Sei sulla pagina 1di 57

Aristteles

Autor:IgnacioYarzadelaSierra
ndice

I.Introduccin
1.Rasgosbiogrficos
2.LosescritosdeAristteles
3.Visindeconjuntodelpensamientoaristotlico
4.AristtelesyPlatn
a)Lainmanenciadelosuniversales
b)Diferenciasdemtodoydeintereses
II.LaLgica
1.Estructuraycontenidodeloslibrosdelrganon
2.Elconocimientodelosprincipios:lainduccin
a)Lospredicables
b)Laciencia
c)Laclasificacindelasciencias
III.Lafsica
1.Lacomposicinhilemrfica
2.Sustanciayaccidentes
3.Elcambioomovimiento
4.Elespacio,ellugaryeltiempo
5.Delcielo
6.Latierra:elementossimplesycuerposmixtos
IV.LaMetafsica
1.Conceptoycaractersticas
2.Launidaddelametafsica
3.Elprincipiodenocontradiccin
4.Lossentidosdelser
a)Sercomosustanciaysercomoaccidente:lascategoras
b)Sercomoactoysercomopotencia

c)Elseraccidentalyelsercomoverdadero
5.Lascausas
V.Lacausaprimera
1.LaexistenciadeDios
a)LapruebadelaFsica
b)LapruebadelaMetafsica
2.Naturalezadelactopuro
3.Unidadymultiplicidaddelodivino
4.Diosyelmundo
VI.Losvivientesyelhombre
1.Lavidayelalma
2.Lavidasensitiva
3.Lavidaintelectiva
Launidaddelintelectoysuinmortalidad
4.Lostratadosdebiologa
VII.ticayPoltica
1.Elbienyelfindelhombre
2.Lasvirtudes
a)Lasvirtudesticas
b)Lasvirtudesintelectuales
3.Elactovoluntario
4.Poltica
VIII.PoticayRetrica
IX.Elpensamientoaristotlicoenlahistoria
X.Bibliografa
1.Corpusaristotelicum
a)Ediciones

b)Traducciones
2.Estudios
a)Estudiosgenerales
b)Lgica
c)Fsicaypsicologa
d)Metafsica
e)ticayPoltica
f)PoticayRetrica

I.Introduccin
1.Rasgosbiogrficos
AristtelesnacienEstagira,coloniagriegadelaCalcidia,elao384a.C.HijodeNicmaco,mdicodel
reydeMacedoniaAmintasIII,quefueelabuelodeAlejandroMagno.SumadreFestiseraoriginariade
Calcis,enlaislaEubea,endondeAristteles,comoveremos,transcurrirsusltimosdasdesuvida.La
fuenteprincipaldeinformacinsobrelavidadeAristtelesesDigenesLaercio[VidadeFilsofos
ilustres,LibroV,117].Hurfanodesdenio,fueconfiadoaloscuidadosdeunancianopariente,
Prxeno,conquienvivirhastalos17aos.AlllegaraesaedadeligieronlaAcademiacomoelmejor
lugarparacontinuarsuformacin,yallpermanecerdurantelossiguientesveinteaos,hastalamuerte
dePlatn.
ElambientedelaAcademiaylapersonalidaddePlatninfluyeronprofundamenteenAristteles.La
Academianoeraunaescuelaenlaquesolamenteseenseabaelpensamientodesufundador,sinoun
lugardeinvestigacincientficaydiscusinfilosfica.Probablementeantesdepodertomarparteentales
discusiones,losmsjvenesdebanseguirunexigenteprogramadeestudios,msomenoscercanoal
propuestoporPlatnenlaRepblica:gimnasia,msica,matemticasygeometra,comopreparacinala
filosofa,aladialctica.
AlosaosdeestudioenlaAcademiapertenecenlasprimerasobrasquenoshanllegadodeAristteles:el
GrillooSobrelaretrica,enlaqueAristtelesdefiendeelmodoplatnicodeconcebirlaeducacin,yen
elfondolafilosofa,frentealmodeloseguidoporIscrates,ySobrelasideas,dondemanifiestasu
desacuerdoconladoctrinaplatnicadelasIdeas.EstasprimerasobrasmuestranunAristtelesinteresado
porlascuestionesfilosficasdiscutidasenlaescuela,sobretodoladoctrinacentraldesumaestro,las
Ideas.ElclimadediscusinydebatedelaAcademiasereflejatantoenalgunosdilogosdelmismo
Platn,sobretodoelParmnides,comoenlasversionespropuestasdetaldoctrinaporotrosacadmicos:
Eudoxo,EspeusipoyJencrates.PareceportantoclaroqueyaenestosaosAristtelescomenza
elaborarunapropiavisindelarealidadqueposteriormenteirprofundizandoyperfilando.
AlamuertedePlatn,el347,susobrinoEspeusipotomarlasriendasdelaAcademiayAristteles,ya
seapordiscrepanciasdoctrinalesconloporotrosmotivos,iniciarunperiododeviajesquedurarhasta
el335,aoenqueretornaaAtenas.
LaprimeraetapadesusviajesfueAso,endondeAristtelesensefilosofa,entreotros,aTeofrasto,
quesersudiscpulomsimportanteysusucesorenlaescuelaquefundar.DeAsoAristtelesse
trasladaMitilene,enlaisladeLesbos,endondepermanecidosaos,hastael342cuandofuellamado

porFelipeII,reydeMacedonia,paraquesehicieracargodelaeducacindesuhijo,Alejandro.Del
influjodeAristtelessobresudiscpulonoseconservanmuchosdatos;sparececiertoquelarelacin
entreellosfuebuena,aunquenoesfciladivinaralgninfluenciadelidealpolticodeAristtelesenel
imperioconstruidoporAlejandroMagno.
AristtelessehabacasadoconPitias,parientedeltiranodeAtarneo,delaquetuvounahijallamada
comosumadre.Alamuertedesumujer,AristtelessecasconHerpilis,anteriormentesiervasuya;de
ellatuvounhijo,Nicmaco.
CuandoAlejandrosubialtrono,el340,AristtelesregresaEstagirayel335aAtenas.EnAtenas
AristtelesfundunanuevaescuelaenunosedificioscercanosauntemplodedicadoaApoloLicio,de
dondeprocedesunombreLiceo;adems,comoAristtelesdabasusleccionespaseandoporlosjardines
deesosedificios,laescuelafuetambinllamadaPeripato(=paseo)yperipatticossus
discpulos.ElLiceoalcanzrpidamentegrandeprestigio,hastaelpuntodeeclipsaralaAcademia.El
idealpedaggicodeAristtelesnoeraotro,sinembargo,queelaprendidoenlaAcademia,estoesuna
instruccinenciclopdica,peroorientadaporelespritufilosficoycientficodeAristteles,queno
compartalatendenciaplatnicaaunificartodosaberenunosolo.
AlamuertedeAlejandroMagno,el323,sedesencadenenAtenasunarevueltacontraMacedoniay
Aristteles,dejadoelLiceoenmanosdeTeofrasto,huyaunaantiguapropiedaddesumadre,enlaisla
Eubea,endondemurielaosiguientealaedadde62aos.
EnsutestamentoAristtelesmanifiestasuprofundahumanidad,ocupndosedelfuturodesumujer,de
sushijosydesussiervos,ascomosureligiosidad,encargandohonrarensunombrealosdiosesZeusy
Atenea.

2.LosescritosdeAristteles
LosescritosdeAristtelessedividenendosgrandesgrupos:losexotricos(? =externo),
compuestosenformadedilogoydestinadosalgranpblico;ylosescritosesotricos(? =
interno),queconstituyenelfrutoylabasedelaactividaddidcticadeAristteles,destinadossloasus
discpulosy,portanto,patrimonioexclusivodelaescuela.Estosescritossedesignantambincomo
? ,esdecir,discursosoleccionesorales,puesfueronescritosconesefin,noparaser
publicados.
Elprimergrupodeescritossehaperdidocasiporcompleto,ynonoshanllegadosinoalgunosttulosy
fragmentos.QuizelprimerescritoexotricofueraelyamencionadoGrillooSobrelaretrica,mientras
losltimosfueronelProtrpticoySobrelafilosofa.Otrosescritosjuvenilesson:Sobrelasideas,Sobre
elbienyelEudemo.
Todolocontrariohasucedidoconlamayoradelasobrasdeescuela,quetratandetodoslosproblemas
filosficosydealgunasramasdelascienciasnaturales.Enlaactualordenacindelcorpusaristotelicum
apareceenprimerlugarelOrganon,queeselttuloconelque,apartirdeAndrnicodeRodas(s.Ia.C.)
sedesignanlostratadosdelgica.stosson:Categoras,Sobrelainterpretacin(oPeriHermeneias),
Primerosanalticos,Analticosposteriores,TpicosyArgumentacionessofsticas.Siguenlasobrasde
filosofanatural:Fsica,Delcielo,DelageneracinylacorrupcinylosMeteorolgicos.Conectadascon
estasobrasestnlasdetemasdepsicologa,constituidasporelSobreelalma,yungrupodeopsculos
recogidosbajoelttulodeParvanaturalia.Laobramsfamosa,formadaporcatorcelibros,esla
Metafsica.Luegovienenlostratadosdefilosofamoralypoltica:ticaaNicmaco,ticaaEudemo,
Grantica,consideradaporcasitodoslosintrpretesnoautntica,yPoltica.Porltimohayquesealar
laPoticaylaRetrica.Entrelasobrasdedicadasalascienciasnaturales,sepuedenrecordar:Lahistoria
delosanimales,Laspartesdelosanimales,Lageneracindelosanimales,Lalocomocindelos
animalesyElmovimientodelosanimales,obrasqueinteresanmsalahistoriadelacienciaquealade
lafilosofa.

LadisposicindelasobrasdeAristtelesenuncorpusparecerespondermsalavisinestoicadela
filosofa,propiadeAndrnico,quenoalasintencionesdeAristteles.Andrnicoeraungramticoy
filsoforomanoquetuvoaccesoalasobrasdeAristtelescuando,elao84a.C.,SilatransportaRoma
elmaterialencontradoenAtenas.CongranprobabilidadAndrnicofuequienenmuchoscasosreuni,
diounttuloyordenlosescritosdeAristteleshastaconstituiruncorpus,esdecirunconjuntodeobras
pretendidamentesistemtico,enlasqueunassesubordinanaotras.Lamismaconsideracindelasobras
lgicas,nocomounsaberindependientesinocomouninstrumento(? ),quepermiteelaccesoaun
saberposterior,lafsica,paraconcluirdespusenlatica,respondealaconcepcinestoicadela
filosofa.Estonosignifica,sinembargo,quelosdiversostratadosescritosporAristtelesnoguarden
relacinentres,niquesupensamientometafsicoseaenmuchoscasoslaclaveparacomprendersu
visindelarealidad.
ElmodohabitualdecitarlasobrasdeAristteleseselestablecidoporI.Bekkerensuedicinde1831:
ttulodelaobra,cuandoseaelcasonmerodellibroydelcaptulo,pgina,columnaabylneas,
hastaunmximode44(p.ej.Metafsica,I,1,980a21981b25).Siendocontinualanumeracindelas
pginas,enrigornoserannecesariostodosesosdatosparaencontrarcualquiertextoensusobras;
bastaraconsealarlapgina,lacolumnaylalnea.
LacuestindelaordenacincronolgicadelasobrasdeAristteles,enconexinconelproblemadela
gnesisdesupensamiento,hapreocupadoaloshistoriadoresdelsiglopasado.Sibienstoshan
conseguidodarunnotableimpulsoalestudiodelafilosofaaristotlica,nohanpodidollegara
conclusionesdefinitivasenestetema.
Enlneasgenerales,sepuededecirquelasobrasexotricaspertenecenalosaosenqueAristteles
permaneceenlaAcademia(366347).Enestosescritos,elestiloytambinengranparteladoctrina
hacenpensarenunmarcadoinflujoplatnico.Porelcontrario,losescritosesotricos,destinadosala
actividaddidctica,degrandensidaddoctrinal,conunestilomuchasvecesridoyposiblemente
corregidosconelpasodeltiempoporelmismoAristteles,nopermitenestablecerunacronologaprecisa
ylibredeproblemas.Porestarazn,enlaexposicindesupensamientonoseguiremosningnhipottico
esquemacronolgico,sinoque,siguiendoaAristteles,distinguiremoslosdiversossectoresciencias
dequeseocupasufilosofa.

3.Visindeconjuntodelpensamientoaristotlico
Lasanterioresconsideracionessobrelaformacindelcorpusaristotlico,ascomolareconstruccin
genticadesupensamiento[Jaeger1923],aconsejanevitartantounavisinexcesivamenteunitaria,
sistemticadesufilosofa,herenciadesusintrpretesantiguosymedievales,comounavisin
excesivamentefragmentada,dispersayproblemticadesupensamiento,queeslaquehaprevalecidoen
algunamedidaelsiglopasado.Lamayoradelosintrpretesmantienehoyunaposicinmsequilibrada,
quesinnegarlaevolucindelpensamientoaristotlicoyladistintadatacindesustratados,considera
quesufilosofaencierraunafuerteunidad,quenoessinembargoladelsistema,enelquecadapartede
lafilosofa,cadaobra,encajaysearmonizaperfectamenteconlasdems.Launidaddelpensamiento
aristotlicoesmsbiendinmica,abierta,constituidaporsaberesdiversosquegozandesupropia
autonomayestnalavezligadosatravsdealgunospuntosnucleares,dealgunasconstantesque,con
variacionesydesarrollosalolargodelavidadeAristteles,permanecensustancialmenteinalteradas.
ExponerlavisindeconjuntodelpensamientodeAristtelesnosobligaraanticiparalgunascuestiones
quesernposteriormenteexplicadas.ComenzamosporsealarqueAristteleshereddePlatnelideal
deunsabercientficonecesario,inmutableycierto,peroquesesepardesumaestroenelmodode
concebirlo.LadiferenciafundamentalresideenquePlatnpiensaquelacienciaesposibleslorespecto
alarealidadsuprasensible,reduciendoelconocimientodelmundosensibleameraopinin,mientras
Aristtelesconsideraquetambinesposibleelconocimientocientficodelosensible;nosloexistenla
cienciamatemticayladialctica,comoentiendePlatn,sinoquelossaberestericossonporlomenos
tres:lafsica,lamatemticaylafilosofaprimeraometafsica[Metafsica,VI,1,1026a1819].

Comoveremosmsadelante,enlosAnalticosposterioresAristtelestambinelaborunateoradela
cienciademostrativa,aptasobretodoparalamatemtica,yqueesposibleaplicaraotrasciencias,pero
congrandesdificultades.ParaAristteleslaraznescapaznoslodeargumentardemostrativamente,
sinotambindehacerlodeunmodomsflexible,adaptndosealosdiversosobjetosdeestudiopara
alcanzarelgradodenecesidadydeprecisinproporcionadoalanaturalezadelobjetoestudiado.Esta
mayorflexibilidaddelarazneselreflejosubjetivodeunavisindelarealidadmenosrgidaquelade
sumaestro[Berti1989].
AlgunostextosdeAristtelesmanifiestansuvisindelsaberydesusdistinciones.Esbienconocidala
reconstruccinquehaceenellibroprimerodelaMetafsicadelosmodosdiversosdeconocerydesaber,
partiendodelapercepcinsensiblehastallegaralaconstitucindelarteydelaciencia[Metafsica,I,1,
980a21981b25].AsuvezenlaMetafsicasealaladistincinentreelsaberterico,prcticoy
productivodelaquetratatambinenlaticaaNicmaco[VI,34],lasuperioridaddelprimero
sobrelosdemsysuaparicinslodespusdehabersidosatisfechaslasnecesidadesmsurgentesdela
vida[Metafsica,VI,1,1025b25;I,2,982b1127].Aristtelesseocupdemuchosdeestossaberessin
pretender,sinembargo,articularlosperfectamente.NohaydudadequeparaAristteleselsaberms
excelenteeselterico,yelmselevadoentreelloslasabiduraofilosofaprimera,sibiensu
superioridadnoesconcebidaalmodoplatnico.
Elpresupuestodefondodeladistincinaristotlicadelossaberesesunavisindelarealidadno
dividida,comoenPlatn,enrealidadsensibleysuprasensible,ynounificadasegnlaunidaddelgnero.
ParaAristteleselser,larealidad,esoriginariamentediversaynoresultaposiblereconducirlaalaunidad
deunprimergnero.Anlogamente,lossaberessondistintos,sinposibilidaddeestablecerunoprimero
delquelosdemsdependancomolasespeciesdependendelgnero.ParaPlatnladialctica,lafilosofa,
conducealconocimientodelosprincipiosdelarealidad,elBienoelUnoylaDada,ytalconocimiento
comprendeyfundatodoslosdems.Aristtelesconsideraquelafilosofaprimera,lasabidurao,
eselsaberprimeroymselevado,perotalsabernoconcedeipsofactoelconocimientodeotrosmbitos
delarealidad,ymenosaneneldominioprcticoyproductivo.Lasubordinacindetodosaberala
filosofaprimeraesmscompleja.Evidentementelavisindelarealidadpresenteenloslibrosdela
Metafsicaincideenlosdemssaberes,peroaseguratambinsurelativaautonoma.
Aristtelesconsideraqueeluniversoestconstituidoporlarealidadsensible,caracterizadaporel
movimiento,ydivididaenmundosublunar,esdecirlatierra,yelmundosupralunar,losastros.
AristtelesseocupadeestembitodelarealidadenlaFsicayenlostratadossobreelcieloylosastros.
ApartirdelestudiodelanaturalezaAristtelesllegaalaconclusindelaexistenciadeotrassustancias,
inmaterialeseinmviles,delasqueseocupalametafsica,encuantocienciadelasprimerascausasy
principiosy,portanto,cienciadelodivino,cienciateolgica.Talciencianodebeconfundirse,sin
embargo,conlateologa,pueslodivinonoesparaAristteleslanicacausaprimeradelarealidadni,en
consecuencia,elnicoobjetodeestudiodelametafsica.
EsposibleconcluirqueelprincipalintersdeAristtelesfueelestudiodelanaturaleza.Talestudiole
conduciraocuparsetambindesuspresupuestos,estoesdelasprimerascausasuniversales,puesde
otromodoelestudiodelanaturalezarestaraincompleto,yaelaborarunafilosofaprimera.Deestas
cienciastericas(lafsicaylametafsica)seocupanbuenapartedelostratadosaristotlicos,alosque
quedanligadas,comobaseenciertomodofenomenolgica,susmuchasobservacionesdembito
biolgicoyzoolgico.
Perojuntoaestosintereses,Aristtelestambinseocupdelapolticaydelsaberproductivo,esdecir,
delascienciasprcticas.Elsaberhacercosasdiversas,comocomponertragediasPoticaodiscursos
persuasivosRetrica,ascomoelsaberobrartica,esporsumismafinalidadunsaberprctico.
Sinembargo,lostratadosdeAristtelessobreestascuestionessontambinfilosofa,reflexin:filosofa
delascosashumanas[ticaaNicmaco,X,9,1181b15].Esdecir,lareflexinsobreelobraryel
producirdeloshombressedistinguedelsaberobraryproducir,precisamenteporquesetratadereflexin,
defilosofa,conocimientouniversaly,portanto,distintodelconocimientofundamentalmenteparticular
quedebeposeerquienactayproduce.Sinembargo,aunsiendofilosofa,alversarsobrerealidadesno

naturalessinocausadasporloshombres,lareflexinsobreelobrarnoquedarinmediatamentesometida
alascienciaspropiamentetericas.
Enelmbitodelarealidadnatural,cadasabertericoconservaunaciertaautonomaascomouna
dependenciarespectoalsabermsalto,lafilosofaprimera.Ladiversidaddesaberesyartesenelcampo
delobrarydelhacerestodavamayorqueenelmbitotericoy,sinembargo,Aristtelessealala
existenciatambinentreellosdeunacienciaarquitectnicauordenadora,lapoltica[ticaaNicmaco,I,
1,1094a2628].Sucapacidaddeunificarhastaciertopuntoelmbitoprctico,vienedadaporla
existenciadeunfinltimodelavidahumana.Conocertalfincorrespondealaticapolticay,como
consecuencia,tambinlecompetelaposibilidaddeordenarlasdiversasactividadeshumanas.Poreste
motivoPlatnpretendimoralizarlasartessometindolasalconocimientodelBienodelosprincipios.
Aristtelesnoapruebatalsolucin,puesnodistinguesuficientementeelmbitotericodelprctico,pero
conservalaconviccindelanecesidaddequelasartesseanorientadasporunsaberdistintoysuperior,
arquitectnico,quepermitadirigirlasalbiendelhombre,puesellasmismascarecendelacapacidadde
asegurarsurectouso.Endefinitiva,paraAristteleselmbitodelhacerydelobrartienecaractersticas
propiasqueimpidenunconocimientosemejantealdelsaberterico.
ParaAristtelesexistiran,portanto,dosgrandesmbitosdelsaberqueconstituyenlosdosprincipales
ncleosdesupensamiento:eltericoyelprctico[Bods2002].Dospolosnoestrictamenteparalelos,
nicompletamenteautnomos.Lasabidura()pretendeconocerlosprincipios,lascausasprimeras
detodoaquelloquees;lapoltica,encambio,buscaconocerlosprincipiosuniversalesdelobrar.Son
principiosdiversos:nielconocimientotericollevaalconocimientoprctico,nisteltimopuedeser
entendidocomolasimpleaplicacinalavidadelsaberterico.Y,sinembargo,Aristteles,sibienno
explicaconclaridadlarelacinentreestosdosmbitos,tampocoexcluyeelrecprocoinflujodelunoen
elotro.
Aristteles,comosehavisto,sedisociaenbuenamedidadelasenseanzasdesumaestro,perosin
renunciaraalgunasdesusprofundasconvicciones.Comprenderlasrelacionesentreambos,tareadela
queahoranosocuparemos,nosayudaraentendermejorlaoriginalidaddelafilosofaaristotlica,as
comoareconocerque,enltimainstancia,sinunacomprensinprofundadeladoctrinadePlatn,yde
losproblemasquesuscitaba,lasuyanohabrasidoposible.

4.AristtelesyPlatn
Conelfindecompletarlavisindeconjuntodelpensamientoaristotlico,puedesertilprecisarunpoco
mssuposicinconrespectoalafilosofaplatnica[Reale2004:4,2134].Confrecuenciasepresentaa
AristtelessubrayandosuoposicinalasenseanzasdePlatny,enefecto,elEstagirita,comoseha
dicho,criticynegladoctrinadelasIdeas;sinembargo,conellonopretendinegarlaexistenciade
realidadesdiversasdelosensible,sinoquisomsbiendemostrarquelarealidadtrascendenteeradistinta
decomoPlatnlapensaba.

a)Lainmanenciadelosuniversales
ParaPlatnlasIdeassonlacausadelascosas.Encuantotales,debenestarpresentesenelinteriordelas
cosas,puescadarealidadsensibleparticipadealgunadeellas.Peroadems,lasIdeassontrascendentesy,
enconsecuencia,subsistenseparadasdelarealidadsensible.Aristtelesrechazaestemododeconcebirlo
sensible,sobretododebidoalatrascendenciadelasIdeas;aquelloqueconstituyelaesenciadelascosas,
sufundamento,slopuedeserinterioraellasynoalgotrascendenteyconsubsistenciapropia.
AdemsPlatnsepreocupaprincipalmentedelaestructuradelmundoideal,nodelosensible,ysus
discpulosaexcepcindeAristtelescontinuaronsusinvestigacionesenesamismadireccin.
Aristtelesreaccionarcontraesatendencia.Sucrticasepuederesumircomosigue:porunaparte,la
formatrascendentedebeconvertirseenformaexclusivamenteinmanente;porotra,lasIdeas,porsu
carcterdesustancias,deentidadessubsistentes,nopuedenidentificarseconlaformainmanente.La

inmanenciaparaAristtelesnoseratantopropiadelaIdeasinodeluniversal,yeluniversalnopuedeser
sustancia,puesparaelEstagiritalasustanciaesenprimerlugarindividual.
EstatransformacindelasIdeasenfundamentointeligibledetodolosensiblenoimplica,sinembargo,
renunciaratodaformadetrascendencia;tambinparaAristtelesexisteunprincipiotrascendentequees
causadelosensible,ytalprincipioesDios,elMotorinmvil,principioyanoslointeligible,comolas
Ideas,sinointeligente.
Juntoalaforma,queAristtelesentiendecomoacto,colocaotroprincipiodelarealidadsensible:la
materia,quesecomportarespectodeaquellacomopotencia.AspuedeAristtelessalvarlarealidaddelo
sensible,negandolatrascendenciadelasIdeas,peromanteniendoelprincipioplatnicodelaprimacade
laformasobrelamateriay,msengeneral,elprimadodelactosobrelapotencia.
EstollevaapensarqueparaAristteleslaformanoconstituyenielniconielmsradicalmododesery,
portanto,elprimerprincipiotrascendente,Dios,msquecomoformaprimeraesentendidocomoacto
puro.Demodosinttico,podradecirsequesiparaPlatnelseresprincipalmenteconsistencia,
identidad,idea,Aristteles,considerandolaformacomoprincipioconstitutivodetodarealidadsensible,
entiendeelsersobretodocomosubsistencia,comoacto.
Aristteles,portanto,msqueoponersealplatonismo,locorrigeydesarrolla;sufilosofaslose
comprendedesdeelplatonismoy,aunqueenellahayamuchodepersonal,dedistintoeinclusode
aparentementeopuestoalespritudesumaestro,siemprepermaneceeneltrasfondoladoctrinaquepor
veinteaosaprendiydiscutienlaAcademia.

b)Diferenciasdemtodoydeintereses
Nopuedennegarse,porotraparte,lasdiferenciasdecarcter,deformacin,deinteresesentrelosdos
filsofosque,sinduda,influyeronenlaorientacindesusinvestigaciones.
LosdilogosdePlatnmanifiestanenmuchasocasionesunaprofundareligiosidad,expresadatantas
vecesdemanerapotica;Aristteles,aunotorgandounpuestoprivilegiadoalodivino,dejaensus
escritosmenosespacioasuscreenciasreligiosas,ocupndosesobretodoespecialmenteensusobras
esotricasdeproblemastericosqueestudiacontodoelrigordesumtodocientfico.Entrelas
cienciastericas,ademsdelametafsica,Platnseocupaprimordialmentedelasmatemticas,
descuidandolascienciasempricas.Aristteles,porelcontrario,tuvounintersespecialporlos
fenmenosnaturalesyporcasitodaslascienciasquelosestudian,dedicndoseenmuchasocasionesa
recogeryclasificarhechosempricos.
Teniendoencuentaelestilodelosescritosdelosdosfilsofos,laprimeraimpresinesquehayungran
contrasteentrePlatn,pensadordesordenadoeimpreciso,yAristtelesautorrigurosoymetdico.
Mientrasenlosdilogosplatnicoslascuestionessedispersanymezclan,seresuelvenycriticanpara
volverluegodenuevoatratarse,Aristtelesacostumbraaestablecerencadaunodesustratadoselobjeto
yelmtododesuinvestigacin.Adems,mientrasAristtelesseesfuerzaporexpresarsupensamiento
medianteunlenguajeprecisoytcnico,Platnsesirvedemetforas,alegorasy,engeneral,delafuerza
potica.Estaimpresinnodebe,sinembargo,hacerperderdevistaquelatendenciadefondodel
pensamientodeunoydelotroes,enciertosentido,laopuesta;esdecir,mientraslafilosofadePlatn
tiendealaunidaddelsistema,aconstituirseenconocimientosintticoyunitarioquereconduceastodo
otrosaber,elpensamientodeAristteles,sinnegarlasuperioridaddeunaciencialafilosofaprimera
sobrelasotras,pretenderespetaryprotegerlaautonomaylapeculiaridaddelosdemssaberes,
resultandoporestemotivomenossistemticoymsabiertoadesarrollosulterioresquelapropuesta
platnica.
Estasdivergencias,algunasmssuperficialesqueotras,hanayudado,sinduda,aexagerarlas
divergenciasentremaestroydiscpulo,hastahacerdeellosdospensadoresopuestos.

