Ho Vingh 2011

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
R ECOGNITA ET ADNOTATIONE CR ITICA INSTR VCTA
NOTISQVE ILLVSTR ATA
ORDINIS SEXTI
TOMVS SEPTIMVS
BRILL
LEIDEN BOSTON
Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.
Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Global Oriental,
Hotei Publishers, IDC Publishers, Martinus Nijho Publishers and VSP.
All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or
otherwise, without the prior permission of the copyright owner.
Library of Congress Cataloging-in-Publication data are available
ISBN: Tomus VI, : ----
CONSEIL INTERNATIONAL POUR LDITION DES OEUVRES
COMPLTES DRASME
Mme M.E.H.N. Mout, Leyde, Prsident; J.K. McConica, Toronto, Vice-prsident; C.S.M.
Rademaker, ss. cc., Bois-le-Duc, Secrtaire-gnral/Trsorier; J. Trapman, La Haye, Secrtaire;
R. Bodenmann, Zurich; K.A.E. Enenkel, Mnster; A.A. den Hollander, Amsterdam; J.-C.
Margolin, Paris-Tours; J.-P. Massaut, Lige; D. Sacr, Louvain; H. Vredeveld, Columbus OH
COMIT DE RDACTION
J. Trapman, La Haye, Prsident; Mme M.L. van Poll-van de Lisdonk, Hellevoetsluis, Secrtaire;
F. Akkerman, Groningue; G.J.M. Bartelink, Nimgue; J. Bloemendal, La Haye; J. Domanski,
Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens-ING KNAW
Bote Postale , LT La Haye, Pays-Bas
This volume has been printed on acid-free paper
IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR
ANNOTATIONES IN
NOVVM TESTAMENTVM
PARS TERTIA
ed. P.F. Hovingh
PREFACE
INTRODUCTION
vii
CONSPECTVS SIGLORVM
IN EPISTOLAM AD ROMANOS ANNOTATIONES
SOME BIOGRAPHICAL DATA
ABBREVIATIONS
INDEX NOMINVM
PREFACE
This thirty-ninth volume in Erasmus Opera omnia (ASD) is the seventh within
ordo VI, that is, the ordo of the New Testament and the Annotations; the
Paraphrases belong to ordo VII. The division into ordineseach ordo being
devoted to a specic literary or thematic categorywas laid down by Erasmus
himself for the posthumous publication of his works (see General introduction,
ASD I, pp. x, xviixviii, and C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur
Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der Aeneas-SilviusStiftung an der Universitt Basel, XVI, Basel/Stuttgart, , p. sqq., ).
The present volume (tom. VI, , edited by P.F. Hovingh, Rotterdam) contains
the third part of Erasmus edition of the Annotationes in Nouum Testamentum, to
wit the Annotations on Romans.
In ordo VI have been published to date: VI, (Nouum Testamentum, Ioh.
Act., ed. Andrew J. Brown; ); VI, (Nouum Testamentum, Rom.. Thess., ed.
Andrew J. Brown, ); Annot. in Mt.Lc., ed. P.F. Hovingh; ); VI, (Annot.
in Ioh.Act., ed. P.F. Hovingh; ); VI, (Annot. in Rom., ed. P.F. Hovingh,
); VI, (Annot. in .. Cor., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk, ); VI,
(Annot. in Gal.. Thess., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk, ).
The order of publication depends on when the respective volumes are nished.
With regard to the edition of volume VI, the Editorial Board and the editor
are much indebted to Dr. M.L. van Poll-van de Lisdonk for her important contributions and expert advice.
The Editorial Board and the editor of the present volume are grateful to all
libraries that kindly put books, photostats, microlms, and bibliographical material
at their disposal.
In Professor August den Hollander (Vrije Universiteit Amsterdam) was
elected as a new member of the Conseil.
The Conseil international and the Editorial Board mourn the sad loss of Professor Paul-Gerhard Schmidt ( March September ) and Dr. Arie van
Heck ( February May ). Professor Schmidt was an esteemed member of the Conseil as from . Dr. Arie van Heck joined the Editorial Board in
. He edited De praeparatione ad mortem in ASD V, , pp. () and
was always willing to contribute to the work of other editors. The Conseil and the
Board will hold their memory in high esteem.
Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
Postbus
LT Den Haag
August
The Editorial Board
ANNOTATIONES IN
NOVVM TESTAMENTVM
PARS TERTIA
Edited by
P.F. Hovingh
Rotterdam
Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam (shelfnumber A :).
Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam (shelfnumber A :), p. .
INTRODUCTION
Omnia contempsi, modo prodeat hoc volumen.1
. Preliminary Remarks
This volume, containing the Annotations on the Epistle to the Romans, is the third in
the series of Erasmus Annotations on the New Testament, a sequel to ASD VI, , the
edition of the Annotations on the Gospels according to Matthew, Mark and Luke, and
ASD VI, , the Annotations on the Gospel of John and the Acts of the Apostles. For the
background of the Annotations on the New Testament in general and the responses to
both Erasmus Nouum Testamentum and his Annotations I refer to the introduction
of the rst volume, ASD VI, .2 But because it will be useful for the reader to have
at hand a survey of the editions of the Annotations and the manuscripts consulted
by Erasmus for his editions of the Nouum Testamentum, I present these in the next
paragraphs.
First of all, I should like to express that I am much indebted to the following
works:
ASD VI, , Nouum Testamentum ab Erasmo recognitum, III, Epistolae apostolicae
(prima pars), ed. Andrew J. Brown, and
Collected Works of Erasmus, vol. , Annotations on Romans, edited by Robert
D. Sider, translated and annotated by John B. Payne, Albert Rabil Jr, Robert
D. Sider, and Warren S. Smith Jr, Toronto/Bualo/London, .
Erika Rummel, Erasmus Annotations on the New Testament: From Philologist to
Theologian, Erasmus Studies, vol. , Toronto/ Bualo/ London, ,
eadem, Erasmus and his Catholic Critics, I, , and II, ,
Bibliotheca Humanistica et Reformatorica, vol. , Nieuwkoop .
Adapted from Ep. , l. .

To a large extent this introduction reects the inuence of Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner, Freiburg im Breisgau, , Erika Rummel, Erasmus
Annotationes on the New Testament. From Philologist to Theologian, Toronto-Bualo-London, ,
Erasmus and his Catholic Critics, and , Nieuwkoop, , and articles by her mentioned in the
bibliography, and H.J. de Jonges introduction to Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, , pp.
.
annotationes in novvm testamentvm; introduction

. Editions
The Annotationes in Nouum Testamentum were published for the rst time in
February in Basel by Johannes Froben, as a supplement to the edition of the
Greek text of the New Testament with a Latin translation. The subsequent editions
which Erasmus edited himself were published by Johannes Froben in March ,
February and March , and by Frobens heirs, Hieronymus Froben and
Nicolaus Episcopius, in March . These editions are referred to in the text
between brackets as A, B, C, D and E, respectively.
After Erasmus death the Annotations were published in by Hieronymus
Froben and Nicolaus Episcopius in Volume VI of the Omnia opera, and in Leiden
in by Pieter van der Aa in Volume VI of the edition by Ioannes Clericus. In
the introduction, the commentary and the critical apparatus the editions mentioned
here are referred to as A, B, C, D, E, BAS and LB, respectively.
The apparatus criticus does not take into account the reprints which Froben
and Episcopius published in September , in and in . Reference
is, however, made to the Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationes per ipsum
emendata, an appendix to the second edition of the Apologia aduersus monachos
quosdam hispanos (Basel, Froben, ). The Loca contain corrections on a number
of passages in some books of Erasmus, including the Annotations.3 These corrections
were incorporated in E.
. Manuscripts Consulted
I leave it to the editor of the Nouum Testamentum (ASD VI, ) to provide a
comprehensive overview of the manuscripts of the Greek text of the New Testament
and of the Vulgate which Erasmus consulted.
In the Annotations to the Epistle to the Romans Erasmus refers to the following
manuscripts of the Vulgate:
in two mss. from the Chapter Library of St. Pauls in London; Allen supposes
that, as nothing is known of them, they probably perished in the re of
or in the Great Fire of London of .4 In the Annotations on
Romans he only refers to one of these by name.5 All these references are
included in the edition.
3
The Loca are not included in BAS (Allen, introd. Ep. ). In Ep. , ll. , Er. writes
that the corrections in the Loca bear particularly upon works which he believed would not be edited
again during his lifetime. See C.S.M. Rademaker, ASD V, (introduction to Concionalis interpretatio
in Psalmum ), p. .
4 Er. refers to these codices in e.g. Ep. , ll. (= ASD VI, , p. , ll. ), and Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor., LB IX, F.
5 Annot in Rom. , and ; , and ; , ; .; , and , and , .
in four mss. from the library of St. Donatians in Bruges, some of which
Erasmus describes as dating from the th century, one containing the
whole New Testament, and another being much mutilated; Erasmus
consulted the mss. during visits in and . Three mss. from this
library have been preserved in the City Library of Bruges, but not one of
them dates from before the th century.6
in the Constantienses; Erasmus mentions one Latin ms. in the Annotations on the Gospels, two codices in the Annotations on the Epistles, one
ancient, one more recent, which Johann von Botzheim, canon of Constance, probably showed him in the Chapter Library on the occasion of
his visit in SeptemberOctober and sent to him later; both of them
are lost.
Moreover Erasmus refers to vetustissimi or vetusti codices without specifying
them. References in B probably concern the codices of St. Pauls in London.
In the Annotations on Romans Erasmus does not mention manuscripts of the
Greek text of the New Testament. However, a number of the manuscripts which he
used, are known, for the Pauline Epistles: for the edition the minuscules ,
, , and , for that of also .
. Sources for the Annotations on the Epistle to the Romans

Christian Authors
Erasmus distinguishes the Christian authors in three groups.
He calls Clement of Alexandria, Papias, Ignatius, Justinus Martyr, Irenaeus, Origen and Tertullian prisci, he counts Athanasius, Basil the Great, John Chrysostom
and Cyril of Alexandria and Ambrose, Jerome and Augustine among the media
vetustas, and regards Theophylact, the Venerable Bede, Rabanus Maurus, Nicholas of Lyra, Hugh of St. Cher, Anselm, Remigius, Peter Lombard, Thomas Aquinas,
Durandus, and the authors of the Glossa Ordinaria as recentiores.
In general Erasmus prefers the Greek Christian authors to the Latin ones.7
Allen, introdd. Epp. and . Erasmus refers to these codices in the Annotations on Rom. ,
and ; , ; , ; , ; , and ; , and , . References to vetustissimi or vetusti
codices may regard them.
7 Eccles. III, ASD V, , p. , ll. : Interpretes autem cum delectu iudicioque legendi sunt,
in genere tamen Graeci Latinos superant in synceriter tractandis scripturis, and p. , n.ll.
, and Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. , p. , l. sq.: Et in auctoribus non hoc modo
discrimen est, quod Graeci praecellunt Latinos, quod veteres recentiores, verum etiam quod in singulis
etiam generibus alius sit alio praestantior. Cf. ASD VI, , p. sq.
Origen8
By far the most references to Christian authors (about ) concern Origens
Commentarii in Epistolam S. Pauli ad Romanos which have only come down to
us in a translationpartly an adaptationby Tiranius Runus of Aquileia, as
is mentioned by Cassiodorus.9 In Erasmus time it was believed they had been
translated by Jerome. This is apparent from the edition by Jacobus Merlinus,10 who
mentioned in the title, f r:
Diui Hieronymi presbyteri praefatio in explanationem Origenis super epistolam
Pauli ad Romanos ad Heraclium,
and, f r ( r is meant):
Incipit liber primus explanationum Origenis in epistolam Pauli apostoli ad Romanos: secundum Hieronymi orthodoxi egregiique doctoris translationem ex graeco in
latinum,
and included on f r the Peroratio which nowadays is to Runus name, with

the heading Peroratio translatoris, and in which he mentioned the name of Jerome
twice.11 So Edward Lee ascribes the translation to Jerome in his Annotationes in
Annotationes Noui Testamenti Desiderii Erasmi.12
But in Erasmus gradually doubt arose; the development of Erasmus view of who
was the translator is also to be concluded from the way in which he writes in the
successive editions. In those from , and he refers to e.g. Origenes
siue magis, Hieronymus, or Hieronymus; a certain doubt could be deduced
from Hieronymus aut quisquis fuit Origenis interpres, and the use of interpres
only.13
8
Cf. Andr Godin, Fonction dOrigne dans la pratique exgtique dErasme: les Annotations sur lpitre
aux Romains, in Histoire de lexgse au XVIe sicle, ed. Olivier Fatio and Pierre Fraenkel, Genve, ,
pp. , and Andr Godin, rasme, lecteur dOrigne, Travaux dHumanisme et Renaissance, N
, Genve, , in particular p. , n. .
9 Cassiodorus, Institutiones, I, , ed. R.A.B. Mynors, Oxford, : Sancti Pauli prima omnium
et ammirabilior destinata cognoscitur ad Romanos, quam Origenes viginti libris Graeco sermone
declarauit; quos tamen supradictus Runus in decem libris redigens adhuc copiose transtulit in
Latinum. Cf. Quasten, , p. sq.
10 Origen, Omnia opera, vol. , Paris, Joannes Parvus et Jodocus Badius Ascensius, .
11 In Migne PG , and CB, respectively, the heading of the Praefatio reads:
Runi presbyteri ad Heraclium Praefatio in Explanationem Origenis super Epistolam ad Romanos,
the heading of the Peroratio: Runi presbyteri ad Heraclium Peroratio in Explanationem Origenis
super Epistolam ad Romanos. In the text of the Peroratio Runi is to be found twice, but the
notes and in coll. and mention that in these two places Runus was written in
the mss., but was changed into Hieronymi in the editions.
12 E.g. in his annot. , f r, ad Rom. , : Hieronymus commentariis Origenis in hanc epistolam reddit pertransiit, in annot. , f r, ad Rom. , : Domino seruientes: Hieronymus
in commentariis Origenis , and in annot. , f v, ad Rom. , : damnationem acquirunt:
apud Hieronymum in commentariis Origenis: Et sic non vsquequaque damnat.
13 E.g. from :
ad Rom. ,
Origenes siue mauis, Hieronymus, and ad Rom. , : interpres Origenis,
But in , when he was preparing an edition of Origen,14 he ascribed the translation to Runus, sometimes somewhat hesitant as Origenes siue mauis Hieronymus aut Runus, or Hieronymo aut si quis alius fuit interpres, Videtur
autem Runus hoc opus transtulisse, qui nihil non contaminat.15 And he supports his opinion the most clearly in the annotations on Rom. , (l. sqq.)
and , (l. sqq.); in the rst he lists objections against Runus method
of treating the texts which he translates, adding sentences and details which a
Greek author unacquainted with Latin could not have known, and even omitting entire books and replacing them with books of his own. And in the annotation on Rom. , , ll. , he criticizes the translator who sometimes compared Greek examples with Latin ones and declared in the opening of the work
he had added passages from his own. In this annotation Erasmus also reminds
of objections by Jerome against Runus; he may refer to Jeromes criticism of
Runus in Apologia contra Runum, I, , CCSL , p. , ll. : qui cum
vltra septuaginta libellos Origenis transtulisset in latinum, in quibus, cum
aliquanta oendicula inueniantur in graeco, ita elimauit omnia, interpretando,
atque purgauit, vt nihil in illis quod a de nostra discrepet latinus lector inueniat.16
Ioannes Chrysostomus
After Origen John Chrysostom is the author the most referred to (about
times), but only in the and editions. In Erasmus had acquired
a manuscript with the Greek text of Chrysostoms sermons about the Acts of the
Apostles and the Epistles to the Romans, the Hebrews and the Philippians and the
from :
ad Rom. ,
Hieronymus, referring to a passage in Orig. Comm. in Rom. VI, , ad Rom.

, : interpres, quisquis is fuit, and ad Rom. , : Hieronymus Origenis
interpres in BD, revised into Origenis interpres in E,
from :
ad Rom. ,
nisi forte interpres haec adiecit de suo.
14 Opera latine, studio et labore D. Erasmi Roterodami partim versa, partim recognita. Basel, H. Froben
and N. Episcopius, Sept. , vols. folio. Allen, introd. Ep. III, Op. ep. I, p. .
15 E.g.
ad Rom. ,
Tametsi constat Runum esse parum bonae dei interpretem. Hanc lectionem sequutus videtur Ambrosius, et hoc sane loco Runus,
ad Rom. ,
Origenes siue mauis Hieronymus aut Runus,
ad Rom. ,
Hieronymo aut si quis alius fuit interpres,
ad Rom. ,
Videtur autem Runus hoc opus transtulisse, qui nihil non contaminat,
ad Rom. ,
Origenis interpres instead of Hieronymus Origenis interpres in BD.
16 In he had already written that Runus had an insucient knowledge of Greek and Latin, but
had shortcomings rather in reliability than in erudition (Ep. , ll. ), in that Runus
was not a reliable translator and had added quotations of Latin texts (Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, E), in that he was not an elegant and reliable translator (Ep. , l. sq.).
second Epistle to the Corinthians.17 In the annotation on Rom. , , he writes that

he had this codex at his disposal when writing this annotation. After in Verona in
an edition by Gian Matteo Giberti of Chrysostoms sermons on the Pauline
Epistles was published,18 Erasmus acquired it; he had it handy in preparing the
edition of his annotations.19
There was no Latin translation of Chrysostoms Homilies on the Epistle to the
Romans in the editions of his Opera by J. Wol and Wolfgang Lachner of and
, both published by Froben.20 For his edition of Chrysostoms Opera
Erasmus had diculty to nd someone who was prepared to translate the Homilies
on Romans, but shortly after this edition was published he asked Germanus Brixius,
a Parisian canon,21 for his assistance (Ep. ). After Brixius had translated the rst
eight of them, they were printed by Froben in March ;22 Allen mentions that
in the Leipzig University Library are ms. leaves written by Erasmus secretary,
Gilbert Cognatus, giving corrections of Brixius version of the Romans. Almost all
these corrections are adopted in the edition of Chrysostoms Opera by Chevallon
(Paris, ).23
Theophylact 24
Erasmus calls Theophylact an imitator of Chrysostom, because their explanations
often concur with one another.
For Theophylacts commentary on the Pauline Epistles Erasmus used a thcentury codex which also contains a manuscript of Pauls Epistles. In Erasmus time
it belonged to the Dominican abbey in Basel, which had received it from a bequest
17
Ep. , Aug. , ll. .

Diui Ioannis Chrysostomi in omnes Pauli epistolas accuratissima, vereque aurea et diuina interpretatio,
Graece edente Bern. Donato. Veronae, per Stephanum et fratres a Sabio, , vols. Cf. Contemporaries, , pp. .
19 Allen, Ep. , n. . A short biography of Giberti in Allen, introd. Ep. a, and Contemporaries,
, pp. . Cf. Allen, introd. Ep. , Ep. , n.l. , and Ep. , ll. .
20 Information by Dr. Martin Steinmann (University Library, Basel).
21 Germanus Brixius, Germain de Brie * c. in Auxerre, . After his study of law he went
to Italy, to Venice, Padua and Rome. He studied Greek. In Venice he met Erasmus in the publishing
house of Aldus Manutius. In Rome he became a protg of Louis dAmboise, bishop of Albi; through
his inuence Brixius was made archdeacon in Albi. About Brixius returned to France. About
he resumed his Greek studies; he got a preference for Chrysostom and translated some of
his works. So Erasmus asked him to translate Chrysostoms Homilies on Romans. More extensive
information is to be found in Contemporaries, , , s.v. Germain de Brie.
22 Diui Ioannis Chrysostomi in epistulam diui Pauli ad Romanos Homiliae octo priores Germano Brixio
Antissiodorensi, canonico Parisiensi Interprete. Nunc primum et versae et aeditae. Basel (Hieronymus
Froben en Nicolaus Episcopius), March . Cf. Ep. , n.l. , introd. Ep. , and Ep. .
23 Allen, introd. Ep. .
24 Theophylactus, * c. on Euboea, c. in Constantinople, teacher of rhetoric and author,
theologian, deacon and preacher in the Hagia Sophia, became Archbishop of Bulgaria between
and with Ochrida in Western Macedonia as his chair (LThK , , and DThC , , p. ,
col. sqq.).
18
of John of Ragusa.25 It is now preserved in the Bodleian Library in Oxford (cod.

, Auct. E .)26 It is not surprising that there are some dierences between this
text and Migne (PG ).
Because Erasmus did not have this codex at his disposal in Leuven, he also
referred to the Latin translation, which Christophorus de Persona (c. ),
papal librarian, oered to Pope Sixtus IV and published in Rome in ascribing
these commentaries to Athanasius. Joannes Parvus (Jean Petit) published a reprint
of this work with a preface by Erasmus in Paris in .27 In this year Erasmus
wrote not only in the annotation on Rom. , , l. sqq., but also in that on .
Cor. , ,28 that he had discovered, on comparison with the Greek text, that it
was a translation of a work by Theophylact. In he added a similar remark in
Annot. in Mt. , .29 As far as I have been able to ascertain, the rst edition under
the name of Theophylact appeared in Cologne in , the second in Paris in ;
the work has been published under this name ever since.
The quotations in Latin from Theophylact are borrowed sometimes from Personas translation, sometimes they are not.
Ambrosius and Ambrosiaster
Erasmus very often refers to Ambrosius (about times). But only one of these
references can be traced back to Ambrosius, ve can refer both to his works and to
Ambrosiasters and all others to Ambrosiaster alone.
Ambrosiaster is the name given to an unknown author who, in the time of
Pope Damasus (), wrote Commentaries on the Pauline Epistles, that to
the Hebrews excepted. Erasmus had them printed in his edition of the Opera
omnia by Ambrose ().30 There he cast doubts on the authenticity of a number
of passages, especially in the Commentaries on the Epistles to the Romans, the
25
Cf. A. Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse (), Basler Zeitschrift fr Geschichte und
Altertumskunde, (), pp. sq. and sq. John de Ragusio (c. ) became procurator
generalis of the Dominicans under Pope Martinus V (). He took part in the Council of
Basle () and was sent on a mission to Constantinople () by this Council. After
this he was created cardinal by the schismatic Pope Felix V (). H.J. de Jonge, ASD IX, , p. ,
n.l. .
26 H.J. de Jonge, ASD IX, , pp. and , n.ll. , and A.J. Brown ASD VI, , pp. sq.,
sq. and , n. , 2.
27 Athanasii episcopi Alexandrini Sanctissima, eloquentissimaque opera, Commentarii in epistolas Pauli,
Contra Gentiles Liber vnus, De incarnatione Verbi, eiusque ad nos per corpus aduentum, Disputatio contra
Arrium, In vim Psalmorum opusculum, Exhortatio ad Monachos, De passione Imaginis domini nostri
Libellus, Epistolae nonnullae Romanorum Ponticum ad Athanasium, et Atanasii ad eosdem. Quae omnia
olimiam Latina facta Christophoro Porsena, Ambrosio Monacho, Angelo Poliziano interpretibus, vna cum
doctissima Erasmi Roterodami ad pium lectorem paraclesi. Parisiis: venundantur ab Joanne Parvo. The
colophon mentions ( April) .
28 ASD VI, , pp. , ll. , particularly ll. : Titulum maiusculis miniatis
praexerat Athanasii, quum in praefatione nec Athanasii nec Theophylacti faciat mentionem.
29 ASD VI, , p. , l. sq.: Theophylactus, quem quidam titulo decepti putant Athanasium esse
H.J. de Jonge, ASD IX, , p. , n.l. , and Rummel, Annotations, p. .
30 Divi Ambrosii Episcopi Mediolanensis Omnia opera, Basel (Froben), . The Comm. in Rom. are
Corinthians and the Galatians.31 Besides, he had given the impression that he had
some doubt already before, e.g. in in the annotation on Rom. , .32
The name Ambrosiaster was introduced in the edition of Ambroses works by the
Maurists (Paris, vols., and ).33
The name of this author is not known from writings of his time. In Augustine
ascribes a passage from Comm. in Gal. to Ambrose, in a passage from
Comm. in Rom. to Hilary of Poitiers; resemblances in the discussion of some
other verses of Rom. in Augustines Expositio quarundam propositionum ex epistola
ad Romanos suggest a connection with Ambrosiasters Comm. in Rom., whereas
the authors name is not mentioned.34 Also Jerome alludes to his works without
mentioning his name.35
In the Annotations on Romans Erasmus observes that Ambrosiaster follows or
seems to follow Origen, e.g. ad Rom. , and , , and , and often mentions
them in the same breath as having the same view.
In the commentary I have included many references to and quotations from
Ambrosiasters Commentary on Romans in Erasmus edition of Ambrose, in
order that the reader can compare its readings with those in the Annotations; I did
not quote from the edition by H.J. Vogels in CSEL , , because it oers variant
readings stemming from dierences between three textual families in the mss.36
included in tome , pp. under the heading: Diui Ambrosii Mediolanensis Commentarii in
Epistolam Pauli ad Romanos.
31 Vol. , f o A vo or p. (both unnumbered): In noui testamenti voluminibus nihil admixtum
alienum comperi, nisi quod in singulas Pauli epistolas adiecit argumenta nescio quis, Ambrosii titulo,
aut certe quae posuerat Ambrosius, contaminauit, praesertim in epistolas ad Romanos, ad Corinthios
et ad Galathas: et in ipsis commentariis alicubi videntur adiecta quaedam, alicubi decurtata.
Francisco Torres was the rst to question the ascription of these Commentaries to Ambrose in
Aduersus Magdeburgensis Centuriatores pro Canonibus Apostolorum et Epistolis Decretalibus Ponticum
Apostolicorum libri quinque, , p. sq. (R. Hoven, Saint Ambroise ou lAmbrosiaster, in Lantiquit
classique (), pp. ). Francisco Torres or Turrianus (* or , ) was a
patristic scholar and controversial author. After studying at Alcal, he went to Rome, where he was
appointed professor of the Roman College and belonged to the scholars who were entrusted with the
revision of the ocial Vulgate (ODCC).
32 Cf. CWE , p. , n. .
33 R. Hoven, Notes sur rasme et les auteurs anciens, in LAntiquit classique, (), pp. .
34 In Augustine refers to Comm. in Gal. , (CSEL , , p. sq.) in Epist. , (CSEL
, p. ), in to Comm. in Rom. , , a and (CSEL , , pp. () and ) in Contra
duas epistolas Pelagianorum (), IV, , (CSEL , p. sq.). A.A.R. Bastiaensen, Augustine
commentateur de saint Paul et lAmbrosiaster, in Sacris Erudiri , , pp. (or Augustines
Pauline Exegesis and Ambrosiaster, in F. Van Fleteren and J.C. Schnaubelt OSA edd., Augustine Biblical
Exegete, New York, , pp. ) refers for resemblances to the discussion of Rom. , , , , , ,
, and , , and Gal. , , , sq. and , . In The Latin Sources of the Commentary of Pelagius
on the Epistle of St Paul to the Romans, JThS (), p. sqq. In the Annotationes in Rom. Er. does
not touch upon the problems discussed by Augustine and Ambrosiaster. Cf. J.H. Baxter, Ambrosiaster
Cited as Ambrose in , JThS (), p. .
35 H.J. Vogels, Ambrosiaster und Hieronymus, RBen (), pp. . See also below, n.l. ad
Rom. , and n.ll. ad Rom. , .
36 The mss. belonging to these three textual families are described extensively in the introduction to
the edition of the Commentary on Romans in CSEL , , Vienna , pp. VIILVI.
Augustine
The Annotations on Romans refer to works of Augustine much less than to the
authors discussed before (about times). The references often concern the interpretation or the translation of the Bible text. Most often Erasmus agrees with Augustines explanations, twice he regrets that Augustine had not consulted Greek manuscripts.37 Another passage in which he also catches Augustine at a mistake is to
be found in a work which is now ascribed to Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et
Noui Testamenti.38 In the annotations on Romans , Erasmus gives elaborate attention to Augustines view on mercy and original sin. Though he mentions
that Ambrosiusi.e. Ambrosiasterand the Greeks Origenes and Ioannes Chrysostomus explaining these verses assume personal sin, he declares that he himself
believes in original sin. He is of the opinion that other passages in the Bible give
better evidence for original sin.
Hieronymus and Pseudo-Hieronymus
Erasmus refers to works by Hieronymus about as many times as to those by
Augustine, including the translation of Origens Comm. in Rom. and two other
works which were ascribed to Jerome in his time but of which Jerome is not the
author.39
. The Commentarii in epistolas Sancti Pauli, in Migne PL , AB. Also
under the inuence of a Praefatio40 these Commentaries were ascribed to Jerome in
the Middle Ages, as is apparent from passages in works by Abelard41 and quotations
in the Glossa Ordinaria. It was still believed in Erasmus time. E.g. Edward Lee
referred to them in this way.42 Erasmus himself was doubtful: a sign may be that
37
In Annot. in Rom. , , and , .

Quaest. V. et N.T. (), , CSEL , p. . See LThK, , , CPL, p. , Frede, pp. ,
Quasten, , p. sqq.
39 In some volumes of the Migne edition the numeration of the columns may dier according to the
edition. E.g. the Commentarii in epistolas Sancti Pauli in PL are to be found in the ed. in cols.
AB, but in the cols. AC in the ed. .
40 Migne PL , A and A. It suggests that Jerome at an advanced age was urged by his friend
Heliodorus to exert himself to write these commentaries. Cf. below, n.ll. ad Rom. , in the
commentary.
41 Petrus Abaelardus, (ODCC), Serm. : Vnde Hieronymus in Epistolam ad Romanos:
Nam si viderit illum fame periclitari, nonne ipse illum occidit, si illi cum auit non dedit victum?
Quicunque occidit., Comm. in Rom. I, : Iuxta Hieronymum et Augustinum seu caeteros, ipse
sibi apostolus nomen mutauit a Paulo proconsule, quem per miraculum primum conuertit., and Sic
et non, : Hieronymus in Epist. Pauli ad Romanos: Propterea sicut per vnum hominem. Si per
vnum hominem Euam peccatum introiuit in mundum, insaniunt qui dicunt, antequam deciperet
diabolus Euam, peccatum fuisse in mundo., : Hieronymus Super Epistolam ad Romanos:
Fieri non potest, vt, nisi quis moechetur prius in corde, moechari possit in corpore., and : Ex
scriptis Hieronymi Omne peccatum actio est; actio autem voluntaria est. Migne PL , D,
C, C, A and DA, respectively.
42 For Lee, see below, n.ll. ad Rom. , .
38
in the introductory letter to the reader in vol. of his Basel edition of the
complete works of Jerome, f v, Bruno Amerbach referred to quotations from the
Commentarii in epistolas Sancti Pauli in the Glossa which were ascribed to Jerome,
but argued that he could not believe that this work could have been written by
Jerome.43 In the Annotations on Romans Erasmus avoids the name of the author,
but declares that this work is not by Jerome.44
In the beginning of the last century it was discovered that this work was
a worked-over form of Pelagius Expositiones XIII epistularum Sancti Pauli. The
rst revision took place between and ; it was a compilation of Pelagius
commentary, an anonymous commentary on Paul and pieces from summaries
in Bible manuscripts.45 This work was revised by a Pelagian, who reinforced
the Pelagian aspect in it. Nowadays it is believed that this Pelagian perhaps was
Caelestius, an associate of Pelagius. The next revision was made a century later by
Cassiodorus and his students. At rst Cassiodorus was not aware that Pelagius was
the author; he wrote that the commentary was widely known and much admired,
and was ascribed to Pope Gelasius, as was the habit of those who want to defend
wicked opinions (or heterodox writings) by using the authority of an illustrious
name. But thorough enquiry brought him to the conclusion that it contained
Pelagian errors. So he started to revise the work; he reserved the Commentary on
Romans for himself and commended the commentaries on the other epistles to his
students.46
43 Postremo Commentarios in omnes diui Pauli epistolas, quas Hieronymo vendicabat codex
quidam, obsoletae vetustatis, Gotthicis characteribus exaratus: sic sane perplexis et iam prae vetustate
euanidis, vt coacti fuerimus in elementariorum ordinem rursus descendere: et quod in ludo puelli
faciunt, literariis apiculis noscitandis operam dare: sed et hi sicut proxime superiores, indigni sunt
iudicandi qui Hieronymo tribuantur. Quando enim sic ineptit Hieronymus, vt hic interpres, quisquis
is demum fuit? quando sic balbutit, vt hic frequentissime soloecissat? Tametsi is qui glossam (vt vocant)
ordinariam consarcinauit, Hieronymi titulo nonnulla citat, quae nominatim in his Commentariis
comperiuntur. At hoc neutiquam satis probauerit Hieronymi Stridonensis esse, quod scilicet sint illius
nomine citata. Neque enim hoc agebat glossarius iste, siue Rabanus is fuit, siue alius quispiam, vt cuius
essent, inquireret, sed pro tempore quod ad rem suam faciebat, id excerpebat.
44 In passages of D:
ad Rom. , , l. sq.: Is cuius scholia legimus titulo Hieronymi.
in passages of E:
ad Rom. , , l. sq.: Is cuius scholia feruntur in epistolas Hieronymi titulo,
ad Rom. , , l. sq.: quisquis fuit cuius in omnes Pauli epistolas scholia feruntur nomine Hieronymi, l. sqq.: is, quisquis fuit Fateor hoc opus non esse Hieronymi, quemadmodum mentitur
inepta praefatio, l. : scholiastes Latinus, l. sq.: scholia Hieronymi titulo commendata,
ad Rom. , , l. : scholiis Latinis.
In Declarat. ad cens. Lutet. LB IX, C, () Er. mentions the author as Scholiastes Hieronymi
titulo receptus, in Resp. ad collat. iuv. geront. (), LB IX, CD, as Scholiastes .
45 Frede, Kirchenschriftsteller, Freiburg 4, p. .
46 Cassiodorus, Inst. I, , , ed. R.A.B. Mynors, Oxford , p. : in epistulis tredecim sancti
Pauli annotationes conscriptas in ipso initio meae lectionis inueni, quae in cunctorum manibus ita
celebres habebantur, vt eas a sancto Gelasio, papa vrbis Romae, doctissimi viri studio dicerent fuisse
conscrpitas; quod solent facere qui res vitiosas cupiunt gloriosi nominis auctoritate defendere, and De
A. Souter edited the work; he oered the text he ascribed to Pelagius himself in
vol. , and listed the interpolations in vol. .47 This list was perfected by H.J. Frede48
but, as far as I know, this did not cause changes to the interpolations mentioned in
my commentary.49
. The Breuiarium in Psalmos. According to CPL, p. , No. , this work was
written in Ireland in the th or th century or by a Gallic author after ; according
to Frede50 it was written in Ireland in the th or th century on the basis of Jeromes
Commentarioli in Psalmos (CCSL , pp. ) and Tractatus in Psalmos (CCSL
, pp. ), the Tractatus super Psalmos by Hilary of Poitiers (Migne PL ,
, CSEL and CCSL ) and two anonymous collections of glosses.
Graeca, Graecorum or Graecanica Scholia
The Greek scholia to which Erasmus sometimes refers have wrongly been ascribed
to Oecumenius (th century), but actually are a compilation of passages of various
patristic and medieval exegetes. They are now to be found together with the Greek
text of Pauls Epistles in the th c. cod. , formerly known as ms. p (AN III,
), in the Basel University Library.51 Erasmus was free to use this codex, which
in his time was in the Dominican monastery in Basel.52 The volumes and
of Migne PG include an enlarged edition of these scholia, which is not free from
variant readings.53 Scholia rightly ascribed to Oecumenius have been published by
K. Staab.54
orthographia, Praef., Migne PL , C: Post expositionem epistolae quae scribitur ad Romanos,

vnde Pelagianae haereseos prauitates amoui, quod etiam in reliquo commentario facere sequentes
ammonui.
47 Pelagiuss Expositions of Thirteen Epistles of St Paul, vols., ed. A. Souter, in Text and Studies.
Contributions to Biblical and Patristic Literature, vol. IX, . Introduction, . Text and . PseudoJerome Interpolations, London, , and , respectively.
48 H.J. Frede, Ein neuer Paulustext und Kommentar, vols, Freiburg, , vol. , pp. ,
for Rom. pp. .
49 The historical data from Pelagius until Cassiodorus are mostly borrowed from Th. de Bruyn,
Pelagiuss Commentary on St Pauls Epistle to the Romans, translated with Introduction and Notes, Oxford,
. Cf. M.L. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. , n. ll. .
50 H.J. Frede, Kirchenschriftsteller, p. sq.
51 ASD VI, , pp. , and VI, , pp. sq. and .
52 A. Brown, ASD VI, , pp. , and M.L. van Poll-van de Lisdonk, ASD VI, , pp. sq. and .
53 A. Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse (), Basler Zeitschrift fr Geschichte und
Altertumskunde, (), p. , also mentioned as Paul7 in C.R. Gregory, Die griechischen
Handschriften des Neuen Testaments, Leipzig, , p. , Bentley, Humanists, p. sq., and ASD
IX, , p. , n.l. , ASD VI, , pp. sq. and sq., and CWE , Paraphrases on the Epistle to the
Romans and Galatians, p. , n. .
54 Pauluskommentare aus der griechischen Kirche. Aus Katenenhandschriften gesammelt. Neutestamentliche Abhandlungen, XV, ed. K. Staab, Mnster in Westfalen, 1, 2.
Thomas Aquinas
The Annotations on Romans include more than twenty references to Thomas Aquinas. Besides, in several places Erasmus refers to unnamed scholars, sometimes called
theologians, whose ideas can also be ascribed to Thomas. Erasmus displays respect
for him, a great man, and not only in his own time, not matched by any recent
theologian in diligence, ability and learning. But he tactfully adds a form of criticism writing that Thomas commentaries are imperfect due to the circumstances
which prevailed in his time, and because he knew no Greek. He deserved to know
other languages than Latin, so that he could have become acquainted with good
literature.55
Examples in the Annotations on Romans are in his judgment ad Rom. ,
on Thomas three explanations: to devise such comments without consulting the
Greeks is to guess, and his somewhat ironic characterizing of Thomas fourfold
explanation ad Rom. , as quadriga interpretationum; the same tendency is
to be found in his remarks on Thomas explanation in Rom. , about posui,
where Thomas could have also made other observations of more importance, if his
knowledge of languages had allowed, but he knew only one language.56 Ad Rom.
, he objects to Thomas wrong explanation of primus, ad Rom. , to
Thomas observation that de has almost the same meaning as ex.57
Cyril of Alexandria
Whereas Cyril of Alexandria plays an important part as source for the Annotations
on the Gospel of John, he is not referred to in those on the Epistle to the Romans. It
is probable that Erasmus was not acquainted with Cyrils Explanatio in epistolam
ad Romanos; this work was not included in the edition of Cyrils Opera in Latin
published in Basel by Andreas Cratander in and .58
Laurentius (Lorenzo) Valla
Erasmus was highly inuenced by Valla (c. ), who was a priest, a
professor in Pavia, and later, when he had gone to Rome, Apostolic Secretary and
professor at the university.59 Two works by Valla have inuenced passages in the
Annotations on Romans. Inspired by Vallas De Elegantiis Linguae Latinae Erasmus
edited a Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae (Freiburg im Breisgau, ). A
55
Annot. in Rom. , , l. sqq., and in Rom. , . Cf. CWE , p. .

Quotation from CWE , p. , ad locum.
57 See also Rummel, Annotations, p. sq. (a survey of Erasmus remarks on Thomas Aquinas
commentaries on passages of NT ) and p. , n. (on Erasmus attitude toward Thomas),
Chomarat, Grammaire, p. , and J.-P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in Colloquia Erasmiana
Turonensia, ed. J.-C. Margolin, Toronto , pp. .
58 Divi Cyrilli archiepiscopi Alexandrini Opera, in tres partita tomos, in quibus habeas non pauca
antehac Latinis non exhibita, Basileae : in aedibus Andreae Cratandri.
59 ODCC, s.v. Valla, Lorenzo, and Contemporaries, , pp. , s.v. Lorenzo Valla.
56
few passages in the commentary refer to this work. But much more important for
Erasmus Annotations is the fact that in he had found a copy of the second
version of the Collatio Noui Testamenti in the Praemonstratensian Abbey of Parc in
Leuven. Valla had written this book in and a second version in .60
In the next year Erasmus published this book in Paris through Josse Bade (Jodocus
Badius) under the title Laurentii Vallensis viri tam graecae quam latinae linguae
peritisssimi in Latinam Noui Testamenti interpretationem ex collatione Graecorum
exemplarium Adnotationes apprime vtiles.
The title Adnotationes was given by Erasmus. I use the title Annotationes (Annot.
in the commentary), because I quote them from the reprint of the Opera omnia
(Basel ), ed. Eugenio Garin, Torino, , vol. , in which they are published
as In Nouum Testamentum annotationes.
In his Annotations on Romans Erasmus mentions Vallas name in only annotations. But the commentary points to multiple passages which are equal or bear a
strong likeness to Vallas work.
Jacobus Faber Stapulensis (Jacques Lefvre dtaples)
Lefvre dtaples is mentioned as the author of S. Pauli epistolae XIV ex Vulgata,
adiecta intelligentia ex graeco, cum commentariis, Paris, , which I could consult
in a facsimile reprint.61 In this edition Lefvre dtaples presents side by side the
text of the Vulgate and his own translation of Pauls Epistles including that to the
Hebrews, followed by commentaries on the Epistles and the texts of some other
works.62 Erasmus mentions Faber only four times, but in the commentary I point
to a lot of passages in the Annotations in which Erasmus mentions translations which
Faber had chosen.
Other Authors on the Bible or Theology
Other Christian authors whom Erasmus mentions, are
the Greek authors Athanasius and Basil (the Great) (both once). Moreover
Athanasius is once mentioned as the author of Theophylacts commentary on
the Pauline letters, and
the Latin writers Hilary of Poitiers ( times), Cyprian and Nicholas of Lyra (
times), Tertullian (twice) and Bernard of Clairvaux, Duns Scotus and Haymo
(once).
60
Rummel, Annotations, p. .
Faksimile-Neudruck der Ausgabe Paris , Stuttgart-Bad Canstatt, .
62 Works which Lefvre dtaples presents as a letter from Paul to the Laodicaeans, four letters from
Seneca to Paul and two from Paul to Seneca and the Latin translation of two letters from Bishop
Linus to the eastern churches about the passions of Petrus and Paul, respectively.
61
Other Authors from Antiquity

Other authors from Antiquity to whom Erasmus refers or from whom he quotes:
Greek authors
a. poetry: Homer (once),

b. drama: Aristophanes (twice),
c. prose: Plato (three times), Flavius Josephus (twice) and Aristotle, Athenaeus, Julius Pollux, Plutarch, Pythagoras and Zeno
(once).
Latin authors
a. poetry: Horace (ve times), Juvenal (twice), Martial and Vergil

(once),
b. drama: Plautus and Terence (once),
c. prose: Cicero (three times), Seneca (also as a false correspondent
of Paul, twice), Q. Curtius, Livy, Pliny the Younger, Quintilianus and Suetonius (once).
. The Vulgate
Valla and Lefvre have been mentioned in this list because they are Erasmus
predecessors in criticism of the Vulgate translation of the New Testament. Both
propose dierent translations from those in the Vulgate.
Erasmus does not believe that Jerome was the author of the Vulgate translation of
the New Testament. In he writes in the Apologia aduersus debacchationes Petri
Sutoris, LB IX, B: quoties diuersa citat [sc. Hieronymus] ab hac translatione
and constat Hieronymum frequenter citare lectionem quam non probat. In the
annotations on Rom. , and , Erasmus points out that Jerome oers other
translations than the Vulgate.
In modern times this vision was conrmed. The Vulgate version of Pauls Epistles
is probably based on a revision by Runus the Syrian; Jerome, with whom he stayed
in Bethlehem as a disciple, had sent him on a mission to the West in ; in Rome
he revised the existing Latin text and adapted it to the Alexandrian text of the
NT.63
Erasmus points to language errors, which he could have come across in editions
of about .64 In the commentary I refer to the Clementina, because corrections
which Erasmus suggests are also included in the Clementina, e.g.:
63 B. Fischer, Das Neue Testament in lateinischer Sprache, in K. Aland (ed.), Die alten bersetzungen
des Neuen Testaments, die Kirchenvternzitate und Lektionre (Arbeiten zur neutestamentlichen Textforschung, ), Berlin-New York, , p. sq., nn. and , and pp. , and , Quasten,
, p. sq., P.M. Bogaert, La Bible latine des origines au moyen ge, Revue thologique de Louvain,
(), p. , and Th. De Bruyn, Pelagiuss Commentary on St Pauls Epistle to the Romans, Oxford
, p. .
64 Cf. Ep. ( Oct. ), ll. : Vertimus Apostolorum Epistolas, aliquanto, ni fallor,
dilucidius quam antehac versa fuerint, atque etiam delius.
Rom. , : quaerentibus, Erasmus: quaerunt,

Rom. , : cogitationum accusantium, Erasmus: cogitationibus accusantibus,
Rom. , : credidisti, Erasmus: credidit,
Rom. , : magnicauit, Erasmus: gloricauit.
Among remarks on stylistics Erasmus criticizes in the Vulgate variation, dierent
translations of the same words in Greek, e.g. in the annotation on Rom. , , with
the words: puerilem aectationem copiae.65
Erasmus distinguishes between Latine loquentes and vulgari sermone (Annot.
in Rom. , , l. sq). In this connection he conceives Latin as classical Latin
and criticizes the language of the Vulgate, e.g. in
Annot. in Rom. , : vox apostolatus, parum probata Latinis auribus,

in Rom. , : Quum facio memoriam non dicamus Latine,
in Rom. , : Latinius erat ,
in Rom. , : Sermo Latinus hanc loquendi formam non agnoscit,
in Rom. , : a plain opposition between Latine loquentium and vulgari
sermone.
He also pays attention to Graecisms, e.g. the constructions in Rom. , : cogitationum accusantium (mentioned above), and
Rom. , : credit manducare.
Moreover, he often criticizes the copyists; he objects to their corruption of texts,
both of the Bible and of ancient authors: they omit and add words or syllables,
change and exchange words, abridge syllables and have lapses of memory.66
. Inuence of Latin Bible Translations on Latin

Quotations from the Bible in Works of Christian Authors
As I have written in the introduction of ASD VI, , p. , Erasmus points out that
quotations of New Testament texts are changed for readings of the Vulgate, in this
volume
. generally:
ad Rom. , : Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam
aeditionem emendare,
65
Cf. Annot. in Rom. , : puerilem aectationem copiae, in Rom. , : inutilem aectarit copiam,
in Rom. , : Vt aectat copiam, in Rom. , : aectatione copiae, and in Rom. , : lusit
copia suo more with n.ll. and in Rom. , : nefas iudicauit idem verbum iterare; Bentley,
Humanists, p. sq., and Rummel, Annotations, p. sq.
66 Ad Rom. , ; , and ; , and (twice); , ; , ; , and ; , ; , ; , ; ,
, and and , .
ad Rom. , : Multa deprauauit in vetustis autoribus illorum sedulitas qui

iuxta vulgatam aeditionem emendarunt citata scripturae testimonia,
. Origen:
ad Rom. , : licet adscripserint contextum ex nostra aeditione vulgata,
ad Rom. , : Interpres Origenis legit et interpretatur quod nostra vulgata
habet aeditio. Sed huius libertas facit, vt hinc non possimus certo iudicare
quid legerit.
ad Rom. , , a reference to Comm. in Rom. VIII, , Migne PG , B
and C, where Rom. , : is quoted as: Sed quid dicit
Scriptura?,
ad Rom. , : Origenis interpres legisse videtur Christi pro Dei,
ad Rom. , : sic additum est a scribis eruditulis,
ad Rom. , , n.l. 1: Comm. in Rom. VIII, , reads in Migne PG ,
bc: ipsi gloria in saecula saeculorum, in Merlinus ed., f r: ipsi
gloria in secula amen,
ad Rom. , : Origenes legit Asiae (Comm. in Rom. X, , Migne PG ,
bc) instead of Achaiae.
There are also a lot of passages where Lee asks Erasmus attention for the fact that
Origens text (which he often calls Jeromes text) corresponds with the Vg., whereas
Erasmus had pointed out that the Greek text deviates, e.g. ad Rom. , in Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, , p. sq., ll. :
. Chrysostom:
ad Rom. , , is translated as separabit,
. Theophylact:
ad Rom. , : Persona quotes on f v an addition from a Vg. version
which is not followed in modern editions: Secundum quod dictum est ei, sic
erit semen tuum sicut stelle celi, et sicut arena maris. The addition sicut
maris is inspired by Gn. , ,
ad Rom. , , the translation of with ex vno concubitu
by Persona, f r,
ad Rom. , , the translation of with per verbum Christi
by Persona, f v,
. Ambrosiaster:
ad Rom. , : Constat Ambrosium legisse habemus, non habeamus (Nov.
Test. reads and habemus, the Vulgate habeamus, modern editions
of NT : ),
. Augustine:
ad Rom. , : Augustinus aliter citat exponens sermonem Domini in
monte habitum, si tamen codex mendo vacat. [E] Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam aeditionem emendare,
ad Rom. , , referring to Quaest. in Dt. , CCSL , p. : Fieri potest,
vt hunc locum e Paulo correxerit aliquis.
. Responses to Criticism
After the Nouum Testamentum and the Annotationes were published, Erasmus
was overwhelmed by a running re of objections. I have given a summary of
Catholic critics and Erasmus responses to their writings in the introduction to
the rst volume of the Annotations, ASD VI, , pp. . I prefer to conne
myself here to a survey of works of authors who criticized Erasmus and a list
of the works in which Erasmus responds to his critics as far as passages in the
Annotations on Romans are concerned, and I have mentioned these works in the
commentary.
a. Critics
Eduardus Leus, Edward Lee, Annotationes in Annotationes Noui Testamenti Desiderii
Erasmi, Paris ,
Jacobus Lopis Stunica, Diego Lpez de Zuiga, Annotationes contra Erasmum
Roterodamum in defensionem tralationis Noui Testamenti, Alcal, ,
, Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates ex eiusdem Annotationum libro
in Nouum Testamentum excerptae, cum Stunicae confutatoriis contra eundem annotamentis, or ,67
, Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates nunc primum propalatae ac
proprio volumine alias redargutae, Rome, ,
, Conclusiones principaliter suspecte et scandalose que reperiuntur in libris Erasmi
Roterodami per Iacobum Lopidem Stunicam excerpte, Rome, , and
, Assertio ecclesiasticae translationis Noui Testamenti a soloecismis quos illi Erasmus Roterodamus impegerat, Rome, ,
Sanctius Caranza, Sancho Carranza de Miranda, Opusculum in quasdam Erasmi
Annotationes, Rome, ,
Petrus Sutor, Pierre Cousturier, De tralatione Bibliae et nouarum reprobatione interpretationum, Paris, ,
Natalis Beda, Noel Bdier, Annotationum Natalis Bedae in Iacobum Fabrum
Stapulensem et in Desiderium Erasmum Roterodamum liber vnus tertius in
Paraphrases Erasmi super eadem quatuor Euangelia et omnes Apostolicas epistolas,
Paris, ,
the Valladolid Articles, drawn up by a conference of Spanish monks in Valladolid,
which began in June ,
Franciscus Titelmannus, Frans Titelmans, Collationes quinque super Epistolam ad
Romanos beati Pauli Apostoli, Antwerp, ,
Alberto Pio, Responsio paraenetica, Martini Lutheri et asseclarum eius haeresim
67
The original handwritten version of the next work, which was published in . Stunica did not
receive permission to publish this work. After removing his confutatoria argumenta he published
the rest. This th c. ms. is in the Biblioteca Nazionale di Naples, VII B , f os . H.J. de Jonge,
ASD IX, , p. . The quotations in this book are taken from this manuscript.
vesanam magnis argumentis et iustis rationibus confutans, Rome, dated May

, published in Paris, ,
, Tres et viginti libri in locos lucubrationum variarum D. Erasmi Roterodami,
quos censet ab eo recognoscendos et retractandos, Paris, ,
the Theological Faculty of the University of Paris, Determinatio Facultatis Theologiae
in Schola Parisiensi super quam plurimis Assertationibus D. Erasmi Roterodami,
Paris, ,
b. Responses by Erasmus
Responsio ad Annotationes Ed. Lei,
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat in prima
duntaxat Noui Testamenti aeditione,
Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit, Blasphemiae

et impietates Erasmi,
Apologia ad Stunicae conclusiones,
Epistola apologetica aduersus Stunicam,
Apologia ad Sanctium Caranzam,
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris,
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae, and
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae,

and Apologia aduersus monachos quosdam hispanos,
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali,
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii Carporum principis,
Apologia aduersus rhapsodias calumniosarum querimoniarum Alberti Pii quondam Carporum principis,
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas sub nomine facultatis

theologiae Parisiensis.
. The Text of this Edition

The text of this edition is based on the edition; it is the most extensive
version which appeared during Erasmus life. Many alterations and additions were
introduced after the appearance of the edition, partly because Erasmus
himself regarded corrections as desirable or necessary, partly under the inuence
of criticism.
The development of the text between and is made as clear as possible
by inserting, wherever possible, prior to each section of the text, the siglum of the
edition in which it rst appeared. When little alterations are introduced in the text,
the original siglum remains in force. So the reader must always refer to both the sigla
in the text and the critical apparatus for the reconstruction of the original text.68
68
Cf. M. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. sq.
If words appear in all editions from A to E only in abbreviation, I have

maintained them in this form.
All editions, from A up till and including E, contain lists of errata or corrections.
In as far as these do not refer to spelling or printing errors, they are mentioned in
the apparatus criticus followed by the sigla Bc, C c, Dc and E c; the sigla in the text
mention them with B, C, D and E. The list of A has no references to the Annotations
on Romans.
Readings of BAS and LB are generally only noted if they constitute an improvement. The places where BAS diers from E, are almost always corrections of printing errors. LB incorporates a limited number of printing errors and corrections
from BAS, including faulty corrections, and adds more, and in a number of cases
oers further explanation, added by John Clericus or some other editor.
In ASD VI, , p. sqq., I have oered lists containing specimens of corrections
in the list of errata and spelling and printing errors in E, and lists of readings in
BAS and LB which are not included in the text I have edited; in my opinion it is
not necessary to do the same in this volume.
. Spelling and Punctuation in This Edition

Latin
The Latin text has been established according to the guidelines for this edition of
the Opera omnia.69 Quotations have been printed in italics, words used by Erasmus
to explain a meaning have been placed between quotation marks.
For j the letter i is used; for u the form v is used in an initial position; for v
the form u is used in the medial or nal position.
The spelling used in E has been adopted; deviant forms in earlier editions are
not noted in the critical apparatus. E.g. where E oers the spelling quum, quur,
and declined forms of loquutus and sequutus, I do not mention cum, cur, and
forms of locutus and secutus in earlier editions. Similarly I do not mention forms
like Iudeus, where E reads Iudaeus.
Obvious printing errors and abbreviations like i. or .i. for id est are not noted.
The punctuation has been modernized.
Greek
The same principles have been maintained for the spelling of Greek as those
established in the edition of the Adagia.70 I have tried to respect as much as possible
the spelling of E. I have maintained the original spelling of those forms which
69
70
Cf. ASD I, , p. xviii sq.

Cf. ASD II, , p. .
nowadays are spelled dierently wherever in my opinion they help to illustrate the
knowledge which Erasmus had of Greek. Spelling mistakes have generally been
corrected because they may be due to typesetters or correctors; the incorrect forms
used in E have been noted in the critical apparatus,71 those from A to D only
when they correspond to those in E. In the text and the commentary the accents,
breathings and the iota subscript are generally written according to presentday
practice; in the critical apparatus I have done the same in the entries borrowed from
the text, but I have maintained the spelling of the codices in the deviant readings.
Omission of the iota subscript is generally not noted in the critical apparatus.
Hebrew
Erasmus knowledge of Hebrew was slight; he often mentions that for Hebrew he
relied on Oecolampadius,72 e.g. in the Preface to the Annotations and in Resp. ad
annot. Ed. Lei.73 In the latter work Erasmus adds that in the rst edition of the
Annotations he had included the Hebrew passages for the sake of the typographer,
in order to prevent unauthorized reprinting; very few printers had Hebrew types.
In the second edition he had removed most of them.
The spelling of Hebrew and Aramaic words in the text is drawn from that in
E and has been corrected as far as possible. In the critical apparatus the texts are
included as I have found them in the various editions; the reader should take
into account that the art of printing was far from perfect: the dlt () is barely
distinguishable from the reys () and the nal kaph (), the he () from the .heyt
() and the smk () from the nal meym ().
. The Commentary
In the commentary too the spelling of j, u and v in Latin texts, both those by
Erasmus and by other authors, has been adapted to the above-mentioned guidelines.
I have corrected spelling mistakes in quotations. In passages which I have borrowed from th and th century editions, I have also modernized the punctuation. In quotations from the Nouum Testamentum I omit the variant forms of earlier
editions except when these editions only oer these forms.
In this commentary I refer to the lists of errors, which are to be found in LB VI,
f * r** r. However these lists are incomplete, therefore I quote from D, the
edition of the Nouum Testamentum and the Annotationes, f Oo vOo v,
71 E.g. Annot. in Rom. , , l. : scripsi: AE BAS LB; in Rom. , , l. : A:

-D, ; in Rom. , , l. : LB: E; in Rom. , , l. :
AD: E.
72 V. infra, p. , Some Biographical Data.
73 ASD VI, , p. sq., ll. , and ASD IX, , p. , ll. (cf. LB IX, C).
Soloecismi per interpretem admissi manifestarii et inexcusabiles, e pluribus pauci

decerpti,
Loca obscura et in quibus lapsi sint magni nominis interpretes, ex innumeris pauca
decerpta,
Loca manifeste deprauata, sed ex innitis, vt occurrebant, pauca decerpta,
Ad placandos eos qui putant in sacris libris nihil neque superesse, neque deesse,
quaedam excerpsimus, quaedam excerpsimus, quae manifestius deprauata sunt in
hoc genere, quam vt negari possit,
Quae sint addita in nostris exemplaribus, and
Quae per interpretem commissa, respectively.
When I use the term modern editions of the New Testament, I refer to the
following editions:
Novum Testamentum Graece, ed. C. Tischendorf, vols., Leipzig, 8;
Nouum Testamentum Graece et Latine apparatu critico instructum edidit Augustinus Merk, Rome, 9;
Nouum Testamentum Graece et Latine. Vtrumque textum cum apparatu critico
imprimendum curavit D. Eberhard Nestle novis curis elaboravit D. Erwin
Nestle, Stuttgart, 12 (Nestle12);
Nouum Testamentum Graece post Eberhard Nestle et Erwin Nestle communiter
ediderunt Kurt Aland, Matthew Black, Carlo M. Martini, Bruce Metzger, Allen
Wikgren, apparatum criticum recensuerunt et editionem novis curis elaboraverunt Kurt Aland et Barbara Aland una cum Instituto studiorum textus Novi
Testamenti Monasteriensi (Westphalia), Stuttgart, 26 (Nestle26);
The Greek New Testament. Fourth Revised Edition edited by Barbara Aland, Kurt
Aland, Johannes Karavidopoulos, Carlo M. Martini, and Bruce M. Metzger,
in cooperation with the Institute for New Testament Textual Research, Mnster/Westphalia, Stuttgart, (Aland et al.).
I refer to three Vulgate editions which in my opinion Erasmus must have known
and which I had at my disposal:
Biblia Latina cum Glossa Ordinaria, Facsimile Reprint of the Editio Princeps
of Adolph Rusch, Strassburg, /, vols., Turnhout, (vol. for
NT ),
Biblia, Basel (Joh. Froben de Hammelburck) , and
Biblia Latine IVI, continens textum Biblie, cum postilla domini Hugonis Cardinalis, ed. Conradus Leontorius, Basel (Joannes Amerbach), .
I indicate them as Strassburg, Basel, and Basel, .
A number of times I refer to the Clementina, Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V
iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita. Nova editio, Paris, s.a. (ed.
princeps Rome, ), mostly when I have the impression that the text in this
edition is borrowed from Erasmus Nouum Testamentum.
When using the term modern editions of the Vulgate I refer to the following
editions:
Nouum Testamentum Domini nostri Iesu Christi Latine, ed. I. Wordsworth
H.I. White, vols., Oxford, , and (Wordsworth-White);
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem recensuit et brevi apparatu instruxit
Robertus Weber OSB, . Gn. Ps., . Prv. Ap. Ioh. Stuttgart2, ,
(Weber).
. Some Grammatical Peculiarities74
a. Morphology
Genitive singular
alus In the combination alius alus instead of alterius.
neutri Instead of neutrius, commonly used to indicate the gender of a word
since Varro, Ling. lat. IX, , (Leumann, p. ).
Ablative singular
omnipotente
veteri
superiori
In classical Latin the ending -e, was used, when the form was used
as a participle or a substantive, but the ending -i, when it was used
as an adjective (Leumann, p. , , b).
(already found in Jerome).
Genitive plural
exemplariorum
-um
Gen. plural of exemplarium, alternative form of exemplar (since

Jerome, Epist. , , , CSEL , p. . ThLL , , )
The ending -um has been maintained in the participles with consonant stems, independently from use as a substantive. Leumann,
p. , b oers as examples adulescentum, amantum and
parentum in Plautus, rudentum in Pacuvius, Lucrece and Vergil, and in Vergil also sequentum, silentum and volantum:
sapientum
74 Cf. Chomarat, Grammaire; Douze lettres drasme, ed. R. Crahay M. Delcourt, Paris, ,
pp. and ; rasme, Dulce bellum inexpertis, edd. Y. Remy et R. Dunil-Marquebreucq,
Collection Latomus, , Berchem-Bruxelles, , pp. ; Erasme, Declamatio de pueris statim ac
liberaliter instituendis, ed. J.-C. Margolin, Travaux dHumanisme et Renaissance, , Genve, ,
pp. , D.F.S. Thomson, The Latinity of Erasmus, in Erasmus. Chapters by M. Mann Phillips,
A.E. Douglas, J.W. Binns, B. Hall, D.F.S. Thomson, T.A. Dorey, edited by T.A. Dorey, London, ,
pp. , and ASD VI, , pp. , introduction, .
Accusative plural ending in -eis: Cf. Khner-Holzweissig, p. sqq., b and

a.
aureis
omneis
orenteis
immortaleis in B and C
Ablative plural ending in -is instead of -ibus. In words ending in -ma this already
occurs in Plaut. (Asin. : poematis) and Cic. (Or. , : poematis, Verr. ,
, : emblematis). F. Neue C. Wagener, Formenlehre der lateinischen Sprache,
, Leipzig, , p. .
commatis
b. Syntax
The partitive genitive after neutral pronouns such as hoc, illud, id, quid,
quidquid, quicquam and quod was specially inherent in the Old-Latin colloquial
language; after idem since Liv. XXV, , . Hofmann, p. sq., , KhnerStegmann, , p. sq.
The dative of the agent with other tenses than the perfect and pluperfect passive
and the gerundive.
solere Forms of the present in the sense of an imperfect (cf. J. Trapman, Solet instead
of solebat in Erasmus and Other Neo-Latin Authors, Humanistica Lovaniensia,
(), pp. ).
The gerund with object after prepositions instead of gerundive construction. This
construction already occurs in Varro (Ling. lat. IX, , Rust. I, , , and III, ,
), Cic. (Brut. , , Tusc. I, , , and III, , ), Sall. (Iug. , ), Sen. (Nat.
II, , ), and the Vulgate (e.g. Mt. , , Lc. , , and Hebr. , ). Hofmann,
p. , g, Ernout-Thomas, Syntaxe latine, Paris, , p. , , Nunn,
p. sq., sq.
The indicative in the indirect question is often found in Old Latin and later
colloquial language, after forms of videre already in Cic. (e.g. Att. I, , and X,
a, ; cf. De or. II, , ). Hofmann, p. sqq., .
huiusmodi is used both substantivally and adjectivally as an indeclinable pronoun.
Cf. Hofmann, p. , a, .
licet is some times construed with the indicative: Late Latin. Hofmann, p. ,
.
vt with the subjunctive, preceded by impersonal verbs or the verb to be. Like quod
instead of an innitive construction. Cf. Hofmann, p. sq., , and p. sq.,
I, and Khner-Stegmann, , p. , .
Also, ad Rom. , , l. , subjunctive without vt preceding necesse est.

vt ne with subjunctive Usually followed by dicam, causer, repetam, commemorem or memorem. It is already to be found in Old Latin. In classical Latin
Cic. uses it in his speeches in imitation of the solemn language of laws and treaties
and in his later letters. In the past classical period the old-fashioned vt ne is almost
entirely avoided, but it comes back in late Latin. Hofmann, III, p. sq.
quis or quid instead of aliquis or aliquid. Not only after si, nisi, num and ne,
but also, at rst rarely used, in a hypothetical thought where one thinks of si, and
much more freely used in late Latin. Hofmann, p. , .
. After cum;
. after quoties;
. after vbi.
vnde occurs time and again instead of a or de with interrogative or relative
pronoun.
. Some Stylistic Terms
amphibologia, ambiguity, double-meaning (Lewis-Short). Variant
reading for amphibolia in Rhet. Her. II, and Quint. Inst. VII, , and (ThLL
, , l. , and Lausberg, p. sq., sq.).
annominatio paronomasia, , Cf. Chomarat, Grammaire, , p. , and
Lausberg, p. sqq., . See below s.v. prosonomasia.
colon See below, s.v. periodus.
comma See below, s.v. periodus.
compar(ia) Translation of , the coordinated juxtaposition of two or more
colons or commas (see above), whereby generally speaking the colons (or commas)
each manifest the same sentence sequence. See Rhet. Her. IV, : Conpar appellatur quod habet in se membra orationis quae constant ex pari fere numero
syllabarum. Lausberg, p. sq., .
coniunctio expletiua pleonasm. Cf. Charisius, II, , Diom. I, and Don. II, ,
Keil, Gr. Lat. , pp. and sq., and , p. .
contrarium Lausberg, p. sq., : The opposition of single words of contrasting meaning, either singly () or plurally in combination (). Lausberg
refers among other passages to Ps. Runianus lex. : est, cum verbum
verbo pari potestate per contrarium redditur vt Latine contrarium vel oppositio
potest dici, and Isid. Orig. I, , : Antitheton, vbi contraria contrariis opponuntur et sententiae pulchritudinem reddunt.
distributio In rhetoric co-ordinating accumulation, enumeration. Cf. Rhet. Her.

