videturcTe ardtium, quoniam taftus
lyrae fonum eliciens, fuum laborem habet, & induftriaiii
cxigit.tutiuseuexultarequiecentem ad fonum lyr &
voeem organi,& portasomnium fenfuum voluptatibus
aperire. Interim philofophantium ftudia deridentur : i
quidauditurincognitumjquafi prophanum fit,condemnatur;autfiminorisrt,contemnitur. Nam vtrationeSt
fltitoritatereprobetur,iiuftrexpehis.Si rationcvcl autoritate niteris^conftietudinem quaabutuntur, & quam
fecetunt, obiirient. Dicitqueprocerum alter ad alterum;
Hoc tfi curpallet, cur quisnonprandett hoc eft;
Doclerefqe tuos curto centujft licet .

Etpillunt in obrios hi qui bibunt vinum. Nectamcn

ambitione tanta Epifcopalis dignitas duntaxat oppugnatur,eoquodiam fummis & minimis eadem eft dominandiprae/idcndiquelibido. Qui enim aipirarc non audetadcathdram,pariauiditateck eilHem machins pre
fecturas, archiJiaconatus, & alias aggredifur dignitatcs.
Indulge ei modicum , audebit ampliora, procedet paulatim, rcminiicens, quod
Audttttes fortune iuHxt,
& timor nimos conuincitefle degeneres. Netno repents
turpiilimus fuit.Si paululum fucccflerit cis,nihil eft quod
_ fe fieri pofle non fperent. Tandem itaque quod pctitur,
obtinetur; fed vt'dici iolet, deo irato.
Tunc ertffes mnfti'idies, lucmquephluftrem,
"Etfibi mmierivitamgtmwre .
Uouam ergo concipiunt folicitudinem, &fram,eo quod
temporisia&urarepar.irinonpoteft. Quod in clauftraltum pluteiscontinetur, excutiunt, litcraroTtim cxpilant
fctinia, corroga nt fccdulas , yerbofurh fiofculos legunt.
oraturiailas_c6nquirunt._& modis omnfeus elaboran r,
vf videanttir fcircquod nefciunt: Nam ytfeiant, aut iri
vifTtproficiant, non dum foHciti Mint. Vmbramduntjxat virtutis affeCtant. quam fempervirtmi prxtulcrunf.
Vtiq; nihil miferius eft, quam in aheno fulgore gloiiari :
& eo confit efleinpem debitorem.qui fohitinem ce
lebrare non poteft, nifi noui gratia credittfrrs. Verunta ' '
men

414

D. If Ve I CVKTALIVM

men fie terbpus Vdimeregcrtiunr, vttibi ilityricusrcck

vidcaturoccurrerc, cum improperio ingerens,
Vinm & me/ie latum es , Um prope*
dit! , &

*il&fi

Fjagtadut fine fttureea. tib Intimer * efflxk

menr.
GtMemnert- formt vititempercffa, malign
Rr$Met, -viridi non coila jiUelia lima,
. HoAivim non aducrits prcejntos Ecdeue/ed oro
nes culi ante docendi officium praelumfcrunr, quam dicipuli formant Haopkucrint, ad pfgritiam cxjtamlim,
qiui bmuhun libertas veritatis educir. Vdcergo non:
Sc Vetera profrent, qui temper seque noua & vetcr.uon
tempirunt? Net cil quod error concunentium fub pratcxtumultirudiniscxcutitur, quiaviucndi rorma conuiucntitvm fimilitudinc neququam traliitur.lcd verbo
Jpci, in cuius via bcjti ambulant, & calle ad vera
felicitatispatriam perglint. Nque cnihi quqd multis
peccatur, peccatum non eft; fed ideo grauiiis, quia rani. Nccddirnientiscupam focia miftjt iukituio,
cd pregrauaf eotjupd vitibits lilis ,nc;Corigat!H.<)'
Ne tarnen aducrfusiuftitiam Di,ambitiplorum multinido prjeualeatj non medo d;nmixfed humana iura it.
iiiantur.I.ev& prophcti, Euangelium.koniDes regula:
pacrum,illoium,deteftantr.audaciam. Niliiominust>
men aduerfijs.doininurrr erigttntur. Erubefcc Syon, ait
maie, 5c tu eteric quid ehsis, currllaicusjegis (ere ign.v'
nis, ambitionemtuama.rguit& cornpefeit: ObftupeKc
proplieta, aftria te iiTorm uini reup.cat- , & tuos
conuincit errores. Bnitum animal, homo ftupidus, an.
*clmnvidttenetyemgladium,icrcft fpiritum, qui lai
in litera , & tu-cajcusin tanto luniine Icripturavuni inf.inus ruis in mortem? Erubeceergo, obftupelq, fiibfifte,
Sc a malcdici^aejadquamauantuftitnulantef'eftinas
teede, & qnifto.ti,tomnis iSc pjophctas, vcl afinam quam amb4tionis,tirce cafearibus vrges, audi. Miraculo fiquidem opus eft. Balaam etenim non corripitur,
nifi afina Ipqnatur, Nonne erubelcis, quod te ficexaecauit, ficpcDTun^ediifuiipfiusignara ambitio, vt prophetids & diUimsoracub;s.iudiwm.afinxpneicrasi Tpjrer
forte,

 vti.
415
forte, & contremilcis in'vocem alia:, fed neququam
compungeris. Hoc cnim diuini verbi munus eft, Sc donum illis, qui folus in mentibus eleftorum, ignem charitatisaccendit.Vndeliquet.quiainutilitcrafinam audit,
quicnnqe verbi Dcicontcmnitvocem. Audi tarnen &
afinam vtilia fuadentem,quia S in ea cruditioncm tuam
fpiritus loquitur. Pranndetangelumcohibentem illkitos
gren*ustuos,& eum oftendit tibi. Qua via ad honores Ecdefiaiticosafccndcndum fit, qua; via fit fugiend.canonesdocent. Conteriinis tameh,quia in via mhdatorum
Dei, non vides angelum tenenteni gladium, vt occidat
te. Eadem incedit afina, homo fui collationc. Stohdut
Je tardus, & qui verbi 8c exempli tui calcaribus Vrgendus
cft, vtfaciat legem, videt angelm, timet, fubfiftit, c
confiliumdeitibienunciat. Loquitur in cafu ifto. Tu
mtraculum venerare. Sc fingula verba eius repone, &
exculpe in tabulis cordis tui . ,
-' * .
A P. X X.

De legtbut ftcuhrium prmipum, quihus cuales r

tfjicules aruntur ab bonorum 1,& qubus exemplif Dathanite & Abirniu nitamur
ebt'mere.
At T ergo Imperator Iuftinianus: Maxima funt in
omnibs-dona Peidefuperna collata dementia,
hcerdotium & imperium: illud quidem diutis miniftrans, hocautem humanis prxfidens, acdiligentiamexbibens :ex vno cbdemque pryicipio vtraque procedentia,
humanarri exornant vitam. Ideoque nihil fie erit ftudiofum imperatoribus, ficut fhcerdotum honcftas, cum va
que pro illisipfi Temper dee fiippliccat. Nam fi hoc qui
dem inclpabile fit, vndique&apud Dcum fiducia crit
plenum. Imperium autemreite Sc competentcr exornct
iMditam flbi rempublicam, erit confonanta quaedam
boiia.bmnequicquid vtilceft.humnoconfercnsgencri.
Nosigimrmaximam habcmusfolicitudinem circa ver*
Dd dogmata , Sc circa faccrdotum honcftatcm ,qnam iblis obtinehtibiis cfedirnus4uiapefe-maxima nobis doina da

41

DB

N VGIS

CVRIAIVM

na dabuntui Deo, & ea quae funt, firma habcbimus, &

qua: non dum venerum, acquiremus. Bene autem vniticrfagcruntur& competenter, fi rei principium fat de.
ccns,& amabile Deo. Hoc antera futurum elle ere Jimus,
li facrarum rgulai um obferuatio cuftodiatur, quam iufti, laudati, adorandi infpeftores, & miniirri vcrbDei
tradiderunt Apoftoli, &fanti patres cuftodierunr,&explanauerunt. Sancimus igitur.fanftas per omnia lquentesregulas,dum quifpiam fequenti omni tempore, ad ordinationem Epricopatus perduertur ,confidcrari prius
cuis vitam feeundum factum Apollolum, fi honefta, i .
incuipabilis,& vndiq; irreprehenfibilis fit, Vinbonisteitimonium habeat, Sc, facerdotem decens , & neque ex
officiali, autex curiali veniat fortuna. eque ex idiot:
mox clcrjcus, deinde partium aliquid practeriens, Epcopusapparear, fedaut in virginitate degens principio,
autvxorcmfiquidem habens,ex virginitate ad cum venientem, ncque filios odibiles. Alioquin qui praeter hie
liquid agit, Si ipfecadat facerdotio, & qui eum ordin.it
extra Epifcopatumieftabimrhanc legem ofFendens. Sed
neque inexuditusexiftensfacrofum dogmatum, ad Epifcopatum accdt. Pris autem aut monafticam vitam
BrofefTus.aut in clero conftitutus, non minus menfibus
lex, vxori tarnen non cohaorens. De cetero autem nulli
permittimus pofitione legis vxorem haben ti,talem imponi Ordinationen!. Sicut bonam gratiam, vcl gloriam
inco.quiordinanduseft, quxrimus;itactiamin eocilumniain, qui iruftr aceufauit, punimus. Si autem aliquis dicat concium fe eile alieuius illicitorum ei, non
pTiusmercatiirusEpiicopi Ordinationen!, quam querelx
examinatio fiat, & vndique iimoxius appareat. Quod
fi poft huiufmodi contradiftionem, non paiTus is qui ordinem facit, legitimam examinationem imponi caufx,
curratadordinationem.fciatquodab eo fit, pro nihilo
efic, fed isqut contra legem fit cadat faccrdotio, Sc qui
ineprobationcordinationem imponit, Sc ipfe fimilitcr
cadat fcdefacerdotali. Item Leo :Siquemquam ad Epifcopatusgradum prouehi deo autorc contigerit, puris hominurnmentibns, nudaclectionisfcientia, fincero om
nium i udicio proferatur. Nemo gradum facerdoti j prec
- . .

vena

1I1IK

TI!.

4I7

irnalitate mercctur. Qualiter quifquemereatur, non

luantum quifq;drefufhciat, asrtimctur. Profefto enim
^uis locus tutus, & qux caufa poterit cflc excufata ,fi veleranda dei templa pccunis cxpugncntur ? Quem mu.
um integritati, aut vallum fid prouidcbimus , II auri
facra fames, veneranda penetralia proferpit? Quid deniqc cautum eile poterit, aut fecurum, fi fanftitas incor
rupta, corrumpitur! Ccflt altaribusimminereprofenus
ardor auaritiae, & facris ady'tis'repellaturpiaculare flagitium. Itaqucaftus & humilis eligatur noftris temporibus epifcopus, vt locorum quocunque pcruenerit, om
nia vitae propria: jintegritate purificet. Non precio, fed
prccibus ordineturantiftes, tantum ab ambitu debet cflc
fepofitus, vt quxratur cogendus,rogatus recedat,inuitatus effugiat. Sola illi fuffragetur necellitas excufandi.Pro.
fe&o enim indignus eft (cerdotio, nifi fuerit ordinatus
inuitiis. Cum fane quifqis hanc fanftam & vencrabilcm antiftitis fedem pecuniae interuentu fubiiTc, aut ft
quis vt alteram oulinaret vel eligeret, aliquid accepiflc
detcgitur,adinftar publici crirriinis, 5c laefae maicftatis accufatione propofita, gradu facerdotij retiahatur. Nee
folum deinceps honore priuari, fed perpetua; quoquc infarnix damnare decreuimus, vt eos , quos facinus paf
coinquihat, & xquat, vtrofque fimilis poerta comitente.
ItemluftiniansNoUella-- Prae omnibus iftud obferuari
fancimus, vt nullus per fufttagium alicuius muncris, Epi
fcopus ordinetur. Si quid autem tale committatur, ipfi
dantes & accipientes, & eorum mediatores damnation!
fubiieiantr. Etprxtereaquid.it, &qui accipit, & me
diator, facerdotij aut cleri honore remoueatur. Quod au
tem pro hac caufa datum eft, Ecclefx illi vendicctur, cu
ius voluitfacerdotium comparare. Si forte laicus media
tor pro hac caufa aliquid acceperit, in duplum id Ecclcfia:
reftituat. Idem. Sed eque qucmlibet venerabilis domus
gubernatorem, aut aliam quamcunquc folicitudinem
Ecdefiafticam agentcm, dare aliquid illi quo conftituitur,vt nulliperfonacliceat,procomrnirIa fibi gubernatione. Qui vero dat aut accipit, aut mediator fit , clpro
nudabitur. Acceptis, vendjeandis venerabili loco. Si au
tem faeularis fit qui accepit, aut mediator eft, quod dad
*
tum

4 S

/. ttaii

.DE

NVGIS

CniMIVM

tumeft,duplumeidem venerabili loco ab ipfo pracbei

tur. Idem.-Sncimuscm opusfueritEpiicopum ordina
te, ctricos mox in tribus decreta facer perfonis * prope
fitisfacroinftis Euangeliis, dicentes in ipfis decretii
quia neque propter aliquam donationem.ut promiffic
nem.autamicitiam hos elegerunt. Sed & fei entes eos n
ftas fidei, 6 honeibe vita; , & literas noTe ; & quia
eque vxorcm, eque coricubinam , neque filos haben!
eque hos curiales aut officiates cfl.Idem: Sed nequecu
rialem ut officialem elcricum fieri permittimus: vnde:
hoc venerabili clero iniuria fiat,nifi forte monafticam vi
tam aliquis eorum non minus xx v. annis impleuerii
Talescnimordinari praecipimus, quarta proprix fub
ftantia: fibi retenta,reliquis partibus curiae 6c fico vend
candis, fi in clero conftituti, monacho condecentem ri
tam impleuerint. Idem: AbEpicopMsdeoamablibusfc
cundum diuinas reculas rcligioos elcricos cum muta
fieri inquifitione, & boni teftimonij viros ordinari fandmus, literas omnmodo fcierttes, eruditos,d nullosmigis in fcris ordinationibus diligimus,qum cum calta'
teviuentes, aut cum vxoribus non cohabitantes.
quidem facculi principes.Nam licet Ecclefiae doftores hz
Iatis profequantur s quoniam nimis videntur ardua,
qui dicuntur ab ipfis, vilefeunt. Vtique qui vel iftosnop
audit, excior eft Hypfca, 5c Dulichioremigefurdior, S
qui mrito prxcipitandus eft, proftra tus ab angelo.qucn]
conterhnit, in internum mferiorem;Nadab Sc Abiuignj
fuo fuccenfos , & extra tabernaculum ciatos dominj
mandanteaudieras: fed hi templum domihi & ancn
ftntorurn, Moyi repugnante , id eft , lege dorme
prohibcnte,nituntur irrumpere. Succefit eis foboW
numerofa, replet atrium domus domini , alicnum ig
nemaccendnt. Adolercthuranituturprohibiti, &D*
thanitorum & Abirorlitarum focietate contracta,
ruunt in lyoj'fen jfeindentes Ecclefiam.facerdotium pe*
turbantes, feditionemfacientes in populo, nifi d face
dotium permittantur acceder. Cum enim fibi concilii
ucrintcratiam poteftatum , de iure patere fibi aeriii
vniuerfa; eo quod princeps, vt dieu nt, legibus non fubi
citur, 6c quod principi placctlegis habet vigoran. Cita

t I 8 E

VI If.

'4I9

go bopultis i Sc in cum omncm autoritatem fuam

iritiilerit , ei obuiare crimen maieftatis eft, Sc manifefubucrio principalis. Siquidcm facrilegij inftar eft,
ibitare an is dignus fit, quern princeps elegei it. Nee tcicritatis effugit notam, & bene cum agitur, ii vel
tua m quiquis ex quacunque caufa voluntatem princiis euacuare parat: Nullas leges credunt ciuilibus prxfendas. Has Anacharfis Scytha telis arahex compara
it, qux mufc:ts & culices detinent, fed volatilia tranflittuntgrandior. Sic Sc iura ciuilia,humiliorumreprilurit voluntares fed profefto potentioiibus cedunt.
am ex tranigreffone vel contemtu legirimam eis non ir>gHntpo-nam, fed necinterpellatasquidem cauta difmlatione prxtereunt. Ad hxcconquxfta tytahnorum
templa proponurit , quibus prfuadeant poteftatibus>
niucrfa licere. Maxime tarnen ficubi locoriim fuerint,
bi inueteVata corifuetudo obtineat Jetiam fi rationi aderletur Sc legi. Narrant quis tyrannitsdomefticum fum
utfamiliarimincjuamEcclefiamfineelectine intrufet,qiiisclerm,vf igriotm Si indignumeligerc, rerroibus 5c damnis impulerit, quis Ecclefiam' Dei vendiderit
alam, qiiismetropolitanum compulerit reprob.ibilcm
onfecrarc,qitisEpifcoposreligiofosinexiluimegcrit,aut
ctos ab alus co'gerit exulare, quis Ecclefiam 5c res
leras honoraucrit mnneribus ordidis , quis indignis
ippliciistorferitreligiofos,quis vilipendent & pefiundeerit clerum,quis in prouincias induxcritfrlc Judicium,
uis leges 5c caones exterminatterit finibs fuis } quis
ndixerit filentium Epifcopis/vtquxuis hgitia impune
fine vlareprhenfionecornmitterct, quisaduerfusEclefiaifi Romriarrl diutius 5c perniciosus intumucrit,
uis omnia non tarn fua, quarrt peruer ft legetraftauerit,
[uis tandem confueueritlibitolicitumcoxquare. Si quis
utem in his commemor'andiscopiofior eft, & in expen
la militia nequior, fincerioris eft fidei , 6c cfrcaciori
nduftrix. Qui vero pro vefitatefidei, aut fnceriate mo
urn deiurediuino aliquid loquitur, aut fupcrftitiofu
ft, autiniiidus, ant (quod capitale ) principis inimius. Si dicas quia ignis per ftptuagihta anios'Babyloni*
* captiuitatis fub aqua vxerat, demum extiiflus eft,

d a

Anuo

4.O

*/. mu

NVGIS

cvrialiVm

Antiocho rendente Iaoni acerdotiurr., autquodBca

tus Grcgorius teftatur, quia pcftilentia; & fames, con
cuiones gentium, collifiones regnorurh, & qum po
rima adueria terris proueniunt, ex eoquod honores Et
clefiatici ad precium, vel humanam gratiam confem
tur perfonis non meritis. Si dicas Ozam percuflum do
mino, eo quod arcam nutantem praefumebat erigere. S
.rgnante Oziaregcleprafo,filutflcdixeris Efaiam,&o
momio vidifle dominum ledernem fuper folium exee
fum. Si dixeris onera tabemaculi humeris & plaufli.
Leuitarumduntaxatimminere, 3c f quafuntinleget
imilia, beneagetur tecum, fi non mutilatus remidan
jncarcerem, autinexilium propellaris. Vndique condi
naberis. Sc tarn ambitiofi, quam fautores corum extrt
ma:damnations*vita: non verebuntur ferre intentiam
Vnumtameh remedium tibi dominus procurabit, quoi
cuiufquefapientisSc timentisBeumconicientia confonatverbistuis.Indeeftquodlntentia eorum dete.domi
noautore, non femper btinet. Si enimipis creditura
fiierit, tuquailacfxmaiefratisreus, hoftis publicusiudicaberis. Diccrisvtique publica cuacuareiudicia, & dura
profelonis propria: zelator, Ecclefiafticam criais libtrtatem, ipientiam fubuertis principum, & eos qiufi (luitos Sc contemtibiles reddere machiriaris.Satius erit vtudema detrahereturprincipis capiti, qum principalis &
egregia: partis reipublicac difpoutio,quaein rcligioneva
fatur, illiusfubtrahatur arbitrio.
llenpriuata cupit Romana quifqu'u in t/rhe
Vompeium tranre parat.
Sc forte arrogantispriuatorum vota rrangreditur, qui
fub irnagineibertatisprinipibusappetit dominari.Nani
fi quis principum fupciftitiiii hujfmodi acejuicfcat.infipienseft, c ab illuftriumrcgtm virtute degenerar. Diuid tarnen, ficut Regurn narrt hiftoria, & omnislfrat!
ludebant coram Domino in omnibus lignis fabrefais,
& citharjsvck tympanis Se lvis,, 6c fiitris, & cymbalisjli' cet ci non dcfuei it, eiufmodi.inirRpa.tior.Hiftoria namque
rnemorataprofequitur :Et egreffoMiehol filia Saul in occunfumD,auid, hit f. quam, gloj-ifus; fuit h.odicrex lracl
difcoopuensi anteaniUasAru.rivm ftiofum,&nuda ..
'
tus clr

I IB X' Vil.

42'

us eftquafnudeturvnusdefcurris. Dixitque Dauid ad

.ichol: Viuit dominus, quia ludam ante dominum,
^ui elegirme, potiiis quam patrem tuum, & quam omcm domum eius; c praeccpit mihi vt eflem dux fuper
>opulumdominiinlfrael, 5c ludam, Sc vilibrfiam plus
ijuam facus Cam , & ero humilisinoculismeis, &cum
mcillisdequibuslocutaes, gloriofior apparebo. Igitur
Micho! filiae Saul non eft natiis filius vfque ad diem morisfux. IVauid vero (edit Rexin domo fu, 5c ddit ei
lominus requiem vndiqueab vniuerfis intmicis lilis: Vi
les ne quam diligenterpuniri docet hiftoriahunc coaempturirpeligionis, cumarrogantiatumoris,indedeuoionem fidei & humilitatis eultum rmunrt ? Nam Sc
Dauid quietem regni aflequjtur, & Michol prase incre'sationis mrito fterih's obit, 5c nullum inelyti generis, 5c
iclicis matrimonii rcliquitftufhim. Reftc quiderh, tum
5c Michol omnis aqua , vel ex omnibus interpretentriSijuidem mnltitudinis imperita: confilium, 5c qux porpuare iudicium fequitur, fmftus boni, nec iueunditatem,
memoriam habet. Veruntamen cum iftos confiliarios magnatorum audieris , neququam fufpicaberis
Michol fine fobole decefliflc. Omnes enim fiHos Michol
:fl"c miraberis, etfi non camem, fpiriturri ex trdnee ilKtrs
putabis procefllfle. Et quo iftud facilius tibi perfuadeas,
hi qufdiuiriam euacuare nituntur,vt fiiarn ftatuant auto
ritrem , fine librnsmonuntur, auteos relrrrquunt de
generes Si ignauos. Proculdnbio quifquis Ecclefiafticam
eprimit libertatem ,, aut puniturin f, am punitur in
fobole. Amittuntergofilijetiam propria, cum his qua;
fauoreeomm, paterna impietas oecupauit.
_ A P.

XX I.

De hjrpocrit , qui awbititnis labern fal relighnis imagine nittint ur occult t.

LCTautempopulitemeritas, autlicentia poteftatum, pracccptislcgitimis, & diuina inftiumonc rcpnmipoffit, anpbitio tamen domari non poteft. Si enim
'manifeftononaudet, clanculofcrpit, 5c fraudulenter
d i
ingv

422

BE N V G I S CYRIAtIVM

ingreditur. Si fores EcckfiE muneribus non aperiat,

nee fua, nee aliena violentia refera mur, confugit ad arte
fallada; fux, omnia quae liberta tem impugnant, q>
ai.imimum * doftorumftatvuaconuellunt, & quae religioni contra
*i simuum ria ut , tota librtate fpiritus detehtur. * Sinonem , v
ilmpliees & crdulos rircumueniat, mirabeiis rediiffe.St
mulat & diifimulat, &
a/iutam eritfid pe&ore vulftmi
Stoicoquovisliberioreft, Catone rigidior. Eft quoqui
nterdum fimplicior, Paulo do&ore gentium folicitior
fauentiorPe^roj&tiviuercChfiftuseil, &morilucrum
necgloriaturinaliquo.nifi in cruce Chrifti, quam in
giter portt in corpore, vt"fpiritus fluus fit.diflblui duntaxt cupiens.&eirecumChrifto. Mortificat ergo carnemcum vitiis, & concupifcentiisj & non ficut ceteri homilium, cumhominibusdegens, vitam agit Angehen
& inccelcftibusconueratux, Ieiu'nanthi continue, fia'
ntermifioneoranr, dare tarnen, & vtaudiathofpes.a
jjeris & fordidis veftibus induuntur , &: populum inert
pant. rguunt clcrum, de moribus corrigendis fbllici
tant orinciparus &poteftates,teftimonium fibi acquirrates iuiiitix, invita: detrahant alicnae. Vt vero fra.us fob
honeftatisfpecieconualeicat, laudabilium virorum colle
gia expetunt , arduas ubcunt profeILones , oftcntant
difKcilia, & familiarius fibi propiti j.poilibilia & quaci:.
maniota funt.cxcqimntur.Sic ergo Bafilij,Benediti,Ait'
guftini.aut flioeparumcft, Apoftolorum & prophc
tarumfatenturfucceiToiesj vcftes Carthufenum , Ciftercienfium, Cluniaccnfium, induunt, & quidignantui
efTe canonici, gloriantuijn laneis tunicis & pcllibusagninis. Veniunt cnim in veftimentis ouium , intriniecui
autemfunt Iupi rapaces; fed, vt ait Dominus, cuidentilme cognofcuntur fructibus fuis.'Non tarnen fral
ele ifto rum, rcligionis veraediminuitur gloria. Nam indubitanteroranibusconftat, quia nomina quz profita
tur, & quorum pollicentur officia, honcftiima & fideliima iunt. Nam religio in his adeo vera, adeo prob"
confiftit, vt nullius reprehenfionis acuites reformida
Siquidcm Cartliuilenfes , quafi auaritiae triumphatorcs,
praecipuivbiquedareicimt. Ciftercienis B.BenedicU
quera

IIBER

VI!.

4..3

q omnium iuftorum fpiritu plenum fuiflc conftat,

prsecepta & veftigia fcquuntur ad vnguem. luniacenfs,
rehgiQnisformaiTimultis* prouidentiistradidcrunt., ,: * I.
anonicis furEcerc debet ad plcniflimam Landern,, quod
regulam eorum oportet omnesclericos imicari,, Jvrcmitx
ququebaptiftamfaluatoris, c filios prophctarum, in.
ftitucionis fux habent autores. Fratres terapli Machabeorum exemplo.ponunt animas fuaspro fratnbus fuis.Xcnodochi fiue hofpitahum procuratores, Apoftolorum fequuntur veftigia, 8cad perfecboniscumulum afpirantes,
in eo fideliffim audiunt Chriftum, quodyiuunt inno^
center, & omnia qux habent, pauperibuscrogant.ln his
tamen omnibus fidles inucniuntur, 8c reprobi.nec ob id
religionisaut profeillonis Veritas deformatur. Quae cnim
prqrcfllo eft, autquxlegiturvnquam fuirve focicras, in
quam macula non irrepierit? Angclum Apoftatam legimus, in prirnis fratribus parricidium, prophetam reprobum, Apoftolum proditorem.difcipulos Chrifti prfi
dos, nee tamen corriunpituipuritasperfiftentium Angelorum.aut minus fancb eftlocietasinuicrndiUgefltiura
fratrum, aut prophtise gratia eft in clecbs culpabilis , aut
Apoftolatus in hdelibuscontemptibilis , aut difciplina
hrifti per varios errores abeirantiuin eft infamis. Sicut
ergo ngelus Sathanx transfigurai fe in Angclum lucis,
8c Apoitoli pfeudo ad autoritrem Apoftqlicam afpirabantpotius, quam ad vitam. Sic 8c Htypocritx ad Cw
percilium Phaiifxorum confugiunt, dilatantes, phylaftcria, 8c magnificantes fimbrias; 5c qux in lege Dei {cripta
unt, nolunt contingere digito, nift vt videantur ab hominibus , quibus honoris aut alterius remunerationis
mercedem exfpeir.n. lade eft, quod facie pallorem orien
tant, profunda ab vfu,trahunt fufpiria, artificiofis Sc obfequcntibuslachrymjsfubitainundantur, obftipo capitc, luminibusinterclufis, coma breui, capite fere rafe,
Vocedemifla, labiisaboratione mobilibus,inceiTu tran
quillo., 5c quail greMu quadam proportions compofitiA
pannofi, obfiti, fordesveftium, 5c affecbtam vendicant
yilitatem, vtcofaciliusalcendant, quo fe ftudiofius videntur in locum nouiflimum dciecifle, 8c qui fponte fua,
4e<rc(cunt,creicerecompcllariturm.uiti. Hi funtqui, fi
d 4
quid

424

DE

NVIS

CTK1A1IYM

quid maculae inhxfit Ecclcfi.e Juin peregrinatur, publicisafpctibusdetegunt, vt ipfiab omni macula vidtantur immunes. Hi lunt qui beneficia, quae needum fanftis
collata fnnt, prsedicant auferenda. Hi funt qui poteftadbus perfuaderit, vt propter vitia perfonarum,iure fuopriuentur Ecclefiae. Dccimationcs & primitiasEcclefiisfubtrahunt, Se Ecclcfiasipfas accipiunt de manu Laicoium,
Epifcopis inconfultis. Hi funt qui praedia auita fubtrahentes indigenis, vicos Sc pagos redigunt in folitudinem,
cinfuosviusvicinaquaequeconuertunt. Ecclefias diruunt,aut in vfus reuoeant kculares. Quae domus oraonisfuerat, autcfficiturftabulum pecoris, aut opilionis,
aut lanificij officina. Et quidem maiora impune faciun,
& quafi cormbus gemina: poteftatis, Ecclefiam, in cuius
inu quiefeunt, Se proteguntur vmbra, ventilare rincrfant. Ad Ecclefiam namque Kom.ni.im confugiunt, qtiae
mater pietatis, religioni confueuit prouidere quictem.
Implorant opem eius, prote&ionis imptrant clypeum,
necuiafquampoffintmalignitateVexari, & vt fe polint
plenius exhiberc, & charitatis implere manus, ne decimasdent, Apoftolico prjuilegio muniuntur. Procedunt
vlterius, Sc quo fibiplura impune liccant, iurifdiftiont
omnium Eccleiarum feipfos eximunt, & cfficiu'ntnr Ro
manas Ecclefiae filij fpirituales. Ita tarnen, vtpro foro re:
vbique conueniantjfed tarnen conueniri non poflunt.nifi Romae vel Hierofolymis. Deinde ascularium poteftatum implorant auxilium, Sc^is diuinam gratarTTpollicentur. Fiuntque mediatores "Dei S hominum, & eos
qui vja indigenx^usaggrega^fioncsexcpiunt, 8c clauesJEccIcflaejfurpantes , autfnrri~p7entesPer.ro, ligare praefumunt & foluere, & domino
---yrafa^entcfa[cemmitjujirn^^
res tarnen Se ditioresjfhuore veTmercde recepta, facfins exonrant, Sc peccatis alienis humeros fuppoeTnt,
iboitabire^itunicas &veIFs pullas, quicquid lili fe
commiffe dplorant. Amplificain mifericordiamZomini, qui ncminemj4ilt.perire,^guamJtgjUapertanTSrpateniem^jenitentjbjii^ficWisIjdeJp.erantibus praedufam
cflc, pronunciant. Indulgen^ intfriij^j^Tn^rTrmbS
ardentius Sctcnacius inupluuntur, ^^'11
tajncn.

illR

V|I,

4I{

imen fibi in redemptionem eorum, illiquid prorogent }

fc audafter promittunt vcniam, eo quod fieut aqua iglem, ita eleemofyna pcccatum extinguir. Pornitentia
[uoque nunquam ira eft, fi tamen vera. Conintiunc
rgo moribus iniquis, & populrem proiiocantes alfletionem, aflentationibus obturant aurs liominum, ne
ncrcpationes audiantpra:Iatorum. Adhc rumufculos
nquirunt, tumultibusgaudent, difldentiumcrctajexlorant, Sc eadflt nunc ad amicos perfrunt, nunc ad
oftcs, vtrifqucgrati.vtrifque perfdi, magis tamen ad
ftavidenrur idonci, quia ab imagine religionis minus
labcntur fufpefti. Quid in palatio, quid in toro, quid irt.
igris expdit, quid in caftris, foil creduntur nofle, quia
'niueria hace prae ceteris videntur curare, qui iftis iugiter
mmiieentur. Si conueniant patres in curia, ciues in foro,
nilitesinexpeditioric, fi deniqueconcilium, autfynodus
onuoeetur, praecipuam fedium partem
mbratilis ifta religio. Clauftronrm traita credas repagu a.exhauftaptochia; velxenodochia, & locisvenerabiibus examina conuiuentium euolaflc. Adco quidem f
eligionistpeciesturbis,&publicisafpeuibusinger4(.Prinas cathedras, recubitus primos, primas falutationes
furpanr, & fieasdifFeras.vehemenriflme ihdignantur.
>ieisoblo.queris,reIigionis inimicus Si veritatis dicens
mpugnator. Feras itaque patienter, fi iniurias & damia intulerint , qui licenna omnium, Apoftolica & regia
lutoritateobtinmividentur. Nam Sc hoc meritis eoumdebcricreditur. Sane qui refiftitpoteftati, dei ordi-'
utioni refiftit. Nec ego Apoftolica: maieftati, & regia:
iibitrorreluftandum. Miror tamen, vtfdclium pacclo~
\uar, quidnam fit,' quod dcimas & iura aliena vfurparc
ion erubecunt? Inquienttorte,religiofi fumus. Plane deimas folucre religionis pars eft, & eas*Deo populus *i.*in
iuntaxat religionis*cxigimr. At qui cas exigunt, irreligo- * i. ,*.
Sfunt. Vosautemquisconftituit iudicesfupereos? Aut
^uicitisvtexerceatis Judicium in cruos alenos ? Vnuf^uifque fao domino ft.it, autcadit. Stabuntautem. Sumusjinquiunt.tuti Apoftolico priuilegio,cur beneficio de
nutfimentisanimalium &laboribus noftris dcimas relinemus. NcmpeApoftolis omnia licent; fed omnia ab
d $
Apofto-

4.26

DB

NVGIS

CTKIAtIVM

Apoftolicis fieri neququam expedit. Efto quod Hi vobii

hocliccnterconccllcrint;Vosanrer,e pctierms, Yideatis.
Nempe qui petit vt quod debet, non taciat, iuftitix fpontaneus*non obedit.Numcuiid de nutrimentis Abel domi
num non refpexit Cain fruges obtulit quidcrtjjquia
domino debebantur , fed in partitione iniqua, dum diuifiom aliquid fubftrahit, peccatum committit. Accep
tante prx illo muera cius, qui foetus animalium cum
domino partitur. Et forte de animalibus reddunur rcciius, quia fine cultura & cura noftra proueniunt. 1
cnim laboris eft in frugibus irendis Sc metendis.Non coguntur dare de fuis. Quis enim dc laboribus alienis rediturus eft rationem: Quid multa? Multis & longis alle.
fationibus videntur adftruere, quoniam alias decima;
are non prohibent , dum ipfi ab eis dandis immunes
fint, quia adeoreligiofi funt, quod in ca parte derogare
poflunt, conftitutioni diuinx , & in licenter minus
grati funt gratis Dei, quo earn amplioribus benefieiis
experiuntur. Qtix enim ex fola gratia proueniunt,vt funt
fern & /ponte nafeentia non cenentur obnoxia rcligioni. Primo quidem dum religio paupertatc gaudbaj . &
in aliorum necffitatcs aut vfiis eftundebat vifeera, inopix fuae .indulta funt piiuilegia prorcllijnibus, o.iix ne,cefftate cdante, &frigc(cenrecharir.ire[porisauaritig,
quam rcligionis inftrumcnta, ereduntnr. Ecce enimqiu.1
onties hi pnuilegiati , qux a funt quxrunt, & efus
qui prxdicatur in publico, automninoabeft, autiuabditis Iatet. Inde eil, quod cum ad iniquum compendium
auaritix priuilegia trahi cfpiceret B. Adrianus,volcnsei
omni no reuocare, licentiam com hac moderationc compefeuit, vt qux de laboribus vfurpant, circa noualia duntaxt interpracmr. Sic enim gaudere poterunt priuilegiis,
ilne graui difpendio iuris alieui. Vnum tarnen eft quoi
tantas pater vteunque fuftinuit; & quia p,itrum. canonibus refragatur,mirabile eft in oculis noftris. Milites namque rempli fui fauore eccleilarum difpafitionem vendcant, occupant peribiiatus, Sc quodammodo fanguinem
Chrifti fidelibus miniftrare prxfumunt , quorum ferc
profeffio eft humanuni fanguinem fundere. Non equidem quod cos riros fanguinum dicam, qui pene foli n
ter ho

~\

! vit.
427
ter hommeslcgitini.i gemnt bcll.i, cum Sc Dauid
.propter bella, qui legitime exercebat, vir fanguinum diclus fit, fed propter Vriam, cuius fanguinem innocenter
eitudir. Vtcnim inCanonibuscautumet>Laicisquamuis religious, nulla dc rebus Ecclcfiafticis legituradtributa facultas. Eilet vtique vera; religionis indicium, fi ab
illius rci difpofitione temperarcnt , quam fibi domino
prohibente tractarc non licet. Sed de rapinis, non dico Ecclefiarum, fed necquorumcunquefidclium,muuus
hofpitalitatis implendum arbitror , quia panem fa
crilegumodit dominus, & afpernatur oblationes quae
orFcruntur ex fanguine ; & quotiens allocatur talibus, claudit aurcs fuas, vt non patcant ad preeescorum.
De Wis qua: in fraudem iuftitixDei committuntiir taibus , ad praeins neququam le: mu cil m it mus : licet
iuiquum fit, qud amore pecunia: illeti, Ecclefias ,quas Epifcopiclauferunt, aperiunt.Diuina fufpenfis
celebrant, fepeliunt momios, quosreiicicEcclefa, & fcmcl in anno faciunt, vt toto anno erroneus populus ad
voccm Ecdela;oburdecat, &quia coerceri non poteft,
mendari contemnit. Circumeunt ergo Ecclefias,collegiorumfuorum mrita praeconantur, abolitiones crimi
num portant, & interdum praedicant Euangclium no
uum, adulterantes vcrbum Dei, quod annunciant non ad
gratram.fedad precium, viucntcsad voluptatem, nnnpA
vcritatem : & tandem cum in latibulis fero conucniunt,
dicdcvirtutclocuti, clunem agitant erroieSc labore no
cturno. Si lcitiirad r.liri(b)m,fallax & vana eft doftrina
pAtrHrn,qnaE arcbm & arduammonftrauit viam.homini tendenti ad vitam. Cum vero iftis Ecclefia indignetur,
nulli omnino xquius comm.ouentur.qum viri ver rcligiofi, in quorum iniuriam hie omnia refuuduntur. Succenfet populus: fed religiofa: profelfiones aducifus hanc
bypocrifisiabem iuftius amaricantur. Non enim hoc (ccifledicuntur hypocritac, fed Ciftercienfes, aut Cluniaccnis, aut alij quorum hi ventiloqui, aut ventriloqui
babltum induunt, & yitaipmentiuntur. Nam clauftrales, qui plane vere religiofi funt, dum profefionibus ferUiuot.ab hac malitia immunes funt. Nulla vita fidelior.
nulla fimplicipr, nulla felicior, quam eorum qui in dau-_

428

DE

NVGIS

CVRIALIVM

ftris fidclifer degunt, Se humilitcr abieftione fu ganden

tes, obedientes prxlatis fuis in omni fubicftione& reuerentia, necappetentesfub obediential nomine domina
tum, aut fraudandi. autvagandi, autociandi liccntianx
vaia fua poffidentes in fantificatione & honore, prasfto
lantes in lllentio~Brpatierit7a llutare Dei, dctration(
c murmurealieni.excipientesaboicDamini in quiete
verbum, quodfaluarepoteft animas fuas, grata mifeentecum Deocolloquia, & qual terreftres angel, funt totms mundana; pmurbationis ignari. Siquidautem elt,
quod eoscontriftarcvideatur, ad chariratem fraternam
referendum eft , quia & in eselis angel noftris quodammodo lapfibus compati untur.&fuper vno peccatore pcenitentiam agente, congaudent. Cam vero philofophos
imitari noftro tempore, quo virtus exinanita eft, & Aftream relictis hominibus ad celos conftet icdiifle.fit arduum vitaclauftraliumvirtutem philofophorumincomparabiliterantecedit, aiit quod melius crediderim, rc&iflime & ttifimcphilofophantur. Qui vero ad explendas neccifitates eorum egrcdiuntur humilitcr, 8c in eis fi\
dliter verfantur , etfi non fecuriorem , plane vtiliorem
exercent; & vitam, maxima laude digni & reuerentia,nequaquamadEpicureorum & Hypociitarum faftionem
accedunt. Nam hypocritas Epicureis reftillme aggregabis, qui philofophiam profitcntur, 8c propriac fcruiunt
,1. mlmfuii * Volunta". |irc<fniic-.int, pritiilfgik ahtitnirr(buiant cupiditati , charitatis officia neququam excrceant.
propnam quaerant gloriam , noanc fecundum carnem
ambulant, licet fe fpiritualcs mentiantur-. mrito expe
ctantes internum carnis, participes futuri gehenna: illius,
cuius Scnequam fpiritus eft,& quia inani gloria intumeiccns,aItim"mo conformari voluit aut praeferri,deieftus C
praccipitatus eft in lacum damnationis aeternae ? Sane in**U vi*
'am funt. qui hac * vita incedunt, & miferabiliores omni
bus gentibus, qui 8c prarfentis vita; bonis priuantur, &
aetcrnar , maxime cum ille, qui pro peccatoribus peccaturn fuftinuit fieri, & familirem fe exhibuit publica
ras, & meretricibus , cum hypocritis pacem habere ncjuiuit, qui non indigebant iuftitia eius^ quod planum
eft his, qui altercationcs, quas cum Phari&is exerctiit,
dili-

IIIH VII.
4*9
digenteradtcndunt. Nituntut tamcnPhariGeorum ex
empta locum, tcncic. primum.
Cap.

xxii.

De ci[dem, & de , qui tbefauros, quoi

oHmautt , mit.
DTcrH4 " TMVM aiuimpnffhilf nffmintfn.
picntes. inprsfcnti panderr rum mundo . 5c in.
aternum exultare cum Chrifto: & plane miirrimum er^
Torqucn cum mundo, gc in acternum cum DiaboIorl.vsdiarj. bi ergo c in haevita tantum fperantes funt hypoeritae tiiftcsi qui exterminant facis fuasvtprobi hominibusapparcant, & quad pracinentibus tubis, inftitix
fax opera prxeonantur, domino fruftra retributionem
exfpeftant, quoniam in prasinti rteeperunt mercedem
fuam. De his enim qui verbo 5c habitu tenus honorant
dominum, ex iententia cius conftat, quoniam ipi elongaturab eis, eo quod coreorumabeoelongatumeft:Scd
& ipfa opera eorum difpendium falutis affeit, & BabylcnioruprincipiSathanxfamulantur. Omnia enim qux
oftentationis gratia fiunt, profieifeunturin mortem. Rcgum narrt hiftoria, quod cum Ezechias rex Hierufalem
permanumEfaixfilii Arnos fignum incolumitatis & fa
lutis a domino aeeepinet, vmbra horologij retrorfum ccdente decern gTadibus, quod natura: videtur adncrfum,
cum vmbra proceder fole.tr, non redire, mifitBarodach.
*Balandam filiusBalandam rex Babyloniorum litterasSc
muera ad Ezechiam audieratenim quod aegrotafict
Ezechias. Lxtatus eftin aduentu eorum Ezechias, &
oftenditeis domumarom.itum, & aururh 8c argenturri
& pigmenta varia, vriguentaq noque & dormim va fo
rum flioram, 5c omnia q habere porerat h thefauris
fuis. Non fuit qicquam quod non fnonitrarct eis Eze
chias in domo fua.&t in omni poteftate fua. Venir autem
Efaias propbeta ad resrem : Se dixit ei .' Quid dixerant viri ifti, autvndevcHcnihtad te? Cui dit rex, De
terra longinqua venerum, dBabylbne. Atillercfpondit.
Qtndviderantiri domotua.? A it Ezec'Kis, Omnia qux
funt

...
J

Unit

BE

NVG S

CVKAIIVM

funt in domo mea, viderunt. Nihil ell quod no monflraucrim eis in thefauns meis. Dixitque Bfaias Ezcchia::
Audifermonem domini: Ecccdicsvenicnt, & aufercntur omnia qua* funt in domo tua, & quae condideunt
patres tui, vfquc indiem hanc, in Babyloncm. Non remancbit quicqu, ait dominus. Sed de filiis tris qui igteditur de te.quos generabis.tollentur & erunt Eunuchi in
palatio regis Babylonis.In fuperficie quidem hiftoria: fecundum Hebra:os,autorc Hkronymo, Veritas liquer,cm
Ananias Azarias, Mifal, cum Daniele captiuati funt
in Babylonem,ibiquecaftrati, vt in regis palatio, fecundum morem gentium miniftrarent, nifi forte rpugner,
quod pueri fine macula rege iubentur introduci, vtlinguam Chaldasorum difeerent, Scconftet quod non modo thefauri regis *Iudac in Babyloniam tranflati funt,
fed magna pars vaforum templi domini in Hierufalcm
afportata legatur 3c profanata. Eleganter tarnen tum
dominus rgi iniraculum indulfiflet, Babyloniorum
dieuntur nuncij cum muneribus acccilifle. Quia tunc
pracipu quis follicitatur nuneiis confulionis, quando
peradmiiabilem clementiam Dei, virtus eius claris innotefeit . Sed tunc imprudent is c exfultare, quia hi non
modo fu!peti habendi funt t fed q'uafi hoftes pernicioiiffimi ftudiofius deui tandi, quia timendi funt etiam cum
dona fcrunt. Quj,ergo aromata bonorum operum , virtutis aurum, argelitum cloquemia;, cogitationum pig
menta, vnguenta miiericordiae,& vtenfilium fuorum aptitudincm oftcntat & decorcm , & fi qua in thefauris
bonx confcicntiac cautius & vtilius reponuntur, audht
vcrbum domini, iciatque pro certo, quia omnia qua: mi
litare vidcbanturadgloriam.confilfionis ftipendium, &
mortis acccptura funt. Ipfaqueetiam filiorum fucccdio,
Babyloniorum caftraturprinci pi, quia ea quae alias mcritumvirmtishabent & fruftum.dum inanis gloria; caui fiunt, inutilia funt autori. Iuftus enim remunemor,
hypocritas fpernit, & folius veritatis in bono cultum ac
ceptt, cuius oculi nullo fuco, nulla malitia perftringi
poiTunt,quia videt in abditis, & cordium profundafcrutatur. Species difcernit rebus,
Nequefu!) trate mtndefum timt'iAt mrt>.
Vnde

um vu,
43 i
VndeSr. Hypocrifis nomen accepit, quae qui dem Epicurcorum indubitata fpecics eft.

Capvt xxiij.
QuodCartbufienfts, dum moderations* balenu3auaritiam cohibent, & magni mont is noua religio,dum
omnia mundana contemnens, & de craiino non
cogitans repeit omnia, auaritiam excluait, ab Hjpocritarum nota & nomine longius abfunt : &
qui unt feculares aut religiofi , & qua regalia,
acl'merum, & qua ocioforum , & qui* fit pr.is
Hjpocrifeos.
HY>ocxiTA!tvM autem nomen 8c notam cautiifime 3c fideliflme dclinant Carthufienfes, 5c
magni mon t is noua profcfllo, in antiquje.virtutis culmi
ne, faluatore praeuio, folidata. Siquidcm Carthuficni,
cupiditati fua:, imo neceifitati, limites praefixerunt , &
modcrationis habenisomnem auaritiam cohibent, & interdum ipfi ncceffitati aliquid fubtrahunt , ne fub obtcntu illius, quippiam auaritia moliatur. Magni proculdubioviri, & inter praecipuos numerand, cum non mo
do proferones, d iam fenefeente mundo, in tanta multitudine labentium Teculoium, pauci proceflrunt homincs,qui fatictatis fibi aliqucs prxicripirinttcrminos.Necefle eft Temper deeiTe aliquid curta: rei, & ipfhiatusdeMtrrij aliquid vlteriusiugiterafFeftantis , imperfeftionis
fignumeft. Signum dico, defftum potius dixerim confcicntiae manifeftum. Quodam igitur modo, coque glo'iofo , perfeclus eft, qui pracuidet vndevaleat fatiari:
<]uod etil neminem vel admodum paucos gcntilium
alTecutos credam.huic tarnen nonnullos inftitifle propofito , certum habeo , cum & Ethjfiis dicat: Cer
ium voto pete finem.fine quoin infinitum ani'mi hufflani conatus protenditur, Sein id quod'omnirio nequcat
'pprehendi. Porro magni montis ncola: vitam perar<!uam elegerunt, 5c non modo auaritiae, fed ipfius natu
ra: quodammedo domitores, omnia neceffitatis imperii
exclu-

4J2

itiaf.

*\

DE

tJVGIS

CVRIAtlVM

cxcluferunt, abiecerunt follicitudincm crailini, omiiil

mundf oblc&amcnta contemnere parum eft apud cos,
quacunque ad portas eorum quis pulfct imagine , excluditur&confufusabfcedit: neas quippe fous Chriibs
ingreditur, cuius innitunturgratias. laclantes cogitatura
fuuminem, qui paruulosenutrit,datiumcntisefcam,
pullifquc coruorwm. Lilia veftit agri ,. 5c omnibus fperantibtisin fe, aUt conftitutioriis fuae obtemperantibus
legi, necciTaria prxftat, vt nihil dfit his, quiiceius noa
ftibtraxert voluntan. Totamergofollicitdinemfuam,
& omnemineum prociuntj cui d fdelibus cura eft,
adcoque pcouidentiae deuitant anguftias, vtvita
totanonnulstentatio videatur. Sanfti liquidem parra
fcnustentatonisdiffiniunt, cum quis agendorum haenas diuino d uux.it committit miraculo, humano non
dum auxilio deftitutus, Cetrm egorvitam placcnteffl
Deoarbitrorcupiditatis ignaram, infiftentem innocentiae, & peruigilem in opere charitatis. Quid ergo in his,
autinillis ,nbi palliata hypoenfis vendtcabit cupiditatc
deduta? Regula nanique vcriiTima eft, quod d radie
charitatis non oriuntur mala, & de cupiditatis planta ne.quaquam bona prqucnient.Nec eft quod difpliceatDw,
vbi fincerx voluntatis victima i mmolatur : aut quod cum
-non offender, fi in qualibet pingui oblatione, proprium
ei quisfubtraxcritvoluntatm. Ergo qui fuam volntatem facer difponit, irritt dominum, & qui fila po(tpofita, illiusfefubiicitvoluntati, altiflmum plat In
fiquidem ,folo vera: iuftitix fumma confiftit. Vnde
jlludin EuangeUo: Indicium racum, inquit dominus,
iuftum eft, quia non faci voluntatem meam, fedciu
voluntatem, qui mit me. Moyfes quoqtie in Luitico:
Omnis oblatio, quae offertur domino, abfque fermento
iet, nec quicquain frmenti ac mellis adolebitur in facricio domini. Sifperbiae namque fermentum offertur S
ellis, cuin quis neglecb humilitate , Se amaritudii
mandatorum.quippiam offert ad nutum pro prias volui
tatis. Qui veo manda tis legitimispropriamfubiicitvi
Juntatem, quicquidofFerat, * tumoremfrmentiScmi
lis, facrificio prohibitam feiliect excludit dulcedi
-Mi itaqueproprix voluntatis immemores, quercntcs i

i I E R

VII.

45 j

tcrquomodo placeaat ei, cui fe probauerunt, laudcm,

uaeabhominiDuseft,contemnentcSj nec habentcs nec
olcntes habere diuitias, quam dicendi funt habere cum
ypocritisportionem? Quod tarnen miraberis, iam ad
-"arthufienfesdiuerriflcdiusfrtalquisjVt fanftorum
:onfi>rtio euoeatus afcchderct, & poftea coriuerfus rctrorum, quid qusefierit operum teftimonio declara (lb. At illc
iudicemfuum habet, nec tarnen vnqumcorrimittercpo:uit, wrfnftrffima profeffionis gloriam denigraret. De
-nagno monte neminem adhuc aiTumptum audiui , icd
itinara aut nunqum aiTumatur , aut talis qui nullo deroloret aftu hominum {ngularis eminentix venuftatem.
Mi; Bafilium, alij Benediftum, hi Auguftinm, at ift
ngularem magiftrum habent, dominum Iefum Chri(frim. Licet autem iftas duas profefllones, minus taraeri
^urrimeruerint, commendauerirri nihil, Deo teile, in
ugillatione aliorum in profeflionibus fuis ree inceden:ium protuli. Sanfti futit vtique Ciftercienfo , Cluniacenies fanfti ; fanfti moriachi & canonici regulares, St in
bis ficut fteila ftella diftert in claritatc, funt alij aliis fan-ftiores, & quamuis profeilonem profeffio antecedat, iri
quauis coram forte reperientur, quipoflntfariftis fuperioribusadaeqari.Planc virginum primus gradusSc An
gularis gloria: titulus eil, ih continentibus tarnen Sc coniugatis forte funt aliqui multis virginibus proferendi.
Confefloribus martyres pixferendos catholica cpnfitetur
Ecclei, 5c tarnen nonnullos confeffbres, aliquibs martyvibus forte quo ad aliquid non verebiturcoaequare-Nec
eft quod i aliquis fxcularium, mei cilicet fimilium, iam
diftis profeffionibus confrt, quia vix eft vt quifpiam
talis vel ignauo ccenobirac poffit xquari. Si quis enim iri
nobis Scptembris Idibus vfqueadPaicha ieiunet omni
die, nocbimisadfitvigiliis,iugiter abftineat b vfucarnium.omncm Veneris immundiciam neiciat.horiscorapetentibus nunquam dfit, at raro, & hoc ex iufta caufo; fobrimtis limites non excdt, cautam ponat filent!j
cuftodiam ori fuo, & diurnos exceflus deleat fatisfaftionequotidiana, & quod prxcipitur incunanter, Sc fine
inora expleat,,& non modo v.erboium, fed & verberum
acrirrioniamfufferat patienter, vt coram rndente fe,obc
mutcf

JJ.54

DB

KVGIS

CVSIAL

nutecat; cfilis non cum quail virtutis egregia:,

laris meriti hominem admiretur, & cum teuere
conetur, tanquam reuera Apoftolicum virum,
furnCluiftiimitatorcm ? Hasc a litem etiam igri:
neceffitate tarnen, faciunt cnobita:. Nam in-eo^j
diofis differunt , quod ill i ex delectionc exercent
quae ifti ftimulo neceffitatis vrgchtur, & farp inuiti.Sum
tarnen in habitu communi , quos (arcillares non audi
nominare, cum nihil (reculare iitdicendum in talibus,
nifi quod eculo ncquam amorisfccderanturaftccrii.Siiut enim prarputium nihil eft, Vcircumcifio nihil, fed
obferuatio mandatorum Dei,fic,vt religioiorum pacedicam, monachatus nihil eft, Se cano nicatus nihil, mam:
torum oberuatione deduca. Hxc igitur tandem pro
funt, fi quis legem obfcruet.Si vero fine his quifpiara obfcruat legem, eum neququam dixcrimfxcularcm. V<runtamen'geramus morem religiofis, fint farculares inte
rim, quosvcftispullaabaiiisnon diiccrnit. Nulla enim
iaturanominis,nifiYa:cularis fit Sc vita. Indignamur
afiqui quod de religions ego habitu farcularis, & conuerltione peccator, ifta pronuncio, & dum commendo cornobitas, me aliis detrahere criminantur. Aducrfus bos
nonCaeiaremjfcdBencdictumappello, qui (cut Gyrouagos& Sarabaitasarguit, ftcmanifcftecommcdat Cotiiobitas. AutormihiHicronymus eft, licet cum nonnulli
monachorum minus benigne audiant, quod ctricos
ad aliquid vifuseft pratirliilc. Autor eft incruam, quod
veftisnequaquamreligionis difFerentiam fhciat , foi il
omni habitu qui timet Deum,& operaturiuftitiam, at
ccptus eft illi. Idem quoqucaitrVeftes pullas aequvitar
candidas. Ornatus vt Tordes pari modo fugienda , qui;
lterum delifias, alterum gloriam rcdolet. Namabfqm
lineo amiflu inccdere.fd precium linearurh veftium noi
habere, laudabilceft. Et manifefte videtur -cxprimere 4
ftam temporis noftri, hominum fcilicet.qui irregulren
quandam regulam profrtentur , qnos an ex verbis eiuf
poffis agno(cere,audi quid incontineiitiiubiungat.Aliop
quin,inquit,ridiculum& plenum dedecoris eft , refcrMj
rnarfupio quod fudarium Sc orariumnon habeas gloriar
ri. Sunt qui paupcribus parum tribuunt , vt amplius acf
cipiani:;;;

"\

" HUIR

TI I.

43 J

cipiaht. & fub pretexta cleemofynae quaerunt diuitiast

qamagisycnatiappellanda eft, quam clccmofyna.Sic
beftiae, ficuesTficcapiuntur Scprics.Modicaeicamhamoponitur., vt in eo matronarum iacculi prottahanturl
Eft vtiquc melius non habere quod tribuas, quam vt tribuaspetere * irhpudenter. Non habent fiatres hoipita- * ,i.-mf,imIts, vel ali j qiiod hic de me querantur. Qui enim hxc lo- **
quitur, doctor Ecclefiae eft, & forte ad eos Hiero nym us
non refpexit. Ipfi , licet ego noucrim, nouerunt regulam
(lum.Noui tarnen regulam veritatis , qua mihi conftat,
quia religio mundac Immaculata apud deum& patrem,
xceft,viiitarepupillos & viduas in tribua tione eorum,
cimmaculatumiecuftodireabhoc faeculo. Haxautem
oliticorum omnium eft : 5c bene cum iftis agitur,fi earn
ndelitcr feniarnt.Porro in icro ocioDei degent'ium'.regularninfcprophetaexprimitdicens: Prouidebam domi
num in confpeju meo cmpcr,quoniam dextris eft mi-,
hi ne commoucar; propter hoc laetatum eft cor meum. Ec
Maria exempta turbis, Sc in Euangelio, idensfecus pe-,
des dominivtaudiretverbum eius. At vt de Hypocritis
fcrmo claudatur,cjuid bcatus lob de his pronuncia profcratur in medium. Hoc.inquit , ftio principio, ex quo
pofituscft homo iuper terram, qaod laus impiorm breuis fie, 5c gaudium hypocrita: adinftar punfti. Si aiccnderitviquc in caelum fuperbia eius, 5c caput eius nubes
tctigerit, quad fterquilinium in fine pcrdetur.

Cap. xxiv.
De madii & dttraSlor'tbrn.
EC ce quam miir eft finis hypocritarum, qui facr
teftanteeloquio.perdcnturvt fterquilinium, quo
nihil immundius eft . Fruftra ergo affeitaucrunt vmbram
bonorum operum nam fi bona eflent, reuera nequ
quam perderentur. Vt defideria rarnis implcrcnr, quae
aduerfuspiritumeoncupicit, multa fuftinucrunt in fa
me Stfiti; in frigore & nuditate, 5c fimilibus , quibus
Cliiifti preciofum emi poterat margaritum. Non enim in
fola immunditia, vel gula confiftunt opera carnis , cum
e 3
*

435

NVGIS

CVRIALIVM

Apoftolusad Galatasloquens, ea inmultis vitiis man

fcfta e(Te conuincat , vt funt fornicatio,immunditia,au]
rrtia, impudicitia, luxuria, idolorum feruitus, vencficii
inimici'tiae, contentiones, armulationes, ira:,rixae,duTej
fiemes, ha:refes , fex ,: inmdia; , homicidia , ebrietai
commclTationes, &fimilia. Ququicomraimint, ri
nm dei non poffidebunt. Siuc ergo ad finem immun
tia: & luxuria:, fiue ad inanis gloria: vcl auaritias cxitu
opera referantur, quia priuantur fine iuo,mortem inci
rt.Vndeidem ApoilolusrNonefEciamini^nquitjinani
gloria: cupidi, inuicem prouocantes.inuicem inuidente
Sane vitia quibus faifa iuftitia innotefcit, prudenter i
eleganter expreffit, cum arrogantiae tumor facile prouo
ccr,vnde fbi viftoriam opinamr, Scliuer illis inuideat
quosfuperioresputatfle, vel pares. Quo quidem nihi
crediderm elle miferius, licet nulla mieria minus mo
ueatrhifci'icordiam (& hoc rfte J quam calamitas '
rum, qui fponte beatitudinemabiecerunt- Quisenin
compatitur eis, qui feile malitia: malunt elfe miferi
qumbeatiPatribusfiquidempridemplacuitbeatifudiriem confifterein virtte, & nullam fine chntate poftc
eflc virtutcm. Cuius vtique fruftus iocundiffimus eft,
Aportlo teftantc, qui opcribus carnis haec opera fpiritus, qua; ad viram pronciiint, euidenter opponit; qua:
funt, pax, patientia, Ionganimitas, bonitas , gaudium,
rnaiiiuetudo, continentia, caftitas. Qui ergo hos virtutis
ramos aterra cordis fiiifuccidunt, & radicem charitatis
d qua oriuntur, exterminant, quanamviaad bearitudinem pergunt? Plane nihil eft , quod magis charitatcm
impu'gnet, qumvenenum inuidiz.Eftauteminuidia,
vtphtlofophisplacuit triftitia; ex apparenti profperitaie
alicuiusinitinm. Sienim de tyranni vel peruerfi ciuis,apparetiquisprofperitatetriftatur, neququam deturpaturinuidiae macula. Nam & bonis difplicetciim in perniciem mltorum fuccedit his, qui ad mala creduntuf
prontores.Siergo liuor bonis affligiutr alicnis, planum
eftquodcharitat-eplurimum'diftat, qusefuanon qua!rit, fed quae proximorum. Charitasin bonis nihil fuum,
in malisreputat nihil alienum: maliscompatituralienis,
bona fuadiffundit in prximos. Nam & nimos vnit,
-
yt idem

H MI vil.
437
. ; idem velint, idemque nolint. Ait ma gnus pater Auguftins;Tolle inuidiam ; meum tuum eft, & tuum nu'um.
,t forte non eritaliquid meum vcl tuum, fi omnia na
tra emnt. I pu enira eft quae,quod fibi vult abtie, idem
proximo abeiTe deiderat, & fi non abfit infeliciter cru- atur, & &pc in eo quod non defiderat, dum illud prox
imo videt abeife.torquetur. Rec quidem , ciirn 5c Ethicus dicat, quia

.
lufttut tnuidia nihil eft, quiprotinm iffum
Autorem rodit txcmciam animum.
Nee Ieuctormeotumcredas quo nullum grauius potuerunt Siculi excogitare tyranni. Peftem hanc, licetpoe'tici
nubefigmenti, Nafo depinxit eleganter quidem Sc verc;
Pallor m orefeitt, maces in corpore tote,
Uufquam acies, Huent rubtgine dents,
teora feile virent, uffufa eft Ungut venene,
Rifas left, nifi quem vifecere dolores,
Vixque tenet lachrymal, quia oil lachrymabile cernit ,
Necfrxtturfomno , iugulantibut excita cutis.
Sed vidit ingratos, intabefcitque vidtnit
Sueceffut haminum, carpttqui & carptur vna.,
Suppliciumque fuum e.
Non eft autem minus vera defcriptio,licet rei incorporali corporis compofitionem autor adferibat, cumin fi
gura;, quae farcophegia , vel farcograpbia dicitur, vis
confiftat, quod rebus incorporahbus corporis lincamenta liccnter adtribuit. Hoc quidem potius ad tendon d um ,
qud nulla vis bencficij aut naturae, flammam reftinguit
imiidiae. Nam & Palladis viribus & forma, motam defoibat inuidiam, 6c fororis felices t halamos , fbror ftimulata ferre non potuit, & vt promiiiam numini vel ger
manas fidem feruaret, nullo precio potuit inclinari.
Sipe mori voluit, ne quicquam tale videret :
Ad parricidij facinus, vt ftatrem , patriarchas excitauit
inuidia, vt nee impune rcuelarclicuerit gratiam , qua
fpiritus innocenti monftrabat in forfinis. Ergo (ruitute
damnaturinnocensfrater, pater orbitate.Scvt difpofitionetn. gratia; Dei cuacuet, in fe farnem, feruitutis iugum,
calamitatemexilij, calumnias Aegyptiorum, iseuitiam
haraonis iufto iudice iniquitas impetrauit. Manus Io-

feph

.j8

t>E

NVGIS

CVRIAtIVM

ph inIaboribusferuicrunt,fuccc(lio eorum in lato &

latere, ipfsque pilis rcputatur indigna. Videas multos
ciufdem liuoris ftimulis vrgeri,vt quos poflunt bices opponant gratiae, & difpoiitionem ahilfimi nitantr im
pedir. Si forte quaifomniando coniiciunt alicuius pro
-ucftum,obftant, reluclantur, vt quaf fratrerhHifmahc
litis exponant ; non occidant, incruftant ipfam finedtatem, 8c vt proprium pranexant fcelus, innocentistunicamoftenduntcruentatam.Hanc enim in multis video
deicriptionem, qui ad omnia felicioris aura: momma
Vrnntur, fibique vellent nducrfari fortunam ', dum.il
frauius laederentur.t vt Aefopo vel Auien credas,vidcis qui fibi oculum altcrum erui gaudeat , dum vtroq
priuetur proximus. Nee eft qua via declines inuidiam.nifi miferrimus fias. Celebre namquc eft ab antiquo prouerbium, quia Tola miferia nefcit inuidiam. Fortunaqut
hominis mifrrima cft,cui no inuidetur.Fertur Plato turn
ci condiicipuli inuiderent, Socratcm interrogans quantione poiTet homtnum declinare inuidiam . Cui Socrat;
Efto inquifvt Therfites. Dum crjgo torquentur inuiu
alios miferiae fiiarolunt eife participes, vndiquc guarates vt noceant, & ipfam innocentim, quandam pli
ght cflemortis imaginem,. Vnde Maro ~ vt ab vno dafe
omnes, notTnsmuidumait:
Etfi on aliquit nocuijfes mortuiu ejfes.
Quo nihil minus decct Philofophum, aut virum autoritte vel moribus grauem. Vnde Socrates , non illc onriquus,fed quem autorem geftprum Caffiodorus in triptita laudat hiftoria ; Quod, inquit, Iulianus tonforcs 4
coquos palatio expulit, non modo Impertoris , fed S;
philofophi opusegit. Vt autcm detraheret, atq dilaceraret, eque philofophi, eque principis fuit. Cum en
ex quacunque caul ceTant opera, decurritur ad maltiam detrahendi. vtique indubit'ata proies in
dise, Se. charitatcmabeflemanifefto indicio protcftaiu'
Etnunc quidem bona aliena prxuertit, nunc minuit-mila autem fingit quae non funt; aut magnificat & extofc
fi qua funt. Charitas non agit perperam, at haec fola puerfitatelxtatur. Cum Apoftolus vitia gentium im*1
mimer, nouiffime, & quafi in culmine malorum,<io:
K -\
'
'
profus

t I BE fc Vit.
43J
profundo rectiusdixerim.pofuit detractores, e(q tan] nam uujulari nota diurna; boiiitatis hoftes cxpnmens
quali (pos deo odibilcs eile, pronuncia t. Veruncamen illos Deo odibilioresinter^eteroseiTerediderim, qui latcntiodio, vtmagis , eifque credatur fidclis,
laudes predicant alienas, amicitiam (mulant, fubiicientes tarnen in calce ermonisvel modicum j qu0d praeccdcatibus titulisaduerletur:
Ftlix_>nato,fdi^'ceiugtProfeuu
Et cm, ( de iuguluti crimina Phoci, , .
Omnia ontigerattt. .
,
Numquid tanti parricidij labes, omncs non modo fortunaedor.es,ied quamvis magnficos virtutis titules grandes
non oblitterat? Tale eft illudOratoris: Iulium Fortunatmnfateorviru.mfortem, ckquemconftat ftrenueegiic
quam plurima : quo tarnen pacta iudicium repetund.iainiapudiudicesiulloseiialrit, mirarer quidern, I vis
:oqui| eins mihi eilet incognita. Hoenonnc vcnenuui
eft, & quodammodo * fpem boni.opers,4 vt ta dicm, I. fm
virtutis vitam cxtingiut! tquidem d?Gnatonicis,ideft,
ululatoribus multa lupenus dicta ...fcd qups deteriores
dixerim, Gnatonicos an detractores : non facis liquet.
Vtrumque tarnen vitiiim apuda'ntiquos inuenio morte.
mukc.uum. Nam & Athenienfcs Timagoram inter of
ficia falutationis, Dario Rgi more genus illius adulan
tern, capitalifupplicioafFeccrunt; & Lacedaanoniorum
fenatus, Cariftolum interim! iulfic, eo quod magnorum
virorum. atpere facta maluit.quam palam conftantia virili argue.rc. Hoc cnim apud bene ompofitos femper lienitj vtquifq.uefuoiudiciovteretur, palamquercprcb.cnderet, quod neququam reite factum videretur. Siquidem banc rprchendendi licentiam, charitatc fubnixam,
libertas appxobat,& tyrannica duntaxat rabies perhorrefeit & impedit. Ccterum detractores Sc inuidos fie in
curia videbisabunJare. lun earn rotiusorbislentinan
confluxerint. Non efteaetus conuiuentium, niti religior
fiffimus fit, quem linons ftimulusnon adtingar. jbiue
tarnen qui lluftrjoribus clarefeunt meritis^ acrius inui cSai toxteato dente roduntur.
Veit mimfulgori [ qui pragrauat artes

Infr

440

SI

NVG I S

CVRIAtlVK

Inf fe fotts, extmlut idem. '

Sed pre ceteris fcrui dominos, prselatos fubditi infcquuntur. Nam ficut feruorum , ita & fiibditorum genus plcrumquequerulumeft, 5cautfeihiuftprerhi, aut indigrl remuneran ftudia,aut officia male admin trarc caufatur. Raroqueiunies, qui in aliquo non detrahatprifidenti , etfi interdum omnia refte gerantur. Cmicos relege, reuolue trgicos, familtam tere femper patrifamilias videbis ingratam. At non modo iri curta, fed infthoM. ufink la, fed in clauftro, fed in* Capitolio moremhunc, fitamendomefticavitiafuntmoribus aggteganda, mira 1
ris obtinert. Venerabilis pater Gilbertus Hererordeniis
Epifcopus ,mihiretoreconiueuitclauftralmrn morem,
quem in fe ipfo ft fatebatur expettum.Cum enim monaiterium ingreilus effet, feruens adhuc igne, quem de nouo conccperat, magiftratuum fuorum ignauiam argucbat. Nee mora, promptusin mdico miftratione com.
plicium moras eft. Nondumtamenpepercit maioribas.
Paulo poft ad priores afcendit : prioribus compariens,carpcrenonceffauit Abbates. Faftuseft & ipfc Abbas, &
propi tius in coabbates, Epifcoporum ccept vitia inraeri.
Tandem & ipfeEpifcopHS.copifcopisparcit.Ncctamcn
ipfum inuidiae vitio arbitrer laborarle.- fed vir prudens,
quod hominibus quodammodo ingenitum eft,clcgantcr
expreffit. Et forte hoc fibi prfatus pater impofuit, vt fie
laborantium turbz fportte conftrtus, benignius audirctur. Sane Julius Cxfar, audita Catonis morte, tandem
compaffus eft laboribus & xrumnis extinui -, & egrcgiumciuem rebus humanisdefleuitexemptum. Publice
tarnen confeffus eft, quod Sx. Catovirtutieis inuiderat,
& quod ipfe Catonis glorix inuidebat. Quae vero ad gratiam fine inuidia via expeditiiima fit, fenex docet in Andria, dum filium omnibus obfequi, neminem laiderc re
fer. Ait quoque ftquend.x beatitudinis pater Auguftinus.quia d entern caninum vel euitabit catiffima hurailitas, vel retundet folidilfima Veritas. Alia fiquidcm
virtute, nemo detraftionis dclint acleos, libera ta
rnen reprchenfionis medelam , fana mens minime afpernatur. Licet iure conuitia puniantur, famofiquc libelli- Nam
Simal

1 E R

Vir.