PasamosahoraalaexposicindelpensamientodeAristteles.Loharemossiguiendoelordenenque
habitualmenteselopresentalgica,fsicaymetafsica,ticapoltica,poticayretricasinqueesto
impliqueunasucesinprogresivadeestossaberes,talcomolatradicinestableca.

II.LaLgica
1.Estructuraycontenidodeloslibrosdelrganon
Ladificultaddeencontrarunlugarenlaclasificacinaristotlicadelascienciasalostratadosque
componenelrganon,probablementellevalrecopiladordelasobrasdeAristtelesaagruparlasbajo
esenombre,interpretandodeestemodolanaturalezadelsaberqueenellosseexpone:losinstrumentosy
mediosnecesariosparallevaracabocualquierquehacercientfico.Aristtelesuseltrminolgicaenun
sentidogeneralyreserveldeAnalticaparareferirseaunsaberenciertamedidaprevio,propedutico
[Metafsica,IV,3,1005b3],queseocupabadeloquehoydesignaramoscomolgicaformalyteorade
laciencia.Eltrminolgicaparadesignarestesaberpropeduticocomenzadifundirseentiemposde
Cicernysusignificadoerasemejantealdedialctica.SeconsideraquefueAlejandrodeAfrodisia(200
d.C.)quienempleporprimeravezelnombredelgicaensusentidoactual.
AristtelesconservelconceptodecienciaquehereddePlatn.Elconocimientocientficohadeser
estable,puessetratadeunconocimientouniversal,fijoynecesario.ParalospresocrticosyPlatndicha
estabilidadesfuncindesusobjetos.Paraellos,nocabalaposibilidaddecienciarespectodelas
realidadescontingentesdelmundosensible.Lacienciaslopodaversarsobrelasrealidadeseternase
inmutables.Aristteleshaceentrarendelcampodelacienciaalassustanciasmaterialesdelmundo
sensible.Talessustanciasnosonnecesarias,puedenserynoser,estnsujetasalcambio,y,sinembargo,
elconocimientoquenosotrostenemosdeellaspuedeseruniversalynecesario,cientfico.
Platnsealaqueladialcticaeselmodoenelqueelintelectohumanopuedeconocerelmundodelas
Ideasyasalcanzarlaciencia.ParaAristteleslaAnalticaeslaqueestableceelmododeprocederdel
pensamientohumanoenlaactividadcientfica.LoqueAristtelesseproponeconsuestudioesmostrar
cmoprocedeelpensamientohumano,culeslaestructuradelrazonamiento,cmosonposibleslas
demostracionesysobrequobjetospuedenversar.
ConvendrtenerencuentaqueAristtelesdistinguetresoperacionesfundamentalesenelconocimiento
humano:lasimpleaprehensin,conlaquecaptamoslanaturalezadelascosasymediantelaquese
obtienenlosconceptos;eljuicio,querelacionalosconceptos,yelraciocinio,porelquepasamosde
juiciosconocidosaotrosdesconocidos.Aestastresoperaciones,yaalgunascuestionesrelacionadascon
ellas,respondendealgnmodolosseislibrosdelrganon.
a)Eltratadoprimero,lasCategoras,seocupadelaspalabrasotrminos,expresioneselementalesdelos
actosintelectivosmssimples,quesonlosconceptos.
ParaAristtelesellenguajeesexpresinadecuadadelintelecto,ysteloesdelarealidad.Porlotanto,
laspalabrasrecogen,enltimainstancia,losdistintosmodosdeseralosquesereducetodarealidad;
estosmodosdesersondiezyconstituyenlospredicamentosocategoras.
Cadaunadelaspalabrasoexpresionesindependientesosincombinarconotras,significandesuyouna
deestascosas:olasustanciaolamagnitudolacualidadolarelacinoeldndeoelcundooelestaren
unaposicinoelteneroelhaceroelpadecer[Categoras,4,1b2527].
Si,comoveremos,lascategorasrepresentandesdeelpuntodevistaontolgicolosmodosfundamentales
deser,desdeelpuntodevistalgicosernlosgnerossupremosalosquepodrnreconducirsecualquier
trminodelaproposicin.As,cuandodigoScratescorre,Scratesentraenlacategorasustanciay
correenaquellaotradeaccin.

Siunimoslostrminosentresyafirmamosonegamosalgodeunacosa,tenemoseljuicio.Juicioes,por
tanto,elactoconelqueafirmamosonegamosunconceptodeotroconcepto,ylaexpresinlgicadel
juicioeslaproposicin.Porlotanto,laproposicinadiferenciadelaspalabrasotrminoses
siempreverdaderaofalsa.Eljuicioserverdaderoofalsoenlamedidaquelounidooseparadoporla
inteligenciaestunidooseparadoenlarealidad.
Lasafirmaciones,igualquelasnegaciones,slopuedendarsecuandovariostrminossecombinano
unenentres.Todaasercinpositivaonegativadebeserverdaderaofalsa;perolaspalabraso
expresionesnocombinadasconotrasporejemplohombre,blanco,corre,vencenunca
puedenserverdaderasofalsas[Categoras,2a510].
b)Aristtelesseocupadelaproposicinenelsegundotratado,Sobrelainterpretacin,distinguiendolas
distintasclasesquepuedendarsesegnseanafirmativasonegativas,demayoromenorextensiny
segnelmodocomoseafirmeoniegue.
c)EltercertratadoeseldelosPrimerosanalticos,dondeestudialavinculacindeproposicioneso
estructuradelrazonamiento:elsilogismo().Encontramosaqutodaunateorayunatcnica
delsilogismoenormementedesarrollada.Esteestudioconstituyepuesunaverdaderalgicaformal,
cienciaqueAristtelescreyllevaunagranperfeccin.
d)ElcuartotratadoeseldelosAnalticosposteriores,queseocupadelademostracinoraciociniotal
comoesempleadoporlasciencias.Temascentralessonlainduccin(? ),comomtododellegar
alosprimerosprincipiosdelaciencia,ylosdiversostiposdedemostracin.
e)Estetratadosecomplementaenciertomodoconelquinto,losTpicos.Enlseproponeotracuestin
metodolgica,elestudiodeladialctica,precedentementeusadaporZenndeEleayelevadaporPlatn
aprincipalmtodofilosfico.Aristteles,continuandoenpartelatradicinanterior,entiendeladialctica
comoelartequepermiteobtenerloquehaydeverdaderoenlasconversacionescorrientes,esdecircomo
elmtododeargumentarapartirdeopiniones,nodesdepremisasnecesariamentevlidas.Enestetratado
Aristteleshaceundetalladoestudiodelospredicables.
Elpropsitodeesteestudioesencontrarunmtodoapartirdelcualpodamosrazonarsobretodo
problemaquesenosproponga,apartirdeopinionesnotables,ygraciasalcual,sinosotrosmismos
sostenemosunenunciado,nodigamosnadaqueleseacontrario.[]Haydemostracincuandoel
razonamientopartedecosasverdaderasyprimordiales,odecosascuyoconocimientoseoriginaapartir
decosasprimordialesyverdaderas;encambio,esdialcticoelrazonamientoconstruidoapartirde
opinionesnotables(? )[Tpicos,I,1,100a1930].
f)Elltimotratado,Argumentacionessofsticas,seocupadelosfalsossilogismosorazonamientos
viciosos.

2.Elconocimientodelosprincipios:lainduccin
Aristtelespartesiempredeldatodeexperienciadequeexistensustanciasindividuales.Sinembargo,ala
horadeelaborarunacienciasobreellas,distingueentreelenterealyelmodohumanodeconocerelente,
porqueresultamanifiestoqueelentenoestdelmismomodoenlarealidadqueenlamentehumana.Si
seadmitelocontrario,seincurreenelerrordePlatn,quienpensabaquelosentesrealeseranlasIdeas
universalesyque,enconsecuencia,noseraposibleunacienciadelmundofsico.Aristtelessesitaen
unplanodistinto:nohayquepartirdelouniversal,sinodelaobservacindelarealidad,queslo
presentaindividuos,cosassingulares,apartirdelascualesseabstraenlosconceptos,quesonsiempre
conformesalorealysepredicandelascosas[Nussbaum1986:c.8].
EnlosAnalticosposterioresAristtelesseplantealacuestinradicaldelconocimientodelasverdades
universalesprimarias,queconstituyenlosprimerosprincipiosdelafilosofaydetodosaber:elprincipio
denocontradiccinyeldelterceroexcluido.Cmolosadquirimos?Tericamente,haytres

posibilidades:(1)quelosprincipiosseaninnatos,comosostenaPlatn,yaquenoveacmopodan
provenirdelaexperiencia;(2)adquirirlosporraciocinioesimposible,porqueesosupondraposeerun
conocimientoanterior:apartirdequconoceramoslosprincipiossiprecisamenteellossonloprimero?;
(3)quepuedanadquirirseapartirdelaexperiencia,pormediodelaactividadespontneadenuestra
inteligencia,queeslasolucinelegidaporelEstagirita[Analticosposteriores,II,19].
Ascomolosconceptossonelaboradosporabstraccinapartirdelassensacionesformamosel
conceptodehombrecomoresultadodevermuchoshombresparticulares,delmismomodolos
principiossurgenporinduccin(? )apartirdefenmenosparticulares;porejemplo,alverque
estetodoesmayorquesuspartes,captoenuniversalelprincipioindemostrable,peroevidente,deque
cualquiertodoesmayorquesuspartes.
Aristtelesdescribecondetalleelitinerarioinductivoquetieneportrminolaadquisicindelos
principios:esunprocesoqueasciendedelassensacionesalosrecuerdoseimgenes,yqueculminaenla
formulacindeproposicionesuniversalesciertas.LainduccinenAristtelesnoesunraciocinioni
tampocotieneelsentidomodernodeexperimentacin:esmsbienunaintuicinintelectual(??)
realizadasobrelabasedeunaexperienciacomplejayrepetida,dondeentranenjuegotodaslaspotencias
sensitivas.
Ningunaformadesaberesmsexactaqueelconocimientointuitivodelosprincipios.Yaquelos
principiossonmscognosciblesqueaquelloquevieneprobadodesdeellos,ytodoelsaber,adems,se
basasobrelosfundamentos,nosepuededardelosprincipiosningunacienciamediantedemostracin.Y
yaqueslolaraznintuitivapuedeconocerlaverdadmejorquelacienciademostrativa(deductiva),los
principiosdebenentrarenelcampodelconocimientointuitivo[Analticosposteriores,100b812].
EsciertosinembargoqueparaAristteles,elconocimientodelosprincipiosuniversalessuponeuncierto
razonamientoencuantoqueparaadquirirlosedebenconfrontardiversaspercepciones[Wieland1993,
Irwin1988].Esdecir,laraznconcibe,apartirdediversosdatosconcretos,unprincipiouniversal.

a)Lospredicables
EnellibroprimerodelosTpicossetrataparticularmentedelosconceptosuniversales.stosseobtienen
porabstraccindemuchoscasosparticulares,separandolaformacomnamuchascosas,porejemplo,de
muchoshombresseabstraelaformahombre.EluniversalparaAristtelesesantetodounconceptoque
puedeseratribuidoamuchossingulares:lasideasgeneralescomohombre,msico,blanco,sontales
porquecorrespondenamuchossingulares;enellossonenelordenrealycontralatesisplatnicade
quesubsistiranaisladamenteydeellossepredican,locualesunaconsecuencialingsticadesuseren
muchos.
Aristtelesanalizalosdiversosmodosenqueeluniversalpuedereferirsealascosas.Esosmodossonlos
predicables.Elpredicadodecualquierproposicinoesconvertibleconelsujetoonoloes.Sies
convertibleyexpresalaesenciadelsujeto,tenemosladefinicin.staseobtienemediantela
determinacindeladiferenciapropiadeltrminoquesehadedefiniryque,enltimainstancia,debe
coincidirenextensincondichotrminop.ej.,elhombreesanimalracional.Sisiendoconvertible
conelsujetonoexpresalaesencia,estoes,siserefiereaunaspectoexclusivoperoparcialdelsujeto,
tenemosunapropiedadp.ej.,elhombreesrisible.Sielpredicadonopuedeconvertirseconel
sujeto,puedeserobienunelementodeladefinicin,yestoeselgnerodelsujetop.ej.,animal
respectodehombre,obiennoserlo,yenesecasotenemosunaccidente(lgico)p.ej.,queel
hombreseablancoonegro.staeslaclasificacinaristotlicadelospredicables[Tpicos,I,8,103b
319],quemstardePorfiriomodificarestableciendolaespeciecomounquintopredicabley
sustituyendoladefinicinporladiferenciaespecfica.
LospredicablesenAristtelessondiversosmodosdeacercamientodelamentealarealidad;enefecto,la
mentedistinguelasustanciasingularaquelloquenoesenotracosanisepredicadeotracosade
todoloquesepredicadeella,alavezquereconoceyescapazderegulartalpredicacinsegn
modalidadesdiversasdepertenenciadelpredicadoalacosa,alasustancia.

ConlateoradelospredicableselEstagiritaseoponealplatonismo,queotorgabasubsistenciaalo
universalalosgnerosyalasespecies.Aristteles,encambio,lossitaenelplanolgico.Los
gnerossupremoslascategorasensmismosnosonsustancias,sinosimplementegneros:su
realidadconsisteensurealizacinenelsingular.Lapiezaclavedelalgicaaristotlicaeslaprimacadel
singular.
Enestesentido,esimportantenoconfundirpredicablesypredicamentos,porquelospredicablesnoson
sustanciasnientesreales,sinomodosdepredicaroreferirununiversalalarealidad,segnunmayoro
menoracercamientoaloespecficoeindividual.Encambio,lospredicamentossonmodosdeserdados
enlarealidad,esdecir,sustanciasyaccidentes.
Deahladistincinaristotlicaentresustanciaprimeraysegunda.Lasustanciasegundaesununiversal
quecontienelaesenciaonaturalezadeunapluralidaddeindividuosquecompartenlamismaformay,por
tanto,espredicabledetodosellos;porejemplo,elhombresepredicadeJuan,Pedro,etc.Lasustancia
segundaseexpresaenladefinicin.Encambio,lasustanciaprimeraessingularyconcreta,unentereal,
delacualtodosepredicasinqueellaseprediquedenadie;porejemplo,Juannopuedepredicarsede
PedronideAndrs;perodeJuanpuededecirsequeeshombre,queesalto,etc.staeslaverdadera
sustanciaenladoctrinaaristotlica.

b)Laciencia
ParaAristteles,laciencia(? )eselconocimientociertoporlascausas.Almodoplatnico,
Aristtelesdistinguelacienciadelaopinin;estaltimaconsisteenproposicionesprobablesy
discutibles,noaslaciencia.Elconocercientficoexigesabercontodacertezacmoyporquesuna
cosa,yesoimplicaremontarseasuscausasnecesarias.Esunsabermediato,elaborado,quepartede
principiosinmediatos,necesariosyuniversales,estoes,evidenteseindemostrables,comunesatodo
saber,ydelosprincipiosespecficosdeesedeterminadombitodelsaber;tambinestosltimosson
apodcticos,estoes,incondicionalmenteciertosynodemostrablesdentrodelacienciaespecfica.
Consideramostenercienciasobrealgo[]cuandocreemosconocerlacausaenvirtuddelacualesla
cosa,queellaesefectivamentecausadeaquellacosayquenoesposiblequefuerademododistintode
comoes[].Enconsecuencia,esimposiblequeaquellodeloquehaycienciaensentidopropiosea
diversamentedecomoesenrealidad.Ahora,sihayalgnotromododistintodetenerciencia
(conocimientointuitivodelosprincipios)lodiremosenseguida;porelmomentodecimosquetener
cienciaesloquehemosdicho(conocerlacausa),esnecesarioquelacienciademostrativaprocedade
premisasverdaderas,primeras,inmediatas,msconocidas,anterioresycausadelasconclusiones.Detal
modoenefectolosprincipiospertenecentambinalodemostrado.Elsilogismoenefectosubsiste
tambinsinestascondiciones,mientraslademostracinnopuedesubsistirsinellas,yaquenoproducira
ciencia[Analticosposteriores,I,2,71b925].
Lacienciapropiamenteeselconjuntodeconclusionesdemostradasapartirdeesosprincipios.Y
demostrarparaAristtelesesprocedermedianteunsilogismodeltiposealado,oseadeductivoycausal.
Esposibletambinargumentardesdelosefectosalacausa,inductivamente,peroentalcasonosetrata
propiamentedeunademostracin,sinodeunaargumentacinqueAristtelesconsideramuytilen
mbitosnopropiamentecientficos,comoporejemplolaretrica.
Laciencia,portanto,essegnAristtelesunconocimiento:
a)Necesario,opuestoalconocimientoprobableycontingentequeprocededepremisasnonecesariamente
verdaderas,comosonlasopiniones.Comolacienciaprocededeprincipiosincondicionalmenteciertos,
susconclusionessonigualmenteciertasynecesarias,puesnopuedenserdeotromodo.
b)Es,adems,unconocimientouniversal,enelsentidodevlidoparatodountipodeentesaquellos
queconstituyenelobjetodecadacienciaytambinencuantoopuestoaparticular.ParaAristtelesla
cienciapuedeversarsobrelarealidadsensible,peronuncatomadaindividualmente,sinoagrupadaen
gnerosoespecies.

Juntoaesteconceptorigurosodelsaber,consideradoenelpasadocomounodelosrasgosmstpicosdel
pensamientoaristotlico,hoylosintrpretestiendenarevalorizarelalcanceylapresenciaenelcorpus
aristotlicodeotrostiposderacionalidad.
Ademsdelsaberapodctico,Aristtelesteoriza,enefecto,acercadeotrosmodosdesabermenos
rigurosos,msasequiblesydotadostambindeciertogradodenecesidad.Suempleosernecesarioall
dondeelobjetoylafinalidaddelestudionopermitan,almenosenunprimermomento,laargumentacin
demostrativa.
Enparticular,laatencindelosintrpretessehacentradoenlosltimosaosenladialcticade
Aristteles,sealandosuvalorcientfico.Estemtodoargumentativo,comosehadichoantes,noparte
depremisasapodcticasonecesarias,sinoplausibles,estoes,deopinionesnotables(? )sostenidas
portodos,porlamayoraoporlossabios;desdeellas,tambinsilogsticamente,sealcanzanconclusiones
cuyaverdaddependerdelaverdaddelaspremisas.Talesconclusionespuedenalcanzarungradode
necesidadquenormalmentenoserabsoluto,perossuficienteparaelmbitodelsaberenquese
desarrollan.Lademostracindialcticaseponeenprcticaenelcontextodeunadiscusin,ytiendea
probarlavalidezonodeunatesisconfrontndola,tantoaellacomoasusconclusiones,conlasopiniones
notablesaceptadaspreviamenteporquienestomanparteenladiscusiny,demodomsgeneral,porla
opinincomndeloshombresodelacomunidadcientfica.
Silademostracinapodcticaeslametodologaexpositivadequienposeeundeterminadosaber,la
dialcticaeselmtodomsadecuadoenelprocesoinventivo,debsqueda,enelquecomoparaPlatn
desempeaunpapelimportanteladimensindialgica[Evans1977;Berti1989].

c)Laclasificacindelasciencias
Aristtelesdistinguilascienciasentresgrandesramas:lascienciasespeculativasotericas()
sonlasquebuscanelsaberporsmismo;lacienciaprctica(),quepersigueelsaberenfuncin
delaconducta,delperfeccionamientomoral,ylascienciaspoiticasoproductivas(),quebuscan
elsaberparahacercosas,paraproducirdeterminadosobjetos.Lasmsaltasendignidadyvalorpara
Aristtelessonlascienciasespeculativas:lafsica,lasmatemticasylametafsica.
LadistincinentreestastrescienciasespeculativaslaestableceAristtelesteniendoencuentasuobjeto
propioyelmodocomolainteligencialoconsidera.Porunlado,estascienciasdifierenporlaextensin
desuobjeto.Comoveremos,lametafsicaeslacienciadelenteencuantoentey,comotal,incluyeensu
objetotodalarealidad:esunacienciauniversal,mientrasquelafsicaylamatemticaseocupanslode
aspectosparcialesdelarealidad,estoes,delosseressensiblesydelasrealidadesmatemticas
respectivamente[Metafsica,VI,1].
Porotraparte,paraAristtelestodoconocimientointelectualesabstracto,porqueoperaconuniversales,
dejandodeladoloscasosindividuales,quesonobjetodelconocersensible.Porconsiguiente,lasciencias
tericassedistinguirnsegnlasmodalidadesdelaabstraccin.
a)Lafsicatratadelasustanciasometidaalmovimiento,estoes,delosseressensiblesencuanto
sensibles.Lafsicaestudiasunaturalezaensmisma,sinsepararladelamateria.Aqulainteligencia
prescindedeloscaracteresconcretosdelamateria,peronodelamateriamisma.Espropiodelafsica
tratar,porejemplo,delosanimales,elperro,elcaballo,ynoslodeestecaballoindividual.Los
conceptosfsicosdejandeladoloindividual,peronolosensible:seestudialosensibleengeneral.
Tambinlafsicaesunacienciaqueversasobreciertognerodeentes,puestratadeaquellasustancia
quetieneensmismaelprincipiodelmovimientoydelreposo[].Lafsicaserunaciencia
especulativa,peroespeculativaacercadelgnerodeentescapazdemoverse,yacercadelasustancia
entendidasegnlaforma,peroprevalentementeconsideradacomonoseparabledelamateria
[Metafsica,VI,1,1025b1828].

b)Entrelasdiversaspropiedadesdelascosassensibles,unadeellaseslacantidad.Lasmatemticas
consideranlascosasprecisamentebajoesteaspecto,esdecir,secentraenelestudiodelasdimensionesy
elnmerodelascosasprescindiendodetodolodems.Suabstraccinespeculiar:lamatemticadejade
ladolosaspectossensiblesporejemplo,unacurvanotienecolor,peso,etc.,peroestudiarealidades
quesonenlosensiblelacurvanosubsistesinoenobjetoscurvos;analizaobjetosquesonenlo
sensible,perolosentiendeporabstraccinfueradelosensible.
Losobjetosdeestaciencialosentesmatemticosencuantoentesabstractossoninmvilesyno
subsisten.
[L]asproposicionesuniversalesdelasmatemticasnoserefierenaentesseparadosyexistentesaparte
delasmagnitudesydelosnmeros,sinoqueserefierenprecisamenteastos,peronoconsideradoscomo
tales,esdecir,comocapacesdetenermagnitudoserdivisibles;portanto,esevidentequepodrhaber
tambinrazonamientosydemostracionesqueserefieranalasmagnitudessensibles,peronoconsideradas
encuantosensibles,sinoencuantodotadasdedeterminadaspropiedades[].Acercadelascosasquese
muevenhabrenunciadosyciencia,peronoencuantosemuevensinotansloencuantocuerpos,y,
nuevamente,obiensloencuantosuperficiesosloencuantolongitudes,yencuantodivisibles,oen
cuantoindivisiblesdotadosdeposicin,osloencuantoindivisibles(Metafsica,XIII,3,1077b17
30).
c)Elobjetodelametafsicasonlasrealidadesinmateriales,queexistenseparadamentedelmundo
sensiblelassustanciasinmateriales,comoelprimermotorinmvilolaconsideracindelarealidad
encuantosuserradical.ParaAristtelesesevidentelaexistenciadeentesfsicos,pero,unavez
demostradoquetambinexistenrealidadesinmateriales,eltrminoentenoquedalimitadoalmbito
sensible.
Perosiexistealgoeterno,inmvilyseparado,esevidentequesuconocimientocompeterciertamentea
unacienciaterica,peronoalafsica,porquelafsicaseocupadeentesenmovimiento,nitampocoala
matemtica,sinoaunacienciaanterioraunayotra.Dehecho,lafsicatienecomoobjetorealidades
separadas(subsistentes)peronoinmviles;algunasdelascienciasmatemticashacenreferenciaa
realidadesinmviles,peronoseparadas(subsistentes),sinoinmanentesalamateria;sinembargo,la
filosofaprimeraversasobrerealidadesquesonseparadaseinmviles[Metafsica,VI,1,1026a1016].
Aspues,sonobjetodelametafsicalassustanciasqueestnmsalldelafsica,lassustancias
suprasensibles,inmortales,eternaseinmviles:ocupndosedeDiosylodivino,lametafsicaalcanzauna
delascausasuniversalesdelarealidad.Sinembargo,comodespusdiremos,objetodelametafsicano
esslolarealidadtrascendente,sino,comoafirmaelmismoAristteles,elenteencuantoenteylas
propiedadesquelecorresponden.
DeestaclasificacindelascienciastericasparecepoderdeducirsequeAristtelesligabaelgradode
perfeccindelsaberespeculativoobienalgradodeinmaterialidaddesuobjeto,obienalmodoparticular
enquelainteligencialoconsidera.Cienciasupremaesparal,sinduda,lafilosofaprimera,puesestudia
losinteligiblesmsaltosylogralamsprofundacomprensindelarealidad.
Ella(lametafsica)esdehechoentretodaslascienciaslamsdivinaylamsdignadehonor.Yendos
sentidosestalellasola:pueseslacienciaqueDiosposeeengradosumo,o,tambin,porquetienecomo
objetolascosasdivinas.Ystasolareneambascondiciones;puesDioslespareceatodosserunadelas
causasyciertoprincipio,ytalcienciapuedetenerlaoDiossloolprincipalmente.As,pues,todaslas
otrascienciassernmsnecesariasquesta,perosuperioraella,ninguna[Metafsica,I,2,983a511].

III.Lafsica
Ensuclasificacindelascienciatericas,antesapuntada,Aristtelesdeterminaqueelobjetodelafsica
sonaquellasrealidadescaracterizadasporelmovimientodelqueellasmismassonsucausa,esdecir,las
sustanciasmateriales,quevandesdelosentescorpreosmssimpleshastalosastrosyelcielo.Acada

unodeestosgnerosderealidadlecorrespondeunmovimientopropioqueAristtelesestudiaenlos
diversostratadosdefilosofadelanaturaleza.Es,sinembargo,enloslibrosdelaFsicadondeafrontalas
cuestionespreviasymsgenerales:enlosdosprimeroslasprimerascausasyprincipiosdelanaturaleza,
yenlosseisrestanteselmovimientoencuantotal.
ElmododeprocederenestainvestigacinlosealaelmismoAristtelesaliniciodeltratado:
Lamarchanaturalesirdelascosasquesonparanosotrosmsconocidasyclaras,aaquellasotrasque
sonmsclarasycognosciblesens[Fsica,I,1,184a1618].
YparaAristteleslomsevidenteeslaexistenciadeunamultiplicidadderealidadesmviles.Rechaza
deestemodo,porirrazonables,lasconclusionesalasquellegabanloselatas.Suvisindelarealidad
tampococompartelapropuestaatomista,queentendaeltodocomouncompuestodetomosydevaco;
esms,elpuntodepartidaaristotlicoesdealgnmodosuopuesto:eluniversoytodossusprocesosest
marcadoporlacontinuidad.Noleparecesensato,porsercontrarioalaexperiencia,considerarlaunidad
delcosmoscomounasumaderealidadesaisladaseinconexas.Tampocoaceptalavisinheracltea,y
hastaciertopuntoplatnica,deunarealidadinestablehastaelextremodenopodersercientficamente
conocida.Larealidadfsicasecaracterizaporlacontinuidad:lacosascambian,setrasforman,perosu
identidadpermanece,delmismomodoquepermanecelaunidadylaidentidaddelcosmosapesardesu
continuomovimiento.
ElmovimientoquesobretodointeresaaAristteleseselmovimientonatural,esdecirelquesurgedelas
cosasmismas.Lanaturalezaes,pues,elprimerprincipiodelmovimiento,dedondeprocedeel
dinamismoqueimpulsaygobiernaeldevenirdelarealidadsensible.Pornaturaleza()Aristteles
entiendenotantoelconjuntodelmundomaterialoelcosmos,sinosobretodoelncleomspropiode
cadarealidadsensibleodeunconjuntodeellaspiedras,plantas,animales,astros,dedondeproceden
yseexplicansusprocesosnaturales:eltenderhaciaabajodeunapiedra,eldesarrollodeunasemillaoel
giropermanentedelosastros.
AdiferenciadePlatn,queaceptabacondificultadlaconsistenciadelmundomaterialy,como
consecuencia,laposibilidaddesuconocimientocientfico,paraAristteleslarealidadsensibletiene
consistenciaypuedesercientficamenteconocidaprecisamenteporqueestdotadadeunncleoestabley
permanente,lanaturaleza,quedarazntantodelaidentidadcomodeldevenirdecadacosa[Vigo2007:
6570].