IV, ; Distributio est, cum in plures res aut personas negotia quaedam certa
dispertiuntur. Ad Rom. , , l. sq., Erasmus gives the denition: distributio
qua vnumquodque redditur ei cui congruit; he gives a similar denition in
Eccles. III, ASD V, , p. , ll. : Distributio, quae singulis personis aut
rebus dispertitur quae conueniunt, si commoda accedat breuitas, non parum adfert
decoris orationi ; there he refers to Rom. , as a specimen of distributio,
Lausberg p. sq., , explains the word as translation of ; cf.
infra, p. .
emphasis, .
. insinuation: Signicatio est quae plus in suspicione relinquit quam positum est
in oratione (Rhet. Her. IV, ; cf. Cic. De or. III, , , Or. , , Quint.
Inst. IX, , );
. the emphasis which evokes a deeper thought than the words themselves express,
either because it suggests more than it says or because it even suggests what it
does not say (Quint. Inst. VIII, , );
. suggestion, masked allusion;
. which has a hidden, a non-expressed force;
. stress, insistence.
Chomarat, Grammaire, , p. sqq.
opposition. This term is not mentioned as a gure of speech by
J.J. ReiskiusT. Mitchell, Indices Graecitatis, , Oxford, . L. Spengel,
Rhetores Graeci, , Leipzig, , and Lausberg. Chomarat, Grammaire,
, p. , translates alliance de mots and refers to Erasmus notes (scholia) to
Jerome, Epist. , , : adfatim diues est qui cum Christo pauper est, and ,
: delicate miles (CSEL , pp. and ; in Erasmus edition Epist. , Basel,
, , p. ), where Erasmus observes: quae est in vocibus inter
se pugnantibus, pauper et diues, and Quo occultior , hoc est festiuior:
nihil enim minus conuenit militi quam delicatum esse. In Eccles. II and III, ASD V,
, p. , ll. , and V, , p. , ll. , Erasmus refers to the notion,
but only in the translations contraria, contentio and antitheton.
epitasis, , indicates in Erasmuss work the utmost intensity, the highest
degree, superlative or excellence. Chomarat, Grammaire, , p. , and ,
p. sq.
expletiua coniunctio See above, coniunctio expletiua.
gradatio, A progressive anadiplosis. Lausberg, p. sq., , oers as
example, among other exemples, Rhet. Her. IV, : Gradatio est in qua non ante
ad consequens verbum descenditur, quam ad superius ascensum est, hoc modo:
Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparauit eqs. and
Quint. Inst. IX, , sq.: Gradatio, quae dicitur , apertiorem habet artem
et magis adfectatam, ideoque esse rarior debet. Est autem ipsa quoque adiectionis;
repetit enim quae dicta sunt, et, priusquam ad aliud descendat, in prioribus resistit.
Cf. Erasmus, Eccles. III, ASD V, , p. , l. : Gradatio, Graecis , multum
addit venustatis ac iucunditatis. Ea t, quoties ita per gradus oratio distinguitur,
vt dictio niens particulam praecedentem inchoet sequentem. Quale est illud
Maronis [Ecl. , sq.]: Vos haec facietis maxima Gallo/Gallo cuius amor, etc.
Caeterum quum gradatio t per correctionem, etiam ad acrimoniam facit, vt illud
Ciceronis [Cat. I, , ]: Hic tamen viuit. Viuit? Imo etiam in senatum venit.
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the
insertion of a (one-word or two-word) sentence part which does not directly belong
at this point. Lausberg, p. sq., sq. Chomarat, Oeuvres choisies, speaks ad
Act. , (ASD VI, , pp. , ) of violation de lordre naturel des mots,
violation of the natural word order; cf Annot. in Rom. , , l. sq.: confusum
orationis ordinem. Cf. Chomarat, Grammaire, , p. sq.
interrogatio and percontatio Quint. Inst. IX, , hardly distinguishes between
interrogatio and percontatio: Quid enim tam commune quam interrogare
vel percontari? Nam vtroque vtimur indierenter, quamquam alterum noscendi,
alterum arguendi gratia videtur adhiberi. Aquila (second half of the rd c. ad?), De
guris sententiarum et elocutionis (Rhetores Latini minores, , ed. Halm, Leipzig,
, p. sq.): , quaesitum. Hoc genus a superiore diert, quod ad
interrogatum vna voce tantum responderi potest, vel a negante vel a contente;
quaesito autem occurri nisi pluribus non potest For the distinction between
interrogatio and percontatio see also Lausberg, p. sq., , and p. ,
, respectively.
membrum Translation of . See above, s.v. colon and below, s.v. periodus.
parenthesis or interpositio is the insertionforeign to the constructionof a
clause (and thus of an idea) into a sentence. Per parenthesim is the translation
of (Hermogenes, , , ). Cf. Quint. Inst. IX, , .
Lausberg, p. , .
percontatio See above, s.v. interrogatio.
periodus periodus is the most perfect union of ideas into one sentence; it consists of
parts; the longer parts are called colon or membrum, the shorter parts comma.
An extensive discussion of these words is given by Lausberg, p. sq., , and
pp. , .
periphrasis, paraphrasing of one word by several words. Lausberg,
p. sqq., .
prosonomasia, naming, appellation; in the sense of , the
bringing together of two words dierent in meaning, but similar in sound (LewisShort, s.v. agnominatio). Chomarat, Grammaire, , p. . Cf. Eccles. III, ASD
V, , p. , ll. , and CWE , p. .
schema In rhetoric gure of speech (Liddell-Scott).

similiter desinentibus et cadentibus [words] with similar endings of any kind () and [words] ending with the same cases or verbal forms ().
Rhet. Her. IV, , : Similiter cadens exornatio appellatur, cum in eadem constructione verborum duo aut plura sunt verba quae similiter isdem casibus ecferantur Similiter desinens est, cum, tametsi casus non insunt in verbis, tamen similes
exitus sunt Haec duo genera, quorum alterum in exitus, alterum in casus similitudine versatur, inter se vehementer conueniunt; et ea re, qui his bene vtuntur,
plerumque simul ea conlocant in isdem partibus orationis., Cic. De or. III, ,
, and Quint. Inst. IX, , . Lewis-Short. Cf. Lausberg, p. sq.,
.
soloecismus A grammatical fault in the construction of a sen-tence, solecism
(Lewis-Short); derived from Soloi, a Greek colony in Cilicia, and originally used to
indicate a mixture of Greek and non-Greek words and constructions (A.D. Leeman,
Form und Sinn, Frankfurt am Main-Bern-New York-Nancy, , p. ).
synathroesmus or In rhetoric co-ordinating accumulation, enumeration, a gure by which dissimilar things were associated. Quint. Inst. VIII, ,
sq. gives as translations congeries verborum and plurium rerum congeries. In De cop. verb., ASD I, , p. , l. , Erasmus extends this to congerie
verborum ac sententiarum idem signicantium, in Eccles. III, ASD V, , pp.
, ll. , he mentions frequentatio as the translation of .
Lansberg, p. sq., , explains the word distributio as the Latin translation.
traductio Rhet. Her. distinguishes two forms of traductio; in IV, : Traductio
est quae facit vti, cum idem verbum crebrius ponatur, non modo non oendat
animum, sed etiam concinniorem orationem reddat, hoc pacto; Qui nihil habet in
vita iucundius vita, is cum virtute vitam non potest colere ., and in IV, :
cum idem verbum ponitur modo in hac, modo in altera re, hoc modo: Cur eam rem
tam studiose curas quae tibi multas dabit curas?. Item Nam amari iucundum sit,
si curetur, ne quid insit amari. Item: Veniam ad vos, si mihi senatus det veniam.
Erasmus distinguishes in Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll. , four ways of
traductio in which eadem vox incertis locis repetitur cum gratia. The rst, in
which a word is repeted in the same sense, like: Minus amat Deum qui aliquid
amat praeter Deum quod propter Deum non amat. The second, when a word is
repeted in another sense, e.g.: Eum hominem tu vita, qui spem omnem collocauit
in hac vita or Contemne res mundi, in quibus nihil est mundi, eas curas quae te
liberent omni cura. The third when a word is not ambiguous in itself, but is twisted
into another sense, e.g.: Proculeius querebatur de lio, quod expectaret mortem
patris. Quumque lius respondisset: Ego non expectoImo, inquit pater: Rogo
vt expectas. Expectat mortem hominis, qui imminet et optat; et expectat qui nihil
molitur ante mortem, sed aequo animo fert illum esse viuacem. The fourth, when
there is a succession of similar sounds as in the case of an echo, e.g. in the repetition
of cui in Rom. , .
tropus or tropus sermonis tropus, a gure of speech (OLD) or a gurative use of a
word, post-Aug. for translatio, verborum immutatio (Lewis-Short). Cf. Annot.
in Mt. , , ASD VI, , p. , l. sq.: Magna pars euangelicae intelligentiae
in tropis est sita.
In Annot. in Rom. , , ll. and , it is more a manner of speaking or a
syntactic turn.
. Some Other Often Used Terms

absolutus (sc. oratio, sententia or sermo): which gives a complete sense without any
thing annexed (Lewis-Short, s.v.); complete in itself (OLD).
idioma (mostly sermonis alcs), , synonym of proprietas, special way of
speaking, natural (, proprium) to a language, that cannot be simply translated
into another language without straining the meaning. Chomarat, Grammaire, ,
p. sq.
institutum an intended course of action, plan, programme; cf. Cic. Inv. II, ,
: neque ad hoc nostrum institutum pertinet (OLD, s.v.).
proprietas synonym of idioma.
tragoedia tragic performance (OLD), a great commotion or disturbance
(Lewis-Short). Cf. Adag. (tragoedias in nugis agere), and (tragoedias
agere aut insanire), ASD II, , , ll. , and II, , , ll. .
. Diminutives
Crahay-Delcourt, pp. and , Margolin, pp. and sq., and Thomson,
p. sq., have drawn attention to Erasmus liking for diminutives. A list of
diminutives which are found in this volume follows here. Cf. Hoven, pp. .
. Substantives: annotatiuncula, coniunctiuncula, dierentiola, lapillus, oendiculum, prooemiolum, verbulum.
. Adjectives: complusculi, duriusculus, eruditulus, grammaticulus, minutulus,
pauculus, plusculus.
. Correlative adjective: tantulum.
. Adverb: duriuscule.
. Acknowledgements
People who use their erudition to write for a learned minority dont seem to me
favoured by fortune but rather to be pitied for their continuous self-torture. They
add, change, remove, lay aside, take up, rephrase, show to their friends, keep for nine
years, and are never satised. And their futile reward, a word of praise from a handful
of people, they win at such a costso many late nights, such loss of sleep, sweetest of
all things, and so much sweat and anguish.75
I should like to express my sincere thanks to my learned minority, to those who

have supported me in producing this volume.
First of all I am indebted to Dr. M.L. van Poll-van de Lisdonk. She worked
for more than half a year intensively on my manuscript and suggested a host of
corrections and additions. She continued her interest in any problems I presented
to her. I am most grateful for her continuous support and encouragement.
Her husband, Drs. J.J. van Poll, repeatedly helped me out of a x when I had
a problem with my computer programme. I am very grateful for his kind and
patiently rendered assistance. In the end he even took the initiative of producing
the index nominum, thereby relieving me of a considerable task.
Drs. S. Surdel corrected the critical apparatus carefully and proposed a number
of corrections to Erasmus text. I am grateful for his contribution.
Thanks are due to Prof. Jan Bloemendal for seeing this volume to the press.
Prof. J. Trapman, the president of the editorial board of Erasmi Omnia Opera,
was always interested and willing to give support. I am grateful for everything he
has done for me.
Prof. J. Hoftijzer (Leiden) often gave me information about Hebrew and Aramaic, Prof. H.J. de Jonge (Leiden) was very helpful, whenever I turned to him for
advice and Prof. J.C.M. van Winden o.f.m. (Oegstgeest) used to answer my questions almost by return of mail. Drs. M.R.J. Hofstede (Leiden) often found texts
for me, with the aid of CD-ROMs, which I would never have found otherwise.
Dr. A.H. van der Laan, curator of the Erasmus Collection of the Bibliotheek
Rotterdam, gave me useful information; he and his assistants received me and gave
me services with great benevolence.
I am most grateful for the kind and vital support they and others whom I have
not mentioned here have given.
75
Translation in CWE , p. , from Erasmus, ASD IV, , p. sq., l. sqq.: Nam qui erudite
ad paucorum doctorum iudicium scribunt mihi quidem miserandi magis quam beati videntur,
vt qui sese perpetuo torqueant. Addunt, nutant, adimunt, reponunt, repetunt, recudunt, ostendunt,
nonum in annum premunt (cf. Hor. Ars ) nec vnquam sibi satisfaciunt ac futile praemium, nempe
laudem, eamque perpaucorum, tanti emunt, tot vigiliis, somnique (rerum omnium dulcissimi) tanta
iactura, tot sudoribus, tot crucibus.
CONSPECTVS SIGLORVM
A
B
Bc
C
Cc
D
E
Ec
BAS
LB
Loca
Annotationes, ed. pr., Basil., Io. Frobenius, mense Februario .

Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
tabula corrigendorum editioni B addita.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario .
tabulae corrigendorum editioni C additae.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, mense
Martio .
tabula corrigendorum editioni E addita.
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, Omnia
opera, t. VI, (in colophone: mense Augusto).
Annotationes, ed. Lugd. Bat., P. van der Aa, Opera omnia, t. VI,
.
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum emendata,
in Apolog. adv. monach. hisp., ed. Basil., Ioh. Frobenius, 2.
Nouum Instrumentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario

.
Nov. Test. B Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Nov. Test. C Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario
.
Nov. Test. D Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Nov. Test. E Nouum Testamentum, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius,
mense Martio .
Nov. Test.
Nouum Testamentum, consensus quinque editionum quas supra
memorauimus.
Nov.Test. BAS Nouum Testamentum, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius,
Omnia opera, t. VI, (in colophone: anno MD XXXIX mense
Septembri).
Nov.Test. LB Nouum Testamentum, ed. Lugd. Bat., P. van der Aa, Opera omnia,
t. VI, .
Nov. Test. A
[A]
lb
ANNOTATIONES DES. ERASMI

ROTERODAMI IN EPISTOLAS PAVLI APOSTOLI,
diligenter recognitas ab eodem, primum ad Graecam veritatem, deinde
ad vetustissimorum exemplarium Latinorum dem, postremo ad
probatissimorum autorum citationes simul et interpretationes.
| [] P a u l u s. Sunt qui putent Saulo commutatum fuisse vocabulum a conuersione, [B] atque inter hos [C] est [B] Ambrosius; licet diuus Hieronymus enarrans
epistolam ad Philemonem arbitretur pro Saulo Paulum vocari coeptum ob Sergium
Paulum proconsulem, quem hic apostolus primum omnium [D] ex gentibus [B]
DES. B E: D. A C D.
ROTERODAMI A CE: ROTERODAMI
INTER THEOLOGIAE PROFESSORES

INFIMI B.
probatissimorum autorum In this context

Erasmus probably aims at the most authoritative theologians he can refer to. In another
context, when he speaks about authors whom
he regarded explicitly as autores probi or
probati, he means authors who wrote good
Greek or Latin. In Ep. ( May ?),
Allen, Op. ep. I, p. , ll. , he prefers
to be guided, for poetry by Vergil, Horace,
Ovid, Juvenal, Stace, Martial, Claudian, Persius, Lucanus, Tibullus and Propertius, for
prose by Cicero, Quintilian, Sallust and Terentius (the works of this last author were
printed as prose as late as , an edition by
Gourmond at Paris; Er. published an edition
in Basel with H. Froben and N. Episcopius
in ). In De ratione studii (Paris, ),
ASD I, , p. sq., he grants the rst place
among the Greek prose writers to Lucianus,
followed by Demosthenes and Herodotus,
and among the Greek poets to Aristophanes,
followed by Homer and Euripides; he awards
the rst place among the Latin authors to
Terence, followed by Vergil, Horace, Cicero
and Caesar, and declares himself willing also
to accept Plautus and Sallustius, if someone
proposes to add them. Later on, in ,
he rejects Plautus, Terence and Suetonius in
Epist. apolog. adv. Stun. , and , LB IX,
E, E and B, respectively. Rummel,

Probati autores, p. sqq.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. : ex
Saulo Paulum se dicit, hoc est, inmutatum. Et
quia Saulus secundum supradictum sensum,
inquietudo seu tentatio interpretatur, hic cum
ad dem Christi accessit, Paulum se dicit:
id est, quasi ex tentatore factum quietum,
humilemque, vel paruulum, et quia pax est
des nostra. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and .
Hieronymus Comm. in Phil., Migne PL ,
CA, especially the text in B
A: Vt enim Scipio, subiecta Africa, Africani sibi nomen assumpsit , ita et Saulus
ad praedicationem gentium missus, a primo
Ecclesiae spolio, proconsule Sergio Paulo, victoriae suae trophaea retulit, erexitque vexillum, vt Paulus diceretur e Saulo. In Comm.
in Rom., Praef., Migne PG , AA,
Orig. already mentions that some people had
held the same view; however, because in Holy
Scriptures no example of this practice is found
but several people are recorded using two
or even three names, he believes that also
Paul used two names, Saulus as long as he
addressed the Jews, because they spoke the
same language as he did, Paulus when writing
to Greeks and gentiles.
annotationes in romanos ,
Christo lucrifecit, sicut legimus Actorum apostolicorum capite decimotertio. [D]

Chrysostomus putat illi diuinitus fuisse mutatum nomen, quemadmodum apostolorum principi, qui pro Simone dictus est Cephas, seu Petrus. [A] Sunt rursum qui
putent illum fuisse binominem, id quod mea sententia vero propius est. Quanquam arbitror Paulo primum Hebraeo nomen Hebraicum inditum Saul. Nam
hoc nomine compellat illum Christus in via: , ; Id est:
Saul, Saul, quid me persequeris? Deinde quoniam Aegyptus, Cilicia et huic nitima Syriae pars propter Alexandri Magni imperium, et postea Romanam administrationem, iam fere Graeco sermone vtebatur, Hebraicam vocem in Graecam
formam fuisse deexam, quod Graeci nullum habeant vocabulum in desinens,
atque ita ex Saul factum esse Saulum, quemadmodum et hodie [D] Latini [A] ex
Adam faciunt Adamum, ex Abraham Abrahamum, ex Ioseph Iosephum. Denique
quoniam Pauli nomen iuxta Graecis ac Romanis erat familiare, e Saulo rursum
factum esse Paulum, vt vocabulum etiam lubentius agnoscerent, quorum se doctorem protebatur, et hic quoque omnia eret omnibus. Ipse certe hoc nomine
perpetuo est vsus in scriptis suis. Saul e Hebraeis sonat petitum, passiuum a
; quod ascitus fuerit ad munus apostolicum. Ambrosius indicat Saulum dici
tentationem seu inquietudinem. Addunt alias item interpretationes nescio quas in
nominibus Hebraicis, quae vocum allusionem modo tenuem habent, quas, quoniam non est huius instituti, non anxie discutiam. Caeterum Graecis ,
duntaxat abiecta, commotionem ac tumultum sonat proprie maris ac uctuum, . Paulus autem Graecis sonat quietum, a verbo ; inde et quietem
appellant; Romanis pusillum sonat. [B] Nam quod Hieronymus admonet Paulum
Hebraeis sonare mirabilem, demiror ipsum committere quod alias reprehendit in
aliis, qui vocum etymologias e diuersa lingua petebant. Etenim quum constet Paulum aut Romanam esse vocem, aut certe Graecam, non conueniebat eius etymologiam ab Hebraeis mutuari. [A] Haec obiter admonui, quo facilius intelligantur ea
quae sancti interpretes de nominum ratione vel attingunt vel alludunt in suis commentariis. V o c a t u s a p o s t o l u s. . Vocatus hoc loco non est
participium, dictus aut nominatus; quemadmodum nunc vulgo quidam modestiae causa scribunt vocatus episcopus, signicantes non tam modeste quam vere
capite decimotertio CE: ca. tertiodecimo B.

putent AC: putant D E.
Cilicia A B D E: Silicia C.
Romanam E: Rhomanam AD.
in desinens D E: in , aut in , desinens
AC.
Romanis E: Rhomanis AD.
suis. Saul D E: suis. Verum hisce de rebus
accuratius disputamus in commentariis, quos
olim in Paulum institutos, breui absoluemus,
aspirante fauore Christi. Nunc quod ad hoc

institutum pertinet, illud admonuisse satis est,
Saul AC.
e scripsi cum LB: e AE.
sonat D E: sonare AC.
BD: A E.
A B D E: C.
inde BE: vnde A.
Romanam E: Rhomanam BD.
Actorum decimotertio Act. , .
Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne PG
, :
;
,
,
, . Cf. Chrys. De mutatione
nominum, , , Migne PG , .
Sunt qui binominem Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Ridiculi qui
aiunt Paulum fuisse binominem, cum Lucas
eum nunquam antea Paulum nec vnquam
postea Saulum vocet, vt palam sit nomen vna
litera fuisse mutatum, et vt ex historiae sensu
datur intelligi immutatum in Cypro, et ob
Paulum Cypri proconsulem, vt recte dicere
videtur Hieronymus [De vir. ill. , Migne PL
, B and B] et in carmine Damasus.
I have quoted this text fully in ASD VI, ,
p. , n.l. ad Annot. in Act. , .
putent Er. generally uses this form instead of
putant, the reading of D and E, e.g. above
in l. and ad Rom. , , l. . In ASD
VI, , he writes twice Sunt qui malint (ad
Act. , and , , pp. , l. and
, l. sq.) and once Sunt qui malunt
(ad Act. . , p. , l. ), in all places from
C. According to Hofmann, p. sq., ,
the indicative is to be found in old Latin, but
rarely in classical Latin; in late Latin it occurs
again in literature. He mentions Sunt qui
putant; sunt qui censeant in Cic. Tusc. I,
, .
Nam persequeris Act. , .
Aegyptus vtebatur In Er. made
a similar remark about Egypt in Annot. in Act.
, , ASD VI, , p. , l. sq.
Graeci desinens Cf. Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , ll. : Graeci
legunt Beliar, , ob id, ni fallor, quod
Graecis nullum nomen desinit in l, and
Khner-Blass, , , , , p. : Im Auslaute duldet die griechische Sprache nur einen
Vokal oder die Konsonanten v, , und die
mit zusammengesetzten Konsonantgruppen.
omnia omnibus Cf. . Cor. , :
Omnibus omnia factus sum.
e Passive participle of , to ask, to
inquire (KoehlerBaumgartner).
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. :
Et quia Saulus secundum supradictum sensum, inquietudo seu tentatio interpretatur
Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL , ,

pp. and .
Addunt Hebraicis The Interpretationes nominum Hebraicorum, which gure in
many early editions of Vg., oer in the Vg.
edd. of Basel and Lyon , the explanation petitio vel expeditus, seu abutens aut
abusiuum eorum.
instituti an intended course of action,
plan, programme (OLD, s.v.). See introd.,
.
Paulus quietum This was also said by
Ambrosiaster in the passage quoted above in
n.l. .
Romanis pusillum sonat Cf. Aug. De spiritu
et littera, , Migne PL , : Ideo Paulus
non ob aliud, quantum mihi videtur, hoc
nomen elegit, nisi vt se ostenderet paruum,
tamquam minimum apostolorum, and Isid.
Orig. VII, , : Latino sermone Paulus a
modico dictus, vnde et ipse ait [. Cor. , ]:
Ego autem sum minimus omnium apostolorum.
Hieronymus Jerome writes in Comm. in
Phil., Migne PL , A: Paulus in Hebraeo
mirabilem sonat, and draws attention to
wrong etymologies in Comm. in Is. VI, ,
, and VII, , , CCSL , pp. and
, Comm. in Ez. VIII, , a, CCSL
, p. sq., Comm. in Dn. IV, , ,
CCSL A, p. sq., and Epist. , , sq.,
and , , , CSEL , p. and , p. ,
respectively.
Vocatus apostolus The same reading in Nov.
Test. A; BE: vocatus ad munus apostolicum.
Vocatus dignitati Er. borrows from
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Non
est accipiendum hic vocatus pro nominatus. Quale est illud Matthaei [, ]: De
qua natus est Iesus qui vocatur Christus.
Nam hoc perinde est ac si diceretur vocatus in apostolatum. Aut forte sic est legendum Apostolus separatus in Euangelium, vt
sit Paulus seruus Christi vocatus; quales erant
qui a Romanis dicebantur euocati, qui sine
vllo apposito sic dicebantur, qui ad auxilium
rei bellicae vt amici accersebantur; hoc probat
id quod paulo post sequitur In quibus estis
et vos vocati Iesu Christi Eadem ratione
dicuntur nunc vocati substantiue qua dicuntur apostoli, id est missi; ideo aliud est vocabulum illic qui vocatur Christus, , aliud
hic .
lb
se magis nomine quam re episcopos esse; [B] etiam si in hoc incidit

diuus Bernardus, vir alioqui et christiane doctus et sancte facundus et pie festiuus,
sic sui nominis titulum moderans, vocatus abbas; [A] verum nomen est substantiuum velut apostolus, , non aut , quemadmodum et paulo
inferius vocati Iesu Christi, , et subinde , id est vocatis sanctis.
Est autem vocati nomen absolutum, quemadmodum olim apud Romanos euocati
dicebantur qui velut amici ad bellum accersebantur; et hodie quoque [B] Gallis [A]
nonnulli vocantur electi qui proximi sunt senatoriae dignitati. Valet autem ferme
perinde quasi dicas: vocaticius apostolus siue vocatione apostolus et vocatione
sanctis. Statim enim in ipso exordio suum agit negocium conciliatque sibi dem et
autoritatem. Primum cum ipso nomine prae se fert nouatum vitae genus. Deinde
quum seruum se vocat, indicat se non suum negocium agere, [B] sed eius a quo
missus fuerat. [A] Ad haec quum addit Iesu Christi, excludit Mosen, qui sic insederat animis Iudaeorum, vt periculum esset, ne gentes etiam in seruitutem Mosaicae
legis abducerentur. Et plane futurum erat, nisi Paulus acerrime manibus pedibusque restitisset, vt per hunc athletam euangelium Christi velut renatum videri possit.
Post haec adiicit apostolus, quod signicat legatum siue ab alio missum. Et quoniam id temporis erant multi pseudapostoli, qui sese famae quaestusue gratia in
hoc munus ingerebant, adiecit , vocatus, quod geminam habet sententiam;
siue quod ad hoc munus fuerit ab ipso Christo vocatushoc est accersitusnec
sibi vindicarit apostolicam functionem, imo nec ab homine susceperit hoc muneris,
sed ab ipso Christo; siue quod hoc verbo meritum operaque legis excludat et euangelii gratiam asserat, quae datur omnibus, non e Mosaicae legis ceremoniis, quibus
debant Iudaei, non ex humana sapientia, cui nitebantur Graeci, sed ex vocatione
Numinis. Nam id potissimum agit in hac epistola diuus Paulus, vt vtrisque detrahat supercilium, et Iudaeis adimat Mosaicae legis duciam et Graecis philosophiae
praesidium, atque [B] ita [A] vtrosque ex aequo coniungat in Christo. Habent apostoli sua quaedam peculiaria [D] verba, [A] gratiam, vocationem, electionem, praescientiam, destinationem ac | praedestinationem, quae ferme semper legis duciae
opponuntur, quod inde tum praecipuum periculum imminere videretur. [B] Non
me clam est quaedam ab Origene disseri ex huius vocis occasione de vocatis [D]
quidem, [B] sed desciscentibus a muneris fructu, sane argute et erudite, quae mihi
non est animus reiicere, sed magis arrident in literis diuinis quae simplicissima sunt
minimeque coacta. [A] Quanquam haud incias iuerim hanc vocem aliquoties sic vsurpari, vt non multum absit a natura participii, velut apud Matthaeum:
Multi sunt vocati, pauci vero electi, legitur et . [D] Haec vox peculiaris est Paulo, cui studium est omnibus adimere duciam operum humanorum
totamque gloriam transferre ad vocantem Deum, cui vocanti qui auscultat saluus
est. Ita Paulus e coelo vocatus mox obedit. [A] S e g r e g a t u s i n e u a n g e l i u m
D e i. . Mira epitasi commendat suum ocium, qui non solum vocatus fuerit ad apostolici muneris functionem, verumetiam [D] vt vas electum [A]
sepositus sit et separatus in munus euangelii praedicandi. Est enim non
solum separare, verumetiam iudicio seponere ac secernere; vnde medici
vocant leges absolute breuiterque pronunciatas, quemadmodum vocantur sapientum . Neque simplicem habet haec dictio. Primum enim
Romanos E: Rhomanos AD.

conciliatque BE: et conciliat A.
gentes D E: gentilitas AC.
abducerentur D E: abduceretur AC.
velut E: veluti AD.
having bad taste, using a bad,

aected style (Liddell-Scott), CWE , p. ,
oers the translation aectation.
Bernardus vocatus abbas Bernard of
Clairvaux often refers to himself as vocatus abbas Claraevallis or Claraevall(ens)is
vocatus abbas in the beginning of his letters
(Epist. , , , , , , , ,
, ), but because he sometimes writes
dictus abbas Claraevallensis or de Claraevalle (Epist. , and ), we may wonder
whether he does not use vocatus as a kind
of synonym of dictus. See S. Bernardi Opera
omnia, , pp. , and , and , pp. ,
, , , , , , , and
.
paulo sanctis Rom. , and .
euocati Men specially invited by a military commander to serve under him; later
restricted to senior soldiers on the completion
of their service, and from the early empire
onwards to ex-members of the praetorian and
urban cohorts (OLD).
electi Er. probably refers to the lus,
ociers royaux, who were in charge of
the tax-levy in a number of provinces of
France which were called pays dlections.
A. Jouanna, La France du xvie sicle
, Paris, , p. . CWE , p. ,
n. , refers to E. Huguet, Dictionnaire de la
langue franaise du XVI e sicle, (Paris, ),
p. sq., which oers as a meaning Ung
fort gentil chevalier et expert aux armes, qui
en sa compaignie avoit quarante ou cinquante
chevaulx dEspaigne, sur lesquelz estoient
gentilzhommes tous esleuz aux armes.
seruitutem Mosaicae legis Cf. Rom. ,
(Vg.): seruio legi Dei, and Gal. , : vt nos
in seruitutem redigerent.
nisi Paulus restitisset Act. ,
and Gal. . Er. explains manibus pedibusque in Adag. , ASD II, , p. ,
l. sqq. as follows: Extremum conatum
signicantes dicimus Manibus pedibusque.
Nam per manus declaratur industria con-
quaestusue BE: questusue A.

operaque legis excludat D E: excludat et
opera legis A, excludat, operaque legis B C.
atque BE: et A.
sapientum E: et sapientum AD.
ciendi negotii, per pedes maturamdi celeritas
The oldest form of this saying in Greek is to
be found in Hom. Il. XX, :
, in Latin in Ter. Andr. .
athletam Cf. . Tim. , : cursum consummaui.
multi pseudapostoli Cf. . Cor. , , .
Petr. , and . Ioh. , .
apostolicam functionem See below, p. ,
n.ll. .
hoc muneris Cf. l. : hoc munus.
Nam id praesidium This could be
considered as a summary of Rom. , , .
For the Jews, see also below, n.ll. , for
the Greeks e.g. Rom. , and ,
and , .
Origene Comm. in Rom. I, , Migne PG ,
sqq.
Multi electi Mt. , and , .
Paulo saluus est Rom. , sqq.; ,
sq., Gal. , ; , and sq.
Paulus obedit Act. , sqq. and , sqq.
Segregatus in euangelium Dei Also the
reading in Nov. Test.
epitasi , indicates in Erasmuss work
the utmost intensity, the highest degree,
superlative or excellence. See introd., .
apostolici muneris functionem See below,
p. , n.l. ad Rom. , .
vas electum Cf. below, ll. .
Er. refers to the ,
the most explained, published and translated
work by Hippocrates, which contains
short worded prescriptions concerning the
whole of medical science. RE , .
sapientum Also title of
Adag. , ASD II, , p. , l. . , terse pointed sayings, is the title of
a work by Plut. (Liddell-Scott) and also of
one by Erasmus (ed. pr. Basel, Hier. Froben,
Herwagen and Episcopius, ; LB IV,
; ASD IV). For sapientum see introd.,
a.
See introd., .
deprecatur inconstantiae crimen, quod a Mosaica lege desciscere videretur: Vocatus,

inquit, et segregatus, velut eximium quoddam et electum organum, ipso testante
Christo: Vas electionis est mihi, vt portet nomen meum coram gentibus. Deinde allusit
ad factionem suam quam sequebatur in Iudaismo. Quum enim Iudaeorum populus, quanquam eandem legem amplecteretur, in varias sectas esset diuisus[E] quarum praecipuas Iosephus libro Antiquitatum decimooctauo, capite secundo, refert
Essenos, [A] Sadducaeos [E] et [A] Pharisaeos, Paulus Pharisaicae haereseos erat,
[B] quae sic appellatur [A] ab Hebraea voce pharas Tt; quod ob insignem vitae
sanctimoniam et excellentem doctrinam, semoti separatique a vulgo videri vellent.
Coepit igitur Paulus esse in euangelio quod fuerat in Iudaismo, sed alio pacto. Illic
supercilii titulus erat, hic mire separatus erat, a Mose ad Christum, a litera ad spiritum, a ducia operum ad gratiam.
[] Q u i f a c t u s e s t e i. . Laurentius Valla mauult genitus aut
natus quam factus; cuius equidem sententiam in praesentia nec probo nec improbo. Certe genitus esset, si scriptum fuisset [C] aut . Augustinus libro aduersus Faustum vndecimo, capite quarto, testatur in nonnullis Latinis
codicibus pro factus scriptum fuisse natus. Et tamen idem alibi reddit causam cur
apostolus maluerit dicere: factus est quam natus est; nimirum quod non ex semine
virili, sed ex opicio Spiritus Sancti conceptus ac natus sit. Et tamen haec causa non
obstat, quo minus alibi dicatur natus. [A] Caeterum pronomen ei, quod additur
in Latinorum codicibus, in nullis Graecorum inuenitur. Sed quoniam subabsurdus
sermo videbatur, si dixisset: qui factus est ex semine Dauid, explicandi causa adiecit
ei. Quanquam huius pronominis additamentum adeo nihil facit ad sensum, vt
ociat quoque. Neque enim hoc agit Paulus, vt appareat cui natus sit Christus,
verum vt liqueat eum a quo segregatus fuerat in praeconium euangelii, fuisse Deum
verum, et eundem item verum hominem: [B] hominem, [A] ex eo quod natus esset
ex semine Dauid secundum carnem; Deum, ex hoc quod virtus eius diuina declarata
sit per Spiritum sancticationis et resurrectionem a mortuis. Quod si quid ad rem
pertinuisset denire, cui natus aut factus esset, nobis natus erat potius quam Patri,
quorum negocium agebatur. Quod si cui non satis arridet verbum illud natus et
quarum Pharisaeos E: Samaritanos,

Essenos, Nazarenos, Sadducaeos, Herodianos,
Pharisaeos AD.
Essenos AD: Esseos E.
quae sic appellatur BE: qui sic appellantur
A.
Tt D E c : T A, U B C, T E.
Paulus esse BE: esse Paulus A.
additur BE: additum A.
Neque CE: Nec A B.
fuerat BE: fuerit A.
Vas gentibus Act. , .
Deinde Iudaismo Act. , . Er. refers
here to Pauls life as a law-abiding Jew before
his conversion. In Declarat. ad cens. Lutet.,
LB IX, D, Er. explains Iudaismus as
the legalistic way in which Christians followed the example of the Jews: praescripta
de rebus externis, veluti de veste, cibo, ieiunio, quae similitudinem quamdam habent
cum Iudaeorum obseruationibus. According to Er. this form of religion was in
disagreement with Christian faith in Gods
grace; he uses the word superstitio with
regard to lex Mosaica (Paraphr. in Lc.
, and in Ioh. , , LB VII, A
and F), speaks of a man vere Christianus, non Iudaice superstitiosus (Ep. ,
l. sq.) and calls Mosaic law vappa, vapid
wine (Paraphr. in Lc. , , LB , ) and
the Jewish religion crassa, praepostera,
peruersa (Paraphr. in Ioh. , ; ,
and , , LB VII, FA, A and
CD) and rudis quaedam et confusa de
rebus diuinis credulitas (Ep. , l. sq.).
These specimens are borrowed from S. Markish, who expatiates on this issue in Erasmus and the Jews, Chicago-London ,
p. sqq.
Iosephus In both Ant. Iud. XIII, , ,
and XVIII, , , , Ios. mentions
the Essenes, the Pharisees and the Sadducees;
in the latter passage he adds a sect led by Judas
the Galilaean.
Tt Derived from Aramaic X"t, plural
X"t, which means separated ones; cf.
Orig. Comm. in Ioh., frg. , GCS , p. ,
l. sqq.: .
,
, . ThDNT , pp. , particularly
pp. , and ODCC, s.v. The qal of
means to break bread, the participle of the
hi-p#il having divided hoofs.
a Mose spiritum The comparison of
Moyses (i.e. lex) with litera, and of Christ
with spiritus is reminiscent of the title of
Aug. De spiritu et littera, especially the passage in , , CSEL , p. : Proinde
quia lex, sicut alibi dicit, praeuaricationis
gratia posita est [Gal. , ], id est: littera ista
extra hominem scripta, propterea eam et ministrationem mortis et ministrationem damnationis appellat; hanc autemid est: Noui
Testamentiministrationem spiritus et ministrationem iustitiae dicit, quia per donum
spiritus operamur iustitiam et a praeuaricationis damnatione liberamur.

Qui factus est ei Nov. Test.: qui genitus fuit.
Just like Faber Stapulensis, who translated, f
r, lio suo facto ex semine, Er. omits in Nov.
Test. the addition ei of the Vg. qui factus est
ei. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo v, LB
VI, ** r) Ei additum est ab interprete., and
ASD VI, , p. sq. n. .
Laurentius Valla Annot., Garin, , p. ,
col. : Graece potius est qui genitus est ei,
.
aut natus This
addition is to be explained by criticism from
Stunica, against whom he defends himself
in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, ,
pp. , ll. , against the objection that he preferred genitus to factus
and natus (as in l. sqq. he refers here
to Aug. Contra Faust. XI, ) and states that
Stun. declares that ei is not only omitted
in the Greek codices but also in very old
Latin codices. Afterwards, Er. responded in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, F
B, to Titelmans, who criticized him again
of his translation genitus in Nov. Test. and
his omitting ei.
Augustinus Contra Faust. XI, , CSEL
, p. . The other text to which Er. refers,
is probably De Genesi ad litteram, X, , CSEL
, , p. : Christus autem visibilem carnis
substantiam de carne virginis sumpsit; ratio
vero conceptionis eius non a semine virili, sed
longe aliter ac desuper venit.
nonnullis codicibus For his Augustine ed. Er. made use of a ms. of Contra Faust.,
which was put at his disposal by Martinus
Lypsius, as is apparent from Ep. to Lypsius, ll. : Remitto Augustini libros contra Faustum. Scribe si quos alios habetis libros
manu vetustiore descriptos; hic enim nobis
magno fuit vsui., and Ep. , l. , where
Er., in connection with Contra Faust., writes
that in peruetusto codice an undeteriorated
passage was to be found. ASD VI, , p. ,
n.ll. , and p. , n.ll. . Lypsius (*c. , ) lived at the the Augustinian priory of St. Maartensdal (St. Martins Valley) in Leuven, which is mentioned in
Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. , l. sq.
It possessed two mss. of Contra Faust. After
this priory was closed at the end of the th
c., no trace was found of these mss. W. Lourdaux M. Haverals, Bibliotheca Vallis Sancti
Martini in Lovanio, Leuven, , , p. .
lb
mauult illud quod habet vulgata aeditio, factus, equidem non admodum refragabor,
modo intelligat hoc loco factum dici pro eo quod est esse coepisse. Quod genus
est et illud: Qui post me venit, ante me factus esthoc est: qui me sequebatur,
coepit esse prior, et praecessit me, quemadmodum in euangelicis annotationibus
indicauimus. Is enim qui nunquam coepit esse Deus, homo tamen esse coepit.
[] Q u i p r a e d e s t i n a t u s e s t. Magno consensu Graeci codices habent
, id est qui nitus seu denitus erat, hoc est, iuxta Graecorum scholiorum interpretationem, certo pronunciatus, demonstratus ac declaratus. Atque
ita [B] legit [D] Chrysostomus, et [B] Theophylactus, ac [A] legendum esse nominatim etiam admonet Origenes enarrans hunc locum. In quo tamen illud obiter
succurrit admirari, quomodo Origenes eo in loco citet exemplaria Latinorum, in
quorum plerisque fatetur pro destinatus haberi praedestinatus; nisi forte interpres aliquid addidit de suo aut Origenes quo studio peruestigarat Hebraeorum fontes, non
contentus tot aeditionibus, eodem Latinos quoque codices lustrauit. Dictu mirum
est quam se torqueat hoc loco Thomas Aquinas, vir alioqui non suo tantum seculo
magnus. Nam meo quidem animo nullus est recentium theologorum cui par sit
diligentia, cui sanius ingenium, cui solidior eruditio; planeque dignus erat cui linguarum quoque peritia reliquaque bonarum literarum supellex contingeret, qui iis
quae per eam tempestatem dabantur tam dextre sit vsus. Qua|re si magni scriptores
nonnunquam haesitant in Paulinis epistolis, id partim imputandum est sermonis ac
sensuum obscuritati, partim infelicitati temporum, quibus bonae literae pene funditus interierant. Vir igitur vigilans et ingeniosus, omnem hoc loco mouet lapidem,
ac ceu Proteus quispiam semet in omnia vertit, si qua possit elabi, nunc lectionem
Origenicam sequens, nunc ad nostram se recipiens; et nunc interpretatur destinare
pro mittere, nunc ordinare, rursum praedestinare, nunc praescire; nunc aliud
quiddam esse vult, ac varias inducit destinationis ac praedestinationis relationes.
Atqui Origenes quidem expedite denit praedestinationem ac destinationem, ita
pronuncians: destinari eum qui iam est, praedestinari qui nondum sit. Vnde notat
diuus Hieronymus, enarrans primum caput epistolae ad Ephesios, ex huius opinor sententia, Paulum his verbis non vti, nisi quum de nobis loquitur, ac
palam admonet hoc loco de Filio dictum esse , non , id est
destinati, non praedestinati. Caeterum si hoc nos oendit quod praedestinari
ob additam antecessionis praepositionem referatur ad aliquid quod nondum sit,
idem scrupulus manet in verbo simplici. Quum enim destinare sit non mittere,
quemadmodum vulgus illiteratum putat, sed certum aliquid in animo praegere,
nimirum ipsa verbi natura rei futurae signicationem habet, quemadmodum sperare, timere, decernere, deliberare, statuere. Nihil enim horum t, nisi ad aliquid
futurum referatur. Rursum, si malumus hunc futuri respectum alio deriuare quam
ad ipsam Filii Dei rationem, vt is qui ab aeterno genitus fuit [B] Dei [A] Filius,
idem destinatus fuerit et ordinatus ad hoc aut illud faciendum, iam nihil etiam
obstat praepositio prae. Quandoquidem ad hunc modum nihil prohibet Dei Filium
praedestinatum vocare ad id quod postea accidit. [B] Nisi forte placet quod Origenes sensisse videtur, in praedestinare duplicem esse respectum futuri, in destinare
duntaxat vnicum. Etenim si lio iam mihi nato destinem sponsam, persona cui
destino, ad praesens tempus pertinet, id quod destino ad futurum. Caeterum si in
animo statuo lium qui primus mihi nascetur, theologicis literis dedicare, persona
illud D E: id AC.
coepisse A CE: cepisse B.
coepit A CE: cepit B.
Quod genus as, like, for example (OLD).

For the use of this accusative see Hofmann,
, Zusatz , p. , and Khner-Stegmann,
, , b, p. . For the attributive use see
below, ad Annot. in Rom. , , n.ll. .
quemadmodum indicauimus See
Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. , ll.
: Proinde praecessit.
Qui praedest inatus est Nov. Test.: qui
declaratus fuit.
Qui praedestinatus immortales In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BF,
Er. defends his preference for destinatus to
praedestinatus.
Graecorum scholiorum interpretationem See below in this annot., l. sqq.
Er. refers to scholia wrongly ascribed to Oecumenius which are contained in the Greek
ms. AN III of the Pauline Epistles in the
University Library of Basel; the edition in
Migne PG and , is not only enlarged
but also oers variant readings. Scholia by
Oecumenius of Trikka are to be found in
Pauluskommentare aus der griechischen Kirche.
Aus Katenenhandschriften gesammelt, Neutestamentliche Abhandlungen, XV, ed. K. Staab,
Mnster in Westfalen, 1, 2. Cf. ASD
IX, , pp. , and VI, , pp. and sq.
Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne
PG , : ; , , , . Cf. below, p. , n.ll. .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne
PG , A: , ,
, , . Cf.
below, p. , n.ll. .
Origenes lustrauit Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , CB. See also
below, ll. , and l. sq: Origenes
sensisse videtur.
Dictu Thomas Aquinas relationes Super Rom. lect., cap. , , nn.
, Cai, , pp. . Cf. Summa, III, qu.
Theophylactus CE: Vulgarius B.

Thomas CE: Diuus Thomas A B.
pro mittere BE: promittere A.
Caeterum BE: Atqui A.
: De his quae conueniunt Christo secundum esse et eri, art. (Vtrum haec sit
vera: Deus factus est homo) and (Vtrum
haec sit vera: Homo factus est Deus), and
III, qu. : De praedestinatione Christi,
Opera omnia, (Rome, ), pp. sqq.,
and sqq., respectively. In Annotations,
p. sqq., E. Rummel gives a survey of Er.s
remarks on Thomas commentaries on passages of NT. Cf. introd., .
magni scriptores One may wonder to which
authors Er. alludes.
sermonis ac sensuum obscuritati One
could think of Origen, to whom he refers here
and in ll. ad Rom. , ; in the note
to that passage I also mention Jerome.
infelicitati temporum interierant
One should think of medieval authors, e.g.
Nicholas of Lyra, Hugh of St. Cher and the
authors quoted in the Glossa Ordinaria, whom
Er. often criticizes; cf. ASD VI, , p. . But
it is possible that Er. uses the plural to avoid
personal criticism of Thomas.
omnem lapidem In Adag. (Omnem mouere lapidem), ASD II, , p. ,
Er. explains hoc est omnia experiri nihilque
intentatum reliquere.
Proteus elabi Cf. e.g. Hom. Od. IV,
. In Adag. (Proteo mutabilior), ASD II, , p. sq., l. sq., Er.
explains Nam hic deus in omnigenem speciam sese vertit se subinde in alias atque
alias formas transgurat et in vafrum et versipellem competit.
Origenes nondum sit Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , B: Qui
ergo semper est, destinatur, vt diximus, non
praedestinatur; qui autem praedestinatur,
nondum erat tunc cum praedestinaretur, sed
coepit ex tempore.
Hieronymus Comm. in Eph. I, , , Migne
PL , bc.
simul et res ad futurum tempus pertinent. Et ad huiusmodi voluit Origenes pertinere praedestinandi verbum. [A] Verum siue destinatus legas siue praedestinatus,
et quocunque referas eam futuri rationem, constanter obstrepit id quod sequitur:
Filius Dei secundum spiritum sancticationis [B] et [A] ex resurrectione mortuorum.
Fac enim destinationem aeternam, vt semper destinatus fuerit ad hoc, vt esset Filius
Dei, quomodo iam cohaeret per spiritum sancticationis et ex resurrectione mortuorum? Quid enim haec ad illam destinationem? Vnde Ambrosius laborans et ipse
in his angustiis addit, haud scio vnde, duo verba: vt manifestaretur Filius Dei. Et
Thomas admonet nonnunquam in diuinis literis dici: eri, quum [B] aliqua [A]
intelliguntur eri et innotescunt.
Atque haec quum dicunt, veluti diuinant, id quod nos sentimus. Quanquam
nihil erat necesse aliunde petere quod in ipsis Pauli verbis inest. Nam ipsa Graeca
vox non solum signicat denire ac decernere, verum certo pronunciare ac
prouulgare quod decreueris; vnde certam de rei natura sententiam appellant. Et
indicatiuum modum, quod certum aliquid indicet ac declaret, appellant
grammatici. Proinde si pro praedestinatus legas declaratus, tota vndique sententia
vel ad amussim quadrabit, neque quicquam vsquam occurret salebrae. Hominem
fuisse Christum euidens est argumentum quod natus sit ex semine Dauid; id
ipsis comprobatum est sensibus. At declarandum erat eundem esse Filium Dei,
id quod semper fuerat, sed ignotum erat mundo. Quem igitur constabat esse
hominem, is declaratus est esse Filius Dei. Caro declarauit hominem, virtus
et spiritus sancticationis declarat Filium Dei ac Deum. Idque declaratum est
cum aliis quidem modis, nempe vaticiniis prophetarum, signis innumeris, tum
vero praecipue ex resurrectione mortuorum. Ad hunc modum interpretantur, [B]
vt dictum est, [A] et Graecorum scholia, e quibus ipsa subscribam verba, ne quis
nobis didat: , , ,
, , ; Id est deniti,
hoc est demonstrati, declarati, tum per prophetas, tum per tot diuinitatis signa,
tum per ipsam resurrectionem. Hactenus Graecorum scholia. [B] A quibus adeo
non dissentit Theophylactus, vt non aliam quam hanc adducat interpretationem,
exponens , cogniti pro Filio Dei, tum ostensi, conrmati,
indicati. Nam iis verbis vtitur interpres operis falso inscripti Athanasio; quum
id quod ante suspicabamur, mox collato Graeco Latinoque compererimus esse
Theophylacti; [D] cuius verba sunt haec: , , , id
est demonstrati siue declarati, conrmati, iudicati siue decreti. Chrysostomus
hisce verbis exponit: , , , , id est
demonstrati, declarati, iudicati, confessi. Semper quidem fuerat Filius Dei, sed
paucis cognitus, videlicet Iudaeis, et horum etiam paucis. Verum post declaratus est
talis vniuerso mundo. Quo magis autem liqueat hic non eri mentionem aeternae
praedestinationis, Chrysostomus addit: iudicati omnium suragio, ex prophetis,
ex mirabili natiuitate secundum carnem, ex virtute signorum, ex spiritu per quem
dedit sancticationem, ex resurrectione, per quam mortis soluit tyrannidem. Haec
satis arguunt aliud sonare Graecis quam interpretantur Latini. [A] I n
v i r t u t e. . Recte quidem vertit, si modo recte accipiamus. Nam Latina

vox anceps est, et aliquoties sic accipitur, vt opponatur vitio et respondeat Graece
; nonnunquam vt pugnet cum imbecillitate. Proinde nos maluimus alicubi
vertere potentiam siue potestatem; quandoquidem a dicta est .
prouulgare BE: promulgare A.

appellant BE: appellat A.
AD: E.
esse hominem BE: hominem esse A.
tum vero BE: sed A.

Theophylacti CE: Vulgarii B.
In virtute E: In virtute dei AD.
Graece A B E: Graecae C D.
CE: A B.
Ambrosius Ambrosiaster oers in Er.s

ed. in the entry the same text as in l. .
Er.s ed. reads in the explanation, p. : Hic
ergo qui incarnatus quid esset latebat, tunc
praedestinatus est secundum spiritum sancticationis, in virtute manifestari Filius Dei,
cum resurgit a mortuis. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , on pp. and . With
the two words vt manifestaretur Er. refers
to the word manifestari, which he seems to
quote by heart and which Ambrosiaster added
to Pauls text in his comment. Ambrosiasters
source is not clear to Er.
Thomas innotescunt Passages in
which Thomas Aquinas reads forms of eri,
are quoted above in n.ll. .
Cf. Aristot. Top. I, , b:
(W.A.
Pickard-Cambridge translates A denition
is a phrase signifying a things essence. The
Works of Aristotle, ed. W.D. Ross, , Oxford,
).
The reading of AD. The Greek
name for the indicative mood is . Cf. Dion. Thrax, Ars grammatica, ,
Gr. Gr. , , p. , and Apollonius Dyscolus,
Synt. III, , , Gr. Gr. , , p. .
ad amussim with precision, exactly
(OLD). Cf. Adag. (Ad amussim), ASD
II, , p. sqq., l. sqq.
Graecorum scholia Ps. Oecumenius,
Comm. in Rom. , , reads in Migne PG
, B: . ,
, .
Theophylactus decreti Expos. in
Rom. , , Migne PG , A: , , , , . In the translation (see next
note), f v: qui praedestinatus est, id est:

ostensus, conrmatus, et iudicatus.
Athanasio See introd., , s.v. Theophylact.
Chrysostomus tyrannidem Hom. in
Rom. , , Migne PG , sq.:
; , , , , ,
,
, , , , . In the translation by Musculus, Opera,
, D: Quid igitur est quod dicit qui fuit
declaratus? Ostensus, manifestatus et probatus.
In virtute Nov. Test. A: in potentia;
BE: cum potentia.
virtute potestatem Though Er.
time and again criticizes the translation of
in the Vg. as virtus, he maintains
this translation in Nov. Test. in the Acts of
the Apostles, the Epistles of Peter, the Apocalypse and by far the most places in the synoptic Gospels. In the Epistles of Paul he prefers
the notion force or power thirty times,
mostly potentia, sometimes potestas, vis
and fortitudo. In Hebr. he translates both
virtus and potentia twice and vis once.
Cf. below, ll. ad Rom. , , and
l. sqq. ad Rom. , , where Er. remarks
that Jerome prefers to translate as
potestates, Annot. in . Cor. ,: Quanquam hic quique virtutis sic accipitur, non
vt opponatur vitio, sed inrmitati, and , :
Nec est virtus , vt opponatur vitio, sed
, vt opponatur inrmitati, ASD VI, ,
p. , l. sq. and p. , l. sq., and
ASD VI, , p. , n. 2 to cum potentia.
lb
lb
Miro autem consilio Paulus contraria contrariis opposuit. Primum enim Paulum
opposuit Saulo, ser|uum Iesu Christi Mosaicae legis seruituti, vocatum apostolum iis qui se ingerebant, segregatum in euangelium Pharisaismo quem ante protebatur. Atque hactenus se suumque commendauit ocium. Quae sequuntur,
pertinent ad commendationem Christi, qui promissus fuit, non a quouis, sed ab
ipso Deo, nec per quosuis, sed per prophetas suoshoc est veros ac diuinos,
nec id quibuslibet instrumentis, sed in scripturis sanctis. Deinde Christi geminam
in eadem hypostasi naturam mira verborum emphasi describit; de homine dicit:
factus est, vt intelligas aliquid accessisse quod non erat; de diuinitate dicit: declaratus est. Illic addit: secundum carnem, cuius comites sunt inrmitas et impuritas;
vnde Spiritus quidem promptus, caro vero inrma. Et concupiscentias carnis vocant
aectus ad vitia sollicitantes. Proinde carni opposuit virtutem Dei et spiritum
sancticationis, hoc est potentiam imbecillitati et sancticationem immundiciae.
Assumpsit igitur nostram carnem, et ostendit suam potentiam; idque potissimum
ex eo quod suapte virtute resurrexit a mortuis et animam quam volens deposuerat moriens, quum visum est, recepit. Ac rursum, quoniam carnis est mortalitas, et
huic opposuit resurrectionem mortuorum, quae est immortalitas. Illud vero visum
est admonere, id est in virtutepraepositionem hanc in euangelicis et apostolicis literis nonnunquam sic vsurpari, vt idem sit ferme quod per;
vt sit sensus in virtute Dei, id est per virtutem [D] diuinam, siue ex virtute,
quemadmodum interpretatur Chrysostomus. [A] A Dauid accepit vt mori posset,
a Patre vt nos redderet immortales. P e r s p i r i t u m s a n c t i f i c a t i o n i s. Thomas indicat fuisse qui haec verba torquerent ad particulam incarnationis: qui factus
est ex semine Dauid, idque non vulgari coitu corporum, sed per spiritum sancticationis, ex quo conceptus fuit mirabilis ille foetus. Verum haec opinio absurdior est
quam vt vel refelli mereatur; vnde non laborabimus in explodenda ea, quam et ipse
Thomas reiecit. Illud est admonendus lector, huiusmodi sermonis typos peculiareis
esse viris apostolicis, vt pro liis inobedientibus dicant: lios inobedientiae, pro saxo
oensorio petram scandali; ita hic quoque pro spiritu sancticante spiritum sancticationis [B] dixit Paulus. [A] Caeterum quod hic meminit Origenes suae diuisionis
de carne, anima et spiritu, quanquam id suo loco belle | dicebatur, tamen hoc loco
alienius est et coactius. | I e s u C h r i s t i D o m i n i n o s t r i. Id quoque, lector,
in Paulo comperies, [B] quemadmodum annotauit et Ambrosius, [A] atque item
se BE: sese A.
visum est D E: libuit AC.
vero E: verbo AD.
ferme quod CE: ferme in quod A B.
id est BE: om. A.

diuinam Chrysostomus D E: diuinitatis AC.
immortales A D E: immortaleis B C.
Per spiritum inter

deferens et Ad obediendum posuit
A.

factus est CE: factus est ei A B.
contraria contrariis See introd., . The

opposites are specied in the next two sentences: PaulumSaulo, seruum Iesu
ChristiMosaicae legis seruituti, vocatum
apostolumiis qui se ingerebant, segregatum in euangeliumPharisaismo, factus
estdeclaratus est, and Spiritus quidem
promptuscaro vero inrma. Cf. G. Chantraine, Le mustrion paulinien selon les Annotations drasme, Recherches de science religieuse, (), p. sqq.
Christi geminam in eadem hypostasi
naturam The union of the Divine and
human natures in the One Person (hypostasis) of Jesus Christ. This doctrine was elaborated by St. Cyril of Alexandria and formally
accepted by the Church in the Denition of
Chalcedon (). ODCC, s.v. Hypostatic
union.
emphasi See introd., .
factus est Rom. , in the Vg.; Nov. Test.:
genitus est.
declaratus est Rom. , in Nov. Test.;
Vg.: praedestinatus est.
secundum carnem Rom. , in both the Vg.
and Nov. Test.
Spiritus inrma Mc. , .
concupiscentias carnis Borrowed from .
Ioh. , .
carni sancticationis This refers to
Rom. , : in virtute secundum spiritum
sancticationis.
idque mortuis Cf. Rom. , :
ex resurrectione mortuorum Iesu Christi
Domini nostri.
per Er. explains in Annot. in
Mt. , , ASD VI, , p. , l. , that
in Greek and in in Latin are used instrumentally under the inuence of the Hebrew
prex "a; he prefers the translation per.
Below, ad Rom. , , ll. (Porro
ostendimus) Er. reminds the reader that he
has already often shown that is used in
instrumental or modal sense. Cf. Moulton, ,
Ch. , 3, p. sq., and Blass-Debrunner,
p. , .
PG : , is translated by Musculus, B, as
Qui declaratus fuit Filius Dei cum potentia.