441

Si mtl caniiirit in quem quit carmina , iiu eft

luilicixmque
rfti&aduerfusconuitiatoresiam pridem lex eft accep3 , chorufque de inepta licentia praefumentium , &
ibutentium,
Turfiter obticuit , fubUtoinre noctndi.

Cap. x x v. -4
O ibertatis amere & faune, & de h qua libere diapatienti ammo motores tulertnt: & de dtf-
feretttta leidem & fcommat.
Libertas ergo de fingulis pro arbitrio iudicar,
Scquaefanisvidet moribus obuiare, repraehendere
ion veretur. Nihil antem gloriofius bertte, prxtervirBtem, fi tarnen libertas refte virtute feiungitur. Omni'usertim refte fapientibusliquct,quia libertas vera aliunic non prouenit. Vnde Juia fummum bonum in vita
onftat- eile virtutem, & quae fola graue,& odioftim ferlitutisexcutitiugum, pro virtute quae fingularis viuendi
aiifaeft, moriendumjfi ingrait neeeifitas, philofophi
cnfuerunt. Ad haecperfe&fine librtate non prouenit.
ibertatifque difpendium, perfeftam conuincit non adeferirtutem. Ergo &;provirtuturnh-abituquilibet& liber
ft, & quatenus eft liber ,eatenus virtutibus pollet.EconTavitiafolaiTuitutemmducunt, hominemque perfoiis & rebus indebito famnlatu fubiiciunt: & licet feruins perfemas quandoque miferabilior pareat, vitiorum
emitus long fempermifevior eft. Quid eft traque ama 'ilius librtate? Quidfauorabilius ei, qui virtutis aliquam
'flierentiam habet Eam promouine omnes egregios
principes legimus;nccvnquamcalcafl belttern , nit
anifeftos virtutis hoftes. Qua; fauore lib'ertatis fuiit in
troduca, noueront iurifperiti, & qua; ob ulitis amorem
magnifie gefta funt, hiftoricorum teftimonio percclebre
cft.Cato venenum bibit, afciuitgIadium,Sc nequamowprotenderet vitam ignobilem, iniefta manudilatauit
vulnus, fanguinem generofum effudit, ne regnantem vidcretCxfarem. Brutus arma mouit ciuilia, vt vrbcm exic 5
merec

4*2

DE

NTGIS

GVRIAtIVM

merct feruituti. Ipfaquefedes impcrij miferabili raalui

bello emper affligi, quam dominum licet roitiffimuir
fuftinere. Tranfco ad infirmiorem fexum. Coniuge
Teutonorum, obamorem pudicitix rogantes viftoter
Marium, vt dono mitterentur Veifce virginibus , fc quo
que promittentes coneubitus futuras expertes; cum mini
nie .lud i reu tur, prxima noftc laqueisfibl fpirimm e
puerunt elifo gutturc, ne.feruirent, aut pudicitix diipea
dium paterentur. Si (Ingula huiufmodi referre voluero,
tempus antcquam cxemphvdeficiet.Libertatis itaq;vU
cximiuselt.eujuc foli dilplicet, qui moribusicruilibiui;uit. Qua: libere dieuntur aut fiunt, iicut timoris, iut
temeritatis expertia finit, & dum recta via inceditur, laudem merentur & gratiam . At cum fub imagine ber
*i. tn*it tis,temcritas.fpiritusfui* profuditvehementiam,.rcp[thenilonem ineurrit; vulgi quidem auribusgratior,quiini
fapientilfmi cuiufqanimo probabilior, vtpote frequen
tius tuta renia aliena , quam prouidemia fu.i. Viri
optimi, &(picnti(mi eft, Ivabenas laxare libertan, X
quaclibct dieb eius patient excipere. Sed nee opens;
ttiu un. leopponit, dum virtutis iafturam * non ineurrat. Cum
enim per i ipfam virtus quxque rcfplcndeat, patienw
titulas gloiiofiori fulgore clarefeit. Priucrnatium qu
dam,cminterrogaretur, qualempacem habiturien
captiui Priuernates, fibi impunitatc donata refpoiA
confuli Romanorum, fi bonam dederitis, perpetuam : G
maiam, non diuturnam. Qua voce libertatis, moi)
veniam rebellions obtinuerunt Priucrnates.fed ctiambtneficium ciuitatisRomanx, quia fe in fenatu loqui P"uernas aufuseft. Philippus quidam aduerfus ordinem
Senatorumlibertatemcxcrcuit, fegnitiernquepro rolhis
exprobrans, alio fibi fenatu opusefle dixit: nee tarnen fcnatoriagrauitasmoucripotuit, ficutnec prudentia Pbilippicanfulis, cum ei ireodiceretur, cui liftons pwteperat iniiei manumiNon es.inquit, Philippcmihiconilil, quia neeego tibi fem tor fum, Magni Pompeii inw
cacteros in hac parte virtus enituit. Cum cnim Gneius P'fo , Mallium Cnfpuni reum ageret.eumquc euidenterno'
centem , Pompeii gratia eripi vidret, iuuenili mpetu
udio ad aceufationem prouetus>multa Sc grauiaoiminap'

ItlH-S

VU.

445

naprapotcntidefenforiobiecit. Interro"atus deindeab . ,

ro cune* prxlesquoque non accuiaret: da, inquit, & , ,
t^prafesReipublica^efipoftulcus fueris, ciuile bel- ''
iumnon*excitaturum,cegoetiamde tuo priufquam ti.namm.
dcMallijcapiteinconfiliumiudiccsmittam.. Ita eodem '"*
iudicioduosfuftinnit reos,accufationcMalIinm, liber
ta Pompeium, ceorumalterumlegcpercgit, alterum
profeilione,quafolumpoterat. Cn.Lentulus MarcellinusconfuI,cumin*ctentionedeMagni Pompeii nimia "^ **
potentia quereretur,aflnfuique ei clara voce populus
eilet; Acclamate, inquit, Quiritcs acclamate,dum licet,
iamcnimvobisintumcfccnte Pompeio id facer non licebit, impune tarnen tunc eximij ciuis pulfata potentia
eft, hincinuidiofa querela, hinc lamentationc miirabili. Eidem candida fafcia crus alligatum haben ti ; Fauonius, non refert, inquit, qua in parte corporis fit diade
ma. Res cius regias cxprobrans cauillationepanni exigui.
Sed is neutra in parte mutato vultu, vtrumque cauit , nc
authilari fronte libenteragnofcerepotentiam, aut trifti
ram profiteri viderctur. Idem cum* Heluio Formiano *' Hdw
libertiui filio improperans, quod redierat ab infers, vt
Lucium Libonem,amicum Pompeij,accufaret;Ab infe
rs, inquit, *Hcluius in Liboncm venio accufator; fed *al.
dumillic moratus im , vidi quam pluiimosindiueria
arute,&fexu innocentes,ibidem detegrauime conque,
lentes, quosipfos per hanc importabilem bonis potentiamtuam nequiter condemnaueris; Sc omnia Pompcij
perucrl & reprehendenda,audientibus cunftisexpofuit.
taque eodem tempore & fortiflmum erat Pompeio rnakdicere, & tutiflimum. Vnde & * Deiphilus Tragccdus *f. DilfUinter agendum populo , directa in Pompeium manu, '"'
Ai<yr//,inquit, * vt * efi. Item . Carbone **fn
confule iubenteobfidesdari Placcntinis, Marcus* Ca- '
ftutius librtate inflammatus, nee minis, -nee viribus ceffitjimoconfulidicentife habere gladios, rcfpondit, &
ego*annos. SeruiusGalba pro Pompeio obligatus.cum |,
inforoconuenircturjC. inqit.Cadr, pro Pompeio ge
nero quondam tuo, tertio eiusconfulatupecuniam fpofpondi.quonominenuncappellor. Quidag.im? An d
pendant Palamatque aperte ei bonorum Pompeii venditio-

444

DE^NVGIS

CVKIAiirito'

ditionem exprobrando , vt tribunali fummoueretu

merucrat, Fed illud ipfa manfuetudinc mitius pectus z
alicnum Pompeii , ex luo fifco folui iuifit. Pififtratu
Athenienfium ryiannus, cum cum vxor hortaretur, v
capitale fupplicium fumeret de adoleFcente,qui filia
amort fuccenfus, earn in via publica obuiam fuerat ok
latus, refpondit : Si cos qui nos amant mtrficimus.quk
faciemus his, quibus odio Fumus? Vox quidem ciue dignior, quam tyranno, qui 5c filiar laudabiliter tulitimi
riam, & laudabihus fuam. Idem Tbrafippo amies
conuiciisin coena fine fine laceratus, & animiun & voccmabiracohibuit, & licet cum Thrafippus impera temulentia: fputo in os eius iniedo reFpcrFent,filios& familiam ab vltione retraxit, pofteroque die fupplicem, & voluntariam de Fc mortem exigentem, data fide in priftim
gradum amicitiae recepit. Nobiljifimis ciuibus, Forum
tarnen difparis, enatu Hifpania proiiincia delegabatur, audiente Seruio Slpitio humili viro, fed libcrrimi
fpiritus. Cum ergo fenatui etiam populus prasftitiffet aiicnFum , neutrum mitti mihi placet , inquit Sulpitius,
quoniam alter nihil habet, altcri nihil eft fans } atquemalam licentis imperii magiftram iudicans inopiam atque
auari tum. Romanum quoque confulem, Brutum, Liilitaniaeimperatoremjegatus Cinniorum,aduerFus Roma
num impenum arma traftanti um, verbi grauitatemouifle, potuerat, nifi Romanuseflet, quoniam huic populo
prx ceteris moderado Temper arnica fuit. um enim Cinnijad redemptionem libcrtatis inuitarentur, legatus farum fibi maioribus, quo vrbem tuercntur,relicbim ce
rcfpondit.non aurum, quo ab imperatoreauaro emerent
libertatem. Pafchcliuslunius,virummalibcrtate multaque fcientia, & domi forifquc clarus, fed in folo philoIbphandi ftudio, interrogatus quid fibi tantaro dar,
quae vcllct dicendi licentram, duorcipondit, quashoniines horrent : fenechuem & orbitatem. Quid enim timebit inex orbus? Pyrrhus pcrcunchtus eft eos, qui in conuiuio Tarcntinorum parum honoratum fermonem defe
habuerant , an quae audierat vera eflTcnt. Turn cxlii
vnus, nifi, inquit, vinum nobis defeciflct, ifta qui tibi
relata Funt, prae his quae diituri cramus , ludus ac iocui
.
fuiflcnt.

LIBER vil.
445
fmffit. Tarti vrbana crapulaeexcuiatio.tamquefimpiex
confeffio veritatis.iramtyranniconucrtitinrifum. Incriti iuris liberi fpiritus, millier barbari /nguinis, quae
Philippo rege tumultui morreas damnata, prouoearem,
quit,ad Philippum, fed fobrium. Sic ergo exruitcrapulam olcitanti, & praefentis animi ebrium refipilcere,
(aufaqucdiligentiusinrpecia.coc'gitiuftiorem ferre fenttntiam. Syracuina quxdam fola quotidic tempore ma
tutino,voris expetibus dus falutemgrauiifimi & importabilistyranniDionyiijdeuotiffime exorabat. Quod
tiscognouit, non debutant iibi admiratus bcniuolentiam, ad Ce vocatam, cur aut quo fuo mrito hoc facerct,
interrogauir. Tum illa: Certa eft ratio,inquit, propofit
mci. Puella enimcum grauem tyrannum haberemus, cattreeocupiebam. Quo interfecto, aliquantotetrior artcmoccupauit: eius quoquefiniridominationem, magflisftimabam.Tertium tefuperioribus importuniorem
tpimus habere reftorcm.Timensitaquencfi &tu abfumtuferis, etiam tibi fuccedat deterior, caput meum
profalute tua deuoueo. Tarn facetam audaciam Dionyfiiis ctfi teterrimus, tamen punir erubuit. Quid enim ie.
nirumerit, fi etiam virtutes, inter qiias prxcipuum fere
locum libertas obtinet, puniuntur? Romani ergo, ficut
aliispraeftantioreSjita 8c reprehenfionispatientioresextitcmnt; adco quidem, vtdummodoincoriuiuiis & locis
minus fobriiscaueatur, quifquiseam iuftarri tamen hortctacrcrugitjfobrietatisvideatur ignarus. Nametfi contumeliam habeateuidentem, velabfconditam, patient a
ttprchenfionis apud fapientes long gloriofior eft, quam
pna. Inde loedoriarum & feommatum etiam aduerfus
virosfumma poteftate praditos, exercitium, licentiofum
magis qumlicitum eft.Eftautem, vt in libro SaturnaliorumEuftachiusdocet, lecdoria, qua; exprobrationem
& direftam contumeliam continet. Scomma quidem
morfuseftfiguratus, quia faepe vel fraude, vcl vibanitate tegitur, vt aliud onet aliud intelligasi nec tamen
imperad amaritudinem pergit, fed nonnunquam his,
quosiacitur, & dulce eft. Quod genus maxime vel iapiens, vel alius vrbanusexercet,pra:cipue inter menfas Se
ocula, vbi faciliscftad iracundiam prouocatio. Nam
i "

ficut

' 446

DE

V G I S

CVRIAIIVM

ficut in prxcipiti (lantern , vcl leuis taftus im'peilit; ii

vino vcl irifufum , vel aiperfum, paruus quoque dolor 4
citat in furorcm. Ergo cautius in . conuiuio abftinendui
fcommate, quod tedam intra i habet iniuriam. Tant
enim preilius hxrent dicta talia, quam dirccbe Itrdoru
vt h'amiangulofi, quam direfti mua ones, tenacius inf:
guiitur. Maxime quia dieta huiufmodi rifum prxfentt
bus mouent,' quo velut auenus genere , confirman:
iniurix. Eft a litem loedoria huiufmodi: Oblitus necs
quiaalamenra vendebas? Scomma autem., quod i
1. . ti.iMuj tum eft, contumeliam efle * relatam, tale eft : Memini
mus,quandobrachioteemungcbas. Nam ciim res ca
dem vtrobique dicta fit, illud tarnen ldoriaeft: quo<
apertc obiettum exprobratnmque eft: Hoc fcomma
quod figrate. Sunt fiommata minus afpera, quxquad
cdentatx bdux funt morfus. Vt Tullius in confulem,
qui vnotantumdicconfulatumperegit:. Solent, inquit
efle flamines diales, modo confules diales habernos. Ei
ineundem: Vigilantifllmus eft confu nofter * Camus,
emu
qui in confulatii fuo bmnum non vidit. Eidcmquc exprobrantiibiquodadeum confulem non venifletj veniebam, inquit, ednox me comprehendit. At de vfu
ledorix.vcl feommatis, & ciuilitate, diecturin cqtientibus , nunc oftendifle fufficiat, quia arguere licitum
eft, quod aequum eft efle correctum. Vnum tantum
de commatibus Alexandri, quafi in calce libelli huius,
fiiperioribusannetam. Cum enim Rex Darius vno &
altero prxlio virtutem eius expertus, partem regni, Tau
ro monte tenus, & filiam in matrimonium, cum atcies centum millibus talcntum polliceretur , eique Parmenion, virmagnus inter Alcxandrinos, dixiflet, fe fi
Alexander eflet, vfurum hac conditionc, refpondit ; Et
ego ii Parmenion eiicm,eadem vtcrer: tacite quidem
confiliarij timiditatcm arguens , voce duabus viftoriis
refpondcnte,dignaquecui tenia, ficut cucnit, tribueretur. Liberum ergo fuit, & femper licitum libertan, parcendopcrfonis, dicevedevitiisjquoniam & ius eft, quo
licetverasexprimerevoces, & quod cti.im feruis aduerfusdominSj dum vera loquuntur, Decembrcm indulgctlibertatem. Tunc ergo non impetrata venia, qui
iplb

1IBE8

VIII.

447

iirecompctit^inguasacuunt, & quicquid eos toto

no vrt, impune redarguunt , palam detegentes , Sc
mina , dum tamenexplctis Saturnalibus, citra veniam
:quaquamad aceufationem dominorum patronorume piofiliant. Vtor ergo librtate Dcernons, St iuffis
lis obtemperans, quod me Sc te vrit, beneficio iuris
ommuni fidenter arguo , non necefie ratus , veniam
ropetrare, in his, quae publica: lruiunt vtilitati, & tux
unt placta vohintati.

Inchoatur

I
LIBER

OCTAVVS

POLICR ATI CI

IOHANNIS SARESBERINSIS.
Trologm.
ou nt qui mare enauigant.illishabercgrati.un& referre, quorum be
neficio pericula cuaierunt. Accenduntur igncs , clamores excitantur,
eiiguntur & figna, quibus Scyllaea
voiago, turbo Charybd is, (axa latentia , traftus & tenacitas Syrtium
iuigantibusqueantiilubritei' declinari. Sic & his qui
aimmineredenunciant, quibus falus periclitatur hunaoa, reftifl gratia debetur ex mrito : & qui earn
nerentibusnonrcpcndit, ingratus beneficij , dignus eft
.lurisdifpendium fuftinere .Nemo aut eft, qui falutem
'itiisnefciatimpediri,eaque ex amore proximoriim nota1 ad fugam, publice intercft. Vita iquide humana, quos frcto proccllofior eft, nee poflunt vitari difcrimina,
nil fuis denuncientur indiens. Ad hanc vero operam,
publics

448

DE NVCIS

1.

publicas vtilitatis, & tuas iullonis trimulis vrgeor , licet

in me nihil agnofcam, quod attentionem prouocetaudi
forum. Homo vndiq- immimitus & imminutus, cuinec
vita ad cfcientiam, nee ad dorinam fcicntia,nec open
fuppetunt ad excmplum. Vndein me plurimis concia
matur vt taceam, dicentibusquod necetiam virtutis fpe<iofa laus eft in orepeccatoris. Hoc hi foli faciunt, quibus
vitia placent, currentes in mortem, nemine reUocante,aut
quialuanturinuiti. Nam quibus bona placent, non
quo, fed quid dicatr attendunt, & ex caufis, diceni
difta penfantes, gratitm habent quicquid vndecunquc
Iicitumproficitadvirtutcm. Non ergo quis, fed quid,
quavc d.ecaufafcribam,diligensIenor attendat, & vbi
maledi&a inucnerit, fincerus iudex, & nee inuidix, ncc
odij, nee alterius aftcctionis motu concuflus , teftimo
ilium de malo perhibeat, & vbi bene dixero., non ,
dat. Mihi tarnen pro minimoeft, fiinnocentia; gra
tis detrahitur peruerfisjquos emendari vellem , fi me ta
rnen benignitatis tuaefauorexcepeiit. Quicquid autem
praefentibuspatiar, fpero autore Deo, & charitate, qua
vrgeor ad icribendum, mihi praeftante fduciam, quJ
labori meo gratia non deerit pofterorilm. Odio liqui
dem vel amore in partem alterutram praslentium pierumque iudicia prolabuntur. Nihil equidem prasfenti
operiexpropofitoinferetur, quod non fit ratione, vd
prascedcntiumcriptorumautoritateiibnixum. In quibus tarnen quid fequendum fit, leoris relinquetur arbi
trio, vtprocul nomine meo faciam vitium, & notam
mentiendi. Sed haec haftenus. Nunc tranfeamus in Epicureorum cadra , Sc quod ibi pro certo fuerit exploratum,
in medium proferatur. Nam ad eorum feftam indubitanter pertinere nofeuntur, qui in omnibus propria; lmiuni
*i bfttii* voluntati.
a t-

V'-.

Il 1!I
Cap.

Tin.

449

Quai Gnatbtmcd fube Thrafenmt, & de fepttm

prmc'tpaiibm vmis,& fequela eorum, fccundum
beAtam Gregmum: & quod mmit gloria nebtlem habet .
It tota ergo Epicureorum familia infigrvis eft Thra(o & licet non exicrit primus, aut omnium primus
habendus eft, aut non minimus inter primos. Ei namque
licet ineptus fit ,tota Gnathonicorum fadtio famulatur.
Et forte Comicus ideo Gnathoncm introduxit fcruum
militis gloriofi, vt eleganter innueret, quoniam & inviahominum & in aflcrtione morum fubeft Gnathonica
Thrafonianae. Altera tarnen pendet ex altera, adeoquidem, vt inuicem finefe eile non poffint. Nam & Gnathonis opera inutilis eft, fi non fit miles gloi iofus, & for
te Thraionisarrogantiaconquiefcet, fi non earn falla, ia
Gnathonis exceperit. Comici forte contemnis Eunuchum, fed in Eunucho fercomnium vitam expreffir. Et
to quidena liberius Sc eleganrius omnes argir, quo cautius fiftitio argumento fine Lefio ne pcrfonarum vitia'denudauit. Si nobiliorem q iuris autorem,multi procedunt
cenodoxiae rcpreflores. Eftautcmccnodoxia, vtpatribu
placuit, inanis gloria , quae mentem inflar x aures, Sc ni
hil aliud emolimenti de foliditatevirtutis mortalibus affert. Cum atttem fupcrbia fit totius peccati initium, banc
defeprimam fobolem gignit. Ab haccnim virulenta radicefuperbiac,ieptem principalia vitia oriuntur.quxquidem principalia dicunturrcipefturninoium, qui ex his
relut hydrae capitibus multipliciter pullulant. Quorum
vt nomina Sc figura; fidelius teneantur.qualirer banc pe-'
ftiferam arborem beatiffimus Papa Gregorius depingit
inmoralibus, fi vacat, paulifpcr attende. Primos ergo
ramos huius planta: fie diftinguit, vt fit primus, inanis
gloria, fecundus inuidia , tertius ira , quartus triftitia,
quintus auaritia, fextus ventris ingluuies, luxuria feptimus. Vnde Se faluator, quia nos uperbia: vitiis cap tinos
oluit, ad piritualc libciationis prxlium feptiformis
f
gratias

4-5P

i) fe

NV'GIS

cvriaivm

gratis fp'iritu plenus venit . Cum vero vitiorum quinqu

fpiritualiafint, duocarnalia, vnumquodqueerum tan
ta fibi cognatione iungitur, vt non nil de altero gencretr. HabentqueramiinguliTamufculosde c proceden
tes, tanta quidem amphtudine dilatatos, vt mundum fere totum in maligno pofttrm pene operiant. Namd
, inani gloria, inobedientia. iaftantia, hypocrifs.comendones, pertinacia:, difeordiae, & nouitatum prxfumptioriesoriutur. De inuidia, odium , fufurratio, etetraio, exultatio in adueris proximi, affliftio autem a
profpers nafeitur. De ira, , tumor mentis, contume
lia; , clamor, indignado, blafphemiae proferuntur. De
triftitia, malitia, rancor, pufillanimitas, defperatio, tor
por circa praecepta .vagatio mentis circa illicita prodeum.
Deauaritia, proditio, fraas, fallada, penuria, inquiemclo, violemae, Se contra mifericordiam obdurationes
cordis cgredintur. De veneris' ingtuuie. inepta lactitia,
fcurrilitas.immnditia, multiloquia , hebetudo fenfus,
circa intcUigentiam propagantur. Dejujoiria , cacos
mentis, inconfideratio. inconftaritia, praecipitatio.amor
fui, odium DeiTaffeftus praefentislscculi, horror aman
vcl defperatio futuri generatur.Scd quomodo ab inuicem
pncipalia prodeant, idem doctor exponit. Prirnanamque fuperbia; Tobles dum oppreflm meinem corruperit,mox innidiam gignit.quia nimirum dum vani nominispotentiam apptit, ne quis alius banc adipifei valear,
intabefeit. Inuidia quoque irarri generar, quia quanw
interno liuoris vulnere animus fauciatur , tanto etiam
manfuetudo.tranquillitatisamittitur. Et quia quad do
lens membrum tangitur, ideirco oppofitae a&ionis ma
ntis, velut grauius preffa fentimr. Ex ira quoque triftitia
oritur, quia turbata mens quo inordinatefeconeutit,
ad dicendum mala confundit. Et cum dulcedinem trartquillitatis amiferit, nihil hanenifi ex perturbarione fublequens mecror pafeit. Triftitia quoque ad auaritiam deriuatur, quia dum confufum cor bonum leetitia; in fem
ipio intus am fait, vndecoiifolaridebeat fori quarrit. Et
tanto magis exteriora bona adipii defiderat , quanto
gaudium non habet.ad quodintrinicus'recurrat.Et qui
dem ilngula eorum fuae perniciei afferunt fruetum , cum
- . .
'
inanis

I I E H

VI I .

' !

4S1

inanis gloria Deum muidiaprximurh, ira afcvatck fcipfum, triftitia folatij fitignara.auaritia dum ptr exterio
ra vagatur,edacitatisfuae macrt ieiunio.Vt vero macici
fujeindigentiamexpleat, prolabitur ad duo carnis vitia
quae fquuntur. In quibus liquet quod de ventris ingluuie luxuria nafeitur , dum in ipfa diftributiont membro, ventri genitalia videantur efTe * fubnexa. Vndc #4/.yuw-M
dum vniitn inordinate refictur , aliud prbculdubio ad
contumelias excitatur. HaetquidemGrrgorius, inio per
Gregorium Spiritus fanftus. Ex quo conftat er qui ad falutein tendit, primamfuperbiaefobolcm xtingueudam.
Qua: fi pauli(per fuccreuerir, omnium vitiorum frtices
defe,vt praediftum eft, gignit. Nam etfi fit'apiid aliquem
quandoqtte praccpua, neququam p'oilbilc eft, vt lit Ca
l. Si enim quempiam inanis gloria ftimuat, riecelTeeft,
vt per abrupta vitiorum'1 prxceps mat. Hoc eft a'utem
quod nobile cenitur Vitium, adeoque human* fragilintisdemukctingcmum,VtvixfitvcI praectaris mentibus alienum. Nam & ortum hobilem habet, fuique difpendij procciTum ndct ,;anrequam faftigio cormat,
quod optauit. Nam & de fe inuicem vitia oriuntur , at
inanis gloria etiam in virtutc originis fuce figif radicem'.
In quo enim quifquepra:ca:teris pollet, ineo niii adflt
moderatrix gratia ,facilius intmeicit.

'*>'
-':C\'%\

m.

i *,
;

'

;;.'.

Quad rarus eft centemptor glom, & de tribus loc

a qubtu laudis materia trahitur, fr qua fit laus
vera, qua perfecta, qua neutra ; & de madeja*
oric largitionum. ..!:.' ;';'.'
VI x tarnen eft, qui vaha? gloria: hon infftat , &
earn quae ab hornjnibus eft, non concupifcar laudem . Ad hancalij virtute, aTif virtutis imagine, alij na, at fbrtunx beneficio profidicuntur. Ex hisenin ^
tribus locis,placuitoratoribus IaudiseiTernaterLiim.Nam
ab animo, aut corpore', aut ab extrapofins peti debet.
Porro anirrii bona, aut corporis , aut naturalitcr infita
funt/aut iludi comparara, aut caufaliter& cafualiteif 2
accefle-

45*

DE

JVGIS,- CVRIAtIVM

acceffrunt. At in his certi funt gradus pro dignitate <

rum iquibusconiiftunt,& quibus petuntur. Prim
.fiquidemcomniendationis gradus eft, qui ab animi d<
.prqucnit. Sccundus & mdius, qui corporis valen:
nemapprobat & venuftatem.Tertius, idemqucnou
fimus, qui cxteiiorumcontinet laudem. Qupd& Ap
. ,. ,
leium docuillc,fuperiusret'uli.Etlausquidemanimi vc
eft, fiepeq; perfecta, tarnen ei tenacitcr bona, qua: in i
bcommendanturtnhaiiintjadeoquidem vt int in/
iarabtli*. Certum eft enim quia inuito aufcrri non pa
unt. Alias quidem vera fortaflc, fed perfefta cue no
pteft. Corporisautem veriumiliscftcommendatio,f(
perfecta nunquam. Nam bonaeius queufit femper ai
ferri inuito. Natura enim eius, & debilitan potcft iugit
& corrnmpi. Aduentitiorum vero perfuncloria gratia eil
& nee veram nee pcrfeftam habent laudem, imo nee
rifimilem. Sufficiateis fi vel probabilcm imitentur.Siqui
dem in vtrarnque partem flfcchintur facile. Et nid pof
dentiumiuuentur vfu, non tarn ad laudem funt ,, quan
ad vitupermm proiviora.Nam.diuitia; V potentia: & gta
*(. Vitium tia, cum plurimum * Vitium dent, in vtramque partem
certiimum faciunt experimentum morum, ruque polieflormorumabeisquandoqucmelior, interdum peior,
Caeterum opera ipfa mentis aut corporis etil fimplicitec
bona, vel abiblute mala fint, vituperationem interdum,
aut laudem contrahunt pro arbitrio iudicantis. Vnde &
inteici plurimum putat Ariitotelcs,vbi,quidquc laudeturautvrtuperetur. Nam plurimum refrt, qui fntaudientium more, quae publice recepta peifuafo , doectque in. Rhetoricis, vt illa maxime qua; probent efle in
qu'laudabitur publice, credan't ; aut into contra quem
dicitur, eaqueomnesoderant, eritquequotiensquidfiC'
li poterit, fingulorumducaidavtilitas. Quod enim ex
pedir, omnes approbant, etfi honeftum aliud aliis videatur. Studialitcrarum minus hon*oris merentur Lacednmonc quam Atlienis , forte plus patientia .fortitude.
His rapto vi'uere lioneftumeft, aliiscura legum, frugal
tas apud Sybaritas fortaffis odio foret. Veteribus Roma
nis fummurn luxuria crimen. Eiusqoque qui laudatut
h.ibend.i eft ratio, cum operibus necefiariis gratuita refte

 IB E R

VI I I.

45J

fa&alaudemprxripiant,3c proratione perforiirum, res

plerumque habeatur vcl honeftavel turpis. Si ergo reftc
via, id eft, virtute fbi quis laudem concilit, fuo laudis
innititor fundamento. Si vero aliunde gloriam quxrat,
plane defipit, nee ad earn, quam videtur affecfcirc pertingcc. At inter ipia virtutis opera cenintur gloriae amplioiis , qux de I ibera litars, aut magnanimitatis fonte proucniunt. Eacnim.fauorepppulari,clariusefferUritiir, &
videnturefleprxcipuaj qua; magis ardua funt , vel quae
pluribusproiunt. In his tarnen longe liberalitas anteccllit, qux&animiindignationem mitigar, detrahentium
linguasobtundit,cohibeteriamrrtanushoftiles, & a fa
cie hominum operitmultitudinem peccatorum . Qui er
go linguas hominum aut captant, aut metuunt, cftunduntpatrimoniafiia, mittuntin vulgus miffilia, conuiuia extriumt.puiillis & maioribus adulanrorj Sc plerique
porcum potius agentes , quam, hominem, comeflanonibus 6c ebrietatibus infiftunt, mimos & hiftriones fouent, nequifimas artes rmunrant, admittunt nebulo
nes, maledicorum excitant linguae ad irnplcndam proca>
citatis fuae malitiam, dum filemium eoram, aut virulen
ta dicacitas, male mrito donatur pnemio. Sunt qui in
his maximum, & vere folum diuitiarum reputant vfum ,
fi multiplicent ollas carnium ,conuifcerationescxerccant
cuotidianas , (i nee modum conuiuij, nee numerum nouerintconuiuarum, nee aliquam habeant regendx fami
lia: rarioncm. Quam fi forte vidcris conuenifle, forum
conuocatum credas, non prandentium, aut canantium
turbam. Hoc tarnen apud ditifiimos, licet & minus in
ferior, in eo pro modulo fuo prxpotentium eftigiaimitetur. Quifquisenim famx petitor eft, vires fuas excedit,
& non quid pofllt, fed quid aliis placeat, attendit, &illud feftinatimplerc. Sed cfto.vtad fmam potius, quam
ad confeientiam quis liberalitatcm exerceat , quia nulli
virtuti prxcludenda eft via, mimos tamen profefloncs obfeasnas fouere bcncftViis ilhcitum eft.Sc infme.Refert Valerius quod ciuitas MalTilicnfium tanta; grauitatiscuftosextiterit, vt nullum adimm mimis dar in , quorum argumenta maiore ex parte ftuprorum conunercnt actus , ne talia ipeclandi confuetudo, am imif i
tan di

4$+

DE

NVGISCVHIAIIVM

tandilicentiamfaceret. Nunquid ergo honcftum eft il

losChiiftjanjs,4inio & clericis audiri incarna, qui ne
,gentilib.us audkbantur in fcaena? JLacedaemonij hbroi
^rchilochi iuitate fua exportait iuiTerunt, quod rum parurn yprecundam ac pudicam leftionem arbitrabantur. Nplueruntenim ea liberorum fuorum nimos
imbj, ne yus moiibus noceret,, quam ingnus prodeffet. Ijaque;maximum Poetam^aut certfummo proximum, quia dpmum fibi inuifam oblcocnis malediciislacrauerat carminum, exilio mulftarunt. Simili fere fententia , condemnata eft lafciuia carminum in Nafone.
Nunquid licitum eft audiri in poculis, quod ieiuna fobrietas non audebat audirc? Eadem ciuitasomnibus,qui
per aliquain rtiigionis (Imulationom alimenta inertiz
fluxrebant.laufashabebatportasj.rnendacem & fucoiam fuperftitionem fummouendam efle exiftimans. Hi
tarnen qui fuperftitionis fibi onfij funt,prxcipuam par
tem vendiant apud cos qui laudis amore maccrantur
Porro ficutauarum largo , ita & prodigum quadam
contrarieutedifferrecenfuerunt, qui duo vnius opinati
funt eue contraria, quantitate alterurn, alteram qualitate. Siquidemmagnanimitatitimidiusaduerftur, qua
litate mala dum audenda metuit; & audacia quantitate,
dirm plus quam audenda prxfumir. Prodigalitas itaque
crogarida, & non cioganda prolundit in eas res, qua:
nullam funt omnino aut breuem habiturae memoriam.
Hancautemeffuiionem Cicerone autore commendaffe
diuus eft Theophraftus in libro quem de diuitiis (cripfit.
In, quo multa preciare, illud abfurde., quod multum in
laudanda magnifkcntia, & apparitionc populariiim mu um, taliumque fumptuum faciiltatem, frutumdiuitiarum putat. Quanto Ariftotelos gtauius & verius has
pecuniarum repiehendit effufiones, prteirtim cum ncqueneceffitatifubueniant, necaugeam dignitatem, ipi.iquc illadelcctatio delinitx muluvudinis, ad brcucexiguumquc tcmpusfit,eaque lcuilmo quoque. in quo
tarnen ipfo vn cum fiitietate, memoria quoque moritur
yoluptatis. etiam cplligitibacc puerjs, 6c mulierculis, & feruis-, & iruorum (imilimislibciis grata efle,graui vero hpmiai<?t,ea quas fiunt cert,onwdicio ponderanti,
. i
: .
nullo

IISER

VII I.

..

45 J

imlio modo-poflc probari. Valerius Maximus, fed Si Ci

cero refert, quod in Akxandro.quilargitione beniuokntiam Macedonum iclabatur, hanc profufionem pecu
nia: Phippus arguerit, 5c cpiftola: quidem verba funt
haec: Quod te,malum,ratioms in iftam fpem induxit, vt
cos tibi fidles putes, quos pecunia corrupTes: An tu
ideo agis vt Macedones non te regem fuuni, fed miniftrum, cprasbitQrem purent? Quod quidem rgi iordidumeuenonambigis, ccorruptelam , quam lajgitio- '
nempotiusdici. Fitenimdetcnor qui accipit, arquead
idein femper expectandum, paratior. Quid autem eil
nullius, quam quod facis, libenter curare, vt id diutius
facer npoills Largitiones immodcratas rapinx feijuetur:jum enim dando cgeie cperis, bonis alienis
maims cogens inferre. Itaque cum beniuolcntia: comparaudi caula fis prodigus, non tanta ftudia aTequeris
eoruniquibusdederis, quanta eorum odia qutbus adcmeris. Qtumobremnecitaclaudendaeft res familiaris,
vtcambu.ignitasaperire non poffitnec ita referanda,
vtomnibus patcat: fed vtiinque modus adhibeatur.ifque
referaturad facultares. Et quidem eleganter iuc* Philo. , rhiii}f*
fophus, fiuc alius populaos huius profufionis immode,
rationem cohibuit, qua; quidem gforiam vjdetur afFerre,
fed more meretneio cum res defecerint, euaneicit. |
gratis, quam non virtus, fed fortuna concilit ,anx>r
meretricis re&ifllmc comparatur.
.,'..'
A P,

III.

Qutd omnia profeio fuos Tbrafones habet , & de

ferfonts qui ad fmiltrudmem EunuchiTertntiani
fuit apttd inaniter gloriantes, & quod vana gloria
meretricis more lculos fequitur*
EsT.,v:t,diximus,inquauis profcflSone inuenkemilitcm gloTiofum, qui .obfequiis & muneribus
fuamThaidem, id. eft, normen celebre, Sc quafi famae
gratiam caprat. Scd ei nee Giuthor, vtdccipiat,necihaedria,qui laudempraeripiat,nccqui dona corrumpatadof 4 "
kfcens,

4-5

DE

SY6IS

CVRIAtIVM

leiten , aut igruusParmeno.qui defipientem irridat

dceit Apud Eunuchum Comici audi Gnathonem ,
& an ipfum in familia gbriantium videas , duVcnter attende.

Jf, inquit.gee* hominum, qui effe frimesfe tm

mum rerum velint,
Xee funt: hos confettor, bit ego non comparo me ;
ridtant,
Sed hit vitro Arridco, & corum ingnia admirer,
jtmul
Gfmcquid dieunt, laudo ; idrurfum fi negant, laudo-,
id queque
Negat quis, nego,ait, aio foflrenta imperauiegtmet mihi
Omnia affentari, uqmftut r.uctfi multo vberrimm.
Talemne vidifti altcubi? mo nec quempiam illorum qui
felices eflevidentur , fine huiufmod mancipio agnouiili,
adcoque feitum hominem vbique reperics , qui hominis
*x ftultis, vt aitParmeno, prorfusinfanosfacitt. Vide
&quid defefentiat Thrafo.
Iftud, nquit, efi datum
Vrofoo,vt grata mihifiat qua facie omnia.
Vet rex fempti mximas mihiagebat gratia*, quitquid feceram. Aliu nooita.
A* femper habtiat in oculit , credtbat
exercitum,
"~
Confilia, & vbi eum fatutas
Hominum, ut negotij fi quandoodium trat,
Requiefcere vbi volebat , vt illam expuertt miff
riam ex animo,
* Tum me conssiuamfoltern abducebatftbi.
Inuidere omnes mihi,
M ordere clanculum, egofloeeipendebam.
lUi inuidere mifere,
egoaHos palam reprehendebam, alios mordaciter imdebam , vt rifu emorerentur omnes qui adorant.
) caique metuebant omnes iam me.
Profe&o magnus hie eft in oculis fuis, & non eft ei (mi
lis in tota Comoedia.Digmis eft ergo qui intromittatur
adThaidcm, exclufoPJuedria,quiJneo non minus in
' ;
faoit.

II1EI vil .
457
ia.it. Dolct exclufus, feruo docetur fobrio, vt recdt
imereiricc.bonoque fit animo, quia fiad ignem accelc:it, calcic plus fatis, nee patiatur contumelias meretrirum, quaevna falla lachrimula, quam oculos mifr terendo, vix vi expreferint, retringent amantis bilcm, 5c
Atto acculantes id agent, vt vltronctim fupplicium pracftent. Nam fapicnter amare nemo faciliuspoteft, quam
rationeininire. Huius ergo Phxdrix 5c Thaidis ea coniitionc intereliverbis, vt quod verum audierit, taceat, Sc
:ontineat optim; fin falfum aut vanum , aut fichim,
:ontinuo palam effimdit :
Flennt rimarum i,hac atque UUc efflutt.
I'trumquc arguit, irridet vtrumque, quando alterum falere, altcrum videt irrcuocabiliter. infanirc. Ait ergo exiufus & gemens pra; dolore:
Thau vtinam effet
Pars Aqua tecum, acpariterfieret, vt
Aut hoc tibi doltret, aut ego it.'ud abs tefatfum titkilt pendern !
W haec Thais :
Ne cruci te obfecro anime mi ,
Nonpolquo quemquampliu amem,aut plia diligam,
Eofeci, fed it a erat res, faciendumfuit.
?lan credo, inquit Parmeno, mijer pre. amort exclitfithunc ferai.
5uid multa? Id agit fallada meretricis, vt vnus aman
irnalteripriorespartescedat per aliquot dies, dum deerius rebus amiflis cmungatur admifllts. Mos eft enim
;crendusThaidi,quarprofufiores3c perditiores admit
ir. Interim quid donare queant, aut mittercexclufi, deiberent. Nam potilfimus eft apud earn, qui nouiffima'
Tiittit. Vbiveroprtorememunxerit, redit alter, cxcluibluepriore, delegat ei moeftam 3oloris fui prouinciam.
infanit ergo miles, Si in mpetu doloris potius vcl rroiendum elle deccrnit, quam in icontumeliam tarn infigncmaccipiat. Familiam coocat, difponit bellum,
& proftibulum colleis viribus expugnare deccrnit. Progreditur, mente & ore reuoluit iniuriam.Loquitut grandia, minis fruet : (d cum ad confliuum accedit.mcfnor
amoris priftini, prxceptum recolit militare, quo ex auf 5
torita-

".
4

D NVGIS

Cap vt

CfRIAlIVM

mi.

Oucd nullum Vitium fem atwitia , nee am,

pojfc qui fuieftiu c auaritu: & dt duplieifontt
Itberalitatu , & vter t , & de Ce/dio & Giliu,
NE tarnen etil prodigalitasvdeatur in culpa, lo
cum arbitror auaritiae rdincuiendum. Nullum
cnim vitiumdeteriuseft, nullum deteftabilius , praefatim in hisqui prineipaturrt aut magiftratum aliquem in
repblica gerimt. Nonenirmes ipfa, fed etiam opinio
cius vitanda eft; & omninoJmpoflibilecft, vt fiddisvideatur alicui, aut amore dignus,qui ex mrito apud gra
ues Sc circumfpectosviros auaritiae fufpitionem ineunit.
Curaverolaus&fauorhumanus quafi duplici fonte
proueniant, operas feilieet Sc pecuniae , facilior eft, hit
I. toute pracfertimlocupleti. Sed illa* lautior & fplendidiorS
dignir viro forti Sc claro. Nam qui virtues opera & indulkia liberales, erunt, quo pluribus profuerint , eo pia
res ad benefaciendum habebunt adiu tores. Deindc bcnefaciendi confuetudine paratiores erunt, Se tanquam
exercitatioresad benedemultis promerendum. Sitamra
arcafuppeterct, nihil glorioftus eft ca liberlitate , q
confftil in donis:maximcim& Socrates, vt dicitur.interrogatus quarnam effet fubftantia beatitudinis, dig
donare refpondit. Ego quidem Socraticam dimniuonem le interpretandam arbitior, vt dignitas inaccipie;
tium neceitatc credatur eue vel meritis. lilis enimqui
promeruerunt, donare iuftum cft; & eis qui indigent,
lubuenirepium: ita tarnen vt id rcfpkiatur in (ngulis,
quod in facie fa pientis finerubore & nota valeatdenudiri. Siquidem imitari debemuseum, qui fblcrnfuum fiat
oriri iipcr bonos Sc malos, Scpluitfuperiuftos & ini"ftos. Si enim pauperm hiftrionem videamus , aut mimum , non debemus vtique fouere malitiain fed correptam, 6c fi fieri poteft emendtam, fraternx charitatis ni_^
c oportet fuftentari natuiam. Expedit quidemoniM
TL

1I1EI

VIII.

461

pttent tribucre, vel affecbm mentis vcl folatiumcharitatis. Intcrdum tarnen increpare pigrum, mcretriccni
vcl hiftrionem confundere falubrius eft, quam quod cxigunt largira. Quid moror? Quicquid chariras erogat,
remuneratur Domino. Quod difpcnitvaniras.euanefcii. In Quinto Confidio ialubcrrimi exempli, nee fine
paruo ipfius fru&u liberalitas, referente Valerio, annotata eft, qui Catilinae furore ita cenfternata repblica, vt
ne Iocupletibus quidem debita- pecunia: propter curaulum prctij poflelionum diminuti folui cteditoribus poffent, cumcentiesatque quinquagics iftertij fummam
in fnore haberet, ncquc de forte quemquam debitorurnTuarurn, ncqucdevfuraifuis paflus eft conueniri,
quantumcunq; jnipfofuitamaritudinem publica; contufionispriuata tranquillitatemitigauit. Opportune mirificeque teftatus.fc nummoram fuorum non ciuilis fanguinisefle fseneratorem. Nam qui nunc .praecipue * ne- /, fm
gotiatione deleclantur , cum peeuniam domum cruen- '""*
um rctulerunt,quam improbando exultant gaudio.cognocent, fi diligenter Senatus confultum quo Confidio
gratiaE aflas funt, legere non faftidierint. Subneilit huic
Agrigentinum Gilliam , quem propemodum ipfius libcntitatispncordiaconftat habuifle. Erat opibus excclIcns, (id multo etiam animo, quam diuitiis, iocupletior.
Scmpcrquc in erogand potius, quam in corripienda pe
cunia oecupatus, adeq vt domus eius quafiquardam munificentia: officina crederetur. 1-11 i enim publiis vfibus
monumenta extrucbaatur, ilUnc grata publicisoculisfpetaculacdebantur,illincepularuni magnifici appa
ratus, labentiqueannona; fubfidia oriebantur. Etcum
hacvniuerfis.priuatim aumenta inopia laborantibus,dotcs yirginibus, paupcrtate pteflls fubfidia dctiimeato incurfu quaTatis folatia crogabanmr, IJofpites
quoquetum vrbanis penatibus, tum etiam rufticis teftis
benignifllmeexcepti varus muneribus oi'nati diroittebantur. Quodam vero temporequ'mgentos fimul Gden
fium quits, vi tempeftatis in pofleffioncs fuas compulfos, aluitacveftiuit. Qmd multa Non raortalcm aliquem, fed propitia: fortuna; benignum efle dceres finum.Ergo quod Gjllias poffidebat, omniuni quafi com
mune

462

DE

NVGIS

CVRIAIIVM

mane patrionium erat, pro cuius falutc Sc incrcme;

tis, tum Agrigcntinaciuitas, turn etiam vicinae region e
cum loca e contraria parte fint afeas habentia inexorab
libusclauftris obferatas, nonnepraftantiorem aliquant
exiftimes iftam impenfam, quam banc cuftodiam ? Dt
nique quicquidfapientiadifponit, approbating quod tc
mritas prxiurrrit, vera: laudis fruum neququam afle
quitur.
A P. ... V.

De dttobus naturalem affeibns , fcilket tufli, & amere ctmmodi: & defequela cor um, amon
fcilicet libertatis, & amare daminandi: & de com
parationc C&faris & , de Alexandre , Artfltele, Auguia & Platane, :.dt ha qui via deuu
ad glariam fergum.
.,-.'
Qvos quidem affectus in homine ab initio extitifl
facraefcripturaedefignataurorita's, ppetitum' fcili
cet iufti, & commodi appetitum. Quorum alter in vo
lntate, alter in neceiiitateconfiftit, & quanto appetitusiuftiqui in vol ntate eft, amphuscrefcit, tanto melior
eft Ce di gnus arripliori beatitud i ne. . Nam nimis velle
quod iuftum eft, nemo poteft, nifi forte quis queat eife
iuftusnimium, anitbeatus. Porro fiappetitus commodi
menfuram necefltris excdt, vergit ad culpam, 8c cupiditatis corifciusj fibi vitiorum park originem. Alter
ergo iltoruin quoniam militt Charitati,qua:rit qua; Pei
furit; alter in propria vtilitate verfatur, poftponens qs
Dei funt,;aut proximorum. Ab hoc duplici fonte mores
oriuntur. Reare quidem, fi facial quis alij, quod fibi vult
fieri, cabeoabftineat alij inferendo, quod fibi noil
abeoirrogari.Diftortivero, fiquis aliumlaedat,velnon
profit, cum pofltt, quas quidem vtrinque multiplicit*
fiunt. A priore quidem amor libertatis, amor patriae, Sc
tandem extranerum amor. Nam libertatm non amar
non poteft, qui ie ipfum Sc patriam amat , 5c in grailu
fuo cxtraneum quicunque fincci a chntate diligit proximum.
. r

LIBES

VIII.

463

mum. Siquidemineoconftit chantas ordinata. Ab al

tero vero cupiditas dominationis procedit, & laudis &
glorii, 8c ade inualefeit, "vt cxopinioncmultorum,rcs
tarnen parum confideratae examinanrium virtutibus
conn#meretur. Nam qui retum fapiunt, hoc vitiis maionbus aggregant, licet ci ab imperios, qui tarnen lpientumcenlcntur nomine, virtutesfubefcvidantur. Vndc
it veteres primique loin a ni prout erum docct & commendathiftoria, laudis atiidi, pecunix liberales erant.
Ingcntemgloriamappetcbantdiurtiis iprctis, & honcftaternvtilitatiquantaiibetpraefercbant. Hanc quidem
gloriamardentiflmcdilexcrunt, eo totam referentes vi
tara & mortem. Caetcras cupiditates huius vnius ingenti
tupiditate preficrunt.lpfam denique patriam fuam,quonismferuireviclcbaturinglorium, dominari vero atque
imperare gloriofum, prius omni ftudio liberam, deinde
dominam eil concupicrunt. Prius enim pro librtate,
deinde pro dominio certatumeft. Fuerunttamen quibus
iuftitia, quantum gentili dabntur, fuificicbat, cupiditate
dedu&a. AlHs nihil fatis erat, fed ub imagine magnanimitatisvel impolibilia prasfumentes , laudrrn maximam
confequcbantur & gloriam. Longe igitur virtus Catonis
videtur veritati propinquior fuiflc quam Caefaris. Quod
Kipb lenttntia eius facile liquebit.Nolitc,inquit, exiftimare maiores noftros armisrempublicam ex parua magrmmfecifl. Si ita eflct, multo pulcnerrimam earn 1105
bbcremus nunc. Quippefociorum atque ciuium; terea armortim & cquorum maior copia nobis , quam
iUiseft.Sed alia fuere qua: illos viros magnos fecerunt,
quinobis nulla funt: Domi induftria, forisiuihim imperium, animusin confulendo liber, eque delicio, neque libidini obnoxius. Pro his nos habemusluxuriam at
que auarifiam, publice cgeftatem,priuatimopiilentiam.
.audamusMiuitias,fequimurinertiam. Inter bonos S
malos, difcrimen nullum. Omnia virtutis prxmia ambitia podet. eque mirum, vbi vos feparatim fibi quifqiconllliacapitis.vbidomi voluptatibus,*hinc pecuniae *,i"
utgratiae feruitis. Eo fit vt impetus fiat in vacuam rernpuMicam. Paucorum igitur virtus ad gloriam.horiovem,
'rapniurn, vera via, id eft pik virtute nitcntium, Cato,
ne lau-

464

DE

NVG IS

CVRIAIITM

ne lauda t eft. Hic erat domi induftria, quam Cato com

mmort, vt xraruim cil et opulentum, tenues res priuj
tx. Vnde corruptis moribus vitium econtrario pofuit,
publice egeftatem, priuatim opulentiam. Ipfe Tulliui
hoc difraulare non potuit in cifdem libris,quos derepublicalcripft, vbi loquitur de inftituendo principe ciuiuris , quem dicit alcndum elle gloria, & coniqucnta
commmort maioresfuos multa mira atque prardara
gloria: cupidita te fceille. Huic ergo vitio non fohim non
refiftebant, verum ctiam id excitandum & accendendu
efle cenfebant, putantes hoc rcipublica; expcdire.ln librii
quoque Philofophiae idcmTulliushancintulitvniucrialemgeneralemquefententiam:Honosalit artes, & glo
ria accenduntur omnesad (ludia, iacentque ca fempa,
quxapud quoique improbantur. Huic ergo cupidita
melius cd refiftcre fine dubitatione, quam cderc. Vi
cnim ait bcatus Augulli mis in libro de emtate Dei, un
to quifque eft Deo fimilior, quanto 3c ab hac immuwlitiamundior. Qua: in hac vita etl non fund i tus eradica
te ex corde, quia bene 5c proficientes nimos tent
non cellar, faltem cupiditas gloriae fuperctr dilciooe
tiftitix. Naminiusvidet , qui & amorem laudisntiumeflcognofcit. Necfolusid Auguftinus, fed ctiam
jentilium fententia eft, gloriam banc nihil alud,cfc>
qum ventoi quodammodo fpiritustumorem fumo
millimum.Nam c fumusoculorum obtunditacicm, &
quomagis ailcendit, citius deficit; Sc quo magis deiicitur, amplius folidatur. Cum ad cxcelfa peruenerit, cuanelcit. Rectequidem, eoquod principe totius vaniutistraxitoriginem. Nimio fuicapiuntur amore, quid
nubes 5c inania captant, 5c nccio quid inani foliduraapErehenderemoliuntur, obliuicunturfui,cum minen:
il aliud, quam ie oculis contueantur miquis. Noto
cnimapprehenderequod funt, 5c illud ad emenditionem vero iudicio intucri; fed phantafticas dntaxat va opinionisequunturvmbras.Siquidcm alios fpernuat
prsefe, 5cafpirantadimpo(lbiIia, dcfallaci fumentes imagine. Sic Narciius in fabulis dum van:
fui imagine capitur, abitinflorem, Sc dumfeipfum im
prudeatev alpicit , flos line fruitu puerilitcr aand'di'
Muto-

i fe

vi il. '

465

ulrorumquoqtiefnit opinio, Sc eorum qui in veteri

'hiJoiophia prxcaeterisfloruerunt,Alcxandrum,& Aritottlem, n-uminibuseflprogenitos, quod in omitbuspropriamquaercbant gloriam. Platoncm quoque
copter diuinam quodammodo, qua * cminuit fapien- **(. .
um, & Augullum propter potcntiam fortunamquc
nnquillam , Dus traxiTc originan tradidrunt. Ef
uidcmincontrariurnreftiuscollcgiiTent, cos a ut diuini
ron rTe generis, aut deornm filios cfTe degeneres^ niii
uiadii gentium daemonia funt. cincubi dxrtines valitai & matitiae fu: certa indicia, i quem tarnen gigunt, relinquunt in fobote.Nam & vusDei filias Deusj
ioih',' propriam non quirit gloriam in pmnibus quae
|loriofe fitint ab , fed patris, eoqaeilluftrWrgratfa
implioii, quod ad cum ex quo funt omnia j'bdnbrurn!
jperum gloriam rcfert. Sic & verc fapiens omnis vere potens 8c vere bonus, ad vnicum omnium bonorum ronlem.faaomnialaudabiliaicfert-, fuinnum kiln ere
tricem, & indiuiduam trinkatem. Alexandri peiiuslauiisirtfatiabile, qui Anchrfi comiti fuo ex utoritate
Diriocriti prseceptorisinriurnerbiies minados elTe refcrfnri'.HcumeinquitTnifti'Um.quod nee vn quidem
adhuc potitus Cum ! Planq rtufer, cjignufque , cu
ius virtutes omnes abforbuerat laudisinfatiata 3c infatiabilis fatt v.ri. Ifultafirt, rragord* antiqrum ?jq
qoa'inguftahminipfl'efefurt, quae DCofh oramulhdomtciliofurBcit.: Seii'tmcn licet apperitus glorias
fanpervideaturin culpa, error oritrrf p/efniofibr eft,
qui vcl celerfbus ncjtcftcro riigni duxerofir/Piefriia
curt Herrriclca pefcuitt tos eflet, qaonm' tiito futtodwTK pflet anda; ftlfutls fefponififflci'/'fi diffrai quem virm ifIiritfe^;iut!aruiH'ftini;gforlaire
tins -idpTiiitt redundfct , cbntmud'PHHippurn inttJ
teremt, & qu'idem qaod pctfer.it t aflcctf t-b 'Nam Si
le parricidio notum pofteris reddidit, & celibf^ftipplicicr
patibulicui affixus eft, corona urea, juirtif-M^-tdlisV
quae Sc Olyrripias dita eft, eapiti eiiii pch'eflriC'irftpo'
fuit nullum dante fola tiu m . In vindiftem'rnwf' pudki-;
tiapcifininamproftitttrsfePliilippo non puniente, fed
dttidente iniuriam, pteft atorc Trogo' Lquatenui
>: 1
j "
crimefli,

4<

DE

NVGIS

C;yRAtvM

crimen facrilcgij excufari. Inuentuscft qui Diana*. Epbe

finas, tcmplum vellet incendeie , vt pukherrimo op,cr<
confumpto>.nomen eins per totum terrarum oibem dif
funderetur, furorcmqueiuumdctexit impoitus eculeo:
& nifi Thcopompi magna: facundia; ingcnium eum fuis
ompiehendiir,niftoiiis, benecohfulutrantEphcfij de
creto communiftatuehtes>vt ttcrrirfti hominis monolia abolcretur filcntio. Simili quidem videntur gloriara
affeftare, imo maioriinfania, qui non Ephcfina: Diana
tcmplum rcligiofismoribusccidcndum, id tcmplum
Spiritus anfti, homines totos,animas fcilicct & corpo
ra, vt per hoc hominibus innoteicant, luxuria: vaftant
incendiis. Nam abeolaudemappctunt, & plcrumquc
aflcquuntur honorem, vndca:quius fucrat ignomirunm
fuftinre c pcenairu
, ,
,,..<.:: ]

Cap.

v t.

e luxuria & libdine , & qumquepartit mor

tis introitH, & quorum fenfuum fit veluprai perriteufter, r triplicigenere conuiuarum feeuniun
Portunianum, & pernicie gula: & de conmino i*
don & Euandn , ApuA Vitgiliutn.
.1
f '.
Eaten v s iam ermp proccfit, vt ad virtutemaut
publican! fere opiniQncm oporteat impugnan,
lmminetcnimiamcollutatto aduerfus carnem & Anguinem, & fores videmur liberalitati pracludere, & iocundit,atem auferre de vita , cum gemina; vias luxuri
Epicureis redamantibuscp.arftarmis. Eft enim bhndum
vt ai; Valerius, luxuria maium, quam acenfare aliquanto
faciliuse, quam vitare. Nam fe volumen quod Pttphctavorarepracipitur, inorequidenvdulceicitvt md, fed
arhartcatur venter cum ipfadulcedo verborum digerendj
^ft in vfitm operum.Eft autm libido cognata 8c conuin luxuria;, cuius fequelaimmunditia, finis indubitatiis
cpnfufip eft. Praecedatcrgo fermone,quae origine 5c cali
fa priprcft.Licetautem per quinqu fenfuum portas I*"
nocinialuxusacqueintrocant, voluptas aurium ad iniu
diam magis vid ctur acceder, &qux ex guftu,vc! tadii

I I

V 'I I.

467

roehit, frdidiofeft, S olfaciendi 5c videndi delefta0 medium loem tenet. Nam heqttc htls interdum hactmufiditia;, nec adfordcsperniciofifimas vfquc proibitut. Siquidem mors per oculorum feneftras ingrediar, cum quipiam delcftatur eircnfbus ; eertaminc
thltarUm, liilrionum mobiltate, miilierum formis,
plendore gcmmarurrt, veftium, metallcrm , aliorumuequrbus libertas anima: captiiiatnr. Rttius fi auditus
ario drgrrrum canul, vocmqueflexionibus mulceaurd carmina boe'tariim, Comacdiarum,& Tragcediaiim aebis,mimormvrbanitatcs, &ftroprras, & quicuid huifmodiperaureminccdit, TiriliMtcrn mentis fKminat. Odoris atuem fuits, & diuerft thyminma, & arrirrium, Se mfeus , peregriui rrifis pellicula,
|uod diToliitis moribus faciif,nemo nidilolutus nept-'Mtn peregrinos odores non nrfi di'flolutis & amatoibuscoflenire^comicus & Coquu'sdoceht. Porro cibofin ataidttas auaritiac marer eft, & omnium qtiafqiHifdarri cbrhpedibus dfgrauatum ten iri terf. Er>
>topter brucm glae volupta'tem , terrae kiftrannir, SU
naiia, & vt mulfum vinum prcvioiifqecibs fauces)
trarrfeat, totis vita: opere deudatir.pii qoqne mu-,
i HieruJem, etf videanriuPn ptra- folfof1 ', -tandem,mmt & complanintur'tfcqnti'foto, NbtfHfdhri co]iiorrh' prncipe imperante/ Tatus atertt Keriotum
orprm, c feminarirmardentio'r appAlrus, vicins
nfarua'ct. Quicquid fehfu's quilibet rnolfo'tnr , luduj?
iciocttsft, h'isqtfaffer, vt verbis Corhic'vtar.hLl.
us rabies. Hinc ehirn-cipimus, rafeimur , ffiruf,'
tmularhr.folticiti furnns,'& cxpleta voluptat per quart
ern perirtudinem riirrus'accen'dimr, quirmifsejuefa.-,;
ere, qu'od -cum fecerims ', tcru'm poenite.imis. Ergo
wn per Has portas quafiquiirn cnei perturbation
id arcemrioftra: mentis ihtrauwint, vt ait Beams Hiero-'
lymus.vbi ert libertas, vbifortimdo eius,vbi de Dr^gittio, maxime cum retrdatio taetusdepingat fibi"1
*nm proeteritas voluptates, & rmemoratione vitiorum
gt compati ,-c quodannhdo exercefe q*uod' non '
ft? Fortehinc eft qud cum'^oftoluS Vitus mnibus
6racritreluandum,aducrfusforriicationemnoncon
g 2
gref-

4$

NVG tS , VR I 1 1 V

greflus, fed fagam indicens.,fugite ihquit fomicatio'nei

Nhsecfcred4mexcrcetr3onwnLimmcmoreft,8cpr;
terita dum ad memoriam redit,, peftiferas excitt volupt
tes. Vt de ceteris taeam,quos (implcitas egit inculpan
phooptiiis a<utiiluTiHS, & literatifimus Chriftianus,!
ferucntiffinjuyn fide Orgenes, ficut Ecclefiaftica rcfe
hiftoria., feipf^mcaftrauit.fornicationeffcaciilrnfi
giens,,imo.>icp,rnncm quae fing poflet praecaucns fufp
cioncm,vtxin,de fine nota cu virginibus habitar. Qua
atem miirabiliuseft.legunutr q4dam Philofophoriili
etiarn pcuWeftodifle, ne cxteriorum illecebris. capero
tur. Vtiq; admirando bon.i & honefti fcrucbant zelo,d
letj fienriam npn habesent. Scitum eft & fcitu-dignuin
Ariftptelisdiftum , quo voluptatu initia pbliuioni
danda aTeruit, &foloscxkustcordandos4Fe^aiienmi
**Vu*umtu, pcenitcnrixqueplenas^quominpsauide^repaantu^fub
iicit animus, & quod in eisiocundeft,neredgaut,iuMl
abfcQ^di.Dic-at Apoftolusquodyoluerit,quiafiy:r^(atie fugere& gula fenfire, aut omnino impoifibile, aut
difficillimumeft.Nam & ilia pars gulae.quacerpori vires
?dimit, neququam mcechiaecxpers eft. Vener.Bacchui
*!. ntmixe pjeruoiq,, xpugnat, Sc tarnen in voluptaiis* no
mine reclamante conueniunf^Sipachuspb^uerit, Venerem non?ypluptatem extiuguit, Aut nulla ebrietas, aut
tanta fit vt tibi vires eripiat, fi qua eft inter vtramque no
cet- VtrobiquDepreceditur,icdqua magis abenctur,
non facile dKcrims Sed iam alteram erroris nomine npn
*ii.ftniiut cen.fetur,-quiaauarkia*piope}litnotain, & ingous libealifttie habere videtur imaginciai. Cum autem liberalitati&efteftus nunc loco, nunc tempore. nunc quagtitatc.nunc peifonis, nunc ab yfu, 5c afliduitate exercendi,taudetur :Illapraxipucmcndabilis creditor, (m
in .liimftis & his quihus natura ir)diget,aut vitaciuilisornatur,-clarius eluccfcit. Ergo qui orones admitt ad menfamexaftilmsliberaitatiseft. Plane quidem,eoqueliberajior, quo plures adnfittit. Sed -hoc calculo paucifmi
clguntur. Proximuseftyqui etfi Honorants admjttat,
eosqUpfSintroducitficcibat, ficpott, fie ifi tripliois fulcit, c locat; difcumbente5,inrfcdUibusvit nihil vcj excogjuriUutiu.s.p,o.fflt. Miutipliaflturfcrjria^ cM-aJii *!"'