1.Lacomposicinhilemrfica
Apartirdelaobservacindelasrealidadesmaterialesydesucambiomsradicalsugeneraciny
corrupcin,yteniendotambinencuentaelpensamientodesuspredecesores,Aristteleselaborauna
teoraparaexplicarsuestructura.Loquedefineelcambiosustancial,lageneracindeunanueva
sustancia,eslaforma()queadquiereunavezterminadoelprocesogenerativo;laformaesloque
defineacadasustanciaencuantoasunaturaleza[Fsica,II,1;Metafsica,VII,79].Sinembargo,
duranteelprocesogenerativodelanuevasustanciaesnecesariosuponerlapermanenciadeunsustrato,
unfondoestableyrealenelqueelcambioserealiza,puesdeotromodohabraqueadmitirquecada
nuevarealidadsurgedelanada.TalsustratoesparaAristteleslamateria(? ).Porejemplo,enla
combustindelcarbn,quegeneralaceniza,debesuponerseunsustratopermanenteyrealquenuestros
sentidosnoperciben.
Desuerteque,segnsedice,lageneracinesimposiblesinopreexistealgo.Aspues,esevidenteque
pornecesidadpreexistiralgunaparte;lamateria,enefecto,estalparte,yaqueestpresenteenlacosay
sehacesta[Metafsica,VII,7,1032b301033a1;cfr.Fsica,I,7,yDelageneracinylacorrupcin,
I,3,318a9].
SegnAristteles,materiayformanosonsustanciasoentesreales,sinoprincipiosintrnsecosdela
sustancia,demodoquetodarealidadsensibleestsiemprecompuestayconstaprecisamentedemateriay

forma.Adems,comolamaterianopuedeestarniuninstantesinlaforma,nopuededarsecorrupcinsin
generacin,niviceversa.Puestoquetodalarealidaddelamateriaylaformaresideenlaconstitucindel
compuestoosustanciacorprea,seadviertequesetratadedosprincipiosntimamenterelacionados:la
formaestructuralamateria,alavezquelamateriacondicionalaexistenciaconcretadelaforma,que
desplegarsuvirtualidadsiempreenuninalamateria.Portanto,lasustanciamaterial,auncuandola
formaseasuprincipiodeterminante,nuncaseidentificacompletamenteconella,puesquedasiempre
vinculadaasucomponentematerial.Heaqulaprimeraexposicindelhilemorfismo.Sedeberacudira
loslibrosdelaMetafsicaparaconocersuformulacindefinitiva[Metafsica,VII,79;VIII,4;XI,912
yXII,14].
Paraadvertirlaoriginalidaddeestadoctrina,sehadetenerencuentaque,segnAristteles,lamateriaes
unprincipiopotencialreal,porqueeselsustratoosujetodelcambioyposeeaptituddeserdeterminada
porunaperfeccinactual.DeestemodoAristtelessealejadelospresocrticos,queconsideraronla
materiacomoelnicoprincipiodelocorpreo,ydePlatn,queveaenellaunasimpleprivacin.Por
otraparte,laformasustancialeselprincipiofundantedelasustanciaindividual,esdecir,elprincipio
actualporexcelencia.Inmanentealasustancia,ladotadeunadeterminadanaturalezaactual.Eneste
sentido,laformasustancialeselactoodeterminacinactualdelamateriay,enconsecuencia,esnica
paracadasustanciacorprea.
Quesentoncesloquehaceunoalhombre,yporquesunasolacosaynovarias?[].Es,pues,
evidentequelosqueasprocedenlosplatnicos,deacuerdoconlasdefinicionesyenunciadosque
lessonhabituales,nopuedenrespondernisolucionarestadificultad.Perosiseadmitenuestradistincin
entrelamateriaylaforma,entrelapotenciayelacto,dejardeparecerdifcilloqueindagamos[].La
dificultaddesapareceporquelounoesmateriaylootroforma(Ibd.,VIII,6,1045a1429;cfr.Fsica,
II,1).
Ensntesis,lamateriaesentendidaporAristtelescomopurapotencia,incorruptible,indeterminada,
pasiva,perocapazderecibirdeterminacionesoperfecciones.Laforma,comoopuestaycomplementode
lamateria,eselcoprincipiosustancialdeterminantedesta,queconfierealasustanciaundeterminado
mododeserylahaceinteligiblealesprituhumano.Materiayforma,pues,serelacionanentrescomola
potencia()yelacto(? ).

2.Sustanciayaccidentes
Elanlisisdeldevenirmuestraqueloscambiosquepuedensobreveniralasustanciacorpreatienen
esencialmentedosdiversosgradosdeprofundidad:elcambiosustancial,queacabamosdever,yel
cambioaccidental[Fsica,V,1].ParaAristteles,elcambiosustancialnoesunmovimientoensentido
estricto,pueselmovimientorequiereunsustratoqueconserveduranteelprocesosupropiaidentidad;en
lageneracinylacorrupcin,sinembargo,laidentidaddelsustratolamateriacambiamientrasdura
elproceso.Porelcontrario,enelmovimientopropiamentedichoelsustratoessiempreunasustancia
corpreaalaquepuedensobrevenirlealgunasmodificacionesmovimientosquenoafectansu
identidad.Estasmodificacionesson:
1)laalteracinocambiocualitativo,medianteelcuallasustanciapuedeadquirir,perderovermodificada
algunacualidad,porejemplo,elcolorolatemperatura;
2)elcrecimientooladisminucin,tambinllamadocambiocuantitativo,comoporejemploelaumento
depeso;
3)elmovimientolocal,derotacinotraslacinenlnearectaocurva,etc.
Loqueimportasubrayarenestoscasosesquelasustanciaencuantotalsecomportacomosujetoo
sustratodeesasmodificaciones;esdecir,adquiereopierdeunaperfeccinsintransformarseenotra
sustancia.Estasperfeccionesquevaransedenominanaccidentesoactosformalesaccidentales.

Sipueslascategorassedividenensustancia,cualidad,lugar,tiempo,relacin,cantidad,acciny
pasin,debehabertresmovimientos,eldelacualidad,eldelacantidadyaquelqueessegnellugar
[Fsica,V,1,225b59;cfr.Metafsica,XI,11).
Elprecedenteanlisismuestraqueenlanaturalezahayunamultituddesustanciasindividualesque
subsistenporssolasodemodoindependienteyqueestncompuestasdedosprincipios:materiayforma
sustancial.Ademsexistenlosaccidentes,quenosonaparte,sinoexclusivamenteenlasustancia.

3.Elcambioomovimiento
SibienAristtelesdistingueelcambio()delmovimiento(),confrecuenciausaeste
ltimotrminoparareferirsedemodogeneralatodocambio.CuandoAristtelesestudialanaturalezadel
movimiento,tomadoensusentidogenrico,subrayasudimensinalavezprocesualyreal.
SegnAristteles,todomovimientoesalgoimperfecto,porquenotienecondicindefin;alcontrario,
essiempreparaunfin,queeslaformadefinitiva.
Ylacausadequeelmovimientoparezcasercosaindeterminadaesquenopuedeserincluidonienla
potenciadelosentesniensuactualizacin[].Yporesoesdifcilcomprenderqueselmovimiento
[Metafsica,IX,9,1066a1723].
Enestesentido,elcambioessiempreunactoimperfecto,quejamsalcanzarlaperfeccin,porqueesto
puedesucederslounavezqueelmovimientocesa,cuandoelprocesohafinalizadoyyanohay
movimiento.PeroAristtelesnodejadedarnosotradefinicinmscompleta:uncuerpoaptoparael
cambio(potenciapasiva)semueve(estenactodemoverse)encuantoqueespotenciaparatalcambio,
noencuantoqueesyaacto.Esdecir,elmovimientoesalgoreal,unacto,peroquenodebeser
confundidoconlarealidadquelacosayaposee,conloquelacosaes,aunquepresupongatalrealidad.El
movimientoexpresaesadimensindinmicadelarealidaddelascosas,quelateorahilemrficano
puedecaptar.Deahladefinicinquesehahechoclsica:
actoimperfecto(entrelapotenciayelacto)deloqueestenpotenciaentantoestenpotencia
[Fsica,III,1,201a1011].
LosprincipiosocausasdelmovimientosonelobjetodellibrosegundodelaFsica,asaber:
1)elsujetodelcambioomateria;
2)elactoimperfectodelmismocambiar,omovimiento;
3)lacausamotriz,puestoquetodoloquesemueveesmovidoporotro;
4)elfinodireccinenqueserealizaelcambio.
Aristtelesenunciatambinunadelasleyesbsicasdelmovimiento:paraqueelmovimientoocambio
seaposible,serequierequehayaproporcinentreelmotorysupotenciaocapacidadactiva,yelmvily
supotenciapasivaomaterialdesermovido[Fsica,II,1).Estosprincipiosyleyesrecibenunaulterior
profundizacinalestudiarlascausas.

4.Elespacio,ellugaryeltiempo
AristtelesintroduceestascuestionesaliniciodeltercerlibrodelaFsica:

Movimientoycambiosonlosfenmenosfundamentalesdelanaturaleza.Quiennoentiendeel
movimiento,nocomprendetampocolanaturaleza.Despusdehaberdeterminadolanocinde
movimiento,habrqueestudiar,delmismomodo,lascuestionesquedeellasedesprenden[].Adems,
sinlugar,nivaco,nitiempo,elmovimientoesimposible.Ycomoestasdeterminacionespertenecena
todaslascosasdelanaturalezayvalenuniversalmente,nuestroesfuerzodebecomenzarporelexamende
cadaunodeestospuntos[Fsica,III,1,200b1224].
YasehaanticipadoquelacontinuidadesunadelascaractersticaspropiasdelafsicadeAristteles.Es
precisamentetratandodeestascuestionesespacio,lugarytiempodondeAristtelesprofundizaensu
significado.Nosolamente,comosehavisto,elmovimiento,entendidocomoproceso,manifiesta
continuidad,sinoquesobretodolamanifiestanelespacioyeltiempo.
Lacontinuidaddelmovimiento,enparticulardelmovimientolocal,seapoyaenlacontinuidadespacial
deltrayectorecorrido;y,alavez,lacontinuidaddeltiempodependedeladelmovimiento.
Continuoes,paraAristteles,aquelloquepuedeserinfinitamentedivisible,quepuedesersiempre
ulteriormentedividido[Fsica,III,1,200b1820].Sinembargo,adiferenciadeloqueafirmabaZenn
ensudefensadelserunodeParmnides,oposteriormenteladoctrinaatomista,locontinuonodebe
entendersecomoelcompuestodepartesindivisibles,olaagregacindepuntosaislados.Tantoenel
espaciocomoenelmovimientoyeltiemponohaylapsosdevaco,sinoquecadalugar,movimientoe
instanteestsiempreencontinuidadconelanterioryconelsucesivo.Nohay,portanto,magnitudes
mnimasindivisiblestomosnideespacio,nidemovimientonidetiempo.
Laformabsicadecontinuoeselespacioy,demododerivado,ladelmovimientoyladeltiempo.Yaun
cuandolopropiodelacontinuidadesladivisibilidadinfinita,Aristtelesnoacepta,sinembargo,una
infinitudespacial,delmismomodoqueniegalaposibilidaddecualquierinfinitoenacto,estoesla
presenciasimultneadeinfinitaspartesespacialesotemporales.Sadmite,encambio,lainfinituddel
movimiento,entendidacomoelsucedersesininicioysinfindelmovimientocirculardelosastros,ypor
tantoynicamenteenestesentidolainfinituddeltiempo.
Porotraparte,nielespacionielmovimientonieltiemposonrealidadessustanciales.ParaAristteleslo
quesubsistesonlassustanciascorpreasque,envirtuddelacantidad,sonespacialmenteextensas.
Cantidadsellamaaaquelloqueesdivisibleensuspartesintegrantes,delascualescadaunaespor
propianaturalezaalgounoydeterminado[Metafsica,V,13,1020a78].
SilamateriaesparaAristteleselprincipiomultiplicadordelosentes,aquelloquepermitequeuna
mismaformasustancialestpresenteenmuchosindividuos[Delcielo,I,9,277b27;Metafsica,VIII,6,
1045b23yXIV,1],lacantidadesaquellaafeccindelamateriaquemodificalasustanciaenelsentido
dedesplegarlaenelmbitoespaciotemporal;yhaceque,sinperdersuunidad,tengapartesyuxtapuestas
y,enconsecuencia,queseapotencialmentedivisiblealinfinito.
Aristtelesdistinguientrecantidadextensaocontinuaunbloquedepiedra,porejemploycantidad
discretaoactualmentedividida,osea,elnmero.Lacantidadextensaeslocontinuoactualmente
existentey,portanto,comosehadicho,potencialmentedivisiblealinfinito.
Peroelcontinuodelasustanciacorpreatieneunlmitequeloabarca:ellugar.Aristtelesmuestraqueel
lugardebeseralgodiferentedecadaunodeloscuerposqueloocupan;nopuedesernilaformanila
figuradeloscuerpos,puesstaacompaaalcuerpoquecambiadelugar.Porotraparte,tampocoes
admisibleentenderellugarcomounvacoohuecoenelquesecolocaelcuerpo,puessaserauna
solucinimaginaria.PoresoAristtelesconsideraqueellugareslasuperficiecircundante,formadapor
otroscuerpos,quecontieneinmediatamenteacadacuerpo,sinserpropiadelcuerpo:
Ellmitedelcuerpocontinente,encuantoqueescontiguoalcontenido[Fsica,IV,4,212a67].
Enconsecuencia,ellugareslamedidaexactadelaextensindeloscuerposfsicos.

LadefinicinqueAristtelesdadeltiempolamedidadelmovimientosegnelantesyeldespus
[Fsica,IV,11,219b1]manifiestalaestrecharelacinqueguardaconelmovimiento;eltiempose
distinguedelmovimiento,peroimplicaelmovimiento:
Laexistenciadeltiemponoesposiblesinladelcambio;dehecho,cuandonocambianadaennuestro
nimoonoadvertimosquealgocambie,nosparecequeeltiemponotranscurre[Fsica,IV,11,218b
2123].
Ysielmovimientolocalesentendidocomounprocesocaracterizadoporlacontinuidad,algosemejante
lesucedealtiempo;elcontinuodimensionalimplicadoenelmovimientolocalmarcatambinla
continuidaddeltiempo.Dehecho,conocemoseltiempocuandopercibimoselantesyeldespusdel
movimiento.
Comorealidadfluyente,eltiempoesrealenlanaturaleza.Sinembargo,sumedicinenabstractoimplica
laactividaddiscursivadelainteligencia,quepuedecaptareltiempocomountodoydistinguirsuspartes.
Perolacuestinmsdifcildesaberessisinelalmaeltiempoexisteono,puessinopuedehabernadie
quenumere,nohabrnadanumerable,yenconsecuencianohabrnmero;pueselnmeroesoloqueha
sidonumeradoolonumerable.Perosinadiepuedepornaturalezacontarsinoelalma,yenelalmala
inteligencia,nopuedehabertiemposinalma,salvoparaaquelloqueeselsujetodeltiempo,comosipor
ejemplosedijeraqueelmovimientonopuedesersinelalma[Fsica,IV,14,223a2126].
Endependenciadelafsicadesutiempo,Aristtelesprecisarqueparamedireltiemposenecesitauna
unidadmvilprimaria,yquetalunidadradicaenelmovimientouniformeyperfecto,estoes,enel
movimientocirculardelasesferasycuerposcelestes[Fsica,IV,14,223b19).Porotraparte,seala
AristtelesqueDiosylasinteligenciasmotrices,encuantoquesoninmviles,escapanaltiempo:son
sempiternas.

5.Delcielo
EnDelcieloAristtelesnosofreceunavisindeluniversoque,enalgunosaspectos,permanecer
inalteradahastaCoprnico.EnestelibronotodaslasafirmacionessonoriginalesdelEstagirita,yaque
recogeenllasteorasdelplatnicoEudoxodeCnidoydeCalipodeCcico.ElpropsitodeAristteles
eshacercomprensibleyexplicarlaestructuradelprocesonaturaldeluniverso.
Paral,comosehadichoantes,elcosmosestdivididoendosgrandessectores,elmundosublunar
pordebajodelarbitadelalunayelmundosupralunaroceleste,porencimadesuesfera.
Adiferenciadelosfilsofosanteriores,Aristtelesconsideraqueeluniversonohatenidounprincipio
temporal;hasidoysersiempretalycomoactualmentelovemos.Lanecesidaddeconcebireternoel
universoderivadelmodoaristotlicodecomprenderelmovimiento.Noesposible,paraAristteles,un
momentoceroenelquenohubieranimovimientonitiempo.Suponeruniniciodelmovimiento
significara,enlamentedeAristteles,admitirqueelmovimientosegenerademanerainexplicable,sin
quepuedadarserazndelcambioproducido,delpasodelnomovimientoalmovimiento;ylomismo
sucederasisepostularaaltrminodelmovimiento,sucorrupcin.Laeternidaddelmovimientoimplica
laeternidaddeltiempo,laimposibilidaddepensarunantesoundespusdeltiempo[Fsica,VIII,1,251
a18252a5].
Cmoexplicarentonceselorigendelmovimientotantodelassustanciasterrestrescomoeldelos
astros?Aristtelesligalaeternidaddelmovimientodelmundoalmovimientocirculardelosastros,ytal
movimientorequiereunaparticularcomposicinmaterial.Sielmovimientodelmundosublunar,
precisamenteporsuestructuracorprea,presentalasdiversasposibilidadesyasealadas,elmovimiento
exclusivamentecircular,sininicionifin,delasesferascelestesexigeunparticularcomponentematerial.
LamateriapropiadelosastrosesparaAristteleselllamadoquintoelementooter,materia
incorruptiblecuyanicapotencialidadeslademoverselocalycircularmente.

Talmovimientorequiere,adems,unapropiacausaeficientedenaturalezadeltodopeculiar:unmotor
inmvil,estoeslibredetodapotencia,actopuro.Ensuvisindelcosmos,Aristtelesestablecer,
corrigiendolasteorasdesuscontemporneos,laexistenciade55esferasyotrostantosmotores,
poniendoenelvrticedetodasellaslaesferadelprimercieloyelprimermotorinmvil,queesacto
puro,comoexplicarenMetafsicaXII,78.
PorotraparteparaAristteleselmovimientocelesteejercitaunacausalidadeficientesobreel
movimientoterrestrequehacequestesea,enltimainstancia,dependientedeaqul.Esdecir,mientras
elmovimientodelcielopuedeexplicarseenbaseasucomposicinmaterialyalimpulsodelosdiversos
motoresinmviles,elmovimientodelmundosublunarnoseraposiblesinelmovimientoceleste.

6.Latierra:elementossimplesycuerposmixtos
Lateorahilemrficaconstituyeunadelastesiscentralesdelpensamientoaristotlico,presentenoslo
enlostratadosdefilosofadelanaturaleza,sinotambinenlosdemetafsica,dondeAristtelesprecisael
significadoyelalcancedelosconceptosdelaformaylamateria,ascomoenotrasmuchasdesusobras
enlasquesesirvedeellaparadarrazndefenmenoscambiosomovimientosmsomenos
profundos[Vigo2007:7885].
EnDelageneracinylacorrupcin,despusdehaberexaminadolasdoctrinasdelosfilsofos
precedentesydehaberrechazadolaposibilidaddelageneracinabsoluta,esdecirdelsurgiralgodela
nada,Aristtelestrataprecisamentedelaestructuradelassustanciasterrestresmssimples.
Encontinuidadconlafsicadesutiempo,consideraloscuatroelementosdeEmpdoclestierra,aire,
fuegoyaguacomolassustanciasbsicas,comolasprimerasdeterminacionessustancialesdelmundo
sublunar,aquellasqueestnpresentesencualquiercuerpomixtoyenlasqueterminasudescomposicin
[DelCielo,III,3,302a1419].Talessustanciasnotienen,sinembargo,lascaractersticasdeelementos
inalterablesquelesatribuyEmpdocles;Aristtelesconsideraquetambinellassetransforman
recprocamente,pasandodelacorrupcindeunaalageneracindeotra.Parapoderexplicartales
transformaciones,Aristtelesatribuyeacadaunadeestassustanciasunpardecualidadeselementales
opuestascalientefro,secohmedo,detalmodoquelaprdidadeunadeestascualidadesyla
adquisicindelacontrariaexplicaralatransformacindeunasustanciaenotra.Elagua,porejemplo,
frayhmeda,setransformaenairecuandocambiaunadesuscualidadesfraporsuopuesta,
caliente[Delageneracinylacorrupcin,II,14].Yesprecisamenteenestastransformacionesdelas
sustanciaselementalesdondeAristtelessuponecomosustratomaterialdelascualidadescontrariasuna
materiaprimeraindeterminada[Delageneracinylacorrupcin,II,1,329a2836].
Pero,adems,Aristtelesatribuyeacadaunadeestascuatrosustanciasbsicasotracualidadelemental,
laligerezaolapesadez,envirtuddelacualtendernnaturalmenteasulugarpropio[DelCielo,IV,15].
Elespaciofsiconoes,pues,paraAristteles,unespaciogeomtricohomogneo,sinoqueest
determinadoporlugaresdefinidos.
EnbaseatalexplicacinAristtelesintentadarcuentadelosdistintoscambiosdenuestromundo,desde
lageneracinalatraslacin,movimientostodosrectilneos,procesosconuninicioyunfin,en
contraposicinalmovimientocircularyeternodeloscuerposcelestes.Elmovimientocirculardelos
astros,yenparticulardelsol,es,sinembargo,decisivoparaquesepuedanproducir,concontinuidad
indefinida,losprocesosgenerativosdelmundosublunar[Delageneracinylacorrupcin,II,10].
Delasilimitadascombinacionesdeloscuatroelementos,surgenunoscompuestosbasellamados
homeomeras,loscuales,mezcladosnoporsimpleyuxtaposicinsinoporalteracionesygeneraciones,
provocanlaeduccinenlamateriadeformassustancialessuperiores,segngradosdecontinuidad:los
sucesivoscuerposmixtosocompuestostienen,segnprosigalageneracin,formassustancialesms
perfectas,demodoquestasincluyenlasinferiorescomolosnmeros:elnueveporejemplo,incluye
losnmerosprecedentes,lascualesreaparecencuandounasustanciasecorrompe[Meteorolgicos,IV,
12].

Estosignifica,obviamente,quelamateriaporssolanobastaparaexplicarlageneracinycorrupcinde
loscuerpos;juntoalacausamaterialAristtelessealalanecesidaddelascausasformal,eficienteyfinal
[Delageneracinylacorrupcin,II,911],quetrataremosenlaseccin5delapartesiguiente.

IV.LaMetafsica
1.Conceptoycaractersticas
LametafsicaesparaAristteleslamsaltadelascienciasespeculativas.Sinembargo,convieneaclarar
enprimerlugarqueeltrminometafsica,conelquesedesignanlos14librosdeAristtelesqueversan
sobreestaciencia,noespropiamentearistotlico.ElEstagiritalallamabahabitualmentefilosofa
primera,paradistinguirladelasfilosofassegundasocienciasparticulares.
ProbablementeeltrminometafsicafueacuadoporAndrnicodeRodasenelsigloIa.C.,conmotivo
delaedicindelasobrasdeAristteles.Noobstante,elnombredemetafsicacuadramuybienconlas
caractersticasquetenaestacienciaparaAristteles.Suobjetosonlasrealidadesqueestnmsallde
lascosassensibles,esdecir,lasrealidadesinmaterialesoalmenosnocaptablesporlossentidos,slo
inteligibles,yqueensmismasnodependendenadasensible.
Aristtelesdefiniestacienciadecuatromodos:
a)lametafsicaindagaporlasprimerascausasylosprincipiossupremosdelarealidad;
b)lametafsicainvestigaelenteencuantoente;
c)lametafsicaestudialasustancia;
d)lametafsicaversasobreDiosylassustanciassuprasensibles.
a)Cienciadelascausasprimeras:lametafsica,comocualquierotraciencia,debeserconocimientode
causas.Pero,adiferenciadelascienciasparticulares,enciertosentidodebeconocertodaslascosas,y
estonoporsimpleenumeracindecausasparticulares,sinoencuantollegaalosprimerosprincipiosde
todaslascosas.Esdecir,noseinteresaporlascausasparticularesdelfuego,delagua,odecadaespecie
animal,sinoporlascausasdetodalarealidad,detodoeluniverso.
Loqueahoraqueremosdeciresesto:quelallamadasabiduraversa,enopinindetodos,sobrelas
primerascausasysobrelosprincipios[Metafsica,I,1,981b2729].
b)Lametafsicaestambincienciadelenteencuantoente.ConestadefinicinAristtelesresaltala
universalidaddelametafsica,encuantoseocupanodeunsectordelarealidad,sinodelarealidadensu
totalidad.EnlalneainauguradaporParmnides,Aristtelesconsideraquelacaractersticacentralde
todaslascosaseselser.Antetodolascosasson.steeselaspectomsuniversaldelosobjetosreales.
Porconsiguiente,lametafsicaestudiaqusignificaser,culessonlaspropiedadesquesesiguendeser,
culessonlasmodalidadesdelenteencuantotal:entepotencialoactual,serensoenotro,etc.
Hayunacienciaqueconsideraelenteencuantoente(? ?? )ylaspropiedadesquelecompetenen
cuantotal.Yestaciencianoseidentificaconningunadelasquellamamosparticulares,puesningunade
lasotrascienciasconsideraelenteencuantoente,enuniversal,sinoque,despusdehaberdelimitado
algunapartedel,cadaunaestudialascaractersticasdeesaparte[Metafsica,IV,1,1003a2125].
c)Lametafsicaestudiatambinlasustancia.Esteobjetoestenperfectacontinuidadconelanterior,ya
queparaAristtelespreguntarseporelenteequivalesobretodoapreguntarseporlasustancia

(
????).Aristtelesconsideraqueelentenotieneunsentidounvoco,sinoenciertomodoanalgico:
nocabepensarcomoParmnidesenunnicoserqueabarqueladiversidaddeloreal;elentetiene
unavalenciamltiple,pueshaydiversosmodosdeser,deloscualeselfundamentalessersustancia:todo
loquees,oessustanciaodependedealgnmododelassustancias,queconstituyenelenteenelsentido
mspropiodelapalabra;serunentepropiamenteesserunasustancia.
Yenefecto,loquedesdeantiguo,ascomoahoraysiempreconstituyeeleternoobjetodebsquedayel
eternoproblema:queselser?,equivaleaesto:queslasustancia?[Metafsica,VII,1,1028b24].
d)Porltimo,lametafsicaseocupatambindeDios.Quienbuscalascausasylosprincipiosprimeros,
debeencontraraDios,causayprincipioporexcelencia.Delmismomodo,preguntarseporelentees
preguntarsesiexistensloentessensiblesositambinhayunsersuprasensibleydivinoysiesnicoo
hayvarios.Yelproblemadelasustanciaimplicaademssaberqutiposdesustanciaexisten,sislolas
sensiblesotambinalgunassuprasensiblesydivinas.
Haypuesotraciencia,distintadelafsicaydelamatemtica,lacualestudiaelenteseparadoeinmvil,
siemprequeexistaunasustanciadeestetipo,oseaunasustanciaseparadaeinmvil,comobuscamos
demostrar.Ysientrelosentesexisteunarealidaddeestegnero,allestartambinsindudalodivinoy
esteserelPrincipioprimeroymsimportante[Metafsica,XI,7,1034a34b1].