Per spiritum sancticationis Nov. Test.: secundum spiritum sancticationis.
Thomas reiecit Thomas Aquinas, Super
Rom. lect., cap. , , nn. and , Cai, ,
p. sq. CWE , p. , n. .
peculiareis See introd., .
lios inobedientiae Eph. , , in the Vg.
lios incredulitatis; in Nov. Test. A lios inobedientiae (inobedientes BE). Cf.
Eph. , , in Vg. lios didentiae, in Nov.
Test. A liis inobedientiae (immorigeris B,
contumacibus CE).
petram scandali Is. , , quoted in Rom.
, in the Vg.; Nov. Test.: petram oensionis. These genitives show the inuence
of Hebrew, in which language they replace
the almost totally missing adjective. BlassDebrunner, p. sq., 1.
Origenes Comm. in Rom. I, , Migne PG
, AB: Quia ergo neque in eo quod
secundum carnem est, videtur annumerari,
neque in eo vbi destinatur Filius Dei in virtute secundum spiritum sancticationis, puto
quod consuetudine sua apostolus vtatur etiam
in hoc loco, sciens mediam semper esse animam inter spiritum et carnem, et aut iungere se carni et eci vnum cum carne, aut
sociare se spiritui et esse vnum cum spiritu;
ex quo, si quidem cum carne sit, carnales
homines ant, si vero cum spiritu, spiritales.
In Enchir., canon , Holborn, pp. , Er.
devotes an elaborate discussion to this subject.
Cf. Godin, rasme, p. sq.
Iesu Christi Domini nostri Vg.: ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri; Nov. Test.: eo quod resurrexit e mortuis
Iesus Christus Dominus noster.
Ambrosius In Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , , pp. and
, Ambrosiaster begins his comment to this
v. as Filium Dei dicens, Patrem signicauit
Deum, and ends it as follows Haec enim
maior videtur virtus in Christo et victoria, vt
ea potestate operaretur mortuus, qua operatus
fuerat et viuus. Quo facto apparuit illusisse
mortem, vt redimeret nos, vnde Dominum
nostrum hunc vocat.
lb c
in caeteris apostolis. Patri [B] fere [A] tribuunt cognomen Dei, Christo Domini,
quum vtrunque vocabulum vtrique [B] pariter [A] competat, [D] eo quod idem est
dominium Patris et Filii.
[] [A] G r a t i a m e t a p o s t o l a t u m. . Gratia quoque
Paulinum est verbum, quod libenter inculcat, excludere cupiens [D] carnalem
[A] duciam legis Mosaicae. autem apud Graecos nonnunquam benecium
signicat, quod confertur gratuitovnde et verbum, [B] largior, siue
gratuito dono, [A] nonnunquam fauoremvt: inuenisti gratiam apud Deum,
nonnunquam obligationem beneciivt: , ,
. Iam video fuisse quosdam quos oendat vox apostolatus, parum probata
Latinis auribus, et Graecam vocem malint . Quorum ego sententiae facile
subscriberem, si perinde multi intelligerent apostolen vt apostolatum. Ad haec
video christianos scriptores, coactos opinor, formam hanc in plerisque recepisse,
clericatus, diaconatus, episcopatus. Nos vertimus: apostolici muneris functionem, ne
quis dignitatem a Paulo putet signicari; vt enim est ipsa functio [B]
episcopatus, [A] sic et [B] apostolatus. [D] Gratiam hic vocat, quod ab
errore sit reuocatus, nec reuocatus modo, verum etiam ad hoc delegatus, vt alios
cum autoritate vocaret ad euangelii gratiam.
| [] [A] E x r e s u r r e c t i o n e m o r t u o r u m I e s u C h r i s t i. Locus hic
multifariam legi potest. Nos rationes omnes simpliciterid quod huius est institutiproponemus; penes lectorem erit et iudicandi ius et eligendi potestas. Primam lectionem veteres ferme sequuti videntur, [B] videlicet, [A] vt sensus sit virtutem diuinam et spiritum sancticationis fuisse declaratum ex hoc quod multa corpora sanctorum resurrexerunt cum Christo, quemadmodum recensuit Matthaeus
euangelista. Cui sententiae non admodum refragor, praesertim quum videam non
displicuisse Origeni, Hieronymo vero etiam placuisse, maxime quum Paulus
BE: Charis A.
Nos vertimus D E: Nos semel duntaxat ad
literam vertimus AC.
multifariam D E: trifariam AC.

omnes BE: omneis A.
Patri competat Er. refers to this

passage and to the passage in ll. ad
Rom. , sed ita nuncupatur in Ep.
to Cardinal Alfonso Manrique (c.
Sept. ), ll. ; in this letter Er. argues
that he is wrongly accused of Arianism in the
Valladolid Articles because of his repeated
remarks that in NT the Father is generally
indicated as God and Christ as Lord. The subsequent addition is connected with this
accusation. He harks back to this subject in
Apolog. adv. monach. hisp., LB IX, A
C, especially B and DE, where he
refers to Annot. in Ioh. , (ASD VI, , p. ,
l. sq. and n.ll. ). See also Annot. in Ioh.

, , ASD VI, , p. , n.ll. , and
Annot. in . Cor. , , and , , ASD VI, ,
p. sq., ll. , and p. , ll. ,
and the notes on these passages.
Gratiam et apostolatum Nov. Test.: gratiam
ac muneris apostolici functionem. But in Act.
, , . Cor. , , and Gal. , . Nov. Test.
reads apostolatus.
Er. does not always
follow the Vg. in translating as gratia.
In Act. , he translates fauorem, and
comments (ASD VI, , p. , l. sq.):
Gratiam hoc loco vocat fauorem iudicis.
In . Cor. , he translates municentiam
(benecentiam A) and comments (ASD VI,
, p. , l. sq.): Hic plane gratiam pro
benecio posuit. In . Cor. , he translates
benecentiam and comments (ASD VI, ,
p. , ll. ): Rursum gratiam
vertit, rectius versurus benecium aut municentiam, siue vt nos vertimus benecentiam,
quo nomine frequenter vsus est Cicero On
the other hand, where the Vg. oers gratia
as the translation of in Act. ,
and , , Er. prefers donum reserving
gratia mainly for and for other Greek
expressions meaning to give thanks. ASD VI,
, p. , n. . Cf. below Annot. in Rom. ,
, ll. , and in Rom. , , ll.
.
inuenisti Deum Lc. , .
quosdam apostolatus It is tempting
to think of the purists who called themselves Ciceroniani (Ep. , l. sq.). In
Ciceron., ASD I, , p. sq., Er. enumerates a lot of words connected with Christian
faith which they wanted to replace with words
which were used in Cic.s time; among these
words he mentions pro apostolis legatos
(p. , l. ). But here it is a matter of people
who prefer the Greek to apostolatus. In Act. , , . Cor. , , and Gal. ,
, Er. retained the translation apostolatus in
Nov. Test. without any comment in the Annotations.
et malint Sc. et qui malint. Under the
inuence of the vernacular, the relative pronoun is not repeated, especially in the nominative or the accusative, but also in other
cases. Hofmann, p. , . Cf. ASD VI,
, p. , n.l. .
apostolici muneris functionem Nov. Test.:
muneris apostolici functionem. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BC, Er.
defends this translation after noting: Apostolatus vix est vsitata quidem Christianis, sed
improbata recte loquentibus; apostole Graecis nota, sed nobis inaudita. ASD VI, , p. ,
nn. 2 and 5. In Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , p. , l. , Er. renders apostolatus
as autoritatis apostolicae.
Ex resurrectione Christi The Greek
text is
translated in the Vg. as ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri. Nov.
Test.: ex eo quod resurrexit e mortuis Iesus
Christus Dominus noster.
Ex resurrectione deferens As Er.
explains below, in Annot. in Rom. , , ll.

, he thought this translation ambiguous
and the hyperbaton annoying, just as Aug. did
in Expos. Rom. inch. , , sq., quoted below
in n.ll. . As apparent from Resp. ad
annot. Ed. Lei, III, ad CXXXVIICXXXIX,
ASD IX, , pp. , ll. , Lee
strongly criticized Er. on f v r of
Annot. in annot. Er., in Annot. CXXXVII for
the passage in ll. Porro argumentis, about the omission of the resurrection of the dead mentioned in Mt. ,
sq., by the other evangelists and Paul, in
Annot. CXXXVIII for the remarks on p.
in ll. Vt ne dicam praecessisse,
and in ll. Neque vero detortam (here Lee reads credimus instead of
cedimus), where Lee preferred that those
deceased resurrected as witnesses of Christs
resurrection and thereafter appeared in the
holy city, and in Annot. CXXXIX for the passage on p. in ll. Illud propius
aliorum, because Paul had said something
more important and stronger to prove the
divinity of Christ from the resurrection of the
deceased; Lee referred this to the general resurrection and the destruction of death. Just
like in the last sentence of this Annot., Quod
superest deferens, Er. writes in Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, FB, that in
his Annot. he had not criticized the Vg. translation; in response to Titelmans remark that
the Nov. Test. version excludes any fecundity,
he acknowledges that this fecundity is praised
by the doctors of the Church, but he asserts
that fecundity is good but diversity annoying.
Cf. ASD VI, , p. , n. 2, and Drysdall,
p. sq.
instituti See introd., .
virtutem sancticationis Cf. above,
l. sq. in the former note on v. virtutem
Dei et spiritum sancticationis.
Matthaeus Mt. , sq.
Origeni Comm. in Rom. I, , Migne PG
, DC, and Comm. in Mt. series,
, ad Mt. , , GCS , p. sq.
Hieronymo Comm. in Mt. IV, , ,
CCSL , p. .
Paulus dormientium Col. , :
primogenitus ex mortuis, and . Cor. , :
Nunc autem Christus resurrexit a mortuis
primitiae dormientium. The reading from A
mentioned in the app. crit. primogenitum ex
multis fratribus, is borrowed from Rom. ,
(Vg.: in multis fratribus).
lb
[B] Colossensibus scribens [A] Christum appellet primogenitum ex mortuis et [B]

in priore ad Corinthios epistola vocet [A] primitias dormientium. Super omnia,
quod capitis et membrorum eadem sit resurrectio, vt quemadmodum Origenes
scribit Christi gloriam [B] quodammodo [A] nondum esse perfectam nisi collectis totius corporis membris, ita resurrectio illius non sit perfecta, nisi reliqua etiam
membra suo capiti socientur. In Christo igitur coepta est resurrectio et spes praebita membris; vnde sic accipi potest, vt mortuorum Iesu Christi et ipsius eadem sit
resurrectio. Alioqui quod Paulus scribit Corinthiis, Nunc autem Christus surrexit primitiae dormientium, non pertinet tantum ad pauculos illos qui tum apertis monumentis surrexerant, sed ad omnia Christi membra, quibus Paulus resurgendi spem
conatur infundere ex eo quod ipse Christus resurrexerit. Nec enim consentaneum
est caput, et tale caput, quum viuat et regnet, deserturum sua membra. Primum
autem illud constat, opinor, Paulum hoc agere, vt persuadeat Christum hominem
fuisse, qui pro nobis immolarit seipsum, et eundem Deum, cuius virtute simus sancticandi et immortalitatem assequuturi. Atque in transcursu attingit ex argumentis
praecipua, nempe genus Dauid, tum mortem, quae praecesserit oportet resurrectionem, deinde resurrectionem a mortuis, vnde totus dei nostrae cardo pendet. Porro
de his mortuis qui cum Christo resurrexerunt, Paulus nusquam alibi fecit mentionem in suis epistolis, quum saepius conetur astruere resurrectionem mortuorum,
imo ne euangelistarum quidem quispiam excepto Matthaeo, qui tamen ipse paucis
hoc, ac velut obiter, attingit, non explicatis vel qui fuerint qui resurrexerant, vel quibus apparuerint. Quod sane non ideo dixerim, quasi minus certa sit Matthaei narrantis des quam si idem literis prodidissent omnes; nec enim ad eandem coticulam
euangelistarum ac caeterorum historicorum dem exploramus, sed quod probabile
sit, si ea res proprie pertinuisset ad Christi diuinitatem comprobandam, caeteros
euangelistas rem tanti momenti non fuisse omissuros, praesertim quum nusquam
fuerint diligentiores quam in resurrectionis argumentis [B] approbandis. [A] Vt ne
dicam interim quod ex Matthaei verbis horum resurrectio videatur Christi resurrectionem praecessisse. Sic enim legimus apud hunc: Iesus autem iterum clamans emisit
spiritum; et ecce velum templi scissum est in duas partes, a summo vsque ad imum,
et terra mota est, et petrae scissae sunt, et monumenta aperta sunt, et multa corpora
sanctorum qui dormierant, surrexerunt, et exeuntes de monumentis post resurrectionem
venerunt in sanctam ciuitatem, et apparuerunt multis. Atque id magis apparet ex ipsis
Graecis, vt suo indicauimus loco, haec verba, post resurrectionem, referenda esse ad
proxima, nempe ad [B] haec: [A] apparuerunt multis, aut certe ad id quod proxime
praecessit: egressi de monumentis; vt accipias statim in ipsa morte reuixisse corpora
mortuorum, at non apparuisse nisi post resurrectionem | Christi, vt quemadmodum Ioannes praedicationis et passionis Christi, ita hi resurrectionis fuerint. Neque vero me clam est Hieronymum, quumque hoc complures interpretes
in hac esse sententia, vt dicant monumenta duntaxat aperta fuisse moriente Christo, verum non resurrexisse quenquam nisi post peractam illius resurrectionem. Et
facile cedimus autoritati. Quanquam si quis expenderit ipsa Matthaei verba, deprehendet hanc interpretationem nonnihil esse detortam. Porro si quem hoc torquet,
ne Christus non sit primitiae dormientium, quemadmodum scripsit Paulus, quid is

dicet quod Lazarus et praeter hunc multi reuixerunt ante Christum? At illi resurrexerunt denuo morituri, hi semper victuri; fateor, interest omnino nonnihil. Verum
vt demus hos priores reuixisse, nihilo secius primitiae dormientium erit Christus, qui
princeps et autor fuerit omnis resurrectionis, per quem et illi reuixerunt qui priores
illo reuixerunt; verum hac de re nihil digladior. Illud propius ad rem nostram pertinet: Paulus cum obiter et in transcursu voluerit asserere diuinitatem et virtutem
Christi, magis debebat, [B] vt videtur, [A] ipsius adducere resurrectionem quam
aliorum, de quibus haud scio an Romani quicquam audierant; et sicut proposuit
ipsius natiuitatem, per quam declararet hominem, ita et eiusdem proponeret resurrectionem, per quam declaratus fuerit Filius Dei. Aut igitur de tota resurrectione
accipiendum est quae coepit in Christo, aut de ipsius Christi resurrectione.
hi BE: hii A.
multi D E: innumerabiles AC.
hos D E: illos AC.
Romani E: Rhomani AD.
in priore ad Corinthios epistola vocet primitias BE: primogenitum ex multis fratribus,

et primitias A.
Atque BE: Et A.
explicatis E: explicans AD.
1 capitis et membrorum See . Cor. ,

, and Eph. , sq.; , sq. and , ,
where Christ and the Church are compared
to the head and the members of a body. Cf.
below in this annot., ll. : Nec enim
membra, and l. : capitis et totius
corporis mystici, and Annot. in Eph. , ,
ASD VI, , p. , ll. .
2 Origenes Er. probably refers to Orig.
Comm. in Mt. series, , ad Mt. , ,
GCS , p. sqq.
pauculos surrexerant See Mt. ,
. Er. refers to this text below, ll.
, and quotes from it in ll. .
For the diminutive pauculos see introd.,
.
Atque pendet Cf. Rom. , .
Paulus saepius resurrectionem
mortuorum Act. , ; , ; ,
and , ; Rom. , , . Cor. , , ,
and , and Phil. , sq.
excepto Matthaeo See above, n.ll. .
coticulam a small touchstone, a test, , Plin. Nat. XXIII, , , (LewisShort). In Adag. (Lydius lapis siue Heraclius lapis), ASD II, , p. , ll. ,
Er. refers to this passage in connection with
the concept of touchstone.
Vt ne dicam See introd., b.
Iesus autem multis Mt. , .

Atque id fuerint See Annot. in
Mt. , , ASD VI, , p. , ll.
: Graeci sic distinguunt, vt appareat eos
statim mortuo Christo resurrexisse, verum
non egressos e monumentis nec apparuisse,
priusquam resurrexisset Christus. In Nov.
Test. A Er. oered the same translation as the
Vg., exeuntes de monumentis, in BE he
translated egressi e monumentis.
Ioannes John the Baptist.
Hieronymum Comm. in Mt. IV, ,
, CCSL , p. , quoted in ASD VI, ,
p. , ll. , ad Mt. , .
complures interpretes In Annot. in Mt. ,
(ASD VI, , p. , ll. ), Er. mentions Orig. (Comm. in Mt. series, , ad Mt.
, , GCS , p. ), Chrys. (Hom.
in Mt. (), , Migne PG , ), Theophyl. (Enarr. in Mt. , , Migne PG
, B) and Aug. (Epist. , , , CSEL
, , p. sq.).
primitiae dormientium See above, n.ll.
ad Rom. , .
Lazarus Ioh. , .
Paulus Christi See Rom. , .
declaratus Dei According to the translation in Nov. Test., qui declaratus fuit Filius
Dei.
Ad quem sensum proxime accedit secunda lectio, quam video Laurentio Vallae
placuisse, acerrimi sane iudicii viro, vt genitiuus Latinus, Iesu Christi, vertatur in
ablatiuum; nam apud Graecos genitiuus potest vtrolibet referri,
vel ad mortuos vel ad id quod praecessit, ,
id est de Filio suo Iesu Christo; deinde post hyperbaton, quo saepe Paulus
vtitur, reddatur Iesu Christo. Hanc equidem Laurentii sententiam adeo non
improbo, vt admirer nec Origeni [D] nec Chrysostomo nec Theophylacto [A] nec
Augustino nec Ambrosio tale quicquam in mentem incidisse, praesertim quum
locus nonnihil torqueret. [B] Sensit enim Augustinus incommodum, quod sic adiici
videretur Iesu Christi, quasi alius esset Filius Dei, alius Iesus Christus; qua de re
disseruit enarrans Psalmum sexagesimum septimum. Atqui hoc incommoditatis
eugerimus, si Laurentianam amplectemur lectionem. [D] Alii sic medentur, vt
dicant hanc eiusdem dictionis iterationem esse ex idiomate sermonis Hebraici, qui
vice pronominis proprium nomen repetunt. Quod genus est illud: Fecit Moses
sicut praecepit Dominus Mosi, pro eo quod erat sicut praecepit Dominus ei.
[A] Tertia lectio sic habet, vt Iesu Christi sit casus paternus, sed ad resurrectionem tantum referatur, non ad alios mortuos, non quod eos excludamus a resurrectione, sed illud perpendimus quid hic agat Paulus. Nam quod additum est mortuorum, non ecit, vt de aliis mortuis intelligamus quam de Christo. Sed quoniam anceps erat [B] apud Latinos [A] resurrectionis, apud Graecos
vocabulumresurgit enim et is qui sedebat aut iacebat, et dicturi sententiam in
senatu , addidit mortuorum, ne quis esset amphibologiae locus. Duo
igitur haec verba, resurrectio mortuorum, velut periphrasi rem eandem explicantia, complexim referuntur ad Iesu Christi; vt hic sit sensus: qui sicuti factus fuit
homo, iuxta carnem natus ex Dauid, ita declaratus est Filius Dei, in virtute Dei
per spiritum sancticationis. Declaratus, inquam, ex eo quod resurrexit a mortuis, quod quidem solius est Dei. Porro si quem etiam ille scrupulus habet, quod
iuxta nostram sententiam Graeca praepositio fuerit addenda, ,
, huic responderi potest praepositionem quae praecessit
facile repeti posse, praesertim quum eadem fuerit repetenda et vel ob hoc omissam videri posse; deinde passim apud Graecos omitti praepositiones, praesertim
, , , , . Id quod hic quoque t mollius, propterea quod
in se vim obtineat praepositionis et motum a loco quopiam signicet. In quod
genus verbis Latini quoque non infrequenter omittunt praepositionem, si libeat, vt
surrexit terra et surrexit a terra, deiecit coelo, deiecit e coelo. Denique si quis
resurrectionis mortuorum complexim accipiat, ita vt ostendimus antea, ne opus
resurrectionem BE: Christum A.

addidit BE: addidit igitur A.
Laurentio Vallae Valla regards as an apposition to
obtineat D E: obtinet AC.

in Annot., Garin, , , col. :
Neque mortuorum Iesu Christi videtur
nunc dici posse, quia vnus mortuorum est
ipse Iesus Christus; neque resurrectionem
Iesu Christi, quia dicitur spiritus resurrectionis. Ergo non per genitiuum nostrum
fuit genitiuus Graecus transferendus, sed per
ablatiuum, vt ille superior de Filio suo, ad
quod nunc refertur Iesu Christo Domino
nostro.
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the
insertion of a (one-word or two-word) sentence part which does not directly belong at
this point. Lausberg, p. sq., sq. Cf.
supra, introd., .
Origeni Comm. in Rom. I, , Migne PG
, DC.
Chrysostomo Hom. in Rom. , , Migne PG
, sq.
Theophylacto Expos. in Rom. , , Migne
PG , AB.
Augustino See below, n.ll.
Ambrosio Ambrosiaster comments in Er.s
ed., p. : Filium Dei dicens, Patrem signicauit Deum. Addito autem spiritu sancticationis, ostendit mysterium trinitatis. Hic
ergo qui incarnatus quid esset latebat, tunc
praedestinatus est secundum spiritum sancticationis, in virtute manifestari Filius Dei,
cum resurgit a mortuis. Sicut scriptum est in
Psalmo , Veritas de terra orta est Ideo
autem non dixit ex resurrectione Iesu Christi,
sed ex mortuorum quia resurrectio Christi
generalem tribuit resurrectionem. Haec enim
maior videtur virtus in Christo et victoria, vt
ea potestate operaretur mortuus, qua operatus fuerat et viuus. Quo facto apparuit illusisse
mortem, vt redimeret nos, vnde Dominum
nostrum hunc vocat. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and pp. .
Augustinus septimum Enarr. in Ps.
, , CCSL , p. , ll. : Inde
est tamen quod apostolus ait: De Filio suo,
qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, qui praedestinatus est Filius Dei
in virtute secundum Spiritum sancticationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi
Domini nostri, tamquam alius sit Filius Dei
qui factus est ex semine Dauid secundum
carnem, et alius Iesus Christus Dominus noster, cum sit vnus atque idem.
Laurentianam lectionem See above,
p. sq n.l. ad Rom. , .
Alii Dominus ei I have not found
to whom alii refers. The example which
Er. oers in l. sq. is quoted thrice in

Aug. Enarr. in Ps. , , CCSL , p. ,
ll. sq., and sq.; Aug. comments,
ll. sq.: Non dixit quod vsitatum est in
locutionibus nostris. It is a contamination of
two passages in the Vg., Lv. , Fecit igitur
sicut praeceperat Dominus Moysi, and Nm.
, Fecit Moyses vt praeceperat Dominus. Both these Vg. translations render the
Hebrew texts exactly. But the repetition of
proper names is frequent in the Hebrew text.
As Prof. J. Hoftijzer was so kind to inform me,
Fr.E. Knig, Historisch-comparative Syntax der
hebrischen Sprache, Leipzig , , oers
a number of examples in which the proper
names are not pronominalized, as the Vg.
and other translations do. I present here some
of them in the Vg. text with the Latin translation of the original Hebrew reading between
brackets: Gn. , : Hic est liber generationis Adam. In die qua creauit Deus hominem
(Adam); Gn. , : Quod cum audisset
Abraham, (Abraham) appendit pecuniam.
Cf. Gn. , : et egressi sunt vt irent in terram
Chanaan. Cumque venissent in eam (terram
Chanaan).
idiomate See introd., .
casus paternus The genitive.
amphibologiae See introd., .
periphrasi See introd., .
complexim unitedly, inclusively (Souter,
Glossary). ThLL , , ll. , explains
it as a synonym of coniunctim, sine discrimine and mentions only one place where
it is found, Hesychius of Jerusalem ( after
), Comm. in Lv. I, , , Migne PG
, D, translated from the Greek by a certain th c. Hieronymus (Quasten, , p. ,
and CPG , p. sq.).
scrupulus Cf. Adag. (Scrupulum iniicere), ASD II, , p. , l. sq.: Inde
iniicere scrupulum dicitur qui sollicitudinem
iniicit animo cuiuspiam.
mollius When he (Er.) suggested possible improvements, he labelled his own preferences smoother, more elegant, or better
Latin. Elegantior, mollior, Latinior. Rummel, Annotations, pp. and , n. . Cf.
ASD VI, , p. , n.l. .
quod genus (like id, hoc etc., used
attributively) of which (that, this, etc.) kind
or sort (OLD, s.v.).
complexim See above, n.l. .
lb
quidem fuerit vlla praepositione, [B] quum duae dictiones pro vnica ponantur. [A]
Caeterum quod nos vertimus: Iesus Christus, nominandi casu, primum nihil variat
Pauli sententiam et tamen eugimus duo pariter incommoda, nempe sermonis
ambiguitatem et hyperbati molestiam. Alioqui ad verbum reddi poterant ad hunc
modum: De Filio suo genito ex semine Dauid secundum carnem, declarato Filio
Dei, in potentia, secundum spiritum sancticationis ex resurrectione mortuorum
Iesu Christo Domino nostro. [B] Quin et illud diligens lector expendat velim, num
hic accipi possit transitiue, vt perinde valeat ac si dicas: resuscitatione
mortuorum. Quod quidem propemodum subindicauit [D] Chrysostomus et huius
imitator [B] Theophylactus, quum ait Christum primum omnium ac solum fuisse
qui seipsum suscitarit, atque hoc potissimum argumento liquere, quod fuerit
Filius Dei. Illud certe recte monstrauit Augustinus, ex resurrectione mortuorum
referendum esse non ad proxime praecedentia, sed ad id quod praecessit, qui
praedestinatus est. Atqui illud praedestinatus est dure cohaeret quum ex resurrectione,
nisi interpretemur: declaratus est. Idem Augustinus praedestinatus ex mortuis
interpretatur: praedestinatus in hoc, vt primus resurgeret, vt praepositio prae
pertineat ad ordinem resurgendi. Caeterum hunc sensum ipsa Pauli verba non satis
exprimunt.
[D] Vt igitur sermonem prolixum conferam in epilogum, si legimus Iesu Christi, triplex est varietas, prima vt anastasis accipiatur actiue siue neutraliter, idque
gemino sensu, siue vt Pater intelligatur suscitasse Filium a mortuis, siue vt | Filius
suscitarit seipsum. Nam vterque sensus pius est. Deinde vt resurrectio dicatur
passiue sentiamusque mortuos suscitandos ad vocem Filii Dei, quemadmodum et
Lazarum praeter alios suscitauit. Quanquam nihil vetat hic resurrectionem accipi
pro resurrectione vniuersali, quae est et capitis et totius corporis mystici. Postremo
genitiuus hic mortuorum refertur ad Iesum Christum, cuius mortui dicuntur qui
moriuntur in de; vt intelligas hic tantum eri mentionem de resurrectione iustorum. Potest et complexim legi resurrectio mortuorum pro resurrectione a mortuis, vt Iesu Christi pertineat ad , non ad mortuos. Caeterum si legimus
Iesu Christo, pertinebit ad superiora, de Filio suo Iesu Christo, qui praedestinatus est
et caetera. [A] Haec paulo verbosius disserui quam huius instituti fortasse patiebatur
ratio; sed id consulto fecimus, ne quis clamitet me temere, praeter omnium superiorum sententiam, huius loci mutasse lectionem. Quod superest, ego sum indicis
ocio functus, lectori iudicium deferens.
[] A d o b e d i e n d u m f i d e i. Nomen est apud Graecos, non innitum,
, id est ad obedientiam dei. Verum quoniam is sermo Latinis
anceps erat, interpres explicuit per gerundium, nos per verbum: vt obediatur dei.
Vocat autem obedientiam dei, [D] quemadmodum exponit Chrysostomus, [A]
quod non accipiatur curiosis ratiocinationibus, sed simplici obedientia et tacita
auscultatione; Idque ad vtrunque populum pertinet, et Iudaeorum, qui signa
requirebant, et gentium, quae philosophicas rationes agitabant, [B] et hodie
fortassis, ad quaestionum scholasticarum labyrinthos inexplicabiles de his rebus

resurrectione D E: resurrectione mortuorum B C.
disserui BE: edisserui A.

gentium, quae BE: gentilium, qui A.
agitabant BE: requirebant A.
Caeterum casu See also above, n.ll.

ad Rom. , .
nominandi casu The nominative.
ambiguitatem See introd., .
hyperbati See introd., .
Chrysostomus Er. can only deduce this
from Hom. in Rom. , , Migne PG , :
,
.
PG , B:
, ,
. Persona, f v: Insuper vel a mortuis
resurgendo, primus quippe et solus se suscitauit.
Augustinus praedest inatus est Expos. Rom. inch. , , sq. CSEL , p. sq.:
Potest quidem etiam sic esse ordo verborum, vt non ad spiritum sancticationis adiungamus quod ait ex resurrectione mortuorum, sed ad id quod ait praedestinatus est,
vt ordo sit: qui praedestinatus est ex resurrectione mortuorum, cui ordini interposita
sunt haec: Filius Dei in virtute secundum spiritum sancticationis. Et nimirum iste ordo
certior et melior videtur, vt sit lius Dauid
in inrmitate secundum carnem, Filius autem
Dei in virtute secundum spiritum sancticationis.
Augustinus resurgendi Expos. Rom.
inch. , , , CSEL , p. : Non autem
ait eum praedestinatum ex resurrectione a
mortuis, sed ex resurrectione mortuorum.
Non enim resurrectione ipsa sua Filius apparet
Dei propria illa et eminentissima dignitate,
qua etiam caput est ecclesiae, cum ceteri mortui resurrecturi sint, sed Filius Dei praedestinatus est quodam principatu resurrectionis, quia ex resurrectione omnium mortuorum ipse praedestinatus est, id est vt prae
ceteris et ante ceteros resurgeret designatus, vt,
quod hic positum est Filius Dei, cum dixisset praedestinatus est, ad documentum valeat
tantae sublimitatis. Non enim sic praedestinari oportuit nisi Filium Dei, secundum quod
est etiam caput ecclesiae, vnde illum alio loco
primogenitum ex mortuis (Col. , ) appellat.
praepositio In the sense of prex, since
Cic. Or. , (OLD, s.v.).
Lazarum suscitauit Ioh. , .

resurrectione vniuersali This term is already
found in Thomas Aquinas work; A Lexicon of
St. Thomas mentions: resurrectio communis
seu generalis seu unversalis. As the dependent
clause makes clear, Er. refers to the resurrection of the dead at the end of the ages. Cf.
above, p. n.l. .
corporis mystici See above, n.l. ad Rom.
, .
complexim See above, p. , n.l. ad
Rom. , .
instituti See introd., .
Ad obediendum dei Nov. Test.: vt obediatur dei. Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
innitum Sc. verbum (cf. below, Annot.
in Rom. ,, l. ), the innitive.
ad obedientiam dei Fabers translation, f
r.
Chrysostomus In Hom. in Rom. , , Migne
PG , , the text of v. : , is rendered also by Musculus, D and
B, as vt obediatur dei. In the explanation of Hom. in Rom. , , where Chrys. refers
to a text which he ascribes to Luke, Musculus translates in col. B, Lucas dicit:
Quibus erat datum audire sermonem Dei.
In obedientiam dei. Non dixit in quaestionem aut probationem sed obedientiam
dei.
Iudaeorum agitabant . Cor. ,
: Quoniam et Iudaei signa petunt et Graeci
sapientiam quaerunt. Cf. below, Annot. in
Rom. , , l. sq. Sapientiam Graeci,
and Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
l. sq.: Graecis autem placebat eruditio,
sicuti Iudaeis miracula et prodigia.
ad quaestionum scholasticarum
nesciuntur Er. more than once utters his
annoyance about the deluge of questions
raised by a lot of scholastic theologians in
commentaries on the Sententiae by Peter
Lombard. See e.g. his preface to Hier. Opera
(Basel, ), t. , f r: inanium quaestiuncularum inuoluta labirynthis, and t. , f
a r: tot agmina diuersa sententium
inanium quaestiuncularum inuoluta labirynthis; Annot. in Mt. , , ASD VI, , pp.
, l. sq., where Er. writes that from Peter
Lombards Sententiae nunquam niendarum
lb
quae pie nesciuntur. [A] P r o n o m i n e e i u s. , id est

de nomine siue super nomine eius. Nam Graeca praepositio ancipiti est signicatu, sicut sunt apud illos pleraeque; vt sit sensus: accepimus apostolicum munus in
hoc, vt in omnibus gentibus, non solum apud Iudaeos, obediatur dei quae est de
nomine Iesu Christi. Idem indicant Graecorum scholia, vt haec verba, de nomine
ipsius, referantur ad obedientiam dei. [E] Theophylactus exponit per .
[A] Tametsi dissentit eximius ille vir et amicus noster incomparabilis, Iacobus Faber
Stapulensis, quem ego quoties nomino, honoris causa nomino, nempe cuius ardentissimum in restituendis bonis literis studium magnopere comprobo, eruditionem
tam variam minimeque vulgarem admiror, raram quandam morum comitatem ac
facilitatem adamo. Porro singularem vitae sanctimoniam veneror etiam et exosculor. Verum quis vnquam fuit vel adeo doctus vel attentus, qui non hallucinatus sit
ac dormitarit alicubi, praesertim in tot voluminibus totque rerum dicultatibus
versans? Neque quicquam addubitarim, quin ipse sua relegens alicubi facturus sit
quod in suis libris fecit Augustinus. Proinde nemo veluti contumeliosum interpretetur, si locis aliquot ab eo dissentiens pro mea virili patrocinor veritati. Quod ego
vicissim in me eri non solum aequo feram animo, verum etiam summi benecii loco ducturus sum, modo absit procacitas. Quanquam hoc in loco nec mihi
sane Fabri displicet sententia, vt super nomine eius referatur ad illa superiora,
accepimus apostolatum, hoc est: functionem apostolicam et legationem hanc qua
fungimur, sed qua de re? Nempe de nomine Iesu praedicando. Proinde vtraque
lectio probe quadrat, adeo vt dicile sit pronunciare vtram alteri praeferri oporteat. [D] Chrysostomus interpres sequi videtur posteriorem sententiam. Sic enim
exponit: Non missus sum, vt ratiocinarer, sed vt quod mihi commissum est, redderem.
[E] Graeca sic habent: . , . , , , .
[] [A] I n q u i b u s e s t i s. , id est inter quas vel quarum de numero,
hoc est gentium vocatarum. Quod genus est illud in omnibus gentibus,
, id est inter omnes gentes. Quanquam haud me fugit ad Graecanicum
modum et Latinos autores aliquoties fuisse loquutos. At nos quod dilucidius
erat, sequuti sumus. [D] Annotauit hoc Chrysostomus, quod Paulus Romanis
rerum dominis nihil eximium attribuerit, sed in euangelii ratione vnam e numero
caeterarum gentium fecerit.
| [] [A] O m n i b u s q u i s u n t R o m a e. . Quoniam
Graece per participium extulit, potest accipi vel tertia vel secunda persona, omnibus
qui sunt aut omnibus qui estis. Ad verbum sonat omnibus entibus Romae;
patrocinor BE: patrocino A.

Proinde BE: Tametsi A.
vtram AC E Loca: vtrum D.
Chrysostomus E: Chrysostomi D.
At nos A B D E: Aut nos C.

Romae E: Rhomae AD.
Romae E: Rhomae AD.
quaestionum non examina, sed maria prorupisse, and n.l. ; Ep. , l. sq.: quorsum tot quaestionum labyrinthi? (quoted
in Annot. in Nov. Test., ASD VI, , p. ,
n.ll. ), and l. sq.: Nunc neque
quaestiuncularum vllus est nis, and Ep.
, l. sq.: Tot pene sunt in Sententiarum
libros commentarii, quot theologorum nomina, and a preface on this letter (the preface to the nd ed. of the Enchiridion), l. :
non inexplicabilibus disputationum labirynthis, Moria, ASD IV, , pp. , ll.
, in particular pp. , ll. :
Iam has subtilissimas subtilitates subtiliores
etiam reddunt tot scholasticorum viae, vt
citius e Labyrinthis temet explices, quam ex
inuolucris Realium, Nominalium, Thomistarum, Albertistarum, Occanistarum, Scotistarum, et nondum omnes dixi sectas, sed praecipuas dumtaxat., and below, Annot. in Rom.
, , p. , ll. Quod si haereticis?
Pro nomine eius Nov. Test.: super ipsius
nomine.
Comm. in Rom. , , Migne PG , A:
.
.
PG , D.
Iacobus Faber Stapulensis See below,
n.l. .
ac dormitarit versans Hint to
Hor. Ars sq.: quandoque bonus dormitat
Homerus;/verum operi longo fas est obrepere
somnum. In Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , p. , l. , quandoque Homerus is quoted. Cf. Collect. , ASD II, ,
p. , ll. .
Augustinus Reference to Aug.s Retractationes (CCSL ).
pro mea virili Er. omits parte or portione
as also in the preface to the Annotations, ASD
VI, , p. , l. , Ep. , l. , and ,
l. , and Querela pacis, ASD IV, , p. ,
, as does Thomas More in Letter to Lee,
CW , p. , l. . This omission was
unusual in antiquity. Cf. Adag. (Pro
mea virili), ASD II, , p. , ll. .
Fabri sententia Faber Stapulensis,
Comm. in Rom., f v: In Paulo habetur ad
obedientiam dei; et particula pro nomine
eius refertur ad apostolatum. Ideo Latina
locutio intelligibilior, si illi continuo iungatur euitando hyperbatum. Sensus enim
est: per quem accepimus apostolatum pro

nomine eius; id est ipsius loco et nomine
eius.
Chrysostomus The
addition may be related to Erasmus edition
of Chrysostomus Opera. The passage
may have been added to reinforce the hint
in which sense Er. interprets pro nomine
eius, in response to a remark by Titelmans,
as apparent from Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD. The reading is in Hom. in
Rom. , . Migne PG , , and Giberti,
f v: .
, .
, , , . The word
mentioned in Passow is related to or (Liddell-Scott: cry down,
outdo in crying).
In quibus estis Nov. Test.: quorum de
numero estis. ASD VI, , p. , n. ad Ioh.
, , also refers for similar changes introducing de numero to Mt. , ; , , and
, (); Mc. , ; Ioh. , ();
. Tim. , ; . Tim. , , and Hebr. ,
.
in omnibus gentibus Rom. , b.
PG , .
Omnibus qui sunt Romae Nov. Test.: Omnibus qui Romae estis. Faber Stapulensis
translated, f r: omnibus qui estis Romae.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
omnibus entibus Romae This use of
the participle ens, entis seems to be bold.
The only text which I have found, in which
it is used in this sense, is mentioned by
Ducange, in the Charta Pisanorum Capitanei,
p. : galeae tunc entis in portu Massiliae, and galea tunc ente prope plagias ciuitatis Massiliae. Prisc. Instit. gramm. XVIII, ,
, Keil, Gr. Lat. , p. , mentions that
it was invented by Caesar after the example of possum, potens, potentis, and comments: Graeci autem participio vtuntur substantiuo quo nos quoque secundum analogiam possemus vti, nisi vsus deceret participii frequens. In Antiquity it is only used
as a neutral substantive, a thing. Quint.
II, , uses entia as a translation of
. In this sense it is still found in Thomas
Aquinas. Cf. P. Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, vol. , book ,
p. , ..
quanquam ea res nihil ad sententiam pertinet. Et iam solenne est nomen eius
quem salutamus epistola, in tertia persona adscribere: Plinius Tacito suo S. D.
Atque hactenus quidem totus sermo suspensus fuit; nunc demum absoluto commate principali redditur altera pars. Hoc loco coarguendus vel ridendus magis error
eorum qui putant Paulum Romanis lingua Romana scripsisse, sicut Hebraeis scripsit Hebraice et Graecis Graece. Neque enim scribit Romanis tantum, sed omnibus qui Romae agerent. At eo iam conuxerat tota fere Graecia, adeo vt Iuuenalis
Graecam vrbem appellet. Certe Graecorum linguam iam non Italia solum, verum
etiam Syria, Aegyptus, Cilicia ac bona orbis pars receperat. Quod si Romane scripsit, immerito queritur Origenes, hanc interpretans epistolam, Graecam dictionem
esse perplexam et hyperbatis obscuratam et e Cilicum idiomate quaedam parum
Graeca [B] peregrinitatem [A] resipere. D i l e c t i s D e i. . Haec
est ea vox quam subinde vertunt in charissimos. Est autem Graecis non participium, sed nomen, quasi dicas: amicus; et idcirco apud illos mollius adhaeret
nomini Dei. V o c a t i s s a n c t i s. . Superius admonui vocatis hoc
loco non esse participium, sed nomen, et perinde valere quasi dicas: vocatis ad
sanctimoniam. [B] Gentium enim nomen Iudaeis inuisum erat, quod hos haberent tanquam prophanos et a Deo Moseque alienos. Amolitur igitur hanc opinionem Paulus, quum ait Romanos, quod ad ius attinet, esse de numero gentium,
caeterum hoc pares esse Iudaeis, quod diligantur ab eodem Deo vocatique sint ab
eodem ad eandem sanctimoniam. Iudaei sua opinione nascebantur sancti, e sanctis
oriundi et in sancta lege nati; at quod his praestare videbatur genus, hoc gentibus praestabat fauor et vocatio Dei. [D] Gratiam autem vocat gratuitam municentiam. Prius dixerat: , mox . Quoniam autem potest aliquis
suo merito vocari ac diligi, addit gratiam. Gratia data parit remissionem peccatorum, quam suo more pacem vocat. Peccatum enim inimicitiam ponit inter Deum
et homines. Ille nos vocauit, non nos illum quaesiuimus; ille nos dilexit prior,
quum essemus inimici; ille poenam commeritis impartiit spiritus donum. Per spiritum autem peccatorum veniam et abundantiam charismatum. [A] A D e o P a t r e
salutamus D E: salutemus AC.

absoluto BE: reddito A.
Romana E: Rhomana AD.
Romae E: Rhomae AD.
Romane E: Rhomane AD.

BE: A.
hos CE: has B.
ius E: genus BD.
Plinius Tacito suo S.D. Plin. Epist. VI, ,
VII, and and VIII, .
Atque pars And everything that
was written hitherto was innite; only now
the introductory constituent ends and the
remaining part begins [with omnibus].
commate member of a sentence. See
introd., , s.v. periodus.
error Graece E.g. Jerome. He
believed that Paul wrote Hebrew most eloquently in order that his writings would be
translated most eloquently in Greek, and that
Pauls correspondence in Latin with Seneca
was authentic. See De viris illustribus and
, Migne PL , BA and AB.
CWE , p. , n. .
Iuuenalis Iuv. , sq.: Non possum
ferre, Quirites,/Graecam vrbem. Cf. Rummel, Annotations, p. sq.
queritur Origenes resipere In
Comm. in Rom. Orig. criticizes Pauls style e.g.
in Praef., Migne PG , A: elocutionibus
interdum confusis, et minus explicitis vtitur
and I, ad Rom. , , col. C: elocutionibus minus nitis. In I, , ad Rom. ,
, col. A (v. below, p. , l. sqq.; the
Greek original is in JThS (), p. ),
he criticizes the use of a hyperbaton as elocutionis defectio, in VI, , CA,
he remarks that the hyperbaton in Rom. ,
: scientibus enim legem loquor anticipates
v. : Scimus autem quoniam lex spiritalis
est. In Comm. in Rom. Orig. does not object
to the inuence of Cilician idiom. Er. probably confuses him with Jerome as could be
concluded from Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , pp. , l. : Hunc locum
alicubi citat Hieronymus, vt ostendat Paulum
non admodum elegantem fuisse in lingua
Graeca, sed quaedam Cilicum more dixisse;
nam Cilix erat Tarsi natus; n.l. refers to
Hier. Epist. , qu. , , CSEL , p. :
multaque sunt verba, quibus iuxta morem
vrbis et prouinciae suae familiarius apostolus
vtitur quibus et aliis multis verbis vsque
hodie vtuntur Cilices, Annot. in . Cor. , ,
ASD VI, , pp. . ll. : Hieronymus hac in re varius est compluribus locis
clamans Paulum Graeci sermonis elegantioris
ignarum fuisse, quod aliquoties suis quibusdam vtatur vocibus, Ciliciae vernaculis ,
and Ep. , ll. : Postremo qui t
vt Hieronymus tot locis non vereatur Paulo
tribuere Graeci sermonis imperitiam? Idem
armat Paulum in sua lingua disertiorem
fuisse quam Graeca, quod esset Cilix. (In

Epist. , qu. , , CSEL , p. , Jerome
oers some passages, among others in Rom.
, (see below), which he regards as examples of the inuence of Cilician idiom.) Er.
also discusses the possible inuence of Cilician on Pauls usage of Greek in the Argumentum to the Paraphrasis in Rom., LB VII,
.
Dilectis Dei The same translation in Nov.
Test.
charissimos As translation of the
Vg. also oers forms of charissimus in Mc. ,
and , , Act. , , and in the Epistles,
among other places in Rom. , ; , ,
and , . Cf. ASD VI, , p. , n. 4, and
ASD VI, , p. , n.ll. ad . Cor. ,
.
Vocatis sanctis The same translation in Nov.
Test.
A Deo Christo Nov. Test.: A Deo
Patre nostro et Domino Iesu Christi.
Gratia charismatum J.B. Payne,
Lutheranizing, p. sq., compares this
addition with the passage in Annot. in Rom.
, , above ll. Gratia benecii
and the interpretation of this v. in Paraphr. in
Rom. , , LB VII, D, in which Erasmus
stresses grace as gratuitum donum Euangelicae dei vere iusticantis, that results in forgiveness of sins and securae iam conscientiae
pacem stabilemque amicitiam cum Deo, and
concludes that this phrase clearly shows the
inuence of Reformation theology.
impartiit See below, p. , n.l. 2.
A Deo Patre Filium Er. was criticized strongly by Stunica because of a similar remark on the passage in l. , a
Filio raro, in the and editions
of Annot. in Ioh. , (see the app. crit. and
the comment to l. in ASD VI, , p. ,
and the comment to Annot. in Ioh. , ,
ASD VI, , p. and p. , n.ll. ).
Er. defended himself against him in Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, , pp. ,
ll. . Cf. above n.ll. on Rom. , :
Iesu Christi Domini nostri. The addition is probably connected to criticism from
Spanish monks, to which he responds generally in two letters to Cardinal Alfonso Manrique, Ep. ( Aug. ), and specifically in Ep. (c. Sept. ), ll.
, and Apolog. adv. monach. hisp., LB IX,
CD and B.
lb
e t D o m i n o n o s t r o I e s u C h r i s t o. Sermo quidem Graecus anceps est.

Siquidem accipi potest a Patre nostro et Domini Iesu Christi, vt intelligas Patrem
nobis cum illo communem, aut a Patre nostro et Domino Iesu Christo, vt intelligas
gratiam quam illis precatur, procisci simul et a Patre, quem, [B] vt modo dictum
est, [A] suo more veluti peculiari verbo Deum vocat, et a Filio, quem plerunque
Dominum appellare gaudet, Deum [B] perquam raro; quum in hac ipsa epistola
palam hominem dicat, capite quinto: multo magis gratia Dei et Domini in gratia
vnius hominis Iesu Christi in plures abundauit. Et Petrus in Actis Apostolorum virum
appellat, virum approbatum a Deo. Item Paulus apud Athenienses: in viro quo statuit.
[A] Atque hanc posteriorem lectionem magis approbo, [B] praesertim quum id
annotatum sit et ab Ambrosio et Didymo in libro De Spiritu Sancto secundo,
sed ita vt ea sermonis forma nec Patri auferat dominationem neque Filio deitatem.
Siquidem eadem ratione qua Pater Dominus est et Filius Deus est, sic et Spiritus
Sanctus Dominus nuncupatur; nam his verbis vsus est Didymus. [D] Siquidem
haec annotatio non alio spectat quam ad indicandum morem apostolici sermonis.
Annotauit idem Tertullianus libro quem scripsit aduersus Praxeam. Huius verba
praestiterit subscribere: Itaque deos omnino non dicam nec dominos, sed apostolum
sequor, vt si pariter nominandi fuerint Pater et Filius, Deum Patrem appellem et Iesum
Christum Dominum nominem. Solum autem Christum potero Deum dicere, sicut idem
apostolus: Ex quibus Christus, qui est, inquit, Deus super omnia benedictus in aeuum
omne. Nam et radium solis seorsum solem vocabo, solem autem nominans, cuius est
radius, non statim et radium solem appellabo. Nam etsi soles duos faciam, tamen et solem
et radium eius tam duas res et duas species vnius et indiuisae substantiae numerabo,
quam Deum et sermonem eius, quam Patrem et Filium.
[] [B] P r i m u m q u i d e m g r a t i a s a g o. Quis satis admiretur Origenis in
excutiendis sacris literis diligentiam? Hoc quoque torsit hominem, quum Paulus hic
dicat: Primum, quae pars huc respondeat quae sit secunda, et dubitat an illic reddatur: Nolo autem vos ignorare, fratres. Verum in exordio cuiusuis argumenti fortassis
non sit absurdum dici: primum, etiam si nihil proprie reddas. I n v n i u e r s o
m u n d o. Quum Graece dictum sit: | , in toto mundo, idque
iuxta Graecos interpretes dictum sit , pro eo quod est in multis partibus mundi, quorsum attinebat, vt Latinus interpres exaggeraret etiam, dicens: in
vniuerso mundo. Nam quod Origenes post indicatam hyperbolen philosophari pergit de mundo angelico et hoc nostro, non inelegantem habet anagogen. Caeterum
perquam statuit BE: quod equidem meminerim, nusquam A.
sit absurdum E: absurdum sit BD.
multo abundauit Rom. , both

the Vg. and Nov. Test. read donum instead of
Domini, the Clementina: in gratia (Weber
and Wordsworth-White: in gratiam) vnius
hominis. Nov. Test.: per gratiam (in gratia

A) quae fuit vnius hominis and in multos
exuberauit.
Petrus Act. , .
Paulus Act. , . Modern editions of the
Vg. read in viro, in quo statuit.WordsworthWhite mentions the reading in viro quo statuit in the app. crit.
Ambrosio Ambrosiaster comments, in Er.s
ed., p. : Deum patrem nostrum dicit
propter originem, quia ab ipso sunt omnia:
Christum autem dicit, quia eius sanguine
redempti, facti sumus lii Dei. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Didymo Didymus De Spiritu
Sancto, , Migne PL , B (neque Patri
aufert dominationem nuncupatur). The
passage sed ita nuncupatur is quoted in
Ep. to Alfonso Manrique (c. Sept.
), ll. , and in Apolog. adv. monach.
hisp., LB IX, E (in both texts nominatur instead of nuncupatur), where Er.
defends himself against the charge of Arianism in the Valladolid Articles; cf. Beltrn de
Heredia, p. sq., the chapters Contra sacrosanctam Dei Trinitatem and Contra Christi
diuinitatem, dignitatem et gloriam.
Tertullianus Filium Adv. Praxean,
, sq., CCSL , p. sq.: sequar instead
of l. : sequor, Patrem Deum instead of
l. : Deum Patrem, et faciam. Tamen
(etsi in the app. crit.) instead of l. :
Etsi faciam, tamen. Instead of in aeuum
omne the Vg. reads in Rom. , : in saecula.
Primum quidem gratias ago The reading of
both the Vg. and Nov. Test.
Origenis fratres Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , C: Obseruandum sane est quia ad hoc quod dixit, primum
quidem, non reddidit, verbi gratia, vt diceret
Secundo autem; sed vt praediximus de elocutionibus minus nitis; nisi forte videatur in
eo reddi, cum dicit: Nolo autem vos ignorare,
fratres.
Nolo fratres Rom. , .
In vniuerso mundo Nov. Test.: in toto
mundo.
Graecos interpretes anagogen Orig.
explains in Comm. in Rom. I, , Migne
PG , A: In vniuerso mundo si simpliciter accipiamus, hoc videtur designare
quod in multis locis mundi, hoc est terrae
huius, eorum qui Romae sunt des et religio
praedicetur. Si vero, vt in nonnullis, etiam in
hoc loco mundus designatur qui ex coelo constat et terra atque omnibus quae in eis sunt,
potest etiam illud intelligi quod virtutes, de
quibus dicitur quia gaudium habeant super
vno peccatore poenitentiam agente [Lc. ,
], multo magis de conuersione quoque et
de Romanorum laetentur, nuntiantibus sibi

angelis illis qui ascendunt et descendunt ad
Filium hominis [Ioh. , ]. It is worth noting that Orig. in this context does not refer
to an hyperbole. Chrys. in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Theophyl. Expos.
in Rom. , , Migne PG , , do not
oer an explanation like Origen. The passage
is reminiscent of Mt. , : Tenebrae factae sunt super vniuersam terram, where Er.
comments (ASD VI, , p. , l. sqq.):
Neque enim illae tenebrae occupabant vniuersum terrarum orbem, vt mero iudicio recte
sentit Origenes, sed Iudaeam duntaxat aut
terram Hierosolymitanam, dissentiente Theophylacto. Orig. Comm. in Mt. series, ,
GCS , p. sq.: Sicut ergo quod dicitur terra contremuit hic refertur ad terram Hierusalem aut (si latius voluerit quis
extendere) ad terram Iudaeam, sic et tenebrae
factae ab hora sexta vsque ad nonam super
omnem terram Iudaeam sunt factae aut certe
super Hierusalem tantum. Chrys. Hom. in
Mt. (), , Migne PG , :
,
,
, ,
,
. .
. ,

Theophyl. Enarr. in
Mt. , , Migne PG , C: , , ,
,
.
hyperbolen is an extreme, literally implausible onomastic surpassing of the verbum proprium.
Lausberg, p. sq., . Cf. Rat. ver. theol.,
Holborn, p. , ll. .
non inelegantem anagogen One of
the four methods of exegesis which many
medieval theologians distinguished: literal,
allegorical, moral (or tropological) and anagogical (or mystical, concerning the celestial
world). A translation could be: oers a very
elegant mystical or eschatological interpretation. Cf. H. de Lubac, Medieval Exegesis,
, Grand Rapids, Michigan, and Edinburgh,
, pp. , Chomarat, Grammaire,
p. sq., n. , K. Grobel, History and Principles of Interpretation, in: The Interpreters Dictionary of the Bible, New York, , ,
pp. sqq., and ODCC, s.v. exegesis.
nos simplicia et magis delectant, quae sensum apostoli potius ostendunt

quam interpretis ingenium ostentant.
[] [A] T e s t i s e n i m m i h i e s t D e u s. , id est: testis
enim meus est Deus; quanquam interpres belle vertit, et magis seruiuit Latinis auribus quam exprimendo Graeco sermoni; nisi forte legit pro . C u i
s e r u i o. , id est: quem colo. Diuersum enim est ab eo quod est
Graecis . Vnde vocant cultum qui praestatur diuis aut Deo.
Graeci vocem deductam putant ex , quae particula vehementiam signicat
apud illos, et , quod est tremere siue metuere. Quanquam interpres et
alias nunc obsequium, nunc seruitutem vertit , rectius versurus: cultum. [B] Subindicat enim Paulus religionis et cultus rationem esse nouandam,
vrgentibus Iudaeis, vt ad Mosaicae legis ceremonias pertraherentur ethnici. Proinde quanquam ipse Paulus a Mose prouectus ad Christum iam non immolaret
pecudes, tamen eundem Deum alio ritu colebat, nempe praedicando Filii euangelio, qui cultus spiritualis esset, et ob id Deo longe gratissimus. Quum enim
dicit: in spiritu meo, excludit corporeas victimas. Porro in spiritu: praepositionem additam esse datiuo instrumenti aut modi, iuxta proprietatem sermonis
Hebraei frequenter iam ostendimus. [A] M e m o r i a m v e s t r i. .
Quum Graecis ad vtrumque sit anceps vox et facio memoriam non dicamus
Latine, commodius vertisset mentionem; [B] quandoquidem orare nihil aliud
est quam colloqui cum Deo, ne quis putet durius dictum: mentionem vestri
facio.
[] [A] S i q u o m o d o. , id est si quo pacto iam aliquando
siue tandem aliquando. Nam apud Graecos nonnunquam vrgentis vim habet.
Caeterum haec aduerbiorum et coniunctionum congeries, , , , mirum
quoddam et impatiens exprimunt desiderium ac studium festinandi, quemadmodum admonent et Graecanica scholia. P r o s p e r u m i t e r h a b e a m. Graecis est
, verbum duabus e partibus compositum, , bene, et , via:
, quo verbo vtuntur, quoties res succedit ex animi sententia. Idem est in
Psalmo primo: et omnia quaecunque faciet, prosperabuntur, oov. Signicat
enim Paulus hactenus non successisse. I n v o l u n t a t e. . Admonuimus [B] quum alias, tum paulo superius [A] hanc praepositionem nonnunquam vsurpari pro per, gura loquendi, sicut opinor, ab Hebraeis sumpta. [B] Proinde nos exprimentes sensum magis quam verba vertimus: volente Deo. V e n i e n d i
a d v o s. . Rectius erat venire siue vt veniam; vt innitum verbum referatur ad participium quod paulo ante praecessit, : orans, vt veniam ad vos,
siquando mihi contingat volente Deo prosperum [B] iter. [A] Nam haec est verborum Graecorum sententia.
id est: Testis A CE: id est, estis B, id est,

estis, estis superest Bc.
enim est AD: enim E.

Porro E: Iam BD.
E: in BD.
vestri A B E: vestram C D.
scripsi: AE.
quum superius BE: et alibi A.