- -,
firciim

tlBS

vin.

469

kramtor, candiuntUT hc illis, & in iniuriam naturae

nnatumrelinquerc, Sc qlicnum coguntr afierre fapoem. Conficiuntur Se faliamenta. Garo nihil villus eft,
nlcompluriu poUiceatur effeftus, Sc indicia fpecicrum.
igrcgium tarnen eft in huiufmodi quodmimis, Schiinonibus, & rum igerulis placet. Haecenim non ad verilatem,, (edad opinionem omnia fiunt. Goquorum foliatudo fcruet art,e multiplici, eliciuntur iura, quid quo
begerioportcat, & quotidianisminiftrariconuiuiisdoaelticus dictator nocte dieque dlibrt. Vndecunquc
ronquirit irritamenta guUe, & vndc palati vires exciter.
lebetati , nihil arbitrai expeditum, nifi cum intempeantixfueritfatisfaftum.Sunt & qui poculis ferculafubruant , & quad Homerici autoritate decrcti incentmurv
ingenij, Sciomitem virtutis.Scquendamhilaritatisfon
wrtopinantur, fi eomnino mero ficcrve proluerint.
Phiacum go more confurgunt, & qui in exhaurieniis poculis perditior eft, potior iudicatiir. Dici lolet, quia
catorquantoinartedoftior, tanto nequior ; & plane,
auibibacior eft, alios malitia Se iniqtat trancendif
Immolauitlfraelapoftatansafalutarifuo Alios & filia
luasdaemoniis, 5c ifti dum mgurgitationc vini aut ficcrx
fyiritadeprimunt,extmguuhtfcintillularnrationis,fctoosimmunditiae proftituunt, 6c bacchantium fpiritui d
nouent, quidnam pofTuni farrnliarius immolar? Cactefum funt qui ifta conterhnant.Quoniam hace vulgarium,
8c(vtita dicam) plebeiorurri cnuiuiorum vdetur efle
profeffio. Siquidem alia pfophetica, alia ciuiiia, alia icuntur efle plebcia. In his ladiplerumque duciriir.i fie
iua prodigas femel, vt trimenftmo toto efuiiens: conuiu
impudens, menfascircumeas alienas. Hoc quidem fiepe,
prodigalitatis, interdum Scauaritiaenotaft. Namvt dinble.'auarascum incipit, modum excedit. Poteris vi<taequamplurimos,qurfore anno toto parfimonii ftudent, Scad purgandam auaritix labem, epulone;'conuocant & paramos, & collegium nugatorum^ qiii alieiwdore culinse capiuritur , Se quos magis hetaorare
oluerint, maioribus onertos minoribus ppcus irrgurgitarvt-Sc diftendunt.Sc doee rabidam orexin excutiant,
liquid atnicitix, aut feftiuitaticrcdunteflefubtraftum.
g i
At

(70

DE

SVOIS

CVRIALtVM

At hoc ab omni' vrbanitare adeoprocul cil, vt barba

vitiis familiarius fit ,quam vitae ciuili. Siquidem com
uioium ctuilium ratio media cil, vt ctiam ibbrictatc
hilar, ,& in fatietatcopulentiacrapulam vket. Na
& abundantiam cibi & potus habet, & quali copia:
nu dilpenfans omnia fie parcitvtcrrundat,ccffundit
parat, & quam habet penes fe rationem , non negl
quidem, fed vtait Portunianus, fides rationem no one
tat impene. Nihil enimmoleftius eft, quam fi triclir
praefulinconuiuio federe videatur ad cakulum. Vm
non fatis mihi vidcnturclie ciuiles quidam de Jibcralir;
inepta gloriantes ', qui fingulis noclibus cum ferais fi:,
ealculuin ponunt, & quod effuderunt vfu vel abuiu dim
no.quafi noclurnis lachrimis deflent. Suboriunturlitei
accedunt minae.arguunturaut furti aut infipientia: icrui
& quail re male adminiftrata, eiieiuntur & torquentil
nterdumquandoquequodeffunderc iuifi funt, tefun
dere compclluntur: & confeij turbantur omncs,dum do
minus peeuniam qua? cuafit.fufpiriis & dolore pioiequ
tur. Sajpeetiam euenit, vt qui ad requifita naturae in
greflus eft , ibidem quo verecundia fugit humamim ai;
tum, cum miniftris exaiiTmam fumptuum habrnl
rationem. Reue quidem , quia nullus locus traehiv!
/brdibuscis magis videtur aecommodus. Sane non quoi
ordidumdixerim, fi diligens, paterfamilias id agit, ne
ratio conftet impene.- fi tarnen hoc gradus aut dignita
perfonae non adunit. Sed in eo vitam terer, c tota men
te verfari, & fie quidem vt alius fit Sc alius videatur, ne
ququam arbitrla fordibiis alienum. Et quidem conuiuiorum ciuilium telle Portuniano regula ell, vt his plulitnum pro more condegentium liceat fobrietatc hilan
non (o uta. Namconuiucntibusficmoremgeri oportet,
vtlicentia laerior neququam in turpitudinem luxuri
proruat. Ilia fiquidem quafi omnium gentium hoftistcterrima Se acerbiffima vitanda ell. Diogenes tyrannos &
fubuerfores vrbium ,hel)aque velhoftijiavelciuiliinon
profimplici vicluoLernm pomorumque, fed pro bus & epularum delitiis afferit excitare. Rc&iuj quida"
hellorum holilium , vei iuilium matrera & altriccm
luxuriam, qux non in fola gula placand coniftit . pfuilct,

i ibex viii.
47 1
Ui Act, fed totum intcUexic in part, dum illam quae in ciao.&potu, & Venere, & culm fplendido coriftct, ad
gube fpecicm coarctauit. Mam in his prxcipuc luxuria
aninet, c permciofius nocet quorum meditatia, &c luge
excrcitium eft, vt cpuicntur quocidie iplcndid.
cairn intemperantia bonos mores fubucrnt, & totius hoaunfaluti, prauudicat, t nift coerceatur, prorfushumani corporis fahricam foluit. Amor eft Hippocrates,
(& obela corpora u.nicrefcndi modum implcuerint, necefladm clf.fariguims demptioncm, vt habeant
in quae.rurfus refeerc paiilnt. Alioquin plenkudinisdiftcnta; Cuictas in puralyfiu, & peffima genera morborum
erupiipit. Impouibile eft enim in vno ftatu corporum
permanere nacuram, fed motu fuocrefccrc vel decrefcere
neceue eft: & mli crefcendiAfeax (it animal,omnino tiibillcre ncquit. Fcrunt & cBRnum femper dccimac die
abftinentiamlocofficacimma.c faluberrima: medicinalis cut x mdixiflc; nee facile poflc, mil corruptions na
turae, fuerit, morbis grauionbus fubiaccre, qui decima
quaquc die ab omni cibo abftinet,aut limplicifllm diaeta tranugit vitam. Sunt adhuc qui icxtam fen am in ieiunio fine cibo tranfigant, vel vtantur minimo: quod
quidem religioni & incolumjtati, ficut experti loquuntur, certifllm fcruit. Refa* Pompeius Trogusquod ter
terrimusSiciliaetyrannusDionvfwsdum guhe & edaciUtideditus erat, oculorum lumen amiiefir: Nihil enim
eft quodcertioremautcitioreminducat caliginem, iugi
ngluuie.-quia, vt.ait.Pprtunjanus, cdacitascibosterit,iea
oculos vorat. Galcnus, autore Hieronyma, c doebflimusinterpresHippocratisdicitin cxtiortatione medicinx
athletas quorum yira fkarsfagina eft, nee viucrc poflcy
necdiueflefanos.animafqueeorumita nimi fanguine
cadipibus quafi luto inulutas, nihil tenue, nihil ex-,
kfte, ied femper de carnibus & ructu cogitare, Sc ventris
ingluuie. Lcgimusetiam quofdam morbo articulan , c
podagra; humpribus laborantes , profeription. banomm ad fimpliccm menfam, & pauper.es cibos redados.
coaualuiTc. Caruerant enim folicitudine difpenCmix donius, & epularum largitate, qui & corpus frangunt 8c animam. Irridet Horatius appetitum ciborum,
g 4
<W

4J.
DE veis CVIAIIVM
qui confumpti rdinquunt potnitentiam.
Sptrni vtluptates-.nottt empta doler veluptu.
Et cam ieamoen.ifimo agro in morfum voluptuoforuq
hominum fc crsum pingucmquc deiiribcret, lufithil
verfibus:
Mt pinguem & nitidum bent curat* cute vifes,
Cum ridert veles Epicuri de gregt .

SedSc ex viliffimis abis vitanda atietaseft. Nihil emm

ita obruit animumf vt plenus venter & exaeftuans . & hue
iUucque (c vertens, in ruftus vcl in crepitus ventomra cfflationcrefpirans. Quale illud ieiunium . autqualis tectio polt ieiunium ,cum pridianis epulis diftendimur,
& guttur noftrum mediatorium efheitur latrinarum.
Dumque volumus prolixioris inedia: famem qliscrcrt,
tantum voramus, quantuaAixaltcriusdieinox digfrat,
Itaqucnontam ieiunium l^ellandum eft, quam cr
pula, ftens & molefta digeftio. haec quidem Hieroiiymus. Et licet iciunijfaciatmcruionem, etiam religione deduca, frugalitatis mximas & falubei rimas commendatvtilitates. Hoc autem eleganter &ycrc ait Portuma mis, neminem ciuiliterconuiuari, nifi qui ineibobi & potu frugalitatis & modeftia; preeferibit formam.
Immoderatiocibi & potus, difpenfatricem omnium efficiorumtemperanriamabigit. a impeliente fit homo
adaudiendum tardus , velox ad loquendum, Sc velo
adiram: Fit adlibidincmpronus, Scadquaeuisflagirii
prreeeps. Qui modeftiam deferit, ad plebeiam conuluandi confuetudinem facile prolabitur a iuili. Innuit hoc
Maro Homrica; * perfun&ionis fideliimus imitator,
"' quidumregePhaeacum Vlyxemexccptum recolit, Aeneamnaufraguminconuiuium Oidonis introducit , &
Pbxacum & Afrorum luxuriam,in vno ccmuiuio elegan
ter expreEt:
'
.' ' '-.
Poilquam prim quits epulis, /i que remet* ,
Crteres magnosflatuwit , & vin coronant.
Titfirepitutte.voetmqueper ampia volutant
Atria, dependent lychmlaquearibus aureis '
Incenfi, {$ nocJemflammisfitnaliavmeunt.
Hic regina grauem gtmmts murequepopofeit,
Impleuitqut mtrepaterm, quam Beim emnts
ABth

n'

4L

I I E R
YJir.
47J
A Belo feliti : turn facia ftltnti tecl'u,
Iupiter (hefpitibui nam te dare iura loquitntur)
Hunc latum TyrHsque diem Troiaque prefetlu ,
Jfli velu, noirofque huites meminiffe minores.
Adfit Initia Bacchus dater, & bona Iuno.
f ves ctxturn Tyrijcelebratefauentes.
Dixit, tfrinmtnfa laticum libauit honorem,
Trimaquelibatofummo tenus attigit ore
Turn Bitia dedit increpitans .iQeimpigerbaufit
Spumantempateram , & plenoftproluit .
Vofi alijproceres, citharacrinituf lopas
terfonat ata, docuit qua maximut Atlas.
Hiccanit erranttm Lunam, Solisque labores :
Vnde hominum genus, & pecudes , vnde imber &
ignis ,
Arurum, Vltiadasque, Hyadas, geminefs. friones.

Quid tantum Ocano properentfe fingere Soles

Hibern, velqut tarais moranoBihiu obiltt.
Ingeminant plaufu Tyrij, Troefqutfequuntur.
Nec non & va/io noemfermone trahtbat
Infeelix Dido, longumque btbebat ameren.
Vides ne delicati inftituta conuiuij proceflum & exU
tum ? Supcrflua quidem proceflifle, Sc luxum cpularuni
grauem fui (Te indicnt,* quod pnEmiiip
Vonquam prima quits epulisQui alibi parcioris menfa: lobrietatcm notans. Sc qua: ta
lis neceflariis gaudet , ait:
toilquam exempta fames epulis.
Verum quia cibus homines tcitos fKcit, poms loqua-'
ces , ftrepitum & estera luxus infignia, qua de licentia
bibendiproueniunt, prudenteradiunxit. Inipfaquoquc
agapetarum confuetudine planum eft inuenire fuperftitionem, qua flicita tur gratia, & quafi rcligiofisprecibusinnitatur, quiluxu&irnmunditia piis menbusinimica proculabigitur. Siquidem aut Dens fobrius non eft, aut ei ebrictates difplicent. Sine menfiira
bihitnr 3 H me , fr is citteris praualct, qui aut git- *
laautdnlnftraui^aut yicit compotatores.
InueniesiOicquiNeffcru ebibatannos.
* tl.fue
* iuemfitper calices fac Sibylla*fuos.
t"
g i
Potus

474

!. itnrfiHut

>

NVG IS

VR I A I I VM

Potus quidcm animum acuris redimir, foluitmentem,

conccptam lxtitiam disimlate non potcft. Prorumpit
in cntica, & ab eis ad libidincm vergit. Cithara crinitus Iopas, non ftultiffimavel buclica perfonat amatorum, lcdca qua: cunlis conuentus venufttem deceanr,
&philofophicimaieftatem. Vtinamin Chriftianis legi
bus remorarcntur ilia, quae in luxuriofo Didonis conuiuiocanitus& incompofitus Iopas perfonuit. Vtin.in
buclica vel ftulticinia amatorum conquiefcant in domo
fpientis, &ineaaudituomninmrefonent,quaeaut,profint, aut fine turpitudine & corruptione demulceant. Et
quidem eleganter innuit.in cntico citliardi pota doftiflimusveterumgrauitatm. Qui inctuciuili admittebant, nifi quod naturas autmoiuminftrulione polie
ret. Plaufum conuiuij variusirmo prosequitur, eoque
Veneris munia procurante meas ebria ongum, infola
bilem, & peftiferum bibit amorem, quem diffiniuit Philoiophus elle concupifeentiam coundi. Campanam
luxuriamvrbi fuilTcpcrutilem, hiftoricorum teftimonio
celebre eft. Inuittum enim arrnis Hannibalem illeccbris
fuis complexa, Romano militi vincenum tradidit. Uli
vigilantifimum ducem, illa exercitum acerrimum.dajjibus largis, abundanti vino , vnguentorum fragrantia,
Veneris vlu lakiuioiead fomnunj & delitias cuocauit. Ac
tum demum frata 5c contufa Pnica feritas eft, cum feplafia,&* Albania* cafta elccceperunt. Quid hisetgo
vitiis fdius & damnofius, quibus virtus attentur, victo
ria: rclanguefcunt, fopita gloria in infarriiam veititur,
animi & corporis vives adeo expugnantur , vt nefeias ab
, hoftibfnc, an ab illis capi perniciofius habendum m
Vrbs Volumnjenfium opulenta diutiis,ornata moribus,
& legibus ordn'ata, caput Sc curiae habebatur. Sed poftquam luxuria prolapfa eft, in prfundum iniiiriaruui &
turpitudinisdcddit,vtferorumftinfoleutiliima:dominationi fubiieeret, qui piimiadmodm pauci fnatoriun
ordinem intrate aufi>rnoxvnju.erfamrempublicam oceupaueruiit,teftamenta ad arbitrium fuum cribividebant,
coniuia coetufque ingenuorum fieri yetabant.ducebint
filias dominorum. Poftremo lege fanxcrunt vt ftupra
fu in viduis aut in n up tis impuni eflnt ; ne qua vit-

IttES vtir. -
475
o ingenuo nuberet, cuius caftitatern non ante atiquis ex
numero impiorum dclibaiTct. Acfopus Tragoedus ritriofae luxuria: ctepingitiuaenem, quern eonftat aceto lique
factos grandis uirnmi vnion'es potion ibus afpeigere folicum, vt ampliffimumpatrimonium poft vria forbiuuacula deglutir. Metellus Piusab his qui res memoraMes cribunt, arguitur, quod aris Se tliure patiebatur
lb hoibbus excipi , latoque irituebatur animo Attain
aulxis in aduentufuo comelos parieurs, Si immanibus
epulis lucios apparatiflimos finebat inferponi, in vee
palmata conuiuia celebrabat, dimiflafque lacunaribus
vdut cxlcfli capite rccipiebat coronas. Etvbi ifta? Non
in Gracia eque in Aia.quarum luxuria velipfam feueritaterncorrumpcrelblet, fed in hrrida & belUcoftprouincia, Sc quxi^omanoium exercituum oculos Lulitanis tel is prxflringere confueujt. Xerxes opum regia-rum
oftcntationeeximija.coiifqiielxuria gaudebat, vtcdi&o
prxmium ei proponer, qui noum voluptatis genus reperiflet, qua & debtiis dum niriiis capitur,cum ampKffima ruina imperii apud Salaminamvixvnanaue euafit.
Sed quia luxuriofum muliebris intern perantia: conuiuiumapud Maronem accepifti, fiugaliorismcnfo fobrie.
utem.c conti nentiorem ctum AencaapudEuandrum
officio humanitatis excepto inuenies. Siquidem confdetanturviri, rex pads dextciam dar, humanitatis verba
effi ciofiffimus holpes pncloquitur.
Hic vbi dieta, d*pes iiiiet &fubUt reponi
Pocu/a, gramintoqut viros locnttpft fedili.
frtcipuumque tor*, &v$1I0feue leonis
Aecipit , fethqe it at acerno.
Tum te.SH iuuenes certattm, artqutfactrdot
Vifetr ferunt tmurorum, cnerantque '
Don labor*t*Gererit , Baccbumque numiirant,
Vefiitur fimul & Trotan* iuuentui,
Perpetu tergo bona, & luflraUhw extts.
fticunfta funt aurea, Scvniueriaiuo fiitore prxfulgent.
Hicfedilcgrammeum.aerrturn folium, 5c quae virum
fortemdeceat, fpolinti leonispellisviHofa. Hie lecti iutienes necctlria .ibi famulx fuperfluaSc pemiciofa mini fttant. Ibi vu undem ab epulis qu;es indulgctur: Hie
cximi-

47

BS NVG I S CVRIAI.IYM

eximitur fames, & edendi epulis frugalibus comprint

tur ardor. Ibicrinituslopas luxuriantium lattifkat cce
tum : Hic arae facerdos refeiionem fobriam confecrat re
ligioni. Hie poftinenfamfcriatraftantur,&ad erigenJ
dam rempublicam exigitur virile robvmlbi vt luxuria
ucant fuis precibus inuitantur & numina. Latarfunr er
goficutinSaturnaliorumlibrolcgitur, ad luxuriam reprimendam leges plurimae, quarum pa funftoriam men
tioncm in calce ciui lis conuiuij ncc tacdiofum crit pone
r, nee omnino inutile.
.. !

.
Cap.

vit.

De cariit & fumptuar'w legibus veterum,ad intempe

rtnttam corandam: & differentia carum feeundum Pertunianum, & de intemperantia Anten;;
&frugalitate Iuii) Cafaris, de Auguno, & Nr#ne, & Caligula, & Viteto, & Metcllo.
PK i m A ergo omnium ad populum lex Orchia peruenit, praeicribenslummam & numerum conuiu.irum. Verum tarnen immoderationem fumptuum ne
ququam cohibuit, quin vnicuique liceret pro arbitrio
bona fua inter paueos confumere. Secuta eft ergo 1
*Turannia, quas infumptibus modum fecit, feriptaque
eft in omnes, vt non folum ciues vrbani, fed omnes vbique Italiz lege umptuai a tenerentur. Nam in eo Didii
legis vis coniiftit. At ift^diefta eft & Licinia, qusenu.
mero conuiuarum & quantitati (umptuum & caution;
locoi um, dierum & temporum prxfcripfit regulam , nc
quotidianis liceret exultare conuiuiis, dies cerros prafiniens quibus pcrmifTum eft conuiuari. Ergoctiam fobrietatc feculi, praeferipto legum coe'rcetur impenfaecrnarum. Siquidcmab initio eeepit radix luxuria: pullulare. VndcSc vetus verbum eft; Leges bonas ex nul"
moribusprocreantur. Lex quoque Cornelia fumptuaria, eftamefta prioribus. In qua non conuiuiorum magnificcntia prohibit.! cft.neegula: modus faus, fed rm pretia rebu$ aipofita. Sed quibus rebus? Quam exquifi-

.tiEJR vin.
. 477
quifitis & pene incognitis genetibus delitiaram ? Qups
i\\ic piices, quafeme lllic oftulas nominat, & tamen pretia
illis minora conftituit. Aufimdicere.vt viiitas edulium
animas hominumad parandas obioniorum copias incitaret, Sc gulx feruirc, etiam qui parais cftent facultatibuspoflent. Ergo apprime luxuriofus 8c prodigusvidcri
poteft, cui hxc tanta in epulis vel gratuita ponantur.Pras-terea Lucius Sylla, LepidusConil, AnitisReftio, leges
traduntur tuline cibarias. Sic enim fumptuarias leges Catoap'pellat. Differunttamen, quodcibariagulam iugulant,fumptuari3E*alcrimodamJvtaitPortunianus,luxu- * ;. /;;.
riam cohibent. Hoc autem m?gna; libertaos laudibus im
effcrt, quod cum multa: legesdc caenis & fumptibus fcr
renturad populum, caftigatiffimc illius vigor diuobtinuit, quae nil obfeacnum habet, quas nil probat occulmm. Praecepitenim vt patentibus ianuis pranfitaretur,
Be csmtaretur, vtficoculis ciuiumtcftibus faftis , luxuriae modus fieret. Hoc autem ideo tuto probat Portunia
nus, quia apud populum caftigatum , 3c pofterioris refpeaaureum, laudieratfrugalitas,&paupcrtasnonpoterat eiTe contemptui vel rubori. Nee verecuridum erat vt
ad caenam alienam quifbiam invitams impudenter irrucrec. Superuenirecnimfabulisnoneuocatos, haud equi
demturpcexiftimatur. ' Verum fponte itruere in conuU
uium aliis prasparatum, nee Homero fine nota, vel ift
fratre memoratum eft. Caeterum leges ill<e valuipatx,iu
valuifragae, licet Portunianiiudicio optima: fuerint, ob*
ftiriatione tarnen luxuria; & vitiorum itiuiftu'concordia,
nullo abrogante irritas fafta; funt. Antofiiiis etii nulli
ftimpmariaelegi paruerit, legem tameh-d chibendis
fumptibus tulit. Homoquidem temerarius fed rrlanii
inualiduSjCk luxuria; deditusvfquequaque, fumpruum<me mrito, MagnoPrtipeiofucceflitex decreto . fjris. de quo triumphtore orbis, vilis adulator, homo
vitiisfordidustriumphauit. Captus efttamen Ca:farvirtutis imagine, eo quod profufione pecunias, kconuiicentionibus, & latronum, & hiftrienum ftiptu , magnificus vulgaritervidebatur. Ergobeeagiturcumpriricipibus popularibus, qui exneceffita'ttiogimmr ad cuftodiam famat vflifErnis riebulonibusadulslri. Nam in rc- ^
,.!
publica

47*

DB

NVGTS

CVRIXLIVM

publica nemo tyrannorum ; Gaeire magis acccflit ad

principemr Lox eh i m rempubl. opprefliit, poputus
tarnen Romanus omnia qua; ipfe dccrcuerat , approbauit, forte vciitus feditionem, & ciuilrs belli reeidiuara
paiTk>ncrr;opuiio tarnen praeualuit, vt qnia fumma virtute, id eft, dementia praeditus fucrat, ftatuta eiusqua
ex magna parte benigniora populus approbaret. Vnde
in lauderrttisCicero ait.- Nulla de virtuubustuis nee ad<l.jr mnabilioii nee* grauiormifeficordiaeft.Pium ergo animum egregia: virtutis imagine facrlc fupplahtait Ante, liius. Hiceiai-cUmquicquidmari,uttcrra , autetiam
ccrlogigneretur,adfatianda,rn mgluulem fuam
cxiftimarrti faacibusaeckiiribtt fuis- fubderet, caque
captus de Romano impeno facer veil Aegyptium reg.
pum. Cleopatra yxor,.quae vinci Romanis nee luxurij
dignaretur, ponioiie prouoenuit infumere i poflem
Vnara coeriam ,iftertium cenrfcs. Id mirum Antonio vifum. Necmoratusfponfionc contendit. DignuscnlifiJ
I. juMiiu * NumariusPlancus, qui tarn honefti certaminis arbiter
elcehiseft. Altera die Cleopatra pertentans Antoniuffl
pollucibilcm (ane parait cceham, fed quam non miraretur Antonius. Q_uippcqiiiomriiaquxapponcbantur,oi

quotidianiiopibusagnoeeret.Tilc regina arridens phialam popofeit, cui nonnihil aceti acris infundrt, dimitque feftinabunda illuc vnionem ex altera auredemptuffl.
& eundem mature diTolutum.vti natura eil eiuslapidis,
abforbuit. Et quamuis eo fafto fponfione vieiflet , quip*
pe cum ipfa:m.lrgaritacentiesfcftertiurn,finecontentionc euatuiflec, mamrm. tarnen ad alterius auris vnionem
f. itautiut finiiliter adm/ruit, nifi * Numatius Plancus, iudex frueriiiimus.fuperatum Antonium mature pronimcia(Ttt-lpfa autem vniocuiusftieritmagnitudinis, indecolligipoterat, quod qui iuperfuit, portea vifta regina , & capta
Aegypto , Ro'm'am delatii; diTeftufque eft, & fachet
vna margarita duse, impoftaeque fimulachro Veneris
vtmonftruofpemagnitudinis in templo, quod Pantheon
appellatur.Scd liisc imilibus demeruit intern perantilimus ckflagitiofifllmus non populi Romani, led virtutuni
publiais hoftis,,needirum quod triumuiratus tempore
dcfuniptibtispQiuitjlegisnomenhabeat, aut vigorem.
le-

L I I R

V I I.

479

icum autem, imo & neccftltatem legibus fuifle cibai, velex eo conftat , quod cibariorum dekgendorum
gulam luxuria adinuenit. Tellatur hoc M. Varro, qui
lumcratis, qua; in quibus Italia; partibus optuma ad
ftumgignantur, pifei Tyberino his verbis, tribuit pallam, in libro vndecimo rerum humanarum. Ad viftum
optimum fert, ager Campanus frumentum, Falernus /"'<*
inum, Caiinus oleum, Tulcnlanusficum, mel Tarennus, pifeem Tyberis. haec Varro. Sed inter eos pracciuorn locum lupus tenuit, & quidem is qui inter .duos
jntes captus eilet. Id otendunt cum muid alij , tum
tiam . Titius, vir xtatis Lucinana;,in oratione, qua lccra Fanniam fuait: cuius Verba ideo ponenda laut.
uia non folum de lupo inter duos pontes capto crunt tcimoni, ftdetiam mores, quibus tunc plcrique viueant, facile publicabunt. Defcribensenim homines proigos in forum ad iudicandum ebrios commentes, * q - /. *
ue foLeant inter lefccmqcinari, fie ait. Ludunt alea ftuiofe, delibuti vnguentis, feortis ftipati. Vbi hora: de:m funt,iubent pucrum yocari.vtcomitium eatpcrcuntanim, quid in foro geftum fit, quid fuaferint, quid diflaferint, quot tribus iufleriitt, quot * venerint. Inde ad * /. lutunha
amirium vadunt , ne litem fuam faciant , dum eunt,
alla eft in angiportu amphora, quam non impleant,
uippe qui veficarn plcnam vini habent. Veniunt in coitium trilles, iubent dicerequorum negotium eft. for
int, Iudex teftes pbfeit, * ipiiis it miftum. Vbi redit ait .*
^ omnia audiuifl. tabulas poicit, luteins infpicir, vix ""<
rae vino (iitint palpebras. Eimti in concilium, ibi hace
ratio: Qmd mihi negotii eft, cumiftisnugatoribusPous quam potemus mulfum mixtum cum vino Graco.
dimus turdum pingeem , bonumque pHjiem , lupum
ermanum, qui inter pontes capts fuit.-HsecTitius.Scd
c. iPlinitts fui temporis eleganter tetigit gulam. Cura
nirn Icriberet de pifee acipenfere, qui licet rarus eflet,
retiumeius viluerat, poft prxmilla fubiecit Nullo in
nunc eft-, qtJodcquidem miror, cum fit rarus in>
lentu.. Sed nondiuftetit haec parfimonia. Nam tempo..
ibusSeucri jprincipis, Sammonicus Serenus vir fcula
iio dotus, fubiiciens verba PHnij, non cft dubium ait,
il,.
pifeem

4O

DE

NVGIS

CvkrXIYM

picem hunc nllo in honore Traiani temporibus enitifCe. Verum abcodiciapudaiitiquosfuiflmpretio.Egd

auteniteftiinoniispalam faci, vel magis quod gratiam eius video ad epulas quai polliminio rediifle
Quippequidignatione veftra, cum imerfm conuhi
acro , animaduertam hunc picem coronatis miniftia
curri tibicineintroferri. Longum it fi omnia quae kges
cibarias induxerunt, vcl cibaiiis legibus nata unt, volueio cnarr.ire; cum luxus morum fermonc vakat
conipiehendi, & fint plurima Ixculo noftro incogniu,
qux lili vel verbis exprimere vel exercerc moribus potuertmt. SicutcnimGrxcia capta ferum viorem cepit, 5c
artes intulitagrefti Lati, Re omnium gtium mores bo
ni & mal Romanum viorcm perfecuti funt. Siqm*
dem numina, imo daemonia gentium , fuperftiriolius
quam religiofiusaduocabant.rnagnamquc.fibi vififunt
' "ailequi religionem, quia nullam refpucrant falitatcm.
Dos tutelares tarn pio, q4gmJmpiocultu,omnibiii
fbtrahebant; v omtes in vna vrbecollccti , in ilGus
ftodia iugiter vigilarent. Sic c quae vbique locorum pli-1
cuifleaudierant,ivrbem traiecerunt;<vtcflt vndc pot- lent gratiarn omnium in fc c gloriam pronocare. Simik
aliquid feciil vifseft rex Anglorun* Vtlhelmus primus.
cuius virtuti bormannia Ccnomannts, & tandem nuior Britannia ceffir. Aflfmpto namqtje egni diadonar
& pace compolta, legatos mifit ad exterasnationes,ru
pracclaris omnium domibus quicquid eis magmfkum
*c*[imt aut mirificum videretur, * arferrCnt. Deftuxirergo in
fulam opulentam., Sc quae fere rola bonis Ibis eft in
be contenta, quicquid magiiificentiae, imo luxuria: p>
tuitinueniri. fcaudabilequidem fuitmagni viripropoftum, qui virtutcs omnium orbi luavolebat infime
Sed in eo arbitratu laudabiiius extitiflet, fi in gentem ,
quam armisvkerat, & quam luxuriaejpramicerat magnilf.finauim tudo, IegeVn temperantiae promulgaii. Sane * vim
fiuseflct, earn roborare verbo opere, quam lafciuicnJi
ab automate multoruminagnorumcmepropagareauliciam. SecusegifleC.Caearempacevrbi reformata, refert Portunianus;qui ( ump tun rix legis infiftens vcmg>
dmurn cisikm potius, quam imperatoriam in men

prinU

tIBER

VIII.

4r

prima tribus folennibuspulmentis, (lue ferculis, ftatuit

eflecontentam, dum tarnen bcllaria parenthctica pro nc,
ccflitateaut dignitateperfonarum, autexcrcenda libera.
Urate, aut folennitatediei, primis mends licuerit immiil
cere. Solen nia quidem pulmenta funt, quae in omncs pcrtranfrunt, ScaGraecisCatholica, hoceft, vniuerialianominantur. Parenthctica vero, quae ex caufa neceifitatis
autvrbanita^,in praeceptam aliqua ratione veniunt par
tem, ficdiita; quod folennibus, id eft, vniucifalibus
particularitcr foleant intrponi. Nee enim pulmenta in
olereautlegumineduntaxatconftarecertumeft, turn ex
multis, tum ex eo quod Patriarcha Ifaac de venarione fi,lii fui fibi pulmentum fieri imperauit. Significant autem
bcllaria omne genus menfae fecundae, quoniam ibi folent
apponiquae pulchriora funt Sc delicatiora. Vtiturautemhocnomine M.Varro :Bellaria, inquit,ea -maxime
mdlita funt, quae mellita non funt. Quod forte eo referri potcft, quod vtcnti gratiora funtea, quae neceitas ap
ptit , quam quae irritatio gulae inuenit. Sed forte pufilli
vidcturanimi, qui ad hunc modum primae menfae luxuriamcohibet, autqui facit in talibus legis fumptuariae
mentionem, nee tarnen Caefarc maior eft, aut * mngni- ;. fkentiorquifpiameorum, quimorum rerumque iaitura """*
exercent gulam. Luxurix obfeqiumtur, (erniunt vanitati , 8c nequitiani aut negligentiam fuam nituntur liberalitatisimagirieconiolari. Qui s Caeirc Augufto fruga
lior, qui in fiimmo faftigii culmine (cundario pane. Sc
pifciculis, quos vulgo* afparagos.vel fpinaticos, vcl ri- # .
pileones, vocant, contentuser.it, & non nifi neceilitatc
vrgcntecomedebat.vel amico? QuisNeioncguIofioraut '
fumptuofior? Ettamcnhicnunquammagmis, aut laudatuseiit alicuifapienti,non magisquam C. Caligula,.
aut Vitellius, fed etiam* minus. Nam Se hic prandia Sc ,^
lias St cbmeiationcs immodic frequentabat. Famo
fifimafper caeterasfuitcaena, in'quainuitatus fratre
fuit, habens duo millia leftifllmorum pifeium , iptem
milita auium. Hanc quoque exuperauit ipfe in dedicatio
ns* patriae i quam ob immenfam 'magnitudinem., cly- ^
peum Mineruat appcllauit.In hac phafianorum Sc pauo- Aj"**
numccrcbeJla, lingu phgenreopterum, murenarum lah
*

4<2

* M.ftuiiMi,

DE

KVGS

CVRIAOVW

es *eitis,maris partibus petitarum commiicuit Nun

quidlulio vel AuguftomaioreftMetellusPontifexluxu
riofus, cuiuscnam facilius eft referre, quam ntdligcrc
Nam & ipfefamofam imo infamem fecit coenam, & anticcenium, velvtaitPortunianusparacoenium, tantaiaftruxit luxuria, vt non mod fplcndorem cnae ciuilis,
ldetiam Aegyptiumluxum exceder. Quistunc luxu
mm aceufaret lioruin, quando tot rebus Sita fuit
Pontificum ? Nam & ipfa eduliorum gftera vcl dich
turpiafunt, & noftrabus licet nimis inTaxus fplendoi
glorientur, pro parte inaudita. Si quisca nofle delidcrat,
receneat Saturnalia, percurrat Portuniani ciuilia inftitu
ta. Ne tarnen vitiomm longe petan tur exempta, maiorum error bus uos noma actas adiecit. Mem im meipfum
in Apulia diuitis cuiufdam interfuirTecccna:, quae ab hora
dieinonaferevfquead duodecimam noctis, &hoc quidem tempore xquediali protrafla eft. In banc itaqucCanufmus hofpes , Conftantinopolitanas , Babylonicas,
Alexandrinas.Palaftinas.Tripolitanas^arbarorum.SyriaSjPhceniciafquecongeffitaclitiasjaci Sicilia, Cala
bria, Apulia, Campaniaque non fufficiant conuiuiura
inftrueredelicatum. Copiam rerum, minifterij difcipfr
nam, ledulitatemobfequij, vrbanitatem hofpitisplcnius
& melius referet vir Angularis eloquij, 6c qui omnibus
qiios viderim trium Iinguarum gratia prxftat. Is quidem
eft Iohannes tbefaurarius Eboraci. Nam & ip( interfuit.
' Sed quod fine ruborc fidelium dici vcl audiri non potcft,
infidelibus,tefteMacrobio,plura turpia & luxuriouvidcbantur, quae fieculo noftro* placent , & obtinente luira,
magnifica appellantur.Nam Titiusin fuafione legis Fannia; obiicit fxculo fuo, quod porcum Troianum mends
inferant;quem illi ideo lie vocabant, quafi aliis inclufis
animalibusrauidum, ficutTroianus ille equus grauidusarmatisfuit.CccnamTrirnakhionisapudPetronium
fi potes.ingredere, & porcum fie grauidari pofle mirabiris, nifi forte admiratione multiplex ignota, & inaudita
luxuria tollat. Et multa quidem, quae nos vfu vel abufu
edocrinonmiramur, vifa funt admiranda, imo 5: ftupenda maioribus. Nam & porcum non iam Troianum,
led domefticum dicimus, & in hunc nod um * faciendo
quoi

IIK

V t I.

4 J

qrnp)urimafacimuseflcTroiana. VndeM. Varro a

libro tertio de agricultura : Hoc quoquc nuper i n llirutum
eft faginari & leporcs, cum exceptos leporario concludant in cueis , & loco claufo faciant pingues. Sed Sc chleasluxuscffccit inatasi Hace Varro. Nihil auterrt
iftorum luxus iam habet nota m, cd cft ciuilitatis infgne
auicquid incentiuum cft gulas.

Cap. v 1 1
philofop bu, & qubd ti milt connt
tfl: & dtfumptuariu legibus em.
A ei vi it ad philofophicum trahfeamus. Licet
his qui rerum fubftantiam perfpicacius intuentur
philofophicisciuilia vidcantur efle conncxa. Siquidem
philofbphia rerum omnium moderatrix, conuiuiis non
potcftabeffecinilibus, cum nihil omnino officiofm fir,
aut ciuile; quod non illa pertraftet. Ipueft quae vniuerfisprcfcribitrodurrl, Sc dum difponit omcia>ctiam plebcis. Si vulgaribus intercfle dignatur. Alioquin nihil
aliud refte procedit, nifi Oc ipa rebus aferat.quod verbis
docet. Quid enim prodeft verbis inanibus ventilare in
fchis virmtis officia, fi non aftibusSc vita folidentur?
Dicuntur tarnen efle plebeia, qua: ad modeftiam minus
accedunt, Sc quafi philofophia; (olma legibus ab indiftiplination aut efuriem inuehunt parcitateaut luxu &
auiditatefurorem.Siapud* Nafidianum conuiu* con- , Xa^
ueniant, fordidusdifplicet apparatus, domus incompo- una
fita fufurriis incruftatur, Sc auaritia illius quWicliniis
preft, conuiuarurnirrifoiiamprouoccgulam, vt cum
* Aliphanis vinaria tota inuerterint, fubmurmuient in- I. n;UnJ>
uicem illud Horatii , .
Nosniji damnofe biVtmtu, moriimur inulti.
Hoc nim modis omnibus agitur, vt paterfamilias, cui
impenf perit 8c opera , damnificerur. Si autem apud
Cephcumdiciimbatur,opulentia Se defeftus rationis ad
nfaniam Vergit, & facillime ft Baccho concurfus ad
Martern. Hoc enim in fabulis cxprimunt ilia conniuiA
h 2
Cen-

4.4

DE

NVGS

CVRIALIVM

Centaurorum, vbi Bachi non cdant muncra.donecel

ciantfanguinem.Haecquidem funt vulgarium conuiuio
rum commercia, & quae philofophiae non temperantu
arbitrio. Quosfivideriscitramodeftiam conuenire,non
fabulofos centauros crede, fed veros. Semifcri enim funt,
& aurafpiritus fui, aut fpiritusBacchi, inaniter intumeicunt. Nam quae plebeis, id eft, tenuioribus celebrantur,
interdum ciuilia, interdum philofophica funt, nifi forte
Socratis, Alcibiadis, Epiitcti, aliorumque philofophorumconuiuia inciuilia opineris. Ciuilia tarnen funt,
moremfequamurnoftium, qui pinguiori Mincrua vtimur, non quidem diioluta, fed librions licentis, c
opulenta magis, j8c quae ad comrauncm laetitiam, falua
tamenmodeftia, magis quam ad philofophicum rigorem accedunt. Ab his ergo Naldianitas arcentur, & qucunquefupercilij grauitate, & inamasno vultu admiflorum hilaritatem offendit. Quiquid enim in olla ferueat,
aut in*culinaparetur, autcngeftum fit in promptua1<{1
rio, aut in menfa refplendeat, infpidum cft & infulfum,
non hilaris vultus indicio faporem ingerat charitatis.
Nam & Iupiter, vtinrabuliseft,paupciishofpitij acceptauit conuiuium,& magnas reputauitdelitias, quod euota Philemonis anguftia miniftrauit. Et quidem dclo
dictum eft, fed obtinetapud omnes, quia
fuper omnitvultiu
Acceere boni, inerspuperque voluntas. '
Eftcrgociuilitcrconuiuari,hilari vultu, larga manu.diligenti officio amoenare conuiuium,5c quod in vfum fuppetir, habita ratione peronarum, loci, & temporis, fingulisdilpenfarc, non quidem ex triftitia vel ex necefiutc, cumflilarem datorem Se Deus diligat. In vfus ib ai.
rum licet Sc * Cario
Poner fign nouitprtceptis, qaalia vinc&nt
Pythagoran , Anytique reum , Aociumquu
Platten.
Porro conuiuia philoophica omnino caftigata, &fti$
regulis limitata fiint, vt qui verfantur in his,poflmt nulla
cibi & potus impedientemoleftia, fuis officiis inferuireSobria enim firm, Sc omni luxuria caftigata, non impcy "dit Socratem ne poltiuam iuftitiam exequatur,! natu
ral! in

lins

Tili,

48 5

li inquiftionePlatonem non reuocant, mmoriam rerngeftarumnonexcieLunt*Critia;. Timaeusnon pro- */,

libctur caufas lerum omnium aperire, ncc aliquis a quounquevirtutis officio retardatur. Hicnectnlhttam, nec
[ultum nubilum contingit in bonis ducerc, nec CralTum
llura, quem Cicero autore LuciIio,femel in vita riiifie
'enbit, magnopere admirari. Adfunt vtique voluptates,
cd quae lafciuia careant. Adcft grauitas , fed quae lactiiamnonexcludat. Habent autem 5c hxcconuuiia lu as
umptuarias vel eibarias leges: n tamenvt rebus, fed vt
>crfonis parcant. B.esenimquatenusvtilitas, am honetas expoieit, effunderenonverentur. Siquidem in eis ml
"ipienti charum eft, praetervfum. Vidctur autem beams
tfieipnymusadcuftodiamfbbrietatis , cuius ioeundiffiTia & vtiliifima voluptas eft, egregiam ftatuil eibariam
gern. Ait ergo : Adclle debet ratio, vt tales Sc tantas funarhus efeas, quibusnoiioneretur corpus, nec libertas
mima; pra?cn-aucrur^ui,T S comedendum eihdeambulandurn, 5c dormieiidum, 6c digerendum. Scpofteainatis vens incentiua libidinis fiiitmenda. L.uxUrioi-_rcs
irtvinum, 5c contumeliolacbrietas. Omnis autem qui
:ur his mifcetur noiverK apiens. Nec tales aeeipiamus
^l-'UMliisautdirhculterdigerere, aut comefos magno
partos Sc perditos labore doleam'us. Olerum c pomorum ac leguminum , 5t facilior apparatus eft, & arteimpendiifquecoquorumnonindiget, c fine cura iuften tat
liumanum genus. Moderateque fumptus, quia nec auide deuoratur quod irritamentS gulas non habet, leniori
digeftioneconcoquitur. Nemonim vno & duobus cibis.hifquevilibus, vfque ad inflationem ventris oncratur. Quae diuei fttatc carnium, Sc faporis deleftatione conripitur, cum vanis nidonbus fumant patinas, & ad efum
fiiiexpletaefuriequaficaptiuostrahunt. Vnde & morbi
ex faturitate nimia conctantur, multiqiie impatientiam
gulas, vomitu remediantur, & quod turpiter ingeflerunt,
turpius egerunt. Sed forte nimis aufterus videtur cfle Hieronymus, 5c cuius edicl;adifKcilimum fit parre. Efto.liatcontemniHieronymurn, Stoicoram vilefcat autor
as, excludantur Pcripatetici, dum vel Epicurus voluptatis afl'ertor audiatur. Teftantur enim, vt de noftris tah
earn.

 4*6

DE

NVGIS

eVRIAlIVM

ceam , Seneca 5c multi alij clari inter philefophos, quod

ilk omnes libros fuos rcplerct oleftbus 6c pomisSc vilibuw
cibis, dicens c(Tc eis viuendum, quia carues & exquifitz
cpulx ingenti cura & miferu pratparentur .maioremqu;
pnam habeant in quirendo, quam voluptatem ii
abutendo. Corpora autcmnoftra.tibotantiim Scpotu
indigere. Vbi aqua & panisfit, & caera his iimilia, ibi
natura; fatisfaclm. Quicquidfuprafuerit, non ad vine
neceffitatem fpeftarc, fed ad vitium voluntatis. Bibetc
comedere,non delitiarum ardorem, fed iitim famemque
reftringerc. Quicarnibitsvcfcuntur, indigere etiam his,
qui non funt carnium. Qui autem impliciviruvtuntur, eos carnes non requirere. Sapicntix quoque operan;
dare non poflumus, (i menfz aoundantiam cogitcmus,
quae labore nimio & cura indiget. Cito explctur natu-.:
neccflitas, frigus & fames fimplici v elt i tu , & cibo expclli
potcil. Hoc quidem Epicurus, licet turpi fequacium
gregecontraxerit infamia; notam. .Porro Ariftotclcsdocet a quibus fit voluptatibus \faecipue abftindum. Cum
<;. irj
*cnimde quinquepartito fenfuum fonte voluptas oria.
/ vo.tr.. tur, illam quae ell guftus & ta crus , id eft cibi & * vermis
folam hominibus communem dicit ciTe cum bcluis, &ic
circo in pecudum ferorumque animalium numero habe
tur, quiqjuishacvoluptate ferarum occupatur. Cactcrx
ex tribus aliis fenfibus proficientes hominum tantura
propria: funt. Qujsetgohabens aiiquid humani pudoris, voluptatibus iftisduabuscoe'undi arque comedcnJI,
quae homini cum fue atque afino communes funt, gratuletut: Hoc Ariftotelcs. Socrates ant cm dicebat multes
homines propterea velleviuerc, vtedercntSt biberent; lc
bibere atque efle, vt viueret. Vnde Satyricus :
Summum crtit nefas snimamprsferre fudori,
it propter vitam viuendi perder canfiu.
Refert Valerius vinivfum olim omanis fecminis fun!
ignotum, nc fcilicet in aliquod dedecus prolaberemur,
quia proximus Libero patreintemperantiae gradus ad
et. imajttm * incccflam Venerem efle confueuit. Conuiuium etiam
iblenne maiores conftituerunt , idque chariftia appcllaturn eft, ci praeter cognatos & affines nemo interponebatur.vt fi qua intr ncceflariasperfonas querela erfct or^
..'
ta,apud

VII

4S7

, apud cra mcnfx & inter Iiilaritatcm animorum , St

fautoribus concordia; adhibitis, tollcrctur. Scnccluti tuucntus itacumulatum & circumipeftum honorem reddebat, tanquam maiores natu adolefcentium communes
pa tres client. Qupcirca iuuenes ita fcncctitem die, vt
aliquem ex patrmus conferiptis , aut propinquum , aut
paternum amicum ad curiam deducebant, amxiq; valuis
cxpeftabant, donee reduiendt offictofungercntur. Qua
quidem voluntaria ftatiohe ,& corpora & nimos ad pu
blica officia impigre fuftinenda roborabant. lircuiquc
proceffu in lucem virtumm fuarum verecunda labor
meditationeipdoclioreserant. Inuitati ad ecenam diligentrquxrebant quinam eiconuiuto intereferc, ne fc ; oris aduentum difeubitu prxeurrercnt. Sublataq ;menfa
priores confurgere & abire patiebantur. Ex quibus apparetcomx quoque tempore, quam parco & quam modefto fermone, his prxfenribus foliti funt vti maiores natu
in conuius. Ad tibias egregia * iuperorum opera car- ti M"
mine compreheni pangbant, quoad ea imitanda virtutem alacriqrcm redderent. Quid hoc fplendidibs, quid
etiamvtiliuscertamine?.Pubertsfuum Canis decus veddebat, defuncla viri curf xtas, ingredientis aeluoim
vitanvfauoris nutrimentis profcqiiebacur. Quas Alhe
nas, quam cholam, qua: aliengena iluda , hiti domefticx difciplinx.prxtulerim ? Inde oriebantur Camilti,
Scipioncs,Fabricij,Fabij,&MarcclIi. At ne fingula Ro
mani impcrijluminapercurrctidofrnlongtor, *inde fu- ,^
perpris cceli clarifima pars diui Cxfores erfulfcrunt .Hxc
Valerius. Sed .& ipfe Plato, curr.e(Fetdiues,pro tempore
tarnen 5c conditions, 5c, tpros ius Diogenes ljitatis pcdibusconculcaret, vt poflt vaai philofophix elegit
academiam villana ab vrbe procul, hnfolum defertam,
fedetiam peftilentem, vteura & aflduitate morborum,
libidinis impetus frangeretur: Difcipulique fui nullart
aliamfiuixentvoluptatem, niiearumrerum, quas difcerent. Ei autem via omnibus prxclufa diciplinis, fi co
mes fapientiae fobrietas amouetur. Quam vtique tenerc
non pofunt , qui clamitant apud nuTlfos omnia ficcis
dura ee propofta. Ego quidem oui hominem longe
inferiorem Hatonej.niiqiia Chriftianus eft, nee licih 4
tum

4$

DE

NVGIS

CVRIALlVM

tum aibitror Chriftiano praefcrre vel Platonem.noui iiv

quam hominem segrotatiuum, rnorboi um incurfu aifi
duo, dumtamcn non cxaeicant fuper id quod terre pa
teil, gaudentem, vt camis lafciuia conteratur, & fpirim
erigatur^ & roboretur in agnitione Dei, contemptuo
niundi.&exercitium vi.rtutisj & id folum defiderantcra
dum fcnfus animas & corporis fcruentur inclumes , i
ipeviolcntiaaegrituinis gerendisnon reuocetur,
quod flagellum, leue tarnen &. infirmo tolerabik de mi
nu Domini expecantem, & amplcentem. Platonkia
go&Stoiciintemplorum lucis c porticibus verfabao
tur, vt ammoniti auguftioris habitaculi fanftitate , nihi
aliud, quam de virtutibus cogitarent. Haue autem medi
tationem non habenti.lli quorum Deus venter eft ,
expeftatiq in confufion quorum gloria ftercus, 5c ig
nis & vermis. Videtur & Apoftolus his, quos ad veram
crudit philofophiam, fumptuariam prajcribere legem,
dicens, Habentes viftum Se yeftitum, his contend fimus.
Cxterum yt cum mei fimilibus, pinguiori Minerua vtens,
mitiusagam omnia quasvfusnecetatis, aut verae honefta tis alicuius in fe, aut in fuis , adhibita ratione, & deduftaabutendi licenti.i exigit, m alimentorum & indu.mentorum rationem cadant. Nam c hoc philofophii
clicnribus fuis indulget, &bliusimmoderationiscohbet in temperan tiam.

...

Cap.

ix.

Quod cam in facta feriptura funt opms, ciuiHtttii

regul , & quod nihil virtute ciuius : & qut
funt regula ciuilitt in conuiuiis obferuMih ,
& de verecundia.
Di CTVM eft philofophiam totius ciuilitaris, &
omnium agendorum efle magiftram , & eorum
quae in conuiuiis exercenda funt, officia difpcnfare Cum
int ergo plura ciuilitaris praecepta, illius qui omnibus
philoophis Sc fpientibus antecellit ,Sc qui quouis philolbpho ciuilioi cft, ciuilis icgula videtur mrito anteponenda

LIBER

VIII.

4.89

enda pofterioribus. Ait ergo: Cum inuitatus fucris ad

luptias , noli locum prasoccupare primum, nc forte holoratior tc fit inuitatus , & dicat tibi, qui te inuitauit, da
mie locum , & tunc incipias cum rubore nouiifimum loumtenere. Sedrecumbeinnouiifimo loco, vt cum te
nient, qui te inuitauit, dicat tibi, Amice afcendciupeius, & ent tibi gloria corm fimul dictimbentibus. Deode hunc articulum , quafi generali loco confirmans
it: Omnisenim qui fe exaltt humiliabitur, & qui fc
lumiliat exaltabitur. Etlicet religionis potius, quam dlilitatis videatur ediftum, ego religionis foimam ciuiitate non diuido , cum nihil ciuilius fit, quam cultui virutisinfiftere.Caeterumncc valuifragamadmittit legem,
ice xtitiam excludit, nee lautiorcm refugit apparatum,
ulaetamenirritamenta non qusrit. Ait enim: Tauri
nei & alalia occif.i funt. Et vbi redeunti prodigo pater
usiucundum inftruxit conuiuium , ad conciTiandam
xtitiam, iymphoniam admifit & chorum. Occifuseft
itulus aginatus, Sene veftis abicfta conuiuium deuenutet, anulus & ftola mimftrorum officio in vfum nudi 5c
>rnatumpromiturdeconclaut.Sicutautem dignis Iibealitatisoftia patent, ita funt turpibusprsecludenda.Nam
< i''at uac virgines, licet pulfentadianuam , ob ftultitfas
lotam repulfam patiuntur, ne forte eiiciantur admife.
-onftat enim quod
'
Turpitti etieimr, quem on admittimr hojfes,
Sc tarnen fine nota eiicitur, fi fu. turpitudine deformet
:onuiuium. Siquidem Sc ille eieus eft, quiveftemnon
labuit nuptialem. Haecautem licet myfticum habeant
ntclleftum, nihilominusin ipfafuperficicciuilitatis pratfount rudimenta. Nam Sc illud quidem fideliter ibnat
dliteram,quod Apoftoluspra:cipit: Si quisfrater nomi
nator fornicator, autauarus, autidolisiruiens,cumhuiufmodineccibumfumere. Adhoccrgoeft libcrali domui ianua, vtlafciuos, criminoibs, & infames excludat.
Ad hoc ianitorem habet, autoftiaritim, ne quisinfulfus
irruat, 8c vt fit qui dignos & admittendos reuerenter extipiat, honeftalloquatur, *folacieturignotis, inftruat * ' fi'*li(4"
nouitatis ignaros, Sc cumopportunitasfucrit, addomi. .
numintroducat. Eft Se rcrum copia fine luxu: iocundih j
'tas fine

490

*"*

* Drlu

*ju\Wmm

DE

KVGlS

CVRIAlrVM

tas fine lafciuia, & vfus reram licentiofus, imo liber, icd
virtutcincolumi. Nam conuiuium Hcrodis , aut Pharaonis, dumimmoderatamad geftus faltatricis, aut feruoremvini, laititiamccmcipit, finctragico exit, & homici
dio maculatur. Hocetiamnecgentiliumgrauitas bat. Valerius autor eft, quod Fortius Cato Lucium Flminium fuftuut numero fenatorum , quia aliquem
damnatum impie fcuri pereuflerat, tempore tam * fup)licij, fed ad arbitrium & fpettaculum conuiuantismuierculx, cuius amoretencbatur"*alteflus. Sed & Lucius
Saccus, & collega eius Genfores, * Duronium icnatu
moucrunt, quodlcgem de corcendis conuiuior fumptibuslatam, tribunus plebis abrogauerat, mirifica
cania. Quam enim impudenter * Duronius roftra con
fondit, iuTdifturus? Frcnifunt iniccli nobis, Qbmtev.
nullomodo perpetiendi. Alligati& conftriftieihs ama
ro vinculo femitutis; Lex enim data eft, quae ns fhigi
eiTciubet. Abrogemus ergo illud hrrida: vetuftatis ru.
bigineobfitum Imperium. Etenim quid opus eft libr
tate, fi volentibus luxu perirc non licet? Eft. & alia in lcris Uteris ciuilitatis nota, vt ab initio gratiarum prxec.dant acciones. Nam & illud conftat quod liberaliffimus
Sc uiliifimus aut faccti llimus paterfamilias,qui de quin quepanibus ftiauit quinqu millia * conuiuarum,jpanem antequam fr.ing.crct, benedicerc confucuit. Sea&
illud celebre eftfapicntis.quod philofophia, qux vnicum
munus eft deort, & difeiplina difciplinarum,honoranda
ft anteloquio. Ciuile quoque eft, & fcris uteris confu
tancum, automninofilere in menfa, vtaudias ad profccbtrn, aut vnde profteiant alij, aut fine culpa Ixtentur,
doclum proferre ermonem. Siquidem Se inter comedendum Dominus parabolas, aut verba vita? frequenter
auditoribusmifcet.Suntautcmnimistriftia, &ferc ciui' litatis ignara , vbi ci tra voluptatem audiendi , foms venter
impiecur, aut vbi clamore anferino , & ineptis fabulis,
conuiuia perftrepunt. Nee eft qui Muficam arceat , cum
ars innocens fit, adeo quidem , vt earn Socrates difecre
in fenedtutecuratierit.
Ctbunt mihi Damitat & Liant Egon,
ciuile eit
Sltm-

VI

VIII.

491

Saltantes Satyros imitabitur Alpkib&ut

ad plcbeia tranfit. Illa ergo qua: apertiora Tunt verba,
& qu.u iuxuriam iugulant, amota tarnen vel tenui fufpicioncauaritix. Licet enim intemperamibus fit opita ve
na ingenij, non omnino extinetam eile correihis Pokmio teftiseft. Hie autem perdita: luxuria: adolciicns
Athenis fuit, neqjillecebris eiuS tantummodo.fed & ipfa
infamia gaudens. Cum conuiuio non poft occafum
Solis, fea poft ortum furrexiflet, domumque redicns,Xcnocratisphilofophi patentem ianuam vidiflet.vino grauis, vnguentisdelibutus ,(rtiscapitercdimito,perlucida
veftc amiftus, refcitam turba dociorum hominum icholameius intrauit :nec contentus tamdeformiintroitu,
confedit; & vt clariffimum eloquium 6r pi udentiima
praeeepta temulentix * laiciuiiscleuaret. Orta deinde, vt * *> >*
par erat, omnium ndignationc , Xenocrates vultum in
eodem habitu continua, omiTaque re, quam difierebat,
demodeftiaactempeiantialoquicocpit Cuius grauitate
crmonisrefipiccrecoaclus Flemio, primiim coronain
capiti detra&am proieeit: paulo poft brachium intra pal
lium reduxit. Proccdenti tempore oris conuualis hilantatem depofuit.ad vltimum totam fuxuriam exuit.vniufqueorationis faluberrima medicina fanatus, ex infami
ganeone maximus philofophus euafir. Percgrinatus eil
naque huius animus in nequitia, nee b.ibiuuit , diuertit
paululum.fcd neququam domicilium fixit.
vnumft ad quod totius philpfophioe ccetus tendit intentio.fcilicct finis honeftus, lxtus exitus & ioeundus,
qui plane cuenre non poterit, nifi philofophia omnibus
officinis, & omnium miniftrisofficiorum cuftodem adhibeatverceundiam, qua: parens eft, vt ait Caffianus,'
omnishonefti conlij,fo!enniumfficiorum tutela, magiftra innocehtia:, chara proximis, accepta alienis.piiuatas negligensfacultates, vt communes amplificet,omni
loco .omni tempore prac fe fauorabilem gcrns vultum.
Adeoquidem , vt etiam inuereeundis feratur accepta.
Athenis quidam vltima: fcnefttis,cum fpeftatum ludo*
in theatrum veniflt,eumque nemo e ciuibus feitim reciperet.ad Laccdacmoniorum legatos forte peruenit , qui
hominis aetatem, canos eius Sc annos, afiurgendi officio
venca-

+92

DE

NVGlSCVRIAllYM

vcneratifunt,fedemque ei inter ipfoshonoratiffimolo

dederunt. Quod vbi fieri populas afpexit, mximo plau
fu aliena: vrbis verecundiam comprobauit. Ferunttun
Timme LacedxmoniisdixiTe: Ergo Athenienfesquii
fit reftiun Iciunt, fe'd id facer negligunt.

Cap.

x.

SeguU comiuandi, ftnfu & fere vtrbit Macrobi;,

fumpta de libro Saturnaliorum, & de feomma
tibus & de cauenda ebrtate , & de obferuan
va conuiuantium, & de Claudio Cafare di
tenn, quodfnut nautafcofulumfugiunt , fu fu
giendum eft wfrequens & infsltns verbum.
VlDENivR autem forte parum ciuia, & fuper
itioianimisquxde facris apicibus proferuntur,
Caeterum vt mitiusagamus nobicurc, gentilium phitebphorumconuiuandi regula in medium proferatur. Et
quidem plures in banc partem o fEciorum prxcepta dederunt, fed ad prasfenspaucifufficiunt. Inter alios Saturna
liorum Jiber primus occurrit, talis, finpiciatur reft, &
tantus, vt nihil aliunde oporteat mutuari. Eum ergo ia
praefenti capimlo non tarn veftigiis, quam paffibus decreuimusimitari, Sccxopulentia promptuarij iui, cellulaenoftras fupplereanguftias. Siquidem contpicuus eft
in fentenciis, in verbis floridus, Se tanta morurri venuftateredundanSjVtininftitutione conuiuij Se dipengtionc , Socraticam videatur dulcedinem propinare. Ait
ergo: Scio philofophiam, qus rcrum omnium moderatrix eft, hoc primum obferuaturam , vt icum aeftimet
pra:fntium ingtniaconuiuarum, Se fiplurcs peritos, vd
faltcm amatorcs fui in conuiuij focietatc repererit,fcrmonemde^fe p.uietur agitari. Quia velut paucas literas rautxdifpcrfe inter multas vocales, in focietatem vocis facile
manfueicunt, ita rariores impcriti gaudentes coniortio
peritorum, autconfonantitquapoiurit, aut rerum taliumcapiunturauditu. Siveroplurcs.ibinftitUtionedifciplinx eius alicni funt,prudeutibus qui pauciores intercrunt.

' 1 i S R

V I TI.

493

runtj laucietdiiniulationeiui, & patietur loquacitatem

maiori parti amicitiorem fanare, nc* rata nobilitas pic- *f.
betumrtuofioreturbetur. Et hace eft vna de philofophia: virtutibus. Quia cum orator non aliter nifi orando
prohetur, philofbphus non minus tacendo pro tempore,
quam loquendo pnilofophatur. Sicergo pauci qui aderuntdoftiores, in confenfum rudis confortij falua & in
ter i quaeftione migrabunt, vtomnisdifcordiae fufincio
faceTat. Nccmirum, facia quod fecit quondam Piftratus Athenarum Tytannus. Qui cum filiis fuis reftum
dando eonfilium non obtinuiflct aflenfum , & ideo eflt
infimuitate cum liberis: vbi hoc mulir. caufam fuifle
gaudij comperit, ex illa dicordia fperantibus in domo
regnantis naici pofle nouitatem,vniuerfitateciuium conuoeata ait fuccenfuifle quidem Ce filiis non aequiefeentibus patriae volunta, fed hoc poftea fibi vifum efl pater
na; aptius pietati, vt in fententiam liberorum ipfe concederet. Scirct igi^u ciuitas fobolem regis cum patreconcprdem. Hoc commente fpem detraxit infidiantibus regnantium quietij Ita in omni genere vitas , praecipucque
in laetitia conuiuali.omne quod videtur abfonum, in
vnam concordiam foni falua innocentia redigendum eft.
Sic Agathonisconuiuium, quiaSocrates,Ph3:dros,Paufanias 8c*Herifimacos habuit.verbum nullum nifi phi- *c tnjimmi
lofophicum fenfit. At vero Alcinoi vel Didonis menfa,
quail folis apta delitiishabuit hie Iopam , ilia Polyphemumcitharacanentes.Necdeerantapud Akinoumfaltatoresviri, capudDidonem* Bitias fie hauriens me- *{. <*
rum.vtfetotumfuperflua eius infufione prolueret. Non
ne fiquisaut inter Phaeacas, autapud Pcenos formones de
fapientia autos, conuiualibusfabulis mifcuilTet, & gratiam illis^jtibus amicam perderet, 5c in fc rifum plane
i uft um moueret'Ergo prima eius obferuatio crit aeftimare conuiuas. Deinde vbi fibi parre locum viderit,norde.
ipfis profunditatis fua: inter poculalcretisloquetur, nee
nodoias & anxias, fed vtiles quidem, faciles tarnen, mouebit quaeftienes. Nam ficut inter illos, qui hoc exerciti.j
genus habent in mediis faltare conuiuiis,fi quis vt Cc air iplius exercent, fodales videlice^ad curfum, veladpuj? il!atum laceffiuerit, quafiineptusrclegabitur ab alacri'atc
GQ nui-

49+

DE NVC IS

CCRIAIIVM

conuiuij. Sic apud menfam quandoque philofopS ;

dum ,\ t craters liqiioris ad Ixritiam nari. adhibc.it
non modo ympharum, led Muarum quoqui admi
tionc temperies. Nam fi vt fateri neeeflc eft, in omni cd
uentuaut tacendum eft aut loquendurti, quxramus !
. - lcntium,ncconuiaiiS)*anopporturiusfmoconaenii

Sicnim vtapud Athcnas Atticas Ariopagitaetacentcsi

dicantjita inter epulas oportet filcri5none.ft vltr qu;
rendum inter menfas philofophandum fit, nee ne.
vero non erunt muta conuiuia, cur vbi fermo permitt
tur, honeftus fermo prohibctur ? Maxime cum non m
miSj quam dulcedo vini hilaren t verba conuiuium. Qui

hoc, inquis, ad philofophiamimo nihil tarn cognatui

iapientia:, quam locis Sc temporibus aptare fermonci
pcrfonaram qua: aderunt, xftimatione in medium voca
ta. Alios cnim relata incitarunt excmpla virtutum, alia
beneficiorum, nonnullosmodeftix, vt & qui aliter age
bant, lkpeauditistalibiisad emendaticmem venirent. Si
autein vitiis irretitos, 5c hoc in contnuiis exegcrit loi
quendi ordo, feiietphilolophi non ientientes, vt Liba
{,/M
pater thyrfo*fecit,per obliquationem circumfulx hedemfj
latente mucrone, quia non ita profitcbitur in conuiuifl
cenforem, vt palam vitia caftiget. Cxterum his obnoxifl
repugnabunt.- 5c talis erit conuiuij tumultus, vt fubhu-l
iulmod'i inuitati videanturediifto:
Quod fupereft l&ti bene gtftiscorptr rebut
Procrate viri, & pugnar Jperat-e parmi.
Ergo (I oportunitas necclrix reprchenfionis cmerferit,
ficphilofopho proficifcetur, vt & te&a & efficax fit.
Quid mirum fi feriat fapiens, vt dico non fentientcs,cum
nterdumficreprehcnd.it, vt reprehenfus hilaretur? N
tarnen fabulis fuis, fed intcrrogationibus que vim
philofophix nihil inepmm loquentis oftend^rrHancergojiullus honeftus aftus,locive,ccctusnullusexcludat,
.quxita feaptat, vtvbique fie appareat necelTaria , taneiuamabceill.im nefas fuerit. Etpoftpaucalcedoria:&
fc ommatis difFercntiam facit, qua: fie interdum proferentur fapiente , vt non modo amaritudine careant, fed afferanttempeftiuam dulcedinem. Deindeinterrogjndic1uiliYatem,vel f acctiam docct. Qui vult ergo amnus die
confu-

1 I

VII .