2.Launidaddelametafsica
EstoscuatroobjetosdistintosqueAristtelesasignaasumetafsicahansuscitadonopocosproblemasy
numerosasinterpretaciones.Deunaparte,Jaegerytodoslosquesiguieronelmtodoevolutivoveanen
los14librosdelaMetafsicaunacienciafluctuantecuyoobjetovariabasegnelmomentodelestadio
evolutivoenelqueAristteleshabaescritocadaunodeloslibrosoinclusosuspartes.Launidaddela
Metafsicaseraentoncesladelesprituaristotlico,vivoycambiantealolargodetodasuvida.
OtrosintrpreteshanconsideradoquelaMetafsicacontendranounanicaciencia,sinoalmenosdos
distintas:(1)lateologaaristotlica,lafilosofaprimera,cienciaparticularquetieneaDiosporobjetoy
quedebe,enconsecuencia,subordinarsea(2)lacienciauniversalypropiamentemetafsica,cuyoobjeto
eselenteencuantoenteyqueAristtelesexponeenelmismotratado[Aubenque1966].
Paraotrosintrpretes,sinembargo,estaposturaesinsostenibleyaquelametafsicaylateologaeran
paraAristtelesunaylamismaciencia[Owens1963;Reale1967].
Porltimo,yquizseastalainterpretacinmsacertada,otrosestudiososexplicanladiversidadde
objetosdelaMetafsicacomofrutodeunanicainvestigacinfilosficaquetendraporobjetoelenteen
cuantoenteysuscausas,yenesabsquedaporentenderlascausasdelentehabrasurgidolateologaque
sinopuedesinmsidentificarseconlametafsica,tampocopuedeconsiderarseslocomounaciencia
particular.Lateologaaristotlicanoesniunacienciaparticularjuntoaotras,lacualpresuponeun
objetopropio,estoeslasustanciasuprasensibledelaquededucesuspropiedades;nieslanicaciencia
universal,enlaqueseresuelveenteramentelacienciadelserencuantoser,esdecirlaontologa.
Ellaes,alcontrario,undesarrollonecesario,porqueentrelascausasprimerasdelseralgunas,aquellas
motrices,resultanperteneceralaesferadelosuprasensible,esdecirdelodivinoenelsentidoms
propio.Lateologaesunacienciauniversal,porquealcanzaadescubrircausasquesonuniversales,que
abrazanatodoser;peronoagotaenteramentelafuncindelacienciadelserencuantoser,queesla
cienciauniversalpordefinicin,yportantonoresuelveestaltimaensmisma,yaqueexistenotras
causas,diversasdeaquellasmotriceseigualmentenecesariasparaexplicarelserencuantoser,esdecirla
causamaterialylaformalfinal,quesondiversasparalasdistintascosas.Porltimo,lateologano
presuponesupropioobjeto,lasustanciasuprasensible,sinoquedemuestrasuexistencia,ydemostrndola
absuelveenteramentesufuncin,queesaquelladebuscarunaentrelascausasprimerasdelserencuanto
ser[Berti1977:449;cfr.Berti2011].

3.Elprincipiodenocontradiccin
Frentealrelativismoyescepticismodealgunosfilsofosdelanaturalezaylosposterioressofistas,
representadosprincipalmenteporHerclitoyProtgoras,Aristtelesbuscalaverdadmscierta,labaseo
principiodetodademostraciny,portanto,detodaciencia.Laencuentraenelprincipiodeno
contradiccin:
Esimposible,enefecto,queelmismoatributo,auntiempo,pertenezcaynopertenezcaaunamisma
cosa,segnelmismosentido(contodaslasdemspuntualizacionesquesepodranaadirconmirasalas
dificultadeslgicas).stees,pues,elmsfirmedetodoslosprincipios[].Esimposible,enefecto,que
alguiencreaqueunamismacosaesynoes,segnenopinindealgunosdiceHerclito[].Poreso
todaslasdemostracionesseremontanaestaltimanocin,porqueella,porsunaturaleza,constituyeel
principiodetodoslosdemsaxiomas[Metafsica,IV,3,1005b1934].
Competealametafsicaelestudiodeesteprimerprincipioqueafectaatodalarealidad.Lasciencias
particularesseocupandelosprincipiospropiosdelsectordelarealidadqueconsideran;pero,todaslas
ciencias,ademsdesuspropiosprincipios,usantambinotrosmsuniversales,axiomas(? )
vlidosparatodalarealidad.
Esevidentequeelestudiodeestosaxiomasentraenelmbitodeaquellanicaciencia,estoeslaciencia
delfilsofo.Enefecto,ellosvalenparatodoslosentes,ynosonpropiedadespeculiaresdealgngnero
particulardeentesconexclusindelosdems.Ytodossesirvendeestosaxiomas,porquesonpropios
delenteencuantoente,ytodogneroderealidadesente[Metafsica,IV,3,1005a2025].
Elprincipioporexcelenciaeseldenocontradiccin.Eselprincipiomsseguro,msconocido,y
constituyelacondicinnecesariaparademostrarcualquiercosa.Sepuededecirqueescomounaleydel
ente,enelsentidodequetodarealidadconcreta,todoente,esdeunmododeterminadoynopuede,ala
vez,serdeotro.Poresomismoestambinunaleydelpensamientoqueconoceyentiendeelente.
Porserprimero,nopuededemostrarse;todoslousanencuantoleydelenteydelainteligencia,yes
evidenteatodos.Sinembargo,entrelosfilsofosantiguoshuboquienesquisieronnegarlo,ycontraellos
arguyeAristtelesmediantelaconfutacin.Elprincipiodenocontradiccinnopuededemostrarse,pero
ssepuedemostrarquecualquierraciocinioqueintentaranegarlonotendraningnsentido,sino
haciendousodelprincipiomismo.Sialguiendicealgo,yadmiteparaloquediceunsentidodeterminado,
esimposiblequealavezadmitaelsentidocontrario.Elsimplehechodedeciralgoconsentidoimplica
yahacerusodelprincipiodenocontradiccin[MetafsicaIV,4yXI,5].

4.Lossentidosdelser
HemosvistocmoAristtelesdefinelametafsicacomocienciadelenteencuantoente.Veamosahora
queselenteencuantoenteenelcontextodelaespeculacinaristotlica.
ParmnideshabaconsideradoalmenosaslointerpretaAristtelesquenopodahabermsqueun
soloente,yaquehabatomadoestanocinsegnunnicosignificado,estoes,unvocamente.Para
Parmnideselsereraunaidentidadabsolutayopuestaalnoser,entendidotambindemodoabsoluto,
comolanada.Deestemodolarealidaddelomltipleresultabainexplicable.Enefectosisloelseresy
espensadocomoingnitoeincorruptible,uno,continuo,ntegro,idntico,completonoesposible
afirmar,comoconcluyeronZennyMeliso,larealidadelserdelomltiple.Aristteles,encambio,
partedelaexperiencia,nodelasexigenciaslgicas,ylaexperiencianosdicequehaymuchosentes.El
hombrees,elcolores,elnmeroesPeronotodoesenelmismosentido.YasAristtelesponeuna
basemetodolgicaimportantedesudoctrinametafsica:elentesediceenmuchossentidos,quehayque
averiguarcuidadosamente[Brentano1975].

Aristtelesentiendequeeltrminoentesepredicadetodoaquelloqueesy,portanto,siendolarealidad
diversa,noseleasignaunnicosentido(univocidad),aunquetampocosentidoscompletamentediversos,
comosifuerauntrminoequvoco,comosientretodoloquesedesignacomoentenohubieraotra
relacinqueladelnombreencomn(homonimiatotalocasual).Entrelaunivocidadylaequivocidad
cabeunaposicinintermediaqueAristtelesllamahomonimiarelativaauno(?? ),yque
mstardesertraducidacomoanaloga.Lahomonimiarelativanosignificaslolacoincidenciade
nombreentrecosascompletamentediversas,sinomsbienlacoincidenciadenombreentrecosasque
tienenalgoencomn,porquetodasellasestnenrelacinconunaprimeraalaqueelnombre
correspondedemodopropio.Aristtelesformulaestadoctrinaacudiendoalejemplodelasalud:
Elentesediceenmltiplessignificados,perosiempreconrelacinaunaunidadyaunarealidad
determinada.Elente,pues,nosedicepormerahomonimia,sinodelmismomodocomodecimossanoa
todoaquelloqueserefierealasalud:oencuantolaconserva,oencuantolaproduce,oencuantoes
sntoma,oencuantoestencondicinderecibirla[Metafsica,IV,2,1003a33b1].
Esdecir,muchascosassedicensanasrostro,clima,medicina,etc.,perosiempreconalguna
referenciaaunsignificadoprincipal:lopropiamentesanoeselcuerpoviviente.

a)Sercomosustanciaysercomoaccidente:lascategoras
Aspues,hayquebuscar,entretodaslascosasqueson,aquellasquesonensentidoprimordial.Unavez
descubiertasstas,todaslasdemssedirnenrelacinaaqullas.Esenicoprincipio,esanicarealidad
fundamentalimplicadaenlosdiversossignificadosdeentees,paraAristteles,lasustanciaindividual,es
decir,lascosasconcretaseindependientes:estehombre,estecaballo,etc.
Aspues,tambinelentesediceenmuchossentidos,perotodosconreferenciaaunnicoprincipio:
algunascosassedicenentesporquesonsustancias;otras,porquesonatributosdelasustancia,obienpor
sercorrupciones,privaciones,cualidadesocausasproductivasogeneradorasdelasustancia[Metafsica,
IV,2,1003b59].
EnestesentidoAristtelessuperatambinasumaestroPlatn,paraquienelenteverdaderamentetalo
ensentidofuerteeranlasIdeas.ParaAristtelesesasolucineravlidasloenelplanolgico.Pero
Platntomalosconceptosuniversalesqueexpresanlaesenciadelascosascomosifueranrealidadesen
s,comosisucontenidouniversalsubsistierarealmenteyencuantotal:elHombreens,elPerroens
sonreales.ParaAristtelesnohaymsrealidadqueladelascosassingulares;losuniversalesens
mismossonabstracciones.Eluniversalhombreexpresa,esos,lanaturalezarealdelascosas;
peroesanaturalezaesparteintegrantedelacosaindividual.Loqueesverdaderamenteeselente
completosingularysustancial.Elcentrodelametafsicaaristotlicanoesslolasustancia,sinola
sustanciaindividual:todolodemssediceconreferenciaaella.
Enunodeloslibrosdelgica,lasCategoras,estableceAristteleslosgnerossupremosalosquese
puedereducirtodalapredicacindelser.Porejemplo,decirquealgoeshombre,esblanco,esgrande,es
hijo,esenunlugar,etc.Talesgneroslgicossecorrespondenaotrostantosmodossupremosdeser,y
sonlossignificadosprimerosyfundamentalesdelente.Lascategoraspredicamentossonpara
Aristtelesdiez:sustancia,cualidad,cantidad,relacin,lugar,cuando,accin,pasin,posiciny
posesin,aunqueestasdosltimasnosiempreaparecenensusobras.Comodijimos,detodasellasesla
sustancialaquetienelaprimaca,laqueconstituyeelsustratopresupuestoportodaslasdems:
Elessepredicadetodaslascategoras,peronodelmismomodo,sinoquedelasustanciademanera
primariaydelasotrascategorasdemododerivado[Metafsica,VII,4,1030a2122].
Slolasustanciaesensmisma,mientrasquelosdemstiposderealidadllamadosaccidentesson
afeccionesdelasustancia.
Aristteles,distinguiendolasustanciadelrestodelascategoras,sientalasbasesparaladivisindelente
endoscamposbiendiversos:elsustancialyelaccidental.

Laprimacadelasustanciasobreelrestodelascategorassemanifiestadedistintosmodos.Enprimer
lugar,lasustanciaexisteporsmismaessubsistente,mientrasquelasdemscategorasslo
subsistenosonenlasustancia;lablancura,eltamao,lasemejanza,nosoncosasorealidades
independientes,sinoquesiempresonenlasustancia.
Otramanifestacindelprimadodelasustanciaconsisteenqueladefinicindecualquiercategora
accidentaldebeincluirladelasustancia:as,elblancooelmsicoseentiendenslocomoalgodeuna
sustancia.Tambinelhechodeconocerevidencialaprimacadelasustancia,encuantoqueconoceruna
cosaes,sobretodo,conocerqucosaesynonicamentequcualidades,cantidadolugartiene
[Metafsica,VII,1,1028a10b2].

b)Sercomoactoysercomopotencia
Otromodofundamentaldesereselserenactoyserenpotencia.Estemodopuedeafectara
cualquieradelascategoras;porejemplo,serblancoenactooenpotencia.Laexperienciamismaensea
que,ademsdelmododeserenacto,hayunmododeserenpotencia:estoes,aquelmododeserqueno
esacto,peroqueescapacidadrealdeestarenactoynomeraposibilidadlgica.Quiennegarala
existenciadelapotenciaencerraralarealidadenuninmovilismoqueexcluyecualquiertipodedevenir:
porejemplo,elnioesunhombreadultoenpotencia,ypuedellegaraseradultoenactoprecisamente
porelmovimiento,pasodepotenciaaacto.Lapiedra,encambio,notienepotenciadeserhombre
[Metafsica,IX,3].
Esevidentequelapotenciayelactosondiversoselunodelotro;aquellosrazonamientos(delos
megricos),alcontrario,reducenlapotenciayelactoalamismacosaeintentandestruirunadiferencia
queesimportante.Cabe,portanto,queunasustanciaestenpotenciaparaseryque,sinembargo,no
exista,ytambinqueunasustanciaestenpotenciaparanoseryque,sinembargo,exista.Lomismo
valetambinparalasdemscategoras:puededarsequeaquelquetienecapacidaddecaminarnocamine,
yquequiennoestcaminandotengalacapacidaddecaminar[Metafsica,IX,3,1047a1824].
Comosehadicho,elenteenpotenciayenactonotieneunnicosignificado,sinomltiple,encuanto
queseextiendenatodaslascategoras.Estosignificaqueunmododeserenactoyenpotencia
correspondealasustancia,otrodiversoalacualidad,alacantidad,etc.
Conrespectoalasustanciasensible,lamateriaespotencia,enelsentidodequeescapacidaddeasumir
unaforma:elbronceestenpotenciadeserestatua;lamaderaespotenciadelosdiversosobjetosquecon
ellapuedenhacerse,porqueimplicaunaconcretacapacidaddeasumirdistintasformas.Porelcontrario,
laformaseconstituyecomoactooactuacindeaquellacapacidad.ParaAristteleslascosassingulares
delmundosensibleestncompuestasdeactoypotencia,formaymateria:nosonrealidadessimples,sino
estructurasocomposicionesdeprincipiossimples[Metafsica,VIII,yIX,8].
ParaAristteles,actosignificaperfeccin.Elactotieneabsolutaprioridadysuperioridadsobrela
potencia:
a)Lapotenciaseconoceprecisamentecomoreferenciaalactocorrespondiente:lapotenciadecorrer,
respectoalcorrer;
Queelactoesanterioralapotenciaencuantoalanocinesevidente.Dehecholapotencia(enel
sentidoprimariodeltrmino)esaquelloquetienecapacidaddepasaralacto:llamo,porejemplo,
constructoraquientienecapacidaddeconstruir,yvidenteaquientienecapacidaddever,yvisiblealo
quepuedeservisto.Yestomismoseaplicaalasdemscosas.Detalmodo,lanocindeacto
necesariamenteprecedealconceptodepotencia,yelconocimientodelactoprecedealdelapotencia
[Metafsica,IX,8,1049b1217].
b)Adems,todopasodepotenciaaactorequiereantesalgoyaenacto.Loqueesenpotencianopuede
llegaraserenactosinoenvirtuddealgoqueyaestenacto:nopuedenacerunrbolsinoexisteantes
otrorbol.Lapotencia,encuantoespasividad,necesitasiempredealgoanterioryaenacto;

Elacto,adems,esanterioralapotenciaencuantoaltiempoenestesentido:sielserenactoes
consideradocomoespecficamenteidnticoaotroserenpotenciadelamismaespecie,esanterioral;si
porelcontrarioelserenactoyenpotenciasonconsideradosenelmismoindividuo,elserenactonoes
anterior.Pongoalgunosejemplos:deestehombreparticularqueyaexisteenacto,ydeesteparticular
trigoydeesteparticularojoqueestviendo,enordentemporalesprimerolamateria,lasemillayla
posibilidaddever,quesonhombreygranoyvidenteenpotenciaynotodavaenacto.Peroastos,
siempreenordentemporal,sonanterioresotrosseresyaenactodeloscualeshanderivado:dehecho,el
serenactoprocedesiempredelserenpotenciaporobradeotroseryaenacto[Metafsica,IX,8,1049b
1725].
c)Porotraparte,elactotienerazndefinytrminodelapotencia:cualquierpotenciaalcanzasufiny
perfeccinslocuandollegaalacto:lasemilla,queesrbolenpotencia,tienecomofinllegaraserrbol,
ylosanimalestienenlavistaparaver.
Peroelactoesanteriortambinencuantoalasustancia:enprimerlugarporquelascosasqueenel
ordendelageneracinsonltimas,enelordendelaformaylasustanciasonprimeras:porejemplo,el
adultoesantesqueelnioyelhombreantesqueelsemen;unoposeeyalaformaactuada,elotrono.En
segundolugar,esanteriorporquetodoloquesegeneraprocedehaciaunprincipio,oseahaciaelfin:
pueselfinconstituyeunprincipioyeldevenirtienelugarenfuncindelfin.Yelfineselactoygraciasa
lseadquieretambinlapotencia.Enefecto,losanimalesnovenparaposeerlavista,sinoqueposeenla
vistaparaver[Metafsica,IX,8,1050a411].
Sinembargo,todoestonobastaparaentenderelalcancedelactoaristotlico.Sihastaelmomentoseha
hechoreferenciaalactoyalapotenciaconrelacinalascategoras,alosmodosdeser,esprecisodarun
pasomsparacomprenderqueAristtelesnoconcibeelser,comoPlatn,sloenunadimensin
objetiva,formal,sinotambinysobretodocomosubsistencia.Comoantesseadverta,elcentrodela
metafsicaaristotlicanoeslasustancia,sinolasustanciaindividual,estoes,lasustanciaenacto.Yeste
mismohecho,quelasustanciaseasusceptibledeserenactoyenpotencia,haceentenderlaprioridaddel
actorespectoalsercategorial.LadistincincategoriallaestableceAristtelesdesdeellenguajeyla
estructurapredicativa,siendo,sinembargo,conscientedenoabrazarconellalarealidadensudimensin
msprofunda.LadificultadqueelmismoAristtelesencuentraparaexponerelacto,daprueba
precisamentedesuprioridadrespectoalaforma,desucarcternoobjetivable.
Elacto(? )expresaparaAristteleselaspectomsradicaldelarealidad,elaspectonoslo
dinmico,sinotambinexistencial.EnMetafsicaIX,6sealalostressignificadosdelacto:movimiento
,actoimperfecto,operacin,actoperfectoyelsermismo,elexistirdelascosas
(?
? ?).Antesymsimportantequeelmododeserdeunacosalaformaesquela
cosasea,exista;sloloqueesactualloqueexistepuedemoverseyoperardeacuerdoconelmodo
deserprovenientedesuforma[DeGaray1987].Aristtelesnoatribuye,sinembargo,aladistincin
sealadaentreelmododeserdelascosas,suesencia,ysusubsistencia,laimportanciaqueadquiriren
laposteriormetafsicamedievalyenlafilosofadeHeidegger.

c)Elseraccidentalyelsercomoverdadero
Ademsdelascategorasydelserenactoyenpotencia,Aristtelessealaotrosdossignificadosdelser,
seraccidental()contrarioaserperse(
???)yelsercomoverdadero.Sin
embargo,ambossentidosquedanexcluidosdelaconsideracinmetafsica.
Noesfcildefinirelseraccidental.Aristtelesindicasunaturalezasirvindose,comoenotrasocasiones,
deejemplos:
Puesaloqueniessiemprenigeneralmente,aesollamamosaccidente.Porejemplo,sienelveranose
producemaltiempoyfro,decimosqueesaccidental,peronosihacebochornoycalor,porqueestoseda
siempreogeneralmente,yaquellono.Tambinesaccidentalqueunhombreseablanco,puesniloes
siemprenigeneralmente,peroqueseaanimalnoesporaccidente.Yqueunarquitectoproduzcalasalud

esaccidental,porquelonaturalnoesquehagaestoelarquitecto,sinoelmdico,yesaccidentalquesea
mdicoelarquitecto[Metafsica,VI,2,1026b311027a2;cfr.V,30].
Elseraccidentalexpresa,portanto,loquesedaperosinsucederdemodonecesario.Delhombrese
puedepredicarqueesblanco,perosloaccidentalmente,esdecirsinningnnexonecesarioentreel
sujetoyelpredicado.Es,pues,algofortuito,algoquenosedasiemprenilamayoradelasveces,pero
que,sinembargo,constituyeunmododeserrealqueseatribuyeaunsujetoaquyahora.
Lacausadelseraccidentalnopuedeserelsujetodequiensepredicasuesenciay,enconsecuencia,
nopodrserdeducidodelaconsideracindelsujeto.Porlotanto,elseraccidentalnopodrserestudiado
niporlametafsicaniporningunaotraciencia,yaqueelobjetodelacienciaesmostrar,enlamedidade
loposible,losatributosdelascosasencuantonecesariamenteprocedendeellas,desuesencia
[Metafsica,VI,2,1027a20].Loaccidental,porelcontrario,eslofortuito,locontingente,algoqueno
permiteserdefinidonirazonado,debidoaquepersenotieneantecedentes.Aunqueseaunsercausado,
nocabeestablecersuscausasapriori.Aloms,seraposiblehacerloaposteriori,esdecir,unavezque
yasehaproducidoelseraccidental,podramosintentardescubrirporqustesehaproducido.Enltima
instanciallegaramosalacausamaterialcuyaindeterminacinpermitelofortuito[Metafsica,XI,8,1065
a25].
Porltimo,Aristteleshablatambindelserencuantoverdadero(elserveritativo),ysuopuesto,elno
serencuantofalso.Elserveritativoespuramentemental,peronoporesoseidentificasinmsconelser
lgico,esdecir,conelmododeserquelascosastienenenelentendimiento.Elserveritativoaadeuna
referenciaalarealidadextramental:eselserdelascosasenelentendimientoencuantoposeenun
refrendoreal;sinoloposeensedalafalsedad.
Loverdadero,enefecto,significalaafirmacindeaquelloqueestrealmenteunidoylanegacindelo
queestrealmenteseparado;lofalsoes,alcontrario,lacontradiccindeestaafirmacinydeesta
negacin[]Ciertamente,loverdaderoylofalsonoestnenlascosas,comosilobuenofuera
verdaderoylomalofalso,sinoenelpensamiento[Metafsica,VI,4,1027b2027].
Estemododeser,porlotanto,pertenecealaraznysuestudiocompetenoalmetafsico,sinoallgico
[Metafsica,VI,4,1028a30].Estonosignifica,sinembargo,queAristtelesnoadmitalaexistenciade
cosasverdaderasofalsas.Quieredecirnicamentequelaverdadofalsedadnosonelmodoprimariodel
ser,sinotansloelreflejoenlarazndeloquelascosassononosonenlarealidad.
Puestnoeresblancoporquenosotrospensemosverdaderamentequeeresblanco,sinoque,porquet
eresblanco,nosotros,losqueloafirmamos,nosajustamosalaverdad[Metafsica,IX,10,1051b69].
Endefinitiva,estosdosmodosdeseraccidentalyveritativopresuponenyremitenalascategoras.A
travsdesupresenciaenelpensamientoyenellenguaje,lascategorasimplicanunmododeaccesoalo
real.Anteelpensamientoysuexpresinlingstica,larealidadapareceformalizadaydistintasegn
modosdeserlascategorascuyaconsistenciaesposibledefinir.Enconsecuencia,esposible
distinguirloqueperteneceacadaunodeesosmodosporesencia,deloquepuedesucederlesslode
manerafortuita,estoes,delseraccidental.Siempredentrodeestembito,elpensamientopuede
componerydividir,afirmarynegar.Lamenteescapazdearticularlasdistincionesformalesquealcanza
adescubrirenlarealidad,yestoesloquesedenominaserveritativo.
Sinembargo,Aristtelesentiendequereducirlarealidadaestosmodosdesersignificaradejardelado
suaspectomsprofundoymsdifcildeconceptualizar,elquemsresistenciaofrecealdominiodel
lenguaje.Sumanifestacinmsevidenteeseldinamismodeloreal,sumovilidad,quesepresentaa
primeravistaprecisamentecomoindeterminacin;msalldeella,ycomosufundamento,seencuentra
elexistirmismodelascosas.Paradarrazndeesteaspectodelarealidad,Aristteleshaacuadoun
nuevotrmino,acto,? ,yhaelaboradounateoraconsideradapormuchosintrpretescomounode
losncleosmsoriginalesdesumetafsica,queposteriormenteserevelarextraordinariamentefecundo.

5.Lascausas
Ladoctrinaaristotlicadelascausasseencuentradispersaentresusdiversostratados.Porejemplo,enlos
Analticosposterioresencontramoslanocindecausaaldefinirlacienciacomoconocimientoporlas
causas.Sinembargo,esenellibrosegundodelaFsicayenlaMetafsicadondeelEstagiritahaceun
estudiodetalladodeestacuestin.
Elprincipiodecausalidadesunpuntofirmedelpensamientoaristotlico.Precisamenteunadelas
principalesacusacionesqueAristtelesdirigealosfilsofosanteriores,eselnohaberdeterminadocon
claridadelporqudelascosas.Nobastaapelar,comoalgunoshicieron,alazaryalacasualidad,ni
tampocosonsuficienteslasexplicacionesmitolgicas.ParaAristteles,todoloquesucedetieneuna
causaqueexplicasuorigen,sufinysumodopeculiardeproducirse:todoloquellegaaser,esporuna
causa[Metafsica,VII,8,1033a24].Aristtelesdistinguecuatroespeciesdecausa:
Sellamacausa,enprimersentido,lamateriadelaquesonhechaslascosas:porejemplo,elbroncees
causadelaestatua,laplatadelacopa,ytambinlosgnerosdeestascosas.Enotrosentido,causa
significalaformayelmodelo,osealanocindelaesenciaysusgneros:porejemplo,enlaoctavala
causaformaleslarelacindedosauno,y,engeneral,elnmero.Ycausaenestesentidosontambinlas
partesqueentranenlanocindelaesencia.Adems,causasignificaelprincipioprimerodelmovimiento
odelreposo;porejemplo,escausaquienhatomadounadecisin,elpadreescausadelhijoy,engeneral,
quienhaceescausadeloqueeshechoyaquelloqueescapazdeproducirelcambioescausadeloquelo
sufre.Adems,lacausasignificaelfin,esdecir,aquelloparaloquealgosehace:porejemplo,elfinde
paseareslasalud(Metafsica,V,2,1013a2434).
Brevemente,lascausassepuedendefinirdelsiguientemodo:
a)causamaterial:aquelloapartirdelocualunacosaesproducida,comosuconstitutivointrnseco:por
ejemplo,lamaderaparaunaestatuademadera;
b)causaformal:eslaformaoesenciadelascosas,loquehacequeunacosasealoquees:una
determinadaestructuracininternahacequeunaestatuaseacomoefectivamentees;
c)causaeficiente:esunenteenactodelqueprovieneeldevenir;elescultorquetallalaestatua;
d)causafinal:aquelloencuyadireccinserealizaelcambio,yqueconstituyelaperfeccindelente;en
elcasodelaestatua,elfinquetiene.Aristtelesconsideralacausafinalcomolamsimportanteydela
quedependen,enltimainstancia,todaslasdems.
Comosepuedever,Aristtelesdesarrolltodasuteoradelascausasdesdeelpuntodevistadelser.Se
entiendeasqueladivisinaristotlicadelascausasnocorrespondaalaparticinescolsticaentrecausas
intrnsecas(materialformal)yextrnsecas(eficienteyfinal),sinoquesebaseenelactoylapotencia.
Tresdeellasformal,eficienteyfinalsiguenalacto,unamaterialalapotencia.