Veniendi sententia inter scholia et Prosperum posuit A.
simplicia This probably refers to simpliciter in the rst passage quoted from Orig.
in n.ll. , on p. .
Testis Deus The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Cui seruio gratissimus Brown
remarks in ASD VI, , p. , n. 2: In Annot.
Erasmus distinguishes between and
. Here he adopts the rendering oered
by Faber Stapulensis. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, DE, Er., after quoting
from Titelmans: Sed interpres cui vni Deo
debitum, fere vertit seruitutem, does not
deny this, but argues that the cult of God is
not called seruitutem by any Latin speaker,
but is often called cultum in Jeromes version of the OT and in the Vg. translation of
NT.
Cui seruio Nov. Test. A also reads cui
seruio, but BE quem colo, just like Faber,
f r.
Vnde metuere This bizarre etymology is probably borrowed from Etym. mag.
, ll. :
, , and ll. : , .
obsequium Ioh. , , Rom. , and , .
Cf. ASD VI, , p. , n. 5 ad Ioh. , , and
VI, , p. , n. ad Rom. , .
seruitutem idolorum seruitus as translation of in Gal. , and Col. ,
, as translation of in Eph. , .
Cf. below, ad Rom. , , l. sqq., and ad
Rom. , , l. sqq.
praepositionem ostendimus See
above, n.ll. ad Rom. , . For proprietatem see introd., .
Memoriam vestri Vg.: memoriam vestri;
Nov. Test.: mentionem vestri.
mentionem vestri facio ThLL , ,
ll. , mentions several specimens of
memoriam facere in CIL and Inscriptiones
Latinae christianae veteres, ed. Diehl ( vols.,
). It is also found in the translation of Orig. Comm. in Mt. , , GCS ,
p. , which dates from the th or th century (Frede, p. and GCS , p. VIII,
respectively). In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, EF, Er. after acknowledging that
memoriam facere is a good expression adds

that nobody who speaks pure Latin, has said
it. To the objection that the translator says it,
he explains that people said it in imitation of
the Greek , though rather
means mentionem than memoriam. After
quoting Sed mentionem facimus eius de quo
loquimur absente, Er. writes that his Annot.
reminds us that prayer is nothing other than
conversation with God. A similar substitution at Eph. , , . Thess. , , Tim. ,
and Phm. . is referred to in ASD VI, ,
p. , n. . Both Valla, Eleg. III, , Garin,
, p. , s.v. De memini, and Er. Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae (March ), ASD I, ,
p. , ll. , s.v. Memini, and ll.
s.v. Memoria, mention mentionem
facio without any reference to memoriam
facio.
Si quomodo The same reading in Nov. Test.
Graecanica scholia Ps. Oecumenius,
Comm. in Rom. , , Migne PG ,
B: .
.
Prosperum habeam Nov. Test.: prosperum iter contingat.
LXX reads in Ps. , .
In voluntate Vg.: in voluntate Dei; Nov.
Test.: volente Deo.
In voluntate Deo It is apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
A, that Titelmans objected that according
to Orig. there was a dierence between in
voluntate Dei and volente Deo. But Er.
does not attach great importance to this. Just
as in the Scriptures it is often said that God
wishes what he permits, so wish is used for
permission.
praepositionem pro per See
above, n.ll. ad Rom. , ; alias
refers to many other annotations, paulo
superius to Annot. in Rom. , , ll. :
Quum enim ostendimus.
Veniendi ad vos Nov. Test.: vt veniam
ad vos.
innitum verbum The innitive.
orans iter This is not a quotation. Nov. Test.: orans (A: deprecans), si quo
modo tandem aliquando prosperum iter contingat, volente Deo, vt veniam ad vos.
lb
[] A l i q u i d i m p a r t i a r g r a t i a e. , id est donum,
non gratiam, . Quanquam interpres in hac voce lusit copia suo more. Nam
alicubi vertit donum, vt illic: Sed non sicut delictum, ita et donum,
, . Alibi Graecam vocem reliquit, quasi deesset
quo redderet eam Latine, vt illic: Sectamini charismata meliora,
. Porro quid intersit inter et , aliis expendendum
relinquo. Illud constat, et pro benecio poni et benecium largior
siue ad gratiam facio; vnde verbale nomen deductum : a [B] ,
a [A] profectum est. Vtrumque competit vbi quid gratis donatur
aut benet alicui.
[] S i m u l c o n s o l a r i. Laurentius hic interpretem , nec prorsus abs
re. Quid enim erat causae, quum Graecis vtrobique verbum sit innitum, et , vt alterum relinqueret, alterum redderet per gerundium? Apparet vtrunque pertinere ad accusatiuum , quia praecedit in ordine;
vt sit sensus: vt vos conrmemini simulque consolationem accipiatis mutuam inter
vos. Siquidem illud simul consolari subiecisse videtur non ad diuersa digrediens,
sed velut expositione molliens quod dixerat, ad conrmandos vos; ne quid oenderetur Romanorum arrogantius ingenium, si viderentur egere conrmatione ceu
vacillantes ac nutantes. Sed eam conrmationem mutuam consolationem interpretatur, suo more modestissime loquens; tametsi Graecanica scholia posterius verbum referunt et ad Paulum, vt intelligas illos conrmandos et
fulciendos | aduentu Pauli, Paulum autem solatium mutuum accepturum ex illorum conrmata de. Quod si placet, subaudiendum est pronomen primae personae, siue , id est me vel nos. Et ad hanc quidem sententiam interpretatur
Origenes [B] ac Theophylactus, [A] mihique hoc magis ea probatur quod addidit coniunctionem , , quae palam indicat mitigari et corrigi quod
praecessit. Quod genus est et illud, Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico
in Christo et ecclesia. Deinde si sensisset inter vos , magis dixisset: . Denique magis quadrat quod sequitur,
, id est per mutuam dem vestram simul et meam. Illorum des praedicabatur in toto mundo, et Paulus habebat dem. Itaque collatione facta futurum erat, vt vtrinque in sua, hoc est communi, de alteri ab alteris fulcirentur.
Quemadmodum t, quoties duo rem a diuersis acceptam autoribus inter se conferunt, vterque certius credit quod audierat ob narrationis mutuae consensum.
[B] Illud adiiciam, ne quid fugiat lectorem, referri posse vel ad
mutuam consolationem vel ad mutuam exhortationem. Et quum mox loquutus
sit de conrmandis illis, ad id magis quadrat exhortatio mutua quam consolatio.
impartiar BE: impartior A.

illic BE: hic A.
benecium BE: quod est A.

deductum BE: deductum est A.
Romanorum E: Rhomanorum AD.

Origenes A B D E: Origines C.
BE; A.
vtrinque BE: vtrique A.
Aliquid alicui Several times the

Vg. translation of induces Er. to criticize the variation in translations in the Vg. to
which he often refers. See the introd., . In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB,
Er. responds to criticism from Titelmans of
this passage. Cf. Drysdall, p. sq.
Aliquid gratiae Vg.: vt aliquid impertiar vobis gratiae spiritualis ad conrmandos
vos. Nov. Test.: vt aliquod impertiar vobis
donum (donum vobis A) spirituale, quo
(vt A) conrmemini.
impartiar ThLL , , l. sq. about
impartior: codicibus et editionibus vetustioribus non vtique des habenda est.
Whereas Nov. Test. here reads impertiar, Er.
always uses forms of impartior in the Annot.
on the Gospels and the Acts, except in a
addition in Annot. in Lc. , (ASD VI, ,
ASD VI, , p. , ll. and ). Impartiar is found in the Vg. edd. of Strassburg and
Basel and and of Faber Stapulensis
(f r), who also quotes it in his commentary
on f r.
Sed non Rom. , in the
Vg.; Nov. Test.: At non vt peccatum, ita et
donum.
Sectamini In . Cor.
, , is translated in the Vg. as
charismata, in Nov. Test. as dona.
vbi quid See introd., b.
Simul Chrysostomo V. reads
in Nov. Test.: , , ,
, and quo (vt A) conrmemini:
hoc est, vt communem capiam consolationem
(in vobis add. BE), per mutuam dem,
vestram simul et meam. Er. refers to Valla
for his criticism of the Vg. translation which
ignores the active meaning of consolari. In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BE,
Er. responds to criticism by Titelmans, who
had objected to him that he had not mentioned that Church Fathers had related to both Paul and the Romans.
The addition in l. sq. may be connected with this. Cf. ASD VI, , p. ,
n. .
Simul consolari Vg.: id est, simul consolari; Nov. Test.: hoc est, vt communem
capiam consolationem.
Laurentius Valla, Annot., Garin, , p. ,

col. : Cur alterum innitiuum Graecum
in vsum linguae Latinae mutas, , alterum non mutas,
. Ergo dicendum erat ad
simul consolandum in vobis, vel vt vna
consolationem siue solatium caperem in
vobis.
Liddell-Scott only oers the
meaning to whip for . Er. probably thought of the nick-name which was given to Zoilos (Greek sophist
from Amphipolis, th c. bc, c. bc. Der
Kleine Pauly, , ), because he made fun
of (laughed at) Homer (Suidas, ed. Adler,
, p. , s.v.: ). Cf.
Adag. (Zoili), ASD II, , p. ,
l. sqq.
mutuam See below, p. , ll. .
C: , ,
, .
Origenes Comm. in Rom. I, , Migne
PG , A: et ipse consolationem capit,
opus suum rmum et stabile videns; et illi
consolantur qui apostolicae gratiae participes
unt.
PG , A: ,
. Persona, f v, quotes the
text as per eam que inuicem est dem vestram ac meam, and translates it in the comment as per eam que adinuicem est dem vestram ac meam.
Sacramentum ecclesia Eph. , .
Illud accipi In several annotations
Er. discusses the meanings of , e.g.
ad Rom. , , where he oers hortor or
adhortor as alternatives for Vg. obsecro,
ad . Cor. , , where he oers obsecro
or adhortor (Vg.: rogo). In Act. ,
he translates adhortati sunt (Vg.: consolati
sunt) and in Act. , : aduocaui (Vg.:
rogaui). In . Cor. , and , he prefers
consolatio to Vg.: exhortatio, as translation of . Cf. Bentley, Humanists,
p. sq., ASD VI, , pp. and respectively, and ASD VI, , p. , l. sq. and
p. . n.l. 2, p. , l. sq., and p. ,
ll. .
Theophylactus admonet hoc loco consolationem pro gaudio non inepte posse
accipi. [D] Chrysostomus refert ad lenimentum aictionum, quas ob Christi
nomen perpetiebantur qui credebant euangelio, simul indicans gradus quibus apostolus leniit ac temperauit sermonem. Quum enim dixisset: conrmari, metuens
ne Romani arrogantes dicerent: Quid? An vacillamus, vt tua lingua simus fulciendi?, mitigauit hoc, et verbum conrmandi vertit in consolandi; nec hoc contentus non dixit , sed , quasi non minus ipse egeret illorum consolatione. Denique iunxit dei communionem, deponens doctoris
personam et induens condiscipuli. Sic Paulus t omnia omnibus, vt omnes lucrifaciat. Haec est pia vafricies et sancta, vt ita dixerim, adulatio. [E] Interpretatio
Theophylacti non dissentit a Chrysostomo.
[] [A] N o l o a u t e m v o s. Origenes hoc loco commonstrat hyperbaton, hoc
est confusum orationis ordinem, putans nonnihil etiam deesse. Sed existimat orationis seriem ad hunc modum posse restitui: Sicut fructum habui in caeteris gentibus (Graecis ac Barbaris, sapientibus et insipientibus debitor sum) ita quod in me est,
promptus sum, si liceat, etiam vobis qui Romae estis euangelizare. Hoc obiter annotaui, quod ad scripturae distinctionem pertineat. [D] E t p r o h i b i t u s s u m.
, quod magis sonat praepeditus sum quam prohibitus, nimirum obstantibus negociis, quod Graeci dicunt . Prohibet enim proprie qui interdicit, ne facias; [E] nisi sentiamus Paulum prohibitum a Spiritu Sancto, quemadmodum Actorum decimosexto volentem procisci in Bithyniam non permisit Spiritus Sanctus. Nam tale quiddam subindicat Chrysostomus, quum ait: , . Etiamsi Paulus non datam
prociscendi Romam oportunitatem religiose interpretatur Dei voluntatem. [A]
H a b e a m i n v o b i s. , id est: habeam et in vobis. Nec enim emphasi caret et coniunctio. Apud Graecos omneis aliquid fructus collegerat. Idem
optat et apud Romanos. Rursum in vobis positum est pro eo quod est inter vos.
[] G r a e c i s a c B a r b a r i s. Apud Graecos gemina est copula:
, id est Graecisque ac Barbaris. Ac rursum: , id
est sapientibusque et insipientibus. Nec est ociosa coniunctionis iteratio, signicans Paulum esse debitorem ex aequo omnibus citra vllum gentis delectum. Idque
inculcat ob Iudaeos, qui praedicationem euangelii ad se solos attinere volebant.
Caeterum hic non tam sapientes signicat quam eruditos, et crassos potius et indoctos quam stultos. Sapientiam enim, hoc est eruditionem, sibi
vendicabant Graeci. Porro Graecos, [B] quos [A] aliquoties pro quibusuis gentibus
positos reperies, hic Barbaris opposuit, [B] quos vocat, ceu rudes philosophiae et indoctos.

Romae A E: Rhomae BD.
euangelizare BE: euangeliare A.
BE: A.
Habeam inter vos inter con-
sensum et Nolo posuit A.

omneis BE: omnes A.
vendicabant D E: vindicabant AC.
positos BE: positas A.
Theophylactus Theophylact explains in Expos. in Rom. , , Migne PG , C:
, , ,
, . , , . Persona, f v:
Ipse vero, quandoquidem vestra mihi spectata est des, et consolabor et aciar iocunditate. Vos vero per meam conrmabimini,
ex his consolatione accepta, in quibus fortasse ob animi pusillitatem, mutabundi estis,
et labantes, quod tamen nec palam aperit, sed
vt dictum est tacite infert.
PG , .
This NT reading is followed by both Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , and Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , B.
t omnia omnibus, vt omnes lucrifaciat
Allusion to . Cor. , : Factus sum inrmis
inrmus, vt inrmos lucrifacerem. Omnibus
omnia factus sum, vt omnes facerem saluos.
pia vafricies Er. also used this wording in
Annot. in Act. , , ASD VI, , p. ,
l. sq., and Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii, LB
IX, B. In Tres et viginti libri, XI B, f
v, Alberto Pio had criticized his use of
the word vafrities for Paul, who had said
to have found an altar with the inscription
Ignoto Deo instead of diis ignotis; Er.
responds: Alicubi tribuo Paulo piam in disputando vafritiem, verum, sed eidem tribuo
sanctam superbiam. Quod ad gloriam Pauli
dicitur, hic artifex torquet in contumeliam.
E.q.s. Cf. Ep. , l. sq.: sancta quadam
vafricie.
Theophylacti Expos. in Rom. , , Migne
PG , BC.
Nolo autem vos Nov. Test.: Nolo autem
vos ignorare fratres, quod saepe proposueram
venire ad vos, licet praepeditus fuerim ad hunc
vsque (sed prohibitus fui vsque ad hunc A)
diem, quo fructum aliquem haberem inter
vos (in vobis A) quoque, quemadmodum et
inter reliquas gentes (in reliquis gentibus
A).
Origenes pertineat In Comm. in
Rom. I, , Migne PG , AB, and Merlinus, f r, Orig. tries to solve the problem of the hyperbaton by adding quibus
before debitor sum and for the rest reading
in line with the quotation (habeo instead
of habui; si liceat is missing). For hyper-
baton see introd., . Confusum orationis

ordinem (l. ) is reminiscent of transgressio quaedam verborum ordinem turbans in
Diom. Ars gramm. II, and Don. Ars gramm.
III, , Keil, Gr. Lat. , p. , and , p. ,
respectively.
scripturae distinctionem the punctuation
in the Scripture.
Et prohibitus sum Nov. Test. A: sed prohibitus fui; BE: licet praepeditus fuerim.
Actorum Act. , .
PG , , and Giberti, f r and v.
Habeam in vobis Nov. Test. A: haberem in
vobis; BE: haberem inter vos.
1 omneis See introd., a.
2 aliquid fructus Cf. Rom. , : aliquem
fructum.
Graecis ac Barbaris Vg.: Graecis ac Barbaris. Nov. Test. A: Et Graecis et barbaris;
BE: Graecis simul et barbaris.
Apud Graecos insipientibus See
Blass-Debrunner, p. , , . Cf. ASD
VI, , p. , ad Act. , .
copula In the sense of connective particle,
conjunction since Varro, Ling. Lat. VIII,
(OLD).
sapientibusque et insipientibus Vg.: sapientibus et insipientibus. Nov. Test. A: et sapientibus et stultis; BE: eruditis pariter ac
rudibus.
Caeterum eruditos Cf. Annot. in . Cor.
, , and , , ASD VI, , p. , ll.
and p. , ll. , respectively, and in .
Cor. , , ASD VI, , p. , n.l. .
Sapientiam Graeci Cf. . Cor. ,
: Graeci sapientiam quaerunt, and above,
Annot. in Rom. , , l. sq.: gentium, quae
philosophicas rationes agitabant, and ASD
VI, , p. , n.ll. .
vendicabant Cf. Souter, Glossary, s.v.:
uendico frequent spelling of vindico in less
careful and late mss. (confusion with vendo,
vendito?).
Graecos positos Cf. below, ll.
, ad Rom. , .
quos indoctos Gal. , :
. Vg.: O insensati Galati;
Nov. Test.: O stulti Galati. Cf. Annot. in Gal.
, , ASD VI, , p. , ll. : , id est stulti Graeca vox magis sonat
rudes parumque cordatos, praesertim quod
Galatae e ferocioribus Galliarum partibus sint
profecti.
lb
[] I t a q u o d i n m e p r o m p t u m [B] e s t. [A] Laurentius admonet hoc

loco promptum accipiendum substantiue, nempe pro ipsa promptitudine; quemadmodum illi vocant , , appositiuis abutentes pro
substantiuis nominibus, vt sit sensus: Ita pro mea virili promptus sum, et promptitudo animi mihi adest, etiam vobis, qui Romae estis, euangelizare. Atque ita [B]
sane [A] legit Ambrosius: Itaque quod in me est, promptus sum et caetera. At sunt
qui malint innitum referre ad nomen verbale et
aduerbium sic accipere, non vt connectat hanc orationis partem cum superioribus,
sed referatur ad reliquos quibus iam praedicauerat euangelium Paulus; vt sit sensus:
Sicut aliis gentibus iam praedicaui, quum omnibus debeam, sic quantum ad animi
mei promptitudinem attinet, debeo et vo|bis qui Romae agitis, tametsi sapientes,
potentes et docti sitis, praedicare euangelium Christi. Atque id sane belle quadrat
cum iis quae mox sequuntur.
[] N o n e n i m e r u b e s c o e u a n g e l i u m. . Interpres aliquando vertit confundor, aliquando erubesco, adiungens
accusandi casum. Latinius erat: Non enim me pudet euangelii. [B] Quanquam
apud Q. Curtium scio legi erubescit fortunae; quod si crebro occurreret in bonis
autoribus, non pigeret imitari. [A] Graeci codices [D] aliquot [A] addunt: Christi, , quod Christi nomen adhuc apud multos praesertim sapientiae persuasione turgidos contemptum haberetur, [B] apud quos Platones, Pythagorae, Zenones, Aristoteles erant in precio. [D] Quanquam Chrysostomus non addit: . Sed articulus indicat de euangelio sentiendum de
quo prius dixerat: Euangelium Dei. V i r t u s e n i m D e i e s t. [B]
, [A] id est: potentia enim Dei est; vt ostendat ne Romanis quidem rem
esse aspernandam ceu humilem et inecacem. Hoc admonui, quod virtus apud
Latinos sit anceps, quae nonnunquam sic vsurpatur, vt respondeat ei voci quae
apud Graecos est et opponatur , hoc est vitio; aliquoties vt respondeat Graecae, quae est et opponatur imbecillitati siue impotentiae. Addidit
autem Dei, ne Christus vt homo contemneretur ab [D] inrmis et incredulis. [E]
Non additur articulus, , quod Deus hic ponitur non tanquam certa persona, sed pro ipsa natura diuina, vt distinguatur aduersus homines. [A] O m n i
c r e d e n t i. . Dilucidius erat cuiuis credenti. Non enim vult
haberi delectum [B] gentis aut fortunae, modo des sit communis. [A] I u d a e o
p r i m u m e t G r a e c o. Et hic gemina Graecis est coniunctio:
, id est et Iudaeo primum et Graeco. Primum autem hoc loco perinde
valet quasi dicas: potissimum; quod Iudaeis promissus esset Christus, a quibus et
Ita E: Itaque AD.

Romae E: Rhomae AD.
euangelizare BE: euangeliare A.
partem BE: partium A.

Romae E: Rhomae AD.
Aristoteles CE: Arestoteles B.
Virtus enim Dei E: Dei enim virtus AD.

Graecae A CE: Graece B.
inrmis et incredulis D E: impiis AC.

haberi D E: videri AC.
Ita est Nov. Test.: Ita quantum in

me est (A: ad me attinet).
Laurentius Valla, Annot., Garin, , p.
sq.: Non est accipiendum e Graeca oratione
res quae prompta est, , sed promptitudo, sicut paulo post
[Rom. , ] quoniam bonitas Dei ad poenitentiam te adducit; Graece est bonum siue
benignum Dei, id est benignitas, . Quare hunc locum ad verbum sic transtulissem: Graecis pariter et barbaris, sapientibusque et insipientibus debeo
siue debitor sum, itidem pro meo in vobis studio et vobis, qui Romae estis, euangelizare,
siue ad euangelizandum.
illi nominibus Khner-Gerth, ,
, , in particular p. sq.
appositiuis nominibus Adjectives.
Appositiuum is the translation of . Cf. voci appositiuae in Annot. in Mt. ,
, ASD VI, , p. , ll. .
pro mea virili See above, n.l. ad Rom.
, .
Ambrosius promptus sum Ambrosiaster.
Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and .
sunt qui malint Er. may allude to
Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne
PG , B, where the vv. and
are closely connected in one paragraph, but
also refer to . Cor. . : vae enim mihi
est, si non euangelizauero, and to the risks
which Paul foresaw by his propagation of the
Gospel in Rome. Theophyl. abridges the text
of Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG
, , where Chrys. ends an ample
discussion of v. in and by quoting the vv. and and, in , refers
to the risks Paul incurred on his missionary journeys and in Rome. Cf. Nicholas of
Lyra in the Postilla ad locum: Et vobis qui
Romae estis euangelizare; id est, praedicare
euangelium. Licet autem reddere debitum sit
necessitatis, tamen Apostolus non peccauit
in hoc, quod omnibus Gentibus non praedicauit, quia huius debiti redditio cadit sub
praecepto armatiuo, quod non obligat ad
semper sed opportunitate habita, quod Apostolus fecit.
Non enim erubesco euangelium Nov. Test.:
Non enim me pudet euangelii Christi.
Interpres confundor erubesco The

translation confundere for forms of is to be found in Mc. , (), . Tim.
, and Hebr. , and , , erubescere
in Lc. , , Rom. , , and . Tim. , and
. Cf. below, n.l. ad Rom. , , and ASD
VI, , p. , n. 1.
confundor pudet Cf. John Colet,
who comments in Enarrat. in Rom. , p.
(c. ad): Non enim se pudere euangelii
dicit , and in Expos. in Rom. , p. :
Non enim erubesco euangelium, nec confundor in ipso, quasi res stulta et inrma esset,
vt videtur stultis.
accusandi casum The accusative.
Q. Curtium Er. refers to Curt. V, , ,
where modern editions read erubesceret fortuito, but the editions of Vindelicus Spirensis, Venice, or (without paging),
B. Fontana, Venice, c. (f D v),
and Aldus and Andreas, Venice, , (f
r) and also Er.s own edition, Strassburg
(Schrer), , f v, read erubesceret
fortunae. Cf. Annot. in Lc. , , ASD VI,
, p. , (n.) l. , and the list of Addenda
et corrigenda in ASD VI, , p. , ad ASD
VI, , p. , n.ll. .
Graeci codices ASD VI,
, p. , n. oers an explanation of the
addition of .
Platones Aristoteles men like Plato
and Aristoteles. Proper names can be put
in the plural, when they render a type, i.e. are
used as a representative of a kind (Hofmann,
p. , ). Er. often criticizes the inuence
of Aristot. on Christian theologians. Cf. ASD
VI, , p. , n.ll. on Annot. in Mt.
, , and Rummel, Annotations, p. sq.
Chrysostomus Hom. in Rom. , ,
Migne PG , . But is added
by Theophyl., Expos. in Rom. , , Migne PG
, B.
Virtus est Nov. Test.: Potentia siquidem est Dei. Cf. above, ad Rom. , ,
ll. .
Omni credenti The reading of both
the Vg. and Nov. Test.
Iudaeo Graeco Nov. Test.: Iudaeo
primum simul et Graeco.
gemina coniunctio See above ad Rom. ,
, ll. .
lb
exortus est et Graeci sapientia praestarent. Caeterum hoc loco Graecum accipit pro
ethnico, atque ita vertit alibi non vno in loco. Tametsi superius Graecis ac Barbaris
pro peculiari gente posuerit.
[] [D] E x f i d e i n f i d e m. Sermo Latinus nullam habet vocem satis respondentem . Latinis enim habere dem alicui dicitur qui credit dictis illius;
et dare dem dicitur qui sancte promittit; et astringit dem suam qui se obligat
alicui. Liberat autem dem suam qui praestat quod promisit. Fide caret cui non
creditur: Fronti nulla des. Fidem violat qui non praestat conuenta; vnde et perdus
dicitur, et perdia. Fidem derogat alicui qui facit, ne illi credatur. Fidem conciliat
qui contra. Desideramus dem in eo qui non praestat ea quae recepit. Probamus
dem illius qui quod potuit, fecit sedulo. Et in dem alicui tradimus quod illius
dei committimus. Et bonae dei possessor dicitur qui sine dolo coepit possidere.
Qui contra, malae dei. De de seruorum in dominos multa legimus. Et dem
facit qui persuadet, et dus dicitur qui bona de rem gerit, item delis. Fides
igitur apud Latinos interdum est promittentis, interdum praestantis promissum,
interdum credentis, interdum eius cui creditur, interdum generale nomen, vt quum
dicimus dem sublatam e moribus hominum, sentientes neminem praestare quod
promittit neque quenquam alteri dere. Et Graece nonnunquam sonat dem
praestantis aut promittentis, nonnunquam probationem per quam persuademus.
Et dicitur qui non fallit, indus siue didens; qui credit
siue condit aut committit, et qui non dit. Apud Latinos incredulus
est qui didit. Credulus enim et credulitas in vitium fere sonant, et credere
varium est. Credit qui assentitur dictis; et credit qui dit; et credit vxorem alteri
qui committit. Iam et dentem et duciam dicimus in bonam partem, quae
tantum est in credente; condere item et dere in bonam partem; condentem
et condentiam in malam partem. Verum his vocibus frequenter abutuntur sacrae
literae; nam dem frequenter vsurpant pro ducia erga Deum, vt non multum
dierat a spe. Interdum pro credulitate siue persuasione, qua assentimur his quae
de illo nobis tradita sunt, qua credunt et daemones. Nonnunquam haec omnia
complectitur dei vocabulum, assensum illum et in narratis et in promissis,
et duciam ex illius omnipotente bonitate conceptam, non sine spe, hoc est
expectatione promissorum. Et hactenus quidem dicitur des hominis. Caeterum
et Dei des dicitur, quam ille praestat in promissis; vnde Deus dus siue delis,
hoc est , dicitur, eo quod non fallat; sed homo delis dicitur qui credit
promittenti, praeter vsum Latini sermonis, et tamen sic frequenter loquuntur sacrae
literae. Nam dispensator delis Latine dicitur; indelis autem non Latine, sed in
scripturis dicitur qui didit. Graece melius: siue . Nonnunquam
des Dei dicitur qua nos illi dimus potius quam homini; cuius dicitur et ob hoc
quod ab illo donatur, non solum quod in illum tendat. Interdum vtriusque, vt |
Iustus ex de viuet: Dei, qui non fallit in promissis, et hominis, qui Deo dit. Ad
vtrumque pertinet quod hic dicit: ex de in dem. Quemadmodum enim Deus
statis temporibus aperire coepit qualis esset, et praestare quae promiserat, ita creuit
per gradus hominibus erga Deum cognitio et ducia. Prophetis pauci credebant,
ethnico BE: gentili A.
committit E: qui committit D.
Caeterum in loco Similar remarks

in Annot. in Mc. , , ASD VI, , p. ,
ll. , Annot. in Ioh. , , ASD VI,
, p. , l. sq., Annot. in Act. , , ASD
VI, , p. , l. sq., Annot. in Rom. , ,
l. sq., and ASD VI, , p. l. sq.
Graecis ac Barbaris Rom. , ; see above,
Annot. in Rom. , , l. sq.
Ex de in dem The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Ex de aduentu In this addition Er. oers an exposition of the meanings
which des and originally had and
which were added in Holy Writ. He oers
a shorter comment on delis and
in Annot. in . Cor. , , and compares the
meanings of des and charitas in Annot.
in . Cor. , , ASD VI, , p. , ll.
, and pp. , ll. . Cf. Bentley, Humanists, pp. sqq. and sq., for
des Mohrmann, tudes, , p. sq., and
, p. , and for ThDNT , pp.
, particularly pp. for the NT, and
for Paul.
Latinis promittit Er. borrows from
Valla, Eleg. V, Garin , p. : Do dem,
non est (vt nunc multi, loquuntur) des dem
verbis illius; et non dedit dem illi secus tantis
verbis loquenti. Hi videntur signicare, quod
non credatur illius verbis, quod Latine dicitur dem habere, loquendumque sic potius:
Habeas dem verbis illius. Nam dare dem
est aliquid sancte promittere. Cf. Er. Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae (March ), ASD I, ,
p. : Fidem dare est sancte promittere
Fidem habere est credere Fidem facere
est facere vt quis credat
Fronti nulla des Iuv. , . Cf. Martial. I,
, : nolito fronti credere.
De de seruorum legimus E.g. Tac.
Hist. I, : contumax etiam aduersus tormenta
seruorum des, Val. Max. VI, , praef.:
Restat vt seruorum etiam erga dominos quo
minus expectatam hoc laudabiliorem dem
referemus. But on the other hand there is
pointed to unreliability of slaves by e.g. Columella, De re rustica, I, , : Itaque diligens dominus, cum et ab ipsis [sc. seruis].
tum et solutis, quibus maior est des, quaerit
an ex sua constitutione iusta percipiant, and
Dig. XLVIII, , , (Mommsen-Krger, ,
p. ): Pauli Sententiarum Interpretatio, V,
, : Seruo qui vltro aliquid de domino con-
tetur, des non accommodatur; neque enim

oportet (in rebus dubiis add. Paulus) salutem
dominorum seruorum arbitrio committi. Cf.
Mohrmann, tudes, , p. sq., and , p. .
Cf. Mohrmann, tudes, , p.
sq.
condentem malam partem Both
Lewis-Short and OLD explain condens in
a favourable and an unfavourable sense, OLD
does the same with condentia.
Verum literae Hereafter Er. concentrates this objection on the use of des;
condens is used in a good sense in . Cor.
, ; , and , and ; Gal. , , Phil.
, , and ; , and , ; . Thess. ,
; Phm. and Hebr. , and , ; condentia in . Cor. , ; , and , ; Eph.
, ; Phil. , and Hebr. , .
qua daemones Er. may have thought of
Iac. , : et daemones credunt.
omnipotente In classical Latin the ending
-e, was used, when the participle was used as a
participle or a substantive, but the ending -i,
when it was used as an adjective (Leumann,
p. , , b).
Caeterum et Dei promissis Cf.
Hebr. , : delis enim est qui repromisit
(sc. Deus), and , : delem credidit esse
eum, qui repromiserat.
Deus dicitur . Cor. , : Fidelis
autem Deus, quia sermo noster, qui fuit apud
vos, non fuit est et non, sed est in illo fuit.
Cf. . Cor. , ; . Thess. , and . Thess. ,
; . Petr. , ; . Ioh. , and Ap. Ioh. , .
sed homo delis sacrae literae Fidelis is to be found in the sense of believing
or believer in the almighty goodness of God
and the fullling of His promises (see. l.
sqq.) in Ioh. , , Act. , ; , . Cor.
, ; . Cor. , ; Gal. , ; Eph. , ; Col.
, ; . Tim. , and ; , and , ; etc.
dispensator Cf. the explanation of vilicus
in Annot. in Lc. , , ASD VI, , p. ,
ll. .
Iustus ex de viuet This text from Gal.
, ( ), and the
variant readings in Rom. , (
) and Hebr. , : iustus
autem meus ex de viuit (
), are free quotations from
Hab. , Iustus autem in de sua viuet
(LXX : ). The
text is not to be found in Iac.
prius quam Dominus exhibuisset oculis quae illi promiserant. Rursus ex his quae
vidimus et videmus, conrmatur des de iis quae praedicta sunt de postremo
aduentu. [A] E x f i d e v i u i t. Viuet legendum est verbo futuri temporis:
. Atque ita citatur et apud hunc in epistola ad Galatas et in epistola
diui Iacobi. [D] Sic interpretatur Chrysostomus, exponens de futura vita, quum
hic interim aigatur et occidatur: ideo dictum esse viuet, non viuit. [A] Locus
autem quem adducit Paulus, est apud prophetam Abacuc capite secundo, quem
Septuaginta sic interpretati sunt: Iustus autem ex de mea viuet. Vnus Symmachus
signicantius expressit: , id est: Iustus autem
per propriam suam dem viuet siue victurus est. Hieronymus putat Septuaginta
lapsos Hebraicorum elementorum similitudine, quae mensura tantum inter se
distant. Nam &e$a sonat Hebraeis in de sua; quod wau litera, quum est
appendix dictionis, vim habet huius pronominis sui aut eius. Iod item adiecta
vim habet huius pronominis mei: !e$a, id est in de mea. Porro viuet futuri
temporis esse verbum non solum indicat aeditio Graeca, quam citat Hieronymus
quaeque extat in vulgatis Graecorum codicibus, verum etiam in Hebraeo verbo
"; additum enim a principio tertiam personam futuri masculini ecit. Opinor
autem Paulum vtrumque pronomen omisisse, siue quod Romanis nota esset aeditio
Septuaginta, et ob id ab ea dissentire nollet neque rursum Hebraicam ingerere,
quam nesciebant, siue quod huiusmodi pronomina passim soleant subaudiri, siue
quo sententiam redderet absolutiorem magisque catholicam. [D] .
Praepositio signicat originem. Vita enim ex hoc habet initium, quod submittentes
humanum sensum credimus verbis diuinis. Hoc aduersus philosophos dictum est.
[] [A] R e u e l a t u r. , id est retegitur et aperitur, quum
palam t quod ante tectum fuerat. [B] Nam ante proditum euangelium Christi
in solos Iudaeos videbatur aperta reserataque ira Dei, si peccassent. Atque ob id
addit: super omnem impietatem, quod ad omneis ex aequo pertineret euangelii gratia.
Iam illud vel citra monitorem opinor intelligi, iram ex consuetudine sermonis
Hebraei frequenter vsurpari pro vltione supplicioque. [B] V e r i t a t e m D e i. Dei
apud Graecos non additur nec in vetustis Latinorum exemplaribus, [D] nec attingit
Chrysostomus. [B] Sentit enim veritatem cognitam philosophis, quae ipsorum
potius est quam Dei. [D] Nam Dei veritas confert vitam, philosophorum veritas
inat. Sed veritatem, vnde debebant ad altiora procere, detinebant in iniustitia.
[] [A] Q u o d n o t u m e s t D e i. , id est: quod cognobile est Dei, hoc est quod de Deo sciri cognoscique potest, astipulantibus et interpretibus. Est enim in Deo, ad quod nulla humanae mentis imaginatio possit vllo
modo pertingere. [C] M a n i f e s t u m e s t i n i l l i s. In illis noue dictum est pro
apud illos siue inter illos. Nec enim in illis referri potest ad res conditas, [D] de
quibus nondum facta est mentio, [C] sed ad philosophos. Caeterum adiecit in illis,
vt eos distingueret a Barbaris et vulgo indocto.
[] [A] A c r e a t u r a m u n d i. . Ambigua vox est apud Graecos, vt quae
vel creationem ipsam signicare possithoc est actum creandi siue condendi,
vel creaturam ipsam, hoc est rem creatam. Interpres ad hominem referre
videtur, ad res creatas, vt intelligas a creaturahoc est ab homine

creatoconspici animo quae corporeis oculis cerni non possunt, idque per res
creatas, in quibus extant diuinitatis vestigia. Alii contra: hoc ad hominem referre
Abacuc B E: Habacuk A, Abakuk C D.

quem2 BE: Quod A.
&e$a CE: &ze$"a A, &e$!a B.
!e$a C: !pe$"a A B, &pe$a D, &pe$a
E.
" AD: E.

ecit. Opinor BE: ecit. Testimonium
prophetae, si quis requiret ad hunc habet
modum " &pe$"a D Opinor A.
Ex de viuit Nov. Test.: ex de victurus

est.
Viuet Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Viuet legendum est,
.
PG , .
Locus de mea For this passage Er.
borrows from Hier. Comm. in Hab. I, ,
, CCSL A, p. sq., in particular p. :
Symmachus signicantius interpretans ait:
Iustus autem per dem propriam suam viuet,
quod Graece dicitur: , baemunatho quippe, quod interpretatur in de sua, si iod et non vau litteram
habet in ne, vt Septuaginta putauerunt, et
legeretur Baemunathi, recte transtulissent in
de mea. In Migne PL , D, is also
missing in the quotation from Symmachus, as
in Gal. , . Orig. Hexapla, Migne, PG ,
and , includes four versions, from
which the one quoted by Er. is ascribed to
Symmachus, Theodotion (nd c.) and three
other edd.
absolutiorem See introd., .
catholicam universal. Cf. Quint. Inst. II,
, : id est vt dicamus quo
modo possumus: vniuersalia vel perpetualia.
Reuelatur Nov. Test. A: Manifestatur; B
E: Palam t; see next v.
omneis See introd., a.
iram supplicioque In the Vg. the
Hebrew words for Gods revenge, J and
J, are nearly always translated as vltio,
sometimes as vindicta, but never as ira.
Gods wrath or anger is frequently rendered in Hebrew as , and less often as
], T" and M; for these words the translations revenge, vengeance or Rache
are not oered in Koehler-Baumgartner and
Gesenius. Cf. below, Annot. in Rom. , and
, , ll. and sq, respectively.
Veritatem Dei The reading of the Vg. Dei

is omitted in Nov. Test. and by WordsworthWhite and Weber. Cf. Quae sint addita (ed.
D, f Oo v, LB VI, ** r): Dei adiectum
est. Faber Stapulensis also omitted Dei in
his translation (f v) and commented (f
v): Dei in Paulo non habetur, etsi intelligentiae non praeiudicet. Cf. below, n.l.
ad Annot. in Rom. , .
PG , sq.
philosophorum veritas inat Cf. .
Cor. , : Scientia inat.
veritatem detinebant in iniustitia A free
quotation of the end of this v.
Quod Dei Nov. Test. A.: quod
de Deo cognobile est; BE: quod de Deo
cognosci potest.
Manifestum illos Er. retained the
Vg. translation in Nov. Test.
A creatura praestet The Vg. reads
Inuisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per
ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur;
sempiterna quoque eius virtus et diuinitas,
ita vt sint inexcusabiles, Nov. Test.: Siquidem quae sunt inuisibilia illius, ex creatione
mundi, dum per opera intelliguntur, peruidentur ipsaque aeterna eius potentia ac diuinitas, in hoc vt sint inexcusabiles. Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Quaenam
est creatura mundi, id ego non intelligo. At
si dicatur a creatione mundi, manifestum
erit, hoc est: a factione mundi, videlicet a
forma mundi conditi. Nam verbum Graecum
quod transfertur creare, saepius et forte verius
transfertur condere, vt sciamus, vbicunque
legimus in translatione e Graeco creare, nihil
aliud esse quam condere. Quod autem Graecum hoc nomen, quod hic transfertur creatura, , possit transferri creatione,
locus ille epistolae ad Hebraeos [, ] probat: per amplius et perfectius tabernaculum
lb
malunt, illud ad mundi creationem. [B] Quanquam vtrobique idem redditur sensus. [A] Mihi videtur vtrunque ad mundum conditum non absurde referri posse,
vt intelligas inuisibilia Dei cerni ex ipsa mundi creatione, dum intelliguntur per
opera quae Dei conditoris potentiam, sapientiam ac bonitatem prae se ferunt. Vt
datiuus Graecus pertineat non ad verbum , sed ad participium
, id est quae intelliguntur. Per quae? Nimirum , hoc est per
opera, veluti per instrumentum. Quandoquidem Graecis dandi casu exprimitur
instrumentum, vt nobis auferendi casu. Iam illud admonere non ita magni refert,
, quod vertit intellecta, participium esse praesentis temporis, non | praeteriti. Non enim ita conspiciuntur, vt prius sint intellecta, sed tum conspiciuntur,
quum ex rebus conditis intelliguntur, velut exponat quid senserit, quum ait: conspiciuntur. Sic enim intelliguntur ex rebus conditis, tanquam in speculo cernas imaginem, vnde et habet nomen. [D] Quin et pronomen vtrolibet
potest referri, ad , vt accipias Dei naturam ac virtutes quae cerni non possunt, vel ad id quod proxime sequitur, , id est a creaturis illius.
[A] S e m p i t e r n a q u o q u e. . Graece non est quoque,
qua coniunctione illi prorsus carent, sed que. Quanquam interpres probe reddidit,
si modo vera est Origenis interpretatio, vt Inuisibilia referatur ad creaturas inuisibiles, [B] videlicet substantias separatas, [A] non ad ipsum Deum, quem postea
subiicit separatim. [B] Mihi sane non displicet Origenica diligentia, quae nusquam
non philosophatur, verum ea sententia quam sequitur Ambrosius [D] et Chrysostomus, [B] mihi videtur simplicior. [A] I t a v t s i n t. Ita non solum redundat,
verum etiam subuertit sensum, si addatur. Graeci sic habent: [B] [A]
, id est: vt sint inexcusabiles, siue in hoc, vt sint inexcusabiles. Siue, quod per Dei cognitionem eo deducti sint, vt ignorantiam non queant
praetexere, quum peccant, siue quod Deus in hoc ipsum indulserit eis sui cognitionem, vt postea nihil haberent quod praetexerent suae incredulitati, si Christum
reiicerent. [B] Etiamsi Theophylactus indicat Paulum abusum hoc typo sermonis,
quum non sentiat de ne, sed [D] de [B] consequentia; quod genus est illud e
Psalmo: Quoniam malum coram te feci, vt iusticeris in sermonibus. Neque enim
hoc sentit, ideo se peccasse, vt Deus appareret iustus, sed hoc consequutum, vt
dum ille peccare non desinit, elucescat Dei iustitia, qui peccanti quoque promissa
praestet.
[] [A] S e d e u a n u e r u n t. , id est: vani siue superuacanei
facti sunt aut frustrati sunt. enim frustra; inde superuacaneus
et nullius vsus; hinc , frustror. Vulgo vanum vocant gloriosum ac
superbum, et ad eum sensum exponit Lyranus. Qui Latine callent, vanum dicunt
aut quod verum non est aut quod friuolum est [B] et inane [A], nihil habens solidi.
casu BE: casus A.

peccant BE: peccent A.
reiicerent BE: reiiciant A.

scripsi cum LB et Nov.Test.:

A CE, B.
Lyranus BE: Lyra A.
non manifactum, id est non huius creationis, . Apud Augustinum reperio a

constitutione mundi, nec quinque vocabula
sunt Graece, per ea quae facta sunt, sed
vnum, operibus seu factis, .
Etiam cernuntur dixissem potius quam conspiciuntur, , and Faber Stapulensis, who translated (f v): Nam inuisibilia eius a conditione mundi operibus intellecta conspiciuntur, and commented (f
v): Creatura mundi: conditionem, fabricam, mundanique opicii ornatum hic
signicat. Et quod vetus interpres dicit, per
ea quae facta sunt, potius vno vocabulo
operibus.
A creatura mundi Nov. Test.: ex creatione
mundi.
Interpres ad hominem videtur
Cf. Nicolas of Lyra, Postilla ad locum: A
creatura mundi. id est, ab homine, qui sic
nominatur, eo quod habet quandam similitudinem cum omni creatura.
In the Bible is used in both
meanings, creation and created thing,
creature (Liddell-Scott).
Alii Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG
, sq., and Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AC, explain as the visible things with which the
invisible things, such as the heavens, the harmony of the spheres, the laws of day and
night, the order of the seasons, are understood
and noticed. According to Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , B, quoted in
n.l. , this passage refers to all intelligent
human beings, but especially to those who are
called philosophers, whose profession it is to
investigate every thing in the world that is created and to draw conclusions from things visible about what is not visible.
dandi auferendi casu The dative
and the ablative cases.
Sempiterna sed que Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Que, non
quoque transferendum fuit; pendet enim a
verbo superiore illud sempiterna virtus, quod
videlicet conspicitur, et sic est Graece: .
Sempiterna quoque Vg.: sempiterna quoque eius virtus, et diuinitas; Nov. Test.:
ipsaque aeterna eius potentia ac diuinitas.
Origenis interpretatio Comm. in Rom. I, ,
Migne PG , B: Sciendum tamen est

quod hic inuisibilia quae nominat, de creaturis dicit; de quibus et in alio loco idem apostolus scribit quia omnia per ipsum, id est
per Iesum Christum, facta sunt, siue quae in
coelo sunt, siue quae in terra, visibilia et inuisibilia [Col. , ].
Inuisibilia referatur The verb is singular,
probably because Inuisibilia is seen as the
word invisible.
Ambrosius Ambrosiaster, Er.s ed., p. :
Idem sensus est quem repetit, vt absolutius
doceat: quia cum per se potentia et maiestas
Dei creaturae oculis aspici non possit, opere
mundi intellecta conspiciuntur. Cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Chrysostomus In Hom. in Rom. , ,
Migne PG , : Chrys. refers for inuisibilia to the heaven, which speaks by the mere
aspect, the harmony of all things, the laws of
night and day which always remain motionless, the motionless order of the seasons, the
benignity of the sea despite so much disturbance of the waves, in short the fact that all
things remain in an orderly manner and, with
their beauty and extent, proclaim the Creator:
, ;
; ,
; ;
;
Ita vt sint Nov. Test.: in hoc vt sint.
Theophylactus Expos. in Rom. , ,
Migne PG , DA.
Psalmo Ps. (Vg.), .
Sed euanuerunt Nov. Test. A: vanifacti
sunt; BE: frustrati sunt; cf. below, p. ,
l. sq.
The form
in Annot. A and CE must be a spelling mistake; it is not to be found in Nov. Test.
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla, only
comments ad locum: Sed euanuerunt, etc.
Superbientes de ipsa. De ipsa probably refers to the Nicholas previous note: Aut
gratias. De cognitione naturali a Deo sibi
data.
lb
Caeterum euanescere dicitur quod, cum prius falsa imagine oerretur oculis, deinde
desinit apparere veluti fumus. At Paulus sentit illos frustratos fuisse suis cogitationibus, hoc est: longe secus euenisse quam putabant. Id quod declarant quae mox
sequuntur, dicentes se esse sapientes stulti facti sunt. Id enim est frustrari, quum summam sapientiam tibi speraris, in summam incidere stultitiam; et quum clarissimam
lucem somniaris, in altissimas demergi tenebras, [B] et quum raram quandam gloriam apud mortales tibi proposueris, in adeo probrosas prolabi cupiditates, vt ab iis
et brutorum animantium natura abhorreat. [A] Est autem non simplex
cogitatio, sed cogitatio ratiocinantis et expendentis ac diiudicantis, quod alienissimum est a de Christi, ad quam illos vocat [B] Paulus. [A] Taxat enim obiter
dialecticas philosophorum argutias, quibus frustra freti sapientiam absolutam et
sibi vindicabant et aliis pollicitabantur.
[] D i c e n t e s s e e s s e s a p i e n t e s. . Si nihil licet
immutare in arcanis literis, cur hic interpres ausus est Graecam sermonis guram
Latinam reddere? Quanquam ne sic quidem ad plenum expressit sententiam. Nam
magis sonat: qui cum putarent aut proterentur se sapientes.
Siquidem ob rerum anitatem abutuntur saepe pro . [C] Iam coniunctio
enim, quae additur in nostris plerisque, nec habetur in Graecis voluminibus nec in
vetustis Latinorum, nominatim iis quae nobis praebuit bibliotheca collegii quod est
Brugis S. Donatiano sacrum. [A] S t u l t i f a c t i s u n t. Graecis vnica dictio est,
, id est infatuati sunt.
[] I n c o r r u p t i b i l i s D e i. . Quod alias vertit immortalis, [D]
vt primae Timothei primo, immortali Deo, . [A] Et hoc sane loco
magis quadrabat. Opponit enim Deum immortalem simulacro hominis mortalis,
, [D] nisi quod plus quiddam signicat quam . Nam
hominum animi sunt, nequaquam. [A] I n s i m i l i t u d i n e m
i m a g i n i s. , in similitudine imaginis vel potius in ectione siue assimulatione imaginis. Neque enim sentit illos vertisse Dei gloriam
in imaginem hominis, sed aliter sensisse de Deo quam oportebat, quum illi, [D]
cui simile nihil est in rebus corporeis, [A] angerent imaginem hominis. Atque ita
dictum est in similitudine quasi dicas: per assimulationem imaginis. Ad eundem
modum paulo post: , id est: transmutauerunt veritatem eius in mendacio, vt [B] vtrobique [A] sit auferendi casus, non
accusandi. | Nec enim verterunt veritatem Dei in mendacium, sed quum ipsi versarentur in mendacio, sibi mutauerunt Dei veritatem, aliter de illo praedicantes quam
est. [C] Certe in mendacio habebat vetustissimus codex e bibliotheca S. Donatiani.
[D] Si hominem pro Deo coluissent, magna erat in conditorem contumelia, leuior
tamen fuisset insania; nunc simulachrum mendacium vocat, quod specie mentitur
hominem aut aliud animal, quum nec viuat nec sentiat. Praestabilior enim viua
simia quam simulachrum hominis.
[] [A] I n d e s i d e r i a c o r d i s. [B] [A]
, id est in concupiscentiis cordium suorum, non cordis nec in desideria.
Quo sane loco videri poterat abusus praepositione, id quod et alias facit, nisi
magis quadraret, vt intelligamus tradidit positum pro destituit. Non enim illos
Deus adegit in concupiscentias foedas, sed destituit suopte vitio illuc euntes. [B]
Potest et sic accipi, vt in concupiscentiis dictum sit per concupiscentias. In
tantas turpitudines prolapsi sunt, illecti et abstracti suis ipsorum cupiditatibus,
permittente Deo. [A] Nec emphasi caret quod cordium dictum est multitudinis
numero; vt intelligas diuersos esse stultorum aectus, nec in his vnum cor aut
vllum consensum. C o r p o r a s u a i n s e m e t i p s i s. , id est inter
sese. Signicat enim, [B] ni fallor, [A] masculorum mutuum inter ipsos stuprum
et mutuum item coitum foeminarum inter ipsas.
BE: A.
transmutauerunt CE: transmutarunt
A B.
eius BE: dei A.
masculorum mutuum BE: mutuum masculorum A.

ipsos BE: se A.
ipsas BE: se A.
dicentes facti sunt Rom. , .

Refers to the in
this v., translated in Vg. and in Nov. Test. A
as cogitationibus suis, in Nov. Test. BE as
per cogitationes suas. is used in
the meanings of consideration and debate,
discussion (Liddell-Scott).
dialecticas philosophorum argutias Whereas
Paul criticizes the ancient philosophers Er.
had the scholastics, also called dialectici,
in mind. Cf. supra, Rom. , , l.
(gentium nesciuntur).
Dicentes sapientes Vg.: Dicentes
enim se esse sapientes; Nov. Test.: Quum se
crederent esse sapientes.
Si nihil reddere? Reaction to criticism which Er. had met with, because he had
published a Latin translation of the NT. that
diered from Vg. See ASD VI, , p. sqq.,
introd., .
enim plerisque Enim is included in
the Vg. edd. of Strassburg and Basel
and , the Clementina and the edd. by
Wordsworth-White and Weber.
bibliotheca S. Donatiano sacrum In
Aug. Er. found Latin mss. of the NT in
the college of St. Donatians in Bruges, some
of which he describes as dating from the th
century, one containing the whole New Testament, and another being much mutilated.
Allen, introd. Ep. . See above, introd., .
collegii A collegium is a collegiate church.
Stulti facti sunt The same reading in Nov.
Test.
Incorruptibilis Dei Nov. Test. A: incorruptibilis Dei; BE: immortalis Dei.

primae Timothei . Tim. , : immortali
Deo.
In similitudinem imaginis Vg.: in
similitudinem imaginis corruptibilis hominis; Nov. Test. A: in assimilatione imaginis corruptibilis hominis; B C: ad mortalis
hominis similitudinem ectam; D E: per
imaginem, non solum ad mortalis hominis
similitudinem ectam.
in per Cf. supra, n.ll. ad Rom.
, .
paulo post quam est The Greek
quotation is taken from v. . For the readings
and Dei in A, see below, n.l.
ad Rom. , .
vtrobique The translation of
in this v. and in the passage quoted
from v. in l. .
auferendi casus accusandi the
ablative, not the accusative.
codex Donatiani See introd., .
In desideria cordis Nov. Test. A: in desyderiis cordium; BE per cupiditates (C:
cupiditares) cordium. Cf. ASD VI, , p. ,
nn. ad v. .
in per Cf. supra, n.ll. ad Rom.
, .
Corpora ipsas Cf. v. b.
Corpora sua in semetipsis Nov. Test.:
corpora sua inter se mutuo (inter se ipsos
A).
[] V e r i t a t e m D e i. , id est veritatem eius, nempe

Dei. Alioqui quum mox praecesserit Deus, duriusculum est subito repetere; [D]
quanquam hic variabant Graecorum codices. [A] E t c o l u e r u n t. ,
id est venerati sunt; quod proprie dicimus de iis quibus diuinum quiddam ac
maiestatem tribuimus, quae et , [D] id est augusta, [A] dicuntur. Quod
sequitur, , seruierunt, nos vertere maluimus coluerunt. P o t i u s q u a m
c r e a t o r i. , id est vltra eum siue supra eum qui creauit, hoc
est: plus honoris exhibuerunt rebus creatis quam illi qui creauerat. [D] Hilarius
libro de triade duodecimo: Seruierunt, inquit, creaturae, praeterito creatore, pulchre
sensum exprimens. [A] Q u i e s t b e n e d i c t u s. , quod nos ob rudiores
vertimus laudandus. enim Graecis est honorice loqui de quopiam; vnde
et episcoporum benedictiones opinor dictas, quod populo bene precentur beneque
ominentur. [B] Etiamsi hoc verbum adeo passim receptum est in sacris literis, vt
vix liceat mutare.
[][A] I n p a s s i o n e s i g n o m i n i a e. . apud Graecos
nonnunquam perturbationes animi sonat aut motus aut morbos aut, quod maxime
placet Fabio, aectus. In tanta copia probatorum nominum, quorsum opus erat
nouo et factitio passionis vocabulo? Hoc loco maxime quadrabat morbos, quandoquidem eeminatam libidinem et Horatius morbum appellat: cum grege turpium
morbo virorum. Porro quod addidit, ignominiae, ex Hebraica sermonis proprietate
sumptum apparet, pro eo quod est: in aectus dedecorosos siue contumeliosos
[B] et ignominiosos. [A] Siquidem libidinem contumeliam corporis appellat, vt
paulo superius: . Et Petrus [C] interprete Hieronymo [A] honorem vocat vxoris, si coitu non contaminetur. Honori vero opponitur
. [B] N a m e t f o e m i n a e i l l o r u m c o m m u t a u e r u n t n a t u r a l e m v s u m f o e m i n a e. Postrema vox foeminae, , additur in nonnullis
Graecorum codicibus, sed mendose, ni fallor, videlicet ex proxima parte huc adiecta.
[] [A] I n d e s i d e r i i s s u i s. [B] [A] , id est in appetentia
sua, siue, quod malim, sui; vt intelligas masculorum mutuam inter ipsos appetentiam. E t m e r c e d e m q u a m. Graece signicantius est , quasi pensationem dicas aut repensationem ac praemii retributionem seu mercedem meritis
respondentem. [B] Sunt enim quaedam agitia eiusmodi, vt non solum ipsa sint
contaminetur BE: contaminentur A.
ipsos BE: se A.
Veritatem Dei Modern edd. of NT read

; the Vg.: commutauerunt veritatem Dei
in mendacium. Nov. Test.: instead of
and commutarunt veritatem eius
(in A) mendacio. Veritatem eius mendacio (mendacio without in corresponds
with Er.s view of the instrumental use of
in). See also above, n.l. ad v. and
n.ll. ad v. .
mox In the sense of paulo ante (since

Arnob.), ThLL , sq.
Et coluerunt Vg.: et coluerunt et seruierunt, Nov. Test. BE: et venerati sunt colueruntque; A: et venerati sunt et coluerunt,
just like Faber, f v. Nov. Test.: et venerati
sunt colueruntque (Et coluerunt A).
coluerunt ODCC oers as
the meaning of or latria s.v. that fullness of Divine worship which may be paid to
God alone. Cf. Annot. in Act. , , ASD
VI, , p. , n.l. , and Annot. in Rom. ,
, l. sqq., and , , l. sqq.
Potius quam creatori Nov. Test.: supra
eum qui condidit.
Hilarius Trin. XII, , CCSL A, p. .
Qui est benedictus mutare Nov.
Test.: qui est laudandus in secula (saecula A
B).
laudandus Despite the cautious formulation of this note, Stunica criticized the substitution of laudandus for benedictus in
Nov. Test. Er responds to him in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll.
. As in l. sq. Er. writes: Ob rudiores
verto laudandus, and explains: nam vulgus
putat benedicere mouere manum ad spetiem
crucis, aut bene praecari. In answer to Stunicas view that est benedicere, non
laudare, et benedictus non laudandus, Er. reminds us that when we say
so often: Benedicite, omnia opera Domini,
Dominum, we take that to mean the praise
of the creator by the creation. For him the
point is what benedictus means for those
who speak Latin; he would like benedictus
in this sense to be good Latin. The problem is that, as H.J. de Jonge explains in
ASD IX, , p. , n.l. , Stun. accepts
as norm of correct Latin the consuetudo
of ecclesiastical writers, whereas to Er. the
standard is the consuetudo of good classical authors. Cf. below, Annot. in Rom.
, , p. , n.ll. Benedicite
aectu, Annot. in Mt. , , ASD
VI, , p. , ll. , Mohrmann,
tudes, , p. , and Rummel, Annotations,
p. .
In passiones Apart from
Quintilianus, the text shows the inuence of
Cic. Tusc. III, , : Hoc propemodum
verbo Graeci omnem animi perturbationem
appellant; vocant enim , id est morbum,
quicumque est motus in animo turbidus, and
Valla, Annot., Garin, , p. , vol. : Passiones non probe dici Latine Hieronymus quoque testatur (see n.ll. ), nec
morbos Cicero, sed perturbationes. Quintilianus autem proprie dici aectus ait, et ita
fere autores vsurpant; quare ego transtulissem, aectus contumeliae, , quod congruit cum illo superiori, vt contumeliis aciant corpora sua, .
In passiones ignominiae Nov. Test.: in
cupiditates ignominiosas.
Fabio Quint. Inst. VI, , :

quod nos vertentes recte ac proprie adfectum
dicimus. Also Faber translated, f v, aectus.
In tanta vocabulo Er. objects to the
use of passio as not belonging to classical
Latin. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , l. : nam passio vox est dura Latinis
auribus, and p. , n.l. . Cf. Souter, Glossary, s.v., and Mohrmann, tudes, , p. sq.
and , pp. and .
Horatius Carm. I, , sq.
ignominiae In Hebrew the genitive of a
substantive is used instead of an adjective. Cf.
below, Annot. in Rom. , , l. lex mortis,
in Rom. , , l. Lex spiritus, in Rom.
, , l. oues occisionis, in Rom. , ,
l. sq. lapidem oensionis and petram
scandali, and in Rom. , , l. carbones
ignis.
contumeliam corporis Rom. , : vt contumeliis aciant corpora sua.
paulo superius Rom. , b. Nov. Test. reads,
just as modern edd. .
Hieronymo Explaining . Petr. ,
vasculo muliebri impartientes honorem,
Jerome writes in Adv. Iov. I, , Migne PL ,
C: Si abstinemus nos a coitu, honorem
tribuimus vxoribus; si non abstinemus, perspicuum est honori contrariam esse contumeliam.
Nam foeminae Nov. Test. BE:
nam et foeminae illorum mutauerunt naturalem vsum (vsum foeminae A) in eum qui
est praeter naturam.
Nam adiecta The Vg. edd. of
Strassburg and Basel and and the
Clementina read Nam feminae eorum immutauerunt naturalem vsum in eum vsum qui est
contra naturam; et is added in Fabers Vg.
ed. In Er. followed cod. , which
added , with little other ms. support. His codd. , , , all have
just . ASD VI, , p. , n. 6. See also
ASD VI, , p. , n. 7.
In desideriis appetentiam Nov. Test.
BE: per appetentiam sui (in appetentia
sui A), and ( BE) (
A).
Et mercedem quam Nov. Test.: et praemium quod.
requital, recompense (Liddell-Scott). Merces can also have this meaning. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. , and p. , n.l. .
lb
scelera, verum etiam scelerum poenae. [E] Augustinus aduersus Iulianum lib. .,
cap. ., aliquoties citat mercedem mutuam, velut exprimens vim praepositionis .
Nam dicitur accusatio mutua. Verum non est hoc perpetuum ei voci;
nonnunquam enim redditionem indicat tantum, quemadmodum Latinis re in
respondere et rependere; et tamen non absurde diceretur mutua, si merces mercedi
rependeretur, sicut mutuum amat qui respondet in amore; | verum hic peccatori
rependitur poena, non peccatum peccato. Multo vero absurdius, si mutuam referas
ad personas miscentes obscoenam voluptatem.
[] [A] E t s i c u t n o n p r o b a u e r u n t. Sensus est geminus, sed vterque
redditur Graecis verbis: . Siue
enim accipis hunc sensum, Et quemadmodum non probauerunthoc est: noluerunt Deum habere in agnitione; nam hic agnitio magis est quam cognitio et cognitum vtcunque noluerunt agnoscere, videtur deesse articulus [D]
[A] . Siue hunc: quemadmodum non probauerunt quod Deus agnosceret et
sciret omnia, quo veluti nihil intelligente licenter peccabant, videtur accusatiuus
deesse quem exigebat verbum , qui exprimeret quid Deus haberet in notitia. Et
quanquam alicubi videntur vsurpare pro id est agnitionem pro
cognitione, tamen horum nominum dierentia notatur et ab Hieronymo nostro
et a Graecis interpretibus. Hoc sane loco pulchre conueniebat agnitum. Siquidem
ante dixit Deum ab illis cognitum, at hic negat agnitum. Cognoscere est intelligentis, agnoscere grati ac memoris. Ingratus nouit benecium, verum dum dissimulat
se debere, non agnoscit. [D] Theophylactus admonet hic positum pro
, id est: non visum est eis, vt intelligas incusari non inscitiam, sed peruersam voluntatem. Nam probandi verbum Latinis anceps est: probat qui approbat,
probat qui tentat, probat qui docet argumentis. Sensus igitur iuxta Graecos interpretes sic ferme habet: Non visum est illis Deum quem cognoscebant, agnoscere
et venerari. [A] I n r e p r o b u m s e n s u m. . Non est hic sensus
, quod genus sunt visus, auditus, sed , hoc est mens; vnde dilucidius
erat in reprobam mentem. Est autem festiua vocum anitas in et , id est probauerunt et reprobum. Nam hic probari dicitur quod placet, et
quod omnibus displicet. Huiusmodi sunt haec quae commemorat agitiorum portenta, quae execrantur et ipsi ethnici. Q u a e n o n c o n u e n i e b a n t.
. Sensus est: indigna se, hoc est quae tales viros dedecebat facere.
[] R e p l e t o s. Interpres hos accusatiuos retulit ad verbum quod praecessit,
tradidit. At commodius referuntur ad innitum verbum . Quod posteaquam
mutauerit in alium modum, mutandi simul erant accusatiui in nominatiuos: [D]
vt facerent quae non conueniebant, repleti omni iniquitate. [A] A u a r i c i a.
. Quod aliquoties vertit rapinam, aliquoties fraudem, nonnunquam
auariciam. Est autem verbum compositum a , hoc est a
plus habendo; quo Graeci vtuntur, cum quis sibi plus vsurpat quam ius est, aut
potiores partes fraudatis etiam caeteris occupat; inde et . Non
solum autem nullus auarus [B] est [A] qui non sit idem fraudator, sed ne diues
quidem vllus qui non aut iniquus sit, aut iniqui haeres, [C] si prouerbio credimus.
agnitum BE: cognitum A.