49J

onfultor, ea interrogat , quae funt interrogato facilia

ciponfu, Sc qux fcit ilium fedulacxcrcitationcdidicifie.
3audct cnim quifquisprouocatusad doftrinam fuam
n medium profeicndam, quia non vult latere, quod didicit, maxime fi (ciencia, quam labore quxfiuit , cum
paucis illi famiiians , S plurimis fit incognita, vt de
atronomia.veldialcftica , cxterifquc tmilbus. Tune
cnim videntur confequi fruum laboris, cum adipiicunturoocalionempublicandiquce didicerant finc.oftentationis nota; qua caret , qui non ingerir, fed inuitatur vt
profrt. Contra magna; amaritudinis eft, fi coram multisalifuem interroges, quod non* opima fcientia qua:- '/,
fiuit. Cogitur enim aut negare fe (cire, quod extremum
verecundia; damnum putant, aut refpondens temer fe
euentui veri falfive committer.Vnde fiepe nafeiturinfeitizproditio, & hoc omne infortunium pudoris fut im
putt confulenti. Nec non 3c qui*obierunt maria 5c ter- * **
ras, gaudent cum de ignoto multis, vel terrarum (tu, vel
(Inu maris interrogantur, libenter refpondent, & loca dcferibunr, modo verbis, modo radio; gloriofum putantes
quae ipil viderant, aliorum oculis obiieere. Quid duces,
vel milites, quam foi titer fe fa&a fern per dicturiunt, &
tarnen tacentarrogantixmetu. Nonne hid vt hxc rf
rant inuitentur, mcrcedem fibilaborisxftimant perfolutam remunerationcm , putantes inter volentes narrare
quxfecerant? Adeo autem id enus narrationis habet
quendam gloria: faporem, vt ffinuidi vel xmuli forteprxfentes iunt, tales interrogationes obftrependo difcutiant, & alias inferendo fabulas, prohibent illa narran,
qux (oient laudem creare narra nti. Pricula quoque prxterita, vel xrumnas penitus abfolutas, qui euafit, vt rf
rt gratiffime prouocatur. Nam qui adhuc in ipfis vel
paululum dctinctur .honet admonitionem, Sc formidat
rdatum, vt Virgilius
Ttrfiui & htcclim meminifeitiuabit.
Iuuat fi quern diccreiuiTerisamici fui repentinam fclicit
tatem, quam fpontenonaudebatdicere vel tacere, modo
iaftantix, modomalitixmetu. Qui venatibus gauder,
intcrrogatusdfiluxambitu.deambage luftrorum , de
Yenationis cuentu. Rcligiofus fi adeft, da illi referendi
copian).

49

DE KVGIS CVRIAtIVM

coptam.quibusobferuadonibus meruit auxilia Deorum,

quantusilliccerimoniarum fiuus, quia oc hoc gnai
religionisexiftimant numinum beneficia nontaccre.AtN
dc quod volunt feamicosnuminibus aeftimari. Si vero
Sc fenex praefens eft, habes occafionem qua plurimum
illicontuliflevidearis,fi eum interroges, vcl qua; ad il
ium omnino non pertinent. Eftenimhuic aetati bquacitas familiris. Vt vero ad fcommata redearruis, ilia qui
plusvrbanitatis, Sc minus amarimdinishabent, funtmteriacienda conuiuiis: vtfuntilla quae denonnullis cob
porum vits, aut parum; aut nihil gignentia doloris, 1$
fiincaluitiumcuiufquamdicas, aut nafum, vel
erettionem, feu Socraticam depreffionem. Haec eniit
quanto minoris infortunij funt , tanto fuauius laedunt
Contra oculorum rbitas, non fine excitatione comme
tionis obiicitur. Quippc Antigonus rex Theocrituia
Chium, de quo iuraueiatquod ei pariurus eilet, occuht
propter (comma ab eodem deediftum. Cu enimquafi
puniendus ad Antigonum raperetur , folantibus euro
1*1. mnmt amicisaefpem pollicentibus, quod * omnmodo de
mentiam regis experturus effet, cum ad oculos eius venif
fet, refpondit: Ergo impoffibilcm mihi dicitis fpem faintis? Eratautcm Antigonus vno orbatus oculo.c impor
tuna vrbanitas malcdicacem luce priuauit. Nee ncgajierim philofophos quoq; incurrifie per indignationcm hoc
genus fcommatis. Na^cumregislibertus ad nouas diuitiasnuperereftus philoibphos ad conuiuium congregaflet, 5c irridendo eoruro minutulas quaeftiones, lcirc
ic velle dixiiTet, cur Sc ex nigra & ex alba faba pulmcn. turn vnius coloris edat: Aridices philofophus indigne

ferens,tu nobis inquitabfolue, cur & de albis Sc de nigris loris fimiles maculae gignantur. Commendatfcomma Sc conditio dicentis.fi in eademcaufa fit, vtfi alium
de paupertate pauper irrideat, fi obfeure natum , natui
obfeure. Nam Tarieus Amphias cum ex hortulano Jiues eflet, 8c in amicumquafi degeneran nonnulla dixilfct, mox fubiecit : fed &c nosdeeifdem feminibus fumus,
& omnes pariter latos fcit. Illa vero fcommata dirccJa
lattitia eum in quern dicuntur infundunt ,'vt (i virum
fortem vituperes quail falutis fuae prodigum, cpioal"*

1 1 : i i y 1 1 1.
497
Inoti rolenrem. Autfiobieeerislibcrali, qucd fua
,4ofundat minus fibi quam aliisconfulendo. Sic 8c Dioenes Antifthenem Cynicum magiftrum fuum fotebat
relut vituperando iaudar?. Ipfc me, aiebat, mendicum
at ex diuite, & pro domo ampia fecit habitare in doli.
Melius autemiftadicebat, quam fi diccrct: Grams Uli
fem, quia mephiloophum, & confumraarae virtutis virm fecit. Ergo cum vnum nomen fcomtrtttis fit, diuerfiineocontinentureffcitus. Ideoapud Laccdxmoniog
later caetera exacte vitae inftituta, hoc quoque cxercitij
genus Lycurgo inftitutum eft, vt adolefceetes & fcomrnata fine morfu dicerent, 8c ab aliis in fe difta perpeti
diicetent. At fi quis eorum in indignationem ob tale difturri prolapfus fuiflet, vlteriusci in alterum dicere non
licebat. Verum quia Iaetiti* in conuiuiis frequenter infidiarurtra, ab huiusmodi diftis temperandum eft , &
quaeftionesconuiualesinomnes proponendae funt, aut
foluendai. Quod genus veteres ita ludicrum non puta- ,
tttnt, vt ecArHtotelesdeipfisaliquaconfcripftritjCk Plutarchus, & Apuleius cum Frntone.Nec contemnendum
Tit, quod tot phllofophantium meruit curam. At in exer
titio rhetorum orattumve foro longe commodiorem
hibent fcorrimata locum. Quippe vbi motus aducrlrij
fepeprofcitadtriumphum. Vndc & hoc Ciceroni perftmiftare fuifle traditur. Ipfis qoque Icedoriis cfebro in
*concionibus fori locus eft, dum tarnen ad probra non *^''""'
yerucniantquoe etfi non quiefcantfauorelitiganti?,cciTare tarnen debent ob reueitntiam iudicis & auditorum.
Oftcoditur enim
Quibut i eojuut & ftter &
liquisnifieuidcntiilimarationead probra profiliat. Sed
& quiea fuftirietpatienter, fauorem omnium * tern- * * )*
perantiam viiseftmeruiTc. Conuiuiacrgo Icedcrrias ex- "*"*
dudunt, nefeleearumtotaeonuiualis dulcedo amarefcat. Ad id quod hilaritatem concilit, modeftix confciam, vndiqueconqUirendum.Iocusenimcomis, & venutus cnuiuanfium rifus, omnibus parcritheticis io-'
ndioreft. Siquiderrt dganter licet in perfona deriforis.
Ethicus ait.- Sedconuiuatoris.vtiducisirigcniurn res ad-'
utrfaenudarefolent, eselare fecundas. Sed & fini induj-.1
i
genti a

49?

DE

KVGIS

CVRlALIVM

gcntia, licet did (bleat, quia ficcis Deus omnia dura pi

pofuit, modum habet etil furintquiflatoiiis autorit.
ca palum crediderint hauricnda.
Laudihm rguttur vioi vinofui Hemtrus.
Et Plato ab eifdem vinofus conincitur extitiflc. Cerra
' eft vtrumqueeorumviiiilaudancvfumj quod & nat
ram roborat, & acuitingenium, & ad res geicndas an
mumremifTumaccendit. AtPlatonem inter minuta
modefta pocula, iocundiorem libcraliorcmque nuit;
tionemprobaTefideliustraditur, quaefierct fub.quibu
dam quail arbtrisfobriifque magiftris conuiuiorum.
hoc eft quod in primo Sc fecundo de legibus non inui!
viris efle decernit. Nam & modicis honeftifque inter bi
bendum remiffionibus^reflci integrarique nimos ad in
ftauranda fobrietatis officia exiftimauit.redditofquefcn
im lxtiorcs,ad intentiones rurfus cpeflendas fierihabiLores, &fimulfiquipenitusin his affionum cupidi
tatumque errores ineflent, quos celarent. Alioquin pu
dor reuerens, ea omnia fine graui periculo librtate pa
vinum datadetegi, & ad corrigendum medendumqut
fieri opportuniora. Atque hoc Plato ibidem dicit: Non
diffugiendas efle huiufcemodi exercitationes aduerfus
vini violentiam propulfandam. Nequc vlltim vnquam
continentem prorfus, aut temperantem fatis fideliter vifum eile, cui vita non inter ipfa errorum pciicula , 5c in
mediis voluptatumillccebrisjixplorata fit. Ham cui licentia, gratiseque omnesI conuiuiomm incognitae iiint,
quique illarum omnino expers fit, fi eum forte ad participandashuiufmodivoluptatcs aut voluntas tiiIerit.aM
cafusinduxerit, autneccifitas mpulerit, mox dcliniri, &
capi, nequc mentem eius animumque confiftere. Congrediendum igitur & tanquam in acie quadam cum vo
luptariis rebus, cumqueifta vini licentia cominus decer.
nendum,vt aduerfus eos non fuga, abintia fimuf
tuti, fed vigore ani'mi Sc conftanti praefentia , modeiatoquevfu temperantiam continentiamque tucamur, &
4/.r<f.rt^M calefacofimul,*refeftoque animo, fi quid in vcl fr
gida: triftitia?, veltorpentis vereeundiae merit abluamiis.
Potcrit autoritas Piatonis mouerecomplures, fed mihi
nimia arduus,&tcmerarius infirmioribus

-'
animis
" videtur,
cum

Ml Ell

Vil .

495

um Baccho, imo 5c cum quauis voluptate congrclliis.

Si Loth viriuftus, 5c dignus qui dcSodomorum eriperetur ncendio, impeliente vini ftimulo corruit in inceftura.
Si Noe femora denuda uit.fde & peifeuerantia boni fubtraftus diluuio, alter humani generis pater Sc falutis opifex, quis wto congreditur, niu forte feipfum tantis du
cat patribus preferendum? Vt tarnen Piatonis non reluclemur edi&o, congredi cum voluptatc fit fortius.dum
tarnen tutius fit fugert, & illius declinare confliftum.
NecmeminiquenquammeinuenifTe de prouocatoribus
voluptatum, quem non legerim cccidiflc. Eo fne fpeftant figmenta potica , qux orgia fine furore tranfafta
hon recolunt, necerubefeunt facra Bacchi cTUore, parricidiis, Se. rriultiplicibus flagitiis maculare. Eft pranerea in
conuiiis obferiiandum, vt inftrunda: familia:, & doinus regendae cura, 3c feruils obftquij moderado , vni
alicui demanden, ne quid ineptum & imparatum appareat, ne quid itupendum, aut erubefcendum emergar,
nc dominum oporteat ad (gerendorum reuocare iolicitudinem, & vt dici folet, quafi in humeiis portare conuiuas.Vitet etiam quiconuiua*comisefTe vdluerit.con- (,
filiandiconfuetudinem, verbiq;fecreti faciendi morem,
eo quod in conuiuiis, id eft iri iocundo amicorUm conuiuentium ccetu, debet omnia efTcnuda, 5c inamoreSc
fide nihil debet eiabiconditum, (dfi fieri pofet oculos in peftora fu ihuicm mutuo transferre confpeftu.
Nullus enim locus, actitandisconfiliis, aut vix vllusincptiorefh Siquidcm verba icreta folnt aitdentibus cxclufiseflemolfta. Nam ipf tfxclufio habet imaginem
difRdenria:. Sed 5c in his qua:palam dicentur fideliter
exequendum rit,quod in primolibro de analoga fcripfit
Claudius Caifar, vir excellents ingenij,rrtagnaeq :prudentiae Ait enim:Tanquamicopulum nauta: fugiunt.fic
fugiendum eft infrequens atque infolens verbum. Et quidem nurner conuiuarum expreffrt antiqui;vt neepaucioreseflent,quam Gratia: ,qu3eclaudiinturternario, nec
plures quam Mue, id ft, nouem, aut in fumma Gratiarum & Mufarum expirent numerum ad duodenarium afedentes. Obtinuit tarnen apud cos qui reftius in
tuemur, vt ill his officium patrisfamilias latiifime patcat.
i *
Cap.

50

Dt

MVGIS

CVKIAIIVM

A P VT

XI.

De tiioleti & onetibut Comugtorum , ftatndun

Hieranymum & abes Philofophos^ & de per.
nuit tibidmit , de mulier Ephefint & [mi
lium fide.

/.ma

**i. ^

I vT ergo (obrictas mconuiuiisneccfTaria cft, in

rebus omnibus mecefl eil adee modeftiam. Siquidem de faturitate libido , de libdine immund itia , &
multiplex pernicies gcneratur. At ex his nihil nifi doler
pcenitudinis fequitur: & bene agitur cum mcerentibusi
fruttuofa fit pornitudo . Vnde hcoctati cordis videtur opi
nio, qua; fine explctione libidinis , diffinit perfc&ara
non elc voluptatem. Traditur hocfcnfiTc Epicurum.
Sedquicquidgregisillius grunniant* fues, & tam immundam, & tam funeftam vocem,. nulli Philofophorum arbitror placuiue,nedumEpicuro; qui tantus fuit,
vt inter Philofophos propriam feccrit fetram. Sunt ein;,
autor Seneca, egregia multa, qui palim poTunt apud
philofophos inueniri, & pro parte exprefla funt, & con
gela n libro, quideveftigiis.fiucde dogmatc pholophorum incribitur. Silcni cnisinueterati videtur amen
tia, potius quam fententia philofophi , & eft certa afciU
cui infidebat brutior, cui hoc nequitia potuit fuadere.Idipfum forte innuunt figmenta gentilium , quae delirum
cnem vino eftuantcm, alus naturae obtemperantibus, S
quiete felfa recreantibus corpora, Lotide prae caeteriscaptum referont, & tandem cum omnium irrifionc , quem
astas, verecundia refrenaba t, afni fui * ruditu rcuocum. Omnis ergo voluptas libidinis turpis cft ,ea ex
cepta qua; excufatur fordere coniugali,& indulta: liecntix
beneficio, quicquid erubefeentise poterat inefle, abfeondit. Vnde & nuptias nubendo dici maiores tra diderunt,
quia pudenda human in firmitatisnubit, id el abfeondit, vt ait Nonius Marccllus, indulgentia legis. Inoleuit
ctiam confuetudo, vt quos in commercium carnis,tcdcfiai iungit autoritas, pallio velenturaltaris, autalioab
oedefia conftituto, vt torus qui Chrifto conciliante* con
firai-

tun VII t.

soi

ftruitur, Ht in fide caftitatis , frugalitats fuse maculai

contegat, vt totius (it probri , aut confulonis ignarus.
Pracferuntur & faces, lampades, 5c luminaria accenduntur ,quia geminum torum.qui palam, & non fua vrgente
libdine, kd honefta confentientium volntate ftermtur,
decus boni coniugalis illuftrat. Nam Hymenxus lucera
m at, Scalacerpharctra puer Cupido, furtiuam fucceadens Hammam, latebras & ngulos quserit. Licet autem
honefta (it, & vtilis copula maritales , anguftix quam
ixtitiae fcundiorcft: Paritenim in dolore vel filios :nec
aliquem producit fruetum, quem non amaritudo proce
dat, aut ftquatur. Vnde referente Valerio, Socrates hu
manas fapicntix quail quoddam terreftre oraculum, ab
adolecentulo quodam conltus, vtrum vxorem duceret, an le omni matrimonio abftineret , rcpondit , cum
vtrum eorum feci flet, afturum peenitentiam. Hic te, inquit, * folitudo , hie rbitas, hie generis interims, hic **' /***
hres alienusexcipiet. Iltic perpetua folicitudo, contextus
quereiarum , dotis exprobratio, affinium graue fupercilium, grrula focrus,lingua * fubceforia alieni matrimo- **t.faiunfm*
nij,incertusliberorumeuentus. Nonpaflus eft iuuenem
incontcxturerumafperarum quafi lstx materia: facer
dele&um. Concinitinhunc modum totus reite philofophantium chorus : vt li qui Chriftianx religionis ab
horrent rigorem,difcant velabethniciscaftitatem. Noit
tarnen quod coniugali detraham caftitati.fed centeimu,
aut fexagefimum fi uccum , licet de radice tricelimi oriantur, minime arbitrortriccitmo componendum. Zeno,
Epietus, Ariftotelcs, Critotaus, Sc Epicureorum quamplurimi traduntur pofteris hanc pubtkafl (ntentiam.
Fcrtur aurore HieronymoaureolusTheophrafti liber de
nttptiis: inquoquxrit, an vir lpiens ducat vxorem. Et
cum dirSniflet, fi pulchra eflet, l-benemorata, li honeftis parentibusortajfiipfeinus&diues, le (pientem
aliquandoinirematrimonium, ftatim intulit. Hxc au
tem raro in nuptiis vniueri concordant. Non eft igirar
vxor ducenda ipienti. Primum enim impediri ftudia
philofophix,necpoiTequenquam librisc vxorj pariter
ineruire. Multa eife qux matronarum vfibus neceftaria
firtt. Prctiofss veftes, aurum, gemmx, fumptus, ancillx,
i }
fupc-

502

NVSIS

CVXIALIVM

fupellex varia, lefticae, & exedta dcaurata. Deinde p

totas noftcs grrula: eonqueltioncs. Illa omatior procedit in publicum, hase houoratur ab omnibus,ego in cor,
uentu feminarum millla defpicior. Cur aipiciebas vu
nam? Quid cum ancillula loquebaris ? De foto veniens
quidattuiifti? Nonamicum haberepoiTumus, nonfoda1cm. Alteris amorem, fuumodium iufpicatur. Si doli lmus prseceptor in qualibet vrbium fucrit , nec vara
ron relinquere, neccum farcina ire poliumus. Pauperem
alere difficile eft; diuitem ferre, tormentum. Adde quod
nulla eft vxoris ele&io, fed qualifeunque obuenerit habenda, fi iracunda, (i fatua', fi deformis, fi fuperba,fi fotida, quodcunquevitij eft, poft nuptias difeimus. Equus,
afinus,bps,canis, & viliflima mancipia, veftes quoque
$clebetes,fedilelignciim, calix c vrcblus fictilis probanturprius, & fie emuntur. Sola vxor non oftenditur,
ne ante difpliceat, quam d ucatur. A ttendenda eu femper
ius facis, & pulchritudo laudanda, ne fi alteram afpcxcris, feasftimetdifplicere. Vocanda domina , celcbrandus
natalis eius, iurandum per falutem illius, vt fit fiiperftcs
opiandum, honoranda nutrix eius & gerula. Seruuspatenius 5c alumnus, &. formofus ailcla , & procuratoi
calamiftratus, & in longam lcuramque libidinem exeus fpado, fub quibus nominibus adulteri delitefeunt.
Quofrunque illa dexeiit, ingratietiamamandi. Si to
urna domum regendam commiferis, iruiendumeuSi
aliquid tuo arbitrio referuaueris, fidem fibi haberi non
utabit , & in odium vertetur ac iurgia, & nifi cito coniilueris, parabit venena. Anus, caurifices, 6c ariolos,
&inftitoresgcmmarum,lricarumqueveftium, fi imromiferis, periculum pudicitiae eftjfi proriibueris,fufpicionis
inmria.Verum quid, prodeftetiaindiligenscuftodia,cum
vxor feruari impdica poffic;pu<ca, non debeatrlnfida enim euftos eft caftitatis neceffitas, & illa ver pdi
ca dicenda eft, cui licuit peccare, fed noluit . Pulchra cito
adamatur, foeda facillirneconcupifcit. Difficile culloAtur quod pIuresamant.Moleftum eft polidere.quod ne
mo habere dignetur. Minore tarnen miiria deform'*
habetur, quam formofa leruatur. Nihil tutum eft.in quo
totiuspopuli votafufpirant, alius forma, alius facetiis,
alius

Hill

VUI,

JOJ

alius, ingenio, alius liberalitate follicitat. Aliquo modo

expgnatur.quodvndccunqueincetlitur. Qupdfi prop
ter difperifationemdomus, & languoris folatia , 5c fugam folitudinis ducuntur vxores, multo melius difpeniat
- 1 uns fidelis obediens autoritati domini, 5c difpenfationi cius obtmperans, quam vxor, quae in eofe acftimat
dom i nam, fi aduciTus viri fecerit voluntatem,ideft,quod
placet, non quod iubetur. Aifidereautem aegrotanti magis pofluntamici, c< vernulae benefkiis obHgati , quam
jila qux nobis i mpuict lachrymas fuas, 6c hereditaria luas
fpe vendatilliwiem, 5c blicitudinemiai:ans,languents
animumdefperationeconturb. Quid fi languerit, coxgfotandumeft,&nunquamabciusler.ulorecedendurn.
Aut fi bona fuerit, 6c fuauis vxor , qua: tarnen rara auis
eft, cum parturiente gemimus, cum periclitante torquemur. Sapiens autemnunquam folus cnepoteft. Habet
tecum om'nes qui iunt, quicjue vnquam fucrunt boni, Sc,
animum liberumquocunquevult transfert. Quod cor
pore non poteft, cogitatione complcftitur. Et li hominura inopia fuerit, loqueturcum Deo. Nunquam minus
folus crit, quam cum lolus fuerit. Porro liberorum caufavxoremducere, vt vel nomen noilrum non intereat,
vcl habeamuspixfidiafenecrutis, & certis vtamur heredibus, ftlidiilimum eft. Qiiidenimad nosperrinetrcccdentes mundo.fi nomine nioftro.alkis non vocetur,cun
& filiusnonftatim,patfisvocabulumreferat,&innumerabilesfint, qui appcllentureodem nomine? Aut qux fenchitis auxilia nutrir domi, qui aut prior te forte moriatur, aut pcruerfiflimis moribus fit, aut certe cum ad
m.ituram tatem peruenerit, tarde ei videaris mori? He*
recles autem 6c meliores & certioresfunt amici , 6c propinqui, quosiudiciocligas, quam quosvcirsnoHs habere
cogaus. Licet certa hereditas fit, dum ad viuisbene vti
ftibftantiama, quam tuo labore quasfita, in incertos vfus
relinquere. Haec 5c huiufmodi Tneophraftus, quae vel
fola matrimonioram anguftias, 5c calamitates exquifitx
dulcedinisfufficiunt explanare. Seite fcrmrdixil P.Clochus, quia improbe Neptunum accult, qui itcrum naur
fragium fecit. At non illud inelegantius diceretur , quia
improbe Vcnercm*acufataduerfam,quifccundamdu- *
i 4
cit

504

DE

NVGJS

CVRIAUVM

cil vxorem.Quis enim ci compauctur,qni femel* folutui

vinculis, reuoliut ad catenas. Plane indignus eft liben
tatis honore c quiete, qui ad exculfum fcruituus recurr
lUgum. Vndc monftris limile eft, quod hi qui non modo|
phtlotophix, fed Screligionisfibivendicantnomen, ,ircerinequeuntabamplexibusmulierum. Satpeenim qui
antequam nomen proteretur alta uirum,fi tamen haece
religio feilicet & philofophia,numerum faciunt.cum 1: r
religione nemo refte valiat philofophan, continentiffimc vixit: cuminaliquemgradumpromotuscft, nactu quequietem, primx & fummi deliberationis acume
exerce in eligenda vxore vel ducenda. Aut quod ncquius eft, vicinorum matrimonia foiieitare, & corrumper
re non veretur .Erumpit interduminuereennda intempe
ries mulierum:quia,vtfcribit Herodotus, mulier cum vefie deponit & verecundiam. Erumpit inquam impudcns,
& inraciccrubefcentiurnpopulorum,genialis torireuelat&denudat arcana, &de mari ti iigiditate conqueritut,allegan: hanc fufKcientem 5c euidentem repudij vd
diuortijcaufam, quod icmiuir eft, 5c inutilis matrimo
nio, qui non eft promptus ad coitum. Eleganter quidem
Gaufridusde Hcroum villa, familiaris meus, vnius tilium in caufa huiufmodi confudit audaciam. Cumcnim
ci patronus datus edit iudice celebraturo vtputab.it1.::
diuortium, 5c millier gencrofaaudientibusamicis 5c fuffragatoribus , aduocato vt rit diligentius mrita caux
fiueexponeret, fciutatus eft ab ea vir prudens, an alium
maritum quandoque habuerit. Quod cum illa negarte;,
quxfiuit herum an adhuc virgo eflet, dicens:Hoc libtinquilitu, 5e fcitu perneceflarium, nc dicreto iudice caperetur occafionealiquainfermone. Illa vero hoc verecunde tamen, eo quod lbi non bene credebatur , aflruit. Et illc, An fi mu de noctu dormir confueuerint, &
finuicem ofeulari ce amplexari maritus 6c ipfa, inquifiuit. Quae om nia cum illa fateretur; Vnde crgo, inquit pa
tronus, nofti virgo pudicilima, prudentiffima, pudoratifllma, quod efficaccm tecum virum non implcuerit,&
ttius matrimonii iura perfoluit? Quiste docuit , quid
fit coituSjVteum tecum coiiflcneges, inter tot ofcula, tot
amplcxus,qui tc pro Ubitu quotiens vohjit pertraciauit
ceatia

IUI > vin.

505
* ntia mari tali -Nam Sc qudam animantia certu eft feinucera ofculando mifccri. Alia fe tenuitcr tangendo concipiunt.Et hint qui fuo grauid.ue calore, ab acre tcmperato
impraeg'nantur.c .* Hie tandem crubuit, hoc *.' folumdiccns, fequidadhuiufmodicaptiones* hifectet, !'mhA.
iion habere. Sed bene cum philofophantibus,id eft, cum ".
dericis.agitur, quod nemo cortimirigidus eft, autin iudicio ptrfufus huiufmodi macula. Cicero rogatus vr poll
rcpudium Terenriae.fororemHirtij duceret, omnino fa
cer fuperdit, dicensfe non pone fit vxori Sc philofophixpariter operam dare. Philippum regem Maccdonum, contra quem Dcmofthenis Philippics: tonant , ntroeumem ex more cubiculum, vxor cxdufit irata. Qui
exclufus tacuk, 6c iniuriam fuam verfu trgico confolatus eft. Gorgias Rhetorlibrum pulchcri imum de concor- '
dia, * Grxcistuncintcrfcdiildcntibus,rccirauit Olym- ' "
,x. CuiMelantiusinimicusciiw, Hic nobis, inquit, de
concordia prcipit, qui fe, vxorem:, & ancillulam , tres
vna d orno, concordare non potui t. Acmulabatur quip-'
pcvxor eiusancillula: pulchritudini, & caftiftimum vi.im*quotidianisiurgiis exagitaba t. Vndevtcefletinui- **' *"""'"
dia , & quics * matrimoniis reformetur, ditioribus in **- mmiimconfuctudinem verfum cft, ne quam habeant in domo "'
pulchriorem. Socrates cum duarum vxorum iurgia vcllet
reprimere, in eumnouiftlmc venerum- impetum, & male
jnulciatum,fugientemquediupcrfecutaE funt, Se * in * '*
folio in quo morabantur,poftmodumlotio perfuderunt.
In multebrem leuitatem ab autoribus paiim multa feribuntur. FortaiTcflfointerdum fingunturplurima, ni
hil tarnen impedit ridentem dicere verum, & fabulous
narrationibus.quas philofophia nonreiieit, exprimere
r
quid obeTepolit*minoribus. Ex his enim liquet, qiuim 4, ,,facile ament, quanta oderintrleuitate, quam cito obliuif--'*'
cantur arfectuum, & naturae immemores , inrerdum in'
filios armenmt.intcrdum in viicerafua. Suntaliqux pudicifllma:, licet Satyricusdicat, quoniam
Rera au'u in terris nigrcqui millim* cygne,
mulier exaciicaftitatis.Ettragicus, nullam erlfcminam '
tarn pudicam ,qux non pcrcgrinahbidinc vfque ad firorcm incendatur.-Matrona quadam, referente Petronio,1
i
Ephcfi

DE

NVGIS' OVRAtIYK-

Ephefi t.tm nota: erat pudicitia:, vt ' vicinarum qiioqu*

gentium feminas ad fpettaculam fuieuoearet. Hxc ergo
cum virum extuliuet, non contenta^ vulgarimorc funw
' profequi, crimbusiarfis & mrbatis , aut mid.itum pt' ," busin conipcfti^feequentix plangere, in tonditorium
* *L 'jW .tiamprofcutaeftdofunftum,pofitunquem* hypogito Graeco more, corpus cteftodircacflere totis noctibus
.dicbufquecp. Sic affliitaiMem fe, ac mortem inedu
perfequentem , non parentes potuerun* a bdacere non
propinqui. Magiftratusltimorepulfij abicrunt. Complorauquc.fi ngular exempli- fenvrKi-ab-omriibus,qum-twm iam diem fine alimento trahebat, alidebat aegne
iidrnma ancilk, fimolque Sc lachrymas-commendabt
Utgenti. de quonefcunqucdectrat poil tum in- monut lamuiu raento lumen, ^wuoeabat- Vna tgitur in tota ciuitaK
' fabula erat, fcdmri aliud affulffl verum pudicitia: ar.iorifque exempliuriyomnis rdinis hominesconfitebamur.
Tum interim Imperator proiiincia: latrones crucibus iuitaffigi,feeundtunulamcafulam,itvqua recens cadauer
matrona deftebat^ Prxima ' ergo rtocte miles qui
'" cruces feruabat,nequisad:fepuleuramcorpusktrahct,
i notaflerfibi Sc lumen inter monumentn clarius fulgens,
& gemitum lugentw audiifet, vitio entis humanx.ccmcupiit (cire cfiris nut quid faceret. I>efcendit itaque in conditorium, viClque pulcherrimn muliere ., prim qiuli
tt. tii/h eiiodam monftro;i ;ifernifque imaginibus tuibarus*fubiftit. Deinde vbi corpus iacentis afpexit Sc lachrynus
confideraut,ficiemquevnguibus fetani, ranis fcilicct
id quod erat, defiderium extmfti feminam pati non pofi, attulit in.mon:urncntum.ccenulam(uam, cpitquc
hortari lugentem, perfeueraret in dolore fupcruacuo,
ac nihil; pro futuro gemim peftus diduceret. Omnium
eadcmcfte, (cilicciiidem domicibum., & cauera quibus
exulceris; mentes ad initatem rcuocantur. At illa ig
nota confolaticHte pebcuna,lacerauit vehemtntius pectus,
raptofque crines ftrper pectus tacentis impofuit. Non reccilTt tarnen miles, fed eadem exhortattone tentauit dire
f. murium rnuliercul cibum, donee ancilla * hemi (certum habeo)
*.*. vmi odorecomipi?v,primumipfa porrexit ad humanitatem
iiuiiuntis vielem, , Deinde rcfecU potione 5:
J, i
< i
bo.

LIBER

VIII.

507

bo, expugnare dominas pcrtinaciam cpit, & quid

rodcrit mquit tibi hoc, 11 ioluta inedia fucris, fi te viuam
pelieris.ilantequarnfata poicant, indemnatum eftu- .
isipiritum?
Id cincrem aut manes creits curare[efultos
'is tu reuiuifcere, relucbntibus fatisextinftum? Vis difiiiTo muliebri errore quam diu licuerit lucis commodis
ui? Ipfumteiacentis corpus admonere debet vt viuas.
[ inuitus audit, cum viuere cogitur, aut iumere cium. Itaque mulicr aliquot dieram abftinentia ficca,
auacftfrangipertinaciamfuam. Nee minus a'uide releuit icibo,quam ancilla quae prior vifta eft. Cxterum
:itis quid plerumque tentare folet humanam itietatem.
Juibus blanditiis impetrauerat miles vt matrona viuere
diet, eifdem etiam pudicitiam eius aggrellus eft. Nee
eformis, autinfacundus iuuenis caftas videbatur, an
illa gxatiam conciliante, ubindedicente,
Plaante itiam fugnabit amori?
Uec venir in mtntem quorum cenfderis aruii ? *
Juid diutius moror? Ne banc quidem partem corporis
sulier abftinuit, viftorque miles vtrumque perfuafit.Iaueruntcrgovn, non tantum illa noue, qua nuptias
:ccrunt, fed pocra etiam ac tertia die, prxclufis videcet conditori) foribus, vt quiftjue exnotis.ignotiique
d monurnentumvenicns.putaflet expirarle fuper corpus
ri pudiciilmamvxorem. Cxcerum deledatus miles &
brma mulieris, & icrcto,quicquid boni per facilitates
oterat, cocmebat, & prima ftatimnoftc fcrebat in mo
mentum. Itaque vnius cruciati parentes , vt viderai
ixatamcuftodiam,detraxcruntnoftpendenteiri,5c fu mandauerunt officio. At miles * circumfcriptus 1 utnfit,
um defidet, vt poftero die viditvnam fine cadauere cru-
n, veritusfupplicium, mulieri quid accidifl'ct cxponit.
fee fe expeftatumm fententiam iudicis, led gladio ius diturum ignauix fiiXjCommedans modo perituto locum
>roiderct,& fatale conditorium familiari ac viro faceret.
^ulier non minus mifericors,quam pdica, Nee iftud in
tuit, dij finant, vt codem tempore duorum mihi chnriffiTiorum hominum duo fuera . Malo mortuum
njpendere, quam viuumoccidcie. Secundum hanc* - /. ,
tio-

SOS

DE NVetS CVRIAtlVM

tionem iube t ex * arca corpus mariti Tai tofli , atque Uli

quas vacabat, cruci affigi. Vfus eft railes ingenio prm
. dermffimxfemina;. Poftcroquedicpopulusmiratuscu^
quarationemortuusifltincrucem. Tu hiftoriam a*
fabulam, quod bis verbis refrt Petromas, pro libitu appellabis.Ita tarnen ex facto accidifle Ephefi, Sc Flautanis
autor eft. Mulieremquctraditimpietatis fux, & fcclas
parricidalis & adulterij peenas luiflc. Non quidem foliu
eft in mulierum ineptiis ridendis, aut expiimeiidisPem
raus- Scribit beatus Hieronymus, quia tota; Euripide
trageedix in mulleres maledia Amt, Sc quod Epicure-.
quanquam Metrodorusdifcipulus eius Leontion habu:
rit vxorem, raro dicit fapienti ineunda coniugia , qua
multa incommoda admixtafuntnuptiis. Et quomodo
diuitix & honores, & corporum fanitates, & cetera qui
indifferentia nominamus, ncc bona nee mala funt,i;velut in meditullio pofita, vfu & euentu vel bona vel ma
la fiunt: Ita 5c vxores fitas in bonorum malormve confinio-. Graue vero effe viro fapicnti venire in dubiurn,
vt rum bonam an malam d ufturus fit. Si ergo tanta
molcftia nuptiarum, qua: proeul dubio bonx fuot, Sc
domino inftttutx, vt cas fapiens reformidet , quis nifi de, mens earn approbet voluptatem, quae illicita eft, & ton
verfatur in fordibus , quam homines eulpant, & De
proculdubio condemnabit? Nam cum hx das voUpates, feilieet gulas & Veneris, quodammodo brutorufiat,
altera porci i mmunditiam, altera & hirci videtur habere
foetorem. Vt enim pudicitia inter virtuteseminet, fiepetulantiain vitiisabietiftlmaeft: Sc cum illa vtrumq
deceat fexum, muliebrem tarnen magis exornat. Siquidemdoctiimivirivoxeft, pudicitiam imprimis effe'
tinendam, qua amiilii omnis virtus ruit. In hac mulitbrium virtutum principaras eft. Hxc pauperem commendat , diuitem extollit , deformem redimit, exornit
pulchram. Bene mereturde maiofibus, quorum fangui> nem fobole furtiua non vitiat. Benedc liberis, quibusnec
de matreerubeicendum eft,necde patredubitandumcH
Bene imprimis- dei, quam contumelia alieni corporis
vendtcat. Captiuitatis nulla maior calamitas eft , qim
*i. mfi.um ad alienamlibidiucm trahi. Viros. * confulares jlluflrat
do-

viii.

509

loquentia, in nomcn aetcrnum transfert gloria milita

is, triumphofque noua: gentis confecrat. Multa funt,
|uae per fe clara ingenia nobilitant ; mulierum propric
irtus pud ici tia eft. H ieronymus teftis eft, quod antequam
eligi Chriftiana fulgeret in mundo , vnicubas Temper
ubuifle inter matronas decus: per illas Fortunx mulieirifacra fieri folitumsnullumfacerdotembigamurn.nulumflaminem bimaritum. Hierophantaquoque Atheiiienfium diutifime cicutas forbitione caftrari, 5c poftauam in pontificatum fuerint allefti, viros efie definere.
In immenfum pagina protendetur, fi ea perftrinxero,
quae in hac parte tragici.oratores, comici,fatyrici, poe
tas, vt de philofophis , ethicis, & theologistaceam, prodiderunt. Sed tarnen nee omnes iftosfuftecicadhanc,
non dico malitiam delendam , aut reprimendam , fed
:.cc ad exponendam. Si dixcro quod muhi funt ex
pert! , quia
NtemtliorptiibMfilkem cu* covcutit atrum
um qutfiruerum vthituretruict *fuorum .
* *>"'>
Hoc in iniuriam mulierum diitum, malitia calumniabitur. Nihil enim melius, nihil vtiliusmuliere pdica , ni
hil eorum quae poflunt excogitan iocundius his qui conwere non poifiint,autnolunt. Sed defpientiscftabhis
audem * beftare, qui veniam reftius merentur, quabi j,
?loriam, fi tarnen moderationis bono fuerint temperara.
Alioquin non venia, fed poena , fed ignominia vtriufque
ibidinis maculam proftquetur :nii forte decoras haben
lus fit, qui in hircum transformatur aut fuem.

Cap.

xii. '

Quod brutit & infenftbilibus quidam appelant con

forman, & quanta humanitatt cumferuii viutndum fu: & dt triam reHquorum nfuum reluptate.
*
^S vm vtique animantium generi reftius conforL\ mantur, qui fummum bonum vitac, in guftandi
tangendi voluptate, ne dicam luxuria, pofuerunr.
-aterum hoc aliotum fenfuum luxuriam nen cxcuiat,

JIO

DE

NVGIS

CVKIA1IYM

cum manifcfta fit human dignitatis abicctio, fi not

hirco aut fui, fed Iconi & pardo; fed panthers: aut S.v
ro.iedpauoni, philomena:,aut pfittaco, fed cuicunqur
brutorum autinleniibilium ftudeatcoxqiiari. Siquidr
ad angclicam puritatem rectousafpirabit, qui in ea
clt dignitatc oiiginis, vt in cumulo vera; & ztcroz
beanmdinis,perfctioniangclicx poifit eile conformis.
Kam & pauum inconcufta fanxit autoritas, quia natuti
humana: mentis fblus dominus dignior eft , & quoi
omnia hxc, qua: huma'nusmitatur ciTor, vt homini (auiant, ab eo fafta funt, quihomincm fecit vt zternita
Sc beatitudinisfux participem faceret. Quis ergo prat
dentis domini non vilipendt arbitrium , fi feruilemk
abiedamaffecatconditionern? Non tarnen quod fcruos
dicarrhabendoseTecontempmi, nifi feruilibus vitiisnuant. Sicut enim vera *. vnica libertas eft, feruire virtuti, & ipfiusexerccre officia; ita vnica & Angularis iniitus eft vitiis fubiugari. Errat plane quifquis aliunde ditionemaltcrutramopinatuiacciderc. Siquidemomnc
hominum genus in terris iinili ab ortu furgit, eifdem
conftat cValitur dementis, cndemque fpiritum ab dem principio carpit, eodemque fruitur coelo, arqu meritur, seque viuit. Vnde 6c Prjetextatus in Saturnalibus
Euangelum reprimens, his vtitur argumentis. Serai inquit funt, imo homines. Seri funt, imo conferui. Sicogitaueris tantundem invtrofqueiicere Fortunas, tam tu
illum videi-e liberum potes quam Ule te fcruum. Ncfc>
qua state Hecuba feruire cperit, qua Crfus, qua Dirij mater, qua Diogenes, qua Plato ipfe. Poftrcmo quid
ita nomen icruitutis horremus? Sefuuseft quidem,iw
neceffitatc, fed fotafle libero animo feruus eft. Hoc illi
nocebit, fioftendcrisquisnonfit. Alius libidini /emit,
alius auaritia;, alius ambitioni, omnesfpei, omnestimo|i . Et certe nulla feruitus turpior, quam voluntaria. At
jnos iugo fortuna impofito, fubiacentem tanquam miferum, vildthquecalcamus. Quod vero nos noftris cet
uicibus inferimus, n patimur reprehcndi.Inuenieinta
fcruos aliquem pecunia fbrtiorcm , inuenies dominum
fpclucrioiculaaliorum (cruorum manibus infigentem.
Non ergo fortuna homines zftimabo, (cd moribus. Sibi
quif-

1;I$E

VIII.

$J*

jifquedat mores, conditionemcafusaflgnat. Quem*,

imodum ftultuseft.quiempturus cquum, non ipfurrt
mfpicit, cdratumeiusac frenos: Siclbltiilimuseft;
uihominem ant conditioner am ex verte asftimanum putar. Non^rlc. ..mi Euangele, qui atnicum ramuja
i foto>;eV in curia quaeras, f diligejrait.dcris,mucnic
;domi.TuitH>c]pv)liecum:;ruodcmctefjCornitcrquoT
ue, & inermonemillm,5c in neceiwum nonnun->
uam admitte conilium. Nam & maipfes noftri , orn
era dominisinuidiam, om.BcnvftTusscontuuieliarn dcahentes, dominum patrem familias , cruos familiares
ppellauewnt. Colant ergo t potitu ferui tui , mihi
rede, quam timeanr, nec tibi .parumvideatur elle quod
jis fatist. Nam quod colitur.etiamamatur. Necpo:r amor cum timorc mifceri. Vndcenim putas arrogan'Viimum lhidmanailcproucrbium, quod iacratur, coidem nobis hoftesifle, quot fciuos? Non habemus bo
tes illos, fed facimus, cim in illos fuperbiflhr.i , contu,
neliofiImij-Sc crudelillimi fumus, Se ad rabiem no
ogunt venire delida:, vtq'uiquid non ex volntate icfonderit, iram mrorcmquc prouocet. j>omi cnim nobis
nmosRduimusr.yraunorurn, 6c non quantum decet,
: quantum licet volumus in eruos. Nam vr
etera crudelitatis genera praeteream , font qui dum fe,
leni: copas, & auiditatcdifteiKunt.jcircumftantescros mouerc )abra, in hoc quidem^vt loquanrur , perlittunt. Virgaomne murmur compefcitur,6c nefortuir.
i quidem verberibus excepta fane. Tuffis, iternutamen-;
im.fmgultus magno maloluitur. Sic fit yt Ai dc dormis loquantur.quibus coram domino loqui non licet. Ac
li quibus non tanitim prjelcntibusdoaainis, fed cum ip-*
scrat(rmo, quorum os cemfuebatur, parati erant
domino porrigerccericm, 6c pericnlum imminent,
icaputfuum verter. In conuiuiisloquebanrur, led in.
>imcntistacebant. HaecPraetextatus: 6c de fide feruoirhmulta 6c prxclara fubiungit, 6cqua;centin quan-i
iu:snobilitat<;fanguinisglorio( , 3c cui'uis imitanda.'
"bilenimdccorumeit, quod nona yirtutc profluxeric,
< fcinuicem turpitude Sc vitium irvfaufto ambitu cirmfcribunt In hocautcm folo vitiorjun impulfuquifque

.a

* 6

fia

DE

Ntl

CvKIAt TM

ti.fr^uiKT, que * prolabitur, vteoiurnfedciiciat & deuoueat fort

tuti , quibus natus eft imperare. Qui ad (pectaciila coi
fluunr, aut euoeant ad fefpetacula inhonefta,autfeif
ios arTcftatis nugis volunt cft fpcftacttlo inilpientium
quoniam haec lenocinia vanhatis fapienti placer
nonpoiTunt.ocutorumcapiunturillccebris, & licet mi
tius clidantur, corruunt tarnen dignitate condition!
fax, Se ad , quam diffitentur, feruilem relabuntin
Quid ergo aliud faciunt mimi(hiftrioncs,parafit,& hu
iuimodi monftra hominum, nifi quod ineptam conuin
*(. /;< eunt fclicium feruitntem: Sed Sc Uli qui * voculis ca
piunuir, licet aurium fenfus purilmus 8c defaecatiffimu:
fit, (cruiunt quidem, iugo tarnen premuntur mitiori,fl
alias non praeualeantvitia. Nam ab olfacbt vix aliqui!
omnino c.ipitur, nifi forte Lotophagumviuat. Non aliquid aduerfus canteres, aut muficos ftruo , com refti
Qujntiliano, Valerio, Flauiano, & aliismultis, Socratq
etiaminfcneVutedidicerit muficam credens fi rhorfica1
deforet, fibi ciimulumfapienriadefuturum. Inca tamal
nimiumeccupari,citra philofophicam grauitatem (N
Nunquidenimvirumdecebitipientem.piEefertimqiiQil
etiaminfexumuliebriturpitudinis rion effugit tiotam.'
Nam Sc SaluftiusScmproniamreprehendit, non quidem
quod faltjre Sc pfallere, fe quod optimcfcierit.Aitenim
pflleie Sc faltare elegantius quam necefleeft prob*. up
time tarnen cantare, fi citra leuitatem poflet habeii, pla
ne defiderabile eft. In omnibus enim qua: fimpliciter expetibilia funt, quo intenfiora fnt in qualitate boni , w
expetibiliora funt. SedexadiunftispoiRint-nonnullacITc
fufpefta. Lucius Sylla vir tanti nominis, optime cantad4
traditur: ld dotem libidinis Sc crudelitatis nota perftrinJtit. Catoniquoquevifumeft bene cantare, non ferijhominis eTe. Vnde ni'mirum Marcum fenatorem non ig'
nobilcm, Cecilium fpaciatorem, 5c fcfcenninutn vocat,
eumque ftaticulos dare his verbis ait: Defcendit decaiy
therio, inde ftaticulos dare, ridicularia funderc. Et alibi,
Praeterca cantat vbi collibuit, interdum Graecos vcrfus
* *" """"" agit, iocosdicit, voces* denuat, ftaticulos dat. Porro
Hlavoluptas aurium grata eft honeftati, qua; virtutis eft
arnica, aut non eft confeia turpitudinis. Oculorum vero
Tolup-

1 I

Vi II.

1}

rbluptashiftrionesintroduxit, & mimos: quod Sc ScipioAfricanus Acmilianus in oratione contra legem iu

diciariam Tiberij Gracchi non mediocriter reprchendit.
Docemur praeftigias inhoneftas, cum cinxdulis,& ftmbuca, pfalterioque eunt in ludum hiftrionum , difcunt
cantare, quacmaioresnoftriingenuis probro ducier voluerunt.euntinquam in ludum faltatorium inter cinxdoS
irgines puetique i ngenui. Haec cum mihi qurfquam narrabat, non poteram animum inducere , ca liberas fuos
domines nobiles docere. Sed cum ductus fum in ludum
faltatorium , plus mdius fidi us in eo ludo vidi pueris vinibufquc ducentis. In his quod me i eipublicx (\mrriifertum eft, vidi vnum filium petitoris puerum bullatum non minorem annis duodecim cum crotalis falta
re. Crotn Graec pulfus dicitur, & indecymbalafic dicuntlir ; vcl mucum nott inftrumentum , quod in fon
iocemciconia:imitatur:narn ipfa apud Aegyptiqs crotalusappellarus. Crotalaqiioquedicunturfonoraefpha:f
tuli, quae quibufdam granis interpofitis, pro quantitate
fui, 8c fpecie metalli varios fonos equnt. Quam faltationem impudicus eruuls honefte faltare non poflt. Patct ergo quanto affeftu ingemuerit Africanus , quod vidivTet cum crotalis faltare nlium petitoris, id eft candi ta:i, quern ne* cum quidem fpes & ratio adipifcertdi ma- 'tt.tmm
giftratus, quo tempore fc fuofque ab omni probro debuit
vindicare, potuerit coercer, quo minus facerct,quod fcilic torpe non habebatur. Nam & ab tempore quo
optimis moribus in vrbe viucbatur .(cilicet inter duo bella
Pnica, ingenui filij Senatorum in ludum fakaforiurr
*
commeabant, Scilliccrotulageftantes faltare difcebant.
Adco quidem vrabherokisconuiuiis neququam arccretur luds faltatorius. Nam & Socraticum ympofura
sbautortatephilofophorum.qui illicconuenerant cele
bre eft, & tamen non defuit qui fub illorum fupercilio
paeret pfaltriam intromitti , vt puella fupra naturarr
mollior canora dulcedine, &. faltationis lubrico, exerceftttllecebris philofophantes. Cseterum hiftriones non
mer turpes hbitos Cicero autor eft, qui icut Furius Al-,
binus refert, Rofcio & Aefopofamiliariter vfuseft, adea
quidem ve res rationefquc eorum fu folertia tueretur.

Quod

514

de taVCs cvxniivij

Qupd cum ex aliismultis, tumcxepiftoliseiusdcdai

tur. Nam illa oratio celebritate fui nnotuit, in qua p
pulum Romanum obiurgnt . quod Rofcio agente tum1
tuarit. Etquidem conll.it cum ipfo hifttione conten :
folitum, vtrumillcxpiuseandem cntentiam variis ;
libus efficerer, an ipiepercloquentiaecopiam, ermo
diuer/o pronunciaret. Quae res ad hanc artis fua: fid
ciam Roicium abftraxit, vt librum confaiber, quocl
quentiamcumhiftrioniacompararet. Iscft Rofciusq
di.,i4fdu etiamSyllschanflims fuit, 5c annulo aureo ab*
dem diftatore donatus eft. Tanta aurem fuir gratia .
gloria, vt mercedemdiurnam de publico mille denam
finegregalibusiolusacciperet. Aefbpum qiroque cxpa
* '"M* arte ducenticscftcrtiumreliquilcconftat. Sed * vter
hiftrionesvidenmrobautoritatemCiceronis, & prad:
ftorum heroum,incormm fapientium admittcndi , d
gantur Rofcio fimiles, & Acfopo, qui ctfi non faccrc
quod tarnen illi nouerant, vel intelligerc libros fciant, i
amators fint potins , quam irrrpugnatores litcrarurn
quasnemovnquamipicns, aut bonus odio habuir. Ci
ceronem refert Valerius literas contempfifli, 5c in contemptu ipto fuiflefontem abundantiflimum litterarura,
mi. - ob hoc forte quod ftudium negoriis * pracponebat.Nan
inftitit eis etiam dum contempfit. Ipfcquc contcmprM
Ciceronis.muItorumftudioUidiofioreft.Non facile:
men crediderim ,ad hoc quenquam impclli poflTc ]ittct-i
ei.Hflri.Hm tum,vt*hiftrionem profiteatur, licet facile inticniMU
tur quam plitrimi, quos non pudet agerc, & implo
lordtdum hiftrionem. Geftusfiquidcmexprimunt,
rurnvtilitatcdedufta. Fcrtur Beam's Hieronymus tres
menfaclericosexclufi(rc,quia ipfos incompofitos vidit;
turpeducenshonefto& graui viro in eiusconftttto ali
quem iricompofituminueniri. Etquidem hoc laude mil
iori dignum eft, quam i vt ab eis laudaretur, adniitterfl
Licet autem aliqua fit voluptas oculorum in talibuf
vix fine turpitudine exerecre poterit, vel admitti. Eft "
illa voluptas in viro graui notabilis ex caufa luxuria),
^quae ornatum fuum inpretio veftium. aut colore ai
forma, aut vfus nouitateconfiftere opinautr. Vten
ait Ethicus,
. ..:: .i y.
. .
. U*lii-

irixxviir.
J15
tstn'tc'u dtmifsk umkuUt , eft qui
npttn ad obfcacnum demiis vfqut facettu.
Utcr iolis lincis brumx horrores excluait, & dum omnia
jeluconftri&arigent, tenui fudat in cyckde, & illiusdeitias,ctiam bombicinus vrit pannus, aut premir. Hie
:aepa tunica tior ,denitispellibus&epitogiis, chlamydi
:nulam fupcrducit, 3c quafi conglobatus in orbem rouUri, quam incedere magis idoneus eV. I jle none vtitur
enula, nunc campeftri: id (bium agens, vt aliis diifimiis habeatur. Hie tantas exquifiti ornatut affeftat mundiias, vt nimio fplcndorc cultas opcrofi., ad fbrdesvideaur acceder. Quicquid enim dedecet, & quodammodo
olluit, autpotius cxpellit honeftatem, fordidumeft,3c
labendum in fordibus. Non tarnen arguinir quod neeflitas introducit, quia non omnes omnia poflunt, Sc
:(l cuius natura exigir,vnde alius oneratur, aut quod omlino ferre non potcft. Hoc autcm philofophia przeipit
bferuari, vtquifque in omnibus fugiatnotam, indicens
iftioni reftitudinem, nefitrcprehcnfibiIis;fermonicaudam, nefitcontemptibilis; habitui modeftiam, nc fit
lotabilis. Intcmperantiamnamquenota conuincit. la
mdiernumdicm arguitur intemperies Mortenfij, que
ftidealbatiadhucdicuntur.Horteufiani, non quod prinus, fed quod prxcipuus talium fuerit, adeo vt fuffitretadnota'm*feculffui.Virvtiquealloquio exprofeflo 1.
nollis, 5c inprxcinchiponensomnem decorem fuum.
?uitenim veftituadmuBditiemcuriofus, 5c vt bene ami
cus iret , freiem quxrebat in fpeculo : Vbi fe intuens.to'corpori fie applicabat.vt rugas non forte,fed induftria
ocatas, artifex nodus aftringeret, 5c finus of c'ompofito
ieflus modum lateris ambir. Is quondam cum incedext laborants ad fpeciem, collegx de iniuriisdiem dixit,
quod fibiinanguftiis obuius offenfu fortuito, ftructuum togx deftruxer.it, 3c capitale putauit,quod in huoierefuo, locum ruga mutaffet. Nihil tale fipietjtem de
cet, aut virum probum: iny> 5c matronas honefta:, 5c vir-"
gines nupturx facilius 5c fclicius ob dotes forma! tantam coitus fui folicitudinem erubefcunt. Minim itaquo
eft, quaimpudentiaxtatisnoftrx cultut genere decoros ,
Vtx nuribtu mmes.
i
ka
Qu*

516

DB

NVGIS

CVRIALtVM

Quid ergo quod milites? Quid quodclerici? Siqidc

heec omnia fallacem meretricisfueum, & malitiam in
tantur. Quid ergo viro cum fpeculo, nifi in eo cafu ,qi
illud Platoncm geftafTe teftis cftFlauianus, vt videret
quantum peregrinado, ludij f ci nor, acumen tempi
ris,procelTusxtatis, denaturali ftatu muta Act faciei .
dicio, qux bona & mala (idcliilime protcil atur ? Hi
quidemegit, vtferuaret, autrekuaict naturam,nehb,
re & dixta infucta corrumperetur.Vt autem ad alia ti.
eamus, quis iftorum, qui dotes brutorum affectant , bn
tusefldignetur? Autcui non prxponderare videbitu,
li collata fibi prx illis confrt rationcm ? Nunquid i
i. fhiUfifhi Tiumamatorleo velletefTe, aut pardus! Dicunt * Pk
llologi, quia lincis aut panthcrx odprem animalia cz
fcquuntur, iftos tmen qui muico, & fpeciebus exotic;
plaant olfaftum, & prouocant, veiled poflent non
bitrorin panteram aut lincem transforman. Nonvtiqi
credam, quod qui Satyrum induit, Satyrus cfle velit, le
nccilliquifcipfospoliunt, pauonis in fe poterunt trat
formare colores. Conciliant hi, & tonus muficx mcloi
pro viribus expleant, nemo eorum philomenam squabit, aut . Nonne ergo indecens & probrofiia;
efthumanx celfitudini , fi poftpofita dote fiia, in qw
<f>rxualet, ad alienas in quibus fuperatur adfpirat? Verum
fi moderatio adhibcatur in his.intetdum fenfuum voluptte veran, fpienti non arbitror indecorum: vtfxptaumerodiftum eft, nihil decorum eft fine modo. Nan
& ociariinterdum fapienti familire eft, non^tamen
virtutisexercitiumeuanefcat, fed quo magis vigeat, &
quodammodo recreetur. Siquidem Lxlius & Scipio, '
ludparamorisinfigne, fimu! leftitabant, & ficut remiifionis eorum certiffimus teftis Scxuola autor eft,ciui!ibu>
fatigati negotiis, pila ludebant. Idem quoque Sciucw
alex Sc calculis interdum vacafTc traditur, cum bene a.
diu iura ciuium, ceremoniafque Deorum ordinalfct. Vt
cnim in rebus feriis Scxuolam, ita in lufbushominciu
agebat, quem rerum natura continui laboris patientas
cue noil finit. Idquevidit Socits, qui nullam fapicntix partem dicitur habuiffe ignotam; ideoque non cru.
buit .tunc, cum intcrpofita aiundine cruribus fuis,
".
par-

um .
5*7
aruulis fiolis ludeis, ab Aleibiade rifus eft. Horneras
[uoquccxlcftis vatesingeni/, non aliud intit vehemenlilimeAcIiillismanibus. * canoras fides aptando, nifi ,i <.
ttfarum militare robur, leui pacis ftudio, relaxaret. In *"*
timma, hiftrioniam, lltatoiiam, &huiufmodi lenocilia excrcere, leuitatis aut turpitudinis eft. Sed delectan in .
is, nunc ad ocia nunc ad flagitia accedit. Si enim mode
le fiat ad recreationem , fubociandilicentia excufatur:
ii ad l.i (ciuientis animi voluptatem, cadit in crimen .Haec
.utemfacillimcdiftiriguit,,loci,ternporis, modi, perfola:, & caufse fuperius memorata *difcretio, quam forte .A/iri/;.
limis reuoluere poflct lingua vcrbofior, fed cam mens
autareuolucrenimis.autcontinerenon poteft. Hasceft
nimfons oorigototius modeftisj fine qua nihil refte
nofficiiexerciir. Ab hac alios alia decere vel dedeccre
mum eib
Nam quod turpe bonis Stio Titioquc , deabitj
Crijpinum.
'erfpicui ergo crroris eft, ad fundamentum famx & gla
ise, confumerc vitamin talibus, quae aut ociofae occupa-,
iones funt," aut flagitiofa negotia. Profcfto fie delinjuenrium particeps eft, qui coram lafciuiarn exhiber, &
Utor videtur efle luxurix alfenae, qui earn mauult fumpbusprofequt, vel fauore, quam perfequi increpationc
dhibita, Scfumptibusdcncgatis. Siquidcm Ambrofius
utov eft, quia qui talibus donat, peccatum grande comlittit. Hoc enim. fouet in eis, in quo nequiffimi funt.

Cap.

xiii.

>e frugditttu commendtimt, & neta Quintiluniin Senecam, & quomodo frugrfiur pofit fu/icio dfuttari.
vxvRiAM perfdqui vidcorad-laudem frugalitatis, mihique ab infulfis inepte viucntibus, & indifeteloquentibus.illudPubl. Clodii fubfannnndo ingefur,
quia frualitas
boni rumoris*inferta
eft. Hi. funt
...
-,i.
p
.
.,
.,#.
-i dum luxuriam vitare nolunt, vel nequeuntJqu<:quld
' j.
pro.

$18

DE

KVeiS

CVRIALIVM

pro virtute dicitur, auaritiae patrocinium putant . Seen

quidem eft, luxuriamper fe turpem nemo ambigit, t 1:
cet frugalitas fit tanquam virtutum s bonorumqu oj
rumorigolaudabilis,non tamen omnibus placet, m
ercduntauaritiammalitifomitcm pofle vitari, nifi
frugalitas fugiatwr. Ncmpc indoftorum haec opinio ci
Vt enim ait thicus,
Dum vitantJkultitiitia in contraria currimt,
recedentes medio vitiorum, quae regia virtutis eft. Sun
tarnen quibus frugalitas eft inhibenda , vt quorum natu
ra prochuior eft ad auaritiam. Sunt tamen quibus eil in
*<c.*m
dicenda calcatius,*vtquifua prodigunt.t rationecon
tempta effunduat, non difeernentes quid vfus fit vel abfus. Quo quidem temperamento vfum eile SeruiumOpi
dium Canufinum in vltimo elogio, cum filios peftecoe
traria videret oecupatos, refert Horatius. Simpcitcr n
menconftatfiugalitatem in bonis numerandani; vtpoti
illam, quae Saturno rgnante rgna urea temperau, S
eorundc omnia difpcnfauit officia. Haec cft qui Aftream
& pudicitiam in terris diutius tenuit, donec easmualfl
cente lux, rgnante loue ad lperos contigit cuolalfc
Nos ha:c fabula refpicit, vt feiamus fine frugalitatc nou
poflciuftitiam, aut pudicitiam conferuari. Siquidenutcefltasexcrcendiluxusexclviditiuftitiam, & exercitii vo.luptas pudicitiam propcllit. Aitenim, qui feftinat din,
non prit innocens. Illud tamen Clodij neququam dtnigratfiugalitatis honorem, fed viderur potius commadare decorem. Conftat enim neququam malum ci:,
J. fr quod in patrocinium, & cxcuitionem finiftii * rumoris aflumitur. Sic fufeus color nigrum extnut; ftqu
tutgidum eft, nomine plenitudinis honoratur.
tern frugalitas virtus moderatrix vtendi, Sc abutendi if
ara. Nihil gelide miniftrat aut timide, fed ei tarnen ri
tio conftat impenfae. Rebus quidem, fed fibi magisp
cit. Nihil autem minimum fubtrahit vfui, fed luxit
nihil omnino indulget. Siquidcm diligentiilima eft.Pof
funt ad commendationem eius fufficere quae Zeno, q">
Socrates, quae Plato, quae AFiftoteles, quae omnium phi
lofophorum chorus de frugalitatc feruanda tradiaeriint
Sed quia haec peiumfta funt nomina ,. am ctrum
"

i,
for

. I R

VI I .

519

fui celebra, vd Seneca nofter audiatur, qui

cam tantis laudibus eifert, vt quifquis aliquid omnino
adiiceretentauerit.ociaiiquamaliquid agere rectius vileatur. Sunt tarnen qui eum contemnere audcant.Quintiliani autorit.uc freti, fu un ex nobilitantesmdicium,
(i ei detrahant qui pluribus placet, vt apud indoctos coiiim gloriam videantur pratcedere, quorum vututem nequeuat imitari. Mihi tarnen deiipei vidciuur.qui quem
tunque ccuti, nonvenerantureum, quem & Apoftoli
irailiaritatcm.meruil cenftat , & dochilimo patre
Hicronymo in fanctorum, catalogo pofrum.Vt timen Se
dcQttintiiiarti pofl iudicarc iudicio, verba ipfius quae
feriptoribus enumeratis, in fugillationem Snecas poluit , hxc funt: xinduftria Senecam. in omni genere
cloquentic diftuli, propter vulgatam fallo dp me opinio.:m, qua damnarc cum, & inuifum quoque habere,
crcdiuisfiim.Quodaccidit mihi dum conuptum,& om
nibus vitiisfraftumdicendi genus, reuoearc adlcucriora
indicia conreado , cum um folus hic fere in manibus
adoUccntum fuent. Q,uem non cquidem conabar om
nino exonere, fed potioubus preferrj non. finebam.quos
illenondcftiteratinceil'ere, cum diucrfi fibi confcius generis, placer fe in dicendo polfc, in quibus illi placrent,
diffidcret. Amabant eum m.igis , quam mitabaiuur }
t.mtumque ab illo defluebant, quantum Ule ab antiquis
dcfccndcrat.Forct enim optandum, pares ac faltem prxi
mos illi viro fieri. Sed placebat propter folavitia, Sc ail
eafcquifquedirigcbat cifingenda, qua: ppterat. Dcinde
cum leiacwret codem modo dicereScnecaminfmabat.
Cuius c multx.alipquin, & magna- virtutes fuerunt.ingenium facile & copiofum, plurimumftudij, multa rcrujeeognitio.in qua tarnen aliqttandp ab his in quibus
inquirenda quxdam mandabatdeceptus eft. Tiacbuit
ftiamomnem fere omnium ftudiorum matcriam. Nam
& orationes eius, & pom.na, & epiftolx , 3c dialog
truntur. In philofoph.ia paium diligens, egregius vitior
mm infecbtor fuit. faults: in eo , claraequc uatenti,
nvultactiammorum genera legenda, fed in eloquendo
corrupta plaeraque,atqtccopeiniciofiffima,quodabuuabant dukibus vitiit. Vclles cnim cum fuo ingenio

dixie

iZO

DE

HVGIS

CVRIAtIVM

dixifc alieno iudicio. Nam fi nil aequalium contempt:

4l.f<raM(M fet,fi*nonconcupiflt, fi non omnia fu amaflet, firerum randera minuti^isfntcntiis^on fregiffet., con.
fenfu potiuseruditorum, quampuerorum amorecom
probaretur. Verum fie quoque iam robuftis, Se feuerioregenere fatis fir maris legend um, velrdeo quod exercere
poteftvtrumque iudicium. Multa cnimvt-dixi proban
da in , multa etiam admiranda funt. Eligerc yero cu
rse fit, quod vtinam ipfc feeiflet. Digna cnim fuit illa
natura, qua: meliora vellet ; f]uod voluit , effecit. Hie
in Scnecam Quintilianus.' Sed an reft (nferit.fapientiorum iudicio derelinquo. Hoc tarnen quod ei' dfcribir,
multam mor um fcilicet elegantiam, etfi in eloquedo corruptam ,, neququam arbiuor detrahendum. Moralii
ergo eius prseeepta admittantur, & eo genere loquamr
qui(que,quodcxterispra:rcrt, & planum erit virtutum
riuulos de puriifimo fonte frugalitatis oriri. Legantut
epiftolae eius, libri de beneficias, aut dementia, illi quo
que quos decern oratorum ntentiis (lib imagine dai
mationum fcholarium illuftrauit, Sc hi quos de naturalibusquaeftionibusedidit, Sc quos de philofophia paruffl
diligentes arguit Quintilianus; vbique fid dis cuftosvirtutis, vbique vitiorum hoftis oecurrit; tantusvtiquc,"
um Fronto feeundum quofdamnepos Plutarchi, cuius
ftieminit in primoluuenaiis fic,
Vronton'u platxni conuiilf*qu$ marmor clament,
s *
Semper cnim inquam fic afierit, vniuerlos extermimri
errores, vt urea videatur cenla reformare, Sc deosak
humano genere exiliantes, eius opera reuocatos homin:bus contraer focietate mifcerc. Confentiam facile litteratiorem extitii Quintilianum, Sc acumine Sc grauitate dicendi preceder. At ille'diligentior eft, & quantum
in rhetoricis vincitur, tantum vincit in ethica . Ipfc quo
que Quintilianus in magnis k prarcipuis bonis frugal'tatcmdiicit, Sc incommendationeeiustantuseft, vt vd
folus poffit fufficere. Quis tarnen eft qui non udet?
Qtus non earn neceflriam CFedit? Ne tarnen luxurious
arguar auarus fiugalitatis laudator.eam liberalitati crelo
Se fateor cohasrere. Cicero mihi teftis eft, Sc Julius Cifar, Sc ali j, quos nemo
'
tenacitatis
' ' infimulaie
""
prato, Aduff*

LIBER

VIII.