V.Lacausaprimera
Lametafsica,alocuparsedelenteencuantoenteydesuscausasdebetratartambindeDios,principio
causaldelosentes.ElmotivoesobvioparaAristteles,yaquetodosconcuerdanensealaraDioscomo
unadelasprimerascausasdeluniverso.
DesarrollaestetemaenellibrooctavodelaFsicayeneldocedelaMetafsicabajodosaspectos
distintos,perorelacionadosentres.Elncleodelaargumentacinaristotlicaconsisteenreconocerque
losentesenpotenciarequierencomofundamentounactopuro,alquellamaDios.Silaconclusindela

Fsicaeslaexistenciaynaturalezadeunprimermotor,ladelaMetafsicaeslaexistenciadeuna
sustanciacuyanaturalezaeslapuraactualidad.

1.LaexistenciadeDios
a)LapruebadelaFsica
AristtelesdemuestraenlaFsicalanecesidaddequeexistaunprimermotorinmvilquecauseel
movimientodetodoeluniverso.Laargumentacintienecomoprimerfundamentoelprincipiode
causalidad,queaplicadoalmovimientopuedeformularseas:todoloqueestenmovimiento,es
movidoporotro[Fsica,VII,1,241b24].Partiendodeestaverdad,Aristtelesascienderigurosamente
hastaprobarlaexistenciadelprimermotorinmvil:sitodoloqueestenmovimientoesmovidopor
otro,esteotro,siasuvezestenmovimiento,esmovidoporuntercero.Peroparaexplicarcualquier
movimiento,esnecesariollegaraunprincipionomovidoulteriormente.Seraabsurdopensarquese
puedaascenderdemotoresmovidosenmotoresmovidos,hastaelinfinito,yaqueelprocesoalinfinitono
explicaranada.Siestoesas,noslodebehabermotorescausantesdelosmovimientosparticulares,
peromovidosasuvez,sinoquedebehaberunprincipioabsolutamenteinmvilyprimero,quecauseel
movimientodetodoeluniverso.Sinl,nadasemovera[Fsica,VIII,5].
Ademsdeserinmvil,elprimermotoreseterno,puessicomenzaseasernecesitaraunacausa.Porotra
parte,laeternidaddelmovimientodeluniversosegnAristtelesponedemanifiestotambinlaeternidad
delprimermotor[Fsica,VIII,6;Natali1974].
Deestasdoscaractersticassedesprendelatercera:sunaturalezadeactopuro,yaquenopuedetener
potenciaalguna.AristtelestratadesunaturalezaenlaMetafsica.

b)LapruebadelaMetafsica
SilaFsicapartedelmovimiento,laMetafsicapartedelasustancia.Aristteles,despusdesealarlas
caractersticaspropiasdelasustancia,sepreguntaquclasesdesustanciasexisten:sislolassensibles,
comopensabanlosantiguospresocrticos,otambinalgunassuprasensibles,aunquenoenelsentido
platnico.LaexistenciadesustanciassensiblesparaAristtelesesunaevidenciaquenonecesitaser
demostrada;noocurrelomismoconlassustanciassuprasensibles,decuyademostracinseocupaellibro
docedelaMetafsica.
Aristtelesafirmaquesitodaslassustanciasfueransensibles,corruptibles,nadaexistira.Enefecto,lo
corruptiblealgunaveznofuey,adems,nadasemuevedelapotenciaalactosinoporunserenacto.Por
lotanto,elprincipioqueexplicalasseriesdegeneracionesdelosentescorruptiblesnopuedeserunente
corruptible,sinoquehadeserunenteincorruptible,quenotengapotencia,sinoqueseasloacto,puessi
sumododeserincluyeralapotencia,parallegaralactodeberasercausadoasuvezporotroserenacto,
yasindefinidamente.Estademostracinsesitaenelcontextodeununiversoeterno,sinprincipioni
fin,quesemuevecontinuamente.Elmovimientocclicodelosastrosylasgeneracionesterrestrestiene
porcausaunactotrascendentealosentescorruptibles,unasustanciainmaterial,eternaeinmortal,quees
puroacto[Metafsica,XII,6,1071b1222].
YahemosvistocmoenlaFsicaAristtelesseremontadesdeelmovimientoaunprimermotorinmvil
yeterno.EnlaMetafsicaloconsideracomounasustanciacuyanaturalezaesseractopuro,sinmezclade
potencialidad,yaquesituvierapotenciadeberahaberunacausapreviaquelehicierapasaralacto.Hay
quenotarquepormovimientoAristtelesnoentiendeslolostrasladoslocales,sinotodaslas
generacionesycorrupciones,cualquiermutacinontolgica.
Enconclusin,yaquehayunmundoenmovimiento,esnecesarioqueexistaunprimerprincipioquelo
produzca,yesnecesarioquetalprincipiosea:

a)eterno,porqueelmovimientocausadotambinloes;
b)inmvil,pueslacausaprimeradelomvilnopuedeestarsujetaamutacin;y
c)actopuro,yaquesituvierapotencianopodraserlaprimeracausa.
steeselDios,lasustanciasuprasensiblequebuscabaAristteles.Perodequmodopuedemoverel
primermotorpermaneciendoabsolutamenteinmvil?Enelmbitodelascosasqueconocemos,hay
algocapazdemoversinmoverseasmismo?Aristtelesrespondesealandoamododeejemplosel
objetodeldeseoydelainteligencia.Elobjetodelapetitoeslobelloylobueno,queatraenelapetitosin
moverseellosmismos;elinteligiblemuevealainteligencia,sinmoverseasmismo.Deestetipoes
tambinlacausalidadejercidaporelactopuro,quemuevecomoelobjetodelamoratraealamante
[Metafsica,XII,7].
ElprimermotordeAristteles,suteologa,seinsertaperfectamenteensubsquedadelacienciadelas
causasprimerasdelseryconstituyeunodesusmomentosculminantesalalcanzarlaprimeracausa
motriz.Elprimermotor,lasustanciainmvil,eslaprimeradetodaslassustancias,aquellasinlacual
todaslasdemsnopodranser.Escausaeficienteytambinfinal,enelsentidodeseraquellohacialo
quetodomovimientotiende.

2.Naturalezadelactopuro
SegnAristteles,esteprincipiodelquedependenelcieloylanaturaleza,estambinvida.Adems,es
eltipodevidamsexcelente,perfectayplacentera,aquellaquealoshombresslolesesconcedidapor
brevetiempo:lavidadelentendimiento,laactividadcontemplativa.Elobjetodeesacontemplacines
tambinlomsexcelente,quenopuedesersinoDiosmismo.Diosesentendimientoqueseentiendeas
mismo,elentenderquecomprendesupropioentender.
DetalPrincipio,pues,dependenelcieloylanaturaleza.Ysumododevivireselmsexcelente:es
aquelmododevivirqueanosotrosnosesconcedidosloporbrevetiempo.Yenaquelestadolest
siempre.Anosotrosesoesimposible,peroparalnoesimposible,pueselactodesuviviresplacer[]
Si,portanto,enesafelizcondicinenlaquenosencontramosnosotrosdevezencuandoseencuentra
Diospermanentemente,esmaravilloso;ysilseencuentraenunacondicinsuperior,estodavams
maravilloso.Yenesacondicinlseencuentraefectivamente.Ylestambinvida,porquelaactividad
delainteligenciaesvida,ylesaquellaactividad.Ysuactividad,quesubsistedepors,esvidaptima
yeterna.Decimos,enefecto,queDiosesviviente,eternoyptimo;asqueaDiosperteneceunavida
permanentementecontinuayeterna:estoes,pues,Dios[Metafsica,XII,7,1072b1330].
AdemsDiosesactopurocarentedepotencia.Portanto,notienemateria,niextensin:nopuedetener
algntamao,sinoquedebesersinparteseindivisible,ytambinimpasibleeinalterable
[Metafsica,XII,7,1073a511].

3.Unidadymultiplicidaddelodivino
Sinembargo,AristtelesconsiderqueDiosporssolonobastabaparaexplicarelmovimientodetodas
lasesferascelestes.Diosmuevedirectamentealprimermvilelcielodelasestrellasfijas,peroentre
estaesferaylatierralsuponeotrasmuchasesferasconcntricas,cadaunadeellasdemenortamaoque
laanteriorycontenidasunasenotras.Quinmuevecadaunadeestasesferas?Lasrespuestaspodran
serdos:osonmovidasporelmovimientoquederivadelprimercielo,quesetransmitiramecnicamente
deunaesferaaotra,obiensonmovidasporotrassustanciassuprasensibles,inmvilesyeternas,que
muevendemodoanlogoalPrimerMotor.
LasegundasolucineslaqueproponeAristteles,yaquelaprimeranoescompatibleconuna
concepcinqueadmitaladiversidadlanouniformidaddelosdiversosmovimientosdelasesferas.

Paraexplicaresaheterogeneidaddemovimientos,Aristtelesseveobligadoamultiplicarlosmotores
inmviles,queconsidercomosustanciasinteligentes,capacesdemoverdemodoanlogoaDios,esto
es,comocausasmotrices,eficientesyfinalesrelativasalasdiversasesferas.Noesclarosiestos
intelectossoninstrumentostrascendentesasusesferascorrespondientes.
Enbasealaastronomadesutiempoyefectuandolascorreccionesqueconsideroportunas,Aristteles
fijen55elnmerodelasesferascelestes,admitiendoportanto,otrostantosmotoresintelectualesque
produjeranlosmovimientoscorrespondientes.Dios,elprimermotor,mueveslolaprimeraesfera,e
indirectamentemuevelasdems[Metafsica,XII,8].
Apesardeestamultiplicidaddeinteligencias,AristtelesafirmaenlaMetafsicaquelascosasno
admitensergobernadasporunamultiplicidaddeprincipios,sinoquehandeserloporunosolo.Esclaro
queAristtelesconcibelasinteligenciasinferiorescomodistintasdelactopuro.Portanto,elEstagirita
admiteenelfondolaunidaddeDioscomocausasuprema.
yadmitenmuchosprincipios;perolascosasnoquierensermalgobernadas:elgobiernodemuchos
noesbueno,unoslodebeejercerelmando[Metafsica,XII,10,1076a34].

4.Diosyelmundo
SegnAristtelesDiossecontemplaasmismo.Peroconocetambinelmundoyloshombresqueestn
enl?Aristtelesnorespondeenmodoclaroaestapregunta,ypareceratenderaunarespuestanegativa.
EsclaroqueDios,conocindoseasmismo,deberasaberqueeselprincipioprimerodelmundo,as
comoelmodoenqueejercesucausalidad[Metafsica,XII,9].
Sinembargo,dalaimpresindequelosindividuosencuantotales,consuslimitaciones,deficienciasy
pobreza,noseranconocidosporDios.AunqueAristtelescallasobreestepunto,muchosdesus
intrpretesopinaronqueunconocimientodeindividuoscorruptiblesserainadmisible,almenos
permaneciendoenelmarcoestrictodelpensamientoaristotlico.Deseras,habraqueconcluirquela
providenciadivinanodescenderahastaloscasosparticulares.
Noobstante,sehadenotarquePlatndefiende,enLasleyes,quelaprovidenciadivinallegahastalas
accionesparticularesdeloshombres,yAristtelesenalgunospasajesdesusticasatravsdelcarcter
divinodelintelectohumanopareceafirmarlomismo:
Estoesprecisamenteloqueestamosinvestigando:culeselpuntodeorigendelasmocionesdelalma.
Larespuestaes,pues,evidente:igualqueeneluniverso,tambinaqutodoesmovidoporDios,yaque,
dealgunamaneralodivinoennosotroseslacausadenuestrasmociones[ticaaEudemo,VIII,2,1248
a2527;cfr.Grantica,II,8y15].
IntentarprecisarmslanaturalezadelDiosaristotlicoysurelacinconloshombresseraaventurado,
pueselmismoAristtelesdejabiertalacuestin.
Comopuntosclarosdesuteologasepuedensealar:queelprimermotoresdenaturalezapersonal,
capazdeentenderyquerer;queunDiosqueseconocesloasmismo,aunquenoporellodebeignorar
elmundo,puesparaAristteleselconocimientodelacausaestambinconocimientodelocausado;que
Diosconstituyelarealidadmsexcelsadeluniversoydeldependen,alavez,subienysuorden
[Metafsica,XII,10,1075a1115].PeroelDiosdeAristtelesnoeslanicacausa.Ciertamenteesla
causamotrizuniversaly,almenosenlainterpretacintradicional,estambincausafinal.Sinembargo,
juntoalcoexistenotrascausasindependientesynecesariasparaexplicarelmundo:lacausamaterialy
laformal.

VI.Losvivientesyelhombre

Todoslosentesnaturalessonmvilesylosdiversostiposdemovimientodanlugar,segnAristteles,a
ladistincindedosgrandesgruposdeseres:losentesinanimadosylosseresvivos,quenosemueven
comolosanterioresporimpulsosexternos,sinoquealcontrario,semuevenasmismosenordenasu
propiobiennatural.Enlacimadelosseresvivosestelhombre.ParaAristteles,elestudiodelhombre
encuantosersensibleesuncaptulodelaciencianaturalyenestemarcohayquesituarsutratadoEl
alma.Otrasobrasquecompletanelestudiodeestetemason:SobrelasensacinyelsentidoyLa
memoriaylareminiscencia.

1.Lavidayelalma
Ladistincinaristotlicaentreseresvivoseinanimados,caracterizadaporelmovimiento,respondeasu
concepcindelavida.ParaAristteles,lavidaes,sobretodo,automovimiento,capacidaddemoversey
obrarporsmismoendiversosgrados.Elprincipiodelavidaeselalma(),demodoqueeslo
mismodecirseresvivosquedecirseresanimados.
Paraexplicarqueselalma,Aristtelesrecurreasuconcepcinhilemrficadelarealidad.Todarealidad
sensibleestcompuestademateriayforma,ylamateriaespotencia,mientrasquelaformaesacto.Esto
valetambinparalosseresvivos.Ahorabien,observaAristteles,loscuerposvivientestienenvidanoen
tantoquecuerpos.Sucorporalidadescomoelsustratomaterialypotencialdelqueelalmaeslaformay
elacto.Elalma,porconsiguiente,encuantoforma,esacto,yesactodeuncuerposusceptiblederecibir
lavida,deuncuerpoorgnico.
Enconsecuencia,todocuerponaturaldotadodevidasersustancia,yloserprecisamenteenelsentido
desustanciacompuesta.Peroyaquesetrataprecisamentedeuncuerpodeunadeterminadaespecie,esto
esquetienevida,elalmanoeselcuerpo,yaqueelcuerponoesunadelasdeterminacionesdeunsujeto,
sinomsbienelcuerpoessujetoymateria.Necesariamentepues,elalmaessustancia,enelsentidoque
esformadeuncuerponaturalquetienelavidaenpotencia.Ahora,talsustanciaesacto,yportantoel
almaesactodelcuerpoquesehadicho[]elalmaeselactoprimerodeuncuerponaturalquetienela
vidaenpotencia[Elalma,II,1,412a1528].
Otradesusdefiniciones,aunqueaplicableexclusivamentealalmahumana,eslasiguiente:almaes
aquelloporloquevivimos,sentimosyentendemos[Elalma,II,3,414a13].Esdecir,elalmaesel
principiovitalmismo,yesencuantoformasustancialrazdetodaslasoperacionesvitalesdel
viviente.
Aldefinirdeestemodoelalma,Aristtelessesitaenunaposicinintermediaentrelospresocrticos,
queidentificabanelalmaconalgnprincipiofsico,yPlatn,quienlaconcebacomocontrapuestaal
cuerpo,comosumotor,peronocomosurealprincipiosustancial.ParaAristteles,elalmaesalgo
intrnsecamenteunidoalcuerpo,siendosuprincipioformal;nosetratadeunasustancia,sinodelaforma
oactoprimerodelcuerpo.DeestemodosalvaelEstagiritalaunidaddelservivo.
Analizandolasfuncionesdelosvivientes,losfenmenosdelavida,Aristtelescompruebaciertas
operacionesconstantesynetamentediferenciadas,demodoqueelalma,principiodelavida,debetener
capacidaddecausartalesoperaciones.
Lasfuncionesfundamentalesdelavidason[Elalma,II,2,413a22]:
a)decarctervegetativo,comolareproduccin,lanutricinyelcrecimiento;
b)decarctersensitivoymotriz,comolassensaciones,laspasionesyelmovimiento;
c)decarcterintelectivo,comoelconocimiento,ladeliberacinylaeleccin.
Deestemodo,Aristtelesintroduceladistincinentrealmavegetativa,sensitivaeintelectiva.Elalma
paraAristtelesesnicaencadaviviente,aunquetengadiversasfunciones:lasplantasposeensloalma

vegetativa;losanimales,sensitiva,queincluyeenslasfuncionesdelalmavegetativa;loshombrestienen
almaracional,quesuponelasdosinferiores.
Elcasodelasfigurasessemejantealdelalma,yaquesiempreeneltrminosucesivoestcontenidoen
potenciaeltrminoantecedente,yestovaletantoparalasfigurascomoparalosseresanimados.Por
ejemplo,enelcuadrilteroestcontenidoeltringulo,yenlafacultadsensitivaaquellanutritiva[El
alma,II,3,414b2832].

2.Lavidasensitiva
Losanimalessedistinguendelosvegetalesporposeerlafacultaddelconocimientosensitivoy,
consiguientemente,porelapetitosensitivoylapotencialocomotora.DeahqueAristtelesseesfuerce
porexplicarquessentir.Paraellorecurrealadoctrinadelactoydelapotencia,traducidaahoraen
trminosdeactividadypasividad.Aristtelescomparalasensacinalainteleccin.Enamboscasosse
tratadeposeerlaformadelarealidadconocida:laformasentidaoentendidaadquiereenelsujetoun
nuevoestatusontolgico;noesposesinnaturaldelaforma,queeselmodocomoelrbolfsicotienela
formasustancialderbol,sinoposesinintencionaly,enalgngrado,inmaterial.Ladiferenciaesquela
sensacinenactoesdeobjetosindividuales,deformassensibles,mientrasquelainteleccinesde
universales.
Aristtelesexplicaestemododeposeer,queeslasensacin,entrminosdeasimilacin,anlogaala
asimilacinvital:estoes,elcognoscenteseposesionadeunaforma,lahacesuya,seasimilaaellaoen
ciertomodosetransformaenella.Aslaformarbolenelojoquelopercibees,enciertosentido,el
ojomismoqueamaneradeunasustanciamoldeablesehadejadoformarporelobjetopercibido,
peronodelmodofsicoenqueelrbolesconfigurado,sinodeunmodointencionalydealgnmodo
inmaterial[Elalma,II,5,418a3].
Lasensacines,portanto,unactoquepresuponeunobjetosensibleenpotenciayunsujetocognoscente
tambinenpotencia,ypuedeserdefinidacomoelactocomndelsensible(objeto)ydelquesiente
(sujeto).Aristtelesexplicaestacoincidenciadesentirysersentidomedianteunejemplo:elsonidoyla
audicin.
Quientienecapacidad,potenciadeor,nosiempreoye;yloquesuenanoporesoesodoenacto,a
menosquealguienloestescuchando.Portanto,elseraudibleenactocoincideconelorenacto.Enel
mismoactosefundenlaactualidaddelaformasensibleyladelsujetoquesiente[Elalma,III,2,425b
26].Estoes,lasensacinesunprocesoasimilativoenelqueelsujetoquesienteseposesionadeuna
formasensiblecolor,sabor,etc.quequedaimpresaenlapotenciasensible,actualizndola,ala
maneracomolaceraesmarcadaporunobjetoexternoqueseimprimaenella.
Desdeunpuntodevistageneral,respectoatodasensacin,sedebeafirmarqueelsentidoesaquelloque
tienecapacidaddeasumirlasformassensiblessinlamateria,comolacerarespectoalamarcadelanillo
sinelhierrooeloro:recibelamarcadeloroodelbronce,peronoencuantoesoroobronce.
Anlogamenteelsentidorespectoacadasensible,sufrelaaccindeaquelloquetienecolor,osaboro
sonido,peronoencuantosetratadecadaunodeestosobjetos,sinoencuantoelobjetoposeeuna
determinadacualidadyenvirtuddelaforma[Elalma,II,12,424a1724].
Aristtelespasaahoraalestudiodelossentidosenparticular,distinguiendodosgrandesgrupos:los
sentidosexternos,querequierenlapresenciaactualdelobjetosensibleyson:lavista,elodo,elolfato,el
gustoyeltacto,ylossentidosinternos.Respectoalossentidosexternos,losobjetospuedenserdedos
clases:
1)sensiblesperseopropios,quesonlascualidadesalterantesqueconstituyenelobjetopropioy
exclusivodecadasentidoexterno;porejemplo,elsonidosloseoye,y
2)sensiblescomunes,quepuedensercaptadosporvariossentidosexternos.

steeselcasodelosaspectoscuantitativosdelobjetosensible,quesonobjetodelavistayeltacto:la
figura,porejemplo,escaptadaporlavistayeltacto[Elalma,II,611,ySobrelasensacinyelsentido,
passim].
Encuantoalossentidosinternos,stosseactualizanapartirdelasmutacionesdelasensibilidadexterior
ysonmsperfectosporqueintegran,estabilizanyenriquecenenciertomodolosdatosparciales
provenientesdecadaunodelossentidosexternos.ParaAristteleslossentidosinternossondos:el
sentidocomnylamemoria.Aestosdoshabraqueaadirlafuncinimaginativaofantstica,que
Aristtelesdescribeminuciosamente,perosinllegaradeterminarconclaridadsiesonounapotencia
distintadelsentidocomn.
ParaAristteles,elsentidocomnnosignificaelbuensentidoolacapacidaddediscernirloverdaderoy
lofalso,comosueleentenderseenellenguajecorriente,sinoquesetratadeunsentidointernoquerealiza
dosfunciones:
1)captarqueeselpropiosentidoelquesiente;porejemplo,miojohavisto;
2)discernirlosobjetosdelosdiversossentidos,asporejemplo,queloblancoesobjetodelavistaylo
amargo,delgusto.Deestemodo,elsentidocomnvieneaserelsentidointernoqueunificalos5
sentidosexternosypermitelacaptacinunitariadeunobjetosensible[Elalma,III,1y2].
Losanimalesmsperfectosposeenlaimaginacinofantasa,quetienepormisinrepresentary
conservarlasimpresionessensiblesyreproducirlascuandoelobjetoestausente.Laimaginacines
concebidaporAristtelescomoyasehadichocomounafuncindelsentidocomnynocomouna
potenciaindependiente.
Lamemoriaeslafacultaddeconservarlasimgenessensiblesreconociendoenellassucarcterpretrito
[Elalma,III,3,yLamemoriaylareminiscencia,1].Nosedebeconfundirestamemoriasensitivaconla
memoriaintelectual,quenoesunapotenciaase,sinomsbienunafuncinladeconservarespecies
inteligiblespropiadelentendimientoposible.
Estrechamenteligadosalconocimientosensibleestnlosapetitos:Sihayfacultadsensitiva,tambin
habrfacultadapetitiva[Elalma,II,3,414b1].Cuandoelsentidoaprehendealgocomoagradable,
surgelainclinacinnaturalotendenciadelindividuoaposeerlo;siloconsideradesagradable,a
rechazarlo.Estosdosmovimientoselamoryodiosensitivospertenecenaunmismotipodeapetito
posteriormentedenominadoconcupiscible.Sielobjetoquesedeseaalcanzarsepresentacomodifcily
arduo,latendenciaaadquirirlosedenominaimpulsooapetitoirascible.
Laconductadelosseresvivosderivadelosapetitos:elmotoresunprincipionico:lafacultad
apetitiva[Elalma,III,10,433a21].Elapetito(? )espuestoenmovimientoporelobjetodeseado,
queelanimalcaptamediantelasensacino,almenos,porsurepresentacinsensible.Ensudoctrinadel
apetitoAristtelesexplicalaafectividadanimal,queescomoelmotorintrnsecodelaconductaanimal,
siempreendependenciadelconocersensible.Losactosconcretosdelosapetitosconcupiscibleeirascible
sedenominanpasiones;porejemplo,gozo,dolor,ira,esperanza,miedo,etc.[Elalma,III,910].

3.Lavidaintelectiva
Enelgradosuperiordelavidaseencuentraelhombre,cuyaformasustancialeselalmaintelectiva.As
comolasensibilidadnopuedereducirsealavidavegetativa,puescontienealgomsquenopuede
explicarsesinointroduciendoelprincipioulteriordelalmasensitiva,delmismomodoelintelectoylas
operacionespropiasdelavidaintelectivasonirreductiblesalasensibilidadyalavidasensitiva,yaque
pertenecenaunordensuperiorquerequiereunprincipiomsalto:elalmaintelectiva.
Elactointelectivo,diceAristteles,esanlogoalactoperceptivo,encuantoesunrecibiroasimilarlas
formasinteligibles,aligualqueaqulasimilalasformassensibles.Sinembargo,difiereprofundamente

delafacultadperceptiva,pueselintelectonoestmezcladoconelcuerpo,esdecir,esintrnsecamente
independientedelcuerpo.
EnellibrotercerodeElalma,Aristtelescaracterizaalintelectocomolafacultadcapazdecaptarlas
formasinteligiblesdelascosas,hacindosesemejanteaellas.Elintelecto,encuantopuederecibirla
formainteligibledetodoslosobjetossensibles,debeserdistintodetodosellos,nopudiendoserde
naturalezasemejantealadeningnobjetofsico:sunaturalezaserprecisamenteestarenpotencia
respectoatodaslascosas,siendoenactodistintodetodasellas.Elintelectonopuedeser,porlotanto,
corpreo;adiferenciadeloqueocurreconlosrganossensibles,queporsercorpreosnopuedencaptar
lossensiblessinodentrodeciertoslmites,elintelecto,precisamenteporsuincorporeidad,puedeconocer
todaslasrealidadesensuuniversalidadynecesidad[Elalma,III,4,429a12].
Aristtelesexplicaelconocerintelectivoenfuncindelactoydelapotencia.Lainteligenciaes,depor
s,capacidadypotenciadeaprehenderlasformasinteligibles;esasformasestncontenidasenpotencia
enlassensacionesyenlasimgenesdelafantasa.Poresosenecesitaunprincipioactivoquetraduzcaen
actoesapotencialidad,demodoquelaformacontenidaenlasimgenessehagainteligibleparapoderser
entendida,yaselintelectoseactualice,captandoenactoesasformas.Deestemodosurgeladistincin
aristotlica,fuentedeinnumerablesproblemasenlaAntigedadyenelMedioevo,entreelintelecto
agente()yelintelectopacienteoposible():elprimeroponeenactotodoslos
inteligibles,yelsegundo,porasimilacinintencionalsehaceenactotodasesasrealidadespreparadaspor
elintelectoagente.
Porunladohayenelalmaunintelectoquetienelapotencialidaddesertodoslosobjetos(intelecto
posible);porotro,elintelectoquetodoloproduce(intelectoagente),comosifuerasemejantealaluz,
puesenunciertoaspectolaluzhaceenactoloscoloresqueestnenpotencia[Elalma,III,5,430a14
17].
AquAristtelessostienedoscosas.Enprimerlugar,lacomparacinconlaluzsirveparadiferenciarlos
dosintelectosnetamente:ascomoloscoloresnoseranvisiblesylavistanopodraverlossinohubiese
luz,aslasformasinteligiblesqueestncontenidasenlasimgenessensiblespermaneceranensuestado
potencial,yelintelectoenpotencianopodraasuvezcaptarlasenacto,sinohubiesecomounaluz
inteligiblequepermitieraalintelectoextraerelinteligibleyquesteseaentendidoenacto.
Laotraafirmacinesquetalintelectoenacto,esdecir,elintelectoagente,estenelalma.Carecende
fundamentolasinterpretacionesdelosantiguoscomentadores,segnlascualeselintelectoagentesera
Dioso,almenos,unIntelectoseparado.
EstainterpretacindeunIntelectoagentenicoycomnparatodosloshombresprocededeAlejandrode
Afrodisia(s.IIIIId.C.).DelsetransmitiralaristotelismorabeAlfarabyAverroesyllegarpor
estavaalafilosofamedieval.