ethnici BE: gentiles A.
mutauerit E: mutauerat AD.
omni E Loca: in omni D.

etiam BE: est A.
Augustinus Aug. in Contra Iulianum, V, ,

, Migne PL , , and also in De natura
et gratia, , , CSEL , p. .
praepositionis H.l. probably in the sense of
prex, as above, l. sq. ad Rom. , .
countercharge; cf. Quint.
Inst. III, , : mutuam accusationem ( vocatur). Lausberg, p. , ,
oers an extensive explanation of the word,
and mentions it on p. , .
Et sicut non probauerunt Nov. Test.: Et
quemadmodum non probauerunt.
Deus notitia Paraphrase of Vg.: Deum
habere in notitia; Nov. Test.: vt deum
agnoscerent.
ab Hieronymo Graecis interpretibus
Jerome, Comm. in Eph. , , Migne
PL , B: Quod vero ait: in agnitione
eiusid est , quidam sic
intelligunt, vt inter et hoc
est: inter notionem et agnitionem, illud
intersit: quod notio eorum sit quae ante non
sciuimus, et ea postea scire coepimus. Agnitio vero eorum quae prius scientes deinceps
scire desiuimus Jerome refers here to Orig.
Comm. in Eph. , , , JThS (),
p. :
, ,
. Orig. is less explicit in Comm. in Rom.
I, , Migne PG , C: Certum est
enim quia qui (verbi causa) repletus est iniquitate, malitia, nequitia, auaritia, non probauit
Deum habere in notitiam, et est de numero
eorum quos tradidit in reprobum sensum.
Cf. Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG ,
: ,
. ,
, ,

,
,
,
,
, and Theophyl.
Expos. in Rom. , , Migne PG , A
B:
, .
, , , .
, , -
, , ,
, .
Theophylactus See the previous note.
In reprobum sensum Nov. Test.: in reprobam mentem. The same translation as given
by Faber, fr, who commented, fv: Potius in reprobam mentem, siue improbam.
quod genus See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
Huiusmodi portenta The extravagant or monstrous practices (OLD) referred
to in the vv. . For Huiusmodi see
introd., b.
Quae non conueniebant Vg.: quae non
conueniunt; Nov. Test.: quae non conueniebat.
Repletos Nov. Test.: repleti.
Auaricia dat Lee criticized in
Annot. in annot. Er. CXL, f r, the
reading Quorsum attinet opera carnis
non numerentur, which stood in A (and B)
instead of ll. quorsum similia, with the words Virtus in angusto est;
vicium late regnat. Vna linea itur ad vitam:
innitis ad mortem. Nec id ignorauit Aristoteles. Sed et Dei opera omnia in numero
et mensura sunt, quum diaboli contra extra
mensuram sint et numerentur. Er. responded
to this in Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXL,
ASD IX, , p. , ll. .
Auaricia auariciam In the Vg. is always translated as auaritia in NT
(Mc. , , Lc. , , Rom. , , . Cor. ,
, Eph. , and , , Col. , , . Thess. , ,
and . Petr. , and ).
Auaricia Also the reading of Nov. Test.
Est autem habendo Cf.
Etym. mag. , ll. : ,
.
.
Non solum fraudator Cf. Annot. in
. Cor. , , ASD VI, , p. , ll. ;
Nihil vetat quo minus interpretemur vsurpationem, occupationem, fraudationem siue extorsionem.
prouerbio Er. Adag. (Diues aut iniquus aut iniqui haeres), ASD II, , p.
sqq., ll. . The source is Hier. Epist.
, , , CSEL , p. ; cf. ASD II, ,
p. , n.l. .
lb
[A] Caeterum quoties incidit huiusmodi nominum catalogus, nonnihil dissonant

exemplaria, [B] siue Graeca consulas siue Latina; [A] id quod obliuione notariorum
accidit, quod dicile sit huiusmodi meminisse. Nec vsquequaque probo quorundam nimis anxiam in hisce rebus diligentiam, qui numerum quoque putant obseruandum in congesta nominum sylua; velut cum aliis aliquot locis, tum in epistola
ad Galatas, quorsum attinet numerare fructus spiritus, cum opera carnis [C] neque
numero neque generibus respondeant? Denique catalogo adiicitur et his similia. [A]
N e q u i t i a. . Quae dictio Graecis nunc vitium sonat et opponitur ,
aliquando ignauiam, vnde , decere ac delassari, nonnunquam aictionem, quod rectius tamen dicimus. Hoc loco maluissem vertere maliciam,
quae apud Senecam simpliciter vsurpatur pro vitio; alioqui peruersitatem sonat,
cum quis data opera male agit. At vertit maliciam, quae vox aliquando
non solum maliciam signicat, sed versutiam et astutiam; vnde proxime praecedit
auariciam velut illius germana. Nequitia vero proprie ad libidinem et luxum pertinet, quod haec vitia hominem perditum et nihili declarent, et ab omnibus contemni soleant his obnoxii. [B] Est autem Graeca legentibus non ingrata anitas in
et . [A] I n u i d i a, h o m i c i d i i s. Apud Graecos iucunda vocum
anitas est in , . Quanquam caede potius est, singulari numero, quam
homicidiis. | M a l i g n i t a t e. . Quod magis sonat morum asperitatem
ac dicultatem. Nam apud nos malignitas opponitur benignitati seu candori, et
maligne laudat qui parce ac propemodum inuide laudat, et maligne dat qui contracte dat.
[] D e t r a c t o r e s. Signicantius apud Graecos , id est obtrectatores; nam detrahit qui minuit laudem alicuius. Obtrectat qui male praedicat
de alio. D e o o d i b i l e s. Vnica vox est apud Graecos , et magis sonat
quibus Deus est inuisus quam quos Deus habet inuisos. Atque ita interpretantur Graecanica scholia, [B] licet Theophylactus vtroque modo interpretetur; [E]
Chrysostomus non attingit. [B] Cyprianus item in epistola quarta libri primi legit
Deo abhorrentes, nimirum ex eorum genere qui dicunt Deo: Recede a nobis, scientiam viarum tuarum nolumus. [E] Iulius Pollux inter vocabula quibus impietatem exprimimus, commemorat et , admonens eam vocem esse tragicam.
[A] C o n t u m e l i o s o s. , id est feroces et per vim alios opprimentes, quasi dicas: iniuriatores; vnde mox subiicit huic cognatum vitium, , superbos. E l a t o s. . Plautus vertit gloriosum, quem et
fastosum recte dixeris. [D] Vox dicta Graecis , quod impostores eiusmodi subinde mutare solent locum, quo facilius fallant quibus sunt ignoti.
neque numero similia CE: non

numerentur A B.
caede BE: cede A.
obtrectatores BE: oblocutores A.
Obtrectat D E: Obtrectat, siue obloquitur

AC.
and huiusmodi See introd., b.
obliuione notariorum Cf. below, Annot.
in Rom. , , l. : labentibus memoria
scribis. Rummel, Annotations, p. sq.
congesta nominum sylua In this context
sylua means a host, a mass. Cf. Ep. ,
l. sqq.: prouerbiorum ceu syluulam quandam congesseram. CWE , p. : a
thick forest of names.
epistola ad Galatas similia In Gal.
, Paul ends an enumeration of vices,
which he calls opera carnis, with et his
similia, in v. sq. he calls a series of virtues
fructus spiritus.
Nequitia Er. gives similar
expositions referring to nequitia in Annot.
in Act. , , ASD VI, , p. , ll.
, and Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. , and referring to malicia
in Annot. in Mt. , , ASD VI, , p. sq.,
ll. .
Nequitia Nov. Test.: malitia.
Senecam In Senecas writings both malitia and nequitia are used as the opposite of
virtus. Cf. ASD VI, , p. , n.l. ad
Annot. in Act. , .
cum quis See introd., b.
1 homicidiis Nov. Test.: caede.
2 homicidiis The reading of the Vg. edd.
of Strassburg and Basel and ; the
Clementina reads homicidio.
, In Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , ll. , Er. also pays
attention to the resemblance between these
words. And in the Annot. on this Epistle Er.
several times calls attention to this play on
words, where the ending as well as the sound
is similar (Moulton, , , , p. ). Other
examples are to be found in Rom. , ,
ll. , Rom. , , l. sq., Rom. , ,
l. sq., Rom. , , l. sq., Rom. , ,
l. sqq., and Rom. , , l. sqq. In the
last Annot. he uses the terms and
.
Malignitate Nov. Test.: malis praediti moribus.
Detractores Nov. Test. A: oblocutores; B
E: obtrectatores.
Deo odibiles Nov. Test.: Dei osores.
odibiles Both Lewis-Short and OLD only
oer the passive sense, that deserves to be
hated, hateful, odious. Blaise, Chrtiens,
also oers the active sense (person who hates,
enemy), referring to Sir. , and Tit. ,
.
According to Liddell-Scott this

word is found in the meaning of hated of
the gods in Eur. Cycl. and Tro. and
Poll. Onomasticon, I, (quoting from Eur.
Tro. ), and in this text in the meaning
of hated of God (according to some hating
God).
D: , ( ),
.
PG , A: . , .
Chrysostomus Chrys. mentions
in Hom. in Rom. , , Migne PG , ,
but does not write about the meaning of this
word.
Cyprianus Epist. , , , CCSL C,
p. , and CSEL , , p. : abhorrentes
Deo.
Iulius Pollux See above, n.l. .
Contumeliosos Nov. Test.: contumeliosi.
iniuriatores Souter, s.v.: (= )
breaker of law. According to ThLL ,
to be found in the Itala in . Cor. , , Ios.
Ant. Iud. XIX, (in the translation probably made by friends of Cassiod. after ; see
Cassiod. Inst. I, , , ed. Mynors, p. ),
Venice , f v, and in Ignatius Antiochenus ( c. ), Epist. ad Phil. , ,
in: eds. Funk-Diekamp, Patres apostolici, ,
p. (this letter is regarded as spurious by
P.Th. Camelot, Ignace dAntioche, Polycarpe
de Smyrne, Lettres, Paris , and J. RiusCamps, The Four Authentic Letters of Ignatius,
the Martyr, Rome ). Er. may have found
the word in Ios. Ant. Iud. which was in his
library (Husner, p. , N ) or in an ed.
of Ignatius letters (the ed. princeps by Faber,
Paris , was followed by several edd.),
though he did not possess a copy of them (Ep.
, June , l. sq.). Cf. Mohrmann,
p. .
Elatos Nov. Test.: elati.
Plautus gloriosum The title of Plautus
comedy Miles gloriosus was borrowed from
a comedy called by Menander; this
comedy is mentioned in Liddell-Scott s.v.
. R. Pichon, Histoire de la Littrature
latine, Paris, 3, p. , n. .
Vox dicta ignoti Er. borrowed
from the Suda (Adler, , p. ).
[A] diuersus est ab eo quem vocant Graeci. Siquidem ille prae se

fert et ostentat quod non est, hic dissimulat quod est. I n u e n t o r e s m a l o r u m.
, id est adinuentores. Siue quod in rebus per se bonis aliquid admisceant mali, siue quod semper addant mala malis. Semper enim malum e malo
gignitur. N o n o b e d i e n t e s. , id est immorigeros seu inobedientes
siue intractabiles; nec hic opus erat periphrasi.
[] I n s i p i e n t e s, i n c o m p o s i t o s. Rursus est iucundissima vocum anitas in Graeco sermone, quam interpres nec aectauit nec potuit reddere: , . [B] Theophylactus incompositos interpretatur indos, minimeque
tenaces pactorum ac lubricae dei in conuentis; quod pacisci Graecis dicatur et
et conuenta . Porro vocat quos nec ratio cohibet
homini peculiaris et sine qua homo desinit esse homo. [A] S i n e a f f e c t i o n e.
[B] . [A] Vt ne excutiam interim quod interpres abusus est aectione pro
aectu, cum multum intersit. Aectibus carere iuxta Stoicos summa laus est; sic
apud nos quoque malis vacare aectibus laudi ducitur. At non simpliciter
aectum signicat, sed potius aectum illum pietatis aut charitatis quo parentes
tanguntur erga liberos, ac vicissim illi erga eos, quo frater erga fratrem. Vnde qui
eo processerunt in vitiis, vt ad hos quoque communes aectus, et ad ipsum naturae sensum obsurduerint, vocantur. [D] Qualis erat ille de quo Satyricus:
nec amat nec amatur ab vllo. [E] Chrysostomus ita connectit has voces enarrans:
, , , ; quasi prima pertineat ad naturalem omnium animantium aectum, quo communi specie conciliantur, vt homo
homini, lupus lupo; secunda ad foedera ciuilia, quae unt ex pactis; tertia ad aectus propinquitatis aut anitatis; quarta ad aectum misericordiae, quo et hostium
malis indolescimus interdum. Exaggerat autem, quod ad omnes hos naturae aectus obsurduerit illorum impietas. Eundem vocum ordinem sequitur Theophylactus,
interpretans , id est non persistentes
in conuentis. [A] A b s q u e f o e d e r e. Quaeso: quid hoc est, sine foedere? Num
damnat eos qui non pangunt foedera, an eos potius qui nullis foederibus coercentur,
quo minus quod libet faciant? Vnde foedifragos dicere potius debuit. Quanquam
alias Graeci vocant irreconciliabilem, vt . Et
sodalitatem quoque signicat, vt intelligas intractabiles, sibi viuentes, erga neminem iure necessitudinis vtentes. Hic id est congeries vocumet
BE: A.
Insipientes E: Sine intellectu AD.
BE: A.
quod est This passage is

reminiscent of Aristot. Eth. Nic. II, , ,
a: -
aectum signicat BE: signicat eectum

A.
has scripsi cum BAS: hac E.
Absque E: Sine AD.
,
, (also
referred to in CWE , p. ), and Etym. mag.
, ll. : : ,
,
.
dissembler, one who says less
than he thinks; opp. . is
to be found in, among other works, Aristoph.
Nub. and Aristot. Eth. Nic. II, , ,
a (see the previous note). It is not
to be found in LXX and NT. LiddellScott.
ille hic the former the latter.
Inuentores malorum Nov. Test. BE: excogitatores (inuentores A) malorum.
Non obedientes Nov. Test.: parentibus
immorigeri.
immorigeros Er. also used this word in
Luciani dialogi, Abdicatus, ASD I, , p. ,
l. . Morigerus is to be found in, among
others, Plaut., Ter. and Lucr. and in Valla,
Eleg. IV, , Garin, , p. : morigerus,
obsequens, obediens et facile morem gerens.
Cf. below n.l. ad Rom. , , and Er., Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, , p. ,
l. sq.: Morigerus, obtemperans.
periphrasi See introd., .
Insipientes Nov. Test.: expertes intelligentiae.
incompositos Nov. Test. A: incompositi;
BE: pactorum haudquaquam tenaces.
Rursus Several times
Er. calls attention to this gure of speech. See
above, Annot. in Rom. , , l. sq.
Theophylactus in conuentis Expos.
in Rom. , , Migne PG , B: . , , . Cf. Persona, f
r: Incompositos. i. conuentis et pactionibus non stantes indos s. et mutabundos.
Porro homo Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , B: . . , ; Persona, f r:
Insipientes. Et iure quidem; quo nam pacto
qui praesentibus (error for parentibus) non
obsequuntur bene monentibus, ab alio posset
sapientiam edoceri?
Sine aectione Nov. Test.: alieni a charitatis
aectu.
sic apud nos laudi ducitur Cf. Gal.
, .
Aectibus Stoicos ducitur This remark may be inspired by Valla, Eleg. IV,
, Garin, , p. sq., where Valla discusses Aectus, Aectio, et Aectatio, refers

to Cic. Tusc. III, , and quotes freely
from Quint. Inst. VI, , : Quod Graeci
vocant, nos vertentes recte ac proprie aectum dicimus. The texts of Cic.
and Quint. are included in n.ll.
and ad Rom. , . See also Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, , p. sq.,
where Er. discussing aectus and aectio
remarks: quibusdam Stoicis probata
est.
Satyricus Iuv. , : nec amet quemquam nec ametur ab vllo.
Chrysostomus Just like
Nov. Test. Chrys. reads , , , in Hom. in Rom.
, , Migne PG , and in the Giberti
ed., f v.
PG , B. See the quotation in n.ll.
to this v.
Absque foedere Nov. Test.: nescii foederis.
Absque foedere vtentes Cf. Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG ,
B: , , .
, . , , .
foedifragos Er. probably borrows this word
from Cic. O. I, , : Poeni foedifragi, or
a frg. of Rep. or a quotation from Laevius (rst
half of the st c. bc), Alcestis in Gell. XIX, ,
(Lewis-Short). Cf. Adag. (Punica des),
ASD II, , p. , l. sq.: Poeni foedifragi
semper habiti.
signicat Liddell-Scott refers for as a predicate
of to Demosth. De corona, , ,
Polyb. Historiae, I, , and other texts.
In Adag. ( ), ASD II,
, p. , ll. , Er. refers to Basilius, Epist. , , Migne PG , , and
Aeschines, ( ), . I have
not found any of the meanings of sodalitas
in any Latin dictionary for ; the plural
can mean treaty.
vocum In Eccles. III, ASD
V, , pp. , ll. , Er. mentions
frequentatio as the translation of . In n.l. he refers to Quint., who
in Inst. VIII, , sq. gives as translations
congeries verborum and plurium rerum
congeries. Cf. n.ll. ad Rom. ,
.
lb
mire facit ad orationis impetum ac vehementiam. Et non

solum ad iucunditatem facit, verum etiam ad odium et inculcationem rei molestae,
veluti si dicas de manifesto mendacio: hoc neque scriptum neque pictum est
vsquam. S i n e m i s e r i c o r d i a. , id est immisericordes. Mirum
cur hic interpretem delectarit periphrasis.
[] Q u i c u m i u s t i t i a m D e i. Hoc loco Graecorum codices longe a nostris dissident. Sic enim est apud illos: ,
, , , id est: qui cum iustitiam Dei cognorint, nimirum hanc,
quod qui talia agunt, digni morte sint, non solum eadem faciunt, sed etiam consentiunt facientibus; vt intelligas grauius esse approbare aliorum malefacta quam
teipsum malefacere tacitum. Sed deprauationis occasio fuerunt hae duae voces et , quae voces apud Graecos conueniunt cum datiuis participiorum pluratiuis et cum tertiis personis verborum. Primum enim ponit iustitiam
Dei, deinde velut exponit quae sit ea iustitia, nem|pe quod qui talia agunt, digni
sint morte. Caeterum vnde haec duo verba, non intellexerunt, accesserint in nostris
exemplaribus, equidem non satis intelligo. Quanquam etiam illis additis idem erit
sensus, si legas per interrogationem negatiue; vt intelligas eri non potuisse, quin
hoc quoque intellexerint. Ex Origene nihil certi potest colligi quod ad hanc [E]
sane [A] rem pertineat, nisi quod suspicor in eo locum hunc esse deprauatum. At
Graecorum scholia [B] tantum [A] indicant nonnullis hunc locum aliter legi solere,
vt facere grauius esset, consentire leuius. Verum [B] nostri [A] quoniam, [B] opinor, [A] ad explendum hunc sensum sentiebant aliquid deesse, addiderunt haec
duo verba de suo, non intellexerunt. [B] Caeterum magno consensu Graecorum qui
nunc extant codices, [A] indicant diuersum esse Pauli sensum, nempe grauius esse
comprobare aliorum malefacta quam si ipse labaris in peccatum, propterea quod
hoc saepenumero vel casus est vel inrmitatis, illud vel pestilentissimae adulationis
vel deploratissimae maliciae. Sapientum erat plebem indoctam ab his vitiis cohibere. At [E] isti [A] non solum eadem fecerunt, verumetiam autoritate sua conrmarunt populi vesaniam. Ad eum modum interpretatur [D] Chrysostomus [A] et
Theophylactus, [B] sed dissentiente Cypriano, libri primi epistola quarta, cumque
hoc Ambrosio. [D] Caeterum ob quosdam praestiterit ipsius Chrysostomi verba subscribere: .
periphrasis. Qui cum BE: periphrasis./EX CAPITE SECVNDO./Qui cum A.

BE: A.
nimirum BE: nempe A.
exponit BE: exponens A.

Caeterum codices BE: Verum
Graeca A.
Theophylactus CE: Vulgarius A B.
facit For the singular form of the verb

connected with more than one subject, see
Hofmann, p. sq., .
Et iucunditatem facit
Time and again Er. regrets that the charm of

Greek gures, such as and , cannot be rendered in Latin or
has not been rendered in the Vg. See below,
ll. ad Rom. , , ll. ad Rom.
, , and Annot. in Mt. , , ASD VI,
, , ll. , and Annot. in . Cor.
, , ASD VI, , p. sq., l. sq. and
n.ll. , which refers to Rummel Annotations, p. and Chomarat, , p. ,
n. .
Naming, appellation;
used in the sense of , the bringing together of two words dierent in meaning, but similar in sound (Lewis-Short, s.v.
agnominatio). Chomarat, Grammaire, ,
p. . Cf. Eccles. III, ASD V, , p. ,
ll. , and CWE , p. .
hoc vsquam Plaut. Asin. :
nam neque ctum vsquamst neque pictum neque scriptum in poematis. In Adag.
(Neque dicta neque facta), ASD II, ,
p. , ll. , Er. also refers to this verse.
Sine misericordia Nov. Test.: immisericordes. This is also the translation by Faber,
f v.
periphrasis See introd., .
Qui cum iustitiam Dei cognouissent Nov.
Test.: qui quum Dei iustitiam nouerint.
Qui cum homo, etc . In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, CF, Er. defends
himself against criticism from Titelmans.
Hoc loco verborum Vg.: Qui cum
iustitiam Dei cognouissent, non intellexerunt
quoniam qui talia agunt, digni sunt morte, et
non solum qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Nov. Test.: Qui quum
Dei iustitiam nouerint, nempe quod ii qui
talia faciunt, digni sint morte, non solum ea
faciunt, verum etiam assentiuntur iis, qui faciunt. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo
v, LB VI, ** r): Hoc loco haec verba
sunt addita. Non intellexerunt. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. , had written nearly the
same: Aliter Graece legitur: qui cum iustitiam Dei cognouissent, quod qui talia agunt,
digni morte sunt, non solum haec faciunt, sed
etiam consentiunt agentibus, .
Origene Comm. in Rom. I, , Migne
, AA, begins with quotations from
Rom. , , ; , ; , commutauerunt ignominiae; , feminae , and , : malitia. The quotation from Rom. , in B is equal to the
Vg. text; in col. C this verse is paraphrased
as: quique cum cognouissent iustitiam Dei,
non intellexerunt hanc esse, vt qui talia agunt
digni sint morte, non solum qui faciunt illa,
sed et qui consentiunt facientibus. In Merlinus edition, f v, non intellexerunt is

included in the quotation from the NT text,
but omitted in the commentary, probably a
printing error.
Comm. in Rom. , , Migne PG , B
C: , , ,
, .
[i.e. ],
. Spelling mistakes are rectied.
Sapientum See introd., a.
Chrysostomus et Theophylactus See below,
to this Annot.
Cypriano In Epist. , , , CCSL C, p. ,
Cypr. remarks that those who do evil and
those who agree with those who do so deserve
the same punishment.
Ambrosio Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
sq.: Sunt quidam qui se reos non putant,
si non operentur quae mala sunt, assentiunt
autem facientibus. Assentire est autem, si cum
possit reprehendere, taceat, aut audiens has
fabulas aduletur Sunt iterum alii qui non
solum faciunt mala, sed etiam qui consentiunt facientibus, vt non solum faciant, sed
et talibus consentiant. Duplex ergo horum
est nequitia Illi enim tam nequissimi sunt
qui faciunt et consentiunt facientibus, vt nec
Deum timeant increscere cupientes mala. Cf.
Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and .
Chrysostomi Hom. in Rom. , , Migne PG
, (the Migne text varies from Er.s):
,
. , ,
;
, ,
, .
;
; , ,
.
, (
)
, ,
, .
, , ; . ,
.
; ;
, .
,
. ,
, . Id est: Duas
hic propositas obiectiones dissoluit in primis. Etenim quid, inquit, habes quod
dicas? Non noui quae essent agenda? Maxime sane noueras. Tu in culpa, qui
Deum, per quem haec noueras, reliqueris. Nunc vero multis argumentis conuinco
te scientem ac volentem peccare. Sed cupiditas te pertrahit ad peccandum. Quur
igitur et eadem facis et laudas? Non enim solum eadem faciunt, sed et comprobant
facientes. Grauiorem igitur culpam et nequaquam ignoscendam prius posuit, vt
capiat. Etenim qui delinquentis peccatum exaggerat, multo vehementior est. Hoc
igitur prius loquutus, per id vehementius etiam in his quae sequuntur, stringit illos,
sic dicens: Quapropter inexcusabilis es, o homo. Theophylactus hunc in modum:

. .
, ,
, , . Id est:
Demonstrauit quod ex eo quod nollent agnoscere Deum, repleti essent omni
malicia. Demonstrat nunc quod ne venia quidem digni sunt. Non enim possunt
dicere: Non nouimus quid esset honestum. Nouerunt enim iustitiam Dei. Volentes
igitur faciunt et, quod hoc peius est, insuper et approbant eos qui faciunt, hoc est:
patrocinantur maliciae, qui morbus est immedicabilis. [E] Facit ad hanc sententiam
ipse sermonis tenor: Propterea inexcusabilis es, o homo etc.
[A]
EX CAPITE SECVNDO
[] [A] P r o p t e r q u o d. Origenes indicat rectum ordinem totius huius disputationis Paulinae, quod sit alioqui perplexior, [B] propterea quod ter iteretur tradendi verbum, et aliquot tradendi causae referantur, sed quae non satis apte videantur ad singula respondere. Proinde rectius existimat omnes tradendi causas, quae
separatim hic singulis traditionibus praeferuntur, in vnum coaceruare, ac rursum
traditionis species coniungere; vt ordinemus hoc pacto: quoniam quidem homines
mutauerunt immortalis Dei gloriam imagine ecta ad similitudinem mortalis hominis et volucrum et quadrupedum ac serpentium et quoniam adulterauerunt veritatem Dei mendacio et coluerunt ac venerati sunt creaturam potius quam creatorem
nec placuit illis Deum agnoscere; vt hactenus sit congeries causarum, mox coniungantur malorum species in quae tradiderit illos, propter haec omnia tradidit illos
Deus in desideria cordis sui et in immundiciam, vt contumeliis aciant corpora sua,
et tradidit eos Deus in aectus probrosos, vt foeminae eorum inuerterent naturalem
vsum in eum qui est contra naturam, similiter et masculi. Sed et tradidit illos Deus
in reprobam mentem, vt faciant ea quae non conueniunt, qui erant repleti omni iniquitate, libidine, fraude, auaricia, malicia, plenique erant liuore, homicidiis, contentione, dolo ac caeteris malis quae commemorat. Quique cum cognouissent iustitiam
Dei hanc esse, vt qui talia agunt, digni sint morte, non solum qui faciunt illa, sed et
qui consentiunt facientibus. Et ideo pro omnibus his malis inexcusabiles erunt, dum
alios iudicant ac damnant super his quae committunt ipsi. Nam de se pronunciat
qui alterum punit ob ea quae ipse committit. Hunc lectionis ordinem indicauit Origenes. Sed interim ex hoc loco coniicere licet illum secus legisse quam hodie legunt
Graeci, non niens orationem vbi nos nem facimus capitis, sed connectens cum
EX CAPITE SECVNDO inter periphrasis et Qui cun posuit A.

propterea BE: Qui
quoniam paucis a nobis annotari non potest,
nec proprie ad hoc pertinet institutum, obiter
admonuimus, vt qui velit, ab ipso petat autore

A.
non niens orationem BE: quandoquidem
non nit orationem Loca.
connectens D E: connectit Loca.

PG , CD.
Propter quod Nov. Test.: Quapropter; cf.
supra, l. , and Annot in Act. , , VI, ,
p. , n.ll. .
Origenes Origenes In Comm. in Rom.
I, , Migne PG , AD, Orig., after
having quoted from Rom. , , , gives
the comment which Er. partly quotes, partly
paraphrases in ll. .
ter iteretur tradendi verbum Cf. Orig.
Comm. in Rom. I, , Migne PG , B:
Tertio inuenimus ab apostolo positum: tradidit illos Deus. Orig. refers to Rom. , ,
and .
aliquot respondere Cf. Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , B and C and
A: Et primae quidem traditionis causas
dedit Secundae traditionis causam videtur praemittere Tertiae quoque traditionis causas videtur dare Verum distinctionis
istae causarum non mihi videntur satis congruere ad ea crimina.
Proinde coniungere Cf. Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , BD: Vnde
magis mihi videntur omnes hae causae, quae
traditionibus singulis praeferuntur, in vnum
coaceruandae, et rursus traditionum species
in vnum, vt (verbi causa) ita dicamus (hereafter Orig. partly quotes, partly paraphrases
the rendering of the Vg. text): Quoniam
quidem homines mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et serpentium, et quia commutauerunt
veritatem Dei in mendacium et coluerunt

et seruierunt creaturae potius quam Creatori, nec probauerunt Deum habere in notitiam, propter haec omnia tradidit eos Deus
in desideriis cordis eorum in immunditiam,
vt contumeliis aciant corpora sua, et tradidit eos in passiones ignominiae, vt feminae
eorum immutarent naturalem vsum in eum
qui extra naturam est. Similiter quoque et
masculi, relicto naturali vsu feminae, accendentur in desiderium sui inuicem, masculi
in masculos turpitudinem operantes. Sed et
tradidit eos Deus in reprobum sensum, vt
faciant ea quae non conueniunt, quia erant
repleti omni iniquitate, malitia, nequitiaque
et auaritia, plenique erant inuidia, homicidiis,
contentione, dolo, et caeteris, quae scripta
sunt, malis; quique cum cognouissent iustitiam Dei, non intellexerunt hanc esse, vt qui
talia agunt digni sint morte, non solum qui
faciunt illa, sed et qui consentiunt facientibus. Et ideo pro his omnibus malis inexcusabiles erunt, dum alios in his, quae ipsi
agunt, sceleribus et iudicant et condemnant.
De se enim pronuntiat quis, cum de his quae
ipse committit, alium punit. Merlinus ed., f
v, includes some variations, whereas the
passages relicto naturali operantes and
intellexerunt are omitted.
existimat Sc. Origenes.
quoniam quidem masculi Rom. ,
a.
Sed et tradidit dolo Rom. , sq.
Quique committit Rom. , , .

lb
initio | proximi capitis, Propter quod inexcusabilis es, o homo. Atque hic sensus
probe constaret, si ex Graecis verbis elici quiret. Posset autem, vnico addito articulo , vt legamus hoc pacto: ,
. Neque enim conuenit, opinor, tam crassum soloecismum tribuere
Paulo, vt datiuum vsurparit vice recti, hoc est: et pro et . [D] Et haud scio an interpres mutarit Graecam lectionem; certe locis aliquot vtitur paraphrastae libertate. [A] O m n i s q u i i u d i c a s.
, id est: quisquis iudicas vel quisquis es qui iudicas. I n q u o
e n i m a l t e r u m. . Sensus est: alium iudicando teipsum condemnas,
hoc est: eo ipso quod iudicas, te condemnas; id habet proprietas Graecanici sermonis. [E] Ita Petri . cap. .: . Haec enim proprie dicuntur
in magistratus et censores morum: dum in alium fers sententiam, in te ipsum
fers; quemadmodum legimus Dauid in seipsum mortis sententiam pronunciasse.
Est quiddam alioqui duriusculum, in numero repente mutato, in quo, et eadem
enim agis. Praeterea quum subiicit: eadem enim agis etc., propemodum eandem
repetit sententiam, ni legas iuxta nostram annotationem. [A] E a d e m e n i m
a g i s q u a e i u d i c a s. , id est: eadem facis tu
qui iudicas vel tu ille iudicans. [B] Quanquam hic error vetustos etiam codices occupauit, siue quod facillimus sit lapsus in qui et quae, siue quod nonnulli legerint pro : . Caeterum nec ex Origenis [D] nec ex Chrysostomi [B] nec Theophylacti interpretatione, nec Ambrosii liquet quid legerint
hac quidem in parte, [D] nisi quod in Graecis constanter habetur . [A]
I u d i c a s, c o n d e m n a s. , . Iucunditas Graecanicae gurae
non potuit ab interprete reddi, quod prosonomasia non respondeat in Latinis vocibus.
[] D i u i t i a s b o n i t a t i s e i u s. . Diuitiarum vocabulo delectatus est Paulus, vel hoc argumento, quod eo frequentius vtitur, [B] quoties ingentem rei cuiuspiam vim et copiam vult intelligi. [A] Porro
bonitatis non est , quod eam signicat bonitatem quae opponitur id est maliciae, sed , quae benignitas Latine dicitur; eam ita
niunt philosophi: benignitas est virtus sua sponte ad benefaciendum exposita; vnde
Graeca vox ab vtilitate dicta est. Quanquam eadem accipitur pro commoditate
suauitateque morum, qua nos faciles ad vitae consuetudinem praestamus. Siquidem vsum pro familiaritate siue consuetudine dicunt et Latini. Et Graeci vehementer comes ad congressum ac blandiores appellant. Nec multum
abest bonitas a benignitate. Etenim cum deos bonos vocant, benecos intelligi
volunt. Verum nos id quod, praeterquam quod certum, etiam dilucidius erat et ad
hunc locum accommodatius, sequi maluimus. Lenitatem autem et mansuetudinem
Dei, quodque minime sit austerus, vocat. I g n o r a s. , id est
iudicas1 BE: indicas A.
enim agis quae AD: enim quae E.
eadem D E: eadem enim AC.

Ignoras A B D E: Ignorans C.
Propter quod homo Rom. , a.
Atque Er. had already discussed this passage ad Rom. , , above
ll. -: Qui cum verborum. In the
Greek text of Nov. Test. is omitted. For the
translation see above, n.ll. ad Rom.
, .
soloecismum See introd., .
recti The nominative.
Omnis qui iudicas Nov. Test.; quisquis es
qui iudicas.
In quo enim alterum Vg.: In quo enim
iudicas alterum; Nov. Test.: Nam hoc ipso
quod iudicas alterum.
proprietas See introd., .
Ita Petri annotationem In . Petr.
, , , the Vg. reads in
eo quod detrectant, Nov. Test.: in hoc quod
obtrectant vobis. This addition is connected with Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, AB, where Er. defends this translation against Titelmans and concludes: hoc
certe commoditatis habet mea versio, quod
tollit inaequalitatem numeri in quo, et mox
eadem enim, vt ne dicam idem propemodum
bis dici.
Dauid pronunciasse . Sm. , .
Eadem agis quae iudicas The reading of
the Vg. but Wordsworth-White and Weber
read qui iudicas. Nov. Test. BE: Eadem
enim facis, tu qui iudicas. This sentence is
missing in A; cf. ASD VI, , p. , n. 5. Faber
translates, f r: eadem agis, qui iudicas.
Origenis The text quoted in Migne PG
, B, is equal to that in the Vg.;
in the commentary (D) the verse is
paraphrased as Et ideo pro his omnibus
malis inexcusabiles erunt, dum alios in his
quae ipsi agunt, sceleribus et iudicant et
condemnant. De se enim pronuntiat quis,
cum de his quae ipse committit, alium
punit.
Chrysostomi Chrys. does not quote the
text in Hom. in
Rom. , , Migne PG , .
Theophylacti In Expos. in Rom. , , Migne
PG , DA, Theophyl. quotes the
text of Rom. , as: ,
, and writes in his explanation: ,
,
, , ,
,
, , ,
. Persona, f r: Propter quod

inexcusabilis es o homo omnis qui iudicas.
Nunc vero de iudicio verba facit. Inquitque,
inexcusabilis es o homo. quidni? nosti enim
Dei iusticiam nec illud ignoras malos esse supplicio dignos, igitur quod excuses nil habes
qui tui similes iudices itaque qui adulterum
iudicat, seipsum iudicet necesse est, qui sit
adulterio inuolutus.
Ambrosii Ambrosiaster. Er.s ed., p. , and
Comm. in Rom. , , CSEL , , pp. and
: Eadem enim agis quae iudicas.
Iudicas, condemnas Reading of both the Vg.
and Nov. Test.
Iucunditas vocibus See above, Annot.
in Rom. , , n.l. .
prosonomasia The usual term is paronomasia. See introd., .
Diuitias bonitatis eius Nov. Test.: diuitias
bonitatis illius.
bonitatis Faber translated, f r: benignitatis.
Paulus Rom. , ; , ; , and ; .
Cor. , ; Eph. , and ; , and , and
; Phil. , ; Col. , and , ; . Tim. ,
and Hebr. , .
bonitatis vocat Cf. Annot. in Mt. ,
, ASD VI, , pp. , ll. and
n.l. .
niunt exposita The denition benignitas exposita is quoted from Hier.
Comm. in Gal. III, ad Gal. , , CCSL
A, p. , where it is preceded by: Denique et hanc [sc. ] Stoici ita
deniunt. Jerome does not name an authority, but his denition seems to be a translation
of Pseudo-Andronicus of Rhodes (probably
st or nd c. ad), (ed. A. GlibertThirry, Leiden , p. ):
. Cf. Iohannes Stobaeus
(th c. ad), Eclogae physicae et ethicae, II, ,
(ed. Wachsmuth, Berlin, , , p. )
equates with .
Cf. I. ab Arnim, Stoicorum veterum fragmenta,
Leipzig, , , pp. and .
Liddell-Scott gives the meanings: giving fair words, speaking plausibly, but refers to Hist. Aug. Pertinax, ,
: chrestologum eum appellantes, qui bene
loqueretur et male faceret. Cf. below, ad Rom.
, , l. sqq., and Adag. (), ASD II, , p. .
Ignoras The reading of the Vg. Nov. Test.:
ignorans, which is also the reading of
Wordsworth-White and Weber.
lb
ignorans, [C] astipulante vetustissimo codice Donatiani. [A] Participium est apud
Graecos, et a superioribus pendet. [D] Et ita refert Hieronymus in Ezechielem.
[A] Q u o d b o n i t a s D e i. . Adiectiuum nomen posuit loco
substantiui, estque eadem dictio quam mox exposuimus. A d p o e n i t e n t i a m
t e a d d u c i t. , id est ducit, hoc est: allicit et inuitat. Hieronymus in
Ezechielem vertit prouocat. Alioqui idem est adducere quod perducere.
[] C o r i m p o e n i t e n s. Signicantius Graece , quasi dicas: impoenitibile, quodque nulla Dei benecentia possit ad poenitentiam adduci. Porro
recte verteris et resipiscentiam et resipiscere. Nam hinc vox
est dicta, quod post admissum scelus [E] homo [A] sentiat se peccasse, a ,
post, et , intelligere. T h e s a u r i z a s t i b i. , id est: thesaurizas tibi ipsi. Nec enim hic ociosum est pronomen compositum, signicans
ipsum sibi causam esse tanti mali, cum bonitas Dei illum alio prouocet. Miror
autem cur interpretem Graeca vox tantopere delectet, cum dicere potuerit: colligis, recondis, reponis. Signicat paulatim aceruari diuinam iram, vt tandem
vniuersa depromatur more thesauri. R e u e l a t i o n i s i u s t i i u d i c i i. Graeci
diuidunt haec interposita coniunctione, , id est: reuelationis et iusti iudicii. Quanquam Graecis iusti iudicii vnica dictio est, et ob
id venustior, vt distingueret nouato verbo diuinum iudicium a nostris iudiciis,
in quibus non raro nocens elabitur et innocens damnatur. Tribus notis signauit
eundem diem: irae, quod tum misericordiae locus non erit; reuelationis, quod |
omnia nuda erunt quae nunc latent; et iusti iudicii, quod recte pro cuiusque meritis pronunciandum est. [B] Atque ita deprehendet legisse Theophylactum quisquis
huius interpretationem attentius legerit. [D] Certe contextus sic habet, et apud
hunc et apud Chrysostomum. [B] Attamen in nonnullis Graecorum exemplaribus non additur tertia coniunctio, vt sit sensus: in eo die quo impii non bonitatem Dei, quam contempserunt, sed iramhoc est iustitiam et vltionem, experturi sunt, quoque aperietur diuinum iudicium, quod interim latet apud mortales.
[] [A] S e c u n d u m o p e r a e i u s. , id est iuxta facta;
et sua, non eius. [B] Nisi mauis ipsius, quod pronomen ad reciproci naturam
proxime accedit.
[] [A] S e c u n d u m p a t i e n t i a m. , id est perseuerentiam aut
sustinentiam boni operis, hoc est: quod perseuerauerit in bono opere. Q u a e r e n t i b u s v i t a m. [E] Hic locus parum commode redditus est, [A] cum Graeca
lectio, siquis attendat, pulchre habeat: ,
, ,
hoc est: qui reddet vnicuique iuxta opera sua, his quidem qui per perseuerantiam
operis boni gloriam et honorem et immortalitatem quaerunt siue quaesierunt,
vitam aeternam; vt referatur ad verbum id est reddet,
articulus ad participium ; vt sit sensus: his qui hic quaerunt gloriam
illam et honorem et immortalitatem, perseuerantes in bonis operibus, per quae
ista parantur, reddet vitam aeternam, nimirum id quod quaesierunt. E diuerso qui
Ezechielem BE: Eechielem A.

adducere BE: ducere A.
Thesaurizas BE: Thesaurias A.
thesaurizas BE: thesaurias A.
esse A B D E: est C.
Graeci BE: Graece A.
Theophylactum CE: Vulgarium B.
perseuerauerit E: perseuerarit AD.
Hic locus redditus est E: Et huius loci

sententia mire subuersa est AD.
BE: A.
immortalitatem BE: incorruptionem A.
D E: et AC.
BE: A.
his BE: iis A.
nimirum BE: hoc est A.
codice Donatiani See introd., .

Et ita prouocat Hier. Comm. in Ez. V,
, , CCSL , p. , quotes Rom. ,
as: An diuitias bonitatis eius et sustentationis
et patientiae contemnis, ignorans quia bonitas
Dei ad paenitentiam te prouocat? This
passage was added after criticism by Sutor;
in Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX,
D, Er. quotes Jeromes translation completely.
Quod bonitas Dei The reading of Nov. Test.;
Vg.: quoniam benignitas Dei.
mox In the sense of paulo ante. Er. refers
to Annot. in Rom. , , where he mentions
that Valla pointed out that the Greeks use the
adjective neuter instead of a substantive, e.g.
for .
Ad poenitentiam te adducit Nov. Test.:
ad poenitentiam te inuitat. In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CF, Er. defends the
substitution adducit with inuitat in Nov.
Test.
Ezechielem The spelling Eechielem in
A. may be due to an Italian typesetter. It
was common use in Italy in the th century to render the z by (with thanks to
Prof. J.P. Gumbert). Other specimens are to
be found in Annot. in Mt. , , where
A reads Ocochiam (a literal), Ozochias and
Ochiam, respectively, in Annot. in Act. , ,
where A reads Naarenorum. See the list of
Addenda et corrigenda in ASD VI, , p. ,
ad ASD VI, , p. , n.l. , and ASD VI, ,
pp. and , n.ll. ad Act. , ,
and the app. crit. to the places where Baptizati, Ezechiel, euangelizare and thesaurizas are to be found.
Cor impoenitens The reading of the Glossa
Ordinaria; the Vg. mostly reads impoenitens
cor; Nov. Test.: cor poenitere nescium.
Impoenitens is to be found in the Itala and
with Christian authors (ThLL).
Porro intelligere Cf. Isid. Orig. X,
: Resipiscens quia resapit qui sapere
desierat.
Thesaurizastibi Nov.Test.:colligis tibi ipsi.
Thesaurizas thesauri In Resp. ad

collat. iuv. geront., LB IX, FA, Er.
explains that he replaced thesaurizas with
colligis in Nov. Test., because thesaurizare
is neither a Greek nor a Latin (i.e.: classical Latin) word. Cf. ASD VI, , p. sq.,
n. 3.
Reuelationis iusti iudicii The Vg. reads in
die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, Nov.
Test. A: in die irae et reuelationis et iusti
iudicii, BE: in die irae, quo pateet iustum
iudicium Dei.
This reading is to be found in Nov. Test. A; in BE
is omitted just as in modern edd. of NT. Cf.
ASD VI, , p. , n. 5.
Theophylactum Chrysostomum
Both Theophyl. and Chrys. read in Expos. in Rom. , ,
Migne PG , B and Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , respectively. Persona, f
r has the same reading as the Vg.: in die irae
et reuelationis iusti iudicii Dei.
iram vltionem For a comment on the
translations of these words in Hebrew see
above, n.ll. ad Rom. , . Cf. below,
Annot. in Rom. , , ll. .
Secundum opera eius Nov. Test.: iuxta facta
sua.
Secundum patientiam Vg. secundum patientiam boni operis; Nov. Test.: perseuerantes
in benefaciendo.
Quaerentibus nescio In Apolog.
adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX, DE, Er.
defending himself against Sutors objection to
his criticism of the Vg. translation of his age,
uses this v. as an example. Cf. Loca obscura (ed.
D, f Oo r, LB VI, f * v): Quaerentibus
vitam etc. Sic reddidit interpres, vt sensus
percipi non possit.
Quaerentibus vitam The Vg. editions
from until , Wordsworth-White
and Weber read quaerentibus vitam aeternam; Nov. Test. and the Clementina read
quaerunt, vitam aeternam.
maluerunt esse contentiosi nec obedierunt veritati, [C] iis [A] ventura est ira etc.
Ad hunc modum videtur legisse et Origenes, cum ait: Quaerentibus, inquit, gloriam
et honorem et incorruptionem pro boni operis patientia vita dabitur aeterna, [E] ac
mox: Nunc quidem gloriam et honorem requiramus. [A] Ad eundem modum legit
et exponit Theophylactus [D] Archiepiscopus Bulgariensis et Chrysostomus [A] ac
caetera Graecorum scholia, [B] vt intelligamus hoc egregium praemium dari, sed
iis modo qui ambierint, ambiri autem recte factis; [A] et ingens est exemplariorum
consensus. [E] Distinctio quidem sermonis eadem est apud vtrunque. Theophylactus tamen apertius hos accusatiuos, gloriam et honorem et incorruptionem, refert ad
participium quam Chrysostomus. [D] Nescio quid sequutus Runus libro
tertio locum hunc ita refert: Iis quidem qui secundum patientiam boni
operis, gloria et incorruptio, qui quaerunt vitam aeternam. His autem qui ex contentione, et qui non credunt quidem veritati, credunt autem iniquitati, ira et indignatio
etc. Vt in vtraque parte subaudiatur verbum erit. [E] Tametsi constat Runum
esse parum bonae dei interpretem. Atque haec versio praebet occasionem alterius lectionis, quae constabit translata in proximum locum hypostigme, vt priores
accusatiui gloriam, honorem et incorruptionem pertineant ad verbum praecedens reddet, vitam aeternam ad participium quaerentibus, vt hic sit ordo: his qui sunt iuxta
patientiam boni operis, quaerentibus vitam aeternam, dabit gloriam, honorem etc.
Vt post boni operis ponatur hypostigme et subaudiatur verbum sunt, quod interpres in altera parte expressit, , his qui sunt ex contentione. Hanc
lectionem sequutus videtur Ambrosius, et hoc sane loco Runus. Quae mihi quidem non displicet, sed neutram dilucide expressit interpres, eo quod participium
non verterit in verbum, quum articulum verterit in pronomen, his qui quaerunt,
vt respondeat diuersae parti, his vero qui sunt ex contentione. Nam contentionem
opposuit patientiae. Nec multum est discriminis inter sententias duas quas facit
aliter posita hypostigme. Nihil enim refert vtrum bonis operibus ambiatur vita
aeterna an gloria, honor et immortalitas, quum haec omnia nobis sit Deus. [A]
Porro ne quem oendat quod nos pro incorruptione vertimus immortalitatem, vertit ad eundem modum Ambrosius in epistola priore ad Timotheum capite primo:
, immortali Deo, et eodem pacto legit ecclesia. Imo ea vis est Graecanicae
dictionis. [C] Nam incorruptio an Latina vox sit, nescio.
Theophylactus Archiepiscopus Bulgariensis

et Chrysostomus D E: Vulgarius episcopus A
B, Theophylactus episcopus C.
ambiri autem D E: caeterum ambiri B C.
Distinctio Chrysostomus E: Cae-
terum vt hallucinaretur interpres, participium

, quaerentibus, in causa fuit, cuius vox
per omnia conuenit cum verbo tertiae personae pluralis quaerunt AD.
Origenes requiramus Both quotations are taken from Merlinus, who however
reads, f r: vita aeterna dabitur. Comm.

in Rom. II, , Migne PG , A, and
Merlinus, f r, read Quaerentibus
aeterna, and C: Nunc, quid est gloriam
et incorruptionem quaerere, requiramus.
1 Theophylactus In Expos. in Rom. , ,
Migne PG , AB, Theophyl. quotes:

, , and
summarizes his comment as:
, ,
, , ,
, .
Persona, f v: His quidem qui secundum
patientiam boni operis gloriam et honorem et
incorruptionem querentibus, vitam eternam
huius itaque omnis diuina oratio eiusmodi
est, vt plane armet Deum ipsum futuram
his gloriam honoresque largiturum, qui hos et
conquirunt et recordantur. porro et incorruptionem daturum resurgentibus vitam s. sempiternam.
2 Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne
PG , , quotes:

, , and comments:
, ,
, . , , , , ,
, , ,
. In the Giberti ed., f v v,
there is no comma between and
.
DD, quotes from v. :
,
, , and comments to this v.:
, . ,
. ,
,
. . . , , . ,
, .
( , ),
, ,
, .
,
. ,
, . ,
, .
exemplariorum See introd., a.
Distinctio sermonis The punctuation.
See above, Annot. ad Rom. , , l. .
Theophylactus See above, n.l. 1.
Chrysostomus See above, 2.
Runus interpretem His translation of Orig. De princ. III, , , Migne PG ,
C (his instead of Iis quidem). In Orig.
Comm. in Rom. II, , Migne PG , C
A, this text reads: His qui secundum
patientiam boni operis, gloria et incorruptio, qui quaerunt vitam aeternam; his autem
qui ex contentione, et qui non credunt quidem veritati, credunt autem iniquitati, ira
et indignatio Er. may refer to Jeromes
criticism of Runus in Apolog. c. Ruf. I, ,
CCSL , p. : qui cum vltra septuaginta
libellos Origenis transtulisset in Latinum,
in quibus, cum aliquanta oendicula inueniantur in Graeco, ita elimauit omnia, interpretando, atque purgauit, vt nihil in illis quod
a de nostra discrepet Latinus lector inueniat.
, and hypostigme comma.
sequutus videtur Er. mostly omits esse
with a participle dependent from videor.
Ambrosius Ambrosiaster. In Er.s ed., p.
, and Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and , His vero qui ex contentione
is quoted.
Runus Orig. Comm. in Rom. II, , Migne
PG , CA: his autem qui ex contentione.
his qui quaerunt The translation in Nov.
Test.
his vero qui sunt ex contentione Vg.: iis
autem qui sunt ex contentione, Nov. Test.:
iis vero qui sunt contentiosi.
immortalitatem ecclesia Ambrosiaster. Just as the Vg. both Er.s ed., p. , and
Comm. in . Tim. , , CSEL , , p. ,
read in . Tim. , : immortali Deo as
translation of .
incorruptio In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD, Er. explains that incorruptio is not good Latin. Titelmans had used it
in a quotation from the Vg. in Collat., ad Rom.
, f I, v. ThLL, s.v., mentions it as ecclesiastical Latin since the Itala and the Vg. use it;
it is also to be found e.g. in Aug. Trin. XIII,
, (CCSL A, p. ).
lb
[] [A] E x c o n t e n t i o n e. , id est contentiosis, [B] vt

annotauit et Theophylactus, [A] siue qui sunt ex contentione. Nam Graeci
Stoicos vocant et Paulus circuncisos appellat. N o n
a c q u i e s c u n t. Graecis vnica vox est, et participium , id est non parentibus siue obtemperantibus; neque redditur apud nos iucunditas Graeci sermonis
[D] quam habet , [A] et , id est non obtemperantibus et obtemperantibus.
| [] I u d a e i p r i m u m e t G r a e c i. In his quoque est geminatio coniunctionis quam superius ostendimus, , Iudaeique primum et Graeci. [B] Opinor
autem aduerbium primum ad vtranque gentem pertinere, Iudaeorum et Graecorum, vt accipiamus: sicut Christi gratia primum prodita est Iudaeis et Graecis, ita
poenam his potissimum inigendam, si donum oblatum aspernentur.
[] [A] A c c e p t i o p e r s o n a r u m. . Vnica vox est, quae
signicat respectum personae, cum huic magis fauemus quam illi, non ob ipsius rei,
sed personae discrimen. Huic opponitur quod paulo superius dixit, ,
[B] id est rectum iudicium. [D] Acceptio personae Latinis auribus nihil signicat,
tametsi frequens est in sacris literis; vero magis videntur appellari
quos cepit personae fauor, quam qui accipiunt, quemadmodum et et
dicuntur. Nec magis ad personam pertinet haec vox quam ad faciem.
Certe sic alicubi negat Deum iudicare secundum faciem.
[] [A] S i n e l e g e p e c c a u e r u n t. Graecus sermo festiuior est per aduerbium quasi dicas: illegaliter siue exlegaliter, [B] quod vtrobique dictum est. [A] Nam exlegem legimus pro . [D] Quanquam totus hic sermo,
repetitione dictionum et contrariis inter se relatis, picturatus ac membrorum numeris modulatus est, , , , , , ,
. [C] S i n e l e g e p e r i b u n t. Graecis est , id est: et
peribunt; vt intelligas reddi similitudinem, et talem fore exitum qualis fuerat vita.

A: BD, E.
appellat BE: appellant A.
Acceptio personarum E: Personarum acceptio AD.
Ex contentione Nov. Test.: iis vero qui sunt

contentiosi.
contentiosis See above, n.l. ad Rom. ,
.
Theophylactus Cf. Persona, f v: qui ex
contentione, inquit, id est contentiose, translation of Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , C: ,
, , .
Graeci vocant Galenus, Aduersus
Iulianum,ed.Khn(Leipzig, ), ,
, p. : .
Paulus Rom. , , Gal. , , Col. , ,

and Tit. , .
Non acquiescunt obtemperantibus
Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Iocundius Graece dicitur sine variatione
verbi: non credunt veritati, credunt autem
iniquitati, ,
. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DE, Er. responds to criticism by
Titelmans.
Non acquiescunt Nov. Test.: non obtemperant.
Graeci sermonis See above, Annot. in Rom.
, , n.l. .
See introd., .
Iudaei Graeci Nov. Test. A: et
Iudaei primum et Graeci; BE: Iudaei primum simul et Graeci.
geminatio The repetition of the same word
or word group in one place in the sentence,
usually at the beginning of a sentence (Quint.
Inst. IX, , ). Lausberg, p. ,
.
superius See above, Annot. in Rom. ,
and , ll. sqq. and sqq, respectively.
Acceptio personarum Nov. Test.: personarum respectus, just like Faber, f r.
Acceptio personarum faciem Modern editions of NT read , the
Koin form (Blass-Debrunner, 46, Moulton, , , p. ). In Annot. in Col. , , ASD
VI, p. , E, Er. also writes about the translation in Vg. (et non est personarum acceptio
apud Deum): Acceptio (apud Deum A
D). , id est: personae respectus
(siue discrimen D E). Nov. Test.: et non
est personarum respectus. But he does not
pay attention to the Vg. translation of Lc. ,
: non accipis personam (Nov. Test.: non
respicis personam) in Annot. in Lc. (ASD
VI, , p. ) or to the Vg. translation of
Act. , : non est personarum acceptor
Deus for
(Nov. Test.: and non sit personarum respectus apud Deum), in Annot in
Act. (ASD VI, , p. ), or to Gal. , : Deus
personam non accipit (Nov. Test.: Personam
hominis Deus non accipit) in Annot. in Gal.
(ASD VI, , pp. , sqq.), or to Eph. , :
et personarum acceptio non est apud eum
(Nov. Test. A: et personae respectus non (nec
personae respectus BE) est apud illum) in
Annot. in Eph. (ASD VI, , p. , l. sqq.).
In his preference for respectus Er. follows
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Ego
dixissem potius: non est personarum respectus siue intuitus, velut contemplatio. Nam
vt o, quae est suspitio, ita , quae est acceptio personarum, a
verbo venit quod signicat capio;
et tamen eius composita signicant aliquid
scilicet quale aspicio, intueor, contemplor.
Cf. ThDNT , p. sq., s.v.
et al. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
AB, Er. responds to criticism by Titelmans.
Acceptio dicuntur In Vg. acceptio coupled with personae is only found in

Ecclesiasticus = Sir. , ; coupled with personarum it is not only found in this passage,
but also in . Chron. , , Eph. , , Col. ,
, Iac. , and . Petr. , . is not mentioned by Liddell-Scott, but
is, just like and
.
Certe faciem Refers to Eph. , : vester
Dominus est in caelis: et personarum acceptio non est apud eum or Col. , : non
est personarum acceptio apud Deum. Cf.
Petr. , : patrem qui sine acceptione
personarum iudicat secundum vniuscuiusque
opus. The quotation iudicare secundum
faciem is taken from Ioh. , .
Sine lege peccauerunt Reading of both the
Vg. and Nov. Test.
vtrobique is used two times in v.
.
exlegem Not bound by, exempt from the
law. In this case in Cic. Cluent. and
Liv. IX, , . In the nominative in, among
other texts, Lucil. and (Marx), Varro,
Men. , and Hor. Ars, . Lewis-Short and
OLD. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI,
, p. , l. sq.: Theophylactus legit et , quod dure sonat
exlex Dei et sublex Christi.
totus hic sermo V. , where all words from
until inclusive are found.
contrariis The opposition of single words
of contrasting meaning, either singly or plurally in combination. Lausberg, p. sq.,
. See introd., .
membrorum numeris Membrum,
translation for (colon) indicates a
longer part of a periodus, which is the
most perfect union of ideas into one sentence;
the shorter parts are called commata. The
numeri membrorum refer to the rhythm
in the parts of a sentence. In both poetry
and rhetoric a succession of metrical feet
is required, in poetry for every verse in its
entirety, in rhetoric at the end of every period
and, less strictly, every membrum. Lausberg,
p. sq., , pp. , ,
and pp. , . Cf. OLD, s.v.
numerus13.
Sine lege peribunt Reading of the Strassburg ed. and the Basel and edd. of
the Vg. and the Clementina. Nov. Test., Faber,
f r, Wordsworth-White and Weber: Sine
lege et peribunt. Cf. ASD VI, , p. , n.l. .
[] [A] S e d f a c t o r e s l e g i s. , id est: qui operantur et faciunt legis

praecepta. Alioqui faciunt legem qui condunt [B] legem.
[] [A] E i u s m o d i l e g e m. Graecis est , id est hi, non eiusmodi. [E]
Interpres legisse videtur , nec ad sensum refert.
[] [A] S c r i p t u m i n c o r d i b u s. Scriptum nomen est Graecis, non participium, , quasi dicas: scripticium, vt opponatur illi quod vocant
iureconsulti, [B] ius non scriptum. [A] T e s t i m o n i u m i l l i s r e d d e n t e
e t c. , id est: simul testicante ipsorum conscientia. Nam illis apud Graecos non est; vt intelligas conscientiam illorum consentire cum iudicio Dei. C o g i t a t i o n u m a c c u s a n t i u m. Mire dormitauit
interpres, cum verso altero genitiuo Graeco in ablatiuum Latinum, , alterum relinqueret. Vertendum erat: cogitationibus inuicem accusantibus aut
etiam defendentibus. Atque ita recenset Hieronymus edisserens Ezechielis caput
decimumsextum. [B] Ad eundem modum legit Ambrosius interpres. Itidem Augustinus, cum alias frequenter, tum libro De ciuitate Dei vigesimo, cap. . [D] Quanquam aliter citat exponens sermonem Domini in monte habitum, si tamen codex
mendo vacat. [E] Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam aeditionem emendare. [B] Nec secus legit interpres Origenis in hanc epistolam, quisquis is
fuit. [A] Qui nolunt interpretem vsquam errasse, et eum Spiritu Sancto suggerente
vertisse, vel vnum hunc locum, si possint, expediant. [B] Atqui huius vnius loci tam
insignis supinitas et oscitantia tam euidens satis argumento potest esse quantum illi
dendum sit in aliis. [D] De commoditate sermonis loquor, non de sententiis. Nec
Eiusmodi legem eiusmodi inter et Scriptum posuit A.

hi BE: hii A.
Scriptum iureconsulti inter
eiusmodi et Sed factores posuit

A.
quasi BE: quasi si A.
Ezechielis BE: Eechielis A.
Sed factores legis Nov. Test. A: sed qui

legem opere seruant; BE: sed qui legem
factis exprimunt.
Sed factores legem In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains
to Titelmans that the translation factor legis
for is not good Latin and must
be understood by someone who only speaks
Latin as an author of a law, in the same sense
as Pater dicitur coeli et terrae. Cf.
ASD VI, , p. , n.l. 2.
Eiusmodi legem NT : . Vg.: eiusmodi legem non habentes; Nov.
Test.: eae (hi A) legem non habentes.
Eiusmodi eiusmodi Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Non Graece eiusmodi, sed hi, .