521

duerfushane multa fu perms dida funt, Se liberalitatis

officia ex libris officiorum facile innotefecnt. Vt tarnt n
i beralitatis ingnu facis denudetur , modus ille larjicndi nobilior 6c laudabilior cft, 6c abfquc omnium
contradiclione optimus, qui fpem remunerations exeludit. Siquidem ad rettibutioncm dare, liberalitate alieEumeft, Se conentaneum auaritix. Nam fcencrator vt
plus recipiat , intcrdum aliquid prslargitur. Vnde
Coquus:
'
**
Muera quodfe ntbut -vtduijque mgtnti mittt,
' Vis te mumficum Gargilianevocem.
Sordiditss nihil eft, nihil eft te Jpurciusvno,
<ui potcitnfidiiu dan -v orare tutu,
Sic auidU fallax indulge! pifcibm 1> ,
CaUidafic finittu dtcipit efca feras,
Quid fit largiri, quid fit donare docebo,
Si r. tfcit jdonaGa rgtltane mihi.
Vis hominem videre liberalem? Vis veram & fruftuolm
targitatemaudirc? Defleftcoculosadeumquivermibus
fcatens,iacetinftcrquilinio,6c tcua fluentem de corpoic fanicm radit. Audi quid loquatur vir iuftus, timens
Deum 6c recedens malo ; Non vtque dicit cithara 5c lyta, 6c pfalterium & fambuca,8c omne genus muficorum
inconuiuiismeis. Non dicit epulabar quotidie plendide, guftusper omnia * elementa quaerens , folicitudine, .j. ^
multa contrahen s, vnde conficerentur ftercora, aut ven
ter diftentus facile in libidinem difpumaret. Non dicit,
induebar purpura 8: by flo, operve plumario, affectons
quod in* locis acus complexum peine ferum , falfs *' * Ulit
inanis vitas obduxit imaginibus, & veftibus fulgtbam
deauratis, circumdatusvarietate. Non dixit, ad meconfuebantvndiquc
Mendies, mimi, balafronss , hoc gens/s omne,
venatores clamof, dulcorarij mendaces, hincones vani,
5c parafiti cd aces, meretrices dolofae, rumigeruli , faltbqui, 8c relatores, auteoncentores inanium fabulai uni.
Non dicit, leones, vrfosalebam & fimias, 6c huiufmodi
monftra.-aut probra natura-. Quid ergo ? Nonne hace
funt quibus noftra: anatis liberalitas illuftratur? Nunquid fmchislargitascflepoteftHumcrusinquitmeus

iun-

522

DE

KVGIS

CVRIAtIVM

iuntm&acadat, Scbrachium mcum offibus. cometa

tur, flncgaui quod vokbantpauperibus.Sioculps vidua
ex pecarcfeci.ii comed bucccllam mea m foins, k noa
comedit pupillus ex ca. Si fori manfit peregrmus , &
oftium mcum non patuit viatori. Sidcfpcxi practerun.temeoquodnonhabueritindurnetuum, tabique opeximento pauperem. Si non bnedixcrunt mihi lata
eius, & de vcllcribus ouium mcirum calcfaus cil. Vter
tibi videtut libcralior, hic an Antonius, qui libralit
fatisfierinonpoflecredidit, nulgularnc cotius luxuns
vitia procurar? Vides ne quia multiplia potclt via au.i
ritiasufpiciofrugahter declinan .' Hofpicalitacis bonum
tommcnd.u Apoftolus 3 per quod Deo adeo officio!!
hofpitcsplacueiunt, vt ctiam angeles hofpitio recipere
mererentur. Abraham defcendenttbus in via viris occurrit, & excrccnda:liberalitatisoptans<gratiam, angclos in
hofpitium humilitate vicios &. piccibus introducir. Eu
tarnen incentiua gula: neququam apponit, nec vitutu
quem de armento tollit, impendas, rerum Se coquorum
arte fecit elle Troianum, Loth quoque luxuria: puniiouangclos deuotionevrgenteindomure nia m egit, & li
cet eis ad gulam, alimveluxuriam non feruiret, nihil ti
men defuitcharitati: adeo quidem vt & Sodomitaxum
furori virgines filias , quam hofpites mallet exponctc.
Cum in domo Tobijc dies feftus agerctur, Vade, inquit,
& adducaliquosdc tribu noftra, timentcs Dcum, ncque
en i m diem fcftum agi pode put bat, nid aliquem ad domefticum ccetum charitas adiecilTct. Scd in omnibus his
**i.afiimt cfteademordinata'difpenfatiocharitatis. Quos enim
per iam dcfccndcntes afpexit Abraam, illis potiorem
prxrcant autoritatem.qui in via morum, lege (cilicet Demini gradiuntur. Etreftcdcfccndentesfcnbuntur, quoi
ad vifitationem, & pra:bendam materiam promerendi,
adconfpeclumfidclispatrisfamfliasgratidcit.mauit.Si(
& ifte primo tribum fuani agnofcit, quae dominum cialiteragnofcebat, & inca ipiillos ca:teris praefert, non
quos languis, a.ut lenocinia mundi exinaniti toramtnclant, fedquos diuinss timor iiluftrar. Non vtique ventriloqtios & vaniloquos vir inftus acLuit fed eos qui
Dej, quemcokbat, imaginan prxfacbant. Sed nanquid

till

Vt .

jzj

quidclieifeftiuitasfratrum ccetus,autopulcntia eduliotum "gerendispromorefantum. homincra retardauit?

Vtiqueinipfalaetitiaconuiuantium increparos fratri
bus, Hebrasum, quem ab impiis pcrcullum audierar,
port Solkocaibitum, quia ante non licuit, profectus eft
cpelire. Nccveritus eft oft'enfam principle, dumexpleret
officium charitatis; illi plane confimilis, qui in fe & foboje, quaminhofpitibus recipere maluit, ConoUibus
tuxuriofisinfigncminiuriam. Difcipuli quoque pcrfuafionibus vfi funtjVt Dominum volcntcm ire longius.hpfEitio detmcrent, Sc nobis hofpitalitatis formam pracfcrientes, exemplo coegerunteum, vifiquefur.t ei locum
ceffiile primum,quempoftmodumagnouerunt Domi
num in fiaione pais. Alias namquc delitias, nifi quae
forte neceffitascxigebat, einon legimusfuiiTeappofitas.
Britannia qoque noftra produxit Albanian ab officio
hofpitalitatis infigncm, qui fcipfum maluit tyrannorum
poner telis, quam hofpitem quem fufccperat Chriftianum. Quid de fidelibus loquor? cum Se infideles confucuctint, etiam adueiTus holies, & proprio periculo pa
trocinan, quos infra quatriduum hofpitio litfcepiiTcnt.
Criminisenimcontrahebat notam, quifquis ante quin-
tum diem hofti, id eft, peregrino humanitatis patrociniumdenegabat. AutoTcfiquidcm Cicerone, ob a:quitatem hofpitibus exhibendam, hoftisdiccbaturantiquitus , quern modo dicimus pcrcgrinum. Cui quifquis fuerit inhumanas, de iure antiquo iniquus eft. Declarant
hoc legum-tabul, cktitulus iuris, Qui eft ftatutiis dies
cum hoftc. Qui vero humanitatcm cxhibet hofpiti, &
charitatem implt, nihil eorumfubtrahit, qua; ratio pcrmittitcxponi. EfTundit quideminhofpitcs vifcera ilia,
fed memor officii, ii<tifcretseft,ad turpia nonimpcllir,
neevrgctquempiaminid, in quod fc nollct vrgeri. Ell
itaqucin hofpitem pcrcgrinum qmnishumanitas, & ibbrialiberalitascxercctula, & indigenae hofpiti gratiam
plcniorem refcrre debet, tenaci beneficiorum memoria
pcregrinui. Hancquoque gratiam nee aduerfa: refigionis, nccprascedentisinimicitia: titulas pcrimit. Nam 6c
beams Gregorius* Gneocaefaiierifis cpilcnpus, vr- ;. n*u\
gente temporis & procclhs anguftia, in alpibus intercep- "<
tus, in

$24

DE NVG I S TRIAL I VM

tus,infanum Apollinis, qui ibi ab indigents colebatiii

diuertiffet, Sc icerdotc loci licet profano, ofticioV
me exceptus eflt hofpitio, niemor officii & hoipitij,
Apollinemquemfufpenderatrefponfis, & ludificationibusanimarum, facerdotis prccibus relaxauit.Siquidcm
,
apud Eufebium Casfarieniem in Ecclefiaffica hiftoria poterunt haec plenius inucniri. Eoq ; referente conftat quod
iaceidos qucrulus beatum Gregorium profecutus, Sc
agensaduerfascum ingratitudinis, k exprobrans humamtati fu iniquo pondere elfe repenfum, hanc facto
viro, ad Apolltnem fuum epiftolam reportauit. Gregorms Apollini: Permitto te redire ad locum mum, Se agere
quxconfueuifti. Cum ergo idolo faccrdoscpiftojam rcddidiilct, folutus daemon refponfis more folito ludificare
ccepit. Vndeficerdosadmiratusilliusmaieftatem, cuius
ierui humiles poiluht ficetiam diis gentium imperare,
Sc verbo fufpendere Sc torquere, contempto Apolline
fuo, fcquenfque Gregorium adhaefit ei; fattufqueeftdif'
cipiilus'Cliiifti,quificerdosApollmisfuerat, ita in de
Sc religioncprofecit, vt beato Gregorio credatur in resiMi.stmft- jnine.* Gncocaefarienfis eccleila: fucceffifle. Et fie quidem fed ulitas hofpitis humane prius, deindc falubnter
remunerara eft. Poftremo etfivrbanitatis in hofpitesexercendx apud Ethicos nulla regula elfet, beatus Benedicto
incapkulode hofpitibus, frugalem humanitatem non
modo rcligioic, fed eciam cormter & vrbanc videtur exprimere. Hoc tarnen quod in libro onfuetudinum Ciliercicnfum apud plerofquelcgitur Sc tenetur, quodad
duos artculos fpecbithafpitalitatisinftituendae,ab omni
cimlitatc, nedicam humanitate.alienumeft. Sitamenvc{urq eft, Iioc in tanta: perfe&ionis confuemdinibus inuc
niri, vt nee carnes apponantur hofpitibus, nee propter
cqs aliquid ematur,cum 8c ipfa ieiunia propter hoQiiteffl
perfe&io foluat, Scinmultisderigorefuo plurimum indulgeat charitati. Ethnicus quoque in eo fidelius& familiarius videtur infiftere virtuti, quod ftatuit, vtea quae in
tus funt, hofpitibus hilari modeftia apponantur,
Quoiqut dominan e} & habet vicintn,em4tHr.
Crediderim tis eiTe Srperfeftius.vt fe ipfam paululum.
vmusfluat, modefteque defipiat. Nam Sc in loco defipc,^

t I E R

VIII.

52S

, vt ait ethicus , interdum dulce eft , 8c tam vircuti

conlcntaneum quam humanitati. Auguftinus quoque
i Hieronymus ad hanc rem pertinentia multa proponunt. Scd beatus Gregoritis eleftionem cuiufdam, quafi
auari reprobat, eo quod audierat cum ad charitatem domi fuse exerccndam, neminem inuitaue^ Ncc tarnen creiderim quod tantus pater luxurioflim conuiuium vellct
inftruiinuitatis. Quisergoambigitauaritiam pofle fiugaliterdcdinari? Autquis audebit Abraham,Loth,To
biam, 6c lob auaritise nota refpcrgere? Bcati lob defer p.
tionem audifti. nunc fi vis audi quomodo M. Ccclius
defcribit Antonium: Ingredientes, inquit.ipfum offendunt temulento fopore profl igamm totis prsccordiis ftertentem: Ructuofosfpiritus geminare, praeclarafque contubernales ab omnibus (pondis tranfueras incubare ,.&
reliquascircumkcerepaffim, quae tarnen exanimatanerrore ab lioftium aducntu pereepto, excitare Antonium
conabantur, nomeninclamabant.fruftraceruicibus tollcbant, blandiusalia:adaurem,alia: vehementius inuocabant, nonnullx etiam feriebant. Quarum cnm om
nium vocem taftumque nofeeret, proximx cuiufque Col
lum amplexu petebat, eque dormir excitatus , neque
vigilare ebrius poterat, fed femifomno fopore inter ma
nias centui'ionum concubinarumqlie iaftabatur.
quidem aut vera fuerunt, aut vejifimilia. Nihil cnim his
nequcredibilius fing, eque vehementius exprobrari,
eque manifeftius oftendi potit.In fumma ergo aut virtuti inlftendum eft, aut de gloria dcfperandum. Gloria
fiquidem aliunde non prouenit.

- Cap. fin.
Qted nihil ad glomm frttttiofius eft laude & fauore bonorum , & maximeferiptorum: & quoi
turfmm familiarita nontamprode quam obeft,
& quod vno benefatto vel dio gloria propagatur.
' .
Interest fane inter cupiditatem gloria: humanx,
iccupiditatisardorem. Nam licet procliues fint, vt
,,. . _
qui

52

DB

NVGIS

CVtlrAtIVM

qui humana gloria nirnium delettantur, etiam datnnni

ardeuter affecient ' umcn qui vcram licet humanarum
laudumgloriamconcupifcunt.danteperam bene iudicantibus non difpliccre. Refcrt enim plurimum qu:>-,
cui, Sc vndc placeas. Nee eft ab eo laudan gloriofum,
cuius familiaritasignominiam redolet. Laus vnius fludiofimultisprofecit, & fuffecit ad gloriam: 5c multo
ruru fepe convmendatio ,infamiam peperit. In rhetorics
locus eft Celebris conui&u , morumque fmilitudincm
indicat: & ab ci amicitia: 5c com-mendationis manare
originem, fiepetraditum eft. Nolo, inquit fpicns,ab Ir
laudari, quorum lausxituperiumeft; nee ab his-clpari
vereor, quorum criminatio laus eft.Cuitj ergo hiftrioncs,
mimt, parafti, Se huiufmodi ineptiae hominum nihil
indice vita laudabiliumprobent,nonnc perpicua: <klpientiaeft,illaruin,vtquis fulgcat, aucupari fauorem,
qui fordibus obfiti funt, & quorum gratia nifi per turpiaaequirinon poteft? Huiufmodi monftris hommum
amplillmum patrimofoium Pompeij, Se fcretotiusorbii
opes contulit M. Antonius; Sc tarnen eorum praccqniij
non clarefqt.fed eo brdidior oceurrit pofteritati .Si vnius
fapientis, fcriptoEisegfCgif gratiam meruiflet, aliquii
celebre illius manaTct ad porteros. Virgilius, Marcelli ci
fra magna virtutum mrita perpetuauit gloriam, Se po
tica liecntia fidem pcruertenshiftorix.Didonern licet pu dicifimafuerit, hofpitisquemexrationc temporumviderenonpotuit, nceftoamore pofteris perfuaft fuifle
* correptarn. Nifus Sc Eurialus.noftram non attigiflent
xtatem.nif cos obliuionidiuinMaronis carmina ful*
duxiflent. Implct ad hucpromifli fidem, Se nomina
umfm nonpatituraboAi.
Viuite felices, fi quid mea carmina poffunt,
Nullit lies vnquammemori vos eximet au*.
Qmd eft ergo quod qui (currarum.viliumqucmancipiorura ignominise tanto fumptu conducunt gratiam, honeftis viris peritifquc Se maxime fcriptoribus placer non
.u.Imi appetunt? Nunquidfuasincptiastranfraitti*nolunt ad
polleros? Ignotus eilet Lucilius, nifi eum EpiftolsScnc. cae illuftrarent.LaudibtisCscfarcis plus Virgilius, & Varus , Lucanufquc adieccrunt , quam immcnfum Hu
\ *
aerariuffl>

nuit vin.

iy

, quo vrbem S; orbem poliauit. Nemo prudcaiamlthaci, aut Pelida: vires agnoccret, nif cas Homeus diuino publicaflt ingenio. Vndc nihil mihi vidctiir
onfultius, viro ad gloriam propewnti, fidelium fauorc
'criptoruni. Nihil ftultius, quam captare TigcHium, qui
tecuam potiseft tedimcie famam. Sunt autem multa
n moribus bona, de quibusmulti bene iudicant, quamaiseamultinonhabcant,6cquorariora, eopnclariora,
funt. Per ea ergo nitunturquidamad gloriam, ad imperium,nd dominationem. Quifquisaurem finecupiditate
"loriae, qua vcietur homo bene indicantibus difpliccrc,
dominari atque imperare defiderat, ctiam per * apertifi- * ** V/*
mafcelera quxrit perumqucobtinerequoddiligit. Proindequi gloriam concupicit, aut vera via nititur, auteertcdolis 8c fallaciis cpntendit, volens videri bonus eile,'
quod non eft. Et ideo virtutes habenti magna virtus eft
contcmnercgloriam, quia contemptus eius in confpcftu
Dcicft, indicio aatem non apenmr humano. Inlaudatoribus autem fuis quanjuisparuipendatquodciim laudant, non tarnen paruipenditquod amant. Neceos vult
faltere laudantes, ne decipiat diligentes. Ideoque inftat >. .
ardenter vtpotiusillelaudetur, quo habet homo, quicquid in iurclaudatur. Qui autem gloria: contemptor,
dominationiseftauidus, beftias fuperat fine crudelitatis
vitiis, (ueluxuriae. Talcsquidem,teftemagnopatre Auguftino,Romaniftierunt. Nam cmeorum vitiapercurruntur, gens nulla detei ior; cum virtutes, nulla potior iauenitur. Alias tamen gentes non crudeli dominio, fed
maefueto fubiusfauerunt imperio. Et quoi moderatio
icouifiiiit, autcrudditasauthmiria perdidit. Non enim
wftimationissrniia, dominations cupidiratecaruerunt.
Sed huiiis vtirfu-timimem, & quafi arceir quandam,
Mero Cxf.ir primus obtinuit. Cuius tanta fuit luxuries,
*t nihil ab eopur.iretur virile mctuendimv Tanta erudclitas, vt nihil molle habere trederetw, G e^et ignotus.Nc .
mo gulofior, nemo tantoium & hitWonum fimiliumqucmiisgau Jcbatcohfrrio,nemoitixuriofior.Slquidem vt fit vendicaret cultu & libcialitAtis imagine,
nullam vcftem bis induit. Quistamcnadeoperdituseft,
ipfumlaudet? Demoftheaoe antequam virtus eloqffii
ciue

$2t

'

DE

NYGIS

CVRIALIVM

"eius innotuiftet, culcus operofioris dicitur appctifl aiti

rem;ftiens quia purpura caufidicum vendit. At poftquar
notitiam Si famam aiTecutus ct eloquentix , toga con
tcntus cft, diccns fe vellc fbi ft potius, quam nitor
veftium, aut cultu exqufto confiare gloriam.'
Omaii Arisiippumdecuit color, &flatui & res,
6Hlibit mdutiu celtberrima per loe vadit.
Quemenim proprius attollt henos, vilitas aliena rio:
deprimir. Emendicatum laudis* videtur cue fufFragium
quodabextrinftcispendet. Prcfefto vnius egregia; vi;
tutis titulo quifquerhagisclarefcit, quam fplendidiffimc
luxuria: inftrumento, 5c omni lenocinio vanitatis. Can
ergo, virtus omnis ft polleat, iuftitia clarius enitecit
Huius rei Themiftocles teftimonio cft, 6c exemple. Qu
cum iluberrimoconilio Athenienftsinclalcm migrarc coegiflet, Xcrxeque rege & copiis eius Graeda pub ruinas patriae in ftatum priftinum reformarct, & opa
clandeuinismolitionibusad principatum Gracias capel-i
ftndum nutrir, dixit in condone ft habere rem delibe-i
ratio ne fu pro u ifam ,q u x fortfretuv effehim,nihil ma'*!. ftttntht 'us aut* potins populo Athenienf futurum aTeruir, Sei
earn vulgari non oportere, poftulans aliquem dari, cui
tacite exponeretur. Ei ergo datus cft Ariftides, vcl vt alus
placet, Ariftotelcs, eti fupputata ratio temporis indic
Themiftoclem, 6c Ariftotdem coaeuos non fuirtc. Isau-'
tem poftquam cognouit cilr vclle incendere claTem Lacedaemoniorum, quae fbduda erat apud Gytheum, vt
ea conflimpta dominatio maris ipfis cederet, proccffit ai
ciues, S retulit Thcmiftclcm vt vtileconfihum, italninimeiuftum animo voluere. Eveftigio vniuerfa concio
clamar, id quod inftum cft, minime expedir , eumqueiu(tdefftere.ibincepto. Sic ergo edifto ciuium antclata eft iuftitia prudential, mo & non cfTe prudentiam,
fed potius calliditatem, cui iuftitia aduerfatur. Zaleucus
vrbe Locrenfium fe iluberrhnis atque vtilifllmis legi
bus munita, cum filius eius adulterij crimine damnatus,
feeundum ius b eo conftitutum, vtroque oculo priuari
debuerit.actbtaciuitas in honorem patris
peenae adolcfcentulo remittcret, atiquandiu repugnauit.
A vltimum populi preeibus cui&us , prius C\io eruto,
donde

I I

Y I.

529

finde fliioculo, vfutn vidcndivtriqucreliquit. Ita deitumfupplicijmodum legi reddidit, xqitatis admirali'temperamento, feinter micricordem patrem S iu
um Icgiflatorempartitus. Nnne memoria talium (ide
as inhxret mentibus auditorum, quam fi uebulonum
uiint exercit, aut mutatoria vetium imperita: muliidinis afpecltbus ingeilint? Age quid Solonis pru*
rntia meruit, felicitatis inquit iudex, dies vltimus eft,
appcllationis honorem fpienti confirmt rogus. Si
lidemrerum initia debentur fortunx, philofophiam
lus confecrat finis. Idem, nihil homini metuendum,
fi ne philofophiam finis excludat, Vndecum examicis
lendam grauiter mrentem vider, perduxit in arcem,
>rtatufqueeft, vtperomnes fubieftorum xdificiorum
trtesocutes'circumferret.Deinde cogita nunc tccum.inlit, quam multi luftus fub his teftis & olim fuerint, Si
odo verintur, Se in fequentibus Ht culis fint futuri, Se.
itte mortalium incommoda tanquam propria defiere.
niafireteintendas,vrbesnihilaliud funt, quam huanarum cladium mlferanda confepta. Rex ctiam ille
btilisiudicij.quemferunt aurore Valerio, traditum fibi
dema priufquam capiti imponeret,recentem pannurn
uconfiderafleatquedixKTc: nobilem magis, quam
licem pannurn, quem fi quispenituscognofeat, quam
ultis folicitudinibus & perieulis 8c miieriis fit refertus,
: humi quidem iaeentem tollerct. Ariftophanes quoK non oportere inquit in vrbe nutrir leonemfnau*
nafitus fit.obfequieiconuenire. Monet enim vtpracJujt nobilitatisSc concitan ingenij iuuenesreftenentur,
mi vero fauorc, ac profi indulgentia parci, quo mi
's potentiamobtineant,'neimpedianturquidem,quod
iltum 6c inutile fit easobtreftare vires, quasipfc rouei . Ariftoteles quoque Califthenem auditorem fuum ad
lexandrum mittens hortatus eft, vtcum oonunquam,
it ioeundiffimc loqueretur ,quo fcilicct apud regias aus vel filentio tutior, velirmonecflet acceptior. At ille
im Alexandrum Pcrfica ilutationc exultantem obiurit, Sc mores eius ftudet componere , vita priuatus eft.
lem Ariftoteles de (met ipfo in neutram partem lolendumcflcdicebat, quoniam laudare (evani. Sc vim*
1
jperari

530

DE

NVG'IS

CVRIALIVM

perare fe ftulti en. Agefilaus cum aduerus rempublia

Xacedaemoniorum ortam feditionem de noite compci
let, leges L'ycurgi continuo abrogauit, quae de indemi
tisfupplicium fumi vetabant. Comprehenfis autem
interfcis fontibus, veftigio eafdem reftituit , Cm
vtrumqueprouidcnsnealutarsanimaduerfio veliniui
elTet.vel iure impediretur.Hannibal nauaii preelio vii
timons amifleclaflis peenasdarc, offenfam auertit ail
tia. Nam ex illa infelici pugna, priufquam nuncius m;
domum veniret,vnumexamicismifit Carthaginem.Qi
curiam ingreflus, ftatimquaefiuitan cum Romano
copiis, qua;fuperuenerunt,oporteretdimicari.Senauiii
ro acclamante, oportet, dimicauit,ihquit nuncius, & fa
peratus cit.! non relinquens eis liberum vt damnarwi
factum , quod ipfl iudicauerant faciendum. Gorgia
.'. o * Leontinuslfocratis, & complurium magni ingenii
rorum prxceptor, ea innocentia vixit > vt centeumo S
feptimo anno interrogates, qare tamdiu invitavella
mancre, quia nihil inquit babeo quod feneftutcm mean
accufct. Hoc credo accidiiTe ex gratia, & pericia litcrarum, quibus actatc fua praeftabat, adeo vt primus in
conuentu pofcere aufus fit, qua dc re quifque audirc vdlet, vnde 5c ei in templo Delphici Apollinis vniucni
Grxcia,ftatuamcxfolidoauro pofuit, cum caetcrorura
acfid tempusauratascoIloceffetiOccurrent multa hum;
modi, quae laudis verse poteruntprteftare materiam,
quis antiquorum vafrdicla vel faftaftrategemata, &
ftrategematica quoque recenfeat. Casterum quia fifi
ftrategematummentiofaftaeft, Seres nominis non
quequaquecunftisinnotuit: Valerius Maximus ftr.itfgC'
mata ficdiffinit, vtdicat quia eft pars calliditatis egrcgn
5c ab omni reprehenfionr procul remota , cuius opt
quia appcllationevix apte exprim poflunt, Grxca pi
nuncatoneategcmata appellantur. Propric tam(
ftratcgematafuntqujeadrem pertinent militaron. Naj
5c ab eo dicuutur ftratilates. Quae vero contra proprij
appcllationisnotam adres alias pertinent, Iulio Fro*
tino telle , (Ira tegemati ca a p pellantun D iftat cnim ftr
tegematicum ftrategemte , quomodo genus (pi
liifert. Redit iterum Publ. Clpdius, vt ipfius paucafub
.a
'
jiciani;

 i i E R VI 1 1.
53
iiciarn , quorum vel minimum dixifl maius eft , 5c fruftuofiusadgloriam.quamfcciflc quad faciunt , qui ft
ipbs euifccrant ob inanem laudis amorem. Ait ergo.
Beneficiara accepit dando, qui digno d edit.
teros non culpes, quodmutarinonpoteft.
licet, quam par eft, plue vultqusm licet.
Cemesfdcundia invia pro vehculo e.
>
trugulttai eft * infera rumorts boni.
" * A mfi,M
Heredfletuffubperfona rifuteft.
"Furorfit ftpitu * lata patienfta .
..' * <*r
Improbe Septunum accu/ut , qui itrum nufr*giumfecit.
'.st
Htmium altercando Veritas amittitut.
Tars benefice eft, quod petiturficith neges.
Jtsamicum habeat, vtpoffeinimicuntferipuUt.
Veteremferenda iniuriam , inuitai nouam.
Uunquam periculum fine periculo vincitur.
Utcee eft vt multos timeat, quern mitltitiment.
?othemo vel tenui virtutis indicio, flue in verbo, fiue^in
opere, famaproteriditur, & virtute relifta, quantuflibct
furriptus non tam gloriam, quam ignominiam pant.
CAVt

XV.

Hontilatetu aut foUm, autpra tattr expetendani,

& m tota liberalitati locum effe , &
cintra glem plunmum aduerfart.
S ft autem gloria, qusee'ft, vt Ciceroni placuit,
freqitens fama cum laude, radice virtutis oritur Si
ipfiusluminduhtaxatilluftratur, ita ignominia confu
id, & fi quid aliud dedecet, vitio trahit originem , &
prdtieum.Siueenimaut bla honeftas bonum Ut, vt
Stoicis quibufdam placet, fuie praccipuum & pne cetensexpetendum.ficutafleruntPripatetici, hoc vfquequaqueindubiumeft, quia nihil cxpetendorum aducrtatur
honefto. Laudanmr caetera, 6c non mfipienter optantur vt bona valitudo, claras fanguis, rerum copia, led
nihil iftorum turpem aut inhoncftum hominem tacit elle
Uudabilem.Siquidem dcvaletudine bona vires, devin

53*

SB

NV6IS

CVSIA1I

bus temeritas, de temeritate violcntia,dc violentia ftinu

lus vltionis, quad odij & bcllorum fax accenfa inflan
niacur, fcquiturque iuftitix contcmptus, legum prxuar
catio, 5c concuffio inquieta publici ftams. Clarus ht
guis clationcm parit, potentiam afleftat, conculcatin
icriores, pares contemnit, fupcriores habere dedignatur
loquitur grandia, totus tumet * alto raagnoquc langui
ne.tanquamfeccrit ipfe aliquid, propter quod nobili
fledebcat, fui immemor, eoium qui retro eil videntu
obliuifcitur, & ic in anteriora fine culta virtud s ridicu:.
Thraonis imitator extendit. Inquit Ethicus:
Malo pater tibi fit Therfites, dummedo tufa
jtacidt fimdu, Vulcaniaqut armacapcjfat i
Quam t* Therfitafimilemproducat Achilles.
Nolo tarnen vt in iniuriam fuam ditum nofter Simor.i
desopinctur, atauis quid era editusregibus, c Capitalinisgenerolor & Marcellis, 8c omnibus ad podium ftantibus, Sc quad purioribus & felicioribus ouisexclofuserupit, germanis&vterinis.vt ci atteftantur, longe
nobilioreft- Credidcrim facile quicquid fincerum, Scatfxcatioris naturx in mafia generis eius ab initio ext;:.:
in ipfum vt quafi gentis fux ftella prxfulgeat, conflu
Jf. ftlult*. Ce, quod vero * fxculcntius & obfcurius, reiediflc in gerMu
manis Scvterinis. Lxtantur tarnen fcut in claritateiilius, fie in propria abieftione, nenobilitate generis ,cum
res exegerit, ex caufa cognationis prohibeantur cum finitimismatrimonio-copulari. Ceflerunt ergo Simonidt
*liMI
reges, Sc prxfdes, principes, * tribuni, centuriones, 3
*t.trimt
*primiprouinciarurnfuarnediocritate contenti, nimnturvirtute fua, nihil in officiislegitimis vile ducunt, aut
ignorniniofumsScculina:, fi res exegerit, non dedignaatur habcrememoriam.aut peritiam excrcere. Recolunt
quiaanimalia muta non generofa putat quis, nififortu,
''
nempt -voluaem
SicUudamcttet]HHm,f/tciltcniplurtma palma,
Teruec & exultt rauco vinaria CircoNobilit hic quocunque venit degramine, cuim
Clarafuga ante altos, &primwb tquorc' ,
Sed -venait pectu Corythipoleritas j
lltrpmi,fi raraiugo vitoriafcdtt.
. .
,
-
Dmmi

I I

VII I.

}}}

Dentines prttiii matare iubtntur

"Exigua , trueque trahunt epircdia cell.
Siqnidem
* Nobtlttasfola eft, mtque vnica virtue.
Ergo generoiitas & clari unguinis lumen, ctfi ea mag
nura quid ene per fc Simonidesglorictur,nihil aliud funt
quam morum manifeftatio , gloriofa quidem , li boni
tuerint. ignominioa fi mali . Hoc tarnen vnum mco udicio, quicquid illc icnci.it , bonum habet gcncrofitas,
quod necelfitatem indicit probitatis. At rerum copia
nunc auaritiam accendit,nunc in cxitium Sc cxtcrminium
fui luxuriam inftruit . Huius
*
Ingtniofn gulae:
Hxc Adprtdamftrepimmque Iturifuffragia verdt,
vt ft Venalu pofuliu , venait* curia patrum.
Hare vires foluit , & vtrumque fcxum frangit in Venerem,
legis 5c naturae imperio reluctatur. Hanc abrogat, extinguit, & fepelit. Hanc infatuat, eneruat, Cc/ubuertit. Lex
ergo ipil non eft, & ei natura fere ociofa & ebria eft,
Querit fe atura, necinuenit. Omnibuecrgo
Scertaplacent, fraliaue encrui corporegrejftu,
Et laxi * ciuet , & tot noua nomina venu,
* ei. ri*
Queque virum qutrit.
Sed vtinam in haedominatione luxuria? nuenianturvir,
vdmulicribusfmiles, natura; tarnen aut legi obtemperantibus. Ex his patet, quia necvaletudinis, nee gencroficatis,neccopiaeeftlausprima,fedvirtutis,cuius'naecm- > <'
ftrumenta funt, 3c * ideo appetenda. Siquidem non de- ei "w
cet naturam, quae virtutem aut <, aut fecit prae cete
ris expetendam, ei norieifpctendafeciflc inftrumenta. In
coque reftius videnturfencire Peripatetici, qubd cum vir
tutem fuis fateantur ad exercitium gerendorum *exercere *1.
mftrumentis, ipfaquoque inftrumenta, etfi propter aliud
fatentur expctenda.Stoicis tarnen placet fibi virtutem fu
fkeread bcatitudinerrt.-necegoeoserrorisarguo, fedexpeditiorem dico per inftrumenta virtutem. Casterum vt
alias dixifle me memini, cum omnis virtus grariofa fit ,Hberalitas gratiffima eft, eo quod plurimis ptodeft; 8c ccftcvbi facultas deeft, efFunditvifccra, id eft proprium lagitur affectum. Ahocjuin quomodo iuxta Apoftolum in

cocha

$14
DX NVCTS VKJAlvft
o charitas manet, qui pulfante netclBtatc proximi, mi
tisvicera d.iuJit? Ecoritra ingratiflimum & odiofiimum vitium, quod ncc effeftu prodeft aliis nee affeftii.
eftauaritia latenttum mdagatrix !uciorum,manit(
ftaepra:dacauidiilimavoragojneqiic habendi fruclu felix, &cupiditatequaerendimiferrima.
Quid non mortalia cogit ,
{fames >
Heriphile viri vitam auro djftraxit. SuamPhilippovcndiditGracialibertatcm. Et in ipfam Valerius Maximus
hisexemplisinuehitur. CumadmodumlocupletiL.Munitio Bafilio ftdfum teftamentum quidam in Grxcia fubieciflet, ciufdemquc confirmandi gratia potentiflimosciuitatis noilrat yiros M. raflum & Q^Hortenium, qu>
"*
bus Munitiu? ignotus fuerat, tabulis heredis inferuiiiet,
quamqUm euidens fraus erat, tarnen vterque pecun
cupiduSjfacinorisalienimunus non repudiauit. Quam
tarnen culpam, quam leuiter retulij lumina curiae, orna
menta fori, quod fcclus vindicare debuerant , inhoncfti
lucri captura inuitati, autontatibus fuis tcxerunt. Venim
aliqu?ntQ maiorcs vires in Q_;_ Cailio exhibuit, qui in
Hifpaniarn Sillium & Albinurri * Purnium occident
fui gratia, cum pugionibus deprchenfos, quinquagi
eftertiumabillo, ab hoc fexagies paftus dimiiit. Awtf
dubites fi altcrum tantum daretur, iugulum quoquc
fuum aequo animo illisfuiflpratbiturumCacterumauJat. sqtimutii ritia ante omnes Vitij * Scptimuli praccordia poiledit,
qui cum C. Gracchi familiarisfuiflt, caput eius abbin* Afimrn jerej & per vrbem pilo fixum, ferre fuftinuit, quia* Opimius Confu auro ipfi repenfurum edixerat. Sunt qui dum liquato plumboeumcauarm partem capitis, quo
pondoceusliet, expleTe. Fuer ille iditiofus,bonopcrierit cxempl, clientistamen fcelefta fames, in has vfqne
S'MaaaJa
iacentis iniiu ias, efurirc non debuit . Dus mrita *Septimuliauaritia. Ptolaemaei autem regis Cyprotum
profequenda. Nam cum anxiis fordibus magnas op
*<mitl[a *coriupilIt,propterqi}ceaspriturumfevideret,&wM
omni pecunia impofita nauibus in altum proceililTct, Ve
ca fle perforata, fuo arbitrio pcrirent,& hoftes pra^a ""
rerent,
non fuftmuit mcrgcreauum
I
'--,
6
- & arcenturn,
, ft*

I i E R

v i i r.

' f 35

futurum necisFua: praemium, domum reuexit. Procutdubio hic non polfcdit diuitias.icd diuitiis poiTellus eft,
Titulo rexinFula:,animo pecuniae miFcrabilcmancipium.
Valerius. Sed polimt, etiainnequioraauaritiae mueniri cxempla. Siqiiidem Prophctx oculos cupiditas
txcaeauit, & pecunia corruptas Apoftolus, Dominum
innocentem crucifigendum tradidit manibus impioriim.
Poteftquidemdeturpari verbis, id nonitis,quiadeFormioreft & turpior, quam vt ore humano pollit exponi.
Ideoqueautemcftauaritia ftudioiius dechhanda, quia,
tenacius iahxrct ab imagine vtilitatis, & perniciofius no
cet ab exterminio charitatis. Inde eft quodridiculam k
raifrandam cum fenibus contiaxit frruliaritatem , vc
quo minus egent, auidius concupilcant, & quo rebus
itcitiuscarituri, casparcius miniftrent vtilitati: Nanv
& manus in iuuentute porrefta ad dandum, in (neftute
contrahitur, & quae in iuuentute contracta eft> aut n-unquara, aut raro infcntbus dilatatur. Cum vero eis bene
ficio naturae libertas vicina immineat,cipbs vano tim oro
mifcrrimz Fubiiciunt icruituti. Siquidem Diogenes ait,
indigentta naturae, Fortunata non timet. Beams quoque
Hicronymus, grandis, mquit, cxultatioeftanimae, aim
paruo contcntus fueris, mundum habere Fub pedibus, Se
omnem eius potentiam, epulas hbidinofas, &ea prop
rer quae diuitiae comparantur, vilibus mutate cibis , So
iroiuori tunica compFare. Haecquidcmlaudabilia funr,
non fiunt ad Famam, Fed ad conFcientiam, quae omnia
iquanimiter portt. VtenimaitXcnophon, conicientia
uftj,ftiimalcditacontemnere. VFusergorerum kuidasilis aut culpabiliseft.rerum dimtaxt differentia eft, Vnie DiaFpenis, pecunia profuFo decus, auaro Fuppliciunv
. Fugienda funt.inquit Macrobius, omnibus modis 6c
ibfcindenda igne & trro, totoque artificio Feparand*
anguor corporcjimpcritia ab animo,luxuria ventre,
iuitatcFeditio, domo diFcordia , 5c in commune i
uncus rebus intemprant ia.
1. 4

Cap,

Sil

I VOM

- .
A .

CVRlALIYM

- _>
XVI.

De quatuorflumimbui, qua de fonte libidma ortun

\ tut Epicrea, faciuntqttedeluuium, quofere .
dut mergatur, de quia contraria & veiifos Efau
Ii" e quidem hate vniuerfa concurrunt, vt oftendat
JC^quietumftatummrebufpubl. aut priuaris, nill
fonte (apictiae, quicquid (entiat Epicurus, proucnirc n
poflc, Hanecnim eflc hoi tum dditiarum vbcrrimum,
perius diftum cft,de quo quatuor virtut ilumina oriimtur.E diucrfo & Epicureorum hortus fontcm fuum habq
A fin* libidinem, qui & ipfc * parturit flumina quae irrigans
mguimf. vaiuer(-am {! vaiiem lachrymarum&mifcriayn quaiq
m. m eieebs eft exul, qui quod libuit, * & quod licuit,
praeclegit. Etquidcmquafivnustiuus<ft amor haben
di, quoad fufficientiam rerutn copia quaeri tur, in qui
auaritia laborat praeter licitum poffidere vd fcire. Alta
vero Iuxurix lenocinia diffundit, & defluit in varias voluptates,dum id tranquillitatis, Selaetitiae gaudia tendees
afpirat. Tertius vires colligit, quibus tueatur natura; libcrtatem, & cuiuAiis moleftiae propul&rc poffit iniurias
& cum viribus abundauerit, profilitin odiCiilem tyrannidis venam. Quartus ab appetitucelebritatip, & reucrentjas, dum eminentiam quaerit, fallaciter intmefcit .
lunt quatuor flumina,quae infundunt & circumeunt ot.
bem, 5c de fonte perueriae,voluntatis featuriunt , qui Adem habet in imo, & originem contrahunt luto vaoitatis. Cumautemcxcreuerint,diuerfoscx fc pariuotri.
uos, & quaf intumefeentibus aquis diluuij , mundura
obruunt.animantia pcrimunt,& ne omnia deient.vttcr videri poffit in folitudincm redigenda, quia pau
tas, id eft oo animas, rcirre&ionis lcilicet filios domus
domini arca con cruat. Hi funtvtiqnequos ex omni car
ne Dominus praselegit Vruntamen quifuntindiluuio
aquarum multaron, ad eum hon approximabunt. it
quidem amor commodi, dequo praedictum eft,hasquiu in marc altum fondit aquas, & inualcfccntc cnalitia.
vebs

I I 1

Y I II.

J37

tlut cataractis cli apertis, varias pluit Dominus a

ugmentum diluuij, ddinqucndi occaiiones; permittens
t iubtrafta gratia, qui in fordibus eft, fordccat amplius.
Sc quem proprio committit arbitrio, quail vlcifccns ferit.
fonquod appetitumcommodifi temperatusft, dicam
ilc culpabilem, aut copiamrerum fufheientem, aut lxitiam mentis, aut naturalem liberta tis amorem ,aut emiicndi meritum ducam in crimine;fed nihil iftorum quod
lollicetur afFertj quidem modo quo quxritur.contraiumpotius operatureffectum. Hxcautem omnia bona
imt, eis docente gratia , rede Alius aducrfus carnem
uftans & (anguinem, 6c patregaudij & exultationit
icnedicendus vtatur, & eifdern quad florido, frugfero,
Sc iocundo inditur vcftimento. Si vero Sanguineus, fraerque carnaliscontemnensmatrisgKrtia familiaritatem,
lace omnia morum indumenta vfurpet, fragrant,nec
lecent, * parcendo reficiunt. Et hoc eft forte quod **i.t*Pmt
eftes Efau placuifle feribuntur in Iacob, & eis *
ion vs, autodoremfuauitatisdedinepatri non feribi.
urEfau.Nam dum bonis abutiturfenfibus, integrisgrauseflenon jioteft. Ergb vana bonorum fpecies faiat.neclaetificat, neclibcrat, exaltt. Porro aduerfut
uxuriam, auaritiam, cenodoxiam, quxdam fuperis dih funt: vifium affeatio quodammodo haenus manit int&a; quxetfilibertatis& ceifitudinis vidcatui afrrefuffragium, veritare vtriufquc pcrnicioius abducit
rrantem. Hxc eftenim qua; pemicofuTimam inducit
leftcm, & tyrannidis procurans ortum.compagem cjuieis & pacis, qua nihil falubrius eft , mol tin- extinguere.
liquidem h xc ilumina charitatem extinguunt his , qui
nts vita negatur. In his Tantalus laborat^pn fabulis citra
atietatem , & fermo propheticus degentium in his aquis
ncrepat iitim.Siticntesergo ad aquas inuitat appofitas,
|_ux fpiritu proflaunt abfquc commutationcgratis acepturos gratia vinum 8c lac. Quare ,inquit , appenditis
irgentum non in panibusj & laborem veftrum non in fauritate? Auditeaudientes me & comedir bonum , &
itleftabitur in craffitudinc anima vcftra. Non vtiquc in;
llainquadeleirationem non habet anima, fedcaro; in
iU in qua rccakitrauit dilectas, incraiTatus.impingu atus,
1 j .
dilata-

53>

NVGIS

CVRAIV4

dilat.itus, fed in qubencdiatur filins, vt in rare fuperi

uenientis gratia:, & pi nguedinc liben arbitri; volntate
Dei prudent intelligat, potenter implen , toleret patinter. : iraque impin guantes & dulces aqua: funt, 8
alias omnes temprant, quia his faifuginem carura ab:
buit lignum cruris, Scdulcorauiteas, & lapientix cede.
ftisinrufio, eafdein.in alutem animarum & fatietatcra
fecit cfle potabiks. Hi quoque librant, & totiustyrsnnidisincurfumimpediunt, aut prermmt, aut puniunt.
Non ago van vires, fed Veritas librt in aequitate cotfillens. & licet vanitas promittat liberationem,verciiKneququam funt, nii quosfiliusliberauit. Tunatura,
gratia:, & glorix diftingue libertatem, 5c inuenies nu^
lam earum de vanitate contingerc, nee tibi conditio m*
gtsferuilis occurrct, quam tyranni. Sienirrtvbi fpiriro
Domini, ibi libertas, mifcrruna profeo fcruituiedepnmitur> quem fpintus nequam exagitac

Cap.

xvii.

In que tyrannus .principe fferat, & de tj-tmk

teerdotum, & i qutpafhr, fur,- & merceiw
ab dtfferunt.
In quo princeps diffrt tyranno,dum-reuoluertffl
aurore PlutarhojnftitutioTfaiani, fupetius dieron
eft, Sc quae pnneipis fint officia, autreipubiieae membn
diligemcrcxpofitum. Vade facilius & paucioribuspottruntinnotefeere, qua: region dicenda furttdecyranno.
IftcrgoTyrannit's, vt eum philofophi depinxerunt, qui
violenta doir.iieSone populum premit, ficut qui legibus
egit princeps eft. Porro lex donum Dei eft, xquitat
forma, norma iuftitix, diuinae voluntatis imago , faluris
tuftodia, vino & confolidatio populorum , recala officiorum, exclufo S exterminado vitiorum, violenti &
tonus iniuria; poena. Hace autem aut violentia, aut dolo
impugnatur, Se quafi aut leonis immanitatc vaftatur,aut
draconisfupplanfatur infdiis. Quocunque autem modo
id fat, planum eft gratiam oppugnari, & Deum quodammodoprouocariadprcelium. Princeps pugnar
. .4
legibus

UttR vm.
539
igibusScpopuli librtate tyrannus nihil at.umpurat,nii
:ges eiucuct, Sc populum deuocet in fmiitutem. Imago
[uzdam diuinitacis eft princeps, Sc tyrannusiftaduerfia: fortimdini.%5c Luciferianx prauitatis imago. Siquilem ilium imitatur, qui afFe&auitfedem poncread aqui, & fimilisefleattiffimojbonitate tarnen dedufta.
i cn in bonitati ftuderet elle conformis, neququam po*
tntia: aut iapientias gloriam prxripere moliretur. Remu-
icrdi tarnen autoritate afpirauit fortaiTe cosequad. I m a
;o deitatis princeps, amandus j venerandus eft & colenus, tyrannus prauitatis imago, plerumque etiam occiendus. Origotyranni iniquitaseft, & de radice toxicata
nala Se peftifra germinat, 5c pullult arbor, (curi quaibetfuccidenda.Nifieniminiquitas & iniuftitia charitaiscxterminatrixtyrannidem procuract.pax fecura, &
|uies perpetua, in asuum populos poflediit, nemoque
ogitaretdefinibusproducendis.Eficntetiarn.fcutmaglus pater teftiseft Auguftinus, ita rgna quieta, & arnica
>ace gaudentia, ficut in compofita chtate diuerix famix,autin eadem familia diuerk perfonx. Aut forte,
|uod credibilius eft, omnino regna non eflent.qux ficut
b antiquis liquet hiftoriis.iniquitas aut peri aut prxJmpiit.aiitextorfit domino. Et quidem non bli reges
^rannidern exercent ., priuatorum plurimityrannifunt,
um id viriumquod habent, in vetitum efferunt. Nee
noueat quod reges tyrannis vifusfum fociaflc, quia licet
ex dicatui refto, quod principem decet , ta men appeli tic eius abufu cadit in tyi annum . Inde eft illud,
g}uo potutt [>1 qutmqutm ferducere liier ,
Afcertdiffupraque mhilnifi regne reliqui.
t illud, Spes ' rit, dtxtrtm tetigijfe tyrnnni.
:tfi officium contraofficium, Se recle viuendi regulam
iici licet, fntentiavnius omnium* a prit officia , imo a.fnu
itia tyrannorum. Photinus is eft, aquo Sc ipfi poflunt
ion immcrito appcllari Photiani , primus in monftris
lelleae domus, id eft inter alia portenta Aegypti immunLitia Sc crudclitate infignis, qui Pompeium letho damwre airfiis.aur potius mores tyrannorum fucta prxfumpionecxprimens, ait,
&fiu multosfactum PtoUmte nocentes.
D*t

J40

DE

NVG I S

V It I A l I V M

Dat fant ladate fides , cum fuSiinet impt,

Uosfortuna frmit, fatis accede deuqia,
if celefelices, miferos fuge, ftdera terra
Vt distant, -vtflamma mari, fie vtile reite.
Sceftrorum vis tetaferit, fi pender iusta
*,'.<?,-
Incifit,euertitque* aciesreSpemhoneni.
Libertas fcelerumefiflutrcgnainuifatuetur*

Sublatmque modus gladij : facer omniafeue

Non impune licet, nificmfacu, exeat aula
Quivolet ejfepiui : virtus tfrfummapoteilat
Nencoeunt.fempermetuit quern ftuapudebuntIrgorefpeftushonclli & iufti minimus autnulluse.in
facie tyrannorum, 5c iiueecclefiaftici.fiuernundanifmt,
omnia polTevoliint,contcmncntesquid potentiam anteccdataut fequatur. Vtriique tamen hoc perfuadcri vdj
lern, diuinum non dum expirailiudicium, quo primi
genis, &feminicorurninniumeft, quod quia nolut'
run t c6 poiTent.-infli&um eftjne poffint etjam i uftitia obtemperare cum volunt. Nam & prouerbio dici foletjqiiil
quinonvultcumpotcft, non vtique "potent cum volet.
Huius etiam verbi magnus Bafihus autor eft. Rogaros
enim muliercula, vt pro ca principi interccderet , ch*tarn cius accipiens fie fcripfit principL-Paupercula lutcacieffit ad me, dicens, poiTe mcapudte.SiergopolTum,
ftende. Et dedit mulicri chartam. Quaeabiens deditepiftolam principi. Legenfqueeam princeps, refcripfit hste
Propter vos pater fanfte volui miireri muliercula:, fed
non potui, pro eo quod tributis fubiacet. Sanctus vero
refcripfitei:Siquidemvolensnon potuifti, bene vteunque i res habet: Si autem potensnoluifti.ducet te Chrifins ad indigentium chorum, vt quando voles non poffis. Sed rgano quo Temper eleclis adeft Veritas, ne
ququam dfait. Nam in breui princeps idem imperiali
indignationetentatus, ductus eft vinftus inter eaptiuos,
vcl poena fua ftisfacicns iniuft oppreffis. Orntionc ta.
men Bafilij poft factum diem de abduftione liberaros eft,
decendente figno imperiali ficut vir fan tu s optauera.
taque & tyranni nomine rex, & conerfo interdum
principes nomine tyrannus appella turi uxt a illud Princi
pes tui infideles, foci\ furum. Et alibi: Principes facerdo(8

tIBER

VII T.

54I

im edniorespopuli concilium fccerunt in mum , vt

:fum dolo tenercnt, & occiderent, qui vtiquc iufto leisiudiciodebueratliberari. Nam & in faccrdotio inuciuntur complures, id tota agentes ambitione, c om nilusartibuseius, vt fub praetextu officii, fuam poflint tynnidem excrcere. Habet enim & refpublica impiorum
aput & mimbra fua, c quaii ciuilibusinftitutis, Icgitiax reipublicae nititur cflc confotmis. Caput ergo eius tyannus eft, imago diaboli, anima hareticijfchifmatici.farilegifacerdotcs,& vt verbo Plutarchivtar,praefccr.i*re- i. ,.
ionum impugnantes legem Domini. Cor,coniliarij1 *
mpij quail fcnatusiniquitatis.Oculi,aures, lingua, ma
ms inermis, iudices & leges, officiates iniufti. Manusarnata, milites violenti, quos Cicero larron appellat. Pe
les qui in ipfis humilioribus negotiis praeceptis domini,
legitimis inftitutis aduerfntur. Haec omnia poflunt
uperioribusfacilimecomprehendi. Mihi vero indignari
ion debent facerdotcs, fi & in eis fatcar inueniri poiTc tyannos.Alioquin quorfum eftillud propheticum:Fili honinis propheciza, de paftoribus Ifrae'l, prophetiza,& di
es ad cos: dicit dominus Deus:Vc paftoribus lilac!,
|ui pafeebam femetipfos. Nonne gregespaicuntur patoribus? Laccomedebatis, lanisopcriebamini, & quod
rafurneratoccidcbatis,gregernautemmeum non pa
ebatis. Quod infirmum fuit non confolidaftis, & quod
egiotum non fanaftis, quod frahim eft, non alligaftis,
[iiodabieihim, non reduxiftis, quod perierat, non re[uififtis, fcdcumaufteritateimperabatiseis, entia; & difpeiibefuntoues , quod non effet pabr, &faftxfuntin deuorationem omnium beftiarum
gri, & difperik funt. Quid fibi aliud adcfTc docet, Ezehiclis haec & imprecatio, & increpatio , nifi paftoribu
befTequoe adefTedebucrant, tk adcffquacabeffoporuit? Propterea haec dicit Dominus: Ecce ego ipfe fuper
taftores, & requiram gregem meum de manu corum,c
eTare eos faciam, vt vltrnon pafcant gregem mcum,
lecpafcantamplius paftores femetipfos , & liberabo greemmeum dcoreeorum, & noneritvltrain eis.
tfonnetyrannidcmacerdotij videtur exprimere manifb.m, S vitain illorum depingere, qui iu omnibus quae
fu

54*

NVGIS

CVRIALIVM

fua funt, quaerunt, 5c qttae efu Chrilti funt, poil terguri

faciunt? Siquidcm non mram , fed alienum eft, & pre'
o intemerata- veritatisoraeuiuro, quo apud familia::
altiffimiintermercenanm paftorem.c frem,dirfo.
tiamanifcftapraefcribitur. Bonus enim paftoraniman
fuam ponit pro ouibus fuis. Cuius li quxris officium,
apudiam dictum prophetam inuenics: Eccccgo ipfctc
quiram oucs meas, & vjfitabo eas,ficut vifitat paftorgre
gem fuum,indie quandofuerit in medio ouiumftwrua
di ifi pa tarum.Educa m cas de nube;5c coi>gregabo de aligine, inducam eas in terrain fuam, Sc pafeam eis u
roontibus Iiral, in nuis, & in eunftis fedibus terra:,
pafeuisvberrimis, in montibus excelfis erunt pafcuiOrum, requiefeentin herbisvirentibus, & in pafeuispinguibus pafeentur fuper montes Ira'l. Pafeam eas, &ac
cubare faciam, quod pericrat requiram, quod abieun
erat reducam,quod confraftum fuerat, alligabo.r. quoi
infirmum crat,confoIidabo, & quod pingue Sc forte,
ftodiam. Hasp eft enim diligentia, qua grcgibs debca:
iuuigilare paftores . Quod autem fubiungit, Sc pafcarailhs in indicio iuftitia, ei vtique refpondet quod primit.fcdcumaufteritateimperabatis eis 5c cum potentu.
Scriptum eft enim ,quia pondus 5c pondus, menfuraK
menfura, vtrumqueabominabilccftapud Dcvun. ApuJ
homines, tarnen qui negotiationem exercent, grandis"dcturefTeprudentia;, fed tarnen illicitae, qua: calliditasfc
dolus eft, fi alio pondere vcl menfura fu diftrahant, S
alus comparent aliena. At in praelato ratio exigit xquiu
tis, vt quod alus imponit onus, ;ipfe praeferat, & quoi
docere voluerif, opere ftudeat adirnplere. Hoc eft enim i
iudicio 5c iuftitia palcere, 5c non in auftcri tte ta imperare. Quod vtique faciunt, qui humeris horninum alligant onera g'rauia V importabilia, & dgito fu
cacon/ingererecufbnt. Vnde fcquitur; Et cura puriEmam aquam^beritis,rcHquampcdibus veftris turbabatis,&oues mese his, quae conculcata pedibus veftris fuerant, paiccbantur, & quae peds veftri turbauerant, ha::
bibebant. Propterea ecce ego ipft iudico inter pecus pin
gue, cmacilentum, pro eo quod later i bus & huroens
mpingebatis,5c cornibus veftris ventilabats omnia iiifir

1 1 S VIH.
543
ia pcora, donee difpergercnur foras. Mercennarius aucm oucsquidemvelfpeciepaicit, led quia omnia facit
Ldprctium,{iiupumvideatHTVientem, dimittit eues Se
git, quia non paftor icd mercenarius cft, nec quidem
, fed lacri curam habet. Canis vtique mucus lcra
le non valens.vt vel clamorc Se tumultu Iupum abftcrrcat
rcnicmcm. Siquidem eum timet, qui temporalium diripit facultatem,&cum non attendit, qui animum cruciaturuseftingehenna. Caecus liquidem eft ad grandia, &
quaenu44iusfuntperhorrefcit. Dchis inquit: Vcprophccisinfipientibus qui feqtruntur ipritmn furum, & nihil
lidcut. Quafi vulpes in defrtis.prophetae tui Iiral mint.
Nonafcendiftisex aduerfo,neq;oppofuiftis murumpro
domolfral, vt ftaretis in proelio in die domini. Nihil
enim in eis libertatis cft.vt mundi poteftatibus obloquantur, nihil virtutis, vt veritatem in periculo tueantur, ia
omnibus lucrum, in nullis aut paucis quxrunt ilucra
Jnimarum. Dum in furs obtineant, dum ad ambitionis
autauaritix fuccedat votum , COrum qua; Chrifti funt,iauracontemnitur. Fiatpaxindiebus eorum, fintfcetofa;oucs, bouescraffe, promptuaria plena, cibis Se vafis
onuftamenfa in admirationem intuemium, fplendeat,
yariat&preciofe fupelleitilis operofus cultus abundet,
honorentur& coiantur turbis , ditentur, vi ( ten tur
fubditisin muneribus, fitdenique liberum impune, & fi
ne nota facer quicquid libido didaucrit, ad fingula dicent.euge, euge , vt iuxta increpationem propheticam
lutoabfq; paleisliuifl ptecati indurati parietem videantur, qui pracipiente domino, fuerat fodiendus vtruerec,
& abominationcs peffim domo domini difperirent.
Hi funt qui confuunt puluillos fub capite vniucrfae a:tatis,ceruicalia(pponentesvtcapiantanimas,& lac cornetant, lanis operianturouium,& quafi in iomnum negli
gentia: vel audacia: induxerunt. Fur autan conuincitut
ab operibus filis, quia non venir nifi vt furctur, & occidat. & madree, & perdac. Inimicus vtique pernkioius 3c
perms, qui nec rem paftoris habet nec fpeciem,& nec ad
lucrum pafit, fed iurn lucrum reputat , etiam cum occidit. Paftoriitaquedebeturamor, quiadiligic. Mercena
rio patientia, quia videtur amantenri imitari. Furi vero
non,

J44

DS

MV GIS

VR I AL I VM

non debet ecclcfia nii pnam. Si fciret paterfamilias,

qua hora fur venirct.vigilaret vtiquc & non finer perfodidomum fuam. Vocem paftoris audiunt oues & liquuntur. Vocem mereenarij interdum audiunt: fed
quia non vaditadvitam, fequi contemnunt. Vocem kris afpernantur, horrent c fugiunt,quia in manu eindent, & in ore audiunt opera mortis. Siquidem non mo
do fur eft & latro, fed lupus rapax, fequipeda leonis, qm
rugiens circumit quaerens quem deuorct. Quis ergo il
ium non repellat, aut faltem fugiat, qui ad hoc ouile ingreditur, vtmaftet, c occidat ? Si quis, Apoftolusicquit, epifeopatum defiderat, bonum opus defider.it. Sd
nclcio quo pao res in contarium verfa cft, vt cum oro
nes fere dridrent epilcopari , cum quod appetunt adtpti fuerint, ocio marcent : aut quod turpius eft, in vanititis operibus occupantur. Quanta curratur ambirionc
volui quidem fuperius , (id vt ( res habet, plene non jkv
tui explanare: & profeo qum inutiliter multi verftnturingraduoptato, refcrredifficiliuspotcro. Vnum !)
men icio, quia non ea auiditatecurrunt, vt pro aliisam.
mas ponant, qui fortuna: munufcula, vel quod reto
dixerim, gratis Dei temporalia dona,in hunctamencoaceffavfum, vtpromereantur sterna, reculant in nectltatefratribuserogare. Hanc tarnen efl paftoralis offici
formam, praemonftrauittam exemplo, quam verbo paftorum princeps. Ergo tanto currentes ambitu, mercenarij properant, aut fures fieri. Bene tarnen agitur cum bus, quae illius cuftodiae demandantur, qui cas vel ad p'
tiumpafcat.Nam & in ipfis mercenary's gradus & ditfr
rcntiasfunt. Laxant quidem omnesretia in capturam.Sci
hi in capturamanimarum & rerum , illires pifcanW
duntaxt ctempto periculo animarum. Et faepe turban!
omnia, quo pifcandi ad votum vbeior fuccedat ocrafio. Miraberis variam fipellcftilem, & Croefi vt dicitar
facultates apud eos, qui praedicant paupercm Chriftui.
ic quia fiais non coguntur ftipendiis militare, euangdiasant, vtcomedant, Sceuangeliftarumftipcndiisabutantur. Calicem quidem in quo Ioieph augurari conftwerat,in facci fui orereuoluunt.fed non decenditinmanus.
Lingua liquidem facerdotis.calix cftcius, qui in wrier
eft.ee

r.

I I

VIII.

545

, & praefigurtine nominis interprcratur faluator

uiiiidi, inftitutus vt vaticinetur abfcondita, Se fdclium
rientes.potcteofpiritu, quo repleti difcipuli veibum filei & falutis cruzantes, in Iudaca ebrij reputan funt,difenfantesgranumfrumenti, quod in tcrram cordis coum ceciderat; & iarri in endtate eloqui j corum, frutum
ihirirrium dmino gcrminabat.Aliiqidem fine euangeio deeuangelio viiiunt, & bene viuunt tantum, vt
ion ctiam luxrientur. Hos vix mercenarios dixerim qui
ionlaborant vt manducent, fcdfnclabore non manlucre, quod necefitatis eft, fed peiari & luxuriari defiIcrant. Omnibus quidem qui partons exercent officium ,
paria debetiir & reucrentia,& qui Chriftum quaeunque
atioriearinunciant, & lucrum faciunt, cum fua tarnen,
ic pro fiia vtilitatc anirriarum,paftoribus& falutis difpenatoribusggregentir, fintqearnici,fint Sc venerabiles,
je patrum etentur honore; & fi mercenarij funt, mrce
le fua mcnunquampriuabiintr autore. Vtinam fit in
ftis,qiiivcrbum Dei loquatur , qui aedifket ecclefiam
3ei, vel ad lucrum. Non inuideo lucro, fi opera nntecclant. Qui fie vero ihhiant lucris, vt quae Chrifti funt,vnierfa contemnant,& fi nec haerefin doceant, nec conten ionibus ecclefiam (cindant, nec paftoiis nec mercenarij
ligrti funt nec honore nec nomine. Non loquor de leg
is. Ecclefiam Romanam quae parens ( autore Deo)& nurclafdei,&morumeft, Scnonpoteftab homine iul.icari 3c argui, caeleftipriuilegiomunita, relinquo intaiarri : nec enim credibile eft, quod ea committere praefuriant, vt dignoritur quae de iure gentilium in prsefidibus
irouinciarum, & pro confulibus, id eft, legatis aefaris
onftatcfleillicita. Qua .vero impudentia hoc attentarc
Udeat diicipulus crucifixi , vicarius Petri, paftor animaum, quod vigente infidelium diiciplina, vicarius impe-;
atorisfub. officio confulis rector corprum prasfumere
ion -audebat? Pcena repetundarum ex fpcrioribus li|uet, & tam inftitutislegm, quam hiftoriarum exem'lisfaeculonoftroirihotuit, & quod nifi in caufa ccucnti Se poculenti iudici prouincialibus accipere non liebat, ita tamen vt accepta neququam cdrent in muitris rationern. Qui ergo credit, quod patres ecelefix,
m
iudices

5+6

DE

NVGS

CVRIALlVM

indices orbs,&,vtitadicam, clariifima luminamundi

diligant muera, fequantur retribmiones , prouinci
concutiant,vtexcutiant lculos, exinaniantalienos.vtfo
lidcnt fuos; verbis pracdicentpaupertatem & criminibic
ad diuitiab properent, bonorum fpiritualium damnai
commercia, vtcum eisduntaxatintalibus contrahereii
ce.it, id agentes vt omnibusmt terrori, amenturnulb
quietem doceant, vt faciant rixas, humiliratem indicant
fimulent, vt vcndiccnt faftum, alienam pulfant, S
fu m fouentesauaritiam, diantes largitatem, tenacitit
iniiftcntes, & vt paucisloci huiusanfraftus Se vol
na fpaciofacomplccbr, cum feeleratis Se flagitiofis om
nibus ponentes portioncm , aut flagitia vendicantes info" . lidum,vt videantur concilium vanitatis iniqua * gra
}*
tium in fynagoga ecclefia malignantium , in quorum
manibus iniquitates funt, Se dextera eorum repleut:!
muncribus? Abiitvthocquiiquam audeat ilifpicari, nt
cadatinquenquamtantum feelus, vt os iuum ponatn
coclum, Se patrum qua: non funt pudenda denudct.Orr.
nia eorum alba funt Se decora, nihil in eis eft, quod cani
no morfui pateat.aut fannam.vt Satyricus ait, pollkam
vereatur.Si tarnen quifpiam hoc praifumpferit.ei vno
lidiflimorefpondebitiir argumento, cuircifterc.&coa
tiadicerenon audebunt omnes aduerarij noftri. Qm!
inquis. Opera i nquam qua: ipil faciuntteftimoniumfi;
hibentdecis. Si locum quacris, cffetum quo decani
incerit.iteconftet, attende. Cuius enim opusbonumdl
ipfumquoquebonum eft. Si autorcm eum qui ait: A
fructibus eorum cognocetis eos. Non enim potebibs
malafruftus bonos faccrc; aut conuerfim, arbor boo
fiuftus malos. PoiTent pro eis,fiquistameneft , qui
** Al.ciitfentUt *,
*cenfeatdetrahendum, pkira proponi: fed in defenilont
eomm hoc vnum fufficiat. Conftat enim quia A poltet
rum oportet adorare veftigia; Sc illosciTe vt patres boM"
randos, colendosvt dominos, qui eorum poicent
dem. Sc imitanturvitam. Illos potius haec pagina rtfr
cit,quiplumisvcbuntur penfilibus, in faturitatc dilj*
tantdeiciuniis , Sc quod verbis aftruunt, operibus de
ftruunt .in curru eunuchi reginx Aethiopum claufisocu
lis fcripturasloquuntur, Sc le&itant, Sc eum qui cll!
ouii

L 1 1? E R

VJII.