Launidaddelintelectoysuinmortalidad
Aristtelesafirmaqueelintelectovienedefuerayslolesdivino[Lageneracindelosanimales,II,
3,736b27],mientraslasfacultadesinferioresdelalmaestnenpotenciayaenlafacultadgenerativa.
Estevenirdefuerapareceindicar,comomnimo,queelintelectoesunarealidadtrascendente,
diferenteencuantoasunaturalezarespectodelcuerpo.Significaraaslaafirmacindeladimensin
suprasensibleyespiritualquehayennosotros[Reale2004:v.4,137].
AunqueelintelectoagentenoseaDios,refleja,sinembargo,loscaracteresdelodivino,sobretodosu
absolutaimpasibilidad:
Elintelectoensmismoesimpasible.Elmeditar,elamaroelodiarnosonafeccionessuyas,sinodel
sujetoquetieneelintelecto,encuantoloposee.Poresto,siestesujetoperece,elintelectonorecuerday
noama;yaquecuantohaperecidonoerasuyo,sinodelcompuesto[Elalma,I,4,408b2529].

EstetextodeAristteles,quesugierelasupervivenciadelalmaintelectivadespusdelamuerte,sin
embargohaceproblemticalasupervivenciapersonaldelindividuo,pueselalmadespusdelamuerteno
puedellevarsealmsallningnrecuerdodelavidaenestatierra[Dring1976:655].
Afirmandoestecarcterdivinodelintelectoagenteysuinmortalidadseparado(delcuerpo),esslo
aquelloqueesinmortalyeterno[Elalma,III,5,430a2223],ysealandosuespiritualidad,
Aristtelesdejasinresolverlosproblemasquedeellosededucen:Talintelectoesindividual?Qu
significaqueesdivino?Cmopuedevenirdefuera?Qurelacintieneconnuestrapersonalidady
connuestrocomportamientomoral?Tieneundestinoescatolgico?Soninterrogantesalosque
Aristtelesrespondesloparcialmenteenalgunospasajesdesusticas.
LonicoquesepuedeconcluiresqueAristtelesnollegaunirenunasolanocinlafuncindelalma,
queesencialmenteesformadeuncuerpoorganizado,conladelentendimiento(??)queespuramente
impasibleencuantointelectoenactooluzdeentender.Porestemotivo,losprimerosautorescristianos
noadoptaronlaantropologaaristotlica,prefiriendoladoctrinaplatnicaqueasegurabaconmayor
firmezalainmortalidaddelalma.
Porotraparte,Aristtelesdedicapocoespacioensuestudiosobreelalmaalavoluntad.Delavoluntad
hablar,comoveremos,enlaticaaNicmacocuandointentadarrazndelaresponsabilidadmoraldel
individuo.

4.Lostratadosdebiologa
AdemsdelestudiodelascuestionesprecedentementesealadasenlaFsicayenElalma,Aristteles
tambinmanifestsuintencindeestudiarlosanimalesylasplantas,tantoengeneralcomoenparticular
[Meteorolgicos,I,1],ycumplienpartesupropsitoconsustratadosdezoologaybiologa,que
constituyenunagrandenovedadparalapoca,ycuyoinflujoestabadestinadoaperdurarhastael
nacimientodelamodernabiologaafinalesdelsigloXVIII.
Lamayornovedaddeestosescritosaristotlicosderivadesudecisindeprocederaunaordenacinde
losconocimientosadquiridosporlaobservacindirectadelavida,morfologa,comportamiento,
reproduccinyestructurademltiplesespeciesanimales.AlestudiodelavidaanimalAristtelesaplica,
enefecto,susconviccionesgeneralessobrelaestructurafundamentaldelassustanciasfsicasysobrelos
procesosnaturales,introduciendodeestemodocriteriosymodelosfuncionalescapacesdeordenary
explicarlosdatosprocedentesdelaobservacin.
ElesquemacausalaplicadoalavidaanimalllevaaAristtelesaentenderlaprioridaddelacausaformal
sobrelasdemscausas,encuantoenellaconfluyentantolacausalidadeficiente(laformapresenteenel
generante),comolacausalidadfinal(laformamismaencuantofindelosprocesosvitales).Para
Aristteleselordendelanaturalezasefundaenlaprioridaddelacausaformalfinalsobrelacausa
material.Porelloesnormalmentelafuncinloqueexplicatantolaestructuraorgnicadelosanimales
comoeldesarrollodesusprocesosvitales:cadaorganismoycadaanimalseadaptanperfectamenteasu
funcinfin.Alavez,cadaespecieoformaespecficaquedaparaAristtelesperfectamentelimitada,sin
queunasespeciessesubordinenaotras.
EnlaHistoriadelosanimalesAristtelesrecogelosdatospertenecientesaestembitodelarealidad
agrupndolossegnlasdiferenciasentresusprincipalespartesyfunciones,queestudiaenotrostratados.
EnLaspartesdelosanimales,enefecto,analizalasparteshomogneas(?),lostejidos
sangre,cerebro,carneyhuesos,ylaspartesheterogneas(? ),losrganos,explicadosen
baseasucomposicinapartirdelascualidadeselementalesdelamateria.Luegoseocupadelaspartes
internaslasvscerasdestinadasarealizarfuncionesespecficas.
Conexcepcindelhombre,cuyopensamientotrasciendeladimensinorgnica,elcuerpovivoconstituye
paraAristtelesunaunidadcompuestaporlaagregacinderganoscuyafuncinesgarantizarlavidade
cadaanimalylaperpetuacindesuespecie.

Entrelosdistintosrganos,Aristtelesasignaalcoraznlafuncinprimordial,encuantosededelcalor
orgnico,necesarioparalarealizacindelosprincipalesprocesosfisiolgicos:alimentacin,
reproduccinypercepcin.ElcalorconstituyeparaAristteleslacualidadquegarantizaellogrodelos
finesdelavidayasuservicioentiendelafuncinpropiadelcerebro:templarelcalorcardaco.
EnelestudioLageneracindelosanimales,ademsdeanalizarlasformasdereproduccinylosrganos
reproductivos,Aristtelesestudiaeldesarrollodelembrin,enparticulardelhumano.Enesteproceso
atribuyealpadrelacausalidadeficiente,formalyfinal,mientraslafuncindelamadrequedareducidaa
lacausalidadmaterial.Laraznestaraenelcalordelespermamasculino,quepermitealhombrela
transmisindelaforma,mientrasqueelexcesodesangredelamadresirvecomemateriaparaelcuerpo
delembrin.Paraexplicarlaaccinvivificantedelsemensobrelamateriamenstrual,Aristtelesrecurre
alpneuma(?),calorhmedodenaturalezaanlogaalterdelosastrosy,porello,demodo
enigmtico,enrelacinconsunaturalezadivina.Talexplicacinnoessinembargosuficientepara
comprenderelorigendel??que,comosehadicho,Aristtelesafirma,sinofrecermsdetalles,que
vienedefuera[Lageneracindelosanimales,II,3,736b27].Unaveztransmitidalaformaalamateria
graciasalaaccindel?,seiniciaraelprocesodeformacindelosrganosyeldesarrollodel
embrinsinlanecesidaddelaaccindeningnotroagenteexterno.
EnlaLocomocindelosanimalesyElmovimientodelosanimalesAristtelesseocupa,
respectivamente,deexplicarlosmecanismosdelcuerpoanimalquehacenposiblesumovimiento,yla
dimensinpsicolgicadelmovimientovoluntario.
Msalldelosevidenteslmitesdealgunasdesusexplicaciones,comoeldesconocimientodelsistema
nerviosoylacentralidadqueotorgaalcorazn,superadosrpidamenteporeldesarrollodelaciencia,el
influjodelabiologaydelazoologaaristotlicasfueronenormes,transmitiendounmodonuevode
estudiarlavidaanimalyconsignandoalahistoriauningenterepertoriodeobservacioneszoolgicas.

VII.ticayPoltica
Aristtelesnoshadejadotrestratadosdetica,laticaaEudemodeRodas,laticaaNicmaco,yla
Grantica.LaEticaaNicmaco,dedicadaasuhijo,obramaestradistribuidaendiezlibros,eseltratado
queahoramerecernuestrointers.LaGranticaes,conmuchaprobabilidad,obradeunaristotlico
posterior.EncuantoalaticaaEudemo,suslibroscentrales(IVaVI)coincidenconloslibrosVaVII
delaticaaNicmaco.EstostrestratadosrecogenjuntoalaPolticaloqueAristtelesdenomina
cienciaprcticaocienciapoltica,aquelsaberuniversalquetienecomofinalidadorientarelobrardel
hombre,encuantohombreyencuantociudadano.
Laticaaristotlicaconstituyehoyelcentrodelintersdenumerososespecialistas,queenestosltimos
aoshansabidorecuperarunaspectodelamismahastaahora,enparte,olvidado:lapeculiarmetodologa
queAristtelesutilizaenestostratadosysufundamento,esdecir,laracionalidadqueenellosponeen
juegoysobrelaqueteoriza[CrispSlote1997].Enefecto,lapeculiaridaddelsaberprctico,ysu
dificultad,radicaensuintencindeconstituirseensaberuniversaly,portanto,dealgnmodonormativo,
tratandodeuntipoderealidad,elobrarhumano,queseconfiguradesdeladeliberacinyeleccinde
cadahombreyque,enconsecuencia,ofreceparticularresistenciaasuformalizacinporlaciencia.Pero,
ademsdelapeculiaridaddesuobjeto,ladificultaddelatica,talcomoAristteleslaconcibe,procede
desufinalidadprctica,estoes,esunsaberparaobrar,unsaberquenopretendeconocerloquelos
hombreshanhechoohacen,sinoloqueloshombresdebenhacer.
Estascaractersticasdelaticaexigenunmtodopropio,quenopuedeserelpropuestoporAristteles
paralascienciasapodcticas.Estemtododebepartirdelaexperienciadelavida,experienciapropiay
ajena,cristalizadaenlaopininnotable,? .Elrecursoalaopinin,elpeculiartipodeprecisinque
Aristtelesreclamaparalatica,queesdistintadelapropiadelacienciaapodcticay,sobretodo,su
mododeargumentar,justificanquepuedahablarsedeunmtododialctico,quenoniegacomoantes
seadvirtielrigordeestesabernilaposibilidaddequealcanceconclusionesnecesarias.

NoeslaticadeAristtelesunsaberdeducidouncorolariodesumetafsica,sinounsaberdealgn
modoautnomo,porsuobjeto,porsufinalidadyporsumtodo,que,sinembargo,nopuedeprescindir
deunfundamentoulterior,metafsico[Yarza2001].

1.Elbienyelfindelhombre
Hechasestasadvertenciassobreelmtododelatica,convienecentrarlaatencinenlapreguntaclave
queAristtelesseplantea:culeselfinquehadeguiarlaconductahumana?Formularlasignifica
asumirquelaconductadeloshombresdebealcanzaralgnfin.Talsuposicinpareceaprimeravista
refrendadaporlaexperienciacomn:Todaaccinyeleccin,parecentenderaalgnbien;porestoseha
dichoconraznqueelbienesaquelloaquetodaslascosastienden[ticaaNicmaco,I,1,1094a13].
Enefecto,elhombrenoactasinoconcibeelobjetodesuaccinelfinporalcanzarcomounbien.
Aristtelesademsdistingueentreaquellosfinesbienesquesonperseguidospors,delosqueslose
buscanporlautilidadquereportan,porsucondicindemediosparaconseguirunfinulterior.
Estolepermitehacerunanuevasuposicin:todoindicaquedebehaberunfinltimodelaconducta
humanaenrelacinalcualseentiendantodoslosotrosfines.Sinoexistieratalfin,nosepodraconcebir
lavidadelhombredeunmodounitario,nohabrapropiamenteconducta,sinounconjuntoepisdicode
accionesdesligadasentres[Annas1993].
Supuestoelfin,Aristtelesprecisalascaractersticasformalesquehabrdetenerparaser
verdaderamentefinltimo.stasson(1)suunicidad,esdecir,queseanico,quetodolodemssea
queridoporlmientrasquelseaqueridoporsmismo;adems,(2)deberserautrquico,autosuficiente
paracolmardeplenitudlavidahumana;(3)hadeserlogradoconelpropioobrar,encarnadoporla
personayno,comopretendaPlatn,unarealidadexternayautnoma;porltimo,deberserestable,
permanente.TomandoeltrminodellenguajeordinarioAristtelesdenominaalfinltimo? ,
felicidad.
AcontinuacinAristtelesafrontalatareadedeterminarsucontenido.Tambinparaellorecurreala
experienciapropiayalaopininnotable.Enbaseaellas,yteniendoencuentalascaractersticas
formalesantessealadas,rechazaquelafelicidadpuedaconsistirenloshonores,lasriquezasolos
placeres.
Losplaceres,ensuacepcinvulgar,nopuedenconstituirlafelicidad,elfinltimopropiodelhombre,
puesennadasedistinguiraentoncesdeloqueparecesatisfaceralosanimales;implicarareduciral
hombreasersensible,ignorandosucaractersticamspropia,lainteligencia.Tampocoelhonorpuede
serelfinltimodelhombre,yaquelaexperienciaenseaquestenodependetantodelpropioactuar
comodeljuicioajeno.Enconsecuencia,elhonornoesmsqueunbienexterno.Lasriquezas,msque
cualquieradelosanteriores,sonindignasdeocuparelpuestodelfinltimo,puessucarctermedial,
instrumental,resultaatodaslucesevidente[ticaaNicmaco,I,3].
Aristtelesseadentraenlatareadedefinirlafelicidadhumanay,paraello,recurrealoquetodos
consideranmscaractersticodelhombre:suracionalidad.Lapreguntadelaticanoesenmodoalguno
abstracta,nointeresasaberqueselbien,queselfin,sinoculeselfin,elbiendelhombre.Paraello
Aristtelesentiendequeesprecisodirigirlamiradaalmodopropiodeserdelhombre,sinqueello
contradigalasindicacionesmetodolgicasquelmismohaestablecido.Nosetratadededucirdesdeel
conceptotericodenaturalezahumanaloquehabrdehacerelhombresiquiereserfeliz,sinode
proponerydefenderdialcticamente,desdelaconsideracinvivencialycomnmenteadmitidadel
modopropiodeserdelhombre,aquelloquepodraconstituirsultimofin[ticaaNicmaco,I,6;
Pakaluk2005].
Deestemodo,yatenindosealasconsideracioneshechasenlosTpicossobreladialctica,proponela
siguientedefinicindelafelicidad:

Elbienhumanoconsisteenunaactividadsegnlavirtud,ysilasvirtudessonmltiples,segnlams
excelenteymsperfecta[ticaaNicmaco,I,6,1098a1618].
Detaldefinicin,queAristtelesjustificayconcretaalolargodesutratado,sepuedeyasacaruna
primeraconclusin:existeunfinltimoobjetivoynico,queeslaactividaddelavirtudmejoryms
perfecta.

2.Lasvirtudes
Yaquelafelicidadhasidodefinidacomolaactividaddelalmasegnlasvirtudes,esprecisodeterminar
ahoraqudebeentenderseporvirtud.Lavirtud(? )esloqueaadeperfeccinaunaactividad.Del
mismomodoqueentrelaactividaddelmsicoyladelbuenmsicomedialavirtud,laperfeccindel
oficio,entreelhombreyelhombrebuenoyfelizmedialavirtudhumana.
Virtud,portanto,ensusignificadoamplio,procedentedelatradicin,implicaperfeccin:esloque
permitecumpliracabadamenteunaactividad.Ahorabien,dadoqueenelactuarhumanointervieneel
aspectosomtico(vegetativo),elsensibleyelracional,esposibledistinguirlaperfeccin,lavirtud,
correspondienteacadaunadetalesfunciones.Delastres,sernvirtudespropiamentehumanasslolas
delasdosltimas,puesnicamenteenellashayunapresenciapropiadelhombre,desuinteligenciay
deseo.Lasfuncionessensitivas,siendodeporsirracionales,puedendealgnmodoparticiparenla
razn,encuantopuedensometerseaella.Elintelecto,independientedelcuerpoycaractersticodelos
hombres,essusceptibletambindeunaperfeccinpropia.
Porlotanto,paraAristteleshaydostiposdevirtudeshumanas,unasticas(? )omorales,que
consistenendominarlastendenciaseimpulsosirracionales,propiosdelalmasensitiva,yotrasque
correspondenalaparteracional,yqueelEstagiritallamadianoticas()ointelectuales[ticaa
Nicmaco,II,1,1103a1418].

a)Lasvirtudesticas
Aristtelesdistinguedentrodelalmasensitivalaspasiones( ),quesonmovimientostransitoriosdela
afectividad;laspotencias(),razactivadelosactoshumanos,ylasdisposicionesadquiridaso
hbitos(? ),cualidadesestablesqueotorganalsujetounafacilidadpararealizarciertosactos.Los
hbitosbuenossonlasvirtudes,ylosmalos,losvicios.Lasvirtudesylosviciosnosonpasionesporque
stas,quevienendadasporlanaturaleza,nosonnibuenasnimalas;encambio,loshbitospuedenser
buenosomalos,puessonperfeccionesoimperfeccionesdelaspotenciasyseadquierenlibrementeconel
ejercicio[ticaaNicmaco,II,4].
SegnAristteles,lasvirtudesmoralesnosonniunefectoinnatodelanaturalezanialgocontrarioaella:
elhombreestpredispuestoaadquirirlas,alrepetirmuchasvecesunmismoacto.Lanaturalezanosda
msbieninclinacionesypotenciasqueluegonosotrosdebemosactualizar:practicandolajusticianos
hacemosjustos,practicandolatemplanza,templados[ticaaNicmaco,II,1,1103a34b2].
ElEstagiritasealaquenopuededarselavirtudmoralcuandohayexcesoodefecto;lavirtudimplica
justaproporcin,justomedioentredosexcesos.Sinembargo,nosetratatanslodeunmedioaritmtico,
cuantitativo,sinounjustomediorelativoanosotros.Deestamanera,lavirtudesdeterminadapordos
aspectos:porunlado,porlaobjetivabondadqueencierralaobraensmismay,porotro,porlas
circunstanciasdiversasqueserefierenalsujeto.Porejemplo,respectoalcomerhabrunacantidad
excesivayotrainsuficiente.Lavirtudconsisteprecisamenteeneljustomedioentrelosdosexcesos,es
decir,comerloqueparamesjusto,nidemasiadonimuypoco[ticaaNicmaco,II,6].
Eljustomedio,quecuantitativamenteesalgointermedio,desdeelpuntodevistadelacualidad
constituyeunextremo.Portanto,siconsideramoseljustomediobajosuaspectodebondad,hayuna
inversin:lovirtuosoquesehadefinidocomounmedioapareceahoracomounextremo,comoloms
elevadoyexcelente[ticaaNicmaco,II,6,1107a58].

ParaAristteles,lavirtudticaestntimamenteligadaalarectarazn,puesellasealaeldefectoyel
excesoquesehadeevitar,paraalcanzareljustomedio().Asuvez,larectaraznseadquiere
porlaprudencia(),cuyocriterioonormavieneacoincidirconeljuiciodeunvarnsensatoy
experimentado().
Porlotanto,lavirtudticasepuededefinircomolajustamedidaqueimponelaraznalossentimientos,
accionesypasiones,quesinelcontroldelarazntenderanhaciaunextremouotro.Lasvirtudesticas
son,pues,hbitosadquiridosvoluntariamente,porlarepeticindeactos,yconsistenenunjustomedio,
talcomolosdeterminaralarectarazndeunvarnprudente.
Es,portanto,lavirtudunhbitoelectivoqueconsisteenuntrminomediorelativoanosotros,
determinadoporlarazn,porlaquedecidiraelhombreprudente[ticaaNicmaco,II,6,1106b36
1107a1].
Enlasvirtudesmoralespuedendistinguirsedoscamposbiendefinidos:
a)respectoalpropiosujeto,lasqueregulanlapartenoespecficamenteracionaldelhombreson:
1)lafortaleza,quealejaalhombredelacobardaydelatemeridadregulandoelapetitoirascible;
2)latemplanza,queregulalosplaceresdelossentidos;
3)lamodestiaopudor,queversasobrelasemociones;
b)respectoasussemejantes,hayunamultituddevirtudesqueversansobrelaconvivencialiberalidad,
veracidad,buenhumor,amabilidad,etc.yademsencontramoslajusticiaylaequidad.
LavirtuddelajusticiatieneenAristtelesunsentidomuypreciso:es,porunaparte,obedienciaalaley
y,porotra,larelacindeigualdadrespectoalosdemshombres.Segnelprimeraspecto,lojustoeslo
conformealaley;peroenlaleyhaydostiposdenormas:
1)Lasquetienenunorigennaturalyqueentodaspartestienenlosmismosefectos.Estasnormasson
inmutablesynodependendelasopinionesdeloshombres.Sellamannormasdeleynatural,porque
tienenlamismaestabilidadquelaspropiedadesnaturales.Demodogrficolascomparaconelfuego,que
quemalomismoenGreciaqueenPersia[ticaaNicmaco,V,10,1134b27].
2)Lasdemsnormastienensuorigenenellegisladorhumanoysehacenobligatoriasunavez
establecidasporlaleycivil[ticaaNicmaco,V,10,1134b181135a3].
Encuantoalsegundoaspecto,Aristtelesdicequelaigualdaddebepresidirelordendelasrelaciones
humanas,pueshayquedaracadaunoloqueseledebe,peroteniendoencuentasuscualidadesnaturales,
dignidad,funcionesqueejerce;esdecir,quenosetratadeunaigualdadaritmtica,sinogeomtricao
proporcional.
Deaqusudivisindejusticiadistributivayjusticiaconmutativasegncorrespondaalasrelacionesdel
poderpblicoconlosciudadanosoalasrelacionesdelosciudadanosentres[ticaaNicmaco,V,3y
4].Enresumen,lajusticiaesunavirtudqueregulalarelacinconlosdemshombresycomprende:
1)Lajusticianaturalbasadaenlaleynatural;
2)lajusticiacivilfundadaenlasleyescivilesnoescritas(costumbre)yescritas(justicialegal),queasu
vezsesubdivideendistributivayconmutativa.

b)Lasvirtudesintelectuales

Aristtelesdistinguediversasvirtudespropiasdelaparteracionaldelalmahumana,puescomolarazn
tienedosfunciones,conocimientodelascosasnecesariaseinmvilesyconocimientodelocambiantey
contingente,habrtambindosvirtudescorrespondientes.Lavirtudpropiadelaraznprcticaesla
prudencia(),mientrasqueaquelladelarazntericaeslasabidura().
Lasabiduraestenrelacinconlasrealidadesmsaltas,ysuejerciciocontinuo,lacontemplacin,
constituyecomohemosvistolafelicidadperfectaparaAristteles.
Laprudenciaeslacualidadprcticadelentendimientoporlaquedeliberacorrectamenteenordenaobrar
bien.Laprudenciaotorgaalhombreelverdaderoconocimientotico,elsaberconprecisinencada
momentoycircunstanciascmodebeobrarenvistaalafelicidad.Supapeles,portanto,decisivoparala
conductahumana,aunqueellasolanobastaparaquestaseaprudente:mejordicho,elhombrenecesita
tambinhaberadquiridolasdemsvirtudesticasparaobrarrectamente.Silasvirtudesticasgarantizan
larectituddelfinqueelhombredeterminaparasuvida,laprudenciaorientasuactuarhaciatalfin;por
eso,Aristtelesafirmaquenoesposibleserverdaderamentevirtuososinprudencia,niserprudentesin
servirtuoso[ticaaNicmaco,VI,13,1144b3032].

3.Elactovoluntario
Enladescripcinhechahastaahoradelaticaaristotlicahemosdestacadocasiexclusivamenteel
elementoracional:lafelicidadltimaeslaactividaddelapartesuperiordelalmaracionalyenlas
virtudeshumanas,tantoticascomodianoticas,estpresentetambinlarazn.Sinembargo,estono
quieredecirqueAristtelesnodcabidaalelementovolitivo;esms,suticadebeentendersecomoun
intentoconscientedesuperarelintelectualismodesuspredecesores,yaunquenollegaraexpresarcon
todaprecisinunateoradelavoluntad,taldoctrinanoestsinembargoausentedesuobra[Hardie1968:
178].
Enestesentido,Aristteleshaceintervenirnuevoselementos,comoladeliberacin(),yla
eleccin(),ademsdepresentarlavoluntad()comodeseoracional.Cmoarticular
todosestoselementosenelactohumanovirtuoso?Larespuestanoestexentadedificultades.Detodos
modos,unadescripcingenricapuedesersta:lavoluntad,apetitoiluminadoporelentendimiento,es
movidaporelbien;steseraeliniciodelobrarhumano.Adems,elintelectodeberdeliberarsobrelos
mediosnecesariosparaalcanzardichobien.Aladeliberacinracionaldelosmedioslesiguelaeleccin,
inteligenciadeseosaodeseointeligente[ticaaNicmaco,VI,2,1139b45],esdecir,unactoenel
queestpresentetantolainteligenciacomolavoluntad.
Ahorabien,qudaalhombrelacertezadelabondaddesuactuar?,cmoasegurarqueelbienquerido
porlavoluntadylosmediosconcretosparaponerloenprcticasonobjetivamentebuenos?Larectitud
moral,segnAristteles,dependedelavirtud:
Deunmodoabsolutoyenverdadesobjetodelavoluntadelbien,peroparacadaunoloqueleaparece
comotal.Asparaelhombrebuenoloqueenverdadloes;paraelmalocualquiercosa[]Elbueno,
efectivamente,juzgabientodaslascosasyentodasellasselemuestralaverdad[ticaaNicmaco,III,
6,1113a2331].
Enestaspalabrassehavistounaespeciedecrculovicioso,puesparaserbuenodeboquererfines
buenos,peronopodrquerertalesfinessinosoyyabueno.Sinembargo,talcrculonoexistesisetiene
encuentaquesibienlabondaddelcarcterylavoluntadbuenanosonindependientesnopuedendarse
unasinlaotra,eselhombrequiendebepocoapococonstruirlasmediantesusactuacionesconcretasy
libres,enlasqueintervienentantolarazncomolavoluntad,ladeliberacinylaeleccin.
Elfinnoaparecepornaturalezaacadaunodetalocualmanera,sinoqueenpartedependedel[]En
efecto,somosenciertomodocausadenuestroshbitos,yporsercomosomosnosproponemosunfin
determinado[ticaaNicmaco,III,7,1114b1625].