Scriptum in cordibus Both the Vg. and Nov.
Test.: Scriptum in cordibus suis.
Scriptum iureconsulti Inst. I, ii,
(Mommsen-Krger, , p. ): Constat autem
ius nostrum aut ex scripto aut ex non scripto,
vt apud Graecos: ,
.
Testimonium illis reddente etc. Vg.:
testimonium reddente illis conscientia ipsorum, Nov. Test.: attestante (testicante A)
illorum conscientia.
Testimonium iudicio Dei Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Non est
in Graeco illis; quod si esset, dicendum erat
sua; non ipsorum; verum pro illis ponendum est simul. Dicitur enim . Verum hoc non fuit, vt reor, interpretis
vitium.
testicante conscientia Cf. below,
n.l. ad Rom. , .
Cogitationum accusantium The translation
in Nov. Test.: cogitationibus accusantibus
defendentibus, is followed in the Clementina.
Cogitationum accusantium eruditis The reading cogitationum accusantium
aut etiam defendentium is generally to be
found in Vg. edd. from about , and also
in Fabers translation, f r. Cf. Plater-White,
p. , : Genitive absolute (instead of
abl. abs.) is common in the old Latin versions but very rare in the Vulgate. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. , criticized the
genitives cogitationum defendentium:
Illud fuit [sc. interpretis vitium], quod cum
incipiat transferre genitiuum Graecum per
ablatiuum, relinquit reliquos genitiuos contra
rationem linguae Latinae, cum fuerit dicendum: cogitationibus accusantibus, aut etiam
defendentibus. He was followed by Faber
Stapulensis, who translated: cogitationibus
accusantibus defendentibus (f r)
and included this reading in his commentary (f v). Er. also criticized the genitives in Soloecismi (ed. D, f Oo v, LB VI,
* v): Testimonium illis reddente conscientia ipsorum, et inter se inuicem cogitationum
accusantium aut defendentium, cum genitiuum Graecum absolute positum, verterit in
ablatiuum, reddente conscientia, quae supinitas erat alterum genitiuum relinquere, iratis
grammaticis omnibus? Stunica attacked this
passage in the Assertio, f D v- r, quoting from Er.s remark: Nam cum genitiuum
inquit graecum absolute positum verterit in
ablatiuum reddente conscientia, quae supinitas erat alterum genitiuum relinquere, iratis
grammaticis omnibus? Haec autem a suo
Valla est Erasmus mutuatus. Ait enim Valla
fuisse interpretis vitium quod cum incipiat
transferre genitiuum graecum per ablatiuum,
relinquit reliquos genitiuos contra rationem
linguae latine, cum fuerit dicendum cogitationibus accusantibus, aut etiam defendentibus. Sed hunc locum quis non videt a
librariis esse deprauatum? Cum praesertim
translatio illa antiqua quam sequitur Ambrosius [see below p. , n.l. ] sic habeat,
et inter se cogitationibus in uicem accusan-
tibus, aut etiam defendentibus. Er.s response

in Epist. apolog. adv. Stun. , LB IX, C
D reads: Huius soloecismi culpam reiicit
in scribas, cum nullum proferat codicem
syncerioris scripturae. Nam quod ait Ambrosium sequutum veterem translationem, manifesto falsum est. Hieronymus alicubi legit:
cogitationibus, sed nec ille sequitur hanc
editionem, licet minus ab illa variet quam
Ambrosius. Cf. Rummel, God and Solecism.
In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX,
B, C, C, EF and CD,
Er. responds to Sutors objection to his criticism of the Vg. translation, referring to the
translation by Jerome in Comm. in Ez. V,
, , CCSL , p. : Inter se cogitationibus accusantibus siue defendentibus.
Cf. Hier. Comm. in Is. XVIII, , ,
CCSL A, p. : Inuicem cogitationibus
accusantibus et defendentibus, and Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , DA
(= Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, ,
p. sq.): Dicit altercationes cogitationum
esse, cum quid faciendum vel non faciendum
diuturna deliberatione decernimus, et secundum hoc nos in die Domini iudicandos; quia
bonum malumue non ignorasse probamur
(Pelagius: conuincimur). Siue conscientia,
et cogitationes nostrae erunt in die iudicii
ante oculos nostros, tamquam quaedam historiae cognoscendae; aut ipsae nos accusabunt
aut etiam excusabunt, sicut scriptum est [Ps.
(Vg), ]: Arguam te, et statuam eam
contra faciem tuam., and the Glossa Ordinaria, which reads in an interlinear gloss vel
bus above both accusantium and defendentium, but does not above cogitationum.
In response to Sutors assertion that it was
Jerome who had corrected or emendated the
Vg. translation of the NT [see above in this
note], he asked why Jerome had avoided this
solecism in his later writings. The immediate cause to respond in must have
been Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DE, Er. rst discusses Titelmanss objection that he ascribed oscitancy
and solecism to the deceased translator of the
Vg., who would have written inspired by the
Holy Spirit, and Titelmans conclusion that, if
one commits solecism, one is neither inspired
by the Holy Spirit nor the Evangelists. Er.
answers that there is a dierence in appreciation between the Evangelists and this translator, who is unknown to everyone and could
have been a heathen. Next he responds to

lb
est necesse, vt Spiritui Sancto tribuamus omnia. [E] Quidam hos ge|nitiuos cogitationum referre conantur ad vocem quae praecessit, conscientia, conscientia cogitationum. Verum id perquam durum est. Mea sententia non potest melius excusari
interpres quam si dicamus tum temporis vulgus ad imitationem Graecorum ita
solere loqui, cui nauabat hanc operam potius quam eruditis.
[] [A] S i a u t e m. Verior et antiquior apud Graecos scriptura est id
est ecce, non , id est si vero. Alioqui non satis cohaeret ordo cum eo
quod sequitur, Qui ergo alium doces. Quanquam Ambrosius legit , si modo
libri non fallunt, tum Origenes et Theophylactus. Neque quod ad sensum attinet,
quicquam est incommodi, nisi quod, [B] vt modo dixi, [A] duriuscule cohaerent
quae sequuntur, Qui igitur doces alium etc. Quanquam hoc quoque neque nouum
est in Paulo, et alioqui tolerabile.
[] P r o b a s v t i l i o r a. , id est eximia siue egregia. Interpres
legisse videtur , id est vtilia siue conducibilia. Demiror autem cur
Theophylactus voluerit interpretari pro , nisi forte loquuntur
Graeci more Latinorum, vt dicant interesse cuiuspiam quod ad rem illius pertineat.
Caeterum probas hoc loco est , hoc est comprobas, quod est iudicio ac
velut exploratum approbare. I n s t r u c t u s p e r l e g e m. Graece est , id est eruditus siue initiatus et institutus. Est autem verbum Paulo peculiare,
quod videtur esse dictum a voce qua olim mysteria tradebantur, quae nefas erat libris
committere. Eodem vsus est huius discipulus Lucas in praefatione Euangeliorum,
[B] vt illic indicatum est.
[] [A] M a g i s t r u m i n f a n t i u m. . , vt iam aliquot admonuimus locis, cum ad aetatem refertur, signicat infantem, cum ad animum, signicat parum eruditum, parum ingenio et vsu rerum callentem. [B] Hic
[A] tempestiuius erat stultorum, [C] insipientium [A] aut puerorum. Quis enim
docet infantes? [D] Paruulorum erat tolerabilius, vt saepe vertit alias. [A] Nam hoc
loco non est magister qui regat, sed , hoc est qui doceat. Porro quod

Titelmans suggestion that the genitives cogitationum, accusantium aut defendentium
are related to conscientia (Collat. , f
v: Potest enim Graecus genitiuus posterior
, logismon, id est cogitationum accusantium aut defendentium, referri ad priorem genitiuum , synidiseos, qui
est ablatiuo versus conscientia; vt coniunctio
copulatiua et coniungeret inter duos genituuos, ipsorum et cogitationum. Quanquam
fateor ingenue, Cyprianum, Hieronymum et
Ambrosium per ablatiuum legere: Cogitationibus aut etiam defendentibus verso, etiam
. genitiuo in ablatiuum sine priore repeti-

tione.). Er. acknowledges that this is pointed
to in the Glossa Ordinaria (see above in this
note), but remarks that , and
block this solution. Cf. Drysdall, p. .
Hieromymus See the previous note.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
: Et inter se cogitationibus inuicem accusantibus, aut etiam defendentibus, just like in
Comm. in Rom. , , , CSEL , , pp.
and .
Augustinus Civ. XX, , CCSL ,
p. sq.: Cogitationibus, inquit, accusantibus vel etiam excusantibus, De serm. Dom.
II, , , CCSL , p. : inter se inuicem
cogitationum accusantium aut etiam excusantium. Cf. Enarr. in Ps. , : Et cogitationum accusantium seu defendentium, and
in Ps. , : cogitationibus accusantibus seu
defendentibus, CCSL , pp. and ,
respectively.
Solent See introd., b.
Solent emendare See introd., .
interpres Origenis Orig. Comm. in Rom.
II, , Migne PG , A: inter se inuicem
cogitationibus accusantibus. For the identity
of the translator, see introd., .
supinitas weakness (Souter, Glossary,
s.v.); idleness (Hoven, s.v. who refers to Ep.
, l. ).
oscitantia empty conceit, vanity (Souter,
Glossary, s.v.); negligence, nonchalance
(Hoven, s.v., referring to, among other works,
Er. Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , l. ).
Quidam Sc. Titelmans. See above, n.ll.
ad Rom. , .
solere See introd., b.
Si autem Nov. Test.: Ecce. Faber, f r:
Vide.
Si autem tolerabile Stunica and
Titelmans did not agree with Er.s preference
for , as is apparent from Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll. , and
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, EF. In
both works Er. argues in favour of the reading
. This reading is, I believe, a consequence
of iotacism. Whereas the imp. aor. is , the
form is used in Attic as in the adverbial
meaning of ecce, See, Behold. Herodianus Technicus, Reliquiae, ed. A. Lentz,
Leipzig, , vol. , p. , and BlassDebrunner, p. , 62, who refer to Gal.
, : . Just as Er. observes in
l. (Alioqui non satis cohaeret ordo),
Blass-Debrunner, p. 15, 2, point to
the anacoluth in this passage. They remark
that an anacoluth can be caused by a faulty
tradition and that instead of could
remove this anacoluth.
Qui ergo alium doces The reading of Vg.,
whereas Qui igitur doces alium in l. is
that in Nov. Test.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. , and Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and : Si autem Referring
to Ambrosiaster Er. quotes from the NT text
not only here, but also ad Rom. , (p. ,
l. ), , (p. , l. ) and , (p. ,
ll. ). This does not imply that he
suggests that Ambrosiaster knew Greek; the
Greek quotations are not to be found in his
ed. of this Commentary. But he ascribed it to

St. Ambrose, who did know Greek.
Origenes Comm. in Rom. II, , Migne PG
, C: Si autem
Migne PG , C:

duriuscule Hoven oers two meanings,
quite hard and quite badly, and mentions
for the rst meaning one other place in Ep.
, l. . See also introd., .
Probas vtiliora Nov. Test.: probas eximia.
Probas vtiliora Translation of
. In RSV is translated
as what is excellent, in the Dutch Nieuwe
Bijbelvertaling (Heerenveen ) as waar
het op aan komt (what is essential, vital).
Cf. ASD VI, , p. , n. 3: the Greek
expression refers to those things which are
dierent or of particular importance.
Migne PG , A:
, .
Instructus per legem Nov. Test.: institutus
ex lege.
indicatum est In NT
forms of are to be found in works
of Luke and Paul (Lc. , , Act. , ; ,
and , Cor. , and Gal. , ).
In Annot. in Lc. , , ASD VI, , p. ,
ll. , Er. species mysteria as dei
christianae mysteria. In . Cor. , the
Vg. reads instruam, Nov. Test. instituam;
in Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
l. sq., Er. prefers erudiam, a word which
he says Paul and Luke like to use and which
he explains as viua voce instruere ac docere.
There he also speaks about the dei nostrae
mysteria. In Annot. in Gal. , , ASD VI,
p. , l. sq., he explains catechizare as
tradere mysteria religionis christianae. Cf.
ThDNT, , pp. .
Magistrum infantium Nov. Test. A: doctorem stultorum; BE: doctorem imperitorum.
aliquot locis See Annot. in Mt. ,
and , , and Lc. , , ASD VI, ,
p. , l. sqq., p. , l. sqq. and
p. , l. sqq.
Paruulorum alias Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Ego maluissem dicere
paruulorum, quemadmodum saepe transfertur .
Nam doceat Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
lb
mox praecessit , anceps est nomen, commune tum ei qui instituit pueros,
tum ei qui castigat et corrigit errantes. [B] Apparet hic Paulum tacite alludere ad
locum qui est apud Esaiam, cap. ., Vbi est scriba? Vbi legis verba ponderans? Vbi
doctor paruulorum? [A] H a b e n t e m f o r m a m. , id est formationem,
quasi dicas: instituendi formandique rationem, quam aliis praescribat; vt sunt
et hodie qui proteantur se posse formare conscientias singulorum. [B] Itidem
Iudaei sibi placebant, quod proselytis veluti stupidis formam vitae praescriberent. In
hanc sententiam enarrat et Theophylactus, sed illud adiiciens, fuisse qui
hoc loco interpretarentur non formam, sed mentitam et adumbratam imaginem
iustitiae, cum ita praeciperent: Ne tetigeris, ne gustaueris, ne contrectaueris.
[] I n h o n o r a s. , id est: dehonestas siue ignominia acis.
[] B l a s p h e m a t u r. Graecis vox est , quod Latine vertas licet:
male audit siue maledictis acitur. Testimonium quod adducit Paulus, Origenes
refert ad Esaiam, apud quem legis cap. .: quoniam ablatus est populus meus
gratis? Dominatores eius inique agunt, dicit Dominus, et iugiter tota die nomen
meum blasphematur. Porro haec duo verba, in gentibus, addita sunt ex aeditione
Septuaginta, qua Paulus hoc loco videtur abu|sus. Alioqui veritas Hebraica habet:
et iugiter tota die nomen meum blasphematur. Diuus Hieronymus [B] locum hunc
apud Esaiam edisserens [A] indicat et ad Ezechiel referri posse, apud quem legis
cap. .: Et ingressi sunt ad gentes ad quas introierunt; et polluerunt nomen sanctum
meum, cum diceretur de eis: Populus Domini iste est, et polluerunt nomen sanctum
meum. Caeterum quid sibi voluerit hoc loco Lyranus, viderit ipse. Consentit
enim nostra aeditio cum Septuaginta et Hebraica veritate. Nec hoc sane loco
vllum discrimen est, si qua des habenda est vulgatis exemplaribus. Iam vero
de Lyrano minus admiror. At Aquinas, longe diligentior, hoc loco nescio qua de
causa duplicem inducit lectionem; cuius equidem verba non grauabor asscribere,
quo facilius sit lectori super hac re vel iudicare vel inquirere. Cum enim citasset
locum qui est apud Esaiam, Dominatores eius inique agunt, et iugiter tota die
nomen meum blasphematur, subiicit ex Hieronymo nimirum alterum testimonium
his quidem verbis: Et Ezechielis . secundum aliam literam, vbi nostra sic habet:
Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen sanctum meum, quod
polluistis in gentibus. Hactenus Aquinas. Quaeso, quae nam est alia lectio, siue
vt ipsi vocant, litera, quae dissideat ab altera? Excute, disquire, nihil huiusmodi
reperies. Proinde coniicio Thomam alio properantem haec non hausisse ex ipsis
singulorum contrectaueris E: singulorum. Nam his (hiis A) verbis delectantur

quidam non theologi, sed mataeologi AD.
quod D E: quo B C.
Graecis BE: Graeci A.
habet: et iugiter BE: sic habet. !
! !" k et iugiter A.
Ezechiel BE: Eechiel A.

quas CE: quos A B.
exemplaribus. Iam vero BE: exemplaribus. Quandoquidem apud Hebraeos ita legimus: e"l( e # &i
l & &$ !EJ Quae si quis
ad verbum magis quam eleganter reddi postulat, ad hunc habent modum, et ingressi
sunt ad gentes ad quas ingressi illic, et polluerunt illud nomen sanctum meum, dum
diceretur eis populus domini ille, Iam vero A.

Ezechielis BE: Eechielis A.
mox In the sense of paulo ante.

praecessit In v. a.
Esaiam Is. , (litteratus; Wordsworth-White mention scriba in their app.
crit.). Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. .
Habentem formam The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Theophylactus Theophyl. Expos. in Rom.
, , Migne PG , BC:
, , , , , ,
, ,
, .
, , , . Persona, f
v: is enim nominibus illi se et duces,
et aliorum lumen, et eruditores protebantur,
gentiles vero proselitos in tenebris degentes,
insipientes, et stolidos dictitabant singuli
itaque praeceptores in discipulorum mentibus
gurant boni cognitionem et veritatem
Nonnulli vero formam accipiunt pro mentita aliqua et simulata cognitionis imagine,
subinde dicit: nondum Iudee veram aliquam
es Dei notionem, religionem, pietatemue assecutus, sed fucatam potius adumbratamque
tenes.
Ne tetigeris contrectaueris Quoted from
Col. , , in Nov. Test.: Ne tetigeris, ne gustaris, neque contrectaris (in Vg.: Ne tetigeritis, neque gustaueritis, neque contrectaueritis).
Inhonoras Nov. Test.: dehonestas.
Blasphematur Nov. Test.: male audit.
Origenes In Comm. in Rom. II, , Migne
PG , DA, Orig., after quoting
the passage of vv. , which ends with
Nomen enim Dei per vos blasphematur inter
gentes, remarks that in his commentaries on
the prophets he has observed that the person
who speaks and those to whom the words are
directed, are changed, but does not include
the passage from Is. , : Et numquid mihi
est hic, dicit Dominus, quoniam blasphematur, from which Er. partly quotes in
l. sqq.
in gentibus Septuaginta LXX reads
in Is. , :
. Both the Vg.

and Nov. Test. read inter gentes; Weber and
Wordsworth-White mention in gentibus in
the app. crit., in Nestle12 the entire Latin v.
is put between brackets.
et iugiter blasphematur Is. , ; cf.
l. sq.
Hieronymus sanctum meum In
Comm. in Is. XIV, , , CCSL A,
p. , Jerome gives both the translation from
Hebrew: et iugiter tota die nomen meum
blasphematur, and that from LXX : Haec
dicit Dominus: Propter vos semper nomen
meum blasphematur in gentibus. In Comm.
in Ez. XI, , , CCSL , p. , he
oers the translation of Ez. , , which Er.
oers in ll. , but reads, just like
Vg.: et de terra eius egressi sunt, instead of
et polluerunt nomen sanctum meum. Cf.
LXX : ,
,
.
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla ad locum: Nomen enim Dei tota die. Per hoc
enim quod Iudaei coram Gentibus dicebant se esse populum peculiarem Dei per
legem sibi diuinitus datam, et transgrediebantur eam male viuendo, ex hoc dabant occasionem Gentibus blasphemandi Deum, qui
sibi elegerat talem populum; et sic peccatum
eorum aggrauabatur. Secundo propter scandalum, sicut scriptum est Ezech. xxxvj., vt
dictum est; hoc tamen est secundum translationem LXX, vbi translatio nostra habet:
Ingressi sunt ad Gentes et polluerunt nomen
meum. Et est eadem sententia.
Iam vero admiror One of the
remarks which show that Er. was critical of
his commentaries. Cf. ASD VI, , p. , n.
.
Aquinas Aquinas In Super Rom.
lect. cap. , , n. , Cai, , p. , Thomas,
after quoting: Dominatores blasphematur (ll. ) from Is. , adds
the passage of ll. : et Ezechielis
gentibus (Ez. xxxvi, instead of
Ezechielis .; ego is missing).
lectio, siue vt ipsi vocant, litera Alii
refers to Thomas; see the quotation in ll.
.
annotationes in romanos ,,
fontibus, sed ex aliorum collectaneis. Sunt enim apud Ezechielem in eodem capite
duo loca in consimilem sententiam. Prior est quem nos modo citauimus, in quo
nulla pugna est inter Hebraeam veritatem et aeditionem Septuaginta. Alter qui non
magno sequitur interuallo, repetens quod iam dictum erat, quem citat Aquinas,
Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen sanctum meum, quod
polluistis in gentibus ad quas intrastis. Ac ne hic quidem vlla discordia est inter
translationem Hieronymi et Septuaginta. [B] Quod si quis nobis didit, conferat
vtranque aeditionem coniunctam in operibus Hieronymi proxime aeditis Basileae.
[A] Iam vero quod Paulus admonuit Iudaeos, id multo magis cauendum est nobis
Christianis, quorum vita si nihil dierat ab ethnicorum vita nisi titulo christiani
nominis ac ceremoniis, caeteris in rebus par, aut etiam contaminatior, periculum
est, ne sanctissimum illud Christi nomen polluatur et contumeliis aciatur inter
inimicos dei, Iudaeos et Turcas, si conspiciant nos non minus abiecte seruire
libidini, nihilo moderatius inhiare lucris, non minus cupidos vindictae, non minus
timidos mortis et auidos vitae, non minus furiose belligerantes, tumultuantes,
digladiantes, quamlibet leuibus de causis. P e r v o s b l a s p h e m a t u r. Graece est
, id est propter vos, vt intelligas non instrumentum, sed causam.
[] N o n e n i m q u i i n m a n i f e s t o I u d a e u s. Hoc loco breuitatem
quam Graecis adferunt articuli praepositiui, nos, quo dilucidior esset sensus, complusculis verbis explanauimus, sed ita, vt ne tantulum quidem de sensibus immutaremus, in hunc modum: Non is qui manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est, nec ea quae
in manifesto sit carnis circuncisio, circuncisio est, sed qui in occulto Iudaeus [C] fuerit,
[B] is Iudaeus est. [A] Et circuncisio cordis [B] circuncisio est, quae spiritu constat, [A]
non litera.
EX CAPITE TERTIO
[] Q u i d e r g o a m p l i u s. Graece aliquando superuacaneum signicat, aliquando eximium, hoc est . Hic eximium pro excellentia accipitur.
Sequitur enim , id est: in quo excellit Iudaeus?
[] M u l t u m. . Sic et apud Graecos habetur per hypsilon. Quanquam
legendum videtur , et per duplex et , vt sit epitheton [B] huius nominis vtilitas, [A] . , primum, hic ordinem signicat sermonis, potius quam
praecipue. I l l i s e l o q u i a. Illis apud Graecos non est, sed interpres addidit
necessario , id est: crediti sunt eloquia, pro [B] eo [A] quod est: concredita siue commissa sunt illis eloquia Dei. [B] Sic enim Graeci loquuntur: [E]
fontibus, sed CE: fontibus, id quod pene
solus omnium recentiorum solet, sed A B.
Ezechielem BE: Eechielem A.
Alter qui D E: Altera quae AC.
Quod si quis Basileae BE: Quandoquidem hebraica ad hunc habent modum.
" ! !k T" a & "
!l! !E(w. Ea si
quis cupiat superstitiose verti, sonant ad hunc
ferme modum. Non propter vos ego faciens
domus Israel, sed nomini sancto meo quod
polluistis vos in gentibus ad quas ingressi estis
illic A.
dierat BE: dieret A.
abiecte BE: abiectae A.

circumcisio est, quae spiritu constat BE:
in spiritu A.
BE: l A.
E: ita AD.
crediti BE: credita A.
Prior est Septuaginta Sc. Ez. ,

, quoted above, ll. .
Alter intrastis Sc. Ez. , ,
quoted in ll. .
operibus Hieronymi Basileae Er. refers
to his edition of Jeromes Opera omnia, Basel
(Froben) .
Per vos blasphematur Nov. Test.: propter
vos male audit. Cf. Faber, f v: propter
vos blasphematur.
Non enim qui in manifesto Iudaeus V. sq.
reads in the Vg.: Non enim qui in manifesto, Iudaeus est; neque quae in manifesto,
in carne, est circumcisio; sed qui in abscondito, Iudaeus est; et circumcisio cordis in
spiritu, non littera; Nov. Test.: Non is qui
in manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est: nec
ea quae in manifesto sit carnis circuncisio,
circuncisio est, sed qui in occulto Iudaeus
fuerit, [BE] is Iudaeus est; [AE] et circuncisio cordis [BE] circuncisio est, quae [A] in
[AE] spiritu [BE] constat, [AE] non litera.
Non enim litera In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, FA, Er. goes into
remarks by Titelmans about the lack of clearity in both the Greek and the Latin texts of
this v.
articuli praepositiui Dion. Thrax distinguished the article and the relative pronoun as
and :

, (Uhlig,
Gr. Gr. , , p. ). The translations articulus praepositiuus and articulus postpositiuus were used by Roman grammarians. Cf.
ASD VI, , p. , n.ll. .
nos litera See the previous note.
Quid ergo amplius Vg.: Quid ergo amplius
Iudaeo est; Nov. Test.: Quid igitur habet in
quo praecellat Iudaeus?
eximium In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB, Er. responds
to objections by Titelmans against the explanation eximium. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
Multum Also the translation in Nov. Test.
The transliteration of as ita in A
D shows the inuence of iotacism, the shift
in pronunciation of , , , and to i:.
Cf. Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. ,
l. sqq.
Both in the Vg. and Nov. Test.:

primum.
Illis eloquia Vg.: credita sunt illis eloquia
Dei; Nov. Test.: illis commissa sunt oracula
(eloquia A) Dei.
Illis eloquia Demosthenis In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX, B,
Er. points out that because the Vg. translation is not clear, Lyranus interpretatur quod
Iudaei dem habuerint eloquiis, cum Paulus
sentiat legem et prophetias traditas esse genti
Iudaicae. Cf. Loca obscura (ed. D, f Oo
r, LB VI, f r): Lyranus interpretatur,
quod Iudaei dem habuerint eloquiis, cum
sensus sit, illis esse commissa, siue concredita eloquia Dei, and the reading of B C,
quoted in the app. crit. ad ll. :
Lyranus sic accipere videtur, quasi eloquia
credita sint a Iudaeis, et in hoc nos praecellant. The reference to Nicholas of Lyra
regards the Postilla ad locum: Eloquia Dei.
In lege et prophetis quae in Deum dirigunt, et
ad susceptionem Christi disponunt Ratio
autem quare lex et prophetiae datae sunt singulariter populo Iudaico, haec est, quia Christus secundum carnem inde erat nasciturus,
propter quod prae aliis populis decens erat
ipsum pollere quadam speciali sanctitate, ad
quam inducunt lex et prophetae. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BF, Er.
defends the use of commissa sunt and oracula.
grammaticam NT :
. Er. explains
the dierence between Greek and Latin constructions. In Greek certain verbs of which
the personal object is in the genitive or the
dative can form a personal passive, whereas
a possible non-personal object is maintained
in the accusative. Blass-Debrunner, p. ,
; cf. Khner-Gerth, , , p. , ,
Anm. , and Moulton, , Ch. , , p. .
In Latin this is only possible with certain
verbs, when both objects are rendered in the
accusative, but mostly another verb is substituted. Ernout-Thomas, p. , , where
doceor is called post-classical. Lewis-Short
mentions passive forms of docere connected
with acc. rei in Hor. Carm III, , and Serm.
I, , and Quint. Inst. IV, , , I, ,
and VI, , .
lb
, , id est: commissa mihi

est haec prouincia, delegata est mihi haec cognitio, quasi Graece dicas: [B] creditus
est hanc rem, et commissus sum hoc negocium; [E] quemadmodum Latini dicunt:
doctus sum grammaticam. [B] Porro quod nos legimus eloquia, Paulo est .
Philosophatur nonnihil in hoc verbo Origenes. Caeterum dixit oracula,
quod is populus seruabat oracula, aliis magis profutura quam ipsi, et tenebat non
intellecta. Sic enim Hesychius interpretatur: , , , ,
, id est: numinum re|sponsa, vaticinia, rumores, oracula. [E] Et in hunc
sensum frequenter repetitur apud Aristophanem in Equitibus. [B] Apud Latinos
eloquium pro eloquentia vsurpauit Iuuenalis: eloquium et famam Demosthenis.
[] [A] E u a c u a u i t. Graecis futuri temporis est, , id est: abolebit,
obliterabit, irrita reddet siue antiquabit, quo verbo frequenter vtitur diuus
Paulus. Interpres saepenumero vertit destruere, ociosum; inde ,
ociosum et superuacaneum reddere.
[] E s t a u t e m. Graecis est, sit siue at autem Deus verax. Fortassis
interpres verterat esto, [B] quemadmodum vertit interpres Theophylacti, falso
Athanasii inscripti hactenus; [A] positum est autem [E] pro ,
, id est declaretur, ostendatur. [B] Neque enim eri potest, vt Deus
verax non sit, sed nostra refert, vt talem esse intelligant homines. [E] Quanquam
potest esse , quemadmodum dicimus: Gloria tibi, Domine. [A]
A b s i t. Frequenter obuium apud Paulum; Graece est , id est: ne sit aut
ne contingat siue Deus auertat aut prohibeat. Est autem abominantis sermo. V t
i u s t i f i c e r i s i n s e r m o n i b u s. Testimonium est ex Psalmo quinquagesimo:
vt iusticeris. Et cum iudicaris apud Graecos verbum est passiuum,
[B] vel , vt alii legunt. [A] Caeterum Hebraeis ^h"" anceps est, vtrum
de iudicato Deo an de iudicante loquatur. Hieronymus videtur ita locum hunc
interpretari, vt intelligat Deum iudicatum, [D] sed dum iudicatur ab incredulis,
et ipsius declarari dem in promissis et illorum vanitatem in iudicando. [B] Sic est
omnis homo mendax, vel, quia praestare non potest quod pollicetur, quantum in ipso
est, vel quod mendax sit quisquis didit Dei promissis, cum ille nihil non praestet.
[] S i a u t e m i n i q u i t a s n o s t r a i u s t i t i a m D e i c o m m e n d a t.
, id est constituit, hoc est: stabilit ac conrmat fulcitque. Quanquam
et commendat recte vertit. Nam si Hesychio credimus, Graecis multa
declarat, , , , , id est: laudare, illustrare,
scripsi cum LB: E.

quemadmodum grammaticam E:
Lyranus sic accipere videtur, quasi eloquia
credita sint a Iudaeis, et in hoc nos praecellant
B C, om. D.
vertit BE: verti A.

ostendatur E: pro appareat
AD.
iusticeris. Et cum iudicaris BE: iusticeris Hebraice est c"! iustus appareas, et
in sequenti dictione k!z vincens aut vt alii
mundus appareas propter dagges punctum

insertum, vt sit iustum te constituas et victorem aut mundum. Et cum iudicaris A.
^h"" scripsi: ^h" AD, ^h"" E.
loquatur BE: loquantur A.
sed dum iudicando D E: Psalmus

sic habet ^""a k!z ^W"c"a A"!z !.
Si autem iniquitas E: Quod si iniustitia B
D.
Origenes Comm. in Rom. II, , Migne PG

, AA.
dixit Sc. Paulus.
is populus Sc. the Romans.
Hesychius Lexicon: . . (). . .
Aristophanem Equ. , , , etc.
Iuuenalis Iuv. , (ac instead of et).
Euacuauit Nov. Test.: faciet irritam.
Euacuauit In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, F, Er. responds to Titelmans, who
had defended the perfect euacuauit.
quo verbo Paulus In NT forms of
are used once in Lc. (, ) and
Hebr. and times in Pauls Epistles. Cf. ASD
VI, , p. , n. 5, and Annot. in Gal. , , LB
VI, D, ASD VI, , p. , ll. ,
and for euacuauit also Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , l. sq., and p. ,
n.l. .
Interpres reddere Cf. ASD VI, ,
p. , n. 5.
Est autem Vg.: Est autem Deus verax;
Nov. Test. A: Sit vero Deus verax; BE: Imo
sit Deus verax. Cf. Loca manifeste deprauata,
LB VI, * r: Est pro esto.
Est autem Domine In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB, Er. defends
the subjunctive mood against Titelmans, who
had defended the indicative with the argument that in Ps. (Vg.), , est is pronounced before omnis homo mendax. Er.
responds that there the verb is missing, but if
it were there, it would be allowed to use the
Scripture in another way, especially when the
sense is the same.
interpres He who made the Vg. translation.
interpres Theophylacti Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , C: .
Er. concludes this from Persona, who, f v,
after quoting v. from the Vg. (Est autem
Deus verax iudicaris), translates Theophyl.s explanation as: Est autem Deus verax,
id est manifestetur, ostendatur.
falso Athanasii inscripti See introd.,
.
Lampe oers the meanings
glorify, give glory to, praise and praise
God. In NT is not to be found,

nor .
Gloria tibi, Domine In the mass under
the Latin rite the reading of a pericope of
the Gospel is introduced by the priest with
the formula: Lectio sancti euangelii secundum Matthaeum/Marcum/Lucam/Ioannem
and the answer said by the acolyte on behalf
of those present: Gloria tibi, Domine.
Absit Also the translation in Nov. Test.
Absit Paulum Rom. , and ; , ; ,
and ; , and , and ; . Cor. ,
, and Gal. , ; , and , .
Vt iusticeris in sermonibus Equal to
Nov. Test.
Psalmo Ps. ( Vg.), .
cum iudicaris Equal to Nov. Test.
apud Graecos legunt The reading
was not exhibited by any of Ers usual
mss. (ASD VI, , p. , n. 3).
Hieronymus Comm. in Ps. , , CCSL ,
p. : Hunc locum diligentius in epistula
ad Romanos Paulus edisserit: quod Deus, cum
possit de nobis iudicis auctoritate decernere,
se nobiscum velit iudicari, vt magis iustitia
appareat iudicantis.
omnis homo mendax Both the Vg. and Nov.
Test. read: omnis autem homo mendax.
Si autem commendat Vg.: Si
autem iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, quid dicemus? Nov. Test.: Quod
si iniustitia nostra, Dei iustitiam commendat
(constituit A), quid dicemus?
iniquitas As apparent from Apolog. resp.
, Stunica objected against the replacement
of iniquitas with iniustitia; Er. argued he
had wanted to render the charm of the repetition with iniustitia
iustitiam. In response to Stunicas remark
that commendat was not a bad translation
for , Er. observed that he had already
written this in the addition (see ll.
) and, referring to Origen in l. sq.:
Constituit autem dictum est pro stabilit ac
fulcit conrmatque. Cf. ASD IX, , p. ,
nn.ll. , and VI, , p. sq., nn. 2,4.
Hesychio Lexicon, s.v. .
conrmare, adiungere siue commendare. Origenes ipse paulo post edisserens

eum Pauli locum, Commendat autem charitatem suam Deus in nobis, indicat commendat idem pollere quod conrmat aut amabilem facit. N u n q u i d i n i q u u s
D e u s, q u i i r a m i n f e r t. Origenes hunc edisserens locum, siue mauis, Hieronymus [E] aut Runus, [B] ostendit in nonnullis Graecorum codicibus legi qui
infert iram aduersus hominem, nimirum vt pro id est: iuxta
hominem dicoscribatur id est aduersus hominem, omisso
verbo . [E] Alteram lectionem interpres, opinor, Origenis adiecit inueniri in
Latinorum exemplaribus, nonnullis etiam Graecorum. [B] Cum autem neutram
reiiciat lectionem, liberum erit cuique vtram malit sequi. [D] Certe Chrysostomus
ac Theophylactus legunt simul et interpretantur: , id est: iuxta
sensum humanum loquor respondens pro Deo, quum illius iudicia sint inscrutabilia. [E] Hactenus imposuit mihi titulus et peroratio Commentariorum Origenis in epistolam ad Romanos, vt crederem eos ab Hieronymo versos, tametsi
de phrasi dubitabam nonnihil, quae tamen hic mihi visa est purior quam in caeteris versionibus est Runi. Magis autem oendebant admixta multa, quae partim a Graeco scriptore Romani sermonis ignaro dici non poterant, partim ex diametro pugnant cum Origenis dogmatibus. Hieronymus autem in vertendo religiosior est quam Runus, qui non solum permittit sibi de suo sententias aliquot intertexere, verum etiam totos libros praetermittit et pro his suos supponit.
Vnde propemodum pedibus eo in sententiam eorum qui putant hanc versionem
esse Runi. Nam titulum probabile est a scriba immutatum, quo librum redderet vendibiliorem, gratiosi nominis lenocinio. Eiusdem articio in peroratione bis
Runi nomen mutatum est in nomen Hieronymi. Caeterum relictum est quod
Graecorum codicibus E: Graecorum simul
et Latinorum codicibus BD.
Origenes facit Orig. discusses this
passage in Comm. in Rom. III, , Migne PG
, CB. The passage Commendat
facit, in which Rom. , is quoted, refers
to Orig. Comm. in Rom. IV, , ad Rom.
, , col. A: Commendat ergo suam
charitatem Deus in nobis. Hic commendat
vel conrmat intelligitur vel amabilem facit
pro beneciis. Cf. ASD VI, , p. sq., n. 4.
Nunquid iram infert The Clementina reads Numquid iniquus est Deus, qui
infert iram? Nov. Test.: Num iniustus Deus,
qui inducat (inducit A) iram?
Origenes sequi Orig. Comm. in
Rom. III, , Migne PG , DB: Sciendum sane est, quod in quibusdam etiam
Graecis exemplaribus sic inuenitur: Nunquid iniquus Deus, qui infert iram aduersum
homines? Et magis secundum hunc sensum
videbuntur quae diximus conuenire. Secun-
dum hoc vero quod in Latinis exemplaribus et

nonnullis Graecorum inuenimus: Nunquid
iniquus Deus, qui infert iram? Secundum
hominem dic. [dico Heither, p. , l. ]
Absit. Haec de eo quod dictum est: Nunquid iniquus Deus qui infert iram, vel aduersum homines, vt in quibusdam exemplaribus
legi diximus, vel, vt nos habemus, secundum
hominem dico. Merlinus also reads, f
v: aduersum homines. The reading is not to be found in the text nor in
the app. crit. of modern editions of NT.
Hieronymus aut Runus and Alteram
lectionem Graecorum See introd., , s.v.
Origenes, and below, the additions in Annot.
in Rom. , .
PG , :
; . , ,

, .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , A:
, , , , , . ,
, ,
.
Hactenus autoris In this
addition for the rst time Erasmus substantiates clearly his supposition that Runus
should be the translator. See introd., , s.v.
Origenes. From he had already hinted
openly at Runus in Annot. in Rom. , ,
below, ll. .
quae poterant Er. criticizes such a
passage in Orig. Comm. in Rom. I, , Migne
PG , CB, in Annot. in Rom. , ,
ll. .
1 partim dogmatibus Runus was
born c. . After his study in Rome and
a stay in a monastery in Aquileia, he went
to Egypt in order to become acquainted
with monastic life there. In he went to
Jerusalem, where he lived on the Mount of
Olives from . Because Jerome had taken
up his abode in Bethlehem, they developed
an intensive contact. When c. they were
asked a declaration against Origen, Jerome
agreed, but Runus refused. So they drifted
apart from each other. After he returned to
Italy in , he made a lot of translations,
among other authors from Origen. He was
open about eliminating or softening heretical
passages in these works. In Jerome
wrote three works in which he reproached
Runus for having argued in favour of Origens orthodoxy in his free translation of Origens De principiis ( ). See Bardenhewer, pp. , Quasten, , pp.
, and CWE , p. sq.
2 ex diametro This is not to be found
in Latin in Antiquity. Cf. Adag. (Ex
diametro), ASD II, , p. , l. sq.:
, i.e. Ex diametro. De vehementer
inter se pugnantibus olim dicebatur. Reference is made there to, among others, Lucian,
Catapl. .
religiosior more scrupulous, more
conscientious.
Runus supponit In his Praefatio

to Origens Comm. in Rom., Migne PG ,
sq., Runus himself points out that translating Origens works is dicult, that codices
have been interpolated, quite a lot of volumes
are lost, and he himself has abbreviated the
books in Greek because of their size to .
pedibus eo in sententiam Cf. Adag.
(Pedibus in sententiam discedere), ASD II,
, p. sq., ll. .
titulum Hieronymi In Migne PG
, and CB, respectively,
the title of the work reads: Runi presbyteri ad Heraclium Praefatio in Explanationem Origenis super Epistolam Pauli ad
Romanos, and the Peroratio has the heading: Runi presbyteri ad Heraclium Peroratio in Explanationem Origenis super Epistolam ad Romanos. In the text of the Peroratio
Runi is to be found twice, but the notes
and in coll. and mention that
in these two places Runus was written in
the mss., but was changed into Hieronymi
in the edd. In Merlinus ed., f r, the
heading begins as Peroratio translatoris and
the text includes Hieronymi twice. Another
example of the practice to ascribe a work to a
famous author is the translation of Theophylactus commentary on the Pauline Epistles,
which Christophorus de Persona published in
Rome in , ascribing this commentary to
Athanasius. Cf. introd., .
Caeterum inscriptum In the Peroratio, Migne PG , : Post hoc
sane vocat nos opus, quod olim quidem iniunctum est, sed nunc a beato Gaudentio episcopo vehementius perurgetur, Clementis scilicet Romani episcopi, apostolorum comitis ac
successoris, de Recognitione libri, vt in Latinum vertantur. This passage refers to the
Recognitiones, a Greek work which was written
c. and ascribed to Clement of Rome (end
st c.) It was translated by Runus after his
move to Aquileia in , who dedicated it to
Gaudentius (who had become Bishop of Brescia in ). The ed. princeps of this and other
works ascribed to this Clement was published
by Faber Stapulensis with Joannes Parvus in
Paris in . Below, in Annot. in Rom. ,
, Er. also comments on false ascriptions to
celebrities and names Clement as an example. Cf. Quasten, , pp. and , p. ,
CWE , p. sq., nn. , and ASD VI,
, p. , n.l. .
lb
prodat fucum. Ait enim sese a Gaudentio vrgeri, vt Clementem, quem vertere instituerat, absoluat. Constat autem Clementem a Runo versum et Gaudentio inscriptum. Runus apud multos audiebat Origenista, eoque monet in peroratione, vt
omisso nomine interpretis scriba ponat nomen autoris.
| [] [A] I u d i c a b i t D e u s h u n c m u n d u m. , id est mundum,
non hunc mundum, quasi sit alius mundus, nisi quod articulus additus aliquoties
facit, vt res certa designetur.
[] S i c u t b l a s p h e m a m u r. Vsus est Graeca voce , id est:
male audimus siue male de nobis loquuntur homines. F a c i a m u s m a l a. Non
inepte omisit , quod alias solet libenter addere, cum alioqui nihil sit opus.
[] P r a e c e l l i m u s e o s. . Eos apud Graecos non additur, sed
tantum est praestamus siue praecellimus. Siquidem Graeci distinctionem subiiciunt
his verbis, Quid igitur? Alioqui legi coniunctim poterat In quo igitur praecellimus?
C a u s a t i s u m u s. , id est: ante causam reddidimus. E t o m n e s
s u b p e c c a t o. Et coniunctio redundat.
[] Q u i a n o n e s t i u s t u s. , Quia, redundat; quod erat omittendum
hoc sane loco, quemadmodum paulo ante fecit. I u s t u s q u i s q u a m. ,
id est: ne vnus quidem.
[] R e q u i r e n s. , id est qui exquirat. Nam requirimus non quod
vestigamus, sed quod abesse dolemus: requirimus in amico dem.
[] M a l e d i c t i o n e. , id est deuotione, execratione siue imprecatione. Caeterum illud obiter admonitum lectorem volo, testimonium hoc quod
Paulus de Veteri sumpsit Instrumento, variis ex locis esse contextum atque, vt ita
dicam, consarcinatum. Nam [B] prima pars sumpta est de Psalmo ., sed ita,
vt sententiam magis quam verba reddiderit apostolus. Proximi [A] duo versus,
Sepulchrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, quinti Psalmi sunt.
Illud autem quod sequitur, Venenum aspidum sub labiis eorum, centesimi xxxix.
Psalmi est. Rursum quod annectitur, Quorum os maledictione et amaritudine plenum est, e nono Psalmo desumptum est. Porro tres qui sequuntur versiculi, Veloces
versum E c : versus E.
Iudicabit designetur inter
sermo and Vt iusticeris posuit A.
BE: A.
prodat fucum Cf. Adag. (Fucum facere), ASD II, , p. sq., ll. .
audiebat he was called (OLD).
Origenista See above, n.ll. ad
Rom. , . This nickname is not mentioned
in Migne PL in works written before Er.s age.
Lampe mentions in Methodius
of Olympus ( c. ), De resurrectione mortuorum, Migne PG , B.
eoque monet autoris Orig. Comm.
in Rom., Peroratio, Migne PG , :
mala E: male AD.

Causati E: Praecausati AD.
BE: A.
duo versus BE: duo primi versus A.
Aiunt enim mihi: In his quae scribis, quoniam plurima in eis tui operis habentur, da
titulum nominis tui, et scribe: Runi, verbi
gratia, in Epistolam ad Romanos Explanationum libri Verum ego, qui plus conscientiae meae quam nomini defero, etiam si
addere aliqua videor et explere quae desunt
aut breuiare quae longa sunt, furari tamen titulum eius qui fundamenta operis iecit et construendi aedicii materiam praebuit, rectum
non puto.
Iudicabit Deus hunc mundum Nov. Test.:
iudicabit Deus mundum.
Iudicabit designetur It is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
B, that Titelmans objected to Er.s criticism of the Vg. reading. Er. argues that he
excused the Vg. translation of the Greek article
as a demonstrative pronoun, though the Vg. is
not consequent in this respect. But he omitted the demonstrative pronoun for fear that
philosophers would suspect that there were
other worlds equal to ours.
Sicut blasphemamur Nov. Test.: quemadmodum de nobis male loquuntur.
Sicut homines Er. avoided using a
word which is not classical Latin, but belongs
to the idiom of the Church. Cf. Mohrmann,
tudes, , pp. , and . According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BC,
Titelmans had claimed that Er. had done the
translation of this and other passages on his
advice.
male audimus we have a bad name, we
are ill spoken of (OLD).
Faciamus mala The same reading in Nov.
Test.
Non inepte opus Er. refers to the
frequent use of quia in Vg. at the beginning
of passages in direct discourse as translation of
Greek . Cf. Annot. in Rom. , , ll.
.
Praecellimus eos The same text in Nov. Test.
distinctionem punctuation.
Quid igitur The translation in Nov. Test.
Vg.: Quid ergo.
Causati sumus Nov. Test. A: ante causas
reddidimus; BE: ante causis redditis ostendimus.
Causati sumus reddidimus Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Graece
est praecausati, quod ego transferrem: supra
diximus enim causam, .
Et omnes sub peccato Vg.: et Graecos
omnes sub peccato esse; Nov. Test.: et Graecos omnes peccato esse obnoxios.
Et coniunctio redundat The added conjunction is to be found in the Froben edition, but it is not in the Strassburg ed. and the
Froben ed. of or the Vulgate column or the earlier Vulgate copies. ASD VI, ,
p. , n. 6.
Quia non est iustus Nov. Test.: Non est
iustus.
, quia redundat fecit was
already used in classical Greek to introduce
not only indirect discourse, but also direct
discourse ( recitativum); this usage was also
recommended to the writers of NT by the use

of Hebrew !k and Aramaic !c (Moulton, ,
Ch. , , p. sq.). In direct discourse
is only rendered by punctuation in classical
Latin. In the case of indirect discourse, Er.
time and again expresses his preference for
quod over quia or quoniam. Er. discusses
this subject amply in Epist. apolog. adv. Stun.
, LB IX, BE. Cf. also below, Annot. in
Rom. , , ll. .
paulo ante This probably refers to Rom.,.
Iustus quisquam Nov. Test.: iustus, ne vnus
quidem. Cf. Faber, f v: iustus nec vnus
quidem.
Requirens Vg.: non est requirens; Nov.
Test.: non est qui exquirat Deum.
Maledictione Nov. Test.: execratione.
Veteri Instrumento Er. prefers Vetus
and Nouum Instrumentum to Vetus and
Nouum Testamentum. He explains his objection to the use of the terms Vetus and
Nouum Testamentum in Annot. in Hebr. ,
, LB VI, EF, and defends the use of
Instrumentum in Ep. ( Aug. ),
ll. , and Resp. ad ep. Alb. Pii, LB IX,
BC. In this context the term instrumentum was also used by Nebrija, Thomas
More and Bud. More elaborate information
is given in ASD VI, , p. , n.l. . For Veteri see introd., a.
Nam prima apostolus Ps. (Vg.),
: Corrupti sunt, et abominabiles facti
sunt in studiis suis; non est qui faciat bonum,
non est vsque ad vnum. Dominus de caelo
prospexit super lios hominum, vt videat si
est intelligens, aut requirens Deum. Omnes
declinauerunt, simul inutiles facti sunt. Non
est qui faciat bonum, non est vsque ad vnum.
Sepulchrum agebant Ps. , (Vg.), but
also in Ps. (Vg.), .
Venenum eorum Ps. (Vg.), b.
Quorum plenum est Ps. (Vg.),
. See below, n.ll. . Er. refers to Ps.
(Vg.), a: Cuius maledictione os plenum est,
et amaritudine, et dolo.
Veloces cognouerunt etc. Rom. ,
. These vv. are freely borrowed from
LXX : .
, ,

, , translated by Jerome in Comm. in Is. XVI, , ,
CCSL A, p. , as: Opera enim eorum
opera iniquitatis et pedes eorum ad malitiam
and a reads in Vg.: Pedes eorum ad malum
currunt, et festinant, vt eundant sanguinem
lb
pedes eorum ad eundendum sanguinem: Contritio et infelicitas in viis eorum. Et viam

pacis non cognouerunt [B] etc., [A] ex Esaia decerpti sunt. Vltimus autem versiculus,
Non est timor Dei ante oculos eorum, in trigesimiquinti Psalmi principio est. Hos
octo versiculos intertexuit nescio quis Psalmo ., quod idoneum locum non
inueniret ad quem hoc Pauli referret testimonium, cum in Hebraicis codicibus non
habeantur. [B] Id indicauit Hieronymus, modo citatum Esaiae locum edisserens,
et [D] iterum [B] copiosius praeloquens in commentarium decimum sextum. [A]
Caeterum quae ex Esaia mutuatus est, habentur apud eum prophetam capite .
iuxta Hebraicam veritatem ad hunc modum: cogitationes eorum cogitationes inutiles,
vastitas et contritio in viis eorum. Viam pacis nescierunt, et non est iudicium in gressibus
eorum.
[] S u b d i t u s. . Quasi dicas: obnoxius et reus. Nam Graecis
et crimen signicat [B] et causam [A] et vindictam siue poenam, velut obligatus ad
poenam.
| [] C o g n i t i o p e c c a t i. . Elegantius ac signicantius erat agnitio.
[] E t e g e n t. Graece est , id est carent siue destituuntur; [E] ad
verbum sonat posteriorantur, quasi non assequentes quod optabant. [A] Et gloria
Graecis est, non gratia, [B] sicut legimus et in Latinis codicibus emendatioribus,
[A] . [D] Gloricatur enim Deus in hoc, quod ex sua bonitate seruat
humanum genus.
[] [A] I u s t i f i c a t i g r a t i s. . Participium est passiuum, sed
praesentis temporis; vnde nos vertimus: iusticantur autem, addita de meo coniunctiuncula, quo sensum redderem dilucidiorem.
[] [E] N u n c a u t e m s i n e l e g e i u s t i t i a e d e m. e. Augustinus contra Pelagium et Celest. de gratia Christi lib. ., cap. ., indicat distinctionem huius
sententiae; pronunciandum enim: Iustitia Dei sine lege, nunc manifestata est. Aliquid
esset quod dicit, si aduerbio praepositus fuisset articulus: . Id quoniam factum non est, intelligendum est iustitiam Dei promulgatam
esse omnibus absque praesidio legis profuturam. Quanquam ad sensum minimum
refert quomodo distinguas. Augustini verba subscribam: Quomodo ergo, inquit, sine
lege manifestata, si per legem testicata? Non ita sine lege manifestata, sed sine lege
iustitia; quae iustitia Dei est. Haec Augustinus. Scrupulus autem qui mouit Augustinum, nullius est momenti. Iustitia Dei per dem et gratiam manifestata est per
aduentum Christi, sed hoc futurum praedixerat lex.
[] [A] P e r r e d e m p t i o n e m. . Quae proprie est
redemptio captiui, persoluto pro capite illius precio, [B] quod Gallorum vulgus
appellat ranson. [D] . Et hic posita videtur pro ,
quae redemptio contingit per Christum Iesum; hoc enim repetit, vt rursus excludat
gloriam operum humanorum.
ranson E: rainson BD.
currunt. Veloces ad eundendum sanguinem
innoxium et cogitationes eorum, cogitationes
stultorum. Contritio et miseria in viis eorum
et viam pacis non cognouerunt. Is. ,
innocentem; cogitationes eorum cogitationes
inutiles, vastitas et contritio in viis eorum.
Viam pacis nescierunt, et non est iudicium in
gressibus eorum.
Non est eorum Rom. , , borrowed from Ps. (Vg.), b: non est timor
Dei ante oculos eius.
Hos octo habeantur The passage
quoted in Rom. , is not found in the
Hebrew text of Ps. . In the Vg. it is added
in Ps. , after vsque ad vnum.
Hieronymus For Comm. in Is. XVI, ,
, CCSL A, p. , see above, n.ll.
. In the Prologue to book XVI, pp.
, Jerome quotes Rom. , and comments in nearly the same wording as is to
be found in the passage from A in ll.
(Nam duo primo instrumento principio est). He believes that it was not Paul
who added passages to the quotation of Ps.
which are not found in the Hebrew original, but later authors. At the end of his note
he remarks that all Greek commentators to
the Psalms put a critical sign in the margin of
these vv. acknowledging that they are found
in Vg. but are not in the Hebrew original or
in LXX.
Caeterum in gressibus eorum See
above, n.ll. to this Annot.
Subditus Nov. Test.: obnoxius.
Subditus poenam In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains that
he had not disapproved subditus, but prefers
obnoxius.
Cognitiopeccati Nov.Test.:agnitiopeccati.
Et egent Vg.: et egent gloria Dei; Nov.
Test.: ac (et A) destituuntur gloria Dei.
Et egent genus In ASD VI, ,
p. , n. 3, Brown suggests that Er. borrows from Faber Stapulensis, who translated,
f r: egent gloria Dei, and commented
on f v: Vulgata aeditio: Et egent gratia
Dei. Legendum gloria; sunt enim et vetusti
codices qui habent gloria; et illud egent priuationem dicit, ac si dicamus et priuantur
gloria Dei. Er. devotes two notes to remarks
by Titelmans on this v. in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EA. In the rst
he writes: In Graecis codicibus nihil reperio
nisi gloria Dei. Porro quod quidam meminerunt de gratia, nihil mirum, cum Dei erga
nos gratuita benignitas detrahat nobis gloriam
operum et illius gloriam illustret. Nec ideo
protinus in contextu legendum quod additur

ab enarratoribus. So Quidam and enarratoribus probably refer to Faber. In the second
he defends his translation destituuntur.
Nunc autem sine lege iustitiae de m. e.
Remarkable inaccuracy. The Vg. reads: Nunc
autem sine lege iustitia Dei manifestata est,
testicata a lege et prophetis. Nov. Test.:
Nunc vero absque lege iustitia Dei manifestata (A: manifesta) est, dum comprobatur (A: comprobata) testimonio legis ac
prophetarum. NT : ,
.
Nunc autem lex In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, DE, Er. explains
he has used the circumscription for , because he had not yet found testicata in a passive sense and would prevent the
suspicion of a solecism. Actually it is to be
found in a passive sense in Cic. Att. I, ,
and Ov. Fast. IV, (Lewis-Short).
Augustinus Augustinus De gratia Dei et de peccato originali, I, , , CSEL
, p. : Nunc autem sine lege iustitia
Dei manifestata est, testicata per legem et
prophetas. Quomodo ergo sine lege manifestata, si per legem testicata? Non itaque
sine lege manifestata, sed sine lege iustitia,
quia iustitia Dei est, id est, quae nobis non ex
lege sit, sed ex Deo, non quae illo imperante
cognoscendo timeatur, sed quae illo donante
diligendo teneatur, vt et qui gloriatur, in
Domino glorietur.
Aliquid esset It would be relevant or
relative.
Per redemptionem The same reading in
Nov. Test.
ranson ranon (LB VI, E). In Annot.
in Mt. , , ASD VI, , p. , l. , Er.
spells: ransonam.
humanorum This digression is probably connected with Er.s
utterances about the problem of grace and
merits which had been brought up by Luther.
It appears from Supputat. error. in cens.
N. Bedae, LB IX, D, FA and
EF, that N. Beda objected to his view.
Afterwards this criticism was taken up by
the Paris Faculty of Theology, as is shown in
Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, AC,
FA and AD. Cf. ASD VI, ,
p. , l. sq. and p. , n.ll. .
Cf. above, n.ll. ad Rom.
, . can denote a personal activity (BlassDebrunner, p. , , ).
lb
[] [A] P r o p i c i a t o r e m. , id est propiciationem seu magis

propiciatorium, [B] vt, quod Origeni placet, respiciat ad propiciatorium Iudaeorum, Christi nostri typum, [D] quemadmodum et sanguinis meminit. Ad eundem
modum exponit Theophylactus et ante hunc Chrysostomus, [E] postremo et Augustinus libro De spiritu et litera, cap. . [A] Forte interpres masculino genere accipit
[] [A] , [E] sicuti . [B] P r o p t e r r e m i s s i o n e m.
Mirum quod exemplar secutus Ambrosius legat: Propter propositum praecedentium
delictorum. Nam Graeci habent, non , nisi forte mendosus est
codex Ambrosianus. Quanquam quod interpretans subiicit: Sciens Deus propositum
benignitatis suae, subindicat illum propositum legisse, non remissionem. [E] Eodem
modo legit Augustinus loco quem modo indicauimus.
[] [A] I n s u s t e n t a t i o n e. [B] [A] , id est: in patientia et
tolerantia.
[] V b i e s t e r g o. Est et tua addidit interpres. Nam Graece | [B] est: [A]
; Id est: Vbi igitur gloriatio? Atque ita sane absolutius est. [D]
Plurimum acrimoniae addunt orationi percontationes eiusmodi, praesertim re iam
argumentis euicta.
[] [A] A r b i t r a m u r e n i m. , reputamus siue colligimus
igitur. Nam Theophylactus interpretatur , velut hoc iam argumentando collegerit.
[] I m o e t g e n t i u m. Pro imo Graecis est , quod est armantis aduerbium, quasi dicas: nimirum et gentium.
[] Q u i i u s t i f i c a t. , iusticabit, futuri temporis. Respexit enim
ad eos qui adhuc essent in Iudaismo seu paganismo. [C] In codice diui Donatiani
scriptum erat iusticauit, b mutato in u consonans; qua quidem in re subinde
peccant scribae.
Forte D E: nisi forte AC.