J+7

mis ad oecifionem ductus eft, Scosluum coram letonlentenonaperuit,refpicerededignantur aut acquaint,

iccdiicipulumveritatis interpretem , donee defendant
d aquas, quibusmundentur ab operibusmortuis,*dig- *al.Miiua~
lanturcolligere. Vtique licet fcriprurarum infdeant - ""
is, & pennatorum animaiium impetu perferantur, linua eorum ciim de fuperioribus difputauerit, terram linit: nee fcripturas intelligunt, quia ft eorum non apeit fcienturum dominus , qui aperuit , ficut in aftibus
Ipoftolorum fcriptum eft, corLydiae purpurariae,vt auiiret ea.quxdicebantur Paulo, qux ndelius humili
ibedientia mandatorum, quam difputatione verbofa
ieumtimcnribusinnotefcunt.Fur autem quis fit,duplici
ationcolligtur. ani ille qui de conuerfatione terrena,
>cr fuperbia fcalam, arribitionis 5c vitiorum gradibus
rmitentem, inouileafccnditChiifto contemplo, id eft,
cglefta recta via 5c plana, finuofis anfraftibus liminaiafufFodit, aut parietumiuneluras irrumpir, aut per te
clas infufusillabitur,profeto fur eft Sclatro. Qui veo Chrifto aperiente bftium,id eft ecclefia vocante ingr.
litur, & poftmodui fub vmbra paftoris efficirur perieiitor, id eft, fpoliat, mactat.occidit, 5r perdir,furindu
)itatiis eft. Tu vide in quo gradu ponendi videantur,qui jus non fufficitdiuini iuris licntia tondere & deuorire
Kciis,nififcculariumlegum implorent auxilia, & offiriales principum fcti, ca committere non verentur, quC
acil aliusquilibet publicanus erubefcat. Interim volupatiferuient.aut uaritix: 6c quiecs elegemnt, vel ad
niferunt in cilftodiam fin, depopulantur 5c premunt,
riortemqueormdefiderant.quosfoucri oprtebat in
:ame Sc fpiritu. Tcnent proffto memoriter4illud prophcticum:Ecceconftitui te fiiper gentes 5c iiiper regna,
rteuellas, 5c deftruas, 5c difperdas, 5c dilpes, 5c aedifi:es, 5c plarites. Quae vera plantata inuenerunt, nituntur
luellcre, vtacdificent (Ibidomumdomini in muneribus
manus, aut linguae, autobfequii, auteosfubftituantexplantatis, quos elegit affeftio carnis, id eft, autgenitos
le, autfibiab aliiscarnalitergenitos. Immenfum hie aperitur opusSr, via clamo d ilatatur; fed fubfifto parcens articulis, qui publicis afpeftibus ingeruntur. Si quis autem
m 2
hic

J4

DB NVCIS

CVRIAIIVM

hicquippiam dici duriuscalumniatur, ica qux pan

bus dicta fuht, fcgerit, mihi facile viam indulgcbit !
enimtyrnnusfecularis, iure diuino & humano perins
tur, quis tyrannum in facerdotio diligendm cenleat,n
colendum) Quod fi iftud videt'ur acerburii -, fflum f
non nifi vera loquebatr & dulcia,in patrocnum adut
bcatiim Gregorim, qui acerbius ifta perfequitur. !
vt caetera taeam, hoc ipfius omnibus notm eft, qui
Icire praelati debeht, quod cum ipfi delinquunr, totnw
tibusdignifunt, quot adfubditos, perditionis exemp!
tranfmittunt.

Cap. x v 1 1 1
Mimrts Dei tyrannos: & quid tyranm\
demrense. CaliguU,& Nermis nepotii
& exit vtmfque.
Ministros )ei tarnen tyrannos eile noh ab.
nego, qui in vtroque primatu, feilieet animaren
al. lulittt
& corporum ,iufto fuo iudicioefle * voluit,perquosp>
'untn'""1*' , mal k corrigerentur, & * exercerentur boni.
Nam & peccata populi faciunt regnare hypoeritam, 5;
ficut Regum teftatur hiftoria, defeftus facerdot, inpopulo Dei, tjTannosinduxit.Siquidemprimi patres&pitriarchas, viuendiducem optimam naturam ieuti font
Succcflruntduces Moyfe fequentes legtm , & iudi
qui legis autoritte regebant populum, & cofdem fiiifff
legimusfacerdotes. Tandem in fiirore Domini dati foi
reges, alijqaidemboni.alij vero mali. Scnuerat *
Samuel, 5c cumfilij eiusnonambularentin viisfuis,
auaritiam & immunditias (ftarentur, populusqui fortarte & ipfe merucrat vt ei talcs praeeflnt fcerdot, !
Deo quem contempferat, fibi regem extorfit. Elected
**!.frii, ergo Saul, regis tarnen iure * praedifto , id eft qui fife
eorum tolleret, vt faccret aurigas, & filias vt panificifc1
rent, & focart'ne, agros Scpracdia, vtea pro libitediftnbueret iruis fuis, popuiumque totum fmiitutis prcmfrti
iugo. Idem tarnen Chriftus domini ditus eft,& tyrannidem evercens , regium non amifit honorem. Incuffit
eiiim Deus timoiem omnibuSi Vt eum quafi minirtruni
k
domini

I
If I ,
VIH,
549
|(bininj,ciiiusquodan>modogcftabat imaginan, vcncrarcntur. Ampli'us quidem adiiciam, etiam tyranni gcu(ium reprob.ui ab aeterno ad mortem, miniftri Dei lnt,
:<: Clin fti domini appcllantur. Vn,d prophet; Ingrcdiantur portas Babylonis duces, videlicet Cyrus & Da
rius. Ego enim mandaui fanchfkatis meis. Sc vocaui for
ties mcos in ira mea, & exultantes in gloria mca.Eccc quia
.mctificatos vocat Medos c Perfas, non quod lanch 'cl
ient, fed domini aduerfus Babyloncm implebant volun titcm. Alias quoque: Ecccgo adducam, inquitNabu
chpdpnpfor, liiuihi incuiu, 6c quia bene mihi cruiuit
apud Tyrum, dabo ei Aegyptum. Omnis autcm poteftas
bona , q uo n um ab eo eft, quo folo omnia & Tola funt
bona. Vtenti tamen intcrdum bona non eft, aut paticnn, fed mala, licet quo ad vniuerficatem fit bona, lllo faciente qui bene vtitur malis noil ris. Sicut enim. in piftura
' iuluus tnigcr color aut abquis alius per fc confidera- . r,rtml
, ind ccens eft, & tamen in tota picbira decet, fie per fir
qudam infpecta indecora & mala, relata ad vniucrfitatcm, bona apparent Sc pulchra, eo omnia fibi adaptan
te, cuius omnia opera valde funt bona. Ergo & tyranni
poteftas bpna quidem.eft, tyrannide tamen nihil eft pe
ius. Eft enim tyrannus Deo conccilx hoinini poteftatis
aoufus. In hoc tamen malo multus 6c magnus eft bonorumvfus. Patct ergo non in folis principibus cflTe tyrannidem, fed omnes elle tyrannos, qui concela defuper po
tentate in fubditis abutuntur. Porro fi poteftas acceda t fapienti, quirerurn omnium npuit 5c habet vfum, omni
bus bonis grata eft, & omnibus vtilis. Si vero cadat in infipientcm, etfi bonis, quibus omnia cooperantu/in <
num, mala eflenon poifit, molcfta tamen ad modicum
temporjs eft. Nam earn vtrifque ontingere manifeftum
eil, licet exigente malitiatemporisnoftn, qui in nos flagellum domini iugiterprouocamus, malis, id eft, iniipicntibus faepius cotocedatur. Quid enim in rebus huma
ins Romano imperio potentilas potcft vlla memoria recordari? Si temporumicrics ab vrbe condita reuoluatur,
illud inueniuntur mali gflire- frequcntius. Quis enim
Caligula, Augufti tertio iuccflore, tetrior, aut imnunior , praeter Ncroncm, qui antcccilbres & fucceflores
m
omncs

55

DE

NVGIS

CVRIALIVM

omnes turpitudine vitaeSc inauditis flagitiis fuperauit?H <

(. autcm Caligula omnium flagitioilmus* tamcn rair,
aut potius torfit impenum,ea quidem crudelitate,vt pro
pria: inuidens felicitati,deconditionefuorumtemporum
qucrerctur, quod nullis infignirciitur alamitatibus
publicis. lllefiquidemoitufuopacauerat fccula, quide* I. uniitunit Jereycnerat*cntradiftionis&morrjs imperium. Licet
enim ha:c immenfitas pacis aiTcribeietilr Augufto, Chrifto tamcn potius aflTcrbepda eft, qui cuis Romanus indi&ioncccnfusaflcriptuscft, rgnante Augufto. Siquidem euangeliorum & hirtoriarum verdica relatione ftat,quia ub eo natu s eft autor vnicupacis^Deus homo,
virgiriisfiliusChriftus., cuius xterna difpofitioad veram
pacem,& felicifimiregni bcatitudintonfcripfit electos,
cuius aduentus multis praenunciatus eft, & patefaflusindiciis. Nam vt Orofius refert , cum Caefar Iulio interfecb
ex Apolloniarediens vrbem ingredei'etur, hora circiin
tenia repente, liquido ac puro reno cirblus ad fpecicffl
caelcftisarcusorbemfolisambiit: &hocotauo ldush
nuarij die, qui dicitUr Epiphaniorumj credit ur accidifle.
quo Caefar primum Iani portas fopitis finitifque bcllis
ciuilibusclaufitj&ugufti adeptus eft nomen, apiora
deelarans imperij, vt penes vnum docerctur fumma rerum & poteftatum efTe, quam monarchiam nominan
Grxci.Refert idem hiftorictis, quod cum Sicilia redicDi
receptis legionibus a Pompeio & Lcpido triginta mili i
feruorum dominis reftituiftet, & omnia fuperiora popui
/. ikiblt debita donanda litterarum etimmonumentis* aooltf
cenfuiflet, indiebus ipfisfonsoleilargiflimus, de tabena meritoria per totum diem defluxit, ilium vtiquenunifefteadcfle imperio nuncians, qui per feruos diabci
peccatoresiufto Dei dominio iibdere venerat, & paupcum miiereri. Cum ergo facie Chrifti filrent omnM
tantas miferationesaltifiimiobftupefceret mundus.f"1'
ma rerum & poteftatum in tertium ab Augufto
hmcccidit. Cuius ferocia.vtbrcuibusliqucatjexclainaw
fcrtur, VtinampopulusTlomanus vnam tantum termcem haberet! Et quia hoftisdeerat, magno & incrcdibili
apparatu profeitus eft hoftem quaercrc. ciofifque viri
bus Germaniam., Galliamquepacurrens, inora
^
cite1

LIBER

VIII.

551

circa profpechim Britannix fubiftit, Romnmcjue reucrfuseft belli deficiente materia, & mulo expleto ncgotio,
nifquodBelmumBritannorum regis filium, quem paterexpulerat, cum paucis in deditionem accepit. Infltiffimusquidem ludajis extitit, & lacia Hierofolymorum
loca profanan, & ftatuisrepleiiiutlit,& fccolivt JDeuin.
Pilatuna luda:: praeidem tantis coarcauit angoribus, vi
fu fe tranfuerberans manu , malorum compendium,
mortis celeritate quaefierit. Srores quas Caligula pri
mum ftupropolluerat,damnaut exilio, & plt omnes
fimul exules lultoccidi. Jpfeautem- luis protedonbus
occifuslt. Infecretoeiusinuenti funt duo libelli conti
nentes lecbfimorum nomina ciuium.quos morri deftinauerat: eratquealteriusinfcriptio, gladius, akerms gio. Arcaquoque ingens multiplicium vencoorum inucntaeft,quibus Claudio Cfareiubentedemeriis maria
ipfa, magno pifeium exitio prateftante, traduntur infe
cta. Succefitauunculo Caligula;, Claudio tamen inter,
pofto, Nero Caefar, rerum vitiorumque fucceflor , im
tranfgreflbr, petulantiam, libidinem, luxuriam , auari.
tiam.crucfclitatemqjfcelerequouisexercuit. Telle namque Qrolopercituspctulantia , omnia pasne Italiae &
Graciae theatra perlulbans, aflumpto etian varij vcllitus
dedecore, Crycas, id cft comicines, cithariftas , trageedos, & aurigas, faepe vifus eft fuperafi. Libidinibus quoquetantisexagitatuseft, vtnematrequidem, vel farore.vllaveconlanguinitatisreuerentia abftinuife refer.itnr,virumin vxorem duxerit, ipfe virovtvxor acceptus
fit. Luxuria; tarn ffrenatae fuit, vt retibus aurcis pifearctur ,qua; purpureis fimibus extrahebantur;frigidis & calidislauaretvnguentis, nullamveltem bis induit, nee vnquam minus millecarrucisconfcciile traditur iter. Deniquevrbis Romas incendium voluntatis fux fpe&acuium
fecit, perfexdiesfeptemquenoftesavdens emitas regios
pauitafpctus. Horrea quadro ftrufta lapide magnxquo
veterum infulae, quas dileurrens flamma adir non
poterat,magnismachinis quondam ad externa bella praeparatis,labefcbsatqueinflammataefunt,ad*adytorurn CT4K
mandones, buftorumque diuerforia, infelici plcbecom - . 4, ,ntnumm
pulfa. Quodipfbexaltiflima Moecenatiana tune profpe-
m 4
tans,

S$Z

DE

KVGIS

CVHIAtlVM

ftans, laetufque flam m vt aicbat pulchritudine, trgico

. Mdfti habitu * hdiofeles odam fonat faccrdotales hymnos cia'JaluT*'' uitatis, inquaSolisfplendorcoIitur, dccantabat. Auarit ix autcm tam praeruptae extitit, vt poil hoc incendiiu
vrbis, quamfe Auguftus ex lateritia marmoream rcddid i (Te iaftauerat,neminem ad reliquias rcriim uaram adi
r permiferit.Cunfta quae flammx quoquo modo fupofuerant, ipfe abftulit, centies centena millia feftertium
annua afenatuconferrifbiimperauit.Plunmos SenatoruiTi nulla extante caufa, bonis priuauit , negotiators.
omnium fub vna die, tormentis quoque adhibitis offlnem penitus cenfum abftorfit. Crudelitatis autemrabit
*ti. * jta * effrenatus eft, vt plurimam Senatus partem interficeret, equeftrem ordincm penedeftitueret. Sed ne parri
cidas quidem abftinuit, matrem,fratrem, iororem.vxo'
rem, cacterofquc omnes cognatos , Sc propinquos fine
hxftatione proftrauit. Auxit banc molcm facinoris dus
temeritas impietatis in Deum. Nam primus Roma: Chnftianos fuppliciis & mortibusaffecit, ac per omnes prouincias pari perlccutiqneexcruciari imperauit. Ipfumqoi
nomen extirpare conatus, beatifllmos Chrifti Apoftolrt
Petrum cruce, Paul um gladio intcrfecit. Mox acerbiffimemiferam ciuitatcm obortae vndique oppreiTerc dades. Nam ublequente autumno tanta vrbi peftilentia in. *- cubuit,vttrigintamiUiafuneruminrationem*Libitin*
h"~
venirent. Britannica deinde clades veftigio accidit, qui
duo prxcipua oppida magna ciuium fociorumque dade
St cacde direpta funt. Prxtereain oriente magnis Arme
nia: prouinciis amiffis Romana: legiones fub iugum Parthicum miflae, xgreque Syria retenta eft. In Aa tresvrbes, hoceftLeodicea, Hierapolis, Colonic, terra: mow
conciderunt. Hate Orofius fere; cuius verbis Sc fenfu eo
libentius vtor, quod fcio Chriftianum 5c magni difcipulumAuguftini, propter religioncm fidei noftrx veritati
diligentiusinftitifle. Haec quidem poflunt & apud ato
hiftoricos inuchiri diffufius, qui tyrannorum atrocitatesi
ic-exitus miiros plenius cribunt.Qux fi quis diligentia
recenferi voluerit, legat ea quae Trogus Pompcius, loiphus, Egefippus, Suetonius, Q^Curtius, Corn. Taci
tus, T. Liuius, Screnus, & Tranquillus, &. alij hiftorki,
quos

 VIH.
,55
ios enumerare longum eft, fuis comprehenderunt hi-'
oriis. Ex quibus facile liquebit, quia fem per tyran no li
ait adulan, licuit cum decipere, & honeftum fuie occiere, f tarnen aliter co'rceri non poterat. Non enim de
ri'uatisryrannisagitur, fed de his qui rempublicam prelunt.Nam priuati legibus publicis, qua: conftringunt
ominum vitas, facile corcentur. Infacerdotem tameu,
: fi tyrannum induat, propter reuerentiam facramenti,
ladium materialem exercerc non licet, nifi forte cum exntoratusfuerit,inccclcfiamDei cruentam manum cx:ndat, eo quidem perpetuo obtinente, vt ob eandem
miara non confurgat in eum duplex tribulatio. Prxter
:m tamen non videtur, (i haec quae dicta limt, aliquibus
ftruamus exempjis.

Cap. xix.
De morte lulij Gtfaris, & aliorum genltm
tyrannorum.
v R i T erge imprimis domus Caefarca, qua
nihil potentius aut gloriofius , vlla xtaterecolit
lundus. Siquidcm Iulius Cacfar primus orbem prud enas ocrcimilitaris viribus acquifiuit. Homo perpaucoim, Sc cui nulluni exprefle fimilem,adhucedidit natura
ortalum. Licet enim Cicero eum alieubi eriminetur,
uod citra omnem vtilitatis aut honeftatis fpeciem , deetabatur iniuriis, adeo vt eum ipfum peccare iuuarct:
lem tamen tantis Iaudibus eundem effert , vt deorum
:nfcatmunusexvirtutibustemperatum,Romanoindulim imperio , vt pote qui nee profperis extolli, aduce-.
s frang nouerit .magnifiais fine crudelitate, fine rem
tate magnanimus. Quamuis enim fi alius eilet, pofit
:merarius viderij Caifar tamen audaxvideri non debet,
nus voluntas Deorum afpirantc fauore, lmper infra
oteftatem fuit. * Nemo ferum expertus eft Csefrem, , ,
,
lifuperbiarebellaret.Prouocatus niurus, promis fuit rumaftnui,f
dveniam. Quos vicit viribus, prudentia anteceffit. Ex- c'f"u
efluseius videbantur fperare, 6c ad iuftjtiam afpirare.
^uod ex eo coniici poteft,quod nullum tempus fibi o
ra j
luit ciTc

554

{.

DE

NVGIS

GVRIAItVM

luit cflc philofophix cxpen.His vidctur Orofius propan

confentire.Cumeninvin Aegypto magna pars milium
eius* cecidiflet, & ipfe (kut Lucanus mcminit, cogcif
tur refpicere Sccuam, qui iingulari virtuteeminensimc
Cxfarianos, obfcdit,
Mrit telcantetn mania Magnum,
infiftentium Acgyptiorum vi prell us afar, fcapham il
ccndit, qua mox pondere fequentium grauata oc merfa,
per ducentos paiTus ad nauem vna manu ela ta , qua chai
tas teneba i, 11.1t.1ndo peruenit. Hic tamen quia rempubl:
camarmisoccupauerat, tyrannusreputatuseft, & ma;aparte Sen j tus conlentknte, ftriebs pugionibus.0
fus in Opitolw, fed & ibi honeftatis racmor extitit. Vt
enim animaduertitfe ftriebs pugionibus , togacapw
olnioliut.fimul iniftra manu finum ad ima deduxir, q 10
honeftius caderct. Succeftor eius Auguftus feliciliiws
omnium, fe fub interminatione pna: dominum prqhbitus cft appellate, Se ciuem gerens, ryrarmidis rcmdcnauit Si notam. Tiberius autem - Iulio tertius, vcbciw
obiit, cuius morte ita lxtatus cil populus, vt terram nurem, dos manes orarenc,ne mortuo fedem vllam ilrentnifi inter impos. Et licet veneficium detcftabilctnt
per fuerit, venenum quo ille extinftus cft, orbis cenfe
eiTe vitale. Signum veneni certum habitum eft, quod
inter oTa cremati nuentum eft incorruptum. Ea
rerumaeftimatur natura, vttin&um veneno igne confo
nequeat. Tertius tyrannusC. Caligula occifus eft domefticis fuis. Tiberius Claudius quintus Iulio, ctfirf
rannidemvitauerit,manifeftis vt alter Tiberius ventti
fignis cxtinftus eft. At Ncrofextusa Iulio omnium inmaniffimus Sc viliflmus,huncexitum habuit.Poftquiffl
enimdeformnateveterumofficiorum, 5c anguftiisnnnrifque viarum offenfus, vtprxdiftum eft, vibem incadit, ab omni populo ficut Suetonius refert.defertus eft*
cum ingreius in cubiculum quaercret 1,
noninueniret, omnes quippe dilccflian-t, crgoegoinquit nee amicum necinimicum habeoMdem paulo ante,
quam feconfodeict, (erobern coram fe fieri praeccpit ad
corporis fui modulum,componiquemea ft qua inucwrcntur marmoris frulh,Sc aquam fimnl Se ligna confeti
ad cu

Mtl VIH,
555
id carandum cadauer, flens ad fingula, atquc idenridem
diftrtans: Qualis artifexpeico? Cuniautcmaudiietfe
5cnatuadiudicatumfupplicio,qualcidlcrintcrronauit.
Et cum eomperiflet deber nudi hominis * ceruia fiu- *">'</cam ineri, corpus vero virgis ad ceedi , conterritus ""
duospugiones, quosfecumextrncrat, am'puit, tentataquevtriufque acie, rurfus condidir.caufatus non dum efle
fatalem horam. Ac modo Sporum hortabatur vt lamentari inciperet, modo orabat, vt fe aliquis ad mortem
coexemplo animar. Interdum fegntkm fu am his veribusincrepbat:
Vino deformittr , turpiut fereo.
lamque quits appropinquabant, quibus prarceptum
ptvtviuum-extrahcrciu. Quod vtfenit, fentnri adegit
iugulo,in foque confempra eft omnis familia Ca;farum.
t ne in foa illa familia a'ducdiis tyrannidem tantum li
me legibus quifpam fufpicetur, Vitdlius noiius lulio.
Galba ScOthone, inter Neroncm & Vitelium interfertis, turpiirneprotraftuseftcellula, in quam c conti uferat,nudufqu deduftus per viam facram paTim fimum
in osus conieftantibus aliis, Se populo Romano apud
Gcmonias calas minmifimis iftibus excarnificatus, vn0 aftas eft in Tiberim. Duodecimus Domitianus,
Vtfafiano & Tito interpofitis, port multam & cruentamtyrannidemfuiscrudeliterinteifeftus eft. Ex qua
ufa tarnen in Chriftianos mitins egerit, autore Eufcbio
Csfaricnfi^paiicis aptriam, cuius Verba finit hace libro
tfrtiojcapitc dcimo oftano.-Apud ipfum vero Domitianum cum iuililct omnes perimi, qui de genere Dauid ,&
regia ftirpe defeenderant, fcut vetus habet traditio.delati
funtqurdam quafeflent depoftentateIudce,<juem fiatrem fuiIcSa/tiatorisfecundum camem tradunt. Dupliciquevrgebantur inuidia, veluti qui exgenere Dauid, &
ex ipius Chrifti propinquitate defeenderant. Qua: Eg.
fippusperordinem his verbis refert. Adhuc autem viucbant quidam de cainali domini noftri genere, nepotes
cms Iudx, qui fecundum carnem frater Domini dicitur,
(uosquidem dctulcrunt taquam ex Dauid ftirpe venientcs. Hos quidam Reuocatus nomine, qui in hoc miflfus
fuerat, perdue ad DommanumCa:farcm. Nam & iplc
formi.
-j

55

DE

NVGIS

CVRIAtlYH

formidabat de aduentu Chi illi , (cut & in initio Here*

.Interrogad ergo Domitiano fi client ex familia D.v
uid, confefli funt. Tuncquxfiuit quantispoueffionib
vclquantisfacultatibus citent prxditi. At illi refpondc
runt, quod vtrifquc non amplius effet in bonis noucm
millibusdenariorum, exquibus, fingulis media pars pro
)ortione debcretur. Ncque haec fibi in pecunia fubfiftert,
cd in xftim.it i one tcrrx quae eis effet, in quadraginta mi
nus vno iugerc colli tu ta , per quam fuis earn m ani bus exA itfmlf colcntcs, vcl ipfi alercntur, vel tributa * expenderent. Si<
jnul & telles ruralis & diurni opens, manus labore hl
das, & calle obduratas, profcrelsant. Interrogati verde
brillo quale ftregnum eius, vel quis ipc, aut vnde, .
quando venturos, reponderunt.quod non huius mun
regnum, eque huius tern ei dcignetur Imperium, fed
catlefte ei per angeIorumminifteria,praeparetur. Quando
fcilicetaduenturus in gloria de viuis ac mortuisiudicabic,
& reftituet vnicuique pro faftis 6c meritis fuis. Ad
Domitianus, cum in eis nihil criminis inueniret, Sc vilitatem corum quam maxime contemneret ,abire eos libero
iult. Hzc illi. Ex quibus patet, quod non ex manfuetu
dine, quae decet principem, ld fallu impio nonnullis
fldelium crudelitatis fuae cohibuit rabiem. Si ergo ad tantarn paucitatcm, & paupertatcm genus regale dcducbiffl
ell, v treguante Domitiano de tlirpc Dauidvix duo potucrint inueniri, quis fibi in carne & fanguine propagitis perpetuitatem eile confiditEt quia Ecclcfiam Dei,imo
cV totumimpcriumlacerauit Domitianus, codem in I;
Dei vfus indicio , & ipfc laceratus eft. Cuius cadauer po
pulan andapila per vefpiliones exportatura, atque ignominiofiffime fcpultum eft. Succeflor eius Nerua, omnia
1 eins reuocauit in irritum, & aflcriptus principibus
non tyrnis, morbo confeftus diem obiit .Traiaao adp
tate in regnum. Qui tanta moderatione lucceffit.vtficut
AuguftusfelicifEmus,ita & lie imperator optimusdiutiffime habitus fit , & vtferunt apud Seleuciam nbcm
Ifauriae profluuio ventris extinuus eft. Ei fucceffit Hclius
Adrianus pater patriae, qui rcmpublicam iuftiimislegibus ordinauit, & ludaeos fcelerum fuorum perturbatio
exagitatos, vtinPalaeftinam irmereat, vltima caede perdomuit,

IIB ER

VIH.

J57

orrmit, vltufque c Chrifti.inos, quos Uli excruciabant,

p raeccpiti]; necui Iudaeo introcundi Hicroforymam eflet
licentia, Chriftianis tantum ciuitate permiffh , quam in
optimum ftatum murorum inftruclionereparauit, pra>
pitqucvocare Hcliam de prxnomir.c fuo. Antoninus
cognomento Pius, tranquille & anftegubernauitimpcrium, fuccedens Adriano cum liberis fuis,& mrito pius,
c pater patria: nominatus eft, & intercedente Iuftino
philofopho fe Chriftianis benignum exhibuit. M. Anto
ninus Vcrus fucceflor Pij cum Aurelio Commodo fratre
iufccpit imperium. Aurelius autem cafu morbi , quem.
Graeci apoplexian vocant, fuftocafus interiit. Eoque defunfto, frater folus reipublicac prsefuit,vir quem adm ran
quam laudare, Etropio creditur, facilius eft. A princi
pio vit tranquillusSc conftans,adeovt ab infamia vultumnecgadio.nec morrore mutaucrit, philofophiam
edo&usStoicaettque deditus vita pariter & eruduione
philofophus. Inftitutuseftad philofophiam per Apollonium Chalcedonium, ad feiendam iiterarum Graccarum
per CheronTem Plutarchi nepotem , Latinas autem eum
Fronto nobiliffimus orator docuit, & pro quoruftdam
opinione Plutarchi nepos. Inter caera bellum gefit,
quodpraemagnitudine Punicisconferri poteft. Et licet
orationibus militum Chriftianor'um, ficut idem Impera
tor uteris fuis dicitur atteftatus, magna bella confcerit,
grauis coram exarftperfecutio,multiqueSanftor*mar- Ummjth
tyrum coronati funt. Poftremo Lucio Commodo filio
fuo in regnum aflumpto, in Pannonia conftitutus re
pentino morbo interiit. Lucius Antoninus Commcdus
quintufdecimus ab Augufto, per omnia crudelitatis, luxuriae, Sc obfcoeniratisdedecoradeprauatus.gladiatoriis
quoquearmisTaspiffimedepugnauir.Scin amphitheatro
Fcris icft frequenter obiecit. I nterfcit etiam plurimos Senatores,maximequosaduertitnobilitatemduftriaquecx. Flagitia regis poena vrbis infequitur. Nam fulmi
ne Capitoliumi&um, ex quo fafta flammatio.bibliothccamillammaiorumcura ftudioque compofitam, defquc alias iuxta fitas rapaci turbine concrcmauit. Fertur ta
rnen beatusGregorius bibliothecam ombuflifle gentilro, quo diuina: paginx gratior effet locus, & maior autori-

5SS

DE

NVGIS

CVRIALIVM

toiitas, 5c diligentia ftudiofior. Sed fibi neququam

obuiant , cum diuerfs temporibus potuerunt accidilc
Commodus autem cunftis incommodus in domo Vcftiliani ftrangulatus eft, vviuis autem lioftis humani generis
iudicatus. Etbaeccfuidem-eftdefcripciotyranni, qua zx
plicatur res quae latct in nomine. Sicut ergo damnatum
.,i/
hoftem licet occidere, fie tyrannum . * Hxc tarnen non
**i.faiu*ri impediat*fupputatiovcriMtem hiftoriae,. qupniam hi
Galbse.Othonis i5c fimiliuin ratio ncgleda eL Nccqtiis
quotusfit imperatorum attending, fed quonxocto om
nium domuerit tyrannidem , au: repreflerit dementia
Dei, qui pro decreto iuftitixquandovult, ftagcllum inducit in dcliiiqiiemium pcenam,Sc quaado vult quos fe
cit pxnitentes admittit ad veniam. Decreucramhic fubfiftcre, &ad alias Romanis tranfirchiftorias: fed quia
in catalogum impcratorum ille a quo genti meas nomcu
cftSeuerusoccurrit, quiaduerfus Chrifti nomen tyran
nidem grauem excrcit, ilium adhuc folum adiiciam, nc
Scueriae vel Saresberra: noltrsc parcere videar.Sed profedo
hancprofanamin Chriltianos & ecclefiam perfecutio
nem coelcftis vltio veftigio profcuta eft. Emerlcrunt
enim continuo bella ciuilia, quibus Romani fanguinis
plurimum effufum eft. Hicquidem Afer genere, Tripolitanusaboppido Lcpti, natura faeuusmultis fiepe bdlis
laceffitus, fortifime quidem rempublic.fdlaboriolffime rexit. Congreflus eft cum multis gentibus, vt de multistriumpharer. Pefcenninum Nigrum, ad tyraaaidem
afpirantem , vicit & interfecit: ludamos & Samaritas re
bellantes ferro coercuit. Parthos.rabe.i:, Adiabenofquc
iii perauit. Hie eft Seuerus gentium viftor, qui in Britannias defeftu pene omnium fbciorum trahrs, magnis ibi
grauib^fqucpriliisfaEpegeftis.rcceptam partem infu!s:.i
cartcrisindomitisgentibus vallo diftinguendam pirtaui:.
Itaque maximam foflm , firmiffimumque vallum crc4.xx11 bris infuperturribuscommunitum per centum * viginti
duo millia palium marrad mare duxit. I bique ficut
Orofius & alij hiftoricireferunt, apud oppidum Eboracum morbo obiit.Siquidem Britannia veneno emperexhorruit,& in principes nonnouit, fed pro fuis principibusinuiftosgladios cxcrccre. Prxfatum vero oppidum,
in id

I I E F. R

VIII.

J59

n id virium&temeritatis.temporisprocefluexcreuit, vt
rbibus antiquis audiat feconferrc. Hoc et forte tanti
Smpcratoris contulrt fcpultura. Ipfiim tarnen gentilium
ritu, & infideliumprauitatetyrannidcm in Chriftianos
rxercuiiTe, & pnas feeleris lui le , certum eft. Nemo
cnim , fxculo, c apoftatx angdi egit imaginem _, qui
damnationis-cius & confufionis non fuerit partieeps.

'Cap.

x x.

Qtio autor'itate diuino pogino luteum <r gloriefiim tft, pblicos tjrannos ocdtrc, fi tomen fidelitott non fit tyranno obnoxim interfeor, aut olios
iufiitiam , aut honeftatem non * amittot.
4tnklt,
L n g v m eft fi gentilium tyrannorum ad tmpora
noftra feriem voluero trahere. Sed vnius hoc xtaiis
non memorabitur homo. Hoc enim mentem effugit, &
linguam vincit.Libellus tarnen qui deexitu tyrannorum
inferiptus eft, quid de tyrannis fentiam plenius poterit
aperire, diligent! tamencompendio, vtnccdeprolixitate
*aedium,necde breoitate obfeuritas geaeretur. Sed ne
Romanas hiftorix vilefcat autoritas, quae plcrumque ab
infiddlibus & deinfdelibusicriptaeft, hoediuinx & fidelishiftoiiscomprobcturexemplis. Vndiqueenim apparct, quia vt ait Valerius, eademum tuta cft potentia,
qua; viribus fuis modumimponit. Et fane nihil tarn prxciarum eft, aut tam magniicumjquod non moderationedcfidcrcttcmperari. Primum ergo tyrannum nobis
obiieit diui na pagina Nemroth robuftum contra Domi-
num venatorcm, quem & Ninumdici nonnulix teftanturhiftoriat.etfi ratio temporis non acquiefeat, eumque
fuifl reprobum , fuperius diftum eft. Rcgnare fiquidem
voluit, c non Domino, Se fubeoturriminccelumerigereconataeftcxcadifpergenda & confundenda mortalitas. Progrediamuradeum, quem populo diuina prxfeciteleftio, datumq; in reprobamdominandi, nonregnandi voluntatem deferuit, adeoque afflixit, vt vrgente
doloris anguftia, mortem fibi cogeretur inferre. Nihil
enim

DE

NVGlS

CVRIAIVM

cnim nut minimum prodcft fana afTumptio, ficorifeqt

vita diflcntit, rtec initia rerum apud iudiccm obtincm,
cuius fententia pendet ex fine. Regum 3c libridierum Ce
lebris hiftoria eft, in qua, atorc Hicronymo.Ifral cdocetur fub t)'rannis ab initio laborafle. Et luda praeter Danid, Ioilam, 8c Ezechiam reges omnes reprobos babiffe monftratur. Salomonem t a men. & forte aliquos aliorum in luda coiiualuille facile credderim Domino reuo.
cante. Miliique facile perfuadebitur populum dura: ceruicis, & corde indomabili,& qui iemper reftitit fpirirai
fanfto, & non modo Moycnfamulum legis, fed Dcuni
dominum legis abominationibus gentirri ad iracundiam prouocauit , pro principibus meruilTe ryrarinos.
Nam tyrannos, quospeccataimpctrant,inducunt&erigunt, pcenitentia delet, excudit, & perimit. Et quidem
ante reges fuos, ficut Iudicum narrt hifloria, feruieruni
fepenumero filij Ifrae'l fub tyrannismultis & varus pi
difpenfatione diuina afHifti tcmporibus,faepequc fui
clamantes ad Dominum liberad. Licebatq'uc finito tem
pore difpenfa tionis, nece tyrannorum excutereiugum
ceruicibus fuis, nee quifquam eorurri , quorum virrute
pocnitens & humiliatus populus liberabatur , arguitur,
fed locunda pofterorum memoria, quad minifter dornidt ni*mcmoratur.Quodfuppofitisliquetexemplis.Scrfflcrunt ergo filii Ifral Eglon regi Moab decern & oflo annis:Etpofteaclamauerunt ad dominum , qui fulcitauit

c's faluatorcmvocabulo* Aioth inclytum filium Gerari

filij Gemini, qui vtraque manu vtebatur pro dextcra.Mi(runtque filij Ifrae'l per ilium muera Eglon regi Moab,
qui fecit fibi gladium ancipitem, haberitem in medio capulumlongitudinis palma; mantis. Sc accinctuseft
fubtcr igum in dextro femore,obtulitque muera Eglon
regi Moab. Eratautem Eglon craflTus nimis. Cumque
obtuliflet ei muera, profecutus eft focios qui cum eo v
nrant. Etreuerfuseftde Galgalis vbi erant idole, dixitq ue ad rcgem: Verbum fecretum habeo ad te rex. Et illc
imperauitfilentium.Egreifque omnibus qui circa turn
*
erant, ingrefluseft* iothad eum. Sedebat aurem in
acftiuo coenaculo folus. Dixitque ei: Verbum Deihabeo
ad te. Qiu ftatim furrexit de throno. Extend * Aioth
mafluni

IIB -

VII .

561

nanurrtfiniftram, & tulit fleam de dextero remore fuo,

nfixitqueeam in ventrem etustam valide, vteapulus ferum fequeretur in vulnere, pinguiffimo adipe rcringettur.Ncc eduxitgladium, fed ita vt pcrcufTcTat, rcliquic
n corpore. Statimque per fecreta natura: alui ftcrcqra
)roruperunt. * Aiothauremcfauisdiligentiffitneoftiis *
enaculi, & offirmatis fera, per poftkam cgrefTus eft. Et
ilibi. Sifara fugiens peruenit ad tentorium Iahelvxoris
'Aber Cynei. Erat enim pax inter labin regem Afor, & * /.
lomum * Aber Cynei. EgrefTa igitur Iah<fin cecurfum *,1.\,*
iifarae, dixit ad eum: Intra ad medomine mi , intra, ne
imeas. Qui ingreffustabernaculum eius,5c opertuseft
bcapaUio/dixitquead eamt Da mihi obfecro paululum
quae, quia valde fitio. Qua: aperuit vtrem latis,& dedic
i bibere, & operuit illum. Dixitque Sifara ad earn : Sta
iiueoftiumtabcrnaaili, Sc cum venerit aliquis interrpnsteScdiccns.nunquidhiceftafiquis? Refpondebis,
lulluseft. Tulititaquc Iahel vxor* Aberdatiumtaber- .
laculi, aflumens pariter Sc malleum. Et ingreffa eft abcondite Sc cum filentio pofuitque fupra tempus capitis
iusclaunm.percufTurnque malleo defixit in cerebum vfue ad terram. Qui fbporem morti focians, defecit 5c
nortuuseft. Laudmneergo,aut vituperium coufecuta
ft poftcrorum? Benedi&a.inquit feriptura^inter mulieres

ahel,vxor * AberCinei, 8c benedicatur intabernaculo *AlnaCjiui

iio.Aquam petentilac dedit, & in phiala prineipum ob-'
ulit butvrum.Siniftram mantim militad claum,5c d cxcram ad fabroriirn malleos. PcrcuiTtque Sifaram, quaeensincapitevulneri locum, 5c tempus valide performs,
lautem 8cabaliaconftethiftoria,iuftumeTe pblicos
iccidi tyran nos, 'Sc populm ad Dci obequium liberan',
pfi quoque facerdotes domini eorum reputa'nt
lietatem, 8c fl quid doli videatur habere imaginem reltione myfterij oieunt domino conlecratum. SicHoIoferles ndn virtute hoftili, (d fuis vitis gladio mulierisoccumit, Sc qui virisformidabilis fuerat, luxuria Sc ebrietatef
iftus femina interfeftuseft. Nee feminaead (yrannum
atuiflet acccfTus, nifi hoftilem animum pia fimulatione
exiflet. Non eft enim dolus qui fruit fidei , Sc militt
haritati. Siquidem fidei eft, quod increpat facerdotes
n
qui

Ci

</. viriii

DE

NVG IS

tVRIAllVM

quidiuinamifcrationi pricripfranttempus , ex pad

hoftibusfcdedituri,6c vrbem, niii infra quinqu diese
Dominus fubueniret. Charitatis autem quod nulla fa
midabat pericula, dum fratres Sc populum Domini il
holtibus liberar. Nam & hocegrcdientisinialutcm in
dicantvgrba: Fac, inquit, domine vtgladio proprio eiu
fuperbia ampuretur, 6c capiatur laqueo oclorum fuo
rum in me, 6c percuties eum ex labiis charitatis mea;. D.
mihi in animo conftantiam,vtcontemnam ilium, &rir
tutem vt eucrtam eum. Erit enim memoriale nominii
tui, cum manus femina: deiecerit eum. Vocauitcn>o
abram iuam, 6c defcendens in domum fuam , abluit
fecilicium. Sc exuitfeveftibusviduitatis, lauit
fuum, Sc vnxite rnyrrha optima, 5c difcriminauit crinem capitis fui, & impofuit mitraiji fupcr caput fuiirn,
& induit feveftibusiocunditatisfuse, cingens fandalibu!
pedes fuos, aTum{tquedextralia,5c*lilia, & inaurcs.t
anulos , & omnibus ofnamentisfiiisornauit fc.Con
litq; ei fplendorem Dominus j quoniam omnis ida corapofitio non ex libdine, led ex virtute pendebat. Et ideo
Dominus banc in illa pulchritudinem ampliauit , vt incomparabili decore oculis omnium appareret. Illuccrgo
perueniens, 5c publicum captans hoftcm , dixit Iudith
Holofrni:Sumeverbaancillxtua:,quoniarn i ca fecutus fucris, perfeftam rem faciet Dcus tecum. Viuittnira
Nabuchodonofor rex tense, & viuit virtus tua quae eft in
teadeprreptionem omnium animarum erraiyium,quoniam non folum homines, fed 5c beftia: agri feruiunt illi
per te, & obtemprant ei.Nunciatur enim virtus & induitriaanimituivniuerfisgentibus, Sc indicatum eft omni
feculo, quiafoluspotenses 5c bonus in omni regno eius,
6c -difciplina tua omnibus gentibus pradicatur. Et adii<iensait; Veniensnunciabo tibi omnia, ita vt adducam
tepermediamHierufalem,5c habebis omnem populum
Iicacl ficut ones, quibus non eft paftor, 5c non latrabit
vel vnus canis contra te, quoniam hate mihi dia funt
perprouidentiamDei. Quidquaeointtdiousexcogiri, quidcaptioIusdicipoteft,hac myftici difpenfatione
confilij? Dixit itaqucH'olofernes: Non eft talis mulicr fu
pcr terraminafpeiru, 5c pukhritudine, & enfu verborum.

tut fill.

i%

[tri. Crenim eius concuflum ardebat rthcupcerf

a eins .Dixitque bibe nunc, & aecumbe in ioeunditate;
uoniam inu'eriifti gratiam coram me. Ipfa vero- qui lujriari non venerar, fidei & forritudiois fuse nttrmen'),vfa eft luxuria aliena. Et ciudelitatem qtarn femel fo
iuit blanditiis ,in populi liberationecharitatis arrriis ozJ
dit. PercufitergoHolofcrneminceruicen, Sc abfeidit
iputeius.&tradiditiUudancillaefua: , vt ponerctur in
:ram reportandum in vrbcm ,qux falutcm fuerat confeita in manu femina:. Hoc tarnen cauendumdocent hioriat, nequis illiiis moliatur internum, ni fidei .aut f
amenti religione tcnetur aftriftus. Nam Sc Sdccbias
b neglccbm fidei religronem , legitur captioatus , 5c
uod in alio regum Iudznon memini, fcruri funt ocuti
us,quiapeum,uijuratur, ctiam cum ex iiifta cania
weturtyranno, lapfus in perfidiam, nonpropfuit cohfpetumfuum. Sed nee yeneni, licet v idea m ab indelbus aliqUando vfirpatam, vilo vnqunm iure indulirri lego Ilcentiam. Non qiiod tyrannos de medio folen
os noiicn:credam,edfnereltgionishoneftntifqc iCendio. Nam & Dauid regum, quos legerim optimus,
: qui excepto irmonc Vrii Ethei, in omnibus inculpa
is inceffit, licet tyrannum grauiffimum fuftincret , Sc
un perdendi iepe naftus fuerit oecafioriem, ei tarnen
ialuit parccreconfifiisdemiiiricordiaDei, qui eum (1e peccaro poterst liberare. Decreuit crgocxpecbrc pacritcr, vt illc vifitaretur Domino reddita charitate, auc
iprxlica.deret, araliasiufto Dei iudicio mreretur.
iquidemvelexeopoteftinfigniripatientia eins , quod
imoramchlamydisSaul pracfcidivletinip'clunca, Sc alii de noftu caftra ingreffs, cuftodum negligentiam inrepaftet, ipfum regem co'git profiteri, quia Dauid cauim agebat iuftiorem. Ethicquidem modus delendi tymno, vtiliffimuseft, Sc'tutilfimus , fi qui premuntur,
d patrocinium dementias Dei humiriati confugiant , &
mas manusleu.intesadxlominum'deuotisprcibus flaellum, quo affliguntur, uertarit.Peccatcteni'm dclin|uentium, vires tunttyrannorum.Vnde Achiorduxomikirh filiorum Amon,faIuberrimumh.QCconfiliiim d
lit Hotofcrni. Perquire inquit aune domine mii eft ali.:.
n 2
qua

; i.

OB

NVIS

CVKIAlIVM

qua iniquitas populiin confpeftu Dei coram, & afcM

damns ad illos, quoniam tradens tradct illos Dois
mm tibi, & fubiugati crunt Tub iugo potentiz tuae.Si a
tcm non eft pfrenfio populi huius coram Deo fuo, noi
poterimus refifterc, quoniam Deus coram defend illos
Vcrimus in opprobrium vniuerfse terrae.
.>. m

Cap.

xii.

Omnium tjrannorum finem ejfe miferiam: &

in eos Deus vindiam exercet, ft manus (effet hu
mana, bec in lulune apostata, & multufan
feriptura patet exemplu.
Finis cnim tyrannorum confufio eft, ad interitu
quidem.fi in malitiaperfeuerant; fi reuocantur.af
veniam. Nam 6c ipi fiagello paratur incendium, cum
correftioncm filiorum eo fuerit vfus pater. Et inquit,
Achab reucrituseftfaciem meam, non inducam malum
hoc indiebuscius.At Iezabel in fxuitia pcrfaicrans,con'
digno crudclitatis exitu fanguinem fuum canibus linfendum praebuit, in loco vbi fanguinem innocentis
otli linxerant canes. Quod ii ita Nabuthat innoccnai
fanguis exquiritur, nunquid tot innocentium fanguis ifrequifituserit? Vineamiufticoncupiuitimpictas, & m
permutationemeiustotiusregni iura amifit. Puniturautemmalitiafcmper domino, (cd interdum fuo , intodum quafi hominis vtimr telo,in peenam impiorum.Affiixit Pharao populum Dei, 5c ab eodem grauiffimis.ficut in Exodo lcgitur, flagcllatus eft plagis. Qiias breuiter, vt fidelius teneantur, metro comprehends curiui infererc.
Prima ruhens vnda, rttnt tubefaue fecunda,
JnJt culex triSlu, poft mufca nociuior iii'u.
Quinta flrauit, veficam txta crt*mt.
fne fubit grando, pofl iruchui dente nefndt.
Nena tegitfolcm , primam neett vltima prolan.
Nee curo quis verfus fecerit, hoefolum jtcendens , qui*
flagwAcgypti fubPkaraone fatiscompendiofecomprehendit.

LIBER

Vi II.

"'

&%

hendit. In his tmea omnibus non eft auerfus furor a us

populo Deij/cd egrcdicntcm perfcqucns cum curnbus
& equitibus fuis in mari fubmerfus eft. Aquis ergo pro
muro, ad populi defenfionem, Scproteteaduerfus lubucrfionem tyranni vfus eft Dominus. Saimanafar quoqucrcgnanteEzechia premebat populum Domini, connerfufquerex in preces aduerfus minas tyranni, clypeura
dminae protccbouis oppofuit. Vnde 6c earn per prophe*
um cont'oi taui t Dominus, dicens, Non ingredietur vrbemhanc, ncc mittet in earn iagittam , ncc occupabit
caniclypcus, nee circumdabit earn munitio. Perviam
quavenit rcuertetur, 5c ciuitatemhanc non ingredietur,
dicit Dominus. Protcgamque vrbem hanc , Sc faluabo
cam propter mc, 6c propter Dauid fcruum meum. Fa
ctum eft ergo in nocteilla, venir ngelus domini, Oc percullitcaftra Ailyriorum centum otoginta quinqu millia. Cumquc diluculu furrcxiflet, vidit omnia corpora
mortuorum, & rccedens abut. Et reuerfus Sennacherib
rex Ailyriorum 8c nuiifit inNiniue. Cumqj adoraret in
templo Ncfrach DeimTfuum, Adramalech & Saraiar fi ii i eins percullauut cum gladio, fugcrunrque in terram
Armcniorum, Scregnauic * Afaraddon films eius pro e/W
eo. Ncc moueat fi alio 5c alio nomine cenfeatur in di)ei fis hiftori, quia pro traditioncHcbia;orum,llcut Hicronymus autor eft, idem pentonymus extitit. Dicuseft
emmSalmanafar, 3c Sennachetib , Sc Phul , Sc Teglad
* Pkalafar, Sc Sargon. Nid enim polyonymus habeatur, tM,
hitoricorum quadam cmtrarietate dilTidentium quandoque vacillabit autoritas. Hie ergo anglico gladio primum aduerfus exerei tum vfus eft dominus,deinde aduar(usimpiummanibusfiiiorum. Ipfaquoque natura vin
dictes ftupet interdum altilTimi, Sc hominum prouocantc malitia , creatoris fui legibus mirabiliter acquit feit .
Hinceftquodadueifusdominiim Nabuchodonofor intmnefcens.exaftofeptennio beftiam egit, Sc pcenitenS
tftdenuo reuerfus in nominem, rebus reftitutus Sc regno,
liceteopoftmodummeruerit mifcro exitu fpoliari. Ad
tmpora tranfeo Chriftiana, quoniamin omni gente Sc
populo maiufefta eft nequitia tyrannorum, 5c euidens
peeaa. IulianusvilisajK)ftat.i,&fordidusimperator,don i
lo po-

}6

DE

KVCIS

CVRALIVM

lopotiusqnam viribus perfecutus eft Chriftum, nee ta

rnen vinhastemperaiiit. Nam Tub grauiffima Chriuiqrucmnexortaeftperfecutio,dumGahla:, quem iceba: conatu impo, nomen moliebatur extingucre. Ve
rum dum aduetfus Parthos infiauftam expedition ageret,& idolis, in reditu fuo,pro facrificio,ca:dem deuoucr
Chriftia>norum , MagniBailij, aliorumque fanctorum
prccibusmtfcrtuseftbcus. Mercuriumquemartyremdc.
ftinamt , qui'tyrannum in caftris mandato beatx virginis
lancea pcrforauit,moiicntemquccoegitimpium confitrriGalilxum, Chriftum cilicct,quempeftquebatur,c/ic
victorem , & de fe triumphaflc.Cum cnim prxfatus ir.feopus, fidcles Cxfarea: in ecelefia perpetua; virginis geniricis Det.petnociantes in oiationibus collegiUet.ipfa noxbeatarn virginem in vifione fantusagnouit,& huiu
modi confolationcm accepit: Vocate, mqui tilla, mihi
Mercurium, & abbit interficcrc Iuhanura , in filium
meum, & Deum tumide blafphemantem. Sanhisatitcm cum armatura fu aducnicns^elocitci- abut, & aduocans quasapparuerat Magnurrraafilium , ddit ci 1brum habentem in hiftoria oranem mundi facturara,
dextrorfum Viro hominem Deo plafmatum.In princi ''ii
pi autem Ubri fuperferiptio erat, * die. In fine homir:
'
iampiaibaato. Parce. Suiipiensitaq; librum legit ab ini
tio vfquc ad Parce. Similem quoque vifionem viditadem node quxftor Iuliahi in expeditione Libanius. Rcdiens BaiUiusadmattyriumfaniMrcurij nofte ip.
. - Mcrcurii arma non repciitj fed die fequenti inuenit * fi
ai '
dem,&lanceamrecenti fanguinc cruentatam. Orofo
tamen de Mircurio martyre non facit mentionem, fed is
expeditione Parthica, tyrannum refert ohuij militis do
cfle peremption. Eutropius quoque qui Romanara ckganti compendio deferibit hiltoriam.pcremptum faterur
in caftris, fed nullum exprimit caed autorem : pcrltrationem tarnen quam eodem autorc in Chriftianos ftff
modum exercuit, ci confit plurimum notuifle. At bib
lia tripartita diligentius perfequitur flagitia Iuliani, &
quanta immanitate perfecutus fit Chriftum, quem Gilzum nominabatjtoto fexto volumine comprchendit.Ex
jufbusadJaudcmGalitai nonnujla inferui, compendio
fe de

IIB . VII I.

567

dcccrpta his, quae de Socrates, Theodpricus, 6c

Sozomemis,teftc Caffiodoro,tradidcrunt. Iulianus ergo
5c regio angiiine oriundus , & ex Conftintio nepos
Conitantini Magni, qui Byzantium fuo nomine Conftantinopolimappellauit, ab*initio cxtitit Chriftianus,
creicenfque in auditoriis Conftantinopolitana: vrbis, exercebaturinba(iUca,vbi doctores erant, habitu priuato
procedens .Paedagogumhabcbat nomine* Marconiurn, '/
Giammatkum,*Nidoclcm Laconienfem. Rhetoricam * t <
vero legebat apud Eubolium Sophiftam,iam opera & di- ""

ligefttia Magni Bafiiij Chriftianum. Prouidebat enim

Imperator ne apud paganumSophiftamkgcns, ad im*.
pietatis dogmata declinaret. Prorecit ergo vt ei fama de.
ferret vires rmpri j gubernandi. Vndc in fufpitionem duibis impcratori, ab vrbe regia iiiifiis eft abftinere, miflufqueNicomediam,prohibitus eftconuenirc apud Liba*
niumSpphiftamSyrumpaganumque,quiibipa8dagogis Conftantmopolitanisexpulfusrriorabatur. Vtebatur
tamenlecbonelibrorumeius, & in rhetorica proficieni
Maximo philofopho Ephefio, quern poftea quafi artes
mgicas exercentem, Valentinianus Imperator fecit oc*
cidi, familiaris effeftus eft. Cumqueabeo verba phito^^
iophica praeguftaflt.cpiteius imitan religionem.ma-^
gis 5c magis cupidine fuccenfus imperij.Imperatorem ve
ro timens, iafpiciortemquec.uiensjtonfus^onachicam **l,
fimulabat vitam.agensproditorem in habitu Chriftiano,
& in eoriefia Nicomedix leftor ordinatus.fic furorem dedinauit Imperatoris.In manifefto autcm facros Chriftianorum legebat libros, & latenter exercebatur in philoibphia, inualcfcente femper ambitione imperij. Vndc&
i m icis diccbat felicia fore tempora,quibus ipfe rcrumforiretur imperio . Et quidern man us non cuaGTct impera soris, nifi Imperatrix Eufcbia inueiiiens latitantem, &
uro eo intercdons obtinuiiTet, vt ad philofophandum
nitteretur A thenas. Refert Theodorkus quod ciinde diflurrensomnem Helladam, vates quaeiebat confulens, an,
id impcrium perueniret. Inuentoque viro qtii fe potenriflimum in mgica fatcretur, introduftus eft? ab in lo:um idolorom, vtin abdito euocatos mago dxmones
prxfensconfukret.Quibusfolcmniter*pparctibus,cornn +
pulfus

$68

DE

NVGIS

CVRIALIVM

piilfus eil Iulianus front cm fuam crucis munire (Ignacuo. Quo fato, repente dzmones difparuerunt. Magu
taque ccepit culpare Iulianum. At tile pi a:tcndens me
tan, crucis fe dixit obftupui le virtutem,eo qod igivuii
hoc daimoncs fugciint Non fufpicens hoc bone vir, in-!
quit magus, quia timuerit ficutais, fed abomina ti hex
lignum potius abfeeflerunt. Et ita capieus milcrum, odio
ChriftianifignactilirepleuitIulianum.Pofthaec,ficutSo-cratesautor eft, impcrator euocans Iulianum, cum coatituitCafaicm, Scdatafororc Conftantia in vxorcm,
ipfum contra Barbaros deftinauit ad Gallias. Succefit er
go ei.fccitque fibi initium vincendi barbaros, quod amoremfuumapud milites colloc.uiit. Fcrtur ctiam quo:.
dum in aliquant ciuitatem fuiilct ingrefius, corona lau
rea, quibusfolcnt ornari ciuitates.inter columnas pendens
rupto fune fuper caput cius decidit, eumque aptiiiime
coronauit. Quo fato, cunti clamauerunt quia ei fignum forct imperij. Congrediens dcinde cum hoftibus,
' tanta felicitate prouedtus eft, vt militibus appellaretui
Auguftus. unique corona deeflet impcrialis, vnus figra
portantium, torquem quem habebat, capitieius circuir
t>ofuit, & hoc modo factus eft Imperator Iulianus. Qui
*vero poftea geflcrkille philofophus, iudicent audienic-.
Nam in ipfo principio omnia pro libito difponcbat, figmemumque hi iftiana: icligionis abiccit, & iingnl.iru,
vi bi um templa aperiens, idolis offerebat, dicens fcipfum
efle Pontificcm paganorum. Inteftino quoquc hello la
cerad imperium.niil ei degenti in Thracia.fuiflet mors
Imperatoris Conftantij nunciata. Vt vero fauorcm multitudinis fibi conciliaret, iu.s (ibi prxfcrendx religion
omjnbusindulgebat. Studebat ob hoc omnibus omnia
fieri : Hinc vana; gloria: caui largus,hinc afFcata fimulationephilofophi parcus.lnnc ciuihtatefictitia, com!;
hincgraiiis mole imperii, & quod maxime erat,:''
erudelis haberetur, rnanfuetudinem mentiebatur. rum qualis eilet, rcligione monftrabat. Epifcopos ergo m
exilium deportatos, iuflt euocari, & confifcatas cortim
fibi reddi fub.ftantias. Templa quoque paganorum velociter fuis neeuariis pracccpit aperire, &. quae eis abti
fuerant, incuuclaater rcftituere fanciuit. Palatio cxpulit
cunu

USER Till.
56,
cu nuchos, tonfores & coquos. Eunuchos quidem ,
quodvxoreiusobierat, poftquamnonduxitaliam.Coquosautem, quiamoreplulofophicibis fimplicibus vte
batur. Tonfores, quoniam,vtip(cait, vnusfufficit multis. Scriptorcs plunmum venerabatur, cultorefque diiciplinarum, fed maxime philofophantes. Vndc Se fama viros huiufmodi vndiquc congregabat circa palatia , qui
ircumamidi patliis, magis habitu , quam inagifteiio
pandebantur. Erantquc graues vniueris Chriftianis feduftoresviri, S Imperatoris femper religioni faucntes.
Noftibusvigilansconfcribebatlibros,quos in Senatu pu
blice recitabat. Solus enim Imperator Iulio Casfare in
curia rccitauit orationes. Publicum curfum mularum, &
caballorum inhibuit, iubens eos vtilitatibus publicis miniftrari. Haec eius opera laudant pauci, plurimique vituperant, quia remoto fallu palatij.contemptibile videatur
Imperium. ApudSozomenumfrtur, quiamox in ipfo
principio fie aperte & impudemer negauit Chriftianam
fidem, vtquibufdamfacrificiis& inuocationibus , quas
peditiones pagani vocant,& fanguineimmolatitio noftrumbaptifma ftuderetablui.,& abrenunciare ecclefiafticaeconfeffioni. ExiHoenim tempore, tarn * fcaetim *timlH
quam publice, & in templis pagani licenter iacriricia ceIcbrabant. Fertur autem quia dum aliquando facrifkaret, oftenfum fit ei in viiceribus hoftix fignum crucis co
rona circumdatum. Quo vifo, alij quidem perterriti,ve.
raereligionisvirtutem, 6c Chriftianidogmatisjctcrnitatcra intellexerunt, eo quod corona victoria: indicium eft,
& ambitus circularis, in ferediens eft finis ignarus. Prin
ceps autem confortans cos, fibi profpera monftrari aflerait, Sc quia fignum dogmatisChriftiani cocrccrctur, nc
ci dilatari liccret, * circuli termino eile confeptum . Cum 1. autem adhuc pueri Callus Sc Iulianus ad fcpulturam
Mammae * matris , opere i nter fe diuifo certatim bafiti-
cam fabricaren!, res dichi mirabilis 5c forfltan incredibilis accidiTc narratur. Galli namque pars augebatur, vtiliterquccrefccbat. Iifiiani vero labores alij quidem fodieb,mtur, alij terra ipfa cuomente ruderibus implebantur,
aliquotiens terra; depofita fundamenta copulan non po- '
terant, ac fi quzdam violenta virtus ab inferiore loco ea
11 5
reper-

570

DE

NVG IS . CVRI A MVtf

repercutiendo depeileret. Res prodigioia vifa eft omni

bus exiftimantibus, quia non effet vir ille in Chriftiaru
religione inlubris. Nec falfo . quod patuit ex poft fao.
Nam cedefias Se miniftros pollcllonibus 5e priuilegi
fpoliauit, & quod nimis graue, & plane iniuriofum eft,
dericosiuffit militibus aggregari,du<i prouincix feruituros, pluvimofquc corum curix tradidit. Populum vero
Chriftianumcumvxoribus& filiisinfcribipraecepit, &
tanquam vican-eos tributa perfoluere,& Galilxosomncs
cenfuit infelici diminution! capitis fubiacerc. In initio
autem Chriftianisparcensmiorvifus eft, (cien* prior
perfecutores nihil profecifle in poena ChFiftianorum.qiii
magis inde crcuerunt, & facti funt groriot,pro vero dogmate morientes. Inuidens ergo corum gloria; abftinuiri
tormentis iudicans eflc neceilarium, vt fcrmone potius
& ammonitione ad paganitatem colendam populum
fuaderct.fperans ctiam bine ft monftrarc clementem.Dicitur enim quia dum Conftantinopoli apud Fortunam
acrifkarec vrbis, acceitad cum Maris Epiftopus Chaicedoniae, 5c publice irapium & fine Deo apoftatamrocitauit. At ille folam ei improperans caccitatem, quoi
fenex coccus manu altcrius agebatur, ad iccit: Neque Galilxus Deus tuns curare te poteft. Refpondit Maris-- Gritas ago Deo qui hace egit, nc tc viderem pietatc nurUtum. Imperator autem filens ablccllit , philofophum fimulans, vt oftcntatione paticntiae paganitatem robonret. Lege autem inhibuit,ncGalilaeoruin filij.Poctarum,
Rhetorum, ocPhilofophorumlegerent difcipiinas. Propriis,inquit,telis Secundum proucrbium, vulncramur.Et
noftris enim armati, ex noftris conftriptoribus contri
nos bella fuftipiunt. Pofuit c aliam legem praeeipirns
Ci.ilil.ros cxpelli militiis. Adiecit 5c aliam,- vt Galilas bo
na auferrentur, quoniam Chriftus corum cos pauper
efle praeeeperat. Scripfit Apollinaris vir doftus Sc ingeniouis, heroieis verfibus pro Homcri pomatc Hebrair.'.in antiquiratem, 5c in alio opere imitants eft comcedias
Xlcnandri, fabulofitate dedufta. Euripidis quoquetragcedias, & lyram Pindarifecutuscft, 5c abfolute dicendum, quiaexdiuinisfcripturis argumenta fumens, om;. nullit nes*endeticasletiones tempore paruo compofuit , nu
mero,

 ' ' iti " vin. ' "

5*71
mero, virtute, moribo.confcviptionCjcbarAefj'k difpofitioncGrxcorumvalde pares. Fcit & libriirri nobi1cm, adipfum Iraperatorcm, fine contra philofophos,
irtquotacttisfacrxfcripttira: teftirnoriiis ilios irrefragabili rationc defipere probauit, & fe vera fntire de Deo.
Qua: legensImperator,cl.iris tune fcripft EpicopiSj legi
& reprehend. Coi Epilcopi refcripferunt:Eti legifti,non
agnouifti. Si enim agnouifles , neququam reprehendiffes.Baflij autem Cappadoceuicreditur haec fuifle Epiftola. Veniens Imperator Antiochiam, eoquod ei effet
barba valde prolixa, derifus eft, dicentibus Antioclicnis :
Tondeatur, vtad funes barba eius proficiat. Etquiatau.
rum confueucrat immolare, taurum Se aram fuo formari
prarcepitin folio.* Lacerantes ergo dicebant, iftetaurus J^f"4''"
euertitmundum, & nid eum Libanius reuocaflet, gra. ,
uirer afflixiii Antiochenos, aduerfus quos * tum li- i.i,.-
brum fatis vrbanum fcripfit. Vt autem eriam Iudaeos denuoanimaret & armar in Chriftum, templum Hieroiblymiseosinftaurarc prxcepit. Concurrentibufq; quos
de toto orbe conuocauerat.pl urima miniftrauit, mifitque prxfidcmimpiorumcxecutorcmdigniilmum piacceptorum.- Aiunt enim quoniam ad * repugium facien- f tmvum
dum argnteos hamosc cophlnos & feaphas habuerint.
Cumquc fodere iam cocpiunt, ftatutaquidem die hace
multitud o plurima faciebat. Noue vero fpontanca terra
de valle crefeebat. Solutis itaque prions fundamenti rcliquiisnoua omnia prxparabant. Cumquc gypfi & cal
as multa modiorum millia congregaflent , vis magna
ventorum repente refpirans tempeftates atque procellac
(Ubito faclx, quicquid congregatum fuerat, difpcrferunr.
Adhuc autem vefnientibus eis, 6c neququam diuina
longanimitatrcorreptis, maximus primo terra: motus fa ctus cft,& quifquis non fuerat diuinismyfteriis imbutus,
vehementer attritus eft. Cum vero eque hoc terrercntiu*
indicio, ignis ex fiindamentis quae fuffodiebantur, egrediensplurimosfodientium concremauit, alioium mem
bra difloluit. Noftc plurimisin vicina porticu dormientibus cadensfubtocum tecto ipfa porticus.dormientes oppreTit. Alia vero die in clo lignum fplendens crucis fautaris apparuit, fed etiam Iudskm veftes crucis fignaculo

J7t

DI

kVGIS

CVRIALIVM

culo fuat impletse, non fignatae tamcn fplendenti colore

kd nigra. Hxcitaque Dei rebelles coniideratus, 5c ci
uina ctiemifccntes flagella, ad propria fuat reuerfi,confitentes cTc Deum, qui ab corum progenitoribus ligno
probatur appenfus. In his tamcn omnibus non cftaucrjus furor impij, fed indurato corde prxecpit, vt quicunque (aerificare nollent, palatium non intratan, & nequc
collcgio, nequc foro, eque arbitrio, nequc dignitatc,
neque qualibet amminiftratione participarerttur. Cum
vero torquebantur Chriftiani, aut fpoliabantur, eis patientiamindicebat,quoniamhanc Galilxus corum
preflo verbo legis & teftimonio operis fuos docuerat icctatores. Vndc & multi Chnftunorum retrorfum abicrunt, aut ftrati metu, aut capti dolo: & inualelcebat ix
uitia paganorum. Vt autcm ad idololatriam milites faclius aTucfcercnt , ftuduit ad prilcum fchema reformire
illud lignum fublimius Romanorum, quod Conftann
nus in formam crucismutauerat. Verum in pubhcisim.;
ginibus louem quad decoelo fibi coronam deferentemSc
purpuram;Mercurium quoque cMartcm in fe refpicicntes, velut pro teftimonio fapicntis c fortis depingebat,
hoc agens in imaginibus, vt fub occafionc imperii laten
ter adorarenturDij,& hoc modo fubicdiclanculo fall<remur,exiiide fie capti facilius implcmri quod vcllet. Si
vero detreftatcnt, torqucrentur tanquam imperii contemptorcs. ApprobabatautemftudiaChriftianorure, li
cet perfequerctur fidem & cxercitia virtutum, quo paga
norum roborar crrorem, apud Galilxos non vera mentiebaturell, fed fifta. Dccreuit ergo eis virtutes prasripi,
& paganos Chriftianisabfquc fide moribus inftimtis,
plideibphixvoluitcfie cultores, iicut Arfatio pontine
Galatix, (cripta ab in hunc modum docet Epiftob.
Paganorum ritus non dum agitur fecundum intentionemnoftram, propter cultores eius in negligentia poitos. Nam deorum claritas, magnitude atque fublimitas
omnioratione, omniquefpe maioreft. Sed propitij lint
t nobis di j propter * negligentiam quam habemus, cam
illorum prouidentia in paruo tempore, tanta mutatiofi fit, quantam neque orareprimitusaliquis prxfumpfcrat.Cum ergo credirdehoc poflefufnccrc,ncquaquani
rcipici

t l E

VI II.