Demaneraqueyaquecadaunoescausadesupropiocarctertico,desushbitosbuenosomalos,
tambinesresponsabledeladeterminacindesupropiofin.Yesadeterminacindelfin,actualizadaen
cadaunadenuestrasacciones,sehacepresentetambinenladeliberacinyenlaeleccindelosmedios
[ticaaNicmaco,VI,2,1139a30;VI,12,1144a20;Aubenque1976:106].
Aristtelesnopresentaunadoctrinasistemticadelavoluntadymenosandelalibertad,perosdalos
elementossuficientesparahacerentenderquetaldoctrinaestpresente,almenosdeunmodogerminal,
ensusticas.Porotraparte,comoyasehasealado,lafinalidadyelobjetodeestesaber,otorganalos
tratadosticosdeAristtelesunascaractersticaspeculiares,distintasdelasdelostratadostericos:
Porconsiguiente,hablandodecosasdeestandoleycontalespuntosdepartida,hemosdedarnospor
contentosconmostrarlaverdaddeunmodotoscoyesquemtico;hablandoslodeloqueocurre
generalmenteypartiendodetalesdatos,bastaconllegaraconclusionessemejantes.Delmismomodose
hadeaceptarcuantoaqudigamos:porqueespropiodelhombreinstruidobuscarlaexactitudencada
gnerodeconocimientosenlamedidaenquelaadmitelanaturalezadelasunto[ticaaNicmaco,I,1,
1094b1925].
Llegadosaestepunto,yamododesntesis,pareceoportunovolveraladefinicinaristotlicade
felicidadparacomprendermejorsualcanceyresolveralgunosproblemas.Decuantosehadicho,parece
claroqueparaAristteleslafelicidadconsisteenelejerciciodelavirtudperfecta,la,estoesla
actividadterica,contemplativa.Y,sinembargo,ellonoquieredecirquetalactividad,seaelfin
exclusivodelavidahumanayexcluyentedecualquierotrovalor.Eselfinmsaltoqueelhombrepuede
alcanzar,perojuntoal,otrasmuchasactividadestienentambincarctereudaimnicoysoncapacesde
otorgaraunqueengradoinferiorlafelicidad;sonlasactividadesqueprocedendelasvirtudesticas.
Adems,talesactividadesconservan,enciertamedida,sucarcterfinal,esdecir,nodebenserentendidas
exclusivamentecomomediosparaalcanzarlacontemplacin.Lacontemplacinseguramenteexigeel
ejerciciodelasvirtudesmorales,perolasvirtudesmoralesnoseadquieren,niseentienden,comomedios
paralacontemplacin.Noson,pues,dosposibilidadescontrapuestasodisyuntivasdeentenderla
felicidad,sinocomplementarias.
Lafelicidad,ensusentidopleno,serlavidasegnlavirtudtotal,estoes,lavirtudmsperfectaque
incluirimplcitamentecomosucondicinloqueesmenosperfecto;perolomenosperfecto,porser
tambinensmismoperfectoesenciertomodo,secundariamenteeudaimnico.Eneste
sentidopuedenentenderselasafirmacionesdelEstagirita:
Talvida(contemplativa),sinembargo,serademasiadoexcelenteparaelhombre.Encuantohombre,en
efecto,novivirdeestamanera,sinoencuantohayenlalgodivino,yenlamedidaenqueesealgoes
superioralcompuestohumano,enesamedidaloestambinsuactividadaladelasotrasvirtudes.Si,por
tanto,lainteligencia(??)esdivinarespectodelhombre,tambinlavidasegnellaesdivinarespecto
alavidahumana.Peronohemosdetener,comoalgunosnosaconsejan,pensamientoshumanos,puesto
quesomoshombres,nimortales,puestoquesomosmortales,sinoenlamedidadeloposible
inmortalizarnosyhacertodoloqueestanuestroalcanceporvivirdeacuerdoconlomsexcelenteque
hayennosotros;enefecto,auncuandoespequeoenvolumen,excedeconmuchoatodolodemsen
potenciaydignidad[ticaaNicmaco,X,7,1177b271178a2;cfr.ticaaEudemo,VIII,3].
LoqueparaAristtelesrealizaconrigorenlavidadeloshombreslarazndefin,eslaactividad
virtuosa;sloellatieneunvalorobjetivoyabsoluto,esensmismabuenayplacentera;ylavidadel
hombrevirtuosoespresentadacomocanonymedidadelobrarhumano.
Aristtelesmanifiestaenestepuntosuprofundaagudeza,alpenetrarenlaricacomplejidaddelaverdad
prctica,quenopuedequedarreducidaaunquenoprescindadeellasaproposicionesprescriptivas,a
uncdigomoralcuyasolaobservacingaranticelarectituddelavida.Lavidahumanaslopuedeser
medidaporsufin,lavidavirtuosa,lavidaplenamentelograda,perostanoserealizamsqueenlavida
vivida,deahladificultadaristotlicaenprecisarulteriormentelafelicidad,elbienvivirhumano.Con
todo,Aristtelesnodejadesealarqueentrelasvirtudesexisteunajerarqua,unaordenacindetodasa
laactividadcontemplativa.DeestemodoAristtelesindicaellmiteltimo,laperfeccinmximaqueen

suopininelhombrepuedelograryalaquetodaotraperfeccin,cualquierotraactividad,deber
orientarse.

4.Poltica
AlfinaldelaticaaNicmacoAristtelesintroduceelestudiodelaPoltica,tratadodeocholibrosque
analizalanaturalezadelaciudad,losdiversostiposderegmenespolticosrectosodesviadosyel
mejorrgimenposible.
LosocholibrosdelaPolticanoconstituyenuntratadoperfectamenteordenado.Probablemente,suactual
composicin,quepareceincompleta,respondealafusindediversoscursosdeAristtelessobrefilosofa
poltica.Lafinalidaddeestasleccionesesevidentementeprcticayposiblementeestabandirigidasala
formacindefuturoslegisladores,aquellosquedeberanocuparsedeelaborarlaconstitucindealguna
nuevacoloniao,conmsprobabilidad,depreservaryensucasomejorarlaconstitucindelapropia
ciudad.Aristtelesnopretende,comoPlatnenlaRepblica,teorizarslosobrelamejorconstitucin
posiblesino,sobretodo,sobrelaconstitucinmsconvenienteparalasconcretascircunstanciasdecada
ciudad.Sinembargo,antesdeestudiarlosprincipalestiposdeconstituciones,Aristtelessedetieneen
algunasconsideracionesmsgeneralessobrelagnesis,lanaturalezayelfindelaciudad,ascomosobre
lanaturalezaylafinalidaddelaactividadpoltica[Bods2010].
SonbienconocidaslasafirmacionesdeAristtelessobrelacondicinpolticadelhombreysobreel
carcternaturaldelaciudad:
Detodoestoesevidentequelaciudadesunadelascosasnaturales,yqueelhombreespornaturaleza
unaanimalsocial(
???),yqueelinsocialpornaturalezaynoporazaresounserinferioro
unsersuperioralhombre.[]Laraznporlacualelhombreesunsersocial,msquecualquierabejay
quecualquieranimalgregario,esevidente:lanaturaleza,comodecimos,nohacenadaenvano,yel
hombreeselnicoanimalquetienepalabra.[]Yestoeslopropiodelhombrefrentealosdems
animales:poseer,lslo,elsentidodelbienydelmal,delojustoydeloinjusto,ydelosdemsvalores,
ylaparticipacincomunitariadeestascosasconstituyelacasaylaciudad[PolticaI,2,1253a118].
Elhombre,enefecto,demodonaturalconstituyelacasa,
????,comunidadquecomprendelafamiliaen
sentidoamplio,incluyendoacuantosenellatrabajanlosesclavosalasrdenesdelseor.Dela
unindevariascasassurgelaaldea(),ydelaagrupacindealdeaslaciudad().Cadaunade
estascomunidadessedistinguenosloporelnmerodesuscomponentes,sinoporsudiversaestructura
enrazndesudistintafinalidad.Elfindelacasaserasolventarlasnecesidadescotidianasdesus
habitantes,ysugobiernocorrespondealpadredefamilia,elseor,quemandademododiversosobresu
mujerehijosquesobresusesclavos.Laaldeasurgeparasatisfacernecesidadesnocotidianas,esdecirel
comerciodebienesentrelascasasquelacomponen;sugobiernocorresponderaalaautoridadquetodos
reconoceneneljefedelclan.
Lacomunidadperfectadevariasaldeaseslaciudad,quetieneya,porasdecirlo,elnivelmsaltode
autosuficiencia,quenaciacausadelasnecesidadesdelavida,perosubsisteparaelbienvivir[Poltica
I,2,1252b2730].
Lafinalidaddelaciudades,portanto,ponerasusciudadanosencondicionesdevivirbien,delograrla
felicidad.LaciudadesparaAristteleslacomunidadsoberanapuesincluyealasdemssinserunaparte
deunacomunidadpolticamayor;Aristtelesnotomaenconsideracin,omsbienrechaza,la
convenienciadecomunidadespolticassuperiores.Laciudadnoes,portanto,niunafamilianiunaaldea
dedimensionesmayores.Laciudadesunacomunidadespecficaquerequiereunaespecfica
organizacinpoltica,unaformadegobierno,unaconstitucin,queleotorguesupropiaidentidad.
Precisamenteacausadesufin,Aristtelesentiendequeelsaberpropiodelpoltico,lapoltica,ysu
ejercicio,elgobierno,debenestarenrelacinconlapraxis(),oseaconlaconductadelos
ciudadanos,msqueconsuactividadproductiva().Esdecir,elpolticodebegobernarenvistade
labuenaconductadelosciudadanos,sufelicidad,yslodemodosubordinadodeberocuparsetambin

desuactividadproductiva[ticaEudemiaVII,2,1236b391237a3].Lapolticanopuede,en
consecuencia,reducirseaunatcnica()sinoquedebeserreconducidaalsaberprudencial,ala
.EnlaticaaNicmacoAristteleshabladeunaprudenciapolticaydeunaprudencia
legislativa[VI,8,1141b2426],quenoseocuparantantodelapropiavidacomodelasleyesydel
gobiernodelaciudad.Pareceevidentequelaadquisicindeestavirtudrequiere,adiferenciadela
prudencianormal,unaexperienciayunosconocimientosparticularesqueexcedenelcontenidodela
reflexintica.PrecisamenteseseraelmotivoquemoviaAristtelesaescribirestetratado.
Lapolticatienecomofin,enefecto,ordenarconsusleyeslaactividaddelosciudadanosconsiguiendo
quelasrelacionesentreellosseanjustas.Elfindelgobiernoeslajusticia,ylajusticiaesparaAristteles
noslounavirtud,sinolavirtudcompleta,encuantosuefectivarealizacinrequierelaadquisicinyel
ejerciciodetodaslasvirtudesmorales[ticaaNicmacoV,3,1129b251130a13].Enciertomodoel
caminoquepermiteellogrodelafelicidaddelosciudadanospasaatravsdelajusticiaysteesel
criteriodeterminantedelbuengobiernoydelarectaconstitucin.
Unbuenrgimenpolticoesunrgimenjusto,ascomoelbuenpolticoesaquelquegobiernaenvistade
lajusticiadelaciudad,delbiendelosciudadanos,ynodelpropiobeneficio.ParaAristteles,en
principionotendraimportanciaqueelgobiernoestuvieraenmanosdeunasolapersonamonarqua
(),deungrupoaristocracia(? )odemuchaspersonasrepblica()
.Enestostrescasosestaramosantetresregmenesrectosfundadossobrelavirtud()biende
unasolapersona,elrey,odeungrupomenoromayordepersonas.Talesregmenesrectosnoson,sin
embargo,frecuentes.Normalmente,comoensealahistoria,lasciudadessongobernadasporregmenes
msomenosdesviados:tiranas()degradacindelamonarqua,oligarquas(?
??)o
democracias(),degeneracionesdelaaristocraciaodelarepblica.
Larazndeladegeneracindecadaunodeestosregmeneses,enltimainstancia,lasustitucindelfin
recto,lajusticia,elbiendelosciudadanos,porelintersdelosgobernantes.Eltiranomiraraasatisfacer
supropioplacer,losoligarcasaacumularriquezas,mientrasquelademocraciatendracomofinalidadno
lajusticia,sinoasegurarlaiguallibertaddetodoslosciudadanos.Aristtelesesbozaelposiblepasodela
monarquaalaaristocraciaysucesivamente,acausadelolvidodelavirtud,alaoligarqua,alatiranay
finalmentealademocracia[PolticaIII,15,1286b822].
Aristtelesesconscientedeladificultaddefundarsobrelavirtudlavidapolticadelaciudad.Quizesto
fueposibleenlosorgenesdelavidapoltica,enlasantiguasmonarquasoaristocracias,enlasquecaba
imaginarlapresenciadeungobernantequefueracomoundiosentreloshombres[PolticaIII,13,
1284a1011]odeungrupodepersonasvirtuosas.Lonormal,sinembargo,esquelamayoradelas
constitucionesdelasciudades,inclusoaquellasconsideradasmejoreslasdeEsparta,CretaoCartago
contenganelementosdesviados.
Antesdecontinuarconelexamendelasconstitucionesesnecesariorecordarlasmejorescircunstancias
sobrelasque,segnAristteles,deberafundarseunaciudad.Paraasegurarelbuengobiernodeuna
ciudadseranecesario,enefecto,questatuvieraunaextensinlimitada,suficienteparaasegurarsu
autarqua,yquefueratambinlimitadasupoblacin,permitiendoelconocimientomutuodesus
habitantesyelestablecimientoentreellosdelaamistadpoltica[ticaaNicmacoVIII,1113;IX,6].El
climadeberasertambinadecuado,nimuycalurosonimuyfro,latierrafrtilylapoblacin
naturalmenteinclinadaalavirtud.Sintalescondicionesdifcilmentepresentesenlamayoradelas
ciudadeslamejorconstitucinposibleserairrealizable.
Debetambintenerseencuentaquenotodosloshabitantesdelasonciudadanosdeplenoderecho,
capacesdeparticiparenelgobiernodelaciudad;ademsdelasmujeresydelosnios,quenoson
plenamenteciudadanos,tambinlosesclavosquedanexcluidosdelaciudadana.Aristteles,comoes
sabido,justificaenlaPolticalaesclavitudnaturalylohaceporconsiderarquealgunoshombrescarecen
deaquellacapacidaddeliberacinquelespermitiragobernarsuspropiasvidas.Poreso,demodo
anlogoalasmujeresyalosnios,elbiendetalessujetosrequeriralaobedienciaaquienespueden
ejercitartalcapacidad.Yentodosellosexistenlaspartesdelalma,peroexistendediferentemanera:el
esclavonotieneenabsolutolafacultaddeliberativa;lamujerlatiene,perosinautoridad;yelniola
tiene,peroimperfecta[PolticaI,13,1260a1014].Laesclavitudnaturaldeberaestarreservadaalas

personasdenimoservil,alasqueAristtelesnoniegalaposibilidad,mediantelaeducacin,de
desarrollarlacapacidadquelespermitanenunfuturoadquirirelseorosobresusvidasyalcanzar,
tambinjurdicamente,lalibertad[PolticaVI,1,1330a3233].SinpretenderdisculparaAristtelespor
susafirmacionessobrelaesclavitudylacondicindelamujer,stasdebenserentendidasensucontexto
culturalehistricoy,sobretodo,comprenderquesumotivacinltimamsqueenprejuiciosderazao
desexotambinpresentesdescansaenloquelconsideraporcondicionesclimticas,
constitucinsomticayausenciadeeducacinincapacidaddeobrarlibremente,estoesdeliberary
decidir.
ElrealismodeAristtelesenlaPolticasemanifiestaensuintencindeocuparsenoslodelamejor
constitucinposiblequecomosehavistodifcilmentepuedalograrsesino,sobretodo,desealarlos
modosdepreservarlasconstitucionesyaexistentesprocurando,enlamedidadeloposible,limar
aquelloselementosquecausansudesviacinrespectoalasconstitucionesrectas[PolticaIV,1,1288b
2139].Laradicalizacin,alcontrario,deloselementosdesviadosprovocarauncambiodergimencon
consecuenciasmuchasvecespeoresparalosciudadanos.Estosignificaconsiderarquetantolatirana,la
oligarquaylademocraciaadmitendistintasposibilidadesderealizarse,configurndosecomoregmenes
msomenosdesviados,msomenoscercanosalosregmenesrectos.Es,enefecto,lafaltadeprudencia
deltirano,susexcesos,comolosexcesosdelosoligarcasodelamasa,loquemuevealarebelin.El
buenpolticodebera,alcontrario,legislardetalmodoquelatiranapresenteseparecieralomsposible
alamonarqua,laoligarquaalaaristocraciaylademocraciaalarepblica.ParaAristteleselbuen
polticonoesquienbuscaagrandarlosdefectosdeunrgimeninjustoparapoderabolirlo,sinoaqulque
logralapersistenciadelrgimendesviadoreconducindoloatravsdelasleyesaparecerseloms
posibleaalgunodelosregmenesjustos.
Aunquehoydapuedaresultarextrao,lademocraciaesparaAristtelesunodelosregmenesdesviados,
sibienelmenosmalodeellos.DehecholaconstitucinqueAristtelesconsideramejorparalamayor
partedelasciudades,larepblica()seraelresultadodemezclaralgunascaractersticasdela
democraciaconotrasdelaoligarqua[PolticaIV,9,1294b1316].ParadjicamenteAristteles
promuevecomoelmejorrgimenpoltico,unoprocedentededosregmenesdesviados.Ladesviacinde
lademocracia,lademocraciaextrema,consistiraennomiraralbiendetodos,alajusticiadistributiva,
sinoalbiendelamayoraque,enmuchoscasos,coincidiraconlosmenoscapaces,aquellosprivadosno
sloderiquezasinotambindeinstruccinydevirtud.Sunicafinalidadseragarantizarlaigualdadde
todos,poniendoelgobiernoenmanosdequiennoestpreparadoparaejercerlo.
Enciertomodolopropiodecadaconstitucinconsisteenelaccesoalpoderdeunoslo,unospocoso
todos.Lossistemasdealternanciaenloscargospblicosmagistrados,estrategasyasamblealegislativa
puedenserdistintossegnelmododeaccesoatalescargosporsorteooporeleccinysegnla
delimitacindequienestendranaccesoalpoderunosolo,unospocos,todosydequienes,enelcaso
deeleccin,tendranderechodeelegir.
AlfinaldelaticaaNicmacoAristtelesadvertadelaimportanciadelaeducacinparalavidapoltica
delaciudad,yacusabaalospolticosdenoprestarlesuficienteatencin[X,10,1180a1433].Elltimo
librodelaPolticaseocupaprecisamentedelaeducacin,quedeberaadaptarseacadaunodelos
diversosregmenespolticos,sercomnparatodoslosciudadanosymirar,sobretodo,alavirtud.El
librocontienesinembargoslounprogramaparcial,incompleto,dirigidoalaeducacintantodelalma
gramtica,msicacomodelcuerpogimnasiadelosjvenesciudadanos.

VIII.PoticayRetrica
LaPoticaesuntratadocompuestode26captulosenlosqueAristtelesseproponehablardelarte
poticoensmismoydesusformas,delapotencialidadqueposeecadaunadeellas,ydequmodose
handecomponerlastramas()paraquelacomposicinpoticaresultebella[Potica1,1447a8
10].Lasucesindeloscaptulosdeltratadorespondenenbuenaparteaesteprograma.Enloscinco
primeroscaptulossehabladelapoesaengeneral,enoposicinasusformas,estoeslosgneros
literariosentoncesconocidos:poesaditirmbica,epopeya,tragediaycomedia.Detalesgneros,en

particulardelatragedia,hablanloscaptulossucesivosincluyendo,adems,consideracionesimportantes
sobrelacomposicindelastramasysobrelaspartesdelaobrapotica:elocucin(),pensamiento
()y,referidoalatragedia,loscaracteres(? ),lamsica()yelespectculo(? ).Los
captulosdedicadosalaelocucinyalpensamientopresentanconsideracionesdecarctermsgeneral,
aplicablesatodaobraliterariayendirectarelacinconloestudiadoenlaRetrica.Sloenloscuatro
ltimoscaptulosAristtelesseocupadelaepopeya.
Sistees,agrandeslneas,elcontenidodelaPoticaloquenoresultaclaroeslaintencindeAristteles
alescribireltratado.AtenindonosaladistincindesaberesdeMetafsicaVI,1tericos,prcticosy
productivoslaPoticapareceraserlamejorexpresindeuntratadopoitico,estoeslareflexinsobre
unartecuyafinalidadnoesotraqueproducir()unresultado,unaobra,bienseaunatragedia,una
epopeyaounacomedia.Sinembargo,lacaracterizacinexclusivadeltratadocomoobrapoitica
implicaraentenderquelaintencindeAristtelesseraofrecerunaespeciedeguaprcticaaquien
pretendieraescribirunaobraliteraria.Nofaltan,esverdad,consideracionesdetipoprescriptivosobrela
estructuratcnica,porejemplo,delatragedia,peroengeneraleltenordelaPoticaesmsreflexivo,ms
tericoqueprctico,destinadoaformarsobretodoelespritucrticodelespectadorolectorquenoelarte
delescritor.Pero,adems,lasconsideracionesgeneralessobrelapoesa,yaquellasparticularessobrela
tragedia,acercandemodosorprendentelapoesaalapraxis,elartealavida,obligandoarevisaruna
interpretacinquizexcesivamentergidadeladistincinentrelossaberes.Enciertomodoenestepunto
sejuegaelalcancefilosficodelaPotica.Sifueraunsimplemanualpoitico,unaguatcnicaparauso
deaspirantesartistas,surelevanciaalinternodelcorpusaristotlicoseracompletamentesecundaria;si,
alcontrario,lareflexinaristotlicasobrelapoesamiraaresaltarsudimensincognoscitivaysu
peculiarimportanciaparalapraxishumana,entoncesresultaraclarosusignificadofilosfico.Yesto
ltimoesloqueefectivamentesucederealizndoseunpeculiarsimoentrelazamientoentreteora,accin
yproduccin[Guastini2010].
Aristtelesnodudaensealarlanaturalezamimticadelapoesasinqueellosignifique,comopara
Platn,comprometersuvalor.Todaobrapoticaesimitacin()ytienesuorigenenladisposicin
naturaldeloshombresaimitar.
Parecenhaberdadoorigenalapoticafundamentalmentedoscausas,yambasnaturales.Elimitar,en
efecto,esconnaturalalhombredesdesuniez,ysediferenciadelosdemsanimalesenqueesmuy
inclinadoalaimitacinyporlaimitacinadquieresusprimerosconocimientos,ytambinelquetodos
disfrutenconobrasdeimitacin[Potica4,1448b49].
LaperspectivamimticadesdelaqueAristtelesentiendelapoesay,msengeneralelarteyelplacer
questegenera,pareceajenaasuvaloracinestticayestarligada,encambio,sobretodoasudimensin
cognoscitiva.Estollevaapensarquelaimitacinpropiadelapoesanodebaquedarreducidaauna
simplereproduccinicnica,aunasuperficialcopiadelosfenmenos,delasapariencias.Noestareade
lapoesareproducirloyaconocidotalycomoesconocido,sinopresentarsemejanzasquepuedan
provocarelplacerdelreconocimiento.
TodoestoresultamsclaroenelanlisisqueAristteleshacedelatragedia.
Esas,latragediaimitacindeunaaccinelevadayperfecta,deunadeterminadaextensin,conun
lenguajediversamenteornadoencadaparte,pormediodelaaccinynodelanarracin,queconduce,a
travsdelacompasinydeltemoralapurificacindeestaspasiones[Potica6,1449b2428].
Lopropiodelatragediaes,pues,laimitacindelaaccinhumana,delavida,delafelicidadydela
desdicha[Potica6,1450a17].Latragedianoimitasucesosohechoshistricos,sinoaccionesque
podranverosmilmentesuceder.PoresoparaAristteleselcorazndelatragedia,suprincipioysualma
[Potica6,1450a40],eslatramael,mientrasquelosdemselementosresultansecundarios.
Atravsdelatramaelpoeta()presentaloqueconstituyelaformamismadelaaccin,delavida
humana,sinnecesidaddenarrarsimplementehechosquehansucedido.Precisamenteporqueelpoetase
refierealoquepodrasucederylosacontecimientosposibles,deacuerdoconlaprobabilidadola
necesidad[Potica9,1451a3738],sutramaseseparadelaparticularidaddeloshechos,delarealidad

empricainmediata,alcanzandounadimensinuniversal,unsuperiorniveldeverdad.Poreso,lapoesa
esalgomsfilosficoyserioquelahistoria;launaserefierealouniversal,laotraaloparticular
[Potica9,1451b57].
Elargumentodelatragediaesalgoparticular,perosufineslarepresentacindeununiversal.La
representacindeunarealidadparticular,deunaaccin,eslavapararepresentarverdadesuniversales.
staeslaimportanciadelatragediaysudimensinfilosfica.Latragediaimitalavida,elactuar
humano,ytieneporelloparticularcapacidadparaexpresarcontenidosyverdadesticas;latragediaesla
imitacindeunaaccincumplidaenlaqueserepresenta,segnlasleyesdelaverosimilitudydela
necesidad,elinicio,eldesarrolloyelfindelaaccinhumana.Lasucesinnoes,obviamente,slo
cronolgica,sinocasualydebeporellorespetarelsentidointernodelaaccin,supropiaunidad,queno
essolamenteniprincipalmentetemporal.Deestemodolatragediapresentaaquelloquelavidaylas
accionesrealesnopuedenpresentar,esdecir,permiteverdemodosintticolaunidaddelavidaydela
accinhumana.Sepodradecirqueeslarepresentacinmximamenteracionaldelvivirhumano.La
tragediarepresenta,poneantelosojos,aquelloqueenlavidayenelactuarhaydeuniversalynecesario.
Deestemodoelpoetapermiteconsusinvencioneslacontemplacintericadealgoeminentemente
prctico.Poresolatragediasatisfaceeldeseonaturaldeconocerygeneraunparticularplacer.
EnsudefinicindelatragediaAristtelesintroducelacatarsis()lapurificacindelas
pasionescomosuefectopropio,comosuplacerespecfico.
Nosedebebuscarenlatragediaunplacercualquierasinosloelqueleespropio.Y,puestoqueel
poetadebeproducir,pormediodelaimitacin,elplacerquesurgedelacompasinydelmiedo,es
evidentequeellosehadelograrenlosacontecimientosmismos[Potica14,1453b1012].
ElefectodelatragediaesparaAristtelespositivo.stanoconduce,comopensabaPlatn,aengao,no
alejadelaverdad,sinoquealcontrariopermitepurificarelnimodelespectador,estoesaclarare
iluminarsuspropiaspasiones,elevarlasaunmayorniveldeconocimiento.Dealgnmodoenlatragedia
sehacepresenteelerror(?),eldficitdeprudenciaquehallevadoaldesenlacedesgraciado.De
estamaneraelespectadorpuedepercibiralgodesmismoyaprenderaorientarmejorsupropia
existencia.
LaPoticadeAristteleshasidounpuntodereferenciaconstanteenlasucesivareflexinsobreelartey
sobrelaesttica.Sinembargo,comosehaintentadosealar,paraAristteleselvalordelapoesano
residaensubellezaformal,enelplacerestticoquegenerabansusobras,sinoensucapacidaddehacer
presentelaverdad,dimensinparaAristtelesfuertementeligadaalabellezaycapazdeproducir
autnticoplacer.
LaRetricadeAristtelespresentaalgunassemejanzasconlaPotica.Enprimerlugarporquesetratade
otrotratadopoitico,esdecirunareflexinsobreelartedeconstruirdiscursospersuasivos.Sudimensin
prcticaes,sinembargo,msclaraqueladelaPotica.AqulaintencindeAristtelesnopareceotra
queayudaraformarbuenosoradores,capacesdepronunciarenpblicoeldiscursoadecuadoenlostres
mbitosqueseala:enlaasambleapoltica,discursosdeliberativos();anteeltribunal,
discursosjudiciarios();yenlaalabanzaovituperiodealgnhechoopersonaje,discursos
epidcticos(? )[RetricaI,3,1358b78].Sinembargoenlosltimosaos,despusdeun
perodoenelquelaretricahabasidodespreciadaprecisamenteporsuintencinpersuasivaysufaltade
rigordemostrativo,losestudiososhanatribuidoaltratadoaristotlicounanuevadignidadacausadela
dimensinfilosficaqueseescondeenlapeculiarracionalidadqueAristtelespropone.Aristteles,en
efecto,nopretendeensearunatcnicaoratoriaque,alestilodelossofistas,puedaponersealserviciode
cualquierfin.Aristtelesentiendelaretricacomolaexpresindeunrazonamientorealizadosobre
cuestionesaltamentevariables,enuncontextoyanteunpblicoencadacasodiverso,demodoque,
comosucedeenelrazonamientoprctico,noresultaposibleestablecerunaseriedereglaslgicasque
puedanseraplicadasautomticamente.Conlaayudadelatcnicaretrica,eloradortendrquedemostrar
sucapacidadprcticaparacaptarelrazonamientomsadecuadoencadaocasinparticular,dandoalos
oyenteslamotivacinsuficienteparaqueaceptenoalmenosconsiderensupropuesta.