Propiciatorem propiciatorium Vg.:
propitiationem; Nov. Test.: reconciliatorem.
Propiciatorem propiciatorium Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Quidam codices habent propitiationem;
Graece est propitiatorium, . Faber
translates, f r: propiciatorium.
propitiatorium In Ex., Lv. and Nu. W&tk,
is interpreted in the last Dutch translation
of the Bible, the NBV, as being the equivalent of reconciliation (or atonement) sheet
(or seat). Moses received instruction from
God to place this plate or seat on the top of
the Ark of the Covenant. This sheet of pure
iusticat A CE: iusticet B.

paganismo D E: gentilitate AC.
gold had a golden cherub on each end (Ex. ,
sq.). In Ex., Lv. and Nu. the LXX oers the
translations or .
In the rst translation it is called the cover
of (re)conciliation, in the latter translation it
can be interpreted as means of (re)conciliation. Just as God ordered Moses to place the
W&tk on the Ark, He presented Christ as a
means of (re)conciliation by his blood, to be
received by faith (RSV ) i.e. the faith which
Jesus Christ oers,
. Cf. Rom. , :
[] . See ThDNT ,
pp. , where is regarded as
neuter.
Origeni Orig. writes in Comm. in Rom.
III, , Migne PG , AB: Et videtur propitiatorium hoc, de quo scriptum est
in Exodo, ad nullum nisi ad Saluatorem
Dominum retulisse, cum dicit quia hunc
posuit Deus propitiatorium per dem. And
in Comm. in Rom. III, , Migne PG ,
AB, he writes: Quia ergo Iesum
Christum proposuit Deus propitiatorium per
dem in sanguine eius, necessarium videtur requirere de diuinis legibus quae sit propitiatio quae per sanguinem at and, after
quoting from Lv. , , , and ,
concludes: Per sanguinem ergo repropitiat
sacerdos pro omni Synagoga, vt remittatur
eis.
typum Preguration. Er. refers to the
theory of typology, the science, or rather,
too often, the curious art, of discovering and
expounding in the records of persons and
events in the OT prophetical adumbrations
of the Person of Christ. Examples are persons like Adam (Rom. , ) and Melchizedek
(Hebr. , , ), and events like the giving of manna (Hebr. ), the water owing
from the smitten rock (. Cor. , ) and
this passage to Orig.s explanation of which
refers in l. sqq. ad Rom. , . See Encyclopaedia of Religion and Ethics, vol. , Edinburgh , pp. . Cf. ThDNT ,
pp. , for the NT pp. , where
on p. is explained that Paul uses in the meaning of an advance presentatation. (Hebr. , , ), and events like
the giving of manna (Hebr. ), the water
owing from the smitten rock (. Cor. ,
) and this passage to Orig.s explanation
of which refers in l. sqq. ad Rom. ,
.
meminit Probably Paul. See the textual
similarity rendered in the next note.
Migne PG , AB: , ,
.
, , , ,
, , .
Chrysostomus Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , also refers to the sacrices
in the OT in general terms.
Augustinus De spiritu et littera, ,
, CSEL , p. , reads propitiatorium

instead of propitiationem in Vg.
In ThDNT , p. , is regarded as neuter.
Propter remissionem The same translation
in Nov. Test.
Ambrosius remissionem In Er. ed.,
p. , Ambrosiaster quotes the Bible text as
in l. and oers the same explanation as in
l. sq. Cf. Comm. in Rom. , , CSEL ,
, , pp. and .
Eodem indicauimus Aug. De spiritu et littera, , , CSEL , p. .
In sustentatione Vg.: in sustentatione
Dei; Nov. Test. A: in patientia Dei; BE:
quae Deus tolerauit.
Vbi est ergo Vg.: Vbi est ergo gloriatio tua?. Nov. Test.: Vbi igitur gloriatio?. Weber mentions tua in app. crit.,
Wordsworth-White includes it in the text.
Vbi igitur gloriatio In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC, Er. explains why he
omitted tua but acknowledges that the presence of before is in favour of the
translator.
absolutius See introd., .
percontationes Almost equal to interrogationes. Cf. Quint. Inst. IX, , : Quid
enim tam commune quam interrogare vel
percontari? Nam vtroque vtimur indierenter, quamquam alterum noscendi, alterum
arguendi gratia videtur adhiberi.
Arbitramur enim Nov. Test.; Arbitramur
igitur. Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
Theophylactus In Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AB, the text of
v. is quoted as
, and
explained as: , .
Imo et gentium Nov. Test.: Certe et gentium.
Qui iusticat Nov. Test.: qui iusticabit.
Qui iusticat scribae Cf. Valla.
Annot., Garin, , p. , col. : Futuri temporis est, iusticabit, non praeteriti, iusticauit, . Faber also translates, f
v: iusticabit In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, CE, Er. explains his
translation by the consensus of the Greek
mss., though he likes the reading iusticat.
[] [A] L e g e m e r g o d e s t r u i m u s? , id est irritam facimus siue abolemus, vt paulo superius ostendimus. Porro quod sequitur, l e g e m
s t a t u i m u s, dictum est pro fulcimus seu stabilimus et facere, vt stet
aliquid, alioqui vacillans. [D] Alioqui Latinis aliud sonat statuere, nimirum decernere.
[A]
EX CAPITE QVARTO
[] [B] Q u i d e r g o d i c e m u s i n u e n i s s e A b r a h a m p a t r e m n o s t r u m s e c u n d u m c a r n e m? Incertum est vtro referatur haec particula, secundum carnem, ad Abraham patrem an ad inuenisse. Scio in plerisque Graecorum codicibus hunc esse ordinem: Quid ergo dicemus Abraham patrem nostrum inuenisse
secundum carnem? Verum secus legit Origenes, secus Ambrosius, secus habetur in
vetustis Latinorum codicibus, [D] nimirum hac distinctione, [B] vt patrem nostrum
proxime adhaereat [C] ad hanc particulam, [B] secundum carnem. Sentit enim Paulus Abraham iuxta vocationem ad dem et gentium esse patrem, caeterum Iudaeorum esse patrem duntaxat iuxta carnem. [D] Sic enim interpretatur Theophylactus:
, inquit, , , . Id
est: Patrem autem iuxta carnem vocat illum, excludens eos a cognatione spirituali,
seu potius compellens eos, vt illum imitentur in omnibus. Similia Chrysostomus:
, . id est: Patrem autem
illum dixit, excludens eos a vera Abrahae cognatione simulque viam aperiens gentibus ad anitatem Abrahae consequendam. Et tamen alium sensum indicat ordo
Graeci sermonis, vnde hyperbaton accipiamus oportet. Alioqui legendum erat:
; [B] Proinde non veriti sumus
pristino ordini reddere hunc sermonem. Quanquam haud me fugit Ambrosium sic
locum hunc interpretari, vt secundum carnem referatur ad inuenisse; vt intelligamus
adeo Mosaicam legem non posse praestare salutem, vt nec Abraham ipse quicquam
consecuturus fuerit secundum carnem, hoc est per circuncisionem, nisi dei merito
placuisset Deo.
[] [A] H a b e t g l o r i a m. . Gloriationem magis signicat quam
gloriam, quemadmodum et , hoc est: habet quod glorietur et iactet se.
[] [B] C r e d i d i t A b r a h a m. Argutatur nonnihil Origenes, subhaesitans an
hic vicio librariorum legatur Abraham pro Abramhoc est: trisyllabum nomen pro
dissyllabo, quod id temporis quo promittenti credidit Deo, nondum esset Abraham, sed Abram. Vnde consentaneum est illic apud Hebraeos non haberi Credidit
Abraham Deo, sed Credidit Abram. [E] Atque ita verterunt Septuaginta .
[B] Equidem laudo hominis diligentiam, et pudet nostrae oscitantiae. Tamen hoc
sane loco, si sermo referatur ad eum qui scripsit, siue Moses is fuit, siue Esdras,
siue alius quispiam, illi certe fuit Abraham. Caeterum vbi Deus narratur illum
nominatim compellare, Abram dicitur, non Abraham, donec illi nomen auctum
Argutatur CE: Cauillatur B.

Legem ergo destruimus Nov. Test.: Legem
igitur irritam facimus.
superius See above, ad Rom. , , l.
sqq.
legem statuimus Nov. Test.: legem stabilimus.
The reading in Nov. Test. Modern
editions of NT read ; Tischendorf
and Merk include in the app. crit.
Blass-Debrunner, p. , , mentions that
the verb is derived from the conj. ,
and that it is less vulgar than according to W. Brockmeier, De Sancti Eustathii episcopi Antiocheni dicendi ratione, Munich, ,
p. .
Quid ergo carnem NT :
. This is also the reading of the Complutensis and Nov. Test. In Nov. Test. A Er.
followed this word-order in his translation:
Quid igitur dicemus, Abraham patrem nostrum inuenisse secundum carnem; in this
both the word-order and the comma suggest that secundum carnem is linked with
inuenisse. In the Vg. and Nov. Test. BE
word-order is: Quid igitur dicemus, inuenisse Abraham patrem nostrum secundum
carnem, just like in Fabers translation, f
r. See also below, n.l. , and ASD VI, ,
p. , n. 2.
Origenes The quotation of this verse in
Comm. in Rom. IV, , Migne PG , B, is
equal to the reading of Er.s entry in ll.
.
: Quid ergo dicemus inuenisse Abraam
patrem nostrum secundum carnem? Cf.
.
distinctione punctuation.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , DA.
PG , .
hyperbaton Refers to the reading which Er.
found in Greek mss. and included in Nov.
Test. A, and the translation of which he oered
in Nov. Test. A and above in l. sq.; there
patrem nostrum is separated from secundum carnem by inuenisse. See introd.,
.
Ambrosium Deo Ambrosiaster.
The quotation of the v. is equal to the Vg.
text; the comment reads: Postquam ostendit non posse per opera legis quenquam
iusticari apud Deum, adiecit nec Abraam
potuisse aliquid mereri secundum carnem.
Carnem dicens circumcisionem posuit, quia
nihil quaesiuit Abraam per circumcisionem.
Ante enim iusticatus est quam circumcideretur. Er.s ed., p. . Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and .
Habet gloriam Nov. Test. A: habet gloriationem; BE: habet quod glorietur. Cf.
Faber, who, both in his translation and his
commentary, f r and r, translates:
habet vnde glorietur.
Habet iactet se Cf. ASD VI, , p. sq.,
n. 4, and above, l. sqq. ad Rom. , .
Credidit Abraham Vg.: Credidit Abraham
Deo; Nov. Test. reads: Credidit autem Abraham Deo, and, like modern edd. of NT : . Cf. ASD VI, ,
p. and p. , n. 2.
Origenes syllabae In Comm. in
Rom. IV, , Migne PG , AB, Orig.
points out the reading of Gn. , : Credidit
Abram Deo. The name of Abram, which
is missing in the Hebrew text of this verse
(a !$), is added in LXX :
. Not until Gn. , is the fact
related that God changed Abrams name into
Abraham. But in Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , DA, Orig. proves himself not
as sure as Er. that it is an error in the mss.;
he wonders if Paul deliberately used the name
which God gave instead of the name which
was used in Gn.
siue Moses siue Esdras Er. refers to
. Ezra (Ezra Apocalypse) , , where
it is told that, because the Law had been
lost in the destruction of the temple, the
Lord commanded Ezra to take in what He
had said, told and shown to Moses and to
retire with ve men who could write quickly,
and that Ezra thereafter, as if in trance, dictated to them the Pentateuch and probably
other books. Siue Moses siue Esdras
is reminiscent of Hier. Adv. Helv. , Migne
PL , A: siue Moysen dicere volueris
auctorem Pentateuchi, siue Ezram eiusdem
instauratorem operis, non recuso. According to Faber, f v, it had not escaped
Jeromes attention that Ezra had left behind
these books, though perhaps he had not seen
them.
lb
esset accessione syllabae. [E] Sunt qui dicant et in peruetustis codicibus Latinis
hoc loco legi Abram, non Abraham. [A] E t r e p u t a t u m e s t. , id est
imputatum est, hoc sane loco. Nam Graeca vox anceps est. Caeterum longe aliud
est | reputare quam imputare. [E] Reputare est animo considerare, imputare
est acceptum ferre aut in rationem addere, plerunque citra reprehensionem.
Deputare idem est quod supputare aut existimare seu aestimare, quum Graeca
vox sit polysemos ad reputare, imputare, aestimare. proprie sonat
imputare, quo verbo et alias vsus est apostolus. [A] Nec iniuria Valla taxat hoc loco
puerilem aectationem copiae in interprete, dum idem verbum Graecum, eodem
in loco, nunc vertit reputatur, nunc accepto fert, nunc imputatur, quasi nefas esset
eandem vocem saepius repeti.
[] E i v e r o q u i n o n o p e r a t u r, c r e d e n t i a u t e m. Vtrunque Graecis participium est, , , id est: non operanti, tamen credenti. Et rursum reputatur pro imputatur. S e c u n d u m p r o p o s i t u m g r a t i a e D e i. Haec clausula non est in Graecis codicibus. Etiamsi Ambrosius ita legit
et exponit nominatim haec verba. Vnde apparet illum diuerso vsum exemplari.
[B] In codice peruetusto, cuius copiam fecit [C] Ioannes [B] Coletus e Paulina
bibliotheca, non erant in contextu, sed diuersa ac recentiore manu in ima margine
adiecta.
[] [A] A c c e p t o f e r t. , id est imputat siue acceptum fert. Est
autem acceptum ferre pro accepto habere quod non acceperis, quae apud iureconsultos [B] ni fallor, [A] vocatur acceptilatio.
[] N o n i m p u t a u i t. . Futuri temporis est, tametsi esse potest
aoristus subiunctiui, [B] si scribatur per , , [A] vt sit imputauerit; [B]
licet haec quoque pro futuris vsurpentur.
[] [A] T a n t u m m a n e t. Manet apud Graecos non inuenio. Sic habent Graeci codices: , ; Beatitudo igitur ista, siue beaticatio, [B] aut beatio, [A] vtrum in circuncisionem an
in praeputium? Vt subaudias: venit, [E] competit, [A] aut simile verbum; atque
BE: A.
esse potest BE: potest esse A.
D E: AC.
atque E: et AD.
imputatur BE: imputo A.

Ei BE: Et A.
Haec clausula BE: Dei A.
ferre pro accepto BE: ferre, debere, siue
pro accepto A.
Sunt qui dicant I do not know to whom Er.

refers. Abram is mentioned as a v.l. of the Vg.
in Rom. , , but it is not given for Rom. ,
and in Wordsworth-White.
Et reputatum est Nov. Test.: et imputatum
est.
Reputare apostolus The addition is connected with criticism from Titelmans. Just like here Er. holds an exposition
about the meanings of the compounds of
putare in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
ED; there he refers to Valla, Eleg. VI,
(Garin, , p. ). A comparable discussion is to be found in ll. ad Rom.
, , and Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
FB. Cf. Drysdall, p. sq.
polysemos with many meanings (postclass.)(Forcellini refers to Serv. Comm. Aen.
I, : Cano polysemus sermo est. Tria enim
signicat: aliquando laudo, vt regem canebant [Aen. VII, ], aliquando diuino, vt
ipsa canas oro [Aen. VI, ], aliquanto canto, vt in hoc loco). Mind the Greek ending.
Valla In Annot., Garin, , p. , col. ,
Valla refers to the translation of as
reputatum est in v. , reputatur in v. ,
imputatur in v. , accepto fert in v. and
imputauit in v. , and comments: Quis
putet Graece, hoc est in fonte, esse vnum verbum pro his omnibus, reputare, imputare
et accepto ferre? Quanquam nunquam me
legisse memini accepto ferre, sed acceptum
ferre; vnde acceptilatio, sed alia illa est signicatio. Ergo ne multis agam, mallem interpres
simpliciter per verbum puto transtulisset.
aectationem copiae On repeated occasions
Er. criticizes what H.J.de Jonge denes as the
inordinate straining after eect through the
display of a wealth of words and other rhetorical means in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD
IX, , p. , n.l. on Annot. in . Thess. ,
(LB VI, E; ASD VI, , p. , l. ),
where Er. also used this term.
Ei vero autem Vg.: Ei vero qui non
operatur, credenti autem in eum qui iusticat impium, reputatur des eius ad iustitiam secundum propositum gratiae Dei; Nov.
Test.: Porro ei qui non operatur, sed credit
(credit autem A) in eum qui iusticat
impium, imputatur des sua ad iustitiam.
Secundum Dei This part of the
sentence in the Vg. is omitted in Nov. Test.
Also Faber omitted it (f r); he commented
(f v): Haec particula secundum propositum gratiae Dei in codicibus Graecis non
habetur; nichil tamen ocit intelligentiae.
Weber and Wordsworth-White mention the
passage in the app. crit. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 5.
, and Comm. in Rom. , , , CSEL ,
, pp. and .
codice Paulina bibliotheca A codex
of the Chapter Library of St. Pauls in London.
See introd., .
Ioannes Coletus John Colet, c. ,
He studied in Italy and in Oxford. In
he was appointed Dean of St. Pauls. He was

one of the leaders of Christian humanism
in England, and from till his death a
close friend of Erasmus; he had an important
spiritual inuence on Erasmus and Thomas
More.
Accepto fert Nov. Test.: imputat.
Accepto acceptilatio This note is
borrowed for the greater part from Vallas text
quoted in n.l. .
acceptilatio a formal verbal release from an
obligation (OLD s.v.)
Non imputauit Nov. Test.: non imputabit
(imputarit A).
Since the Hellenistic period a
usual form for the future tense (Blass-Debrunner, p. , ); preceded by
is the reading which Er. found in most
Greek mss. and in Vallas text, and which he
included in Nov. Test.; it is also to be found
in modern edd. of NT. followed by a
subjunctive is already usual in classical Greek
for a negative enunciation about future (BlassDebrunner, p. sq., ). Cf. ASD VI, ,
p. , n. .
Tantum manet Vg.: Beaticatio ergo haec
in circumcisione tantum manet, an etiam
in praeputio? Nov. Test.: Beaticatio igitur
haec, in circuncisionem (praepucium AC,
praeputium D) tantum (om. A), an et (om.
A) in praeputium (circumcisionem AD)
deuenit (om. A)? Faber maintained manet
in his translation (f v) but commented
(f v r): Neque tantum neque
manet in Paulo habetur; sed est substantiuum verbum subintelligi potuit ac si diceremus: Beatitudo igitur haec in circuncisione
an etiam in praeputio est? WordsworthWhite and Weber mention tantum manet
only in the app. crit. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 4.
praeputium Like
modern NT edd. ov. Test. reads: ,
; The translation reads: Beaticatio igitur haec, in circuncisionem tantum, an
et (et om. A) in praeputium deuenit?
beaticatio beatio ThLL, , mentions only a letter from the Council of Chalcedon to Leo the Great (Pope ) in
the translation by Runus Diaconus (),
Epist. , , Migne PL , B: eius dei
beaticationem super omnes adducens as
a translation of , but does not
include beatio.
lb
ita Graecorum scholia legunt et interpretantur. [D] Theophylactus enarrans pro

verbo subaudito quod interpres reddidit: manet, supponit , id est cadit
[E] siue competit; quemadmodum dicimus: Non cadit in sapientem iracundia.
[A] Atque adeo haud scio an interpres cupiens explicare Pauli mentem scripserit:
manat in circuncisionem, quod postea mutatum sit in manet. [E] Alioqui praepositio dure iungeretur accusandi casui. Potest et e superioribus repeti verbum:
Dauid dixit beatitudinem etc.: Haec igitur beatitudo num dicta est in circuncisionem tantum an etiam in praeputium? [B] Annotandum et illud, apud Origenem et Ambrosium addi tantum, quod in vulgatis Graecorum codicibus non reperio, ne in vetustis quidem Latinorum exemplaribus. Certe in Paulino illo codice
sic reperio scriptum: Beatitudo ergo haec in circuncisione, an etiam in praeputio?
Quanquam non negarim vim eius aduerbii latere in coniunctione : an etiam
in praeputio? Quod vt eret explanatius, adiecerunt tantum. [E] Ne illud quidem arbitror negligendum, hic accipi non pro ipsa qualitate beati, sed
pro praeconio beatitudinis, quod Dauid tribuit homini non ex operibus, sed ex
gratia Dei per dem non imputantis peccata. Graecis enim dicuntur qui praedicantur beati, etiam falso. Iusticiam autem hic appellat non vniuersam virtutem, sed innocentiam, quae contingit gratuita condonatione peccatorum. Porro beatitudo et iusticia natura inter se cohaerent; vnde consequitur, vt
in quemcunque cadit iusticiae elogium, in eundem cadat et beatitudinis elogium.
Sed Abrahae nondum circunciso tributum est iusticiae elogium; in eundem igitur
et per hunc in gentes incircuncisas competit beatitudinis elogium, quod praedicat Dauid circuncisus. Ita non tantum paria facit praeputium cum circuncisione,
verum etiam in hoc antecellit, quod ante natam circuncisionem id laudis promeruit.
[] [A] I n c i r c u n c i s i o n e. , id est: cum esset in circuncisione, [D] quod perinde valet ac si dixisset: , id est circunciso, sicut
pro eo quod erat . Praeter interrogationis gratiam multum lucis addit , cuius altera parte reiecta alteram euincit. Nullum enim
argumentandi genus vel apertius vel violentius.
| [] [A] S i g n a c u l u m. [D] Duo verba ponit Paulus, et ;
posterius est [A] , id est signum ac notam impressam. Nam dei causa
solemus obsignare quod certum esse volumus. Atque ad hunc modum obsignamus
quod ad tempus sepositum ac reconditum esse cupimus suo loco depromendum.
[B] Alioqui videri poterat Paulus bis idem dixisse, cum paulo ante dixisset: signum,
mox repetens signaculum. Alterum est Graecis , signum, quo aliud signicatur. Siquidem iam tum carnalis illa circuncisio typum gerebat christianae circuncisionis, quae non aufert pelliculam a glande, sed amputat omnes noxias cupiditates
a corde. Erat et signaculum quod ad tempus tegeret mysterium post aperiendum,
[D] videlicet iustitiae quae confertur per dem. Potest autem aliquid esse signum
quod non sit signaculum, vt statua signum est, at anuli symbolum axum syngraphae est. Est autem in his duabus dictionibus appositio. Eadem enim
res dicitur , quatenus declarat iustitiam ex de quae erat in Abraham ante
circuncisionem, et , quatenus exemplo Abrahae omnibus credentibus promittebatur iustitia ex de sine circuncisione. [B] Annotatum est hoc diligenter ab
Origene.
gratuita scripsi cum BAS: gratis ita E.
scripsi: D E.
scripsi: AE.
cupimus D E: volumus AC.

omnes D E: omneis B C.
quod D E: quo B C.

Comm. in Rom. , , Migne PG , D.
Theophylactus competit In Expos.
in Rom. , , Migne PG , D
A, Theophyl. quotes the text of NT without verb, and ends his explanation with:
,
, , . Persona, f v, begins the entry quoting from Vg.: Beatitudo ergo hec in circumcisione manet, and translates with
cadit.
Non cadit iracundia Reminiscent of
Tusc. III, , , where Cic. writes about
malicious pleasure: Quo t, vt alieno malo
gaudeat; quod quoniam non cadit in sapientem, ne vt irascatur quidem cadit; sin autem
caderet in sapientem aegritudo, caderet etiam
iracundia. Cadere in is used here in the
meaning to suit, to t given in OLD, s.v.
Alioqui casui followed by an
accusative is very often used in answer to the
question where to as in classical Greek,
but is also often used in an answer to the
question where. Blass-Debrunner, p. ,
.
Origenem In Comm. in Rom. IV, ,
Migne PG , A, not only tantum but
also manet is missing; the text is quoted just
like in l. sq, p. .
Ambrosium tantum Ambrosiaster,
.
Paulino illo codice See introd., .
peccata Refers to the
beatitudes in Ps. ( Vg.), sq. introduced
in v. and quoted in v. sq.
Iusticiam Refers to the second part of this
v.: Dicimus enim quia reputata est Abrahae
des ad iustitiam.
praeputium circuncisione This can be
regarded as a metonymy for those who are
circumcized and those who are not.
In circuncisione The translation in both Vg.
and Nov. Test.
Chrys. uses this word, dis-
cussing this passage in Hom. in Rom. , ,

Migne PG , . For other authors see
Lampe, s.v.
Rom. , sq. In the state
of having the foreskin; : uncircumcised. Liddell-Scott.
interrogationis See introd., .
A pathetic device which creates
tension (Lausberg, p. , ). In Latin
in Serv. Comm. ad Aen. II, and X,
.
Signaculum Both in Vg. and Nov. Test. B
E. The translation obsignaculum in A lingers
on in ll. obsignare and obsignamus.
Sign. Cf. ThDNT , pp.
, particularly p. .
Seal as a sign of conrmation. Cf. ThDNT , pp. , particularly
pp. .
syngraphae a written agreement to
pay, a promissory note, bond (LewisShort).
Origene Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , CA; particularly AC:
Signum namque dicitur, cum per hoc quod
videtur aliud aliquid indicatur Sic ergo
accepit et Abraham signum; et quod esset
signum in consequentibus dicit: Circumcisionem, inquit, quae circumcisio esset signaculum iustitiae dei quam habuit, antequam circumcideretur. Bene ergo circumcisionem signum appellauit in Abraham, quia
et ipsa aliud videbatur et aliud intelligebatur;
et ostendit quia iam tunc carnalis illa circumcisio signum erat spiritalis circumcisionis,
quae non in carne suscipitur, sed in corde.
Quod vero dixit signaculum, ita intelligendum puto. Signaculum dicitur, cum alicui
rei seruandae pro tempore custodia imponitur, quod nemo alius nisi ipse qui impressit, debeat resignare. Per istud ergo signaculum, vt exponit apostolus, iustitia dei
quam in praeputio positus Abraham accipere
meruit, indicatur, et pater esse multarum gentium.
[] [A] N o n h i s t a n t u m q u i s u n t e x c i r c u n c i s i o n e. Graeca
multo secus habent: , . Id est: qui
non tantum sunt ex circuncisione, sed etiam incedunt per vestigia etc.; vt intelligas non esse satis Iudaeum fuisse natum, ad hoc vt sis lius Abrahae, nisi eiusdem ingrediaris vestigiis, id quod est liorum. [B] Mecum facit Ambrosius legens
ad hunc modum: Vt sit pater circuncisionis eorum qui non solum ex circuncisione
sunt, sed et eorum qui insequuntur vestigia dei. Nec abhorret ab hac lectione Origenis interpretatio, signicans ita demum Iudaeos patrem habituros Abraham, si
ad dem pertinerent quae illi nondum circunciso iusti cognomen conciliasset. [D]
Certe mecum facit Chrysostomus, etiamsi Theophylactus aliquanto secus exponit.
In codice quo sum vsus, scriba per negligentiam omiserat . Eam voculam aliquis
asscripserat non suo loco, , quum Chrysostomus legat: ,
[E] et distinctioni respondet enarratio. [D] Non enim hoc sentit [E] his verbis, [D]
Abraham esse patrem et Iudaeorum et gentium, sed non esse patrem Iudaeorum,
nisi sequantur illius vestigia. [E] Nam ante dixit illum esse patrem omnium gentium, non simpliciter omnium, sed credentium; eundem hic dicit patrem Iudaeorum, qui ne putarent esse satis prognatos esse ex stirpe Abraham, ostendit inutilem
esse sanguinis propinquitatem, nisi dem illius imitantes declarent se germanos
illius lios. Oendit nonnihil articulus mox praeter vsum repetitus, .
Verum eri potuit, vt eam syllabam scriba quispiam adiecerit. Denuo, nactus Graecum Theophylacti codicem inspexi locum attentius. Eandem sane lectionem quam
indicaui haberi, per adiectum supra versum, repetit in enarrando, admonens
etiam quomodo sit legendum, quanquam in sententia non dissentit a Chrysostomo.
Qui vertit Theophylactum, sic reddidit Graeca, vt nesciam an satis intellexerit; proinde non grauabor hunc locum bona de reddere: Existentem obiectionem dissoluit. Nam fortassis dicturus erat aliquis: Si quum praeputiatus esset, iusticatus est
Abraham, qua gratia circuncisus est? Ad hoc respondet quod circuncisionis signum
acceperit loco signaculi, quod obsignaret praedicaretque ipsum ex de fuisse iusticatum, quam dem exhibuerat prius, quum esset praeputiatus. Itaque quoniam
duo haec considerantur in Abraham, praeputium et circuncisio, per praeputium
CE: A B.
illius D E c : illis E.
illius E c: illus E.
Non his excircuncisione Nov. Test. A:

iis qui non solum essent ex circuncisione;
BE: iis qui non solum genus ducerent a
circuncisis.
in A and B is an example
of iotacism.
Ambrosius dei Ambrosiaster. Er.s
ed. reads, p. : sequuntur instead of insequuntur. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and .
Origenis Comm. in Rom. IV, , Migne

PG , BD: Ita ergo et hi qui de
Abrahae semine secundum carnem genus
ducunt, non dicuntur lii Abrahae, si eius
non habent dem cum de eo scriptum est
quod crediderit Deo, et reputatum sit ei ad
iustitiam, nondum Abraham vocabatur, sed
Abram erat nomen eius. Adhuc enim incircumcisus manebat, vt interpretatur apostolus.
Chrysostomus enarratio In Hom.
in Rom. , , Migne PG , and (Giberti, f r), Chrys. only quotes:
but he does not quote:
. In his
explanation he argues:
(sc. ) ;

. ,
, ,
, , ,
(also quoted by Er.
in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A
B)
, ,
.
Theophylactus In Expos. in Rom. , ,
Migne PG , BD, Theophyl. argues
that Abraham is the father of the circumcised
only if they follow the example of his faith.
He compares circumcision without faith with
a wallet without contents. He quotes the NT
text as: ,

, and comments:
,
,
.
, ,
, , , . , ,
. ,
,
,
, .
, . , ,
. Er. read in his ms.
instead of . So the dierent view ascribed to Theophyl. concentrates
on the translation in ll. , p. : Est
autem pater vestigiis dei, a passage which
Persona, f r, translated as: Est itaque

Abraam non eorum modo qui in circumcisione sunt parens, sed omnium plane qui sue
dei, quam esse in preputio constat, insistunt
vestigiis, hoc est qui idem quod ille et credant
et sentiant; credidit enim ille resurrectura aliquando corpora morte confecta Huc redit
dictorum summa hec omnis: Abraam cum in
preputio esset, et credidit et iusticatus est,
ita vt eorum qui in preputio commanerent
pater sit habitus. Deinceps circumcisionem
accepit in signum eius que in preputio esset
dei, quam hic etiam cum circumcisus esset
seruabat; t itaque vt quoniam in preputio
desit hec des frustra Iudei haud secus circumcisionem iactare hanc valeant, quam hi
qui et si sacculum aliquem obsignatum ostentent, vacuus tamen pecuniis deprehendatur.
Iudeis igitur marsupium gestat circumcisionis signo munitum, cum dei nullam habeat
notionem, cuius signaculum est circumcisio.
codice quo sum vsus Cod. . Cf. introd.,
, and ASD VI, , pp. sq. and sq.
Eam voculam deprauatum The
digression is connected with criticism
from Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DD, Er. opposes this criticism; referring to the subsequent vv., he maintains his view that only through the faith
Abraham is father of both the Jews and gentiles who follow the example of Abrahams
faith. Just as in this Annot. he bases himself on Origen, Ambrose (= Ambrosiaster),
Chrysostom and Theophylact, explaining that
Titelmans interpretation of Chrysostom is
wrong. Er. comes back to this issue in the
digression, below, ll. . It is striking that Er. does not refer to the opinion
of Thomas Aquinas, Super Rom. lect., , ,
n. , Cai, , p. sq.: Tertio, ibi, Qui est
pater, etc., probat quod supposuerat, scilicet
quod semen Abrahae sit non solum quod est
ex lege, sed etiam quod est ex de, per auctoritatem scripturae, cuius, primo ponit sensum, dicens: qui, scilicet Abraham, est pater
omnium nostrum, id est, omnium credentium, siue Iudaeorum siue Gentium.
distinctioni punctuation.
Nam ante deprauatum In this
digression Er. discusses the problems
with the interpretation of the NT text and
the comment by Theophylact quoted in
n.ll. , about which he had had a dierence of opinion with Titelmans.
Chrysostomo See above, n.ll. .
lb
quidem declaratur pater praeputiatorum. Sed quorum? Eorum qui similiter atque
ipse crediderat, crederent, vt et illis des imputaretur ad iustitiam, id est: in hoc vt
iusti erent. Per circuncisionem vero rursus declaratur pater circuncisionis, hoc est
circuncisorum. Est autem pater non his solum qui circuncisionem habent, sed et
his qui ingrediuntur illius dei vestigiis, quam dem habuit in praeputio. Ad hunc
igitur modum legendum est: Et pater esset circuncisionis, non his qui circuncisione
tantum illum referunt, verum etiam iis qui incedunt vestigiis dei; hoc est: qui credunt similiter atque ille mortuorum corporum resurrectionem etc. Interpres omisit
quaedam verba et addidit vnum. Suspicor autem locum apud Theophylactum non
carere mendo. Quum enim admonet quo pacto sit legendum, probabile est illum
eam posuisse lectionem quam sequutus est Chrysostomus, quandoquidem et reliqua commentarii pars declarat illum eandem sequi sententiam. Sed videre mihi
videor exitum huius dicultatis, vt nihil oendat articulus repetitus aut transposita negatio. Nimirum vt non pertineat ad | negationem, quemadmodum
interpretatur Chrysostomus, sed ad , vt intelligamus inter Iudaeos duos
ordines, alterum qui nihil habent Abrahae, nisi quod circuncisi suntet horum
negatur esse pater, alterum eorum qui praeter circuncisionem etiam dem illius
imitanturhorum demum patrem vult esse Abraham. Hunc sensum et hanc lectionem sequutus est Theophylactus, nec diuersus est a sententia Chrysostomi. Verum
hic obstrepit coniunctio , non suo loco posita, . Quod si legamus
, ne tantulum quidem residet scrupuli. Id autem probabile est incuria
scribarum commissum. Vtraque lectio sensum habet catholicum ac ferme eundem.
In vtraque tamen est scrupulus, in priore de repetito, in altero de transposito. Prior sic habebit sublato articulo: ,
, , id est: his qui non solum sunt circuncisi,
sed qui ingrediuntur etiam per vestigia dei, quae fuit in praeputio. Posterior sic
habet: , , id est:
non his qui nihil aliud sunt quam circuncisi, sed his qui etiam incedunt per vestigia
dei, vt coniunctio etiam repetat circuncisionem. Posterior mihi magis probatur.
Interpres neutram lectionem reddidit, nisi quod suspicor locum a librariis deprauatum.
[] [A] N o n e n i m [E] p e r l e g e m [A] p r o m i s s i o A b r a h a e. . Melius hic addidisset: [B] Contigit [A] quod haeres
esset mundi vel haeredem mundi futurum.
[] A b o l i t a e s t. . Quam varie transtulit eandem vocem, tamen
hoc loco recte: irrita facta est, abrogata est, antiquata est.
[] N o n e i q u i e x l e g e e s t s o l u m. Apud Graecos Abrahae videtur datiui casus, vt pertineat ad pronomen eialioqui addidisset :
, , id est: non solum ei
Abrahae qui est ex lege peculiaris Iudaeis, sed etiam ei qui est ex de communis
omnibus gentibus, vt duos Abraham imagineris in vno. Tametsi sensus alter
mihi non displicet, sed hic posterior argutior. Etenim vt duos facit Adam, [E]
terrenum et coelestem, [A] ita [E] quasi [A] duos facit Abraham, [E] iusticatum in
praeputio per dem, qui pater est gentium spiritualis, et iusticatum per dem in
circuncisione, qui duplici nomine pater est Iudaeorum credentium. [A] Quanquam
video plerosque diuersam sequi sententiam. [D] Verum quod legimus: non ei qui
ex lege solum, magis conueniebat quod, quum praecesserit semen; semen autem
hic posteros dixit ex Hebraei sermonis proprietate.
[] [A] Q u i a p a t r e m m u l t a r u m g e n t i u m p o s u i t e. Si fas non
est omittere quicquam, cur alibi omisit superuam coniunctionem ? Sin licet
alicubi, hic certe fuerat omittenda. Thomas Aquinas indicat quosdam codices pro
posui habere constitui, videlicet annotaturus et alia quae maioris sunt momenti, si
id illi per linguarum peritiam licuisset. Nam vnicam duntaxat linguam nouerat,
nec eam sane ad plenum. Quanquam apud Graecos ponere frequenter vsurpatur
Abolita antiquata est inter sententiam et Quia patrem posuit A.

CE: A B.
CE: A B.
Est autem resurrectionem Translation by Er. of a part of Theophyl.s comment

on the vv. ; see p. , n.l. .
Non enim Abrahae This v. reads in the
NT : ,
( Nov. Test.). Vg.: Non
enim per legem promissio Abrahae, aut semini eius vt heres esset mundi, sed per iustitiam dei; Nov. Test.: Non enim per legem
promissio contigit Abrahae, aut semini eius,
illum haeredem fore mundi, sed per iustitiam
dei.
Abolita est Nov. Test.: irrita facta est.
Cf. above, ad Rom. , ,
l. sqq.
Non ei solum NT : ,
,
Vg.: omni semini, non ei qui ex lege est
solum, sed et ei qui ex de est Abrahae, qui
pater est omnium nostrum; Nov. Test. BE:
vniuerso semini: non ei quod est ex lege tantum (non solum ei, quod est ex lege A),
verum etiam ei quod est ex de Abrahae, qui
est pater omnium nostrum.
Etenim coelestem See . Cor. ,
: Factus est primus homo Adam in animam viuentem, nouissimus homo Adam in
animam viuicantem.
quasi duos credentium In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, EF, Er. explained
what he meant speaking about two Abrahams: Est Abraham per dem iusticatus
in praeputio, quem ob solam dem patrem
habent Gentes. Est Abraham iusticatus per
dem in circumcisione, quem bis patrem
habent Iudaei, qui ex eo prognati et ad illius
exemplum circumcisi, dem quoque sectantur eiusdem.
semen proprietate It is obvious that
Er. is thinking of a Hebraism: from Gn. ,
seed is used in the meaning of descendants,
often for descendants of Abraham as in this
v. But is also used in this meaning by
Aeschyl. (Choeph. ) and for a single person
sometimes by poets, e.g. Pind. Olymp. , ,
Aeschyl. Prom. and Soph. Oed. T.
(Liddell-Scott).
Quia posui te Nov. Test.: Patrem multarum gentium constitui te. The translation
constitui is taken from the Vg. text of Gn.
, quoted below in n.l. (p. ).
Si fas Just like in Annot. in
Rom. , , Er. refers to the frequent use of
quia in Vg. at the beginning of passages in
direct discourse as translation of Greek . See
Annot in Rom. , , n.ll. .
Thomas Aquinas licuisset Super
Rom. lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
Littera alia habet, constitui te, quod sensum
non variat. For Er.s appreciation of Thomas
see the introd., p. , .
lb
pro facere. Porro locus est Genesis . Quo loco et illud obiter annotandum, prophetico more tempus praeteritum positum esse pro futuro, constitui pro constituam. C u i c r e d i d i s t i. Graece est , id est: coram
Deo, cui credidit[E] sic Augustinus, [A] siue: ad exemplum Dei, cui credidit. Nam hoc Paulus ad suam retulit personam. Sentit enim, quemadmodum Deus
non est Deus huius aut huius nationis tantum, sed communis omnium, sic et Abraham fore patrem omnium credentium. Nam ad hunc modum interpretantur [D]
Chrysostomus, [B] Theophylactus et [A] Graecorum scholia: ,
ne quis vt nostrum somnium aspernetur. [D] Exemplar enim ex aduerso positum
reddimus. [A] Tametsi Ambrosius legit , id est: cui credidisti, vt referatur
ad ethnicum quem alloquitur. [B] Sic enim ait: Vt vnum Deum omnium doceat, alloquitur gentiles. Nec est quod oendat numerus singularis, cum huiusmodi
crebrae sint apud Paulum. Origenes item indicat hanc clausulam, coram Deo, cui
credidit, ex Pauli persona fuisse additam, sed cui credidit legit, non cui credidisti. [A]
T a n q u a m e a q u a e s u n t. , id est tanquam sint; neque enim est
. Plus autem dixit non esse quam mortuum esse. [B] Ac iuxta Graecam veritatem adducit hunc locum Augustinus explicans Psalmum .: Nam ille vocauit
famem, qui vocat ea quae non sunt tanquam sint. Nec ibi apostolus dixit: qui vocat
ea quae non sunt, vt sint, sed tanquam sint. [E] Nam prisci quoque scriptores non
esse dicebant quae nullius erant ponderis. M. Tul. Minutii cuiusdam testamentum
appellare videtur nullum, quod irritum esset et lege reiectum, et Graeci
vocant | irritas et abrogatas. Diuus Hieronymus in primum Hieremiae caput
ita refert hunc locum: Qui vocauit ea quae non erant, quasi ea quae essent, verbis a
nobis dissentiens, re consentiens.
[] [A] C o n t r a s p e m. , id est praeter spem siue vltra spem,
hoc est: cum non appareret quod sperari posset, tamen summam habuit dem
[B] pollicenti Deo. [A] I n s p e m. , id est spei sus est siue
spei credidit. Quanquam nonnulli codices habebant , in spe [B] siue
Genesis . B: Genesis decimo septimo A,

Genesis decimotertio C D, Genesis . E.
ethnicum BE: gentilem A.

dixit D E: est A B, om. C.
Genesis Gn. , : patrem multarum

gentium constitui te.
Quo loco constituam Cf. KhnerGerth, , , p. (in translation): The perfect tense is used with rhetoric emphasis in
such a way, that an action which has not yet
begun is already represented as ended, and the
situation which results from it is anticipated as
already present. E.g. Soph. El. : , . Blass-Debrunner,
p. sq., oers among other examples
Rom. , : , , Iac. ,
: , and . Ioh. , :
.
Cui credidisti The reading of the Strassburg and Basel and edd. Modern
editions read credidit; Wordsworth-White
oers the readings ante eum (deum) cui credidisti deum and ante eum cui credidisti
deo in the app. crit. Nov. Test.: ad exemplum
Dei cui crediderat.
Also the reading of Nov.
Test. Modern edd. read .
Augustinus Augustin. Contra secundam
Iuliani responsionem imperfectum opus, II, ,
CSEL , , p. : ante Deum, cui credidit.
Migne PG , , explains as follows:
, ,
. ,
, ,
.
Theophylactus Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , CD, explains:

, , .
, ,
,
.
Graecorum scholia Ps. Oecumenius writes
in the comment to Comm. in Rom. ,
, Migne PG , BD:
, . ,
, ,
. ,
, , , ,

,
, . ,
, ,
, , , .
,
.
Exemplar reddimus For we render
the original text in the position opposite.
Ambrosius singularis In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster, after quoting: Ante
eum, cui credidisti Deo, explains: Vt vnum
Deum omnium doceat, alloquitur gentiles
Abraam ipsi Deo credidisse et iusticatum
esse ante eum, in quem et gentes credunt,
vt iusticentur, vt non sit distantia Iudaei
et Graeci in de, quia sublata circuncisione
et praeputio vnum unt in Christo, quia et
Abraam in praeputio credidit et iusticatus
est. Cf. Ambrosiaster, Comm. in Rom. , ,
sq., CSEL , , pp. and .
Nec est singularis Er. observes that
Ambrosiaster explains gentiles, just referred
to as ethnicum, as subject of credidisti
without being hindered by the dierence in
number.
In imitation of Quint. Inst. IX,
, Er. uses for the concept of
enallage. Enallage, , is not used in

the sense of modern stylistics (cf. Hofmann,
p. sqq., sq.), but it is in the sense of
use of a case, a tense or a number instead
of another case, tense or number. Chomarat,
Grammaire, , p. . Cf. De cop. verb. I, :
Ratio variandi per enallagen siue ,
ASD I, , pp. , ll. , and Eccles.,
ASD V, , p. , ll. (in the latter
text tenses are shifted).
Origenes credidisti Orig. Comm. in
Rom. IV, , Migne PG , B: Et recte
addidit ex sua interpretatione apostolus: Ante
eum cui credidit Deum.
Tanquam ea quae sunt Nov. Test.: tanquam sint.
tanquam Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. sq.: Transferendum erat ea
quae non sunt tanquam sint. Non enim dicitur , sed . This translation
is adopted in Nov. Test. and in Fabers translation, f r.
Augustinus Enarr. in Ps. , , CCSL ,
p. sq.
M. Tul. abrogatas This passage is
for the greater part based on Bud, Commentarii linguae graecae, Omnia opera, , Farnborough (repr. of Basel ), , ll. sqq.
and sqq.: Demosth. [,
],
In superiore autem exemplo ex Demost.
dicitur Iudicium nullum, vt Latini
iurisconsulti loquuntur, et Testamentum nullum. Cic. in Praetura vrbana [In Verrem, Act.
, I, , ], Minutius quidam mortuus est,
eius testamentum erat nullum, lege haereditas ad gentem Minutiam veniebat. Nullum
pro irrito posuit, et lege abrogato.
etiam dicitur . Et ,
nullae et irritae. Cf. Dig. XLIX, , , ,
CJC, Mommsen-Krger, , p. , col. :
Si quis, cum praegnatem vxorem haberet, in
hostium potestatem peruenerit, nato deinde
lio et mortuo, ibi decesserit, eius testamentum nullum est CWE , p. , n. ,
refers for the use of in the sense of to be
in eect to Thuc. IV, :
.
Qui essent Hier. Comm. in Ir. I, , ad Ir.
, , CCSL , p. . Cf. Epist. B, (),
CSEL , p. : Deus, qui vocauit ea quae
non sunt, quasi sint.
Contra spem Nov. Test.: praeter spem.
In spem Nov. Test.: sub (in A) spe.
Nov. Test.: .
sub spe. Est autem iucunda [D] vocis eiusdem traductio, tum [B] contrariorum
inter se relatio; quasi dicas: sperabat in rebus desperatis et cum spes non esset,
tamen sperabat, sibi didens, Deo dens. Atque ea demum est Deo gratissima
des, quoties destituti nostris opibus toti pendemus a Deo. [D] Sic enim expedite
distinguit Chrysostomus: , , id
est: praeter spem humanam, in spe Dei. Spem autem Dei vocat quam habebat
[E] Abraham [D] in promissis Dei. [A] V t f i e r e t. . Melius
erat fore se patrem. Nam id erat quod praeter spem sperauit. Et apertius erat
iuxta id quod dictum fuerat quam dictum est. Caeterum ei pronomen interpres
addidit explicandi gratia. S i c u t s t e l l a e c o e l i e t h a r e n a m a r i s. Nihil
horum verborum habetur in Graecis codicibus; [D] tantum est: Sic erit semen tuum.
Caetera nec apud Chrysostomum nec apud Theophylactum nec apud Ambrosium
adduntur. Quanquam qui vertit Theophylactum, adiecit ex aeditione vulgata. [A]
Verum apparet addita a quopiam cupiente sensum reddere dilucidiorem. Retulit
enim Paulus verba Dei stellas coeli ostendentis Abrahae. Quemadmodum legis
Genesis cap. decimoquinto: [D] Numera stellas, si potes. Sic erit semen tuum. Hic
vero parum apte cohaeret sermo: Sic erit semen tuum sicut arena maris etc. Satis
erat dicere: Erit semen tuum vt stellae coeli.
[] [A] N o n e s t i n f i r m a t u s i n f i d e. , id est: non
inrmatus de, hoc est: haud debilitatus parumque rmus ac robustus de. Nam
in praepositio superest [D] apud nos. [A] C o r p u s s u u m. , id est:
suum ipsius corpus. Quanquam Paulus suo more libenter vtitur hoc pronomine
simplici pro composito, hic tamen nonnullam habet emphasim. F e r e c e n t u m
e s s e t. . coniunctio expletiua addita fecit annos incertos.
Nam id temporis Abraham nonaginta nouem habebat annos, vt indicant Graeca
scholia, [B] et ita scriptum est in Genesi. [A] E m o r t u a m v u l u a m.
, id est, quasi dicas morticationem vuluae. Caeterum emortuum
hic vocat eoetum, [B] , ne quis eum iam cadauer fuisse putet, sed
inualidum senio, non simpliciternam postea sustulit liberos ex Cethura, nullo
insigni miraculo, sed hactenus emortuum, vt citra opem diuinam non posset
gignere ex anu. Nam Cethuram integra etiamnum aetate mulierem duxisse legitur.
Huiusmodi ferme Augustinus in Quaestionibus super Genesim libro primo. [A]
Vuluam autem vocat, non membrum muliebre pudendum, vt indoctum vulgus
accipit, sed matricem, qua concipitur foetus, quae cum destituitur vi attrahendi ac
retinendi semen, sterilescit mulier.
[] I n r e p r o m i s s i o n e e t i a m D e i. , id est: in promissione vero Dei. Et sic legit Ambrosius, vt haec pars aduersetur superioribus:
Non est inrmatus, non considerauit etc.; [B] sed nihil disus est, nihil haesitauit in promissis Dei, [A] siue potius ad promissa Dei. [B] Est enim Graece
. [A] N o n h a e s i t a u i t. , id est: non diiudicauit aut
disquisiuit, quod est didentis. Dispicit enim ac diiudicat qui non plene condit. C o n f o r t a t u s e s t. , id est inualuit et potens factus est,
vt respondeat illi superiori , id est non debilitatus de.
parumque BE: et parum A.

Fere centum scholia inter
mulier et In repromissione posuit A.
Emortuam E: Mortuam AD.

BE: A.
traductio repetition. See introd., .

contrariorum See introd., . Cf. G.
Chantraine, Le mustrion paulinien selon les
Annotations drasme, Recherches de science
religieuse (), p. sqq.
PG , : ; ,
.
Vt eret Vg.: vt eret pater multarum gentium secundum quod dictum est ei: Sic erit
semen tuum. Nov. Test.: se fore patrem multarum gentium: iuxta id quod dictum est: Sic
erit semen tuum.
Vt eret gratia In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. responds to
problems raised by Titelmans.
Sicut maris This passage is not
included in Nov. Test., nor in Fabers ed.
and only mentioned in the app. crit. of
modern Vg. editions except for that by
Weber. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo
v, LB VI, **r): Nihil horum verborum
habetur in Graecis codicibus, tantum est Sic
erit semen tuum. and ASD VI, , p. ,
n. 7.
Chrysostomum Theophylactum
Both Chrys. and Theophyl. only quote: , in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Expos. in Rom.
, and , Migne PG , B, respectively. Persona quotes on f v an addition from a Vg. version which is not followed
in modern editions: Secundum quod dictum est ei, sic erit semen tuum sicut stelle
celi, et sicut arena maris. The addition sicut
maris is inspired by Gn. , and ,
.
Ambrosium In Er.s ed., p. , Ambrosiaster does not quote more than Vt eret
dictum est, sic erit semen tuum, but he
refers to the addition at the beginning of
his explanation: Hoc in Genesi. Ostendens
illi stellas coeli, dixit: Sic erit semen tuum,
quod credens iusticatus est. Cf. Comm. in
Rom. , , sq., CSEL , , pp. and
.
qui vertit Theophylactum vulgata Persona. See above, n.ll. to this Annot.
verba Dei semen tuum Gn. , :

ait illi: Suspice caelum, et numera stellas, si
potes. Et dixit ei: Sic erit semen tuum.
Non est in de Nov. Test.: non inrmatus de.
Corpus suum Nov. Test.: suum ipsius corpus.
emphasim See introd., .
Fere centum esset Vg.: cum iam fere
centum esset annorum; Nov. Test.: quum
centum fere natus esset annos.
coniunctio expletiua pleonasm. See introd., .
Graeca scholia Ps. Oecumenius,
Fragm. in Rom. , , ed. K. Staab, p. :
, .
Emortuam vuluam The same translation in
Nov. Test.
nam postea legitur Gn. , sq.
and . Chron. , .
Augustinus Quaest. in Hept. I, and ,
ad Gn. , and , , CCSL , pp. sq.
and sq.
Vuluam matricem For vulua in the
sense of both uterus or matrix and Eng. vulva
CWE , p. , n. refers to J.N. Adams,
The Latin Sexual Vocabulary, Baltimore ,
pp. .
In repromissione etiam Dei Nov. Test.:
verum ad promissionem Dei.
Ambrosius Ambrosiaster, both in Er.s ed.,
p. , and Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and : In repromissione autem
Dei.
Non est considerauit Probably quoted
from memory from v. . The Strassburg ed.
reads: Et non est inrmatus in de, nec considerauit. Basel and read: Et non
inrmatus est in de, nec considerauit, just
like the Clementina and the quotation of the
Vg. text in Er.s Ambr. ed., p. . In CSEL ,
, pp. and , the Vg. text is quoted as
Et non inrmatus in de non considerauit,
Nov. Test. reads: Ac non inrmatus de, haud
considerauit.
Non haesitauit Nov. Test.: non haesitabat.
Confortatus est Nov. Test.: robustus factus
est.
lb
Nec hic additur in praepositio, [C] ne in vetustis quidem Latinorum codicibus.

[A] Quanquam ea est in verbo composito.
[] P l e n i s s i m e s c i e n s. , id est: certus factus et certa
accepta persuasione, quasi dicas: certicatus, vt copiosius explicuimus in praefatione Lucae in Euangelium. Q u a e c u n q u e p r o m i s i t D e u s. , . Quia quod promissum est, potest etiam facere. Et
coniunctio quia hoc loco posita est pro , quod, accepto, non , id est: non ita vt causam declaret, sed exponat quid habuerit persuasum.
[] Q u i a r e p u t a t u m e s t e i. Hic, [B] vbi tertio iam repetitur Genesis
testimonium, [A] Latini codices addunt ad iustitiam. Nam Graeci | [B] tantum
[A] legunt: , id est: imputatum est ei. Atque id satis erat.
Notat enim quod superius dictum est veluti iam cognitum. [B] Et exemplar
omnium quae viderim antiquissimum ex bibliotheca diui Pauli consentit cum
Graecis exemplaribus.
[] [A] Q u i b u s r e p u t a b i t u r. , id est: quibus imputabitur. Miror Iacobum Fabrum in examinationibus suis vertisse: debet imputari.
Quasi debet signicationem habeat futuri temporis, vt apud Graecos . Et [D]
quasi [A] idem sit debet imputari et imputabitur, quemadmodum vulgus ineruditum putat. Nisi forte visum est illi docendi gratia ad hunc loqui modum. Q u i
s u s c i t a u i t I e s u m C h r i s t u m. apud Graecos non additur.
EX CAPITE QVINTO
[] [B] P a c e m h a b e a m u s a d D e u m. In plerisque Graecorum codicibus

[E] scriptum habetur , [B] in aliis [E] variat scriptura; velut [D] apud Theophylactum contextus habet , [E] habemus, [D] enarratio , [E] habeamus. [D] Apud Chrysostomum contextus habet , [E] habeamus, atque item
commentarium, sed hoc incuria librariorum fuisse commissum subindicat illud
quod sequitur, , , id est: non amplius peccamus, vbi
reliquit o micron. Iam [B] haud scio an primae personae
congruant cum indicatiuis, quemadmodum secundae: [E] , [B] . [E]
Quod vt donemus, sensus hic non patitur imperandi modum. Siquidem apostolus loquitur hic de iusticatis per dem, qui iam pacem habent cum Deo; quos
si voluisset deterrere a peccando, ne pacem acceptam amitterent, dixisset aptius
quam . Non enim hic monet iusticatos, sed gratulatur illorum
praepositio E Loca: coniunctio AD.

Euangelium D E: euangelium suum AC.
Deum E: deum. .
In plerisque Graecorum codicibus est, id

est, habemus. In aliis rursum , habeamus. Posteriorem lectionem secutus fuisse
videtur Origenes, interpretans his verbis nos

inuitari ad pacem mutuam. Et haud scio an
apud Graecos primae personae congruant cum indicatiuis, quemadmodum secunda . B C, deum. secunda . Apud Theophylactum
contextus habebat , enarratio ,

apud Chrysostomum vtrobique repperi D.
BD: E.
Plenissime sciens Nov. Test.: certa persuasione concepta (accepta A).

praefatione Lucae in Euangelium See
Annot. in Lc. , , ASD VI, , pp. ,
ll. .
Quaecunque promisit Deus Vg.: quia quaecumque promisit, potens est et facere; Nov.
Test.: quod is qui promiserat, idem potens
esset et praestare (idem om. A).
specialiter, in specie (ThLL),
specially, specically (Liddell-Scott). Cf. De
cop. verb. I, , ASD I, , p. , ll.
.
causally. Apollonius
Dyscolus, Synt., SchneiderUhlig, Gr. gr. II,
, p. , l. .
Quia ei Vg. quia reputatum est
illi. Nov. Test.: imputatum fuisse illi.
tertio The passage reputatum est illi ad
iustitiam is to be found in Rom. , , and
, and in this v.
Genesis Gn. , in the Vg.: Credidit
Abram Deo, et reputatum est illi ad iustitiam.
Graeci Both LXX and modern editions of NT read:
, in LXX preceded by , in NT
by []. Nov. Test.:
.
bibliotheca diui Pauli The Chapter Library
of St. Pauls in London. See introd., .
Quibus reputabitur Nov. Test.: quibus imputabitur.
Iacobum Fabrum Faber wrote in his comment on this verse (f v), after quoting from the Vg. text: ; quibus debet reputari, but in his Latin
translation he maintained the reading of Vg.:
reputabitur (f v). Cf. Annot. in Act. ,
, ASD VI, , p. sq., l. sq., and
n.l. .
Qui suscitauit Iesum Christum Nov.
Test.: qui excitauiit Iesum.
Pacem Vg.: pacem habeamus ad Deum; Nov. Test.: pacem habemus
erga Deum, just like Faber, f r, and , a reading which is mentioned in the app.
crit. of modern edd. of NT.
Pacem personam Both from the
rendering in Nov. Test. and the following argumentation it is apparent that Er. prefers the
indicative mood. He defends this view in
the digression, which is a response to
criticism by Titelmans, as is apparent from
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
C.
Theophylactum Expos. in Rom. ,
, Migne PG , BC, reads both in the
quotation of the passage and in the explanation: . Er. found in a th c. ms.
which in his time was kept in the Dominican
abbey in Basel and now is in Oxford in the
Bodleian Library. ASD VI, , p. , n. 2. See
also p. sq., introd., .
Apud Chrysostomum o micron In
Hom. in Rom. , , Migne PG , ,
Chrys., after quoting three times: , explains: , .
The same text is to be found in the Giberti
ed., t. , f r.
Iam haud In BD this passage is related to Orig. to whom Er. refers in
ll. .
I could not nd the
word from BD in ThLG, Liddell-Scott,
Lampe etc.; Er. may have formed it himself
after the example of the grammatical term
, imperative mood,
found in Dion. Thrax, Ars grammatica. ,
Schneider-Uhlig, Gr. Gr. , , p. , l. , and
Apollonius Dyscolus, Synt. I, , SchneiderUhlig, Gr. Gr. , , p. , l. , respectively.
Er. may have formed this word to characterize
the hortatory subjunctive as a kind of imperative as he does below in l. sq. , the reading in E, is a synonym of , in grammar said of nouns, pronouns and
verbs which do not direct the action to others
but direct them to themselves, reexives, in
contrast to (Pape-Sengebusch, s.v.,
where reference is made to Apollonius Dyscolus, Synt., II, , Schneider-Uhlig, Gr. Gr. ,
, p. , l. ). But reexive verbs are out of
the question here.
imperandi modum Er. means the hortative
subjunctive, like below, l. sq.
lb
felicitati, quod non ex suis meritis, sed ex gratuita Dei benignitate liberati sint a
peccatis eique reconciliati, quem prius habebant infensum. Huic sensui respondent
ea quae sequuntur, de ducia accessus ad Deum, de spe gloriae liorum Dei, quae
perseuerat et in aictionibus huius mundi, de charitate Dei, qui morte vnigeniti
sibi reconciliauit mundum. Constat Ambrosium legisse habemus, non habeamus;
arguunt haec verba: Pacem, inquit, habere cum Deo des facit, non lex. Haec enim
nos Deo reconciliat sublatis peccatis, quae nos Deo fecerant inimicos; et quia Dominus
Iesus huius gratiae minister est, per ipsum pacicati sumus Deo etc. Apud Origenem
in contextu legimus habemus; itidem repetit in commentariis: Si diaboli arma
proiecimus et signum Christi et crucis eius vexilla suscepimus, pacem vtique habemus ad
Deum; et huic lectioni respondet enarratio. Apertissime enim, inquit, per haec quae
intellexit, quid sit ex de, et non ex operibus iusticari, ad pacem Dei, quae exuperat
omnem sensum, in qua et summa perfectionis consistit, inuitat. Hactenus Origenes. Sic
qui vitae monasticae tranquillitatem, qui virginitatis laudes praedicat, inuitat ad hoc
vitae genus eos qui nondum amplexi sunt. Sequitur apud eundem Origenem: Cum
essemus, inquit, inimici Dei, reconciliati sumus Deo etc. Ostendit autem Origenes
consequens esse, vt qui gratis Deo reconciliatus est, non amplius cogitet ea quae
sunt inimica Deo. Nec mirum, si post sub sua persona loquens vertit indicatiuum
modum in imperatiuum: Habeamus pacem; non sit in nobis est et non. Ad hanc
igitur exhortationem non est opus verbo imperandi, sed ipsa res hortatur, ne semel
liberati a peccatis Deoque reconciliati relabamur in ea quae dirimunt amicitiam
inter Deum et homines. Hac ratione constant et ea quae scribit Chrysostomus, et
ab hoc sua mutuatus Theophylactus. Hoc autem admonendi genus magis congruit
Paulinae modestiae ac ciuilitati. Nec ille tropus est infrequens, vt hoc eri dicamus
quod debere eri volumus intelligi, vt illud: Qui ex Deo natus est, non peccat, et
mater non potest odisse lium, princeps omnia metitur reip. commodis. Haec ita
disserui, vt alteram tamen lectionem non omnino damnem. Potest enim hic sermo
pertinere ad baptizatos adhuc imbecilles spiritu et subinde recidentes in peccatum,
vt apostolus quo mitigaret admonitionem, suam admiscuerit personam.
[] [A] A c c e s s u m. , id est: aditum habuimus [B]
siue nacti sumus. [A] Tametsi non me clam est Graecos [B] in [A] nonnullis
verbis praeterito pro praesenti abuti, praesertim aectuum, vt , , et
in hoc quod paulo post sequitur, , stetimus pro stamus. [B] Vbi illud
annotandum, , in qua stamus, incertum an articulus postpositiuus referat
gratiam an dem. Ambrosius videtur ad dem referre, cum ait: Ideo stantes, quia
prius iacuimus, credentes autem erecti sumus etc. | [A] I n s p e f i l i o r u m D e i.
Graeci legunt in spe gloriae Dei, . [B] Nec addunt
siue nacti sumus BE: et paulo ante

, id est, pacem habemus non , id
est, habeamus, quamquam in hoc posteriore
graeca variant exemplaria A.