573

tefpicimusquemadmodum fupcrftitionem Chriftianorumauxit peregrinorum,& circa fepulturas & mortuos, multa folatia honcftatque conuerfationis ftiidia
non vera, fed fiera. Quas res arbitror apud nos deberc
fub verirategeri. Nonitaque fat efttctalem effe, fed oro
nes abfolutc circa Galatiamfacerdotes.Qupsaut depreca
re, aut ratione tiefte, aut certe feftinantcr icerdotali
minifterioremoue,nifidiiscum coniugibusc filiis ar
que (ruis colla fubmiferint,nonferentes vlterius eovura
feruos, aut filios hoc facer contemnentes, aut Galilaeos
bnpie contra dos agentes, & impietates pietatibus praeponentcs. Deinde cuntos admonc vt facerdos eque
ad fpectacula procedat, nequein tabernisbibat, aut cui
libct artioperibufqucmrpibusautimpudentibus praeiit.
Qui obediunt, honorentur, inobedientes expelle. Xenodochia conffitueperfingulas ciuitates, vt noftra peregtini dementia fruantur. Non tantum noftri fed etiam extrarrei pecunia indigentes. Vthabeas vnde fiat, interim
decreui fingulis annis trigina millia tritici modios per
vniueramaariGalatiam,& fexaginta -millia vini fextatios. Horum quinta pars pauperibus templa obfemantibusdcbetexpendi.reliqua peregrinis, indigent ibufque
^
diftribui. Turpenamqueeft, vt ludaros non abiiciant,
fed potius nutriant impij Galilaci, 8c fuos pariter, nec non
etiam noftros, noftri vero, noftrorum folatio deferantur.
Quapropter dece etiam collationes facer paganos ad talia minifteria, paganornmque vicos ofFerre primitias frugum.Eofquehuiufmodi'oencfaftisinftituc, docens coi
hoc opus olimfuiflTe noftrorum. Homerusenim hoc pro
bat, introducens Emenium talia facientem. Nos ergo neque* bona noftrorum imitamur, fed alus* remittimur, *%'
negligentia non confLvf,magisautem deonim reucren- ,n,
tiarp*rcfpuentes.Siigiturha:c te facientem cognouero, *j """"*'
Ixtitia plenus ero. Prsefdes prouinciarum rarius domi *,i.Kefufeipe, frequenter eis feripta tranfmitte. lngredientibus, "!
eisciuitatem, facerdotum nuUus oceurrat. Cumque ad
templa venerintdeorum, intra ianuas eos nemo proce
dat militum forte,' aut prsecedentium officiorum, fed qui
volueritfubfequatur-Gurnad ipfum limen templi peruenerit.priuatuscxiftaf. Tuenim ficut aofti intus es iu
dex.

J74

NVGIS" CVKI'ALIYM

dcx. Hocenimctiam acrafntio videturcxigere. Obe

dientes igitur pro veri tatc pi j flint, reluctantes vanx glo
ria: cemprobantur. Qiiidenim patianrur, aut quod mtreariturauxiliun, qui inatrem deornin propitiam habere
noluerilnt Quiergo:eilivi neglexerint, non blum fine
querela rroncrunt; fed etiainnoftracindignationis impetum fuftineburtt. eque enim fas el vt ilti parcatur, qui
dos habuerit mmicos. Suade fiquidem eis,.vt fi inca vo
lant frui taitronc, omnes matri dcorum ftudeant offerre culturam. quidem fcripft^Si ad firtilifudinen
ecelefia:, dasmonum templa conftituit, & inftituit mini
aros in diucrfisTgradibus ad inflar clericorum, vreicnt
qui<a:terosdocerentcultum perfidia:, 8c pcenitcntespoft
culpam fccundmtraditioncm Civ.iftianorum coTrcdionenjedioenreformarent. Nihil autem quod paganij
committererur in Chriftum, videbatur. Adeo
quidem vt nee etiiic in mortuos inhumanum aut crude*m. scbtfa le paganis videretur. Vnde in ciuiraro* Scbafta Iohannis
Baptifta: fepulchrum aperuerunt, ignique tradiderunr,
ola vcroacpulueremdifpcnciunt. Si vel cap'ita flagitiomm eius, velfummatim quaepcripfuminorbeaducrfus
ecclefiam geftaunt, voluero e narrare, multis magnifquc
yoluminibustantaegebitmtcria. Sed progrediamur ad
fi , quem piusGalilxus intemerata: virginis filius,impio perfcutoirifo, adconfolationemecclefix fliae, & ad
gloriam maieftatis.qua patri coxqualis & confubftantialiseft, potenter innixit. Procingcns ergo fe ad Perficam
expeditioiiem, pro more mift Delphos & Delum, atque
Dodonem.confulens an expedir ad bella proceder. Vtesitaque vniuerfi viftoriain promittebnt, vno inter cx teraanimatirefpnfb, quod pro excmplo mendacij efidudionis inferere non pigebit. Eft autem huiufmodi.

Nunc omnes aggredimur Dei vtciorit trophearefereqtt!

tire fluuium Thirer. Herum ego ero, beigertm
Mars. Quifquisergo Pythiutn Mafrum prineipem &
dominum rationis credit, v'im tmentem earminis hui
iaterpreretur. Quo mifer animams , omnimodam fibi
yi&oriamfomnians, etiam Galilaeos delere praeparabnt.
A plurimis tamn.vt oportuit,vilis apoftata contempt
eft. In Antioshianamqivirqiflam:optimus.pa:d.-rgosus
> '
adoicl-

t I E R

VIII.

575

adoleicentiumhabitabat.cratqueillic famofifllmui fo '!iift:i Libanius, expeftans viftoriam luliani, habenfque

prxoculis minas cius. Ait ergo veramdcridendo rcligionem: Nunc f.ibri filius quid putas agit? At pxdagogus
complctus gratia dixit: fophifta , creator omnium,
quem tu fabri filium nominafti, loccllum fepulturx Iuliano com pon; t. Poftpaucosdicsmorsnunciaturluliani. Et in loccllo adueuseft.minarumque timor cuacuatus. Eodcm quoque tempore, vir rcligiofiTimus lulianus cognomento Saba, fubitx hilaritatiscaufam miniftris interrogatus refpondit: Ferusiacrx vines deuaftator, pcenascxaftus cftvartationisfux.-Iacctquemortuus
terroribus miniiquc fruftra t es. Sed exprimendus eft ordo,
quo deccfllt impius perftcutor. Cum ergo tam ciues,
quam hoftes, bcljo Perfico laboribus & famemultiplioiter afflixiflet, veniensThefiphontemciuitatcm in tantobil'dit regem, vt crcbris lcgationibus ci offcrret partem
regni, dum folutus bello diiccderet, quod imperatorcontempfit elatus,nccattcndcnsquia vinccre quidem bonum
eft ,'fuperuinccre nimis inuidiofum. Confidebat enim
magicis artibus , & arbitratus fecundum Pythagore.m
opinioncm, animas diuerfa corpora peragrare, e credeb..t poidereanimam Alexandrian quod potius in alte
ro corpore eilet alius Alexander. Querebantur ergo Ro
mani de principe, qui bellum finir nolebat , reftebant
tamen* infiftenribus Perds, ita vt frequenter nunc hi, ,:. ,~nfin<,,
nuncilli vertcrenuirinfugam. Porro Iulianus in quo.
refidens cxercitum confortabat, inermis quidem fpe feliciratis fux pjxfumcns, contra quem acutum repente de.
brum, dicurrens per brachium cius in latus immerfumv
eft. Ex hoc vulnere fulepit terminum vita?. Qui vero iuftiilmum intulit villous, haftenus ignorarur. Sed alij.
quendam inuifibilium hocintu!ift*efcrunt,alij vnumpaftorum Hifm.ielitarum.alium militem fame & itinere fatigatum. Sed due liomo fiuc anglus fucrit, pater quia
diuinisiufllonibus*miniftrauit. Aiunt enim quia cum et. }*fuiiTct vulneratus,moxmaniim compleuitfanguinc fuo, "'"'
Sein aerem proiecit dicqns: Vicifti Gajilase, vicjfti, & in
ipio confelTus victoriam eft , ctfi blafphemus . Dfu nftus eft aucemtertio anno imperij fui, viese triccCmo pri
mo.

57

DE

UVGI.S

CVRIAUVM

mo, niraitim tarnen vixnTe vifus eft bonis.qui non modo

in eccleiis, fed etiam in theatris prxdicabant vioriam
Galilxi. Omnesenimclamabant: Maxime fame vbifunt
vaticinia tua? Vicit Deus & Chriftus eius. Defuno im
po inuenta funt in templis fimulachra ftupenda principiSj & miraintgnia iapientixconclamatx, Scfamolifliinx pietatis. Nam in Carris aperto templo,quod vfqucad
reditum (iiumclaummeirepraxeperat, inuenta eft mu
llera capillisappcrcfa,manus tenas habens.apertovtcro, in cuius iecorecuenmm belli IYriici fuerat fpeculatus.
In Antioehia quoque areas in palatio plurimas human
capitibus plenas inuenerunt, & demerfa puteis innamcra
corpora moituorum.Prodigiofa & icclcftaillius/quatnec
impcratorem, nccphilofophumdecuerunt.id mpium
& magnum Dei hoftem & hominum , tripartita latius
pandit hiftoria. In gente quoquc Britanniarum, (cut
quxdam noftratumteilaturhiftoria, ad compeicendam
& puniendamtyrannidis rabiem, gloriofiimi martyris
regis Eadmundi manum exercuit. Cum enim * SuanM
Britannixinfulam, quam ex magna parte occupauott,
vaftaret, fpoliaret, & membra Chrifti perfecutionibw
mukisafnigcretjindicbonecenfus , quern lingua Angiorum Danageldum nominant,ptouinciam onerauit.pnteepitquepoireffionesinemorati martyris conferre in fum.fupplicatumqueeftcijconternpiit preces. Miflusa
martyre religiofus fiater,fub interminatione inhibait, ne
eeclefiam Chrifti, domum martyris & liberam familia"
eius,tyrannusindebirapremeret feruitute. Sed impicu'
ad precesobfurduit,intumuitad prohibition^, ad mi1
jus induruit, & conuitiis & iniuriis afficiens humilcm
nuncium, Dei vltricem accelerauit manum, .flagellum
prouocauit, & patientia Deicontempta, temeritatc coc
cus incurrit in mortem. Nee mora. Nam tyranntis cveftigio expirauit. Inter milites enim agens in caftris, folus licut ipfeconfeflus eft, cum telo vidit adefle beatumE^
rnundum.increpantemeumdurifllme, c cxdentenn
mortem. Et ab ea quidem die, licet infula graues tyrannos
habuerit, ecclcfia beati Eadmuraii prxfata indiuione
fifci manfit immunis. Nemo enim eorum martyrcm aufus eft proubcre> aut in opprimenda ecclcfia ci,usp|cu'
.....
*
_ lnm

VU .

tyf

um facer fui. Noftris tarnen temporibus Euftachius filiusStcphani,quiinccclefiamI)cifxuir'cdecreucrat,cuin

omnia pro viribus depopuiatus eilet , & terrain beatt
EUdmund^cuiomnesprxdonesdetulerant vider opuIcmam, fibique non eilet confurnptisopibusregni vnde
rnel Sc fecundo militibus cera proccdercnt,iam cnim dct'ccerant donatiua, * prxftdia iam diftx eceleiix depopu- * nl-fuHs
ijtusft. Non dum tarnen digefleratcibum, quem defacukatibusiociacceperat, ipfaque die, antcquam fc domi
fuxreciperet.quxnimisvicina erat, tachis eft marryris
manu, &lethalipcrcuiru*morbo,diecirciteroaua re
bus ceflt & vita. Quidmororinpaucis Vbifunt, vt, de
!omeir.icisloquar,GaufridlIS,Milo,RanuIphus,AlanU$
Simon, Gillebcrtus, non tarn comits regni, quam hoIrespublici? Vbi*Guillclmus SaresbcrienfiVbi* Ma- '^"^i,
rimo', qui impeliente beata virgine incidir in foueam
qum paraba t Vbi alij quorum vel nomina conficerent
librur. Horum vtiquemalitia inignis eft, infamia cele
bris, infelix exitus., 3t quempTxfens a: tas ignorare non
poteft. Si ergo qis antiques nefeir hiltorias, fi ignort
quomcklo*Gyus, cui reges terga prsebebaht, regina .,
Scytharum Tamiri pfoftratu cft, u cafas & prxcipiti
Tscedentiumnonrecoitfyraffftoram, vel e quae ! is ingeruntiirinuitis attendit, & luce clarius intuebitur,
omnes tyrannos miferos efle.'
...i .11
-, > . ri. :*;,. I'. ; - .?:-.,;,r'. ;.. ;

De Gedcone qui forma pradentutm e, "- ?

.., .. . ~ . t

'1?':- 5'
. '& w-Anni/choi'---'
,'i!:i-; b.-iii.;:!::
n

QY r itaque fibi velint, qui rerftyublicam:, eft po->

pulum Deiindetjitoferuitmisiogo nrtuhtur oppri
ment, hon video, riififorteaclecanfa potentiam appeta'titi vttormnta rftiferi* potenter f'crant.Si.onim regere
tanromapeter*nt, nrtdbrhinatiiOnus offidjimeticnres , neququam tant cutterenr adidltater- Volunta
cmmregenttsdelegeDci pende*; & non pAriudicat li
berta. At-tyf'nn!vdliifts<cupicentiae,feiiiit, & le:
gi rckiSaaS , qux tibertatcm/oUet, conferuis iugm ferr
:.14
O
ait utis

S7l

DE UTrs '.CVftl ALXYM

mtittis conatiir imponcre. Docet hax fcriptura rui con*

traire non licet. Dixeruntomhcsvirilfraclis ad Gcdeoiu
Dominate noftri tu & filiusuius, & fiusfilij tul , quia
hberaftinosdemanu Madian. Qui bus illc ait: Non do
minaborveftri, nccdominabittirin vos filius mens, fed
dominabitur Dominus. Dixitqueadeos: Vnam pctitioncm poftulon vobis, date mihi inaurcs de prxd.i veftra.
Videor mihi in huius literas facie quod dixcram intucri.
Nam Gedcon qui interpretatur cirrumiens inutile, vd
titatio ini quitatis eorum , nomine & verbis vidctur prin
cipis officium indicare. Eiusenim eft circumiri* inutilu,
Seca Tel delere , vel reuocare ad frugem, & quod iniquum deprthendit, excludcrc fimbus fuis, vt fibi aducrfus hoftes procedat viftoria. Dcicrtur honor dominij -;
reculat.lejritamenfubiicitiquosaiugofenaitutis abfcl. kmfHu* ujL patrjJ^,runi * ,fucceflvirus defcrtur honor : at ille
DeummaJuithonorari. Quis eorum reetchuie atmiiobitur, quibsnefafqueconfundunt, & verianterinlaboribus & aerumnis.vt filios poffint non tam honoris,quam
rapias St iniquitatis habere heredes : Quis oil cnim qui
__ . legem Dei, Sc iuftitiam eins, quae in fola ctiaritate conliflit, filiis a ntcponat Qui amat , inquit, patrem aut ma
tron, autfUicu plus quam me, non eft me dignus. t
profeeb qui tranfitoria Chriftopracponunt, iplis tranfitoriiscitius tranlcunt.nec eorum pcrpctuatur gloria , a pud
quos poftpofitis aliis Chriftus man inglorius. Ergo cafumtimeat princeps, qui Iiberorum am carnis motus af
fecta, honorem diuinum minuit mmemor ch3ritatis.
Sed nemo eft qui in Deum fe f.itcatur infurgerc , nfurgunt tarnen plurimi, &iam ifta palam fuint.Intrauit Antiochusinfanctiflcationcm cum fuperbia ., 6c hoc quifemfaciuntmulti. Ozias quem literas irrfragables iuhim in multit fuifle commmorant, mortup Zacharu
faccrdotc, cui cognomen fuitlntelligens, ordinem facerdotalem non tarn pie, quam and after in uafit, & rech
rnantibu Lcuitis, nonne tu es Ozias rex & non facerdos,
audirecontempfit. Statimquc lepra partem illam corporiseiusinuafit.quamfaccrdoscxlcgeauri tegebat laininifnu. na, vt iuxta* imprccationem propheticam , facicseius
ignommiarepleretur. Rexquidcmnotuseft, c cxcoxt''' o
Hsre-

 ! - I I BE Vi .
7J
lis regibus. Sc ex eo maxime quoi anno mortis eius na*
us clt Romulus, i quo genus eu Romanoruin. Imitan*
ur pluciini Ozjam .faccrdotlia prarfumen tes, fed lcpram
luspauciflimiciubefcunt. Pluiestamen iequuntur An*
iohum, <)ui non cum dcuotione offerat vice facerdoisfanaingredimr,fed vtdeleat quid eft in templo donini fmctum.Cumenim AnciochusdcolationiseV: abo*
i mationisidolum fabrica (let, libros legis Dei oombuliit
ni, Scfciditeos, apudquemcumque inueniebantur
ibritelamentidomini, 6c quicunq; ooiruabant- legem
)ci,fccundumeditum regis Antioclii trucidabant cum.
uitemporibusmeisnorHiuliosfacCrdotali immiteen:s officio, Sc humeros temerariefupponentes, vt arcam
rsripctnt ab hum eris Lcuitaruro, loci immemores.qui
i pracfentem diem dicirar or percullo. Alios vidi, qui -/.o^j
broslegisdeptitantigni, nee ("andere verentur,{i in ma- .
.iiseorum iura peruenirent auc cationes. Tempore regis
tephani a'fcgno iuiTje funt Ifges Romana:, qua in Briinniam domusvenerabilispatri* Throbaldi Britannia um primatis/afciuerar. Ne quis ctiam libros retineret edi
to regio prohibitum citt* Vacano noftro indicium fi* *"' '^"^,
:ntium, fcdDeofacientc, eo magis virtus legis iaualuit,
[uocam ampltns nitebatur impittas infirmare. Quis
utem intotmillibusrgnareafteftantium tiTe-Vultfirais Gcdeoni? Autquis legem (tbi vultdomjnnri Sc,papu3 Omnibus tarnen vnura iilud deberee fuffiecre quo4
e-.ieon fubdttis petit, id eil fillas ex prscda fibi coole*
uatur inaures. Si enim quae lex loquitur, indicare eric, Sc ei obedienspopulus acquicfcat,'vc'n9T.t ini-:
uitas Sc contradiilio in ciuitatc Sc populo cui prxeft,
ebet profefto fufficercprxfeiienti.

.; !,:."'.' it: '> * .* >.'. '' '

.--...--.
-9.
x *M It;
'v -.-.'. r.

'.onfillo ruti vttnditm /c ,'aiutr^ fa qui pro ,

fummo pentifutta ntnmod cmxnt^fti [tice dimMt : & quodtjannu ntbilquitriim.
Jed eftovthisliceat, qui carnales, funt, contendere
JED
><*eiprimara, viris ccclcfiaicis hoc ylquequaque ar
bitrot

<;to
DE MVG T<tf "CVStALl T*
bitrcftrfft illicintm. Camatium tarnen exemplo fub ima
gine rriisionisobrepit'irnpietas; 8t iam non modo contcnrtiroiTpro faccrdotio, led pngnarur. Antiqui quon
dam tMhebantUTinuitr, Scproni ad maityriurn, primas
ctitlied*as^rcerc peius Sc erucc fugiebant. Corinaam
pbr:loiquumrtifaeerdotes,& prourrbiurn nullum dicwut. olurmis, inquiunt, triartyresefle, fed fcdiumnoih-arm tfleriam nondamus ahetii M ifera quidem. & mifcrabiUsvox in orincerdtts, qui Chriftum kagftofcir,
vt fe nolle eum fequi palam confiteatar. Dubimi pomit
artveruseioriatur confttfor ^qvii pcrfccutorem fi opes
fuwh^onejfpcdat? Ak erihrr Cyprianus: EpifcoptB
timet, aftumeftdeco^Sedlfceattiincre non ftari in ncceffitate iftiritum eft. Fegitiaesiutilis infmis eft: Eft ta
rtifii in quo v'identur imitan coftftamiam martyrum ,
procathedta ftiKeetfuetitdeemandutn. Fertura quibuidarh verum eft, quod-Alp Romano pontificatu a>
ambitioflsquandgtiejttnciipcHtigatm, & no*int
fanenine fraterno ianfta ftnaotum ingreffus fit pomfex Ce/heitatafuntitcfUffii bella plufqum ciuiliaintti
Ca;fafm St Pmpeiufo, & quioquid Phil'iopis, I.wn
de, Mtinas, in Aegvpto, Hifpanlavc-praeiumptumcit.
quicquid iiripie gefttrm , pugna faeerdotalis abfoluit
NerqflittGhtiftiani fanguirtis procurant eftufioncm,
eisprie c-teris licet pro grege, quod partons eft-, anima
poner? Ntnquid eccldiam idiniimt, profanant ,
vtfitquod aedificari 8* fanftificai porteat* Concutiun:
pop|alds, rgna foUicitaht.-ecckfiarum-dcrtpjuntfaculotes,forteTtfibifaciant thaitriam promeretidi , vt compo
nartffcnttni?, vt pauperibus miferendi, & pruidendi.ab
concurrentibus neceffitatem praeripianbSi enim vt plura
fibi impune lccat, fi vt pecuniam congregent, fi vt catnem & fanguinemibueamf, dilatent 5c corrompant, i
vt familiam nobilitent, fi dcoique vt gloriam fiiam <)W
ranfiAiierodmlnantesnntorrrrafatti gregis ex arftb, licet laMis"& fimuMnebffiafpftorm -,
tvrannisquamprincipibusfacUvusaccedunt. Dicntpbilofophi,Scvemm arbitrer, nihil in rebus humanis vtilius
botriittcV* iri ipfis homimbue principe ecclefiaftico vcl
m uhtfan nemo vt ilior. E-diueno nihil hira i
:
: a
fins

v ,

L I E |1, VIII.

->il

lius nomine., & in cistyrannusicuhus.aut pjcfiafticus

jpcrhieiofior eft.Scd proiccfo in vtroque genere,'1|
ecclefafticusaiitefcdit.Saleniraiafrtuatum ad nihil omnino valet.nifi vt prouuatur forasse; conculcctur .punibus. Porro
.!:,.....; i. -, in-, :.. j
Vfqtte deofeltuftrrmamortimqutimtut-, jr:: - .
4^fl.ltSl- Sedfars 1>^ r^ritm^.' -:..;.
Certamen mouifi opts. . -*. ,.;, ' r . ?: /, ^i-nub"
Ergo dwiJatur viHtas, imegrka^- Ttindaur, iwjrflait.v
orruropatur, raaculetur /Sc ianciitas, muutfi nouvun in
dicium cclebretur, & prmceps.e^Bjui;in pa$Qqe<Uxjli eiecujs eft .redieos fcandala fpajrgat, vtbeavus 4, qui
noncapiturte.idiculiicius;
. -, _ .,4,.--,>
- swuotyftfr, ^c r i - .-: : fe 1 ; .'
^^1^^*.*'"^*
.;. >"<* * fnerA(- awlia.itj* musrt*0 . ,.
. ./.r..... ,>,1 ..jtmrV^:ofr;c::,;;,:T;:mv*
Recbfimam eminendivjia^ftd^^it ^riuuy. 4< is
tmios fuos legibus gentium wluittontonmi 1, vt dpWn en tur ia rubiitisy&qtf* ps*eftam xcrcent,btfrvdlcanmr./fdqui ma.ior ,,,-3 &.
pra; fiaetct, * iure, quiereA m*ife^r*;cpnit;<it.- *i.mu ,,
ta, ibvin4.icctorficium.lftiiftrft9ii. ^&tulerunt afcendentes oj aduierto fijltrtiin, e-m^gi grandi
riiimilicatercietta appetiflt^awegibus gentiurflaiqrrijnari . Nec dubium quin refrigefcnte, imo cjftin fta hari,tate, fcdemfuam & ipi ponant ad . Siquidetn produites odere pars.v)ltjinfejru(t*(fiftti-q,lii *
viderunt tmpora, conlilium Bruti, quo Um ^iinincn.tcbeHfl ciu.ili Catonift ^iwitk autoritas . Decretierat
eniinraatp fuas ar arvs;oo8tMere ^ guibvts
qu.mto quifque ]iben,tis & Jwtms immifaiirf tanto,
iniquior & immanior eft.rAnergoj .
t. :
' Nunc Ptmptf/ Brutmtttt '
Sed bellum viijorit htkt*ar. :tn,-: jHM '::f:v
Si ergo fapiant hi pro <^^ir(lomak>'ftiiiki liti
gant,, eos fojos coiK<tiwtc\patUetur, altecww.aietuant
opem ferre, ineertiqui*iboi;^itui;us fi,<ertique .quan
ta , quam grauiiwioaviisimmintat.i; '. '
;
' o i
Nuil,

!|. ,
DB NTlGlt J- fcvXA.MVM
' #*& www irff* * m*tkw * fur :
Vicbiieaitf* Dt* fhctr, fed vicftt Cafeni.
GaVtdeat plane mundus, enm alter folus vicerit, fed propeufiori Ixtetur gaudio,I vicerit vterque rel neuter.Conueniant eige fi placet mftifuh1 Lycaonia, at alio, fi quis
tarnen locus bcis fiueduellis eft aptior, nam antiqui.tcftc Quiiuihano, beltavdicefcanrquds modo duellos nppcllamus, & fine orbis c vrb'is periclo rm'cat alterant
duellorum, quem Detts&tliecrapprobautrit; atit viftoTemeflepcrmifcfit. Viftqo'qc.fid Viori plaewt,
demierg'itur in Tyberirhyaut (i cum rriittus agetidnm
videtur, letrudatur in cauesm. Cuicumabbas loci diuftrnm.iinocarcerem aperuefitV'protcftetur (c non aliud
ci qui damnatur praeparift,) ftd Vifto . Siqiridcift

Qui vero viceritjideft qui violentior fucrit, in Liparem,

aliamve infulam exul perpetuus deportctur ad niarmou
fecanda, aut ad metalia damhetur. Fcinusenim feifinj
fis quos inquina xquat, rriii quia plerumquc qui fortior,
imafetciob , idem c iniqtec eft. Quid pernitiofius itit
odibilius bd&j ti*ili? Nihil plane rbiem fcifma:i-. i ) ' . coram'; iut haereticam peft* m , Quorum Vtrurri pcrnmofiusfiti heftfacile drxeimjiitarfleh in his numerus eft,
viiani ftgfeg*tuf ab altero. Ccflbunt plane bella cinu,
4 prftimptioni<kfittnCertts diutor. Nee eft ou.
concilies pifitvrgerc; frorem, nifi eos aliquatenu
ipfa deleft afania. -Viquenc<ftlas conftirendi, aut
tmllaomnino, aut vt murim imaginaria ft. Hxc quoqnpermiilris maximifquepericulis pat, quorum
lats dclint cuentum , nill praxaueat facilitate;:
Innuj* iioc Poeta grauiimus, aut fnuta Quihtilianur.
reftuis diccre rn.iueris oratorfn , Bo repuguo , dum
tonftet praccauendacilietiarnijuje poflunt cuenire ptikuh, vniucrfiMMrmb'vno quolibet cogi non pA
Vtceleriobcquaturinuit. Aitenim, - >Oi'-
' ' Hic <u*mute nulla mAtitUtut fnuine milts ,
utpt>t*tt, fecife timet, quid' * fulfil
Mid-jefae gimutattUftttitifuHelit inanett'
ectiijbonte tUafceteripUtrtffttttK.: .- .::
^
*" 'VC
f
TfjM

:': IUI VI t I.
5
VfijU add nt timet, qutm tu fais ejft ttmcodum?
.
Cl^Jftcadet helio, dims tunegUge 4.
Signafirat, f~4 Um i*m ciuilu Erynnk- ' : j ."
Goncidct , /generumprtuatui amaiit.
Sic fic fi ccclefia Dci aigatur in fpirituslibertatem. Si minilermm (derb fubtre detreebt, aut omninolafmata
fopientur, aut mncate corapage vmtatis, Coli inter fc
fifmatici dimicabuiiL Interim cominea t cecidia manus
fuas, quoniam gladius Petri, qui fanguinem camall fiticbat an'echi, mandato domini ad prxfcns tegieur in vagi
na, 3 difcipuli eradicarc/jzania pioperantC,prxcipiimtcrraeilores apelos expectore. Or vnitatis jntegntas, vt
in. fc colligat diidcntc lapisincifus, in quo fundatur ccclca, quem icifmatici repreibanc , qui fecit vt.raq vnum
4 veUcm fuam.in fortcradclium integram ceder ma1 uit , quam fecan. Oret inquam ne deficia t fides, & expetciuincribroSathanasnondifperdat., conculcet & tritt cum. Oict pacem, quxiat pacem, & perfcquatur etiarn
f ugientcm. Mcminerit eius, qui cum poilet produecre
plus cjuAmdiiodccim legiones angclorum , exaltatus ia
cruecraomau acquiiliiit.Ipfaeniin exinanitioadeo me
ruit exalfar i vt d gloriinvaus fleftatur omne genu. Scifmaticos nocentes accipiunt, fedeonfentientes iuftos, no
centes faemnt bella facerdotalia. Qmdant erge (Vante
longe eunx Pctro , vt videant fincin. Recdant illu4
ethnkum,:
' .i.-i ;'.'.,-. ' -' . .
';' .
- Si ditcik.fvw *rm* dedijfirt, :r. ::.:
Aut ttrrigtn* ttnt*rtnt ara Gigentti , .
Son tmtn udcrctpittM , vclsrmu, .
Vtl votts prodeflt.itit. .; , .
.;
Hoc q uidcm vkietur eile ferudum in his y bi , quis iuftiur
indujtarma,fcire nefas. Nam fi hircueus, fcifmaticufvccatholtcumimpugnait; ififtcre veritati pium eft. Se
Komaiio Pnti&i Scuoriflimc fimulari. Hoc uidern
cuminnotucrit, nam feifmaticus fccatliolicum.eil fsepe
mentitur, Qoiscnim prarfumet fummum indicare poutificem, cuius caufa Dei films reftruauir exainin Vtique,
quifquisliocatteiitauerit.l-iborareqiiideni, fed profiecre
neqHaquampoteibNecadvnjZucmnonienPontificisarto habcatur,hk pontifes tumkunque cannica pracceflit
';
0 4
eleftio.

5*4

'i.nifU

O NSI1

eleftio. lonas vt nauragium tolkret , naufragium (eci;

naluitquc penre iolus, quam alios inuolucre pcricul
fuis. Ncc tauten .regencia; naus curam fufeeperat. Salo
mon ab matemum conuincic aflc'ftum, quod inte
gru meretricis calumnia riliura ced ce maluit, quam
partigi. At fti periclitan jnaluntxcclcfam, & (indi,
quam honorem non vurpar, & innocent! matri ecclefix
non inferre calumniam. laec et,iiuiuit, mater ci us, quo
niam ex cl ilc&onc refugit ledtio nom . Ecomra hic priuignuseft.,q!ui
; i:.r,;wcb ~ .S:
.'"ir- :-
Ferro rimatur vificramatris.
''-
Quot fcquantos tumultu ''ai-ftpagcsdciKt illa collifio,
q liando riliu s Petri Lconisaducr fus 'Innocentai m bona:
mcmoriB-Quintum domini Adriani praeeiTorernycuius
vitam & felicitatcni in inanium protendat dominus,
conatus eil ab aquilon afcendcrc? Nonne 6c ftcllarum
partem fecumtraxit ruina; eius?Quisnefcit Egidium Tuf
Cutanum? QuisPtrum Piinum, cui nullus ut vix fini:
lis alter erat incuna? Quis rcceneat Epicopos , qui in
tota tere Italia corruerunt? Profefto dum ruina: illiusc
ftabi t xtatc noftra memoria ,. incredibile eft quetnpiam
ndeomifcrcambitiofumelle, vt ecclcfiaifi feindere non
formidct. Neminem ita^'upid.um eflrcdo.qui no
nialit fe dclcri, quam vt pro eo tanta fiat turbatio. Side.
lttisnoftriscxigentibus,carnificum iftoru'm quifquam
afcenderit fedem Petri, ad gubernaculum nauis eius
domino indignante, accefcrit, plane naufragium non
immerito'faciet, cum & Petrus vocatus domino, ad validiorem territus auram coperit mergi , 8t nauis qua: do
minum habebat veftorem ..de <lutcdefperct,don Chriftusdormienspiecibiiscxcitetiu-. Vtiquequi mifere alfeend ir, rota tur miferius , k m i ferr imc deiieietur , nec lartosliabent exitus, qua: malo funt inclioata principio.
Difcordia ecttiffimum iniqui tatis, & delectus indicium
eft. Siquidem
-" '.
' ^-Minimai rerum difeordi turbat,
-- fttmm tenent.
:'-.;. ~f c::-j.v - ...-
Phaeton in fabulis jdumpaternoseurrusffecTraf, iiicendit orbem,& tandem raiifaticmC Dei, & ipfe fucccnius
orrait prseceps, curru difico. Tunic

MX, .

. i f

'-

L I R* I TI.

fi

i'-rs .:
ijfe dum fine foie fertint :
&dumflagratceele(afucceni (cifmatc, Chr-iftus vidcturabefle. Icarus quoque dum flatus aucnili leuifote
fcrtur in cxlum, m.iriius fluftibus mergitur. Deie&us
cnimcftdum alleaaretur. Subuetho liquidem impomm, grauieris ruina; prarparatiocft. Quisautemeo* ini- *' p*
ijuior, 4ji minifterium pacis, facnficandi officium in
rixasmitrir, & carnificium? Quorfum qua:fo tanta imnanitas? Nunquidad vitam?Sed corum finisintcritus.A.
-.dgloriam? Sedgloreorum inconfulionecft. An ad
votuptatem? Ergo flceorumDeu sventer eft'. Anvtnobiiitcntur in carne ac/nguinc? Sed caro & fanguis regnurri Dei nonpoffidebrit.Namaduerfo-s carnales non
ego,- fed hate & grauiorahis, apoftolica intonat tuba.
Quorum inquitfinis interims, quorum Deus venter, St
gloria in confiilon, quiatcrrcnafapiunr. Si vt fuam explcant vpluntatem, alus dominantes quod tyrannicum
cft,*is*ihil minus proueniet. Tyrariho liquide! nihil
ttmimeft, autquieuim. Interroga Damckm, & fehoc
yranlio Sicilia; didiciflc'fatebituf,cum ei vndique in ar
dentes prunas ruina rnmineret ad prirnum- nutum 8c
qui texeritis licio dependens gladius inter regales delifias ceruici illius lmrtis icrienti irrueet. Hoc quideni
apod Gloudianum aftrifTheodofius. Aitcnim,
t* temtpltu ipfe timet, fors Ma tyrannis
Ontrenit ,i4miettnt clttr'u ,fortefque trucident.
Muniii gladiviutnt, [eptique venenit,
' Ancipiies ?! t ttrtes, ticpulique minentur.
TitciutmpMttemquegtrai,tu confule '.
'' tua*emne*nt,fedpublic vote.
Enibece Sydon atmare, quia iam crnalis !oquitur,qiia;
vif tplHttialis audffe non potcft.Si enim udirertt faecrdotesivocrm hanc, neququam per tela, pef hoftes currerenV, -w-primas-eathedras occuparent. Sed licet omnes
fumfrii pemtificatusapieem dfrant, quantum fala religton* lice'/'figjridlim, quam fufcipiendumarbitiof
fepienti. Vtenim ex con fciemia verum loquar,illiusJaWiofiiTima, c'quantum ad ftatumpracicntisfcculipertinee,;miferrimaVifeturefle conditio. Si cnirti auaritias
feui*'/ mors ei eft/ Sin autem non eftugiec manus &'hni>'2
\-
' o i
guas
,

jtS

DE

NVGI*

VltXAL X YK

guas Romanorum, Nicnmhabcatvndc obftruat ers

corum.manufquccohibeat, adconuitia,ad flagitia, &
facrilegia perfcrenda, aures, ocu!os,duret & animutn.
Tria qui dem funt, quae prx ceteris, ctiam prudentum
offlne iudicium fub-aertunt, amor muncrum, acceptio
perfonarum, facilitas cicdendi. Kam ad. i a mouen &
xutitiam difpenfare, nulius o-mnino poteft. Ergo 6c ab
his immunem Romanum necefl eft ee Pontihccm.qu.
omnium coercer debetcxceTus^iodit muera, quis be
nerlcia conferct in inuitum: Quid largiturus eft, qui non
accipit? Autquomodo il non largitur placabit Roma
nos? Si pcrfonascorum.non accipit, quomodo uibfifltt
ante faciere eorum Vixcnimmconclaui caufam poterit
peniarefaccrdotalem, quin eos in confiliis omnibus admittere compellatur. Quid quod cogitur damnarc Simo
, muera & retributiones ! Si ta fequitur, aonnt
feipfum propria voce condemnat? Si in fumrna potenti*
minima licentia cft, profcfto qui legibus prxeft, pulli
fubiicitur, fed ab illicitis artius coanatur. Ergo & Ro
mano Pontifia minimum, eo ipfo quo plurimnm Ik.
Quid ponderofius eft loUiciuidiive omnium ecclefiarunr
Apoftoiicum puilcgium tranfit id fucceTores, 6c plant
pars priui legi j eft, quam A poftolus ad onnthips loqui
tur. QMis.iuquit.infirrnatur, 5c ego non jnfirmor? Quis
feandaTizatur, & ego non vror Sito tum vultis rcuoluerc,vliftudvcndicct,qui de primatu contenait, &
vt puto cito faciet locum. Prxterca qui Romanus ppntifex eft, eundem pro conditione ccclcfix quae nunc d,
efl feruum feruorum neceft eft. Non cquid cm n uncu patiue ad gloriamKvt quidam opinantur, icd fubftarrtiue,
vt pote qui feruis ei ieruict vclinuitus^Omnis enim perfona Dei ferui t, 5c diipenfatrix eft dementia: vel luftitir
fux. Seruit anglus, ferui homo, feruiunt boni,eruiun;
mal, & ipfe princeps mundi diabolus fer ui t. Ergo & Ro
mani feruiunt Deo, 5c tyranni, quibusRomanorurn ac
cede eft ictuire pontificem, Ade<>quidem vt nil! feiuierit,
eutexponticem, aut ^: ecefte fit. Qms
eura ergo fcruum feruorum cflc : 'Dominum
Adrianum, cuius tmpora fciicia faiat DfUS, huius ri tcftcai inuoco , quia Romano Pontfice nemo nyfcrabilior
eft.

I I * I t If.
J
57
eft, conditions eins nulla miferior. Et ficetnihif aliud lxdat, need eft vtcitiflimcvdfolo labore defici at. Fatctur
enim in ea fede fe tanta milrias ihucnifl, vt fafta collarione praefentium , tota praccedeas amaritudo, iocunditas 5c vita feliciifima fuerit. Spinofam dicit catbedram
Romani pontifias, mtantum acutiffimis vfqucquaque
concrtam aculis, lantiquemoli*, vfobtiftiffimosprcmat.terar, & comminuat humeros. Coronam & phry.
iura clara mcriro videri, quonuiyi ignea funt. Se nunquam natali folo Angliamallc cxiiTe ,'aut in clauftro
bcatrKiifi, perpetuo latuifle dicit, quam tantas, tiifi quia
diainae dipenfationi relulari nonaudet>intraflc aiigu.
ftiasrDum fupercft, ipfum interroga, & crede experto.
Hoc triam mihi farpifim adiccit, quod cum degradu in
gradmndauftraiiclericoper omnia officia in pontificem fummumaicenderit, nihil vnquam felicitatis , aut
tranquillx quietis vit* priori adiecJum eft ab acenfit. Et
vtveibiseiusvtar, nihil enim cun prxicnsfum,Tu'i gratis
vuliapud icabfconditumeiTcaboculis met. In incttde
iaquit, &malleofeinperdilaraukmedominus,iednunc
oncri cjuod infirmicati ine.-e impofnit, fi placet fupponat
dexteram, quoriiam mihi importabile eft. Nonne ergo
miferia digniilimus eft, qui pro tanta pugnat miferiarSic
fane ditiffimus qui cli'gitur, fequenti die pauper erit, Sc .
infinitis fere crcditoribus tencbitur bligatus. Quid ergo
critei, quena nulla vocatelcflio, fed repugnante in' 'mein'1
bris Chrifto, ambitio eseca 6c cruenta nonne fanguinc
fraterno * intrudit Hoc quideni eft Romiilo fucccdere j. ^tnUttur
ifi parrieidiis, n i'ctroincommiffidifpcftfationcouilis.'
:, .G
. . AP.
...

X X 1 1 1 .'"- . :

Epicreas nunquam ajfiqui fiucm (.

">

Ni s I diffimuictcontentiofs.q'ux tarnen dilmulari ratio non'pcrmitrit, ex: fuperioribus luce clanus liquet Epicureos nunquam allquifinemfuum. Cum
tnimadtranquillarn afpirentvitam, & ad libidinem explendam le retrahant Si philofophehtur, imo defipiant,'
neme enim quod male bet , poteft faprenter explcre,'
hoc pet ifta Babyloais ftuenu nullut aflequitur. Illor
-* " .
quoque

fit

DE

KVCIS

VKIAIITM,

quoqueEpicutcorum nomine cenfendos arbitror, qui

iltam volunt in omnibus implcrc voluntatem. Nam cum
res libidini icruiunt, in voluptatem tranfit affectus. Si af
fcftus affeftui non pareat , quo magis vis, torqueris magis j fitamcn fit libido in volntate. Ahoquin in'terdum
vellc quod non potes, iocundum eft 3c fructuofum , fi
forte efurias & fitiast^ftitiam, labpriofumtamcn. Murtdus itaqucEpicureis plenus cft'.eo quod in tanta muhitudinchominum,paucifunt,qui nonfamulentur libidini,
id eft, corrupta: voluntati, fed laboriofx voluntatis nexibusnon impliciti, aut nullt, aut paucuiresfunt. Dcloce
voluptatis cxclufus eft homo, ex quo libido prxualuit,
quod vita iocunda & tranquilla Fru non poteft, eui cocperitlibidodominari.Maluitfacre quod'libuit, quam
quod iulTus eft, & proiectusin locum miferiae, in terrain
la bons mi lilis eft, vt ei & mini liio terra fpines 2c tribu
ios germinet, & in fudoi'C vultus fui comed.it panem
fuum,qui in refcitudinc voluntatis obedicns,fine difficultate & labore plcnam poterat habere voluptatem. Siquidem ad neceltatem & voluptatem , parata inuener.i
omnia. Vultus autcm, ficut his placet, qui curiofius Icrutantur verborum originem, dicitur volendo; & fudot
cius laborem, & anguftias indicat corrupt voluntatis.
Si ergo fiidatur in eo,qui confirmt cor hominis, &ctiam
in fumendo quid laetificat, quid eft, quod fine labore Ti
bi natura mortaliscTcdatindultum: Anima ibi di um
rccolit, quod ma tri omnium noftrum pcccairici fententia
creatoris intorfit. Parit ergo in dolore filjos yirtuturn
quae fine labore parit fobolem vitiorum. Natura namque
peccatrix ad malum prona eft, corrupta ab adolecentia fua, quae actas orignivicinatur.ytfineTaborc 6c difi
cltate labi, & non pofit erig ad bona fine labbre,#
eiectus.finediiicultate& gratia ftare pofit. Parit
itaquevitia, filias vtique non filioi fine dolore, fed proculdubio ad dolorem, (d in dolore filios, id plan
gaudium.non Iolorem-ErgoEpicureus verfaturin Jolore, cuius vita filins parit, aut filias, Sc lemper praefentes,
sut futui as ingemxftit anguftias. Nam v caetera taccam,
prxfentibusnpnlaptatuj-, aut fi catensnon eft, dum rerum
metitur exitus, a tanquam abeuntia & fugicjitia dplo
rt. L*-

TIBER

VIII.

589

tit. tactsctenimftarenegatum eft, niitquis faeteturin

Lisqux beatum faciunt, autadperpetu#mproficiuntvitam. Praeteritnamquernundushic,& omnia defidcrabiliacius. Quantumlibetblndiaturincautis,& dukes fallacfcc (use propina Ilcebras, nouifllma cios quouis abfinthio aro'ariora funt. fetquia ratio prifentcm ftatum
cu9 imperreum cfle, vfqucquaqu conuincit, nefcio
quid folidum Temper pollicctur in pofterum , vt in omni
bus amatoribu k fquatibui fuis 'nee vnum ab initio
duxerit ad pcrfeftum, a'tit voti compotcm feccrit. Hinc
ft quod auarusinmediisopibusefurit, poten? & praelidens iu fummo faftigio leruit in profundo luxu, voluptuofumgaudijdefectusangit, & ramaeprocusCc gratia;,
in toto rumore inanis g!oi iae vileicit. Ci ifta non patent,
nimiumcaecuseft, cum vnufquiique eorum qui verfantirr in his, fibi qiiod apptit, decflc fatcatur. Sunt tarnen
quorum oculosita perftrinxit malitia, vt qua: per fc luent.'nciaueant intucri. Sic oculis capti talparlucis behcficiurn non gnofcunt , & ihnatis gaudentes tenebris,
oderuntae'rempuriorem.nec viuere queurit , fi diutius
rccanturabhumo &latebrisfuis. Nonne talparum g
rant irriaginem , qui femper in humo verfantur, quorum
totaconueritioin trra deprimitur, vt nihil altum fapiaht vcl diuinum? Sed nc humanuni quidem, cuius eft
cum caetera ahimalia prona feranturin terram, caelum Sc
qua; caclcftia funt, erefta dignitate corporis Sc animi con
templan .Hi tarnen fuo, fed talpa: quodam naturae vitio,
deprimntur. Profeftodeterioreft,quem culpa macult',
qui naturae laborat imperio. Neccredasaltum fapere j
qui naturae confort, non tanvvirtute quam vitiis vult
praeire.Sed quid ingregeifto talparum arguo caccitatem,
nifi quod alior'um tons eTevidetur? Abeonamque fcaturiunt riuuli vitiorum, vt quafi in corpore vno vidas
confinxiflerapacitatemleonis, faeuitiamtigridis, gulam
lupi, varietatem pardi, fraudem vulpis, tenacitatem harpyia; immunditiaiti fuis, petulantlam hirci, fuperbiarn
eqtfi, ftoliditatem afini', obftinatioriem muli, toxicum
hydrae, nigrcdinem corui, 8c quicquid aliud peruerftatis
iofunderepotuithominitCTerrimacreatura. Nam abeo
vniucrfa haec incommoda pfofluxerimt, dum boni &
malt

J90

NVGIS

CVHIAltVM

niali fciemiam Sc. firnilimdinem Dei promittit per rapt*

nam . Exinde inclinan eft ad malum natura hominis, cu
ius quad quxdam infamia prxcelli t innocens.dum colloquiis perueitciitibus Je pruerfisabftinuir. Siluithomo
5c ivuiiiit innocens, immilb obdormiuit innoccns,expcrgefaftus & agnofcens auxilhim fimile, quod ei
labricauerat Deusinnocentcrlocutuseft magrvalia Dci.
Sed ex quo fauus verboior per oftium curiofitatis echi
nus, exercuit aim tentaeoreverbi commercium ,quai ab
infantiaadojefcensconceptocalorcintumuit, 6c prxuaricatus mandatum, cuius cuftodia ad gloriam fuerat pro
futura, corruptus cil, u ex tune mirabiti S inuincibili le
ge tomlitionis inflicto, ibivuioreluclctur carnis & fpiritus, vt nulla ratipnecomponi pofint, nti illii gratia
intercdt, qui fecir vtraque vnum, Stcarnem in electorum fine, fseiet ipiritu abforberi.Si veibjpgentilium vti
licctChfirtano,quiSoliscleciisdiuHum, & Dco pla
ceas per inhabitantcmgratiam elfc credit ingenim, &
finec verba, nec fenfuscredamgentiliu fugiendos, dummodo vitentur errores, hoc ipliim diuina prudencia in
Acneidcfua lub niiolucrofi&itij commenri.injiiiiTevifuseft Maro.dumfexxtatum radus, ex librorum diftinttionibusprudentCTexprelu.Qmbusconditionisliumanas dum Odyfearnimitatur , ortum exprmete vifus
cit JSc procefliim, ipfumquc quem ediicit Se prouehit,
prodacit & ded licit ad manes. Nam Aeneas, qui ibi fingitur animus, fie dictus, eo quod eft corporis habitator.
* '& enim vt Grxcis placet, habitator eft ,tfuu cor
pus, 5c ab his componitur Aeneas, vt fignificet animam
quafi carnis tugurio habitantem. Sic ettara Neptunum
ennofigxum, quod Sigxum inhabit. Primus itaque
liber Aeneidosfub imagine nautragij ma nifeftas infan
til, quae fuis procellisagitatur. exponit tunfioncs,& in
fine fuoabuncjantia tibi Sc potus adulta profiht ad Istitiamcomiiualem. Irtconfinioergo^dolefcentix pwleimt colloquiorum commercia, i eorum intcmperis
jiut fabulas narrt ,aut veris falipermiicet.eo quod multilpquiopeccatadeflenbn.pofluat. orrp tertius varios
iuuentutis, qiiafilios canit errores. Eo quod 1 reus lo
losfcrcnpjtcrrores-Siquidcravtaitimicut,

..
*

imtr1

I I 1 VI II. <
J9t
Xmberbu iuutnit tandem cnltedt rimett
Getutet equis, , fr apricirramin* (amf t.
* invitinmtcii,mnitionhtu a}er
Vtiltum terdutprtmftr, predtetu .
Prima ergo actas mrtricem , fecunda cuftdem habet, ter
na quo Irberior, faciiius errat, nonJam tarnen proce
dat ad crimina. Quartusillicitos amores concilit, 6c igncmim-prudentercanccpturninpc&ore, ad amantis infelicemproducit rogum. Neque enim inconceffis fata
lem beatitudinemefli fufe typoMercurij ratio periuadet,
docetque illum , qui dum fiierat paruulus fpicbat vt paruulus, .fuga inefragabiliter apprehenfa , euacuare qua;
erantparuuli. Vnac, vt ad memoratum Ethicum rcdeamus,
Cent rfis fludiis ttai tnimujue Virilit
Quarit efts , > micitia , infernit htuori.
Commijfe cauet, miod moxmnt laberet.
Ergo 5c virilis ztas ptienlia , Sc iuuenilia eru bell t , Sc G
pcrucTa roluptate Sc inmundo amore nauigij fui ojut
re non poteftanchorarn.prstciditScfunem. Sic Sc marebae pudicusfilius pallium reliqnit adultera:, ne adul .
tcrij crimine inuolueretur. Qui ntusmaturi tatern ciuilem
promit, Sc xtatem depingit vicinam feneftuti, im quas
ipiamiarningrediturfeneebuem. Nam & patrum hono
res recolit, rmiorum memoriam veneratur , Se quai ad
turaulum Ancbifx folcnncs celebret ludos , in bis ipfis
exrlij-fui miiriara recognofeit. Dum rerohincegreditur,
tranitadftxtum. Se amilis Palinuro & Mifeno, duce
/cilicet nauigri dormitante Sc temerarij praelij incentore,
cum iam fngeicat nifeftus, virefquedeficiant, nontam
icneftutemfentirquamfcnium, Sc velut quendam deCenfum ad inferos, vbi quad rebusinutilitcrgeftis.corius
anteaebeviexrerognofeat error, Sc difcatalia via inecdendumeOchisquivolunt ad dulces Lauinix comple
xos , Sc fatale regnum Italia:, quad ad quandam arcem
beatitudinisperuenire. Confit enimapud cosqui mentem diligentius perferucantur autorum , Maronem gemi
na: doctrinas vires dedarafle, dum vanitatc figmenti potici, philofophicxveritatisinuoluit arcana. Licet autem
de prima corruptione ipec;slitcrdiftumiit,potcft Sc de
. : .;
fingu

592

DE

NVGISCVRALIVM

ingiilis manifefta ratione monftrari, quia natura homi

nis ab adolefcentia fu piona eftad malum; yt ex quo li
bero, licet depredo , cperit vti arbitrio, per i cadat
iponte inculpant, Sonde memo iuo praeceps prolabaturin poenam : erig tarnen neququam poten ad bonum, nifi gratia Dei fupponatmanum fuam. Lata eft er
go Epicureorum via, Sc haud dubiam ducit ad mortem,
* l.ffiaiU per * pericula tarnen, per errores,per amantadines ,& per
omnmodas vanitates, vt limm & quitum tranquilla;
vitx ftatumin ea nullus inueniat, vel ad iflum tandem ea
duccnte perueniat. Nam vt vera bea titdo poiidearur,
non vanis, fed veris inftendum eft bonis. Vana eriira
cultoremfuum perturbant in tenebras exteriores, ad fktumoculorum, ftridorem dentium, tinnitum auriuro,
& varias prefinas, & poenas infrorurh,' apud quos nul. lus ordo, fed fempiternus honor inhabitafc.
Cap.

x x v.

'

v'ufideliftmafit, adatfequeti3tm,qud Epicure':

appetunt, vel .
ENTESIU tarnen non ftruo catumniam , qux
beatiwdinem eic dfinit, laetum Temper 5e quietum
trquillae vitaeftatum.Sed mterpretationefiniftra & vitiofa executione arbitrer infamatam. Adeoquidem, vt com
Epicureifintplurimi, id eft, vara feflratores voluptatis,
nomen hoc pauci profiteantur. Erubefcunt enim dici
quod funt, & propriamturpitudinem occnltare nitunrur
nominealieno, dum non tam boni cTe cpiunt, quam
videri. Si vero diffnitioni fiddisdetur intciprcs, & fententix commodus executor, qui manum apponat or,
idft,quifacitquodloquitur,nihilvcritts Sc reftius apud
Stoicum, 3c Peripateticum efleconuinces, quos ad te ioeundo grandis via; compendio cum praeeeperis introdu
cn!. Ne tarnen vllam eo, quo Epicutei diffnitio tendit,
viam putes, earn tibi in calce ribrr, quafrin fine viae, atnabor aperire. Eft autem ardua & arfta, plana.tamen ta.
reftadiligehtrbusDeum, quo ducent, dteme, & fubuehente, non offendit quis adlapidem, pedem mum.
IpfenamquelapisorFenilonis, & perra (candali,gradientesincquoiaccipit,erigt, & corroborate n humiliati
Vaft,

 y : j L I E R

v i 1 1.

jog

in:ie,in <eo gloriantes , audacia Se libere praeconentur,

quia omnia in eo pofliimus, qui nqs confortt. Via ft.
quidem hxc virtus eft, duobusintcricfta & arftata limitibus.cognitioneicilicet & exercitioboni.Nolnaq;bonum , x non facer, meritu damnationis cft,non via bea.tituxJia'is .,V,ndc inquis banc ingrediar,qui in inuic> &,,
Sc non,in,v.wU Wnta varietate viarum,ignotaium,adue c peregrihus .cuius oculi languerunt prae inopia,&ferciam dcticiunt, quibuseamdiicernamindiciis,, vtadid
tranquillitatis Sc gaudij perueniam, quod promittis.
.. JE/, iquam, vnfubltmkci.lom*nife{*feren. .,
.4-, habit .
....;-:
Serena, tibi ,casluin,ne turbetur prae indignationc oculus
animse tu?, & facile laflam hanc agnpfes viam. '
aiiftSi.pabWWtfilH^moiwmcnta, Sjbi intucie diu-j
genfer-ybi via^flexerisgrelTura, cvbi eccideris in effo,
rem. Recplo! auternnosabcrrafleibi.prirnum, vbi mpulfus 9c euerfuscft/honio, vt cadetet pratuaricatipne
dati, ,quaij4oi94etocurn: fcienti?e Signum , fuadentc bia
ble /temarJam, 5c iacautam ma<ium;extendit. Alinde
emmpeceatum accepta occaGonp per nwnd.num, fedu-t
^iljiHCi&.peiMlMldiOcciditi Ipfurn narnque mandatum
operaturn eft in n)eqininciiicoaupifciiarn,quia femper
Nitimurinvttitum, QuodpoBilifet.AcrtHs vrjt..
Ad acborenifefttiaprnanMrn<ftreditrguiain impjeuir,
& contra pfonvC4ffl/al^<isMi^9^&teiindurainterdiftum veiacis.DeijQberiebrauseftbsinV'^ ineflriem
proftratiifri'i^iis.fcrienscurri.tflort^^t partum faciens
cum infcrno,.Ofi , &xaJi,fa'e.fcsfaC:i,.>i cft.pr experieotKUtf', 1<&\1\ in fc.^Ergo
ligno f<eadum^cJii&tu$aWal'^deret, amer
tate, vrtute,taef-|jb;&;deUilut revertetur ad vitam-nifiai^borern fcienta;,fede.it, inde vcritaterri jn f<3^iw.i4iyjr5ute,rn,wrfjperi,vitamip \>
ditatc mtf!tu;?.Ra*iian5!t3c}uea<umen exMceat.ytujir
cerhat inter,l(oriur|i.fc malum, cinips bonis at na*,
lis . quid . tu^t*pofldret ,agrpjjfa t, ugj.deindc curet fijji
licitudine, ne partmTViuamf^iM deteriovem.fcd totpconatumcntjs,fiii;prisipr$elig!endis inferuiat.lpfc quoi
que labor dukelcat'ibi, & totam amaritudinem rerum
p
prE-

59+

DB

NVC'IS

CVKIALIVM

prfctehtium (Vt ait bcatus Grgorius) fpc terhr)rit' futuror'um. Nam & proph't dki noftuque fub expe&atione
DiTucibatur lachrymis: & fie lugehtibus Veritas ipfa,
qu hec fallit fallitur, veram beatimdinem ' reprmifit. Nec Vereatur jus ad arborem cientix bor maK
rtKnum, extendere prima; prohibitions xem po, quia
eYtkm 3t erroncum'd illam inuitiiiilteqwi'docet komincri fdentian, & iuxt prornifibnern prpheticam
ignaro ndicat quid fit iinum. In arbore rg feientioc
qufi quidam viitutis ramus naicitr,, e*:quo- tota vita
proficieatis hominis . Nqenrani ad genitorem vita:, Deum (cilicet aliter redit, nifi qtii'VirtBtis nnim excifum de lignb crtir prtendit.' Sed quis cit
auellet r.mnim, cum vl ipirh arborhviid-eft.'quid fieri
oporteat perpuci noiWririt ? NnqbidiafrrtWJffJe ihrottcetjvbiprac multitud'rVe dfipiertittrri& male agentium, ipfa arbor occulitur'He ipfrirrt foW6 ft- n fit & Ma
ro , qui licet veritatis et ignaras, & in tenebris gentium
atnbHlaretad elyfids campos felirita^ii ch-ri .'enitoris
conipettim Aciremadmfttendurh eSk^tit\-&eaiit,niCt
dbcenteSibylla,qlta;qafiff5|*i(X?corifiliiii Iouivei
lptntia Dci in'erp'fcttur; Ratrmm'line-Brftrpina;,
qiKEproterpentem &Wigentcmft virus vitam innutt,
c'onfecrarr. Ait ergo: '-...-- '''; ,*ni'.: .
Accipequ*j>*r*g>t~d*ptiiet : lit of- *
' Aurim rfetits\ & fonte UimfHrWtif, ' "'
-nthimfrrni'diaM'fiittr , hune t et ornn
Lucia , flbfcUru daiidunt i/mbr.
Sednononieiitrelturiiopert'fut/ittf''r .. : wfrmej tfUkmtfkit dtc'ofyit'jil Htbo't fort m.
' ' BtcfikipuUhrttfttinibferri THfirpiit ,
" '' lnfitMt,pifooi*Mrl[e,n'<mil!ficit*1er'-
'AureM,&'fintifrmdle[citvirg*thfriU.
^anequdterrarumtatinterrenii,:Wlif4id in hispof"fit rnerriTolus agriccit'i qui de arbore (iehdae ramam
bphse operationis auellit. Eocueaiuiho, alter non defi
cit, quiaquoarnpliusexerccnturiofhag5 fiectefcunr S
proficiuntfcieiitiac'Bcvirttes. Non tarnen eatfcnus MaTohis-.at gentium ihfifto vcftigiis.Vtcrcdam quempiarn
ad enttarn at virtutem propriis arbitrij fui- viribus per'"'
'l
uenirc.

;
HIM VlII.
)95
nenire. Fateor gratia m in clcftis operari, & velle & perfi cere, ipfam vencror tanquam viam, imo reuera viam,
t[tix fola ducit ad vitam, &quemque boni voti compotcm facit. Laftea hxc eft, innocencia; manifefta candorc,
& alimentorum fed ulitatc nutrias cxplet officium, & fola
,
prpart ad*profcftum. Nam fine ea proficit nullus. *l.ffAui
Clamt hxc in voce tubx prxuaricatoribus , vt red cant
id cor, cifque ad arborcm icicntix, amoro gladio verfati!i & flammco, ducatum in patriam promittit Sc ingref
lUrrr. Plut dicam ipfam arborcm Icicntix, & lignum vi
ix, in quo funt omnes fapicmix Sc feientix thefauri ab
eondiri, 8c in quo habit plenitude diuinitatis corpollitcr extraxit. infciia tamen fubftaniia, & produxit in
errampercgrinationisnoftrx, & plantauit in medio cciefiae, vt ab illuftretur per fcienuam.roboretur per vir
mem, & cxultct inmifencordia vberi, & gaudium us
lenum ft, gaudium Deo, & in Deo, gaudium quod
no tollet ab ipfa. Accdt. ergo ad arborcm ducente
aua.quiabducenteconcupifcenthdcliquit in arborcm,
uia falus noftra ab eadem procurara eft in ligno , quia
lors ante procedta ligno. Accdt, fedcontrariis palusj quoniam contrariis expedit curari contraria. Et quia
on fuerat hominemdeiefturus tentator, nidia mentem
us clatio prxceiffet, timte concipiatvndc humilier fub potenti manu Dei, qui exaltari defiderat in die
i ci tionis. Abiti neat licitis, qui prxfumpfit illicita, Se
i-endium concupiteentix ordinata mitiget charitatc.
eleftetui in his, videat& nunc quia lignum pulchrum
:- vifu, & ad veicendum fuaue, & fruftum verx bcatitunis, & (cm pet lxtum tranquilla- vint ftarum dabit in
n pore fuo . Porro iocundus timor qui in deleft ionis reentiam cadit, non nouit ociari aut prxfcriptam iibi
i.-uaricari legem, fed timoris foras mittitaculcos, & ex
i ore facit bona,fpontc fua adhxrensiultitix,& quail
'.' > ..
ibusobedientix cum gratia quodammodo violenter
tur acquircie vitam, qui per inohedientiamexleuitatc
i tri jeucurrit in mortem. Timor innocentiam parit.iu
iam benefciendi , mandatorum obedientia promo, reftoque calle ad veram beatitudincm iuftus perdu
. Nam & is eft quem dcdiwii dominus per vias re>
..
p z
fta.

$$fc
,. DE kV-ls" tVftfAtlVM
\ tas^d^-dfentiamiriftoTufn, honeftans iKrMtt- laboribu's,;& in'-mnibus cmplens ei beatituiftem > pre
qii'fideFitr.Se' vtili'terlabowMrr.PofTcmdfreyquia
hunc tdunt tota lex &pr<>jirte, orhnciq'e (efptuAt
canomcx.quiatcnduntad'finmilifcquccriRtiftUdam^
>>. :;, .1 biwuimi eft, cum S infitflrtnvdgmata nihil'vtffitatis
habeant ;' nifi'-aliq'tiitf coftirit' beatitud fr%- Sed his
omifls'u ptius pramiflvfio qi hxt ol unt, -"
'^fatap'ountfale$iuaH'tKitftim, '
aim ab altero iftitix rmo^rueniat, n ')
nb altero,vt fibi quiTqYteiSftfflt'jJrcftv Vis tfibl conftart
q\ue dicoTVisne beatiis"tt!'pfrb 'beams 'vit qlti timet
Dominum. Potentiamrte!cr(Sfas? Non modoipfc,fed
pttfns-f ri trra J fernen .^ fiu'rer fettaris , S
laudes horriinum* GeiiWrfit''frBrum benedioetf. An
adrelbrittem dilatariSi^W-ojinlemiam ftnXirn <?
41isGTria& diuitiae iii doh^eius. 'Ah-p^cpewiratem
quarrisopribus In mn\oria 'terna critiftas: Vt^'nc
feeunre eTe AtrauditicrHemrla ntimebV; ftdmnes
defpicict irtirricos. <3ratrrrt Ttnguft fFeftrfs r Lrabia
iuftrm cHftiHantgrariam^tfm'Mmor'lffti'Cu'm latfdbus,nonjenmptonimpttfct. Vis tib futura inrtotecere'? Expftatio- iuftnim Fartitin. JVis i'cVm'ditatem,
tibi prorogari in fcmpftemm? Etfti i pef\AtUm'vitoenf; c.in^acefunf;' tter/'iftdrf jnfpie'mibtSvidearitur.
Ecce habes vin veriffirrram'& flliffimam , d ftquendumftammqemdefidertpicurus.Etfieai-ri'fehueris,
beatus ts, brfe,tibi rit." Hic 'd bene beatc'que viendurri poterVila4lifficcr,'tleb qllidem vt ejtrapofira
'Vnu6rfi;afrit nihil-, iitminirnuYr perfeftionis adiiciaw.
ce nhbeo quin veftfbtft'- hitis dauratis circiindattis
' Varitte.quin epulcris qotidieTp'lendide , quin prim
honores -habeas ,& vt paucis multa eorfqiteftdr-, qtiin
.a
-Kmpott/RH'&perueffis mribu's, re&us tmen-,*t**
pfe irl rfinibus morem gras fs le'ociniis' irridentoii
' irrides rmiiidum'. Maior ehim es , quam ve debeas , ai
'boflrs (-licet iarri hiceeperit milites) capi thdicuis usRexilTuftrisAnglorum Herirais 5cnmdns, rhximus re gnr ritannie, fi initiis geftorum fueritexituseoncolor,
*</ cuma circa *'Gaaimnam& "("Vt'ditfitwr) teautore,te<Iucc,ful-
- 'i
minat.

I I E R

VI I I.

$97

mint, aoTlaDlo^nrfcHq etygejis obfidien*, nen fno<k>

prdumcialelCvfque'ad'tho'daftm c arpes-territat , fed
munitipiHbuS* dtfuptiferjopulifquefubajisi quafj vni- *'*
ueriis pi'cns immincat.timore principes Hifpanosconcuffit.&Gallos^In tantis rerum tumultibus qua:fo cuftodinnoetsitia'm^ vid*.& difta , & predica a:quitatem, ncc amore,nec odk>,tJnore yel declines a re$ka Iufti enim heredir^I^rt^terjam & vt automate con
fit aWimi, fcn^irripii^umperibit. Sfixc qua: tibi
neerdeti<ipne curam^biyey n taiy_ttumuUu legeic non vacat,quiaauti$DKJa funtfenfibus, veibfsmcuU^
j>laesnt,yel ipfa^cjeuerio'riori difpliceat , qui ho- ._
nun foduit-infecuiie. S^proJueiijsVinteiiHo'neni,
patrQcuvaberis open. Snautem. yt vo'lu'ers, codemnc- __
tpxt Q^dpiim ad alios, vt fe/nbrjuiudicent aliehumr
J.iber-eni.mjvic.vt quili^e't fuo.j ibi domino ftat^ aut ca-..
^it^Multiwdinis.imjjavtGEiicui. formido iudiia .mcls
tarnen roso parcantppuailis&.,ii curiales fuhr.jiiidam^
CjguaiiJb{iseorum yjjiquamderogaiinaliquo^i pieces'
nes audirftoberint , irnprobitatis iadicio taebuutiir "
bnoxii^quia.vt ait Mai tialis^pprobefac.it,qui;m. alie-.
iioJibtei^niofusc^.^C^autcm decurialibus.riugis.** t
dra flmt',m millo ^! forte in me,a.UtJiH'i ""
^bys depi ehendi^Sc plane nimis arela lege coiiJnhgQr ,. "
Ujtiieipfum & arnacos caigar,e_ fe emendare ijn licet.1'
Pjofecto quiad hi jugabit aVes .frontm^rtrariet
autfaiem rubore veiet" utpjlorecoiifuiicje^iiiis,
labia contrahentur.aut falicn^^oxicb^tiuingiy;genl;a* "
Jr^ne, n^us footer., ^ipumrnugjs npurisconiijncet obnQXium. Ii^qi|bi"=' *"if "'""""ti' Oivi ^
iuigis ad botiaTrj^fie jfeja
^de^^imerc^t^ _
henionilocum vidftt, ea ex chntate " vtatur,
& emendatioof mea acquirat ibi ; & pomacat jiuum^Ma;, .Scia.enirr^ia^n^miltiloquip.peccauytt^
^Qn'deeit,"&:inuto,?i m:;chqrTtate.Dei exhonor lectjb-
>rp,quod mefmemot. in, oa'tioiiiBusfusimpetret^tv
[lins Dei viui, Sc vrgnis intemiata:,Dcus homo mani- '
eilet .fei pfum, Sc palamfaciatviam, qua nobis mcedcad cl in beneplcito fuo/iSc dirigat in eo noftros greflus. .
p

I Nb Ex '

INDEX

AVCTORVM

quos Auftor in hoc opere nominatim Uudat.