PeroademslaRetricaestligadaalaPoticaencuantodesarrollaycompletaunadesuspartes:la
elocucin,estudiadaparcialmenteenloscaptulos20a22deestaobra.Adems,laPoticamisma
reenvaexplcitamentealoexpuestoenlaRetricaaltratardeunadelaspartesdelatragedia,el
pensamiento:delascuestionesrelativasalpensamiento,setrateenlaRetrica,puestalargumentoes
mspropiodeesainvestigacin[Potica19,1456a3435].
LosdosprimeroslibrosdelaRetricaseocupandeanalizarlosmediospersuasivos()del
discurso,esdecirlosrecursosqueotorganaldiscursosucarcterconvincente:unosresidenenel
carcterdelquehabla,otrosenponerenciertadisposicinaloyente,otrosenelmismoargumento,porlo
quedemuestraoparecedemostrar[RetricaI,2,1356a24].Delpensamientooargumento()se
ocupaellibroIyloscaptulos18a26delsegundo;delcarctermoraldelorador(? )elprimer
captuloyloscaptulos1217dellibrosegundo;laspasionesdelalmahumana(),queeloradordebe
conocerysercapazdesuscitardemodooportunosondescritasenlosprimerosoncecaptulosdel
segundolibro.Eltercerlibroestudialaelocucin()ylaaccinoratoria(? )estoeselmodo
dearticulareldiscurso,porquenobastasaberloquehayquedecir,sinoqueesnecesariotambin
dominarcmohayquedecirlo,locualtienemuchaimportanciaparaqueeldiscursoparezcaapropiado
[RetricaIII,1,1403b1618].
Aristtelesiniciasutratadoconestaspalabras:laretricaescorrelativadeladialctica[RetricaI,1,
1354a1],dandoaentenderquesetratadeunartequeperfeccionaunacapacidadnatural,laqueel
hombretienedeconocerlaverdad.Aligualqueladialctica,laretrica,auncuandoAristteleslalimita
alostresgnerosdediscursossealados,seraunartetilparaarticulardiscursospersuasivossobre
cualquierargumento[RetricaI,2,1355b3134];ycomoenelcasodeladialcticasupuntodepartida
nosernproposicionesnecesariassinoopinionesnotables(? )[RetricaI,2,1357a2233].Esto
quieredecirquesumbitopropionosereldelademostracincientficaesdecir,lonecesariosino
todoaquelloquepuedeserdeotromodo,osea,todoaquelloquepertenecealaconductahumana,cosas
sobrelasquedeliberamosysobrelasquenoexisteunarteespecfico[RetricaI,2,1357a2].En
efecto,enlosjuiciosseexaminasiunadeterminadaaccinhasidojustaoinjusta;enlasasambleas
deliberativassedecidesobrelomsconvenienteparaelfuturodelaciudad:sobrelosingresosfiscales,
sobrelaguerraylapaz,sobrelacustodiadelpas,delasimportacionesyexportacionesysobrela
legislacin[RetricaI,4,1359b2123];enlosdiscursosepidcticossealabaoreprochalaconductade
unadeterminadapersona[RetricaI,3,1358b1329].
Cindoseaestostrestiposdecuestiones,esevidentequeelorador,ademsdelatcnicapropiadel
discurso,deberestarprovistodeunbuenbagajedeopinionesnotablessobrecuestionespolticasy
ticas,quelepermitanhablarantelaasambleadeliberativa;sobrelajusticia,parahablarantelos
tribunales;ysobrelavirtud,paraelaborardiscursosepidcticos.Porestemotivoelprimerlibrodela
Retricadedicaalgnespacioalafelicidadysuspartes,alasdiversasformasdegobierno,alajusticiay
alavirtud.Estonosignifica,sinembargo,queeloradordebaserexpertoencadaunodeestossaberes.
Elelementomayormentepersuasivodeldiscursoes,sinduda,laargumentacin,elrazonamiento,alque
Aristtelesaadeeltalantemoraldelorador,quehacedelpersonamerecedoradecrdito,ysu
capacidaddemoverlaspasionesdelpblicodelmodoenquelascircunstanciasdecadacasolo
requieran.
Lacapacidadargumentativadeloradordebeamoldarse,sinembargo,alaspeculiaridadespropiasdel
discursopblico.Noseraoportuna,porejemplo,unaargumentacintanprolijaydetalladaqueal
pblicoleresultaradifcilseguir.Porestemotivoelrazonamientopropiodeldiscursoretrico,aunquese
asemejealrazonamientodialctico,sedistinguedeste;Aristteleslodenominaentimema(? ).
Setratarsiempredeunsilogismoquepartedeopinionesnotablesperoquenopuedeperderdevistael
contextoenelquesepropone.Algunosintrpretesloentiendencomounverdaderosilogismodialctico,
peroformuladodemodoabreviado,encuantoeloradoromitearticularlocompletamente,dejandoalos
oyenteslacomprensindetodoslospasos,implcitosyenciertomodoevidentes,oinclusodela
conclusin.Otrosintrpretesconsideranquelapeculiaridaddelentimemaencuantosilogismono
dependedelaspremisasdelasquepartenidelaeconomadesuformulacin,sinodelaconexinslo
probableentrelaspremisasylaconclusin,demodoquelaretricaadmitirarazonamientosquedesde
unpuntodevistalgiconoseranconcluyentes.Siasfuera,eloradornopretenderadarunaraznni

necesarianisuficienteparaqueelpblicoacojasupropuesta,sinosimplementedaralpblicounmotivo
quelopersuadadequesupropuestamerecesertenidaencuenta.
Sielentimemaenlaretricaescomparablealsilogismoenladialctica,lafuncindelejemploes
comparablealadelainduccin,pueselejemploesunainduccin,elentimemaesunsilogismo
[RetricaI,2,1356b23].Ladiferenciaentreentimemayejemploparecepuesclarayessemejanteala
establecidaenlosTpicosentreelsilogismoylainduccin:ymostrarpormuchascosasysemejantes
queesdetalmanera,esallinduccinyaquejemplo;yquedadasciertasproposiciones,otradeellas
resulteasuladoporexistirellasabsolutamenteoenlamayorpartedeloscasos,sellamaallsilogismo,
aquentimema[RetricaI,2,1356b1418].
Siendolasopinionesnotableselpuntodepartidadelentimema,Aristtelesdedicabastanteespacioa
sealarsuspropios,esdecir,loslugarescomunesqueayudanaidentificarlasopinionesms
oportunasparafundarcadaargumentacin.Culesseanlasopinionesmsconvenientesdepender,
obviamente,delgnerodediscursodequesetratey,enestesentido,estarnrelacionadasconla
felicidad,lapoltica,lajusticiaolavirtud.
Eneltercerlibro,dedicadoaladiccinyalaaccin,Aristtelestratadetodolorelativoalmodode
pronunciareldiscursoyasucomposicinsegnsugnero:eleccindelaspalabras,cuidadodelestilo,
composicinyarticulacindelosperodos,usodeimgenesydemetforas,etc.Detodaslascuestiones
tratadashayunaparticularmenteinteresanteporsualcancefilosfico,yqueseencuentratambin
presenteenlaPotica:elusodelametforaysucapacidaddeponerantelosojosalgunosaspectosdela
realidad.EfectivamenteenestepuntoAristtelesmanifiestaquesilaretricamiraapersuadir,elmejor
mododehacerloesprecisamenteprovocarenquienescuchaelejerciciodelaraznyelplacerdel
reconocimiento,puesnilametforanielentimemaselimitanamostrarloevidenteniadeducir
conclusionesdeopinionesyasabidas.Losentimemasmejores,comolasmejoresmetforas,son
precisamenteaquellosqueproducenunaenseanza,quepermitenconocermejor,porqueponenantelos
ojos(?)undeterminadoaspectodelarealidadantesdesconocido[RetricaIII,10,1410b20
28].Ylacapacidaddeencontrarbuenasmetforas,comoladeconstruirbuenosentimemas,nose
aprendeporenseanzanisereduceasimplecapacidadtcnica;Aristteleslarelacionaconlacapacidad
propiadelfilsofodecaptarlosemejanteentrerealidadesaprimeravistamuydistantes[RetricaIII,11,
1412a1113].

IX.Elpensamientoaristotlicoenla
historia
Puededecirsequeelinflujodeladoctrinaaristotlicahatenidounalcancehistriconico.Unrpido
repasodelahistoriadelpensamientooccidentalposterioraAristtelesessuficienteparadarsecuentade
quesufilosofahaestadosiemprepresente.Paradjicamente,enlosaosinmediatosasumuerte,acausa
delaextraasuertequecorrieronsusescritos,supensamientonoencontrungraneco.Enlaantigedad
tardaelpensamientodominanteesdematrizplatnicaylainfluenciadeAristtelesselimitaaalgunos
aspectossobretodolalgicadesupensamiento.Sinembargo,laaparicindelosprimeros
comentadoresdesusobras,precisamenteenesemismoperiodo,primeroenelmundogriegoromanoy
sucesivamenteenalmundorabe,permitirelrenacimientodelaristotelismo.Essobretodoafinesdel
sigloXII,conlatraduccinallatndesusobras,cuandoelpensamientodeAristtelespasaaocuparun
primerplano.ConlaescolsticaAristtelesseconvierte,despusdefuertesdebatesycontroversiasenlas
nacientesuniversidadeseuropeas,enautoridadindiscutible,elFilsofoy,comoescribeDanteensu
comedia,ilmaestrodicolorchesanno(Elmaestrodelossabios)[Inferno,IV131].Enlossiglos
posteriores,enparticularapartirdelsigloXVI,fuesurgiendounnuevomododeentenderlacienciayla
filosofaenabiertaoposicinalpensamientoaristotlico.Aristteles,consideradocomolamxima
expresindelatradicinfilosficayautoridadindiscutibledeunmododepensarquesesentanecesario
superar,seconvierteenelcentrodeferocescrticas.Aunquenuncaseinterrumpielestudioyla
enseanzadesupensamiento,sobretodoenmbitoneoescolstico,losfilsofosmsinfluyentes
mostrarnunaparticularaversinporsufilosofadelanaturalezaysucesivamenteporsumetafsica.Por

otraparte,alcompsdelosnuevosinteresesculturalescientficos,estticos,moralesseredescubre
lariquezadealgunasobrashastaentoncesmenosconocidasycomentadas.DuranteelsigloXIX,gracias
alpreciosotrabajodealgunosfillogos,elconocimientodelcorpusaristotelicumadquiereunamayor
precisin;lasnumerosasnuevasediciones,traduccionesycomentariosdesusobrasdanalosestudios
aristotlicosunanuevavitalidadquetodavaperdura.
Eldestinodesudoctrinanosedebe,sinembargo,asimplescircunstanciashistricas,nial
enciclopedismodesuobra,sinosobretodoasuriquezayprofundidad.Pruebadeelloesqueapesardel
girocopernicanodelafilosofamoderna,lasobrasdeAristteleshancontinuadoejercitandounenorme
influjo.Enlabasedelpensamientodeunodelosfilsofosmsimportanteseinfluyentesdelltimosiglo
HeideggerseencuentralaobradeAristtelesaparentementemenosamadaporelpensamiento
moderno,laMetafsica,sibieninterpretadademodopersonal,desdeunaperspectivafenomenolgica,ya
vecespocofielalpensamientoaristotlico.Elpensamientodequienfueconsideradoporalgunos
filsofoselprincipaladversariodelamodernidad,hasidoparadjicamenterecuperadoprecisamentepara
intentarsuperarlaslimitacionesdemostradasporlamodernidad.Tampocosedebeolvidarelinflujodela
ticaaNicmacoydelOrganonaristotlicoenelorigendelafilosofaanalticaydelahermenutica
filosfica,lapresenciadesudialcticaenlarevalorizacindeformasderacionalidadmsflexiblesquela
racionalidadcientfica,nielresurgirdelaticadelavirtudy,msengeneral,delaracionalidadprctica
apartirsobretododelnuevointersporlaticaaNicmaco[Berti1992].
LafilosofagriegaalcanzaconAristtelessuplenamadurez,consiguiendounaalturaespeculativaqueen
muchosaspectosnuncadespushasidosuperada.Estonosignificaqueladoctrinaaristotlicano
presentetambinnumerosasaporasynosloporlaslgicasdeficienciasdemuchasdesus
observacionesdecarcterastronmico,biolgicoy,msengeneral,fsico.Ademsdelasdificultadesde
unostextosconfrecuenciaoscuros,recibidosdemodoparcialyabiertosainterpretacionesdiscordantes,
AristtelesnoconsiguedarunasolucindefinitivaalacuestinquemscriticaasumaestroPlatn,la
relacinentrelosensibleylosuprasensible.Sumododeconcebirlaexistenciadeunprimermotor,acto
puro,dejaenlaoscuridadlarespuestaalapreguntasobreelmodoenquesteejercesucausalidadsobre
elmundoyelhombre.Siladoctrinadelactopareceunarespuestaoportunaalatrascendenciaexigidapor
elprimerprincipio,corrigiendoconellalasolucinpropuestaporsumaestro,nosabe,sinembargo,dar
completarazndesumltiplepresenciaenelmundosensible.Aristtelesdemuestraunaextraordinaria
capacidadparaanalizarlarealidadsensible,losfenmenosnaturalesylaconductahumana,perono
consigueexplicardemodoclarosudependenciadeunprincipiotrascendentecuyaexistenciademuestra.
Unejemplodetodoestoessudoctrinadelintelectohumano,puntodecontactoentrelarealidad
suprasensibleylosensible;lacapacidadintelectivapareceexigirlapresenciadeunprincipioinmaterial
enelalmahumana,el??,tambinactopuro,sinconseguirexplicarsinembargosurelaciny
dependenciadel??divino.
Aristtelesasumeplenamentelatradicingriegaalaqueperteneceyapreciasobretodoladimensin
racional,inteligibledelhombreydelmundo.Ciertamenteesconscientedelosexcesosdesus
predecesoresy,porestemotivo,daespacioamodosdeserydepensarmuchomsfluidos,menos
fcilmentedominablesporelpensamientoyelsaber.Precisamenteparasuperarelmarcado
intelectualismodesuspredecesores,Aristtelesintroduceensuexplicacindelaconductahumanael
elementovolitivo,peronologradarleelalcanceylaimportanciaqueadquirirenelpensamiento
sucesivo;suconsideracindelavidalogradafundamentalmentecomocontemplacin,ejerciciodela
inteligenciamsquedelavoluntad,esunamuestradeello.Algosemejantesepuededecirdesu
comprensindelanaturalezadivina,entendidacomopensamientodepensamientoenlaqueapenas
quedaespacioparaelamor.
Sinembargo,debereconocerseenlafilosofadeAristteles,porsuprofundidadyextensin,ytambin
porlosproblemasquesuscita,unodelosmonumentosmsextraordinariosdelsaberlevantadoporuna
inteligenciahumana.

X.Bibliografa

1.Corpusaristotelicum
a)Ediciones
AristotelesOperaediditAcademiaregiaBorussica,Berolini18311870(vols.III,AristotelesGraece,I.
Bekker;v.III,Aristoteleslatine,AA.VV.;v.IV,ScholiainAristotelem,C.A.Brandis,v.V,Aristotelis
fragmenta,V.Rose;Indexaristotelicus,H.Bonitz)(reimpresincorregida,O.Gigon,DeGruyter,Berlin
19601961).
AristotelisOperaomniagraeceetlatine,cumindicenominumetrerumabsolutissimo,A.F.Didot,vols.I
IV,Parisii18481869;v.VIndex,1874.
Adems,muchasdelasobrasdeAristteleshansidopublicadasindividualmenteenalgunacoleccinde
clsicosgriegosylatinos,comoporejemplo:BibliothecaTeubneriana;CollectiondesUniversitsde
France;OxfordClassicalyTheLoabClassicalLibrary.Citamossloalgunasdelasedicionesms
conocidasdeobrasparticulares:
Allan,D.J.,Aristotelis,DeCaelo,O.C.T.,Oxford1955.
Burnet,J.,TheEthicsofAristotle,Methuen,London1900.
Joachim,H.H.,AristotleonComingtobeandpassingaway,Oxford1922.
Ross,W.D.,Aristotelisfragmentaselecta,O.C.T.,ClarendonPress,Oxford1955.
,AristotlesMetaphysics,2vols.,O.C.T.,Oxford1924.
,AristotlesPhysics,O.C.T.,Oxford1950.
,Aristotle,DeAnima,O.C.T.,Oxford1961.
Waitz,Th.,AristotelisOrganon,Leipzig18441846(reimpresoAalenScientia1962).

b)Traducciones
LatraduccincastellanamscompletadelasobrasdeAristteleseslaofrecida,en10volmenes,porla
editorialGredos(Madrid1982ss.),realizadapordiversosautores.Existentambinalgunasediciones
bilinges,espaolgriego:ticaaNicmaco,trad.deM.AraujoyJ.Maras,InstitutodeEstudios
Polticos,Madrid1970(CentrodeEstudiosConstitucionales,Madrid41985);Retorica,trad.deA.Tovar,
CentrodeEstudiosConstitucionales,Madrid31985;Poltica,trad.deM.AraujoyJ.Maras,Institutode
EstudiosPolticos,Madrid1951.
Enedicintrilinge,espaolgriegolatn,V.GarcaYebrahapublicadoMetafsicadeAristteles,
Gredos,Madrid21982yPoticadeAristteles,Gredos,Madrid1974.

2.Estudios
a)Estudiosgenerales
Aa.Vv.,AutourdAristote,MelangesA.Mansion,Nauwelaerts,ParisLouvain1955.

Berti,E.,Aristotele:Dalladialetticaallafilosofiaprima,Cedam,Padova1977.
,ProfilodiAristotele,Studium,Roma1979.
,Aristotelenelnovecento,Laterza,RomaBari1992.
(ed.),Aristotele,Laterza,RomaBari1997.
,Nuovistudiaristotelici,LinfluenzadiAristotele:Antichit,MedioevoeRinscimento(v.4.1);Et
modernaecontempornea(v.4.2),Morcelliana,Brescia20092010.
Bignone,E.,LAristoteleperdutoelaformazionefilosoficadiEpicuro,2vols.,LaNuovaItalia,Firenze
21973.
Bods,R.,Aristote.Unephilosophieenqutedusavoir,Vrin,Paris2002.
Brock,S.L.(ed.),LattualitdiAristotele,Armando,Roma2000.
Calvo,F.,Cercareluomo.SocratePlatoneAristotele,Marietti,Genova1989.
Dring,I.,Aristoteles,DarstellungundInterpretationseinesDenkens,Heidelberg1966(trad.italiana,
Aristotele,Mursia,Milano1976).
Jaeger,W.,Aristoteles.GrundegungeinerGeschichteseinerEntwicklung,Berlin1923(trad.espaola,
Aristteles.Basesparalahistoriadesudesarrollointelectual,FondodeCulturaEconmica,Mxico
1946).
Natali,C.,Aristotele,Carocci,Roma2014.
Reale,G.,IntroduzioneaAristotele,Laterza,Bari1974(trad.espaola,IntroduccinaAristteles,
Herder,Barcelona1984).
,Storiadellafilosofagrecaeromana,vol.4,Bompiani,Milano2004.
Ross,W.D.,Aristotle,London1923(trad.espaola,Aristteles,Sudamericana,BuenosAires1957).
Vigo,A.,Aristteles.Unaintroduccin,IES,SantiagodeChile2007.

b)Lgica
Aa.Vv.,Aristoteetlesproblmesdemthode,InstitutSuprieurdePhilosophie,Louvain21980.
Barnes,J.Schofield,M.Sorabji,R.(eds.),ArticlesonAristotle,v.1,Science,Duckworth,London
1975.
Berti,E.,LeragionidiAristotele,Laterza,Bari1989.
,Logicaaristotelicaedialettica,Cappelli,Bologna1983.
,Nuovistudiaristotelici,v.1,Epistemologia,logicaedialettica,Morcelliana,Brescia2004.
Calogero,G.,Ifondamentidellalogicaaristotelica,LeMounier,Firenze21968.

Evans,J.D.G.,AristotlesConceptofDialectic,CambridgeUniversityPress,Cambridge1977.
Irwin,T.,AristotlesFirstPrinciples,OxfordUniv.Press,Oxford1988.
LeBlond,J.M.,LogiqueetmthodechezAristote,Vrin,Paris1970.
Mansion,S.,LejugementdexistencechezAristote,InstitutSuperieurdePhilosophie,LouvainParis
1946.
Mignucci,M.,Lateoriaaristotelicadellascienza,Sansoni,Firenze1965.
Pelletier,Y.,Ladialectiquearistotlicienne,Bellarmin,Montral1991.

c)Fsicaypsicologa
Alvira,R.,Lanocindefinalidad,EUNSA,Pamplona1978.
Barnes,J.Schofield,M.Sorabji,R.(eds.),ArticlesonAristotle,v.4,PsychologyandAesthetics,
Duckworth,London1979.
Brentano,F.,LapsicologiadiAristotele,conparticolareriguardoallasuadottrinasulnouspoietikos,
Quodlibet,Macerata2007(tt.or.DiePsychologiedesAristoteles,insbesondereseineLehrevomnous
poietikos,Mainz1867).
DeCorte,M.,LadoctrinedelintelligencechezArtistote,Vrin,Paris1934.
Mansion,A.,Introductionlaphysiquearistotlicienne,InstitutSuperieurdePhilosophie,Louvain
21946.
Nussbaum,M.C.OksenbergRorty,A.(eds.),EssaysonAristotlesDeanima,ClarendonPress,
Oxford1992.
Nuyens,F.,LvolutiondelapsychologiedAristote,InstitutSuperieurdePhilosophie,Louvain1948.
Polansky,R.M.,AristotlesDeanima,CambridgeUniversityPress,NewYork2007.
Wieland,W.,LafisicadiAristotele,IlMulino,Bologna1993(tt.or.DiearistotelischePhysik.
UntersuchungenberdieGrundlegungderNaturwissenschaftunddiesprachlichenBedingungender
PrinzipienforschungbeiAristoteles,Vandenhoeck&Ruprecht,Gttingen1970).

d)Metafsica
Aubenque,P.,LeproblmedeltrechezAristote,P.U.F.,Paris21966(trad.espaola,Elproblemadel
serenAristteles,Taurus,Madrid1981).
Barnes,J.Schofield,M.Sorabji,R.(eds.),ArticlesonAristotle,v.3,Metaphysics,Duckworth,
London1979.
Berti,E.,LunitdelsapereinAristotele,Cedam,Padova1965.
,Studiaristotelici,Japadre,LAquila1975.
,Nuovistudiaristotelici,v.2,Fisica,AntropologiaeMetafisica,Morcelliana,Brescia2005.

,EstructuraysignificadodelaMetafsicadeAristteles,Oinos,BuenosAires2011(tt.or.Strutturae
significatodellaMetafisicadiAristotele,Edusc,Roma22008).
Brentano,F.,OnseveralsensesofbeinginAristotle,Univ.ofCaliforniaPress,Berkeley1975(tt.or.
VondermannigfachenBedeutungdesSeiendennachAristoteles,FreiburgimBreisgau1862).
Cencillo,L.,Hyle.Origen,conceptoyfuncionesdelamateriaenelCorpusaristotelicum,CSIC,
Madrid1958.
Cubells,F.,ElconceptodeactoenergticoenAristteles,Imp.JosMacher,Valencia1960.
Garay,J.de,LossentidosdelaformaenAristteles,EUNSA,Pamplona1987.
GmezMorales,S.,Horizontedelametafsicaaristotlica,Col.Max.Oa,Madrid1955.
Natali,C.,Cosmoedivinit.Lastrutturalogicadellateologiaaristotelica,Japadre,LAquila1974.
Owens,J.,ThedoctrineofbeinginthearistotelianMetaphysics,InstituteofMediaevalStudies,Toronto
21963.
Reale,G.,IlconcettodifilosofiaprimaelunitdellaMetafisicadiAristotele,VitaePensiero,Milano
1967.
,LametafsicadiAristotele,v.1:Saggiointroduttivoeindici;v.2:Testogrecocontraduzionea
fronte;v.3:Sommariecommentario,VitaePensiero,Milano1992.

e)ticayPoltica
Annas,J.,TheMoralityofHappiness,OxfordUniversityPress,NewYorkOxford1993.
Aubenque,P.,LaprudencechezAristote,P.U.F.,Paris21976.
Barnes,J.Schofield,M.Sorabji,R.(eds.),ArticlesonAristotle,v.2,EthicsandPolitics,Duckworth,
London1977.
Berti,E.,Nuovistudiaristotelici,v.3,Filosofiapratica,Morcelliana,Brescia2008.
Bods,R.,LafilosofiapoliticadiAristotele,Edusc,Roma2010.
Crisp,R.Slote,M.A.,(eds.)VirtueEthics,OxfordUniversityPress,Oxford1997.
Gauthier,R.A.,LamoraledAristote,P.U.F.,Paris31973.
Gauthier,R.A.Jolif,Y.,Aristote,LEthiqueNicomaque,Introduction,traductionetcommentaire,4
vv.,InstitutSuprieurdePhilosophie,Louvain21970.
Hardie,W.F.R.,AristotlesEthicalTheory,ClarendonPress,Oxford1968.
MacIntyre,A.,Traslavirtud,Ctedra,Barcelona1987(tt.or.,Aftervirtue,Duckworth,London1985).
Murgier,Ch.,thiquesendialogue.AristotelecteurdePlaton,Vrin,Paris2013.
Natali,C.,LasaggezzadiAristotele,Bibliopolis,Napoli1990.

Nussbaum,M.C.,Thefragilityofgoodness,CambridgeUniversityPress,Cambridge1986(trad.
espaola,Lafragilidaddelbien:fortunayticaenlatragediayenlafilosofagriega,Visor,Madrid
1995).
Pakaluk,M.,AristotlesNicomacheanEthics.Anintroduction,CambridgeUniversityPress,Cambridge
2005.
Vanier,J.,Lebonheur,principeetfindelamoralearistotlicienne,DescledeBrouwer,ParisBruges
1965.
Yarza,I.,LaracionalidaddelaticadeAristteles,EUNSA,Pamplona2001.

f)PoticayRetrica
Cooper,L.,ThePoeticsofAristotle.Itsmeaningandinfluence,MarshallJonesCompany,Boston1923.
Guastini,D.,Aristotele,Poetica.Introduzione,traduzioneecommento,Carocci,Roma2010.
Halliwell,S.,ThePoeticsofAristotle,translationandcommentary,Duckworth,London1987.
OksenbergRorty,A.(ed.),EssaysonAristotlesPoetics,PrincetonUniversityPress,Princeton1992.
,EssaysonAristotlesRhetoric.UniversityofCaliforniaPress,Berkeley1996.
Russo,A.,LafilosofiadellaretoricainAristotele,Societarteeditorialelibraria,Napoli1962.
Zagal,H.,Retrica,induccinycienciaenAristteles,UniversidadPanamericana,Mxico1993.

Cmocitarestavoz?
Laenciclopediamantieneunarchivodivididoporaos,enelqueseconservantantolaversininicialde
cadavoz,comosuseventualesactualizacionesalolargodeltiempo.Almomentodecitar,convienehacer
referenciaalejemplardearchivoquecorrespondealestadodelavozenelmomentoenelquesehasido
consultada.Porestarazn,sugerimoselsiguientemododecitar,quecontienelosdatoseditoriales
necesariosparalaatribucindelaobraasusautoresysuconsulta,talycomoseencontrabaenlareden
elmomentoenquefueconsultada:
YarzadelaSierra,Ignacio,Aristteles,enFernndezLabastida,FranciscoMercado,JuanAndrs
(editores),Philosophica:Enciclopediafilosficaonline,URL:
http://www.philosophica.info/archivo/2015/voces/aristoteles/Aristoteles.html
InformacinbibliogrficaenformatoBibTeX:iys2015.bib
DigitalObjectIdentifier(DOI):10.17421/2035_8326_2015_IYS_11

Sealamientodeerratas,erroreso
sugerencias

Agradecemosdeantemanoelsealamientodeerratasoerroresqueellectordelavozdescubra,ascomo
deposiblessugerenciasparamejorarla,enviandounmensajeelectrnicoalaredaccin.
2015IgnacioYarzadelaSierrayPhilosophica:Enciclopediafilosficaonline
EstetextoestprotegidoporunalicenciaCreativeCommons.
Ustedeslibredecopiar,distribuirycomunicarpblicamentelaobrabajolassiguientescondiciones:
Reconocimiento.Debereconocerycitaralautororiginal.
Nocomercial.Nopuedeutilizarestaobraparafinescomerciales.
Sinobrasderivadas.Nosepuedealterar,transformar,ogenerarunaobraderivadaapartirdeestaobra.
Resumendelicencia
Textocompletodelalicencia

Potrebbero piacerti anche