CE: A B.
dem1 E: spem BD.
Ambrosium Deo etc. Ambrosiaster.
After quoting v. . from the Vg. with the reading habeamus Ambrosiaster starts his explanation with the passage quoted here, which is
equal to Er.s ed., p. , apart from the beginning: Pacem cum Deo habere (cf. Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ).
Sottovoce Er. suggests that the quotation was
adapted to the Vg. text.
Origenem amplexi sunt In Comm.
in Rom. IV, , Migne PG , BD, Orig.
quotes: pacem habeamus, in Merlinus ed.,
f r, pacem habemus. In his explanation Orig. oers the passage of ll.
in C as: si illius arma proiicimus suscipimus Deum, in Merlinus ed. equally
to Er.s quotation, that of ll. in
Migne PG , B as: Apertissime per hoc
eum qui intellexit, quae superat omnem
mentem, in qua inuitat, in Merlinus
ed. equally to Er.s quotation (but mentem
instead of sensum; pacem Dei, quae exuperat omnem sensum is a quotation from
Phil. , ).
Origenem et non Cum essemus
Deo in l.sq. is quoted from Comm.
in Rom. IV, , Migne PG , C, in Merlinus ed. on f r. Ostendit Deo in
ll. refers to Orig.s remark in C
D: Si quis ergo habet pacem ad Deum, et reconciliatus est per sanguinem Christi, vltra non
contingat [Merlinus, f r: cogitat] ea quae
inimica sunt Deo. The quotation Habeamus et non in l. sq. refers to C:
Habeamus pacem, vt vltra non aduersetur
caro spiritui, nec legi Dei obsistatur [Merlinus ed., f r: obsistat] a lege membrorum. Non sit in nobis est et non.
consequens esse, vt See introd., b.
imperatiuum Used for the hortative subjunctive as above in l. .
Chrysostomus Theophylactus For
the reading which both oered in
their commentaries, see above l. sqq. and
nn.ll. and ll. .
tropus Er. means the use of the indicative
instead of the imperative. This way of speaking starts from the expectation that the action
will be carried out immediately. Hofmann,
p. sq., a.
mater commodis Cf. Eccl. III, ASD V, ,
p. , l. : parentes amant liberos, matres
tamen indulgentius, and Caesar, Civ. I,,,
where Pompey is said to assert: Semper se
reipublicae commoda priuatis necessitudinibus habuisse potiora. CWE , p. , n. .
Accessum sumus etc. Vg.: per

quem et habemus accessum per dem in gratiam istam, in qua stamus, et gloriamur in spe
gloriae liorum Dei; Nov. Test.: per quem
et contigit nobis, vt de perduceremur in gratiam hanc, in qua stamus et gloriamur sub (in
A) spe gloriae Dei. Also Faber wrote, f r:
in spe gloriae Dei. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, CD, Er. defends his translation; he preferred it in order to give the past
tense in its due and to render the
emphasis in .
Graecos praeterito pro praesenti
abuti Cf. Annot. in Ioh. , , where Er. mentions and with reference to (v. ASD VI, , p. ) as examples of perfect
tenses with the meaning of present tenses.
articulus postpositiuus The relative pronoun. is a term used by
Dionysius Thrax (Uhlig, Gr. Gr. , , p. ).
Er. uses the translation which was also used
by Roman grammarians. Cf. above ad Rom. ,
, n.l. , and ASD VI, , p. , n.ll.
ad Annot. in Mt. , .
Ambrosius sumus etc. Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. . Cf.
.
In spe liorum Dei Vg.: in spe gloriae liorum Dei; Nov. Test.: sub (in A) spe gloriae
Dei, and: , like
in modern edd. of NT. Cf. Quae sint addita
(ed. D, f Oo v, LB **r): Filiorum apud
nos redundat, et gloriae deest.
In spe Chrysostomus Titelmans
criticized this Annot. Acknowledging that
none of the ancient exegetes added: liorum, neither Orig., nor Theophyl., nor
Ambrose, nor Cyprian, he argued (f r):
Verum tamen quantum ad sententiam tutius
videtur et securius, vt adiiciatur dicendo,
in spe gloriae liorum Dei, quam in spe
gloriae Dei. Nos enim modo lii Dei per
adoptionem facti, non gloriamur in spe gloriae Dei, quasi ipsam gloriam quae est Dei
sperantes consequi in futuro. Cum ipse per
prophetam [Is. , ] dicat, gloriam meam
alteri non dabo. Sed gloriamur in spe gloriae liorum Dei, expectantes videlicet et sperantes consequi in superventuro seculo gloriam
istam, quam liis suis benignitas optimi patris
futuro tempore conferre disposuit. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, D, Er. states
that Titelmans has not put forward anything
against him; he does not disapprove of the Vg.
reading, but has translated the Greek text.
liorum. Palam est Origenem legisse in spe gloriae Dei, ex ipsius enarratione. Nec
vllum vestigium deprehendi potest ex interpretatione Ambrosiana, quo sentiri queat
illum addidisse liorum. Sic enim scribit: Credentes autem erecti sumus, gloriantes in
spe claritatis quam promisit Deus nobis, non abhorrens ab Origene, qui interpretatur:
gloriantes in spe videndae gloriae Dei. [D] Theophylactus interpretatur: in spe
bonorum quae nobis contingent non ex merito nostro, sed vt gloricetur Deus.
Nec secus legit Chrysostomus.
[] [A] N o n s o l u m a u t e m. . Sermo Latinus hanc loquendi
formam non agnoscit; mollius erat, si addidisset pronomen: neque id solum [B]
aut neque haec solum. Siquidem Origenes existimat hanc particulam non solum
esse referendam ad id quod proxime dictum est, gloriamur in spe gloriae Dei, sed ad
caetera quoque, quae docuerat nos esse consecutos per Iesum Christum, videlicet
iusticatos esse ex de per illum, per eundem aditum esse datum in gratiam istam,
per eundem contigisse quod licet gloriari et sperare gloriam Dei. Mihi videtur ad
horum postremum non inconcinne referri.
[] [A] N o n c o n f u n d i t. , id est: non pudefacit aut pudore
acit. [D] Quis Latinus intelligeret confundit pro pudefacit? [E] Suundi dicuntur qui rubescunt, confundi qui perturbantur animo; id sane gignit nonnunquam
in homine vehemens pudor, sed non ideo idem sonant confundere et pudefacere,
quemadmodum aliud est bibere vinum, aliud inebriari. Nam quod est in Actis, et
confundebat Iudaeos, non est , sed , hoc est: perturbabat ac
reddebat inopes consilii. Verisimile est autem tum vulgum ita fuisse loquutum, et
vulgata lingua traditum est olim Nouum Testamentum. [D] Augustinus libro De
doctrina christiana quarto, capite septimo, indicat huius loci schemata, quorum
vnum appellatur Graece , Latine gradatio, multum faciens ad iucunditatem
orationis. Ea t, quoties membrum sequens vocem postremam excipit praecedentis,
vt ita per gradus quosdam deueniatur ad vltimum; velut hic ex tribulatione patientia, ex patientia probatio, ex probatione spes connectitur. Indicat et compositionis
decus quod orationem colis et commatis modulatam absoluit periodus. Primum
membrum est: quoniam tribulatio patientiam operatur, secundum: patientia autem
probationem, tertium: probatio vero spem. Deinde additur periodus, et ipsa constans tribus membris; quorum primum est: spes autem non confundit, secundum:
quia charitas diusa est in cordibus nostris, tertium: per Spiritum Sanctum qui datus
est nobis. Huiusmodi ferme Augustinus. Quanquam mea sententia nihil vetat, quo
minus priorem compositionem quatuor membris absoluamus, vt quartum sit spes
autem non confundit; hic enim est nis gradationis. Deinde accinitur periodus vel
vnico vel duobus membris constans, quia charitas Dei diusa est in cordibus nostris,
per Spiritum Sanctum qui datus est nobis. Quin et superiora cola possunt in bina
commata diuidi, vt comma sit quoniam tribulatio, et post minimum respirationis
succedat patientiam operatur, atque item de caeteris. Haec diuus Augustinus fatetur nequaquam fuisse ab apostolo aectata, sed eloquentiam vltro comitem fuisse
sapientiae nec sapientiam talem aspernari comitem. [A] D i f f u s a e s t. , id est eusa est vel eusa fuit, vt intelligas largiter eusam.
[] V t q u i d e n i m. Graece secus est: ,

id est: Nam Christus, cum adhuc inrmi essemus. Apparet codicem quem secutus
est interpres, habuisse , id est ad quid? Vterque sensus est tolerabilis. Ad quid
enim subaudi: ne spes confundat. [B] Et Vt quid legit Ambrosius quoque. [D]
docuerat BE: docuerant C.

BE: A.
Ad BE: vt A.
Origenem gloriae Dei Comm. in Rom.

IV, , Migne PG , B and A: Mouet
me cur non dixerit gloriari se in gloria Dei,
sed in spe gloriae Dei; in quo deesse quidem aliquid elocutionis videtur, ita vt subaudiri debeat: in spe videndae gloriae Dei.
Gloriantes seems to have been added under
the inuence of the passage of Ambrosiaster
quoted just hereafter.
Ambrosiana nobis Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. . Cf.
.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D: , ,
,
, , . The rendering in spe Deus
is not from Persona.
PG , sq.
Non solum autem Nov. Test.: Nec id
solum.
Non solum referri According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, DE,
Titelmans had remarked about the omission
of the pronoun by both the Greeks and the
Latins: Sed scriptura negligit sermonis elegantiam. So Er. wonders why Titelmans contends so persistently that there are no solecisms in Holy Writ.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , AB. Orig. explains: non solum
autem as non solum autem quae supra dixi.
Cf. below, n.l. 1 ad Rom. , .
Non confundit Nov. Test.: non pudefacit.
Non confundit comitem In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, EC, Er.
responds to Titelmans, who had argued that
many read confundit, and took oence at
the sentence Quis pudefacit in l. . This
response contains textual similarities with the

addition, but oers instead of
as the reading of Act. , , where
modern edd. of NT read: .
vulgum Already in Antiquity vulgus is
not only neuter, but also masculin.
Augustinus comitem Er. paraphrases Doct. chr. IV, , , CCSL , p. .
gradatio colis commatis periodus membrum Stylistic terms: gradatio (l. ), in Greek , is a progressive anadiplosis (see below, ad Rom. ,
, n.ll. ); periodus is the most perfect union of ideas into one sentence; it
consists of parts; the longer parts are called
colon or membrum, the shorter parts
comma. Lausberg, who gives elaborate discussions of these words on p. sq., ,
and pp. , , respectively.
Cf. introd., ; for commatis see also
a.
hic Rom. , and .
Diusa est Nov. Test.: eusa sit.
Vt quid enim Nov. Test.: Christus enim
and , reading which is also
oered by Tischendorf, Merk and Aland et
al., whereas Nestle12 and 16 read .
Non est Graece vt quid enim, sed etiam
enim, quod sic transferendum erat: nam
etiam Christus siue Christus enim etiam,
., and Faber, who translates, f
r: Adhuc enim, and comments, f r:
Non habet Paulus: vt quid, sed adhuc siue
etiam, conrmans ex parte nostri magnam
charitatis dilectionisque occasionem debere
haberi, licet nos illa immensa Dei charitas
amando praeuenerit.
Vt quid Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. , and Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and .
lb
Theophylactus legit et interpretatur . [A] S e c u n d u m t e m p u s. . Si referatur ad inrmos, mitigat quod dictum est, quasi inrmitas illorum
tempori sit imputanda, quo nondum apparuerat gratia euangelii. Sin referatur ad
mortuus est, [B] intelliges illum idoneo tempore et a Patre praescripto mortem [A]
oppetisse. Atque ita Graeca interpretantur scholia. [B] Eamque sententiam sequitur
Ambrosius, ita scribens: Si pro incredulis ac Dei inimicis Christus ad tempus morti se
dedit. Ad | tempus enim mortuus est, quia tertia die resurrexit. Ac mox: Apud homines igitur, id est: secundum tempus mori visus est. Consentit et Origenes, et huic
pene succinens Theophylactus, interpretans secundum tempus opportuno destinatoque tempore. [E] Quanquam Ambrosius refert ad temporis breuitatem magis
quam opportunitatem. Chrysostomus hanc particulam non attingit
enarrans. Origenes videtur vtranque lectionem attingere. Siquidem in contextu ita
distinguitur sermo: Quum adhuc essemus inrmi secundum tempus, et pro impiis mortuus est. Rursus enarrans quum ait: qui secundum illud tempus quo passus est, pro
impiis et iniustis mortem perpeti non refugit? Videtur idem sentire quod expressit
Ambrosius. Aliquanto post quum addit: praecipue si intellexit, quia quum adhuc
secundum tempus impii essemus et inrmi, ipse prior pro nobis mortuus est, attingit
alteram distinctionem. Vtraque lectio sensum habet pium. Is cuius scholia feruntur
in epistolas Pauli Hieronymi titulo, triplicem sensum complectitur, inrmi secundum tempus, quum adhuc peccatorum et scelerum languoribus premeremur, et:
secundum tempus inrmi, quo iam pene defecerat iustitia. Addit alterum: siue quia
vltimo tempore passus est Christus. Addit tertium qui peculiaris est Ambrosio: siue ad
tridui tempus, vt praedicebatur, est mortuus. Attingit et Thomas variam distinctionem.
[] [A] P r o i u s t o m o r i t u r. , id est morietur. Porro iustum
et bonum hoc loco non personam aliquam signicat, sed rem, hoc est ipsam
iustitiam et bonitatem, vt sit neutri generis, non masculini, quemadmodum
putat diuus Hieronymus in epistola ad Algasiam, quaestione septima. [B] Origenes
vtroque modo edisserit: pro iusto viro et iusta causa. Ambrosius priorem sensum
sequitur, [D] ad personam referens iusti vocabulum. [A] A u d e a t m o r i. Et
audet, vel etiam ausit mori, . Quanquam hic rectius vertisset
sustinet, quo verbo in consimili sensu vsus est Suetonius.
[] Q u o n i a m s i. Secus est apud Graecos: ,
id est: quod cum adhuc peccatores essemus, [B] vt haec particula pendeat a
superioribus: fortassis erit qui pro bono moriatur. Attamen Dei erga nos charitas
Secundum tempus scholia BE:

Secundum tempus mortuus est defectus
oppetisse scholia. Charitatem suam.
id est, suam ipsius dilectionem
nempe qua nos dilexit inter Suetonius et
Quoniam si posuit A.
mortuus A B D E: mortuos C.
intelliges mortem BE: defectus A.

Algasiam BE: Agalsiam A.
priorem E: diuersum BD.
BE: A.
essemus BE: essemus etc. A.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , C.
Secundum tempus Nov. Test.: iuxta temporis rationem.
Si referatur scholia Ps. Oecumenius, Comm. in Rom. , , Migne PG ,
AB: . , .
Ambrosius visus est Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. , apart
from ergo instead of igitur. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne PG
, A.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D: ,
, , . Persona translates (f v): Secundum
vero tempus hoc est tempore decenti et destinato, cum enim oportunum est visum, mortuus est.
Quanquam distinctionem This
addition is to be connected with Er.s defence
of his Nov. Test. translation in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD.
PG , , Chrysostom, who also reads
instead of , mentions
in his rendering of this v., but does not pay
attention to it in his explanation.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , C (Adhuc enim Christus, cum
essemus mortuus est.), A (qui secundum refugit?) and C (praecipue
mortuus est.).
Ambrosius See above, l. sqq. in this
Annot.
alteram distinctionem CWE , p. :
the rst way of construing the passage.
Is cuius Hieronymi titulo mortuus Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne PL
, A: Secundum tempus. Secundum
tempus inrmi, quo iam defecerat pene iustitia. Siue quia vltimo tempore passus est Christus, siue ad tridui tempus (Pelagius: tempus
tridui), vt praedicabatur, est mortuus. This
passage is borrowed from Pelagius, Expos. in
Rom. , , Souter, , p. .
Ambrosio See above, l. sqq. in this
Annot.
Thomas Thomas Aquinas, Super Rom. lect.,
cap. , , n. , Cai, , p. : Et hoc
secundum tempus, id est, vt certo tempore in morte moraretur, die scilicet tertia surrecturus.Matth. XII. : Sicut fuit
Iona in ventre ceti tribus diebus et tribus
noctibus, sic erit lius hominis in corde terrae.
variam distinctionem The variation in
construction.
Pro iusto moritur Vg.: pro iusto quis
moritur; Nov. Test.: pro iusto quisquam
morietur.
Porro masculini Cf. Valla, Annot.,
Garin , p. , col. : Illud autem, pro
iusto et pro bono obscuri sensus est, hoc
est pro iusto viro, proque bono viro. At
si accipiamus pro iustitia, et sensus apertior. Quod si ita est, pro iustitia transferendum erat. Nam etsi apud Latinos iustum pro
iustitia reperitur, raro tamen, vt apud Verg.
[Aen IV, ] Iustumque memor precatur,
bonum autem pro vtilitate et bonitate et, vt
sic dicam, pro bonitate frequentissimum est.
Erit igitur sensus, quod pro iustitia ac virtute
nemo moritur, vt pro bono et remuneratione
praemioque virtutis. Nisi volumus hunc sensum, non oportere quempiam mori pro iusto
viro, forsitan pro viro non perfectae iustitiae,
sed bonae mentis.
neutri See introd., a.
Hieronymus Jerome discussing this v. in
Epist. , qu. , CSEL , pp. , begins
with a summary of the views of Marcion and
Arius and ends with the sentence: Iustum
autem et bonum non putemus esse diuersum
nec aliquam proprie signicare personam, sed
absolute iustam rem et bonam, pro qua difculter interdum aliquis inueniri potest qui
suum sanguinem fundat.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne PG
CC.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. ,
and Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and .
Audeat mori Vg.: nam pro bono forsitan
quis audeat mori. Nov. Test. Siquidem pro
bono forsitan aliquis etiam mori sustinet.
Audeat Suetonius In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, DE, Er. substantiates
his preference for sustinet as translation of
; there he also refers to Suetonius.
Suetonius Caes. , : admissam in se perdiam non sustinuit imitari.
Quoniam si Nov. Test.: quod quum.
Faber, f r: quoniam cum.
in hoc insignis est, et humanam vincit quantumuis magnam, quod pro impiis et
indignis Filium vnicum mori voluerit. Deinde colo interposito sequatur: multo
magis ergo nunc iusticati etc. Ea distinctio, si quis mihi didit, extat in exemplari
Paulino, cuius saepe meminimus. Commendat autem suam charitatem Deus in
nobis; hic interposito commate sequitur: quoniam cum adhuc peccatores essemus,
Christus pro nobis mortuus est; hic periodi nota interiecta, quod sequitur a maiuscula
incipit: [A] Multo igitur magis etc. Quanquam [B] posterior quispiam volens,
opinor, emendare quod erat scriptum, in spacio quod dirimit versus asscripserat
si: quoniam si cum adhuc peccatores etc. [D] Eandem distinctionem habebat
meus codex veteris typographiae, nec additur si.
[] [A] S e d e t g l o r i a m u r. , id est: sed et gloriantes.
Quanquam ad sententiam haud ita magni refert. Et in nonnullis Graecorum exemplaribus reperi scriptum, velut in eo quod nobis exhibuit monasterium
Praedicatorum apud Basileam.
[] P r o p t e r e a s i c u t p e r v n u m h o m i n e m. Sic quidem est apud
Graecos: , sed non respondet quod sequitur, ad
, nisi legatur pro quia aut pro aut nisi accipias pro tanquam, nisi quis malit hoc quoque esse, qualia multa videtur Paulus
habere. Origenes duas refert opiniones. Iuxta priorem vult Paulum non ob inscitiam
Multo igitur magis etc. BE: multo magis

igitur A.
posterior additur si BE: Quamquam idem est sensus vtrobique A.
vnum hominem BE: u. h. A.

BE: A.
videtur Paulus BE: Paulus videtur A.
colo commate periodi See introd., .

multo magis ergo Both the Vg. and
Nov. Test. read multo igitur magis like in
l. .
distinctio punctuation; CWE , p. ,
translates: this construction [of the passage].
exemplari Paulino A codex of the
Chapter Library of St. Pauls in London. See
introd., .
Quanquam additur si The Basel
and edd. read: quoniam si cum
adhuc peccatores essemus, the Strassburg ed.
quoniam si cum , the Clementina, just
like Faber in his translation and his commentary, f r and r: quoniam cum .
distinctionem punctuation; cf. above,
n.l. .
meus typographiae Just like here Er.
refers in a addition in Annot. in Rom. ,
, l. sq., to what is apparently the same
codex. In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutoris,
LB IX, E, he mentions that he has with
him an editio vtriusque Testamenti, typis

excusa ante annos, vt coniicere licet, sexaginta,
plurimis in locis discrepans a nostra lectione.
CWE , p. , n. .
Sed et gloriamur Nov. Test.: verum etiam
gloriantes.
eo quod Basileam The th-c.
codex (Auct. E . ) in the Bodleian
Library in Oxford, containing a ms. of the
Pauline Epistles and the commentary of Theophylactus on these Epistles. In Erasmus time
it belonged to the Dominican abbey in Basel,
which had received it from a bequest of
John of Ragusa. Cf. A. Vernet, Les manuscrits
grecs de Jean de Raguse, Basler Zeitschrift fr
Geschichte und Altertumskunde (),
p. sq. See introd., .
Propterea hominem The vv.
and read in the Vg.: Propterea sicut per
vnum hominem peccatum in hunc mundum
intrauit, et per peccatum mors, et ita in omnes
homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt: Vsque ad legem enim peccatum erat
in mundo: peccatum autem non imputabatur,
cum lex non esset. In Nov. Test.: Propterea,
quemadmodum per (propter AD) vnum
hominem peccatum in mundum introiit, ac
(et A) per (propter A B) peccatum mors, et
sic in omnes homines mors peruasit, quatenus
(in eo quod A) omnes peccauimus. Vsque
ad legem enim peccatum erat in mundo:
porro peccatum non imputatur, quum non
esset lex.
Propterea iudicabit The Annotations on vv. contain many alterations and additions, after both Catholic and
Reformed theologians had criticized the inuence of Pelagianism. The traditional theology in the Western Church stated that the
vv. are the foundation for original
sin (peccatum originale or naturale), the
state of sin in which mankind had been held
since the Fall of Adam (OLD, s.v.). It is
opposed to peccatum personale or peccatum actuale or proprium or peccata propria, sins which people commit according
to their own will. Er. argues that he himself
adheres the doctrine of original sin, but that
Rom. , does not give sucient evidence for it; he brings forward that other Bible
passages give better evidence, and induces the
works of some authors which leave the view
of personal sin, particularly Origen, Ambrosius (i.e. Ambrosiaster) and the Commentary
on the Epistles of Paul which he mostly refers
to as scholia ascribed to Hieronymus. In the
same sense Er. argues in Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, FA. The rst critic
mentioned is a friend of George Burkhard of
Spalt (surnamed Spalatinus); Burkhard mentions in Ep. to Er. (. Dec. ),
ll. , that this friend had written to him
that Er. not wanted to speak about original sin, and that he believed that, if Er. read
the works of Augustine against the Pelagians,
he would not only understand Paul in the
right way, but also honour Augustine more.
Burkhard refers to the letter which Luther
had sent him on Oct. (D. Martin Luthers Werke, Briefwechsel, vol. , N
, pp. ); his letter is an almost verbal repetition of Luthers. Here I mention
Lee, Stunica, N. Beda, the Theological Faculty of Paris, the Valladolid conference and
Titelmans; because their objections aimed at
dierent aspects of these annotations, they
will be mentioned in the respective notes on
ll. , (p. ), (p. ), ,
(p. ) and (p. ) to this
Annot. In Pharisee (RQ , , pp.
), and Erasmus (Genve ), pp. ,

R. Coogan gives an elaborate exposition on
this subject matter, which is not restricted to
the conict with Lee. Cf. Rummel, Annotations, p. .
or as an adjective anapodotos, ; is
found in the Scholia in Aristoph. Av. , ed.
Dindorf, Oxford, (Liddell-Scott,
s.v). Synonym of anantapodoton, , hypothetical proposition wanting the
consequent clause. If the consequent clause
deviates from the expected or grammatically
correct one, it is also called anacoluthon. Cf.
Lausberg, p. , , and Annot. in Act. ,
, ASD VI, , p. , l. sqq.
Origenes abundauit Comm. in
Rom. V, , Migne PG , AC (sic
pertransiuit in l. sq. is a free quotation from a passage in col. B, which
is a free quotation from Rom. , ). For
Iuxta priorem (l. ) see CA:
Sed mihi videtur Paulus qui dicit quia sufcientia nostra ex Deo est, qui et idoneos
nos fecit ministros Noui Testamenti [. Cor.
, sq.], et qui iterum dicit: An documentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus? [. Cor. , ], non haec per defectum passus eloquii, sed prospexisse per haec
aliquid vtilitatis, quo etiamsi intelligi deberent ea quae deesse elocutioni et subintelligenda diximus, tamen propter negligentiores
quosque qui forte resolui possent, si audirent
quod sicut mors in omnes homines per peccatum, ita et in omnes homines pertransiit vita
per Christum, considerauit palam haec dici
et publice non debere, simul et illud ostendens quod etiamsi per vnum hominem iustitia introiuit in hunc mundum, et per iustitiam vita, et sic in omnes homines pertransiuit, tamen non hoc in praesenti statim contingere, nec otiosis accidere, sed his qui multo
labore et sudore potuerint quae occulta sunt
quaerere, pulsare quae clausa sunt, desiderare
quae abscondita sunt. Denique et in eo capitulo quod pro similitudine horum dictorum
in medium adduximus, id est: Sicut enim in
Adam omnes moriuntur, non dixit: ita et
in Christo omnes viuicati sunt aut viuicantur, sed viuicabuntur [. Cor. , ],
vt ostenderet quidem praesens tempus esse
laboris et operis, in quo per bonam conuersationem merita conquirantur, futurum vero
esse in quo viuicabuntur hi qui in praesenti
vita Christo commoriuntur, sicut et alibi dicit
idem apostolus: Si enim commorimur, et
conuiuemus [cf. . Tim. , ]. Et ideo etiam
lb
Graecanici sermonis hanc partem imperfectam reliquisse, sed data opera suppressisse quod alioqui subiiciendum erat, quia commodius iudicaret vtrunque subaudiri quam palam explicari. Nam si adiecisset [B] eam partem quae respondet sicut
etc., [A] sic per vnum hominem venit iustitia in mundum, et per iustitiam vita
in omnes homines pertransiuit, periculum erat, ne qui hoc audito securiores ac
negligentiores redderentur aut iam nunc inciperent expectare quod postea continget, [B] aut ne putarent hic oscitantibus obtingere quod non sine cura studioque
consequimur. [A] Proinde in caeteris, alteram partem commutato tempore reddit
per verbum futuri temporis: sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes
| viuicabuntur. Iuxta posteriorem vult alteram partem in posterioribus esse redditam, licet interuallo longiore, nempe illic: Sed non sicut delictum, ita et donum. Si
enim vnius delicto mortui sunt, multo magis gratia Dei et donum per gratiam vnius
hominis Iesu Christi in plures abundauit. Mihi vero videtur et alia superesse ratio,
qua huic sermonis incommodo medeamur, si, quod apud Graecos frequens est, in
coniunctione subaudiatur . Cuius exemplum habes in Euangelio:
, id est: sicut in coelo, ita et in terra; subauditum est.
Hic igitur erit sensus: quapropter sicut per vnum hominem peccatum in mundum
intrauit, ita et per vnum hominem intrauit mors; vt intelligas vtrunque nobis ab
Adam esse profectum. Ille peccauit et ob peccatum incidit in mortem; nos item
quoniam illum sequentes peccamus, in mortem incurrimus. Atque ita factum est,
vt et mors et peccatum in omnes dimanarit. I n q u o o m n e s p e c c a u e r u n t.
[E] . [A] In quo quidam referunt ad Adam, [E] in quo velut
in massa latebat posteritas: et in eo peccarunt omnes. Augustinus putat referri posse
venit iustitia BE: iusticia venit A.

per gratiam BE: gratia A.
omnes peccauerunt E: peccauerunt omnes
AD.
ad Adam proferunt E: ad Adam,
quidam ad peccatum cuiusque proprium.
Mihi non absurdum videtur si accipitur pro quatenus, siue quandoquidem, vt
sit sensus per vnum hominem peccatum
venisse in mundum, peccati vero comitem
fuisse mortem, proinde ad omnes peruenisse
mortem quatenus omnes peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum reperire licet
et alias apud Paulum siue pro
in eo quod, siue in quantum aut quatenus
A, ad Adam, quorum est Ambrosius, qui in
hoc quoque philosophatur, cur dixerit in quo,
nimirum Adam, et non in qua, cum ab Eua sit
ortum peccatum, videlicet Origenem secutus
vt fere solet. Quidam ad peccatum cuiusque
proprium, in qua sententia video Vulgarium
(B, Theophylactum C) esse. Mihi non absur-
dum videtur si accipiatur pro quatenus,

siue quandoquidem, vt sit sensus per vnum
hominem venisse peccatum in mundum, peccati vero comitem fuisse mortem, proinde ad
omnes peruenisse mortem, quatenus omnes
peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum
reperire licet et alias, ni fallor, apud Paulum
siue pro in eo quod, siue inquantum, aut quatenus B C, ad Adam, quorum est Ambrosius, qui in hoc quoque
philosophatur, cur dixerit in quo, nimirum
Adam, et non in qua, cum ab Eua sit ortum
peccatum, videlicet Origenem secutus vt fere
solet. Quidam ad peccatum cuiusque proprium, in qua sententia video Chrysostomum
ac Theophylactum esse. Quanquam vtraque
sententia recidit eodem. Mihi non absurdum videtur si accipiatur pro quatenus
siue quandoquidem, vt sit sensus, per vnum
hominem venisse peccatum in mundum, peccati vero comitem fuisse mortem, proinde ad
omnes peruenisse mortem, quatenus omnes
peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum

reperire licet et alis, ni fallor, apud Paulum
siue pro In eo quod, siue inquantum
aut quatenus. Huic sententiae minus debam
priusquam comperissem positam ab eo cuius
sunt scholia in omnes epistolas Paulinas, viri,
quod res ipsa declarat, eruditi, licet praefationem addiderit impostor, qui quo vendibilius esset opus, nxit Hieronymum autorem.
Scholium sic habet, In quo omnes peccauerunt, hoc est, in eo quod omnes peccauerunt, exemplo Adae peccant. D.
in praesenti loco dissimulat exsequi, et adimplere sermone ea quae sensu et consequentia videntur intelligi. Iuxta posteriorem
(l. ) refers to the subsequent passage:
Alius fortasse dicit quia hoc quod videtur
deesse in his quae supra diximus secundum
elocutionis ordinem, tarde quidem, sed in
posterioribus redditur, vbi dicit: Sed non
sicut delictum, ita et donatio. Si enim vnius
delicto mortui sunt multi, multo magis gratia Dei, et donum, in gratia vnius hominis Iesu Christi in plures abundauit [Rom.
, ], et asserit ex his completa esse quae
defuisse in superioribus videbantur, nec multum interesse quod ibi in omnes homines
dixerit pertransisse peccatum, hic vero donum
et gratiam Iesu Christi in plures abundasse,
cum et omnes homines plures esse intelligantur, et plures omnes intelligi non videatur absurdum, maxime cum in subsequentibus dicat apertius: Sicut per vnius delictum
in omnes homines in condemnationem, ita et
per vnius iustitiam in omnes homines ad iusticationem vitae [Rom. , ]. The text of
Merlinus, f , has some minor variations.
sicut in Adam viuicabuntur .
Cor. , , also quoted by Origen, as is to
be seen in the previous note.
Sed non abundauit Rom. , .
Quoting from Origen (see n.ll. :
pp. ) Er. omits multi after mortui
sunt and substitutes per gratiam for in gratia, as he does in Nov. Test. BE (in gratia
A). For this substitution see above n.ll.
, ad Rom. , .
in Euangelio Mt. , .
In quo proferunt The passages are strongly inuenced by criticism from
the Theological Faculty of Paris and from
Titelmans, as apparent from Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, BA, and Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EB.
In quo omnes peccauerunt Vg.: Propterea,
sicut per vnum hominem peccatum in hunc
mundum intrauit, et per peccatum mors, et
ita in omnes homines mors pertransiit, in
quo omnes peccauerunt. Nov. Test. reads:
Propterea, quemadmodum per (propter A
D) vnum hominem peccatum in mundum

introiit, ac (et A) per (propter A B) peccatum
mors, et sic in omnes homines mors peruasit, quatenus (in eo quod A) omnes peccauimus. The restitution of the Vg. reading
per in the ed. is connected to criticism
from Titelmans, as can be deduced from Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, EC.
In Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, B
A, Er. explains his view on the meaning of or and argues that Origen,
Jerome (Ps. Hier.) and perhaps also Ambrose
(Ambrosiaster) thought that Paul meant personal or actual sin (see also below, n.ll.
(p. )). After calling it unlikely that Paul
speaks here about infants he remarks that,
though Augustine insists that original sin is
meant in this verse, we are not obliged to
accept the interpretation of savants howsoever
excellent. Er. acknowledges original sin, but
thinks it controversial that this verse could not
be explained without it. Referring to the criticism of the Paris Theological Faculty: Atque
ea expositio Pelagiano fauet errori, he states
that his view should not be seen as a victory
for Pelagius. In Resp. ad collat. iuv. geront. LB
IX, FA, Er. explained the translation
peccauimus for by referring to the
reading which he had found in a
ms. in England and which had been maintained by want of attention. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 10.
quidam As is apparent from the app. crit.,
Er. in the edd. BD, referred to Ambrosiaster following Orig. See Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. : Manifestum itaque est in Adam
omnes peccasse quasi in massa. Cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp. and
.
Augustinus De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Deinde quod sequitur: in
quo omnes peccauerunt, quam circumspecte,
quam proprie, quam sine ambiguitate dictum est! Si enim peccatum intellexeris quod
per vnum hominem intrauit in mundum, in
quo peccato omnes peccauerunt, certe manifestum est alia esse propria cuique peccata
ad peccatum, vt intelligamus vno Adae peccato quodammodo peccasse omnes; quae

lectio non consistit, quum peccatum apud Graecos sit generis foeminini, .
Alioqui minimum referebat ad sententiam. Alii interpretantur in quo eo quod siue
quatenus. Qui priorem sensum vrgent, hinc potissimum astruunt peccatum originis, cuius acerrimus defensor est diuus Augustinus, maxime posteaquam incaluit
pugna cum Pelagio et Iuliano. Nec ab huius sententia abhorruit diuus [B] Ambrosius, qui [E] sequutus, vt solet, Origenem [B] in hoc quoque philosophatur, [E]
quod apostolus non dixerit id est in qua, sed id est in quo, hoc
est viro, non muliere, quod vir sit praecipuus autor posteritatis, tametsi mulier
prior est lapsa. Quibus posterior sensus arridet, , nec ad Euam referunt nec ad
Adam, sed ad rem ipsam absolute, hoc est: in eo quod omnes peccauerunt. Nec
haec tamen lectio simpliciter excludit peccatum originis; potest enim accipi omnes
peccasse in Adam, in quo et mortui sunt, priusquam nascerentur. Nam hic tropus
vitari non potest. Alioqui nec peccant qui nihil agunt, nec moriuntur qui nondum sunt. Ad haec quum peccato Adae deberetur non solum mors corporis, verum
etiam mors gehennae, nec hoc peccatum transiit in omnes nec illa mors transit in
foeminini scripsi cum BAS: foemini E.

Alii eo quod quatenus E.g.
Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne PL ,
CD: In quo omnes peccauerunt. Hoc
est in eo, quod omnes peccauerunt, exemplo
Adae peccant. (Souter, , p. , n. , marks
this passage, quoted in l. sq. (p. ), as
an interpolation which is not to be found
in Pelagius Expos. in Rom.), and Cyrillus,
Explan. in Rom. , , Migne PG , C:
,
, where Migne in
C oers quatenus as translation of
. See also below, ll. .
peccatum originis Augustinus Aug.
De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , , CSEL , p. :
peccatum quod per vnum hominem
intrauit in mundum, in quo peccato omnes
peccauerunt. In Contra secundam Iuliani
responsionem opus imperfectum, I, , CSEL
, , p. , Aug. writes, after quoting per
vnum hominem peccauerunt: Ambrosius vt catholicus intellexit apostolum
eumque intellegens ait: Omnes homines sub
peccato nascimur, quorum ipse ortus in vitio
est, a quotation from Ambr. De paenitentia, I, , , CSEL , p. . Cf. Tract. in
Ioh. , , CCSL , p. : Homo quando
nascitur, iam cum morte nascitur, quia de
Adam peccatum trahit., and Serm. , ,

, Migne PL , : Per vnum peccauerunt. Ecce primus homo totam massam
damnabilem fecit.
Augustinus Iuliano Aug. contests
against Pelagius, whose commentary on the
Epistles appeared in , in De peccatorum
meritis et remissione, et de baptismo paruulorum
( or ; CSEL , pp. ), De spiritu et littera (; CSEL , pp. ), De
natura et gratia (; CSEL , pp.
), De perfectione iustitiae hominis (
; CSEL , pp. ), De gestis Pelagii
(; CSEL , pp. ), De gratia et
de peccato originali (; CSEL pp. )
and De anima et eius origine (; CSEL
, pp. ), and against Julian, Bishop
of Eclanum in De nuptiis et concupiscentia ad
Valerium (; CSEL , pp. ),
Contra duas ep. Pelag. (; CSEL ,
pp. ), Contra Iulianum haeresis Pelagianae defensorem (; Migne PL ,
) and Contra secundam Iuliani responsionem opus imperfectum (; CSEL ,
, pp. ). The dates are borrowed from
Dpp-Geerlings, pp. .
Ambrosius Ambrosiaster distinguishes between two kinds of sins and deaths, the
death which entered into this world through
Adams sin and the death which we deserve
through our own sins. He identies Eva with
Adam; Er.s ed., p. , reads: Adam vnus,
id est Eua, et ipsa enim Adam est, peccauit in
omnibus, and adds: Ideo dixit in quo, cum
de muliere loquebatur, quia non ad speciem
retulit, sed ad genus. Cf. Comm. in Rom. ,
, , CSEL , , pp. and
.
Ambrosius sequutus Origenem A
similar statement is to be found in the second Annot. in Rom. , , below l. sq.:
hunc (sc. Orig.) non illibenter sequi solitus
Ambrosius. The addition of this passage in
the ed. may be connected to Er.s work
on his Origen ed., which was published by
H. Froben and N. Episcopius in . As I
have remarked in the introduction, Er. also
observes in the Annot. in Rom. that Ambrosiaster follows Origen, ad Rom. , (l. sq.),
, (ll. ), , (p. , ll.
), and often mentions them in the same
breath as authors having the same view, e.g. ad
Rom. , (l. sq.), , (ll. , and
sq.), , (l. sq.), , (l. sq.), ,
(l. ), , (l. ), etc.
Origenem lapsa In Comm. in Rom.
V, , Migne PG , BA, this issue
is discussed. Orig. explains in quo referring to . Cor. , and ; I quote from
BC: Sed vide in his apostolum naturae ordinem tenuisse, et ideo quoniam de
peccato loquebatur, ex quo mors in omnes
homines pertransierat, successionem posteritatis humanae quae huic morti succubuit ex
peccato venienti, non mulieri ascribit, sed
viro. Non enim ex muliere posteritas, sed ex
viro nominatur, sicut et ipse apostolus in aliis
dicit Non enim est vir ex muliere, sed mulier
ex viro, et iterum Sicut enim mulier ex viro,
ita et vir non ex muliere, sed per mulierem;
et ob hoc mortalis posteritas et corporalis successio viro potius tanquam auctori, et non
mulieri deputatur. Cf. Thomas Aquinas, who
discusses the thesis that original sin entered
into this world through Eva in Super Rom.
lect., cap. , , n. sq., Cai, , p. : Ad hoc
respondetur in Glossa dupliciter. Vno modo,
quia consuetudo Scripturae est vt genealogiae
non per mulieres, sed per viros texantur, sicut
patet Matth. I, ss. et Lc. c. III, ss. Et ideo
apostolus hic volens quasi genealogiam quamdam peccati ostendere, non fecit mentionem
de muliere, sed solum de viro. Alio modo,
quia etiam mulier de viro sumpta est, et ideo
quod est mulieris attribuitur viro. Potest etiam
alio modo dici, et melius, quod cum pecca-
tum originale traducatur simul cum natura,

sicut dictum est, sicut per virtutem actiuam
viri, muliere materiam ministrante, natura
traducitur, ita et peccatum originale. Vnde si
Adam non peccasset, Eua peccante, non per
hoc fuisset peccatum traductum ad posteros.
Illa enim est causa quare Christus peccatum
originale non traxit, quia ex sola foemina sine
virili semine carnem accepit.
Referring to the Commentary
now ascribed to the Ambrosiaster Er. quotes
from the NT text not only here, but also
ad Rom. , (l. ), , (l. ) and
, (l. sqq.). This does not imply that
he suggests that the author knew Greek: the
Greek quotations are not to be found in his
ed. of this Commentary. On the other hand
he ascribed this work to St. Ambrose, who did
know Greek.
Quibus peccauerunt See above,
n.ll. .
tropus See below, l. (tropologia), and
introd., . Here it is obvious to think of a
paradox.
Ad haec credimus In the Early
Middle Ages people generally believed that
children who died in the womb or who
after their birth died without being baptized, would go to hell. In this respect
they were inuenced by Aug. who combating the Pelagians wrote e.g. in Contra
Iulianum, V, , , Migne PL , :
quis dubitauerit paruulos non baptizatos, qui
solum habent originale peccatum nec vllis
propriis aggrauantur, in damnatione leuissima
futuros?, and in Ench. , , Migne PL
, : Nec prima tamen qua suum corpus anima relinquere cogitur, nec secunda qua
poenale corpus anima relinquere non permittitur, homini accidisset, si nemo peccasset.
Mitissima sane omnium poena erit eorum qui
praeter peccatum quod originale traxerunt,
nullum insuper addiderunt, et in caeteris qui
addiderunt, tanto quisque tolerabiliorem ibi
habebit damnationem, quanto hic minorem
habuit iniquitatem. But the most inuential
book was a much used compendium of dogmatics, which was ascribed to Augustine, but
was from the hand of Fulgentius (
or ), Bishop of Ruspe in Africa (now
Tunisia). He wrote in De de ad Petrum,
(), CCSL A, p. : Firmissima tene et
nullatenus dubites, non solum homines iam
ratione vtentes, verum etiam paruulos, qui
siue in vteris matrum viuere incipiunt et ibi
moriuntur, siue iam de matribus nati sine
infantes, si decedant absque regenerationis lauacro, si modo nostrorum temporum

theologis credimus. Vnde constat sermonem non carere tropologia; quam si excludimus, plurima consequuntur absurda. Nam si velimus amplecti vel denitionem
theologorum vel sensum communempeccatum est dictum aut factum etc., tale
nihil est in infantibus recens natis. Quod si peccatum hic accipitur pro subtractione
gratiae diuinae quae fuit in Adam, antequam peccaret, aut pro naturali quadam
pronitate ad peccandum, quae videtur omnibus insita, quanquam arbitror hanc
magis ab exemplis procisci quam a natura, haec sunt poena peccati verius quam
peccatum. Itaque qui dicunt totam posteritatem peccasse in Adam, velut in massa,
nihil aliud videntur dicere quam Adae peccatum omnibus posteris nocuisse ac fuisse
damno; qui si non violasset praeceptum Dei, sui similes genuisset immortales, plenos noticia, timore, charitate et de, dociles et alacres ad omne bonum; quos nunc
gignit tot malis obnoxios, quae tamen scholastici non patiuntur dici peccatum,
qui ne concupiscentiam quidem patiuntur appellari peccatum, aliis reclamantibus.
Atqui haec mala non adimit infantibus baptismus; manet enim moriendi necessitas
corpus morbis obnoxium, et ad peccandum procliuitas, licet vtrunque piis vertatur in bonum. Caetera excusant per habitus gratiarum infusos. Hunc labyrinthum
hic non ingrediar altius, tantum attigi quantum satis est ad demonstrandum hunc
apostoli sermonem non carere tropis.
Ad haec nescio an Graecus sermo recipiat hunc sensum, vt in Adam dicantur
omnes peccasse, velut in hoc latentes. Non enim dixit: , sed . Grauida
dicitur , non item. Et dicitur, quod loco continetur
potius quam . Quanquam dicitur . Nam quoties
declarat super aut in, paterno casui iungitur, vt , ,
, super omnia. Item quum tempus indicat aut ditionem, vt
, et Actorum .: . Quum causam indicat siue
imminentia, datiuo iungitur, vt , id est spe mortis. Item quum viciniam
declarat, , rursus quum potestatem, , id est in manu
sacramento sancti baptismatis quod datur in

nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, de hoc
saeculo transeunt, ignis aeterni sempiterno
supplicio puniendos. Quia et si peccatum propriae actionis nullum habuerunt, originalis
tamen peccati damnationem carnali conceptione et natiuitate traxerunt. Later on the
scholastics generally held the opinion that
these children would go to the limbus infantium, the everlasting state of those who
die unregenerate, e.g. unbaptized infants, and
hence in original sin, but innocent of personal
guilt. Those in limbo are held to be excluded
from supernatural beatitude but, according
to Thomas Aquinas, they enjoy full natural

happiness. See Summa, III, Supplement, qu.
, art. and , Opera omnia, , p. sq.
In Resp. ad iuv. geront., LB IX, AB, Er.
dissociates himself from these views. In two
other works mentioned in CWE , p. ,
n. , Er., writing on the afterlife of those who
die unbaptized, refers to Jean Gerson: Inst.
christ. matrim., LB V, C, and Hyperaspist.,
LB X, DE. Jean Gerson discusses this
problem without specifying it in the sense of
the scholastics in Sermo , In festo Natiuitatis B. Mariae Virginis, Consideratio , Oeuvres compltes, (Paris, Tournai, London, New
York ), p. : Debent igitur mulieres
praegnantes, similiter et viri sui, per se et alios
diligentius preces fundere Deo et ad sanctos angelos custodes hominum, etiam puerorum in vtero, debent ad ceteros sanctos sanctasque omnes confugere quatenus infans nondum natus si forte moriturus est priusquam
ad baptismi uminis gratiam peruenire valeat,
dignetur ipsum Dominus Iesus summus pontifex baptismo Spiritus sancti praeueniendo
misericorditer consecrare. Quis enim scit si
forte exaudiat Deus, immo quis non deuotius
sperare valeat quod orationem humilium et in
se sperantium nequaquam despiciet? Procit
haec consideratio ad excitationem deuotionis
in parentibus, procit ad leuiandum eorum
angustiam, dum sine baptismo decedit puer,
quia non omnis inde spes ablata est. Sed neque
absque reuelatione datur, fateor, certitudo.
Sed oritur in hac consideratione secunda et
in similibus dubitatio theologica, saluberrime
coram hoc sacrosancto concilio et publice
pertractanda: necessitas enim maior incumbit
vt hoc at, quam antea credideram. Dicit
quippe nostra consideratio, quod Maria fuit
in vtero sancticata, immo et ipse Ioseph.
Constat autem quod hoc in Scriptura Sacra,
quae est canon Bibliae, neque continetur
explicite neque in contentis in eadem deducitur euidenter.
tropologia a gurative manner of speaking (Lewis-Short, s.v.). Cf. Annot. in Rom.
, , l. : tropologicos, transcription of
, h.l. guratively.
denitionem theologorum CWE ,
p. refers to Aug. Contra Faust. , ,
CSEL , p. : Ergo peccatum est factum vel dictum vel concupitum aliquid contra aeternam legem., quoted by Petr. Lomb.
Sent. II, (SB , , p. ): Peccatum est,
vt ait Augustinus, omne dictum vel factum vel
concupitum quod t contra legem Dei, and
Thomas Aquinas, Summa, II, , qu. , art.
, , Opera omnia, , Rome , p. : Peccatum est dictum vel factum vel concupitum
contra legem aeternam, and Hier. Comm. in
Ez. XIII, , , CCSL , p. : aut
enim cogitationibus aut sermone aut opere
peccamus, freely quoted by Thomas Aquinas,
Summa, II, , qu. , art. , , Opera omnia,
, Rome , p. .
qui dicunt in massa See above, n.l.
to this Annot.
timore In Rom. , and . Cor. , Paul
speaks of timor Dei, the fear of God. Cf.
above, l. sq. ad Rom. , .
labyrinthum Er. often criticizes the abundance of volumes of questions based on

the Sententiae by Peter Lombard written by
scholastic theologians; cf. above, n.ll.
on Rom. , .
tropis See introd., .
Non enim peccauerunt This passage contains textual similarities with Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, CE, though
there Er. defends his translation in BE:
quatenus.
According to Blass-Debrunner, p.
, 3, and Moulton, , Ch. , ,
p. , this means because in this v. and
in . Cor. , . Cf. S. Lyonnet, Le sens de
en Rom. , et lexgse des Pres grecs, in
Biblica (), pp. . In Declarat.
ad cens. Lutet. LB IX, D, Er. had written: Docuimus et illud siue Graece magis sonare eo quod
omnes peccauerunt quam in quo omnes peccauerunt. Non enim est . He may have
been inuenced by the explanation of
in Orig. Comm. in Ioh. XX,
, Migne PG , C as:
, translated as eo quod omnes
peccauerunt. Cf. J. Freundorfer, Erbsnde
und Erbtod beim Apostel Paulus, Mnster i. W.,
, p. .
Cf. Mt. , and Er.s
annotation on this v. in ASD VI, , p. sq.
paterno casui The genitive.
The spelling
under the inuence of the pronunciation of the beta as the spirant v, also mentioned in De pronunt., ASD I, , p. , ll.
; this pronunciation occurred sporadically
between vowels from the Hellenistic period
on and was generalized before the th century ad. W. Tucker, p. . Pape-Benseler, ,
p. , mentions forms of in Plut.
Cato min. , Aem. , Sert. , , Mar.
and Brut. . Octauius for Octauianus is
rarely found in Antiquity, e.g. in Iuv. , ;
Er. writes it in Ep. , l. . I have not
found the expression used by Er. in ancient
Greek literature; ThLG mentions the passage in
Pseudo-Phrantzes, i.e. Makarios Melissenos,
Chronicon , IV, , , p. , l. ,
ed. V. Grecu, Bucharest, , and Migne
PG , A. See Some Biographical Data,
p. .
Actorum . Cf. Act. , .
E.g. Hdt. I, , and III, .
Hom. Il. XXII, .
lb
regis. Item quum accessionem, vt , id est ad haec siue post haec, aut
quum conditionem, , id est: hac lege te dimitto, et ,
id est certis praescriptis. Denique quum supra, , supra columnam, cui
simillimum est illud . Accusandi casum habet, quoties signicat
motum ad locum. Quoniam autem varius est vsus Graecarum praepositionum, non
ausim armare nusquam inueniri iunctum dandi casui, vbi quid declaratur esse
in alio, velut arbor est in semine. Certe mihi non contingit hactenus aliquid inuenire
simile. Nam ad Hebraeos . quum Paulus dicit Leui fuisse in lumbis Abrahae,
non ait , sed . Contra prima Corinth. .: Sicut in Adam omnes
moriuntur, ita in Christo omnes viuicabuntur, non est , ,
sed , . Iam vt demus fuisse scriptum , quid vsitatius
in sacris literis quam in vsurpari pro per; vt sensus esse possit: mors transiuit in
omnes, per hoc quod omnes peccauerunt, siue eo quod omnes peccauerunt.
Ad haec quod interpres vertit pertransiit, Graece est , quod nos maluimus
vertere peruasit, simul vt fugeremus amphibologiam, simul vt celeritatem ac violentiam mali in omnes dimanantis exprimeremus; praesertim quum animaduerterem
beatum Augustinum hac occasione lapsum, qui putarit pertransire idem esse quod
praeterire; vnde colligit et vir|ginem matrem in morte Domini nonnihil dubitasse,
sed ita, vt gladius transierit illam, non contigerit. Locus est libro Quaestionum
Veteris et Noui Testamenti, quaestione ., quemadmodum annotauimus in Lucae
caput . Eiusdem autem naturae sunt , quod est apud Lucam, et ,
quod est hoc loco, quod optime reddi poterat per dimanauit siue diriuatum est,
nisi placuisset vim et impetum mali in omnes transilientis exprimere. Ad haec dubitabam num pertransit apud emendate loquentes reperiretur, quum peruadendi
verbum sit et elegans et huic sensui accommodum. Praeterea quum in Graeca voce
non sit nisi vnica praepositio, magis conueniebat transiit quam pertransiit. Transire vero dicuntur quae contagio ab aliis ad alios propagantur. Vnde illud Nasonis:
Multaque corporibus transitione nocent.
Nihil igitur est hic in verbis quod non accommodari possit ad peccatum imitationis;
solae duae syllabae videbantur obstare, , quas ostendi vix eum reddere sensum
quem quidam vnicum esse volunt; et si esset , non multum obstaret illorum
opinioni qui putant hic Paulum loqui de peccatis singulorum ad imitationem Adae
commissis. Neque nos sumus huius interpretationis autores, quum totum hunc
locum sic exponat quisquis fuit cuius in omnes Pauli epistolas scholia feruntur
nomine Hieronymi. His enim verbis, peccatum intrauit, et per peccatum mors,
subnectit hoc scholium: Exemplo vel forma. Rursus post haec verba, Et ita in omnes
homines pertransiuit, subiicit: Dum ita peccant et similiter moriuntur. Atque vt
intelligas illum de capitali crimine deque morte animae loqui, subdit: Non enim
in Abraham et Isaac et Iacob pertransiit, de quibus dicit Dominus: Omnes illi viuunt.
Hic autem ideo dicit: omnes mortuos, quia in multitudine peccatorum non excipientur
pauci iusti; sicut ibi: Non est qui faciat bonum, non est vsque ad vnum. Et omnis homo
in addition to, over and over,
besides and after since Hom.; of the condition upon which a thing is done since Hdt.
I, , etc.; for , cf. Plato,
Apol. c: , . LiddellScott and ThGL.
E.g. Hdt. V, , and Eur. Hipp.
.
The reading in E, BAS and
LB marks the inuence of iotacism (v. supra,
n.l. ad Rom. , ). Whereas is a
pillar, especially a support or bearing,
a block of stone or a monument, columna
has both meanings.
dandi casui For with the dative
see Khner-Gerth, , , , pp. .
vbi quid See introd., b.
Leui Abrahae Hebr. , : .
Sicut in Adam viuicabuntur .
Cor. , .
in per See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
per hoc quod peccauerunt Cf. Declarat.
ad cens. Lutet. LB IX, D: Docuimus et
illud siue Graece
magis sonare eo quod omnes peccauerunt
quam in quo omnes peccauerunt. Non enim
est .
peruasit The reading of Nov. Test. In Annot.
in annot. Er. CXLII Lee objected to this translation, referring to the translation pertransiit in Orig. Comm. in Rom. V, , Migne PG
, D sqq. Er. responded to Lee in Resp.
ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLII, ASD IX, ,
p. , ll. . Afterwards Er. defended
peruasit against Titelmans in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, CB, also with
the argument that Aug. had interpreted pertransire in Lc. , as praeterire; see below,
n.ll. .
amphibologiam See introd., .
Augustinum Lucae caput Ps.
Aug., viz. Ambrosiaster, Quaest. V. et N.T.
(), , CSEL , p. : Quod autem
adiecit dicens: Et tuam ipsius animam pertransibit gladius, vt reuelentur multorum
cordium cogitationes, hoc vtique signicauit,
quia etiam Maria, per quam gestum mysterium est incarnationis Saluatoris, in morte
Domini dubitaret, ita tamen, vt resurrectione
rmaretur. Omnes enim stupore quodam in
morte Domini dubitarunt. Quis enim non
ambigeret videns eum qui se Filium Dei dicebat, sic humiliatum, vt vsque ad mortem
descenderet? Et quia, vt dixi, omnis ambigui-
tas resurrectione Domini recessura erat, pertransire dixit gladium, non supercadere aut
contingere transeuntem membrum aliquod.
Vt sicut gladius missus pertransiens iuxta
hominem timorem facit, non tamen percutit,
ita et dubitatio maestitiam fecit, non tamen
occidit, quia non sedit in animo, sed pertransiit quasi per vmbram, contingens corda discipulorum. Cf. Annot. in Lc. , , ASD VI,
, p. sq., ll. and n.ll. .
gladius transierit illam Refers to Simeons
words to Maria in Lc. , : tuam ipsius
animam pertransibit () gladius.
praepositio H.l. in the sense of prex; cf.
above, p. , n.l. ad Rom. , .
Multaque nocent Ov. Rem. (transitio
means here contagion).
Nihil igitur Adae commissis In Supputat. error. in cens. N. Bedae, LB IX, AC
and FA, Er. defended himself against
N. Bedas criticism of his remark in Paraphr. in Rom., LB VII, B: ita factum est,
vt malum a principe generis [sc. humani]
ortum in vniuersam posteritatem dimanaret,
dum nemo non imitatur primi parentis exemplum. There he stated that, following Orig.
and Hier., Ambr. and Theophyl., he had
explained that in this text it is a matter of
actual (= personal) sin. In Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, BA, Er. defended his
view that the text of Rom. leaves the possibility of sin by imitation of Adam, personal sin, whereas he does not exclude original
sin.
quisquis Hieronymi peccant The
passages: peccatum mors (l. ), Exemplo forma (ll. ), Et ita moriuntur (ll. ), Non enim mendax
(ll. ), Siue viuebant (ll. ) and
Transiuit praeuaricati sunt (ll. ),
in quo peccauerunt (l. ) and in eo
quod peccant (ll. ) are quoted from
BD. The cursive passages from peccatum in l. up till viuebant in l. are
borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , ,
Souter, , p. . The passages Transiuit enim
praeuaricati sunt (ll. ) and in eo
quod peccant (ll. ) are mentioned
as interpolations by Souter, , p. , nn. and
, respectively.
Non enim viuunt Cf. Lc. , sq.
Non est ad vnum Rom. , , quoted
from Ps. (Vg.), .
omnis homo mendax Cf. Rom. , .
mendax. Nam quod Origenes philosophatur in vocabulo mundi, quasi peccatum

non transierit nisi in mundum, hoc est in homines mundano spiritu, mihi videtur
coactius; quod tamen commentum hic quoque attingit, quum ait: Siue in eos
omnes pertransiit qui humano, non coelesti ritu viuebant. Mox subiicit: Transiuit
enim et in omnes homines qui naturalem legem praeuaricati sunt. Iam illis apostoli
verbis, in quo omnes peccauerunt, tale subiicit scholium: hoc est: in eo quod omnes
peccauerunt, exemplo Adae peccant. Hactenus ille. Nihil igitur ambigui relinquitur,
quin is, quisquis fuit, totum hunc locum interpretetur de peccato imitationis et
morte animae. Fateor hoc opus non esse Hieronymi, quemadmodum mentitur
inepta praefatio; docti tamen hominis esse res ipsa clamitat; et qui titulis omnibus
habendam dem contendunt nostrasque censuras reiiciunt, his certe oportet esse
Hieronymi. Ex Origene vero, qui per se lubricus esse solet in disputando, praesertim
quum hunc habeamus libere versum, adiectis, detractis ac mutatis permultis, non
perinde facile est colligere quid senserit. Primum enim nonnihil attigit de massa in
qua peccauerunt omnes: Si ergo, inquit, Leui, qui generatione quarta post Abraham
nascitur, in lumbis Abrahae fuisse perhibetur, multo magis omnes homines qui in hoc
mundo nascuntur et nati sunt, in lumbis erant Adae, quum adhuc esset in paradiso; et
omnes homines cum ipso vel in ipso expulsi sunt de paradiso, cum ipse inde pulsus est;
et per ipsum mors quae ei ex praeuaricatione venerat, consequenter et in eos pertransiit
qui in lumbis eius habebantur; et ideo recte dicit apostolus: Sicut enim in Adam omnes
moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur. Neque ergo ex serpente qui ante
mulierem peccauerat, neque ex muliere quae ante virum in praeuaricatione facta est,
sed per Adam, ex quo omnes mortales originem ducunt, dicitur introisse peccatum, et
per peccatum mors. Sed hic nimirum est vnus homo per quem peccatum introiuit, et
per peccatum mors etc. Hisce quidem verbis videtur respicere ad peccatum originis,
quum propius inspicienti secus appareat. Tantum ostendit quare beatus Paulus nec
diabolum nec Euam faciat autorem peccati, quum re vera inuidia diaboli mors
introiuerit in orbem terrarum, ac per diabolum transierit in Euam, per Euam in
Adam, quodque primus autor peccandi fuerit serpens; mox Eua virum pertraxit
in peccatum. Sed quoniam patris nomine censetur posteritas, ideo dicit omnes
peccasse in Adam, qui peccandi exemplum transmisit in posteros suos, et corruptus
corruptos gignit. Iam Origenem non hic proprie loqui de peccato originali satis
arguunt quae continenter subiiciuntur: quum hortatur nos abiecta imagine terreni
imaginem portare coelestis, id est: vt secundum verbum Dei viuentes renouemur et
reformemur secundum interiorem hominem ad imaginem Dei, qui creauit eum etc.
Cum ait: viuentes, indicat se de peccato imitationis loqui. Rursus in eadem serie
disputationis aliquanto post: conuersationem non in hoc mundo, sed in coelis habentes.
Ac mox: cum imagine terreni ambulat, et secundum imaginem terreni ambulat, et
carnem cogitat, et quae carnis sunt, sapit etc. Horum nihil competit in infantes. Hic
Origenes coactius Comm. in Rom. V,
, Migne PG , BB and C
A.
hic Ps. Hier., Pelagius.
Fateor inepta praefatio Er. refers to

the Praefatio to the Commentarii in epistolas
Sancti Pauli edited in Migne PL , A
and A, which suggests that Jerome, who
was at an advanced age already, was urged by
his friend Heliodorus to exert himself to write
these commentaries.
Ex Origene senserit For Er.s view on
Runus translation see the introd., , and
the Annotations on Rom. , (l. sqq.) and
, (l. sqq.).
Ex Origene gignit Refers to Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C
A, from which Si ergo Leui per
peccatum mors in ll. is quoted.
massa Cf. supra, p. , l. , and p. ,
l. sqq. in this annot.
Sicut viuicabuntur Cf. . Cor. ,
.
Iam Origenem pertinebat In this
passage Er. quotes from several passages of
Orig.s Comm. in Rom. V, , Migne PG ,
in ll. (p. ) from B: quum
hortatur creauit eum (secundum interiorem hominem alludes to Rom. , ; ad
imaginem Dei, qui creauit eum to Col. ,
: secundum imaginem creauit illum);
in ll. (p. ) from C: conuersationem non iam habentes and cum
imagine terreni ambulat, et secundum imaginem terreni ambulat, et carnem cogitat, et
quae carnis sunt, sapit (the reading of Merlinus ed., f r. CWE , p. , n. .
Migne PG , C, reads: cum imaginem
terreni portat, et secundum imaginem terreni ambulat, carnem cogitat); in ll.
(p. ) from B: anima quae peccat,
ipsa morietur, a free quotation from Ez. ,
and (peccauerit instead of