.

Adrimtu
426
( " '
418,
JfopuiTr*aedni
475
Africanu*
51}
Agctui.VidtinGeiu*
1 Atnbrofiut
166.40,3.517
Amentin ;
313
./a
174-JJ
Apoeniut
83
Apttonidts
163

570
Apu.etiu 340.343.357.364
45M97
A.juilitu
zra
Arbiter
t4t.i43.146
Archit*T*renttui
14
Arimlti 4.T4.77.79.136
tt9 385. 38. 452.454
486.4S7.50r.51j)
Auguimu 61.69.94.104
166. 174. 179- 125. 35t
36. 376. 388. 400.437
440.464.515.539
Anienui.
438
.
(

BAStlIVS

Btntdita

..

......

C.
AI I L I v s *1
47

451
Cafiderta
438. 57
*
1 16.311. 3^3.5 it
C//
3ti
Cictre $.13 1.136.141. i;S
15?. 170. to. 251. 15
164. 55. 196. 311. 313
S2- 3*7. 373- 74- !7
387. 39. 4J4. 435.464
478.485. 497- 505. 520
5* 531 341-553
*. 192.225. 240.585
CUudtutCtfar
49*
Cocliut
515
Cotjutt
j87.467.511
Cratintu
365
Chryfipptu
568
CyprUnut
580
CyriUui.
403
>.
T"4 tmeHhenes 179.
JL/' Deiphittts
Eiogcnts
Vionyfiu* ArtsfKgit.

j.v.:4;ij.

--j:-i

.....

327
443
5J5
57
.

40 T? OtSIPPVS3r8.55t.5iC

434- 5H XI/ En'*

Bernerdia
265
Biblia /ser* , tHHttmtrU
'Seetiut
385
1

ugtmut
Eufebitu
Entropas.

317
501
319
5 5-55$
J57-5*
Fia-

Fr.AvlANVSI05.yd8.5I2

I/k/
Lucunui

151.55t
44.77. .151

516
5*M54
Jronttnui 155.156.1)9.189 ImciUim
15>J. joo. 301. 30z. 303 Lucius.
Jrnt\.
497.510.550
turiiu Albums,
i13

{
48 5
198

\ # AC|ioBiy$48i.4z
Martilis
Mintttu.

,,

597
79

Galenit* .-.-'-.
47
Ctim
^57-3 54-35 5
Gregoriu*Nz.iaHZ.enui 347 NICOIAVS Pfi/ .
181
GregorimPafa
18+. 145
500
4i044j51.5548.5i4- : Nonius Mam Um.
.

H.
HERODOTYS

504 Qrigtnts

Hieronymu 5.69.95
361.454. 467. 47. 471
43$. 501. $08. 509. 5'?
S 25.5 55,560.565
Hip>ocrtes
471
101. 144. 315. 477
517
Htrxtiui
3.1 36.471. 483
58
Hyginut. 75.135.136.3
J.
lofephttt
46.49.52.54.56
3'7.55*
IJocrates
2
lul.Ctfrr
154.510
Itislmm
155
lustinianut
4t 5.41 7.41 8
luuennlu.
510
LASEO
Laureruittt

36t
181

361
Or*/<< 30t.318.550.551
551-554-558-566
Ouidiui. 136.31j.437.454

PAPINlANVS

179

Petrontm 187.398.481
506.508
PAifp
4.14.21.40.58.101
. 136. 133. 151. 313. 368
370.381.385.388.49?
Plauttu
100
Vitium 38.115.163.301.479
'linnu Secunda*
199
Pletinut
79-117.388
P/titarchas
100.113.114
211.111.225.zz9. 13 5.137
159. 241. 179. 180. 311
311.313. 497.538.541
Torfthyrtotu*
388
Portumanm 470.47 1.472
477.480.481
p 4
PW

tubl.cdyfit
TubL&odius
Tj/thagoras .

tye Terentius
132.3 74.45a
5 17. 5 30 Theedoricu* :
. - . . . jy
i 17.15
Theofhrasius
454.501
Ticonitu >'.
3J4
Xti
. - 479.481
L
f~\ VADRIGARIVS
236 TrifmegiRus
no
^4. 457.371 Trogus 255.310.314.318
465.471^52. ,. ; ,
394.512.j81.
Q^Curtitu.
55z
5.
V. ~o . .
SATYJ.IV
271
SMuslim 159.290.512
Seneca 3.14.125.379.486
500.519
* ,
Serenas
332.479.552
Sibylla
6i
Sidontiu
125.398
Simon
268
Socrates 4.14.136.193.230
Socrates
5 7
Solinut
M
Sozomenus
567.569
Soranus
14
Statin*
35
Suetonius.
121.552
T.
;T,ACITVS
55*
JL hmafituiuriatcb
410

Valerius Maximua 207.*ij

361. }.45-45V4<
466. 486. 490. 501. 511
514.529.530.534.559
Varro 30.44.336. 376.479
481.483.
Varus
51a
Vegetius 2S6.28?. 291.295
31.
Trg/* 9.12.33.34.3^.37
44- 6o. 62. 71. 136.207
123. 3*5- 25: 326,458
4775-5*<2-594-

Xenophon.

5 35

Ztno.

4.501.

INDEX

Vi . . .

INDEX
RER VM

ET

A.

ACADEMIC!
JJJ.JoVl
Academieoruerrores 3 50
AcadeniiciPhilofophorum
' niodeilQmi ; ;o. ad eos
migrauitHeraclidesPonricus, &
Cicero
'
350
Academiciirn tempramentum 3 <
Acaderm'cormn rgula , probabilra
efledefendcnda
j-;
Achab
00
Achilles in Chironis antro inftitutlu

Achiorducisconliimi
<6
Accidens
72
Accipitrisomen
36
Actor in initio litis iurat decalum
nia
258
Actor non urans de calumnia. lite
cxcluditur
7--1
Adonidera deflet Venus
9
Adrianus Pontifcx Ioh. Sarefberieniem intcrrogatquid de fe ho
mines Iquantur, ille libere reftrt
329
Adrianus Pntifex apologum nar
rt
Sil
Adrianuslmp.
5S
Adulator'"
j
Adulatorum cautela
135
Ailiilatiocum rerfng aufloritace.
coTnfla, omnium perniciolmbT
ng~'""' '
13 e
A~3Ttom finis fuauiloqiiio deci_
pere
5
Adulatoreshoneftosexpellunt 139
Adulatoresinualueruot
138
Adulatorcs initio vitandt
140
Adulatio multiplex
141
Adulatorespuniendi
10*7
Adulatoribus quod datum eft vindi
can' potcft
3
Adulan tyranno licet
174
Aduiatiorm fegueja,
138
Aduocti iuranienrumprertant2 59
AEgyptusrupcrftitionum mater 30
AEmiliani
1%
AEneasvndedius
590
ABqurus

178
AEri.nanria

---

30

AEfopus hilirio
514
AEtasnoftrarouer vanitatem 28
AEtasprzfenspcrprxteriturn corrigitur
3

VERBORVM.
AEtatumgradus
ffto
Affcus duo naturales, amorium,
amor com mod i

461

Africain contineiitia
iTt
African i ref'Oufum
169
Agameninoni dictumeit , ne n
crederet
""
25*
Agelilaus LycUrji leges abrgat, &
rcftituit
s 39
Agricole pedib' afimitur .-14.111
Alaria
3^
Albanclli omcn
; ;.
Albanusnofpitalis
$23
Alcyones quando nidifican tindi cant tranquil litaren 1 maris 41
Aleator
; "Jo
Alcain Atalus iriuenit
' "ft
Aleaiiitcrduruvtilis
' .
Alea migrauit ad Grteos :>
Alea mendacij or periutii mater 20
Alexandrum & Ariilotelern 'potaruntaDiiseiTeortos
4*
Alexandria: Philippicollatio 1$%
Alexander militan iitxti c federe
iubet .
a/14
Alcxandripatientia
169
Alexander virgin cap t iuain fportfo remittit
: 23"
Alexandrt querela
. 4
Alicniimqiiidinaliquodicatur T
Ambitio 4oo.oriturex fuperbia 401
Am bitioli variis mdis ad ("unima
peruenirenituntur
.402
A mbi tioi quod maxime volunc dif_
mnhnt
. ,40.1
Amicicafus proficit ad cautela 37*
Amicitia vera quae
-:-.'.it
Amor docentium feptitna clauis
- difcentitim
394
-Amor-dominandi
46;
-Amorelt-cupiditascoundi i 474
Amor habendi
.... 537
Amor 1 i Serta tis
4*2
Annringenij niinquam vllum diuitemfacit
-.
397
Amor pecuniar .
.. 397.308
Anacharfis Scvtha leges relis aranearumcoujparauit
. '-419
Anaximander .
. j .-<>.. 357
Anaximenes 9
' ; 357
-Arraxagftras
<-..<$7
Andronico feruo parcit leo " 2 74
Anejisquae mala ab inrlifciplirttloet-proueniant
i
1
p j
Atabas

INDIZ

Antros vicem in publica quid ob- ,

incat
214
Animaexccenrumuficocliftat ^a
Anima fanct, mau'gnorutn- fpirmum potcitate exempta:
114
Animar vita i us
*?
Anima partium expert
127
A iinulum quo dimito gei.abant ;j
An qui licit ego mentior.vcrum di25
ent
AntlnchilS
5?e
272
A ntiilhciies omnia vendidii
Antitants refponfum
I6
$25
Antoni) dtfcriptio
S $7
Antoninus l'ius
j 02
Antus
2j
Apes Piatoni mel nftrunt
Apex capite UpTus Sulpitio abllulit faterdotiuiu
54
Apolliiiaris roittit lu'iano librum
. i}7o
Api ius delufus orculo

Aprifilueitrisomen
27
A|nidinfert>silimnlusqu/dcm pos1 ituditjb,fc<l nulla colreiopra*
uit'voUuuui
j9
Apulcius
jo~4
Aq" contraria; aquis profluentitriiscx fanti- :>ictiri
537
A quibus voluptatibuj prxcipue
4S6
abitiuenduiiv
Aiiuilarum natura
J41
Aquila rex aiiium
.. .1 .
.3 j
38
Arauexoiiicn
Archebus
357
j
Arde* omen
S
Areopagus vbiconlittitus
Areopagus -
141
3
Argumentum huiuslibri
Argumenta roatliematicorum So
Argument uni i (i Jim nun ellneccf.

Aruf, kts
31.104
Arufpicii nuentor Tages
A" 11m omen
37
Aucntator
Ij)
Aurologia iiloloht rix 7?
Altrolagiquouiodofetueamur 7
AArouomix laus
75
mendacia coram Deo
] 00
Athclcbus
2J
Athcnienfes ngnientuoiyAcrianaturxobtexunc
!
Atliciiz propter venationem ptrcunt
f
Attila diutleeflefbgeltumDcirl
Auaritix cxempla
4-5
Auaritiainquibusconfirlat 95
AuaritiaingrariUimum Vitium ;j4
Aiiaritia nullum Vitium peius 460.
gloria; quam maxime aducrfitur
533.
AueupijauftorVlyfls

Aucupijauftor Macchabacus
14
Aucsoiniiiales
34
A ues futura cnunciant
4;
Augurium

Auguri muentoresphrygs
j;
AuguAus
>$n.5
AuguAus reprehenditur 2*. eiui
paticntia 170. 17]. refpoafum
171. quid eiobielum 171. initi
tutiofuorumliberarutn 290.29t
putatur a L'iis ortus 465. eins
frugalitas
4I1
Aureliusimp.eiufque mors $S7
Au piciavndefuiuancur
;8
A uior noler nomina corum quortimtcfliinaiiiovtitur aliquando
reticet j. intcrdum eorumfenteniiis, verbis mutatis vtitur 4. quosin fcribendo fecutus
4. quid ci aliquanfle accident 121
fililllll
. ,
99 Autuinnoirequcntiorafomnia ii
Argumentum literarunt regit Rom.
ad regem FraiKuruui
192
B,
Atioliqui
..
>
3LIO4 TJlttt.
H
Atini, pi refpoiifuin 4i. eins di- **i * lu calice au reo omnes
tum
. . 2/3
inebria'. it
4
AriAophanis dictum
529 Bacchi nutriros Chiron
12
Ariltottl .s.tius (tudia,ge nus,& - Balatrones
zi
piditas gloria: 6. niandatiu arbatus mns
3 il
'- ciufdcm ad . it- Beatitude omnium r3tionabilirc
- htm ad Ak'xaudrimi initier 529
intentio 307. futumum omnium
de femetipfa in neu 114111 loqu enbonorum
.. '
:e>i
.dum effc icebat, .
ibid. Batitude in vir tute confiait , vir Arrijdetrinitatelaaiiei
10;
tusincharkate
4)
4*1
Ars futura prxdiccns nondum cx- Bellaria
,. tltit r" ' ,T- 1. ..
$0 Belli nlimdiAi qui nuncduelli ia
Ars natura habet originem
69 Bcncdi.iio pviinosenis Noc facta
: Artera rei militari*, .qui tradiderint 377
Bene-

HUM If
Beneuolentia font amiciti* , i;<S
Kcrnardui Clarsrnallenlii noluit
pecuniae acciperc
26J
lertiarum omina
6
Berllfzob
JJ
Bithix vifu interiniunt hornnesi3
Eicrifcuj
3*
Bona omnia lapientl.Taccefloria; 70
Bona altaris vender Simoniaca
aarreiis ell
403
Bonorum gradua
452
Boum omen
57
Brcnmu-quas ciuitatcs in Italia
CondiJerk
j'4
Britannia ab aduentu Sawn um,
vocatur Anglia
314
Bruch us
>t|
Brutis quidam cupiunt conformar!
509. cfcq 516.
Brutus inr.-rticit Alios
' 206
tbruti confilio vtendum adncrus
filos, qui pro I'oiititicatu ditnrcant

)8o
Bubonisomen
:
Bufonison.cn.
j8
Cxi sa 1 patienria lo. eius
laudes Ijj.oior
554
Carfaris diftum
181
C. Caligula Imperator flagiriofllinius s4.&leqq. eius mors 554
Calculus
20
Caligulzgulofitas
481
Calumniar!
260
Caluroniaiorum poena
io
Calumniarores pauperuro Dcusipfeperfequitur '
339
Camillus Falifcis liberes reitituit

...
Can.illus Gallos Senones repel lito
Canes leonibusfortiores
10
Cants omeu
' 7
Cantus mollis dercftatio
24
Cantus conuiuior malitiam acuit
5
Caprcoliomen
_ 37
Carneades nonagintaannos in ftudiisconfumpht
J*i
Carnitcij ars
10
viuit ab anima
127
Cartinea
*7
Carthufienfes 422. ab hypoeritis
longiifime abfunt 43 1 .omnia nuin
Jana contemni.nt
432
Caflilinis obfeflis mus centum denariisveniit
joi
Cafiis non eft
144

t I t t f K.
Cato iam fencx G rarcas literas Hi Jicit
30t
Cato bene cantarcferij hominis cfle
negat
$1a
Catonisfcntentia
463
Caufadccoratacium
24
Caufx prima: nullacauta
lot
Cau fidicorum lingua damnifica, nift
funibu s argenteis vintiatur 241
Cenorloxia
449
Cerui oniwi
37
Chariftia
485
Charitas niliin bonis
xso
Chamatem nihil magis impugnar
quam muita
43*'
Chilon Lacedarmonius Corinthioruni dice> & feuiores alea lu
dents inuenit
21
CHlonis difturu
21
Chiromantie!
32.10;
Chatlliaui.
5
Cliuchbcrtus
42
Cicado-ien
37
Cici road Acadmicos tiiuertit i. 88.
quid repondent, cum eioniicereturquodSylla reo pecunia in
mutuo aeceperat 204. Rocio &
AErnpofamiliarirtrviuseit 51;.
literascontenip/c
$14
Ctconiaraulpicium
16
Cingulo priuati miKcaribuspriiiilegiis non gaudenr
3C7
Cingnlocurinfcrcusgladius 307
Ci alprniqualet
312.1113
Ciitercienfes
422
Claullralibus veris nulli fanctius
vitiunr
427.428
ClearclrttS dixit 'Iroperator exercit ni potiustimendum eile quam
hoitem
30c
Cleopatra i{o. eius mors, 151.
fponfo cum Antonio
47S
Clcrici adulatorcs deponuntur 1 3 8
litellan'j
161
Cluniacenfes

413

Cndrus
182
Cana: luxus cui interfuit
48.
Collatio Pytuagra: Alexandri
Collatio Philipp! Sc Alexandri aft
Columbarumaufpicium '
33
Colli tari j
1er
Cometa quid fignifieet
so
Communio. iacra miniis & hirt rionibus prxclafa
29
Comparatio Cstfarij & Caton 5403
Concupifccntia lepra
131
Conditio quid
220
Con-

. *

Ceneftort* -.i '"

. jl
Coukiftoria ars exquibus fignisap-, pareat.1. synna. 67.4o%h
eamnouittse. Mofcsfpreuit
ConieCiorium Danitlis
67
Coniugioru moleitU' . u nera sol.
cfeqq.Cooililhiit) ne indtgeant videndum
4* .
::4-CauHantinus
; .
I
Cenltaneinus in concilia Niccr.o
- qutdrgcrit
, .180
Conftantia cyiADUndaat ciuitatum
erg.iXoniaims
,301.3,02
tqjiltel la: in 11011 indutit rebus ue.,*eHWem
-i':,:
7.
Ceateuipl&tio iiomiiiis fapicn turn
afl'cCtaiitis
:; .!.. ,:; 129
Contranatural nihil fit :
58
Couuiuium houeflHiu .voabulum
'>5. coram luxuria 4^o. coruni
;.1 tria gen era
.,.!> . 469
^oiHiiuium DMnnts 472. Euandri
. 47. I'hiUifojiakimi^iij,. & feq.
-. .pLeb*iuiii4Srj .ccntaurorum 484.
ciuile
1
. >:
484
.Comunales regular etianiin facris
. Uteris, extant .,., ;
1489
Cuuuiualcs reguUphiloJopuoruni
;4V2.oclcq.
-- lumici us -.
4.99
Conuiuia hiiliuusexclndunt 497
C.ar.lis locum in tcpub, pbtuet
; imtus '
.i
2*4.241
.iCo.rnitisomen
^'u _
34
-Cojiuihtius & i.ar.iiuias auftoi ts
,; XmU.'t
;
; 40
.Corni.4 uoctiwrefquouis oratoae
- diferiior ',4m-?i:i i
10
jeruiomen
:f
Crafrus-feuiclinvirarifiis
4*i
;Ceat'uris aulis iua 'oteflas at; . uiUiij,
..:. ,i',,i. '*
Crimen niaielbu's 3 ; 3 . >ftq.
.ttollsdelufuSOMCU^l
106
vCtoton
}
;Cotoba v'. '411 u/al *
CriKisfignmnquidpoifit
4;
ejwidjjyM .o, oju{ cypttsj"

Danageldum 57
Daniel difcipliuas Chaldacorum idicit 68. parcuntei leones 27;
DariUiiius venatar
S
Dardana pugna
20
Dare frequenter eft arxartium 141
Dauid cnnipefcitDiabolum cituara
22. virfaHguinumdius 179.427
De arrogantiaimperiix multitud].
nis
j7t
DcClcopatraocAugufto
ijo
De coh.irenm capitis & membre.rumreipubl.
jy
Dedecimis
425.4:6
De bieclua qui tbefauros , quo
pllcutauit, aiuiiit
429
Defenfio auctoris aduerfus Guathonicos. ; .
..,
44
DeGiffiaAgrigcnrina
4(1
De ineptiis nugatorum qui liiiuteaiverbaputanr
*
jSa
De.iuucne Ojuodauii qui ingentes
vniones aceto liquxfaciebat, vt
. anipliiiiium patrjiioniuai vna
I forbitiunculadeglutircc
47^
Demetrio rgi taliareiregerarthorum mili

2t
Deuioitlienes quid Laidi tefpoodc. ric
. ,
527
Deo 0:1 '.nis pcrfona fer uit
4
Deo placido initis ctt omni s creatura ,
. 344
Di Piilratci
Vj
De Q^.Coulidiov -1
4i
D quibusdubitre non licet 2.6
Derepub. fctipferunt Cicero &mto, fed diuerlo modo
". '32}
DcSiTaraik lahel
561
.Detractores ay. Os curix pleut

ibid.
.Deus, ,vj-gncm corruu. .rc/uSitare poten:
js
Deuscolcndusprincipt
*" c iij
Jjcusquomodocolatur
' 21$
Diana: templuukai^uodara vtinno. _tefccr ccnCmi
ig
Dttere*mJTcgtii fumpturijhirj
.. & cibariarum fecundan Porti:
?9 i.;:.;.
.'"
. 4?

Diogenes 272.3 sy^eiuif refponfci

6i. mors
* ' t;
. . coruni niaxime rioccaut 24>.co- Dionideslatro, _ y
'. xumiiiiprothas i.p.qu^ieoruqi Di'lcipulorun uirilaredubdami
. diuerticiila,tqt;crbtri. 4S.CUpriceptues
aij
. , jrialisjicui n.at cleriais ., : 4'8 Difpeqlatiuiii luodusnifl fa'icntCygius uauguriis.. .
.35.
tumdirpliciit
403
Difptitaiio JHmardii ec'ieruwp'u;4f. m ns qod vitro factum
jailtis
220
t*f operle dliinuiiUut _ _., 41$ Ducs familires fotijSjijuaio'aniif

,'|% ? 2 4-.:1 W

-*,, . -,..

" 0|

RRVM

.T-YIlnORVM.

cnshabet
-H
159
cifcitur
!.--- *-,WeVbrnnfrBircinlqiuisautiniqui Eiiarisclium IIiniiis j.' hcres
- ,-..: ! 179
grotis
. ^!
nlitebearicenferitur
17 Buangelij vires
ir.: ': :.^k
Ditiitia: funt fpina; 446. fugiunt uathlusPythagnneft<tHtiii,Ji#dum quseruntur , dum fugan tur
piar^ii i/j.i :
jjfc
: acclrant- "
278 EugeniusPontifexnoluitpecuniant
Diuilmperatores
?5*
lioganiibirsactipcre
i*
)itiiuatk>numfcecie's^o.diumario EuripidisTi-a^ra^hetotae-MiniuKein bona figmficatHme iiufquam
res malcdita riint
j ;&&
ii Euflachnu Marrar
' ^
repentur
2
o
Euitachius
3
17.
eius
mors
' > " "377
Dcilabellx iudiciutn
Dolus quid
ai" Epcercitatioparitquietein

mYiicitia Planetarmn
78 Exorcifmi
n*j
Pomitiani patientia I72.f&fcqq. Expoiibiimpombrlenon requit*
87 . . *: :
mors
' ' 555-55
DuR tabilia qn^ dtecoda . j 5 1 Expoftiodifli, QuafiqimittitlaDuellioftororisobiicitur iJ
pidem in acerum Mercurij,. ft
qiiidatinfipienti honorem 13}
DuxThebanus a'<anburdifcerplExia
; 1. quA corn m nomine centur
8.9
fetBT'
- -: ;.
104.
E.r D E m traftant nomines apud Ezecbias argretar ^99. comiatefcit,
1 iiiferos<iK'4,dfiipcrosii3
ibid. thefaurbs quoi Orientalin-,
EcclWia tempore cxcidijHierofly- amiGt
-. > "- a^
mitani vbi feriiata
4 55
' ~i..":* '-'Rm
' _>-'
Eleaarus ilnluit wew!tereiin le- IJa 1 v 1 muera Saimiinini
-IgcmDomini
-> :' -'i <- :.-|..-. .i'
23
EnlfttnS virtute Anglorunr Danos Facere4oniceflr^virtirrem T51
' Dacofque fregit
j.i -'.. 345 Falio in malis quod amicita'r
Ephialtej -'- M ' '> >'' ' *
bshtp'iueiJii-. r^
pcurci omnia conringenta-pti- FarnmTic*is1fesirnniobHs 59
Fenrinseomein
:.*>
:..
<
'
-.^s,
1 tant S. femdiumfttemim in vo" Iliptate pommt '>> . 9 FeMtiqi34uren(rturaH VeupanEp'tciirus immefidat ftugalitatcm
tim*iDtV<Barores lbivendi<>* -;/ ';
- . l"|
" -48. propriam fecitfcctsm- 500
Ep/cufi bonus fcntau Ijestie* Fide* Jj-iTjvnde diortor,ibi*,i
BMhtdebeOTrcum'perictUoiBne: qyn oriuntur quatuor -
censte i i' "4 rti .- , . Hg
~ vitiorurn
"'*>. f I |l^tl
Epicurci i)unqanrautqtrhTOr h. FneratDTvtplinVedyiaf ,aHqd
'-'**"
"pbrgnaft'rtt)
.' ;
v-'2t
''neiiifuum
_ s8^;&q.
Fpicure4t\ui dicend "' '
' 5f3 Formica in Mida: cunbala trittEplcilreisimirduspehue ' 588 - cuiweoflgerimt ' - "4
Epifcoporum noroeri & orfiniune- Fortuna non poteft defnir - rierabile'
"Jr""'' ;v,r.'"**! m*rU>re4ti<>iaf)ouifi4'4.eit
Eprfcopi pecunia'nbn fuat etigcndi
perfdia 6. virtutis nouerca,ibtd eiU5 templinlj
' ?" ail
417
*
Epllola philippiMsetdinlsa*Arl- FnglhrAicomweHdario i?-*
ftqin;)'ji3iinorf,-- i
i
"itotelem 193. Brachtrennorum
' ad A.lcxandrum 205. PUirarchi Frngalitss lui. Cocfaris
' *fTraianumii3.*'Hilip|'i Mace: Fuijtilrswfle* "'
; regir4s. ofS/. Bl> ad Fulmine non icitur q\n cornfcatioTyrrhum
" '-.'...ajrf 1 naNyHkfitlt^i). ..futmcir qart
fipirtolalafili)
'-" ' *o ' arceaia '"' .*!- : ' 39
EpfftAsitlani :- >"'l":" tri Ptlrqi4dii-tuf '
<47
Equi.omen " -""""") FiturorwiK^ijtingemfumnon clt
Erenifta: ,-; -'' " ":"- 4
f cicntia, feil filubit
G.-'.-wqlu^'- 1 >
Efauvenator 3. propter venatio- t.
nam ptre ma'.eilkitur Wd. G a tu N v s ibft iientiom dec?mandato patris venstum proa- .
ru* dici loco 0 uberrima m*'dicinx

.- V H

. a t n T> I

itiriT efTe cenfuir

471
H.
Galli riJent AEmilianos & Ligures occidit Rwiunoi*,
. 10
** quod Elephantuminterfecit,
Galliaufpicium
j<
lo.ciuscauillum jte. memora.
Gallivndt ti ;
1-4
bilefactum
?
Gaufridus nolutt rnuntrs acciperc HaraldtisEritonetfubigtt
194
1
Henri, usrex Anglorumquid egerit
Gaufridi de Heroum Villa faftum
j io\ & feqq.
circamtilieremquCFcntemdcma* Henricus 1 r.Anglorum rex yi*
'. riti frigiditatc '
"4 Herclea can in Afiam veut la
Gedcon forma prjtfdeniiu efle Herodias
7*
- debet- ,. ..... ':-. J7lt Heroes
iIff
Cenerhliaci
: . , .
}t Hiberznngx
14
Gcomamia
o Hierona ptre expofitus }}. at*s
0>ermanicus pretrum folui
cum aluerunt,
ibid*
profruftibui qui vallo Hieronymus ad tribunal Dei rapicinxcrat
" .
aj7
ture.tres clericosi aienfaGieti
'
. IJi
clufit .
514
Gignadii
ag Hieronhant* Athenienlum cicutz
Gilbertus Hertfcrditnfis EpKco.
torbitione "ecaltrant
(oa
pus narrt auctori noltro cltu- Hicrofob ma quando capta
5f
ilratiuni mores, quojckipfe in fe Hippoitariiia
17I
lit expertos . , ......'.1 .440 Hillrionesqui 17. non funt turpes
ladiatorrs
3. a
babiti 512. multi eos imltantur
GladijduaJmpcrisChriftiarra fuf14
fciunt
i . : t : - aip" Horaocxquibu confier 117. tran.
Glorixcupidis feribentium gratia
fieos in Ipeciemanet
14
promereiirla 2.52 5.0; feq,
Homines .in Illy ricis qui idendo
Gloriaquid
...
sil
intcriniunt
.
262
Gloria inanisortum nobile habet Homo non eft quem aliena non uenc "i!
j litt
451. quifque earn- appetite ibid.
qua via cam pro-ieifcantur, Honcftas expetenda oiaximc (1 1
. ibid, fumo iimtlts ell 4*4. vno Honores ecclrfiailici quod precio
egregio dido vcl tacto comparamtignis conicruntur multa mala
tur 528. idque varus exemplis
proutnitme
410
comprohatur,
ibid. & 1:9 Hornfcopi jt.eoriim prarmia J02
Gnatboniciornnia peruertunt, nee Horteniani .
51 v
verum audireponunt 22^. digni Hortcnriustif.Hiemdtxic colic jr
' quibusexemploMarlixpellijdequod is ftructurani togx deftrutrabarur 3 jo. Gnathonicalubcit
xcrat
515
Tliiafonianx
449 Hofpitalira 5. Stfeqq.
CorRiat Lcontini dulum memora- Hoi'i.;,oltmdiccbaturqu> nunc pcbile
...- 120
regririus.
^
Grarci quid dkant cum vrgenturad Hypocritarum mores aar.&fcqq.
ienteniiani
*IS
pcrdciitur vt rterquilinium 411
Gratix udx
1.4a
I.
Gratix.euamnonvirtuificd fortu- t i. jeu v s
3
nacciiiat,amorrneretricis.coro- -Mamma
.
l"
- paratur
. ; : 1 : 4I ttftatu! 1 .>.--
47
Gratiarum actio in coiiuius gtje. Irneminiaquid :
5!'
.ceder debet
,
-. 49 In literati qui dicantur
%n
Grtgorius Palatinam bibliothecam Imaginarij
J1
cbmbiiflit 104. 557. tratos crga Inibrtsomen
i
hofpitem 121. Apollincoi re- tmperatoris & aCni par gloria niii
fponfis lufpcodlt 524. Epillola
Uteris conferuetur
1
. eiusad.AwUiecui
ibid. Imperatores Romani cxqno literas
neglexerunti militia iniinwores
Gruisafpicium
36
.Guerer -..xf
iCacti funt
1 91
.Cularpernititl
470. iVfeq. Inzqiialitastkorualibrorii vmic <
bean.

 I M

CT

Incantatores
ji
Incarnat io Dei fe vifibem, non
palpabilcm nobis fecit
}
Incifnrium -, < 246
Indigites
,,--.
15*
In domo udirs iuge facrificiuro elle
deb
*7i
Indulges* vieiiseft legendi Audio
temperare
J9
Iniqui arcdi cfiliis princip 144
Iniuilitia4ui<1 ' '- '
- *
In menta aut flcodua) , ut loquenda qusr proheiant atis
4pO
Innocent fiiuulata eit duplex
litia

i. ;

a*

Infomnium 60, vnde oriatur, ibid.

Instrumenta mufica fa patres
apprebarunt
13
Iimrumerjtor ratio babenda .
Inh-uroentaquid
ai"
In fubueriione tdei nemo reft it ui
tur in integrum ic
119
Intellectus quando vires fuasexerit
fx

.:
Inteniperantia Antomi
47
Interrogandi regula
.; 49 e
Iirteitium examinatione non p^oteft
certa regula pratferibi quid iudex
. fequidebcat '
261
Inucdtio in guiar deditns
26
Inuidia omnium maxime charitatem iinpugtiat,4}<$.quid l!t,ibid.
eius propria ibid. & feqq.quomodo poffit vitari
400
Ioculatores
< , ...

lofcphconieitonamnouit
<S8
Ifocrattsrefpono
,
i
Iudatvrannos ftmperhabuir fo
Iudex qualis elle debcat it i.iudicumfacramnituui
ibid.
IiiJianusperfcutorChriliij.-eius
mors ^66
575
lulianivica
;..:..
7
luiius Carlar in difciplina militari
; cartera floruit
: jn
Iuramentum calumnie
!
Iuiitia? errantes .
as.a**
..:.;.-. .--,-!,.- ' - : "
LctniFM N i i naturar myiteria hgmen lis obtexunr 8.
Arthilochi l-.bros ;c ciuirate ex
portan tuierunt.s54. adolefcentes eorum fcomoiata pari 8t dicere difecbant'
497
Lais " '--" ii!l li!>.
317
Lanuuiuj apCormficiu auctoris
yniult - ,''.->.:!:-<!'
4
Lam rani unt infantes ;
70
Largitasvera sai.&fcqq.

v R v .
Largitioncs immoderatas rapme
fcquuHtur
~ .$1
Latera poteftatum
.
14c
Laus vera * perfecta qnarajyajie
quibus rebus conh'ilat
451
Laurea fulniine non afflatur
79
Leio;7i). qualis elfcdrbeat 37*3
LegatiCsefari
.
^c
Legati Pontiricis non reciifant 11111.
1. 1 >: :. j.- . , , 36?
Leges reculariuniprincipumdrcu.
riaUbus & orTicialibbs artend
; becclefiavlicishonoribus 41c
Lege s cibariz ot fumptuariz ait.
: quot 47e. qui cas tulerint 477.
lcxobariaHieronvmi
48c
Lcnones & eorum fcclcra 14. &
f feqq.
Lcponsonien J7.CWS fagina 4?
Le . . ...
17. S*
Liberalitt landein praripuc pa
rat. 4. ;t;. ex duplici fonte
promanar 46c. vter oirmpo tior,ibid. ab ea alienum ; da ad
retribitionem
;afi
Libertas arliitrij Sl .de singulis pro
arbitrioiuicat44i.eUisamV>rSe
fauor
H.UL
Libidoconiunfla luxuria; 461-, eins
i voltiptasoinms,cxtraomugiuiji
*urps .:. .too
Lictorvndrdicitur
So
Lsfander
egrevtiun-caftigat militetava
> :
> 1 301 Litcraeutn ftuetus 1. cotifemahtur
iijmaioruoiexempla
ibid.
Lnc i ratio in ven atiene h aben da 1 1
batet diueritas ; diuerla iiutucit
fomnia
'.
j5a
Locutta .1 8 ; . eius ornen
- ?
Lsdoriaquid
'44^.494
Lomba rdi omnibus colloqnentibus
r faciunt pilcum '"'
' '": >'T40
L. Antoninus '-'
|''" f 57
L.Commodus:
.
- '.y'^fo
I. uclnricmn angelo
' ' : 190
Lucillfum Sneca; Epiltoss jlu
tirant
< fjS
L. flccus Dnronium Sertat mn
~ nie qund tegerii'de eeercetidi
: comu'nii rni fnmptibus brng* ' Uerat
- 490
l. Papilius CtirTn F. Rntilinin
- qu ori adnerftis diflum fuam pnnauerat.puniuit
- jof
Luna ndicat cempeftatet ' 4*4
Silpi omen
vi'
37
Luxuria blandum malamt
Lrourgi flatuta
-'.81
-

ID DC

M.
M'\ a g s v s aucupiiauftor 14. gellt bcU
ibid.
.Macedones regem l'iniin in cuijis
. nurliuniadferunt 328
.Magi qui;&vndedidi
.? 30
Magirlratus debenr Sanuideni iini? .tar2iS8.&aludUarcer
ig
-Maieliatis crimen,
3.3 j.&fq.;.
Mal,i & bona fubditis proueniunt,
de ib s pri ncipu m . ' . 2 3
Mala proueniunt ex negleflodeleiumilitum
r-- - 93
Mambrc
1
.-''"
, 30
Manibus m repub. comparan tur
niib'tes & ofliciales 1 . 5 -814
Manlins (ilium fuuiii cotia edietnm
pugnantem fecuri percudit . jos
Mauusteipttbuautarmata,autiiner.;. . rois & qua lis vtraque 2 8 1 de offi. coinermis 282. ec feqq. armara
qua-> .,/: -.-.18
Maicelligloriam pcrpctuauitVirgil.ius
.."'fie
Marcus Antoninus Imp.
557
Mara quaidarn. proprium comedir,
-, JhW" . i- in-:7r.53
Mar refponfiim
:9
Marins turcas quibus milites vu
' , ppnarntinuenit .
- .-toi
Martinus cquuni donatori redi.it
asjr
- . ; 4-1 - -t . . - :
MarsLiby-atpraiios.-' r-i-i' - -Ht
Mltriefisjo.demonibusortaibid.
- ?, Jniprobabilis
71. tnqnibusconiiitat74.iich-:\riuali 3t diuinatoria; magna com,iuioj.7S.. diuinjmria ybi ,<Jdi-- ctrinalideflecrat
>i<.. 1.171*
Mathem itici fa . eohita error. 7.1 I
i veris f'umunt initiuin . res na i. rurales exent un t 7 1 vari? errant
78. rbus fatalem neeefltarein
imponunto.temeMtijftmt gf
Medici ex (ignis futura prmm, ciaiit 44. cortiin coinmcndatio
124 pfficioliHme homines acci duilt

?"-lr2

Meicus Pyrrhum pramictit eofi no,inter6cere. ,-_ .> -" :ia?tf

/MsUhiMech cur .!(
,, non habuifle dicatur
. ; ,ji
Meleagerapruminterfecit
$
JAercenarij & paftoris diferentia
J42. rfeqq^
..f,.Metelluslapfani disciplina m mill tarem reftituit
.:>: , joi
Mctellus l'ius luKuriofu fin't*7j.
4*
, .
- ; ,-

-, .

-Milites fortes efli quam grandes

vtilt'elt 290. quid eos fcireoportear, bid. elle" militera laudabile
eft 29. duofunt quarfaciuntel' ctio & facramentun 29a, abfquc
facramento praeftito efle non poteft, 295. honoriscV laborisno men cit, 2-j. tdsm Deo" debitara
dumferuct, nonrcrrcui mili> tet,i297.A1eqq.edrurapriutlcgia
\' multa 298. ecclerae,lfaerair>ento
Amt artnc'i, 299. Radium altan
ouVrunt,ibid. duriits funt cali:
' gand 309. qnainobrem cigulo
: priuentur 306. modeftia eis in dicenda 3 1 9. 6c feqqi arrtm mili tarera feiredebene 1321
Militia exigit deleftum r cientiaiv,
& exercKationcrrj, z-$6. teq. atmataad religisem .
ordinatx VT11S297. quid cam ma
xime frangat 3001 &-(feqq.
MilitarisdjfcipHnttlitas, 308. ea
variisexemplis probata 309. Itotnani praic*teirfs'iiae viguerunt
tu.
*ivvi .1 ..
"Mim! '""" w>"'.ii ""'>
aS
MinMrf P*i Tyrsrrni
"'tS
Miferia obfettorura Hierofolyni,
^.&feq^; ."/b ..: - ...
Moderatio inflitia: & dementia: ni
.". principe'1 . ^;. ".""'
198
ModusinVe*arine*[tiihabdusiS
Molles es. eorunupoena- ; 16
Monallcriis qui modus incanendis
pfaliu. qiiociarh prxfcriptus 15
Monacharus fine-obieruationc ira
dataruatr|'ii'i .1.> - ' 434
Morpha- -Jivi.->b -nt >i -: ^ 144
Mores conuicru romiantur 24 ;
Morad; "'niJ-uJav-il-: ... ta

' *0>
2.20
Mors munusnaturx corrupta? 117non eft malum, ibid. quinqu
partim introitu tutear4S7
Mosqud :* 'Ul'.CJ ' '.
220
Muir
-^*..-^
37
Mulleres frquentais fpiritus PythotiicusiaVjilet

-II
Muliertim miidcntia 50s.trum veicdepomintvopeciirdi^bid.intcmperitseaHim funmodo przftrtflfimi vixituleriDt, s o s . Ephefnaciiiurdamhilroria
jotf
Multipliciadifinguendafunt 57
Mundil* totus cxercet-'Jiilrioncni
146. habet fuos Elyfos
i47
Muera quonsodo fplcndcant aut
. fordtfcant
. .
*7

 f E R .
Oralis nihil niagis nocet quam gu.
'a'
47 t
Oculorum, aurium & lingnx vicem
in republ. obtinent iudices 214.
2 JI
'
Odoremlincis Scpantheras reliqua
aniualiaiquuntur
'}\t>
Officium perfona venuflpt
\S
Offciorum poltica diftributio- . 7
Officium quid & quotuplex 2ip
nullum officium graruftum 40t
aivchodonosor ad tempus
De ftntentiam fiexit
joi Officiates bruchofunrfiniiles :8t
Naturam impugnare parricidium Olofctnes a luditocciditur jii c
eft
7
feq.
Katura Dei voluntas
! 58 Ominavariaj4.quantupoffint4X
Natura vniformis 97. in reVusVa- Omnia venalia
24
riabilis 07. definir earn difficile Omnia ccdunt in fum hominis 37 8
'eft
' lio Onagri diii'en "
37
Necesitas non roereturculpaih 17 Opera ex propofitocolorantur 9
Necronibntia
31
Oraculum
60.
rfeqq.
Necrom&ntici ':"'
104 Oracula in fcriptui is canonici* ~rrNeinroth primus venator ij.priperiuntur
4
musTyrannu ibid. eundeiuNi- Oracula ambigua
ioj
mim diet^ quidam purant ' 55* Oratio Ciceronis pro Ko/ao
514;
Nero cantu d'elcHbatur ", ftu- orationisdominicaevis
42
duim eius conferuandae vocis Ofatoris tinis^>erfuaderc
iti
ibid.gaudebatPrracepscitharoe- Orbiculi
ad
dorumappelIri,27. t'uitauarus. OrdodecnrarRempub. :. it
ibid, oiulri adhucimitantur Origenei feipfum'caura'uir r 468
ibid, eius gulofitas 481. 517. cius Orpheus nuirions odie
tiagitia 551. mois
554
habetur
1%
Nerua Imp. & eius mors
55d Otiariirrterdum licet
51S
Nihil fir fine caufa
42 Otium limint virtuteni
2S
Nihil fuauius eft hofflinibus quam Ouidius 6b Jailiuiam carrofau pu.
aliena tirare
347
nitiu'
44
Niitiuitac Dei Hetunt fententoi '
J7
Oziam multi iiricantur
- 57v
too
NiuicolliniBritonej,
.
165 Ozx uereuftio.
579
fioailium iluda 10. eorum hodie
P.
lipienrii
21
t a T r v s Peripatcticus 9$
Nodicula
70 PaPalxltriti
g
Nochi.t omen
36 l'aima: natura
to
.
Notioinotum
3it Palpo
. .

tit la fui
I JO Parese
Nouella cenflitutie -luftiniani de Parelion
4t
non eligendis'pecunia: ufragio Parenthetic*
4SI
eptTcopis :
4>7 Parides quidam SophoclcmPractoNuilus fanoraevirt eteri teltarem reprehend*
29
metitoinHnftitrVnator
14 Pariimonia
1 *,
Nuroa ludtt oraculum 118. ceri- Paftoris & mercenarij" different!
jnoniasKomanisindxt
216
542.Srreqq.
Nttmerorumcertamocundum 19 Patientuferuanda
_
16
liumeruseorS qtiiexpugnata Hie- Paticna lotius philofnphix robuc
rofolym,capti,occiii , & fame jig
peremptifunt,54. & uq.
Patientia mainr in ftrendisfcomNuutiaevnde ditix.
joo
atis 4c leedorUs 44>. &Teqq.
O.
Patres conferipti
24
Ol s 1 qandoquc hone- Patron! caufarum militare dieuntur ti.iurainent prxftanr 25e
ftumfignKaat
'
$
4
l'attira
VIKJJOKVM

MufcaabigitNeapoljmurcas ti
Munca qdorum bucntumaa.cut
laus ibid. arcet Uiabnlum, bid.
cius modc-ftia cnimendatur 24.
no arcerur cnuiuiis, 4po.conxmendatur
512
Mulica in rt rume ta fani patres
approbrunt
23

1
Petrum nullt vtnarores
15
Paupertas ftudtorum mater 9
lamanos interroga t Hernioclca
quo mono clarus fiat
4*5
Peccara delinquentium , viresfunt
tyrannorum
563
Pecelinorum confiant!
30t
Pecunia; contreclalio quid (ignificet
...
?
Pecunia contemnend
272
Pecunia profufo decus, auaro fuppltciumeil
5J5
Pedes in repub.qui lint j ai.&quomodoiidemcurandi
j?;
Pella
55
Perantlthefin rerum fequenda Ve
ritas
SPeripatetic! I Socrateoni
;a
Per mullos labores hur ad volup. rates
3S
Perfonz quaedam venatione arcendz
18
Perfonarum coniunio :jo. qucrt
modisvenerabilis
219
Petilius oppugnat Lartum
3g
Phantafma
6o
Philippi Macedn lltteratorium
ftudium
i3
Philippus Phifcia ditat.i 93. ercitum conftituens vehiculorum
vrum prohibuir
301
Philofophiz gradus t76-vnde 3 5 5.
eins Platnica diftril>urir>, 3 59.
diuifoeius in acroaticam & exo
ericani,3j.(iocuIiscern poffet , mirabilirer hommes alliceret, 370. exigit terram alienam,
. 343. omnium reruramagiftra 481
Philofophonim nnlli venatores 14
Philofophus curialis monitrum eft
50

PblofopM laudantur 349. muiros

temeritas ecarcauit,ibid. Italici,
3 s, lonici 3 57. amatores Dei,
369.381. tra eorum genera 370
Philofophandi via optima quae 277
eius clauca qua:
;88
Philofophari ere quid fit
381
Pruxnicisauguriuin
36
Phottniis
Sit
Photiani
539
Phrygius modus ab aula Gracciz
eiectiis
ac
Phylafteria
79
Phvcum quid
4 1 ;*. .-tt
Phyfici
- j
123
PJCauguriun
-,-
f
Piftsc ailg um
. , , . fjf
Fiftauion. vrbsapictaaui Ai- 3

r. x
. , , Placentinus hnfpes ! nofir
quid in Italia foie acodere nar
rt
....
104
Pl3cidus martyr ,
-,
14
Planetaruni nature ,& qualitates
76. omnes praeter Solem le Lunamduobus gaudtnt domicilii!,
. 78.domic>liaeorum,ibi4.eosaduerfiis A planem niti quidam con
tendwnt
B
.70
Planetarii
.
104
Plato leue nautx qiueftipne ex
plicare non fot uit 103. vixi: annos nonaginta ibid. quardan ce
vita eius 353. eius mors, i.
pnus A riliote les diiftus 3 57.CUI
auctoritas 3 5S. putatur Were, roiamFrophetamvidilesio.eiiis
dogmata jo. & feqq, jnpimoi
eo port morteni ,362. putatur
Diis ortus,465. vt potier pbilofnphix vacare, elegit Academiim
villampeibbibeni
487
Piebifcmi connu tnir ne quisprsrldtimmunusaccipiat
ai;
Ploti. IUS
364
Piutarclius fcripfit librum de agift rar iium moderar ione
too
Poena corum qui m i n ii ! ros ecclc>>
latduntij.cfeqq.
Poena: militares vari? 302, Sfeqq.
Poleniio ex prod ige it fobrrus 4;'
Pontifex deridet Lombardos 40
Pon titcis Romani comiitiones 117
Populi quidam in Africa voce etfafcinant "243
Populusformatur pro mrito prin.
P'S

34!

Perdu Cato r..FlaminumSenatu

niouit, quoi I damnstu mad ar'nitriiim aniicar fecuri pexeuflerac
Porcus Troianus
<li
Porphyrins
364
l'oiubiiequovinodii accipiatur 95
Potebsomnisbona
C49
Potatio homines loquaces fac 1 47;
moiiica laudatur
49?
rateepta lie mobilia alia immobi
le
i
Prrcepta artiuni non cusbent eft
ine.vfu
321
Przceptaquatdai de officio pr-inci'
pis ......
jw.cftqq.
Prardcflinatio quid 84. fa turum figni.-icat so. eft yerSuna
fcecundum,
ibid.
Prxlatorum vitia
54e
i'rxfc/cntia. rebuacaufa Meniend

san

,
Atnatnr iucaiitus pudiez magis
non eft
tu
Przfcs eiufque officium 151. non
vxori,quam infidelibus oculta
vendat nuntiant
2j2.ee fcq.
credit
163
- F ruigtatores
28
Quouis excubo vigilivc mendaFrzfligiutn quis inuenit, & vn<le
cior
10 j
V fus formofor um fused 6
dicatur
30
Deus lie prz cxtcris colendus
Prztorcm oportet non modo nuquifubuenitin przfenti 167
nu5,!dctiamaculoj habere con
Seruiet xternum , qui paruo netinentes
2.1
aictvti
247
Praftiaricari
200
Pretiuin quoextendatur
254
Vacuz manus temeraria pcticio
Princeps iudicas inter iusit zquieft
_ 24S
Exuit perforant iudicis.qui amict
tareui
102
induit; <
a$s
Princeps quidi77.eius Vtyranni
Nec omnia , net Temper , nec ab
differentia , ibid. & ;>. legibus
omnibus
264
solutus cft,i7S>.publiczvtilitatis
Operibus lupicgratulaturcortnmilteribid. gladium ab Bccleuus
283
(iaaccipit 1 So.facerdotii minifter
eii,i. id.lcglinisluljicatiscit: 184.
) urn canis muffltat , latebras in
greditur lupus
204
quomodo viucrcdebeat i8s.caMulti milites Mariani
301
us lit 187. iuris & litcrarumpeMifera terra , quam agafo depo
ritus 1 8?. t linens eum 195.hupulatur
313
milis 19s . 196, non declinet neFruftra quis Corintbnm tendit
qtiead dextram, nuque ad iiuiad Laiaem,nifqueat,aut velic
ttram 20t. eins increcs 20. V
dare quae uofcitur
327
feqq . api; is locum ia repub. obfine Ixiione vnguimu,non remo(net 2 2 5.ejus ordinario a .de
ueturrobura fuberc
326
bet iiiiiuari tob. 2 27 lcni2 ioEtiaiubaulinterpropheras 40g
qui nec audirc deber, 227. imago
Sola utifcria neicitinuidiam 438
J Jet ta t eft, jjj. cd leu dus cit.
Aleatur quanto in arte doitior,
33?. princeps aliquandotyrantanto neqtiior
469
nusvocatur,o: contra
540
Leges baux it malts mor ikiis or
Principatus *t regna quainobrem
te
.
47
transferantur
209
Qui non vult cum poteft.non vtiI'riucipatas luc arte militari mart
- que poterit cum volet
540
ens eit
_,
12
Priuematis cuiufd refuonfun 442 ProtiidentiamUci feries rerum non
iiiiinutat, 8 i.falli non |.oteH,88.
Prouiiores oiunerunt
255
& feqq.
hominis poten ibid.
p romiiU omnia non temper fol tien
151
da
15* Pfvlii
Promiuo nuda non parit actionem Ptlcmzus feptuagin ta interpretes
arccuiuit

282,
Promptere remeranum eft , quod Publicanusquid
przftare non potes
15$ P.Clodijdtumeo3.verfus 531
Prono
3 jo P. blalca milites in hybcrnis aues
Pro Pontificatu.hodiecerta.tiir 580
ZdiHcarcinftituit
30t
Prophctz reprobi, dwiuacores non Pudiitianon violaturnift fus accdt, 166. uiulicbrcmfcprophctz appellant ur

xum maxime decet

508
Proverbia:
48 t
Quaii Nemroth robuft us venatdr PulmentafolennU
coram i)oiino
ij/i Purpura caulidicuit! vendit
528
30
Qiii lepores agitt, verba confu- Pyiroiuantici
niit
19 Pyrrhus oraculumpcrpcramintrlligit
totf
Qui fomniis c auguriis credit,
nunquam ftfecttfus
41 Pythagoras Ipfe dictuj 25*- eins
auctoritas ik genus atquc pereFallada vnius, trudit falhci.vn
grinationcs 3 5 5 . & fcqq.
alteritu
. 132
Figere pollicem
ijs
-*
. -
V'jia'uor.ibiuculu
ido PythoJifct

Pythij

-.... .Jt

qa

0^ A

Reges Ifrael omnes reprob

1 1
Ob
46
Qv At dam fenussi*atioms.ant Repul aufpliun
religionis pcrfuadetauctoritas Kegum Iudxalii boni alit mal ;li6k
omnes reprobi praeter Dauid, 1 o56e
QureuertamprudentG indicia $%S " fam,& Ezcchiurn
Qui in quibtis It3liiC parcibus ad Religio quxltbct fita habet princi
pia
--> --. .36*
vitftnm optima gignantur
479
Quae pertiticant art religionem pro- Repcrundarum crimen, quiqut- eo
teneantur
t66
- c*onrulu,priidum, & iudiuu,
Res quot habet i7militudin.es tot
62.&feqq.
habet lignification
64
Q^ar praecipue Plutarch us priiicipibus Beipub. incutcrt
ai Res prouil poteft euenire SS
\6%
Quatuio Ludmrici cuitiidam
96 Refponfum Xenophontis
<a:ftorcs & Commentarienfes in Kefpublicaqtud, si^.iubiiftere
Kepub, inteltinis comparantur
poteitnili profpitiatur vniuenfitati
'
jiS
14
QuaeHionesqu* habent implcitas RefpubHca impiortini ctiam fna
membra habet
54t
. poftioncsrtitticieioIuHnviir2u
Quamlo hos libros anchor fcripfe- Reuerentiainquibuscohfirlit 219
Rfiierentia
per.onarum219
rit

Quando Herofolvma capta

5 S Renercntia qua: in rebus confiftit
multiplex
234
Quandoqi'is tie fuo tommendetur
Reus fauorahilior, 16. prxflatiurticntum calumnia: 2 59. non prxQuatuor uminavirtuns
210
ansprocoiifetlehabetur %9
Quatimr flumina'libidinis
5j6
Qui alfiitnntfemperprincipi.lateri- Rex tlliteratus qiiaf annus coronatus.
192
bm flimilantur
.214
z?i
Qui<itinasabieccrint
392 Riuslcuitatisindicium
Qui habent ios maculofos, ad Robert! Couijris J-egcccflrire idum
ij
iicq.iutiaroiiPt.pr<miores
26 j
Qui impudcnttr.& fine vlla ambi- Robertiis Canccllarius Kogcri bi
en' i tribus vno tempore vnura*
tione in tccUAs irrnant 40?.
eundcmepifcopatH vcndidit 41P
necratinue vlla repclli pofl'unt,
Konise imulachrum

4 1 1 . & feqq .
Qt:i ins a tuTcationis quaruui ,vt Rumanus omuis arulationc fr
rumpiturauteorrun pit
H=
to fatiiius, dum Kctleiias a-nbiunt, admittantur ab Bcdei'is Rpniani , Imperatores iuos inter
Liaos referunt
jjs
arcendos Apoftolica iubet con579
tttutio
4C3 Romulusquando natiis ..
j
Qui mortem /iliattulcrinr2?{. 275 Roiisomen
Quititanus Senecain reprehendit Rofciusfcripitlibr.um in quoeloqtientiam cum hiftrioniacontpa'
rauit, 514. cius iaJariiini ex pu
Qgod Dcus prxuidie ciienitt,cE
blico
. ibid.
. nn'eitencrcoofi p rarmait . ,<j
Rurr'us rex Angloruro Quomndo legendi fintlibri tabula
llUU)
CXpUgnauit,
}
1
5
.
&
fcqq.
res & diuir i
jSS
Quorum "c'.luimi voluptas pcrni, Cofior ...
. '.. , 4
S.
Cuihii
ic;
*-* babulum
ia
R.
. Sacerdoiis obuij omen
j
Rati ramm
ji Sacerdoresivranni,^4i.auarI 44'
.- Ratio dirhjiit^iuod ncipit in- &.
*
Ketltus
'
.
73 Sacranrtrntum udiqim
:?
Rationi 'nullius auCloritas praciu- SacranicntHm militare
dicare deber
,380 , Sauitia dori'inoruu) i feruos "
Rationales diuitum ,
j8 Salij
2
1*5 fu* nfunt
J 3 Sibares
81.104
Kecteviiicrceitariameni: ::. 242 ^Salillatores.
Silo*-

R.IRVM BT 1 oxvM.
Salmads foast
as Sctieruslmp.
55t
Salmanazar pentonyaius
565 Seucria Hue Sercsbcr patria au.
cloris
sst
Saltatoriusludus. . . ..
54
Saltatio conuiuiis etiamheroicis Seueriana
31
nonarcetur
.
51 Sicarii qui
aj
Salus publica
117 Sidra exqua materia lint, ignora
tur
.,
TT
Salus omnium vnde
129
S.iraiitis verba -ad Ifracl
267 Signumquid
59
Samuelem magilUauis dcbcnt imi Signa non funt contemnenda 43
tan
...4 .-
es Signorum alia particularia , alia
vmuerfalra
4$Saildrocoi>ll . . '
. 273
Sanguinis n lifo
-'
. 303 Signa excidium Hierorolyitanuui
precedent
a(
Saaguinis claritas
.
5;.-.
Sapientia quid
24.2 Signa flint qua; contra naturam
Sapientix iritium timor Dei 242
hunt
5T
Sapiencia pro foribus tcmplorum Signs naturam Dens prxmunit 50
pingebatur
. 194 Signa extreuium judicium prxce-.
Sapiential omnia bona alaceffodentia
57
ria
370 Silenitscapitiir^arooreLotidis 500
Sardanapalus vltimus Aityriorum Similia ex imilibus exdlicantur
rex
3-1
66
SaulconfuIirPythonein
10 Similitude quotuplex

Scient i a l>ci. <;,8|. roanetirmno- Simpnides

'
532
. bili',,j.uoiiinitucitneiUiitatnn Simplicits arnica veritati
38?
rebus
86 Sine prudentia retyublica ocmagiratusfubfierenonpotelt 33;
Scientia creatur*
*1
Scipio Africanuc virgincm capti- Singulare
73
nam fponforemittit,23 5. dictum Scrates dixit felices refpublicas
eius cum viduTetfcutum militis
futuras, l aat pbilofbphi regna-.
' cuiufdam elcgantius ornatum,
rerit,autrcges pbilufopharn tur.
28;.excrcicumcurrexit,jo3.eius
193. ciusrefponfum, 230. pecudiftiim
30t
niamabiecic
272
Scommata
445.496 Socrates,3 57. eiusauoritas,3 5 S.
eius rcfponfum,cuni interrogareScripturis facrisquandoqucvtitur
tur Platone quo viuret
auctor
5
Seripturx onwes legenda; niff fint
inuidiam, 438. refponfum ciufreprobatx lertionis.j 77 ad quem
demdnuptiis
$ox
line 11 tendant
381.382 Solis ligna, 44. geminatio 4 5.eclipSecretar diuiium
. it
/sChriltp patiente
57
Scipfum interHeere, eriam inmaxi- Solon etiain nconhnio mortis cumis dim'cultatibus nemini licet,
pit difeere 3 91, ante obitum ne
minem beatum dixit, 5Z9.confo: :ii6.ri? ; ' '
Se>iatusofficij.non>en,,44i,fenelatur ainictun mcerentem, ibid.
- ciutedicVns,: '.-,
ibid. Somnium
60.6x
Seneca a Quintiliano reprehend. Somni portar
60
tur
519 Somniorum fpecies, caufz, figura-,
Scnecx ornniendao
wo
&fignlicationes
60
Sencnle
, . .
3 '4 Somma frequentiora in autumno
Scnio ,
\
o
62
Scaiiiuw oUefta
, ., 7 Sonmiantduocandemrem
69
Scacentia l)ti mutabilis
701 Sorcis oincn
34
Sentencia in bono fernper aeeipien- Surtilegi
33
Specularij
,
32.119
. da
40
Sermones in continus quale; eile Speculumquareliabendum
516
debent
. , ..49S-494 Spiritus vocis conuenientia 2 ?
Seriiitns mortis jaiaga, 40]. eam Statttm xternitatis nullus motns
vitia indueunt;.
441
attingit
fcS
Serui humaiiitei trataudi. .. 510 Stati'tu-melne pro vertus friuolis
Situosfortunausit...^. , .:.. f.ip
quif^uam puniatur
173
q 3

Stoics

I D

Stoci omnia neceflariacrcdunt S*

Stocorum paradoxe
84
Stratagenia quid
, 53
S cratagemata quedara ' 237,23g
Stryfcisom.cn
y6
Studium quid
39*
Studiorum mst^r paupertas 392
Stultitia cuprditaus tumcs
40b
Stultitia quid
400
Sturio
ao
tvgia palus Diisnon penetrabais
a
SuauusBriraiiniamvaftat,&ecclclift pcricqmcur ;7.occidiluribid,
Subditorum k itruuloiuui genus
queruluni
440
Substantia prima
73
Subi Lintia fecunda
7}
Superbia radh omnium malor urn
S i. omuls peccati initium, 449.
fcpteraprhuipalia vicia producir,
bid. ex quia* detnde alia ri un
tar
4i
Sycopbanta Mandrogerutn perctinctatur
100
5 y niboltiui Apodlo rum darmoiifacum curauit
* -', 43

** LA

20

TimothetistiLiccn duplas merced";

h .a le inftrtumaccipiebat 371
Txttpietas, 52. dictum, 172. patientia
173
T. Tatij refponfum
16S
Tonicrua varias fgmfiationcs habent

39
Tract us apd Dialcticos quid 257
Traiaiii dictum
19S
Traianusquarc omnibus prxfercndm 239. optinius iudicatus eft,
1f6.eiusnwrs
ibid,
Traianum ab uteri s Gregoius Pa
pa libcrauit
24 z
Tres gradus philosophise
369
Tria genera mo a m
30S
Tria genera pliilobphorum
370
Tricotu
f

1 nica B.Stephaifufcitauiterttiuili

4:

Turpirudofhgtcnda
117
ran nus primus Nemroth
ij
Tyranhusquts-dkeudus
4#i
Tyrannusquid
y>.
Tyranni 8 principis differentia 9
Tyranni etiaiu facer-dotes

Tyranni niuflri ti
548.ee fqTyrannisquid '
S49
Tyrannornm exitus vars cxempli
itlultratur
549.&teq.
Tyr&nnos licet occidere 5*j.idqu
exemplis probat u r
5 53 .& (.
Tyraniutm occidere non licet .
i h'dei .nit '.crament! religa
tejiemuraltricti
^6;
rantior-um tints miferia
504
Tyranni puniuntnr aut c
immediate, aut per homines, idq,
exetiiplisprobatur 364.& fcq.

* Tages aria'picij infltor

31
Tao-rchus
20
Talia manent prxdt'cta , quaiia
fubieta permirtunc
' 93
Taurus phiiolophus dfputat de
co
i97
Te*4>usexcuiatvefiaiioiK'm
17
Tempora folus Deis no it
98
Tempeitates Lunaindicat
44
Tcnebra: per vniueriaui terrain 57
3
Terrae omina
$ 1TATXCINIVM quid
Tetfera
20 * Venatio aliqiando artificiuut,
Tcfresteflinionitspraeferuntur
aliquando muleh'cium
8
Teliiiionium Ac Chrito
tf VcnatioiiwHi Thebani inuenerunt,
g.abhisl'hrygesaccepertitjibld.
Teutonum d luges ne hoftibs
feruiant,(i ipfas iugu'lant
44z Vt nato concilit auiantes, 9. hl
luct.ni ibid. cur multi cam Thaies Miklius
357
heniiiluclis divlum , 1 8. confiiom
ceaatjU. intcrdum vtiiis
i
Venatio aerea 1 1 . eius auttor VlyfThcodo/usab Anibrono excouiniufes
ib;.
nicatus
18 Venatores ab vrbe arcentur, 8.
niillus L'onim virtute prxdiEus
Tlitorici
124
Thrones vbqueihueniNnrur 4s s
12; agficdlis infrant damnum
Tibet ijpatJeiHia 172. mors
s 54
1 5 . m:il fortuntur exitura ibid.
Timor
242.243 Venator- priiBws Ncmroth
13
Timor Dequi.I
243 Venatorfantflus 111 veteii teflamento nulJus
1 4
Timor qui in iapiaitcs cadat 353.
V wI^tbpl-A-iuitiaquid iglibt'5
554

VF. RBORVM

ET

R . V M.

'.' rilnqtia nnilicr

i 2 i Vita ci ilisab apibiis diVenda 3 3 1
Verbum iufoIenj,vtfcoplus,vi- Vitcllii gulolitas 481. mors 55t
32g
talldtim
499 Vitia poteftatum ferenda
Verecundia .
491 V ta ferenda aiittollunria ;;S.3}7
337
Veritas quibus frequentius illu- Vitia flagiriisleHiora
44
cefcat
06 Vitiaferuituteminducunt
187
Veritas afpera
49 Vitrumflexibile
Vnicubz
inter
matronas
honoratz
Veritas quot moiRs fcognolcatur
509
7j
Veritas vbique fibi
1 17 Vniuerfale
Vefpafiaitus ccuin & claudum fa Vocis&rpiritusconuenientia a;
Vola
3}
nt
5*
j
Vefpafiani patientia
I7i Volamescolumb*
Volucres
&
pifecs
fifcales
facti
tt
Vedis non facit monachum
4S4
Vertes F.fau
537 Volumnenfium vrbs luxuria fuaiii
feruitutemprolapfaelt
47t
Veftiumornatusnotabilis
514
17
Via qua? diK.it ad ea , qua: Epicure Voluntas nouerca virtutis
527
appetut,vel pollictur}o2.6t fcq. Voluptais finis piiicentia
.67
Vinum Romanis futniinis iuterdi- Vrio
ftum
48rt Vfus fineamimperfetusft ?
Vini laus
49 Vcuitas rouItorum,vnis pratferendavoliiptati
iz
Virgilius Marcellum de aueupio
315
interrogar
a- VTwfira
Virgilius e* luto F.nni j aurura q*e VVilhelmus primus Anglorumrex
mit legatos ad exteras nationes,
fiuitiij. rxaetaturagrausjfex
vtquiequid ibi magiiflicuniellet
Ilbrisdiltirmt
59
afferrenc
48
Virgo quae
95

Virprobus interdum modeflahila- Vulpes

31
39 Vultiuoli
ritte roulceri poteil
3
Ifi5 Vulturis augurium
Viri proftituunx
588
Virium affeflatio
537 Vultusvndedicatur
Virtutis nouerca proscritas
6 Vxorespl irres habere olirn permiffiim
1 85
Virtus in modo confillit
i
2IO V xores fitz fiint in bonorum malo Virtutes cardinales
ruiuque ceqfinio
soi
Virtutis quatuor fluroina i aio
Virsui rnica via eft ad bcatitudiX.
nera, j 67. eaque fuinmuni bouum
XEVtoavM modus
2>
S'*
Xerxes pnemium crtituitilH,
Viiio
.
qui
nouam
voluptatcm
inuenirce
Vita eft militia, 1 17. 14z. codia
i42.tentatio
14?
V%Z.
Vita vera qua:
128
Vjta riuilis natura: debet imitari Zalvci factum circa filium
dulterum
JiS
17
FINIS.

"Errata.
. linn . [t$t cithara ir ta Jmfer.vHf. r i. *
nhaivtcrir.ittnits. 50. proprie Uf proprix. ai.ji.nicrornantiam/tc
recromantiam. ;g.4.prznofticamaliii<9 prognoftica. si.ii.egreffil>usr:'Cgreffibiis 7.34.aduhionem/jtadiiftonem ie5.i7.vigiU>
nx !' vigilie I4?.j.4enfentur /r-verfentur ii?. 2 1. Experior (ji
Experiar i72.4.infirmorumijtinfimorum 328.3. punique par ri.
itt ihim^cri fui/mt fttitiM

27. 2. coquo/VribtCoqlio - .

401. io.magolf(iniago 410.25. honerauenclfjfoner.iuerit 467.0m

rmimlce/aniauira j24.}j.Ptol*zi<ti; l'tolezi. 549.2 J. tyrannus
li tyrannis. f

Ab *'

at

'* ,_

.^T^ k*"'**

,,

J? f

Tkf

J?
.

I.

9K1

%r-

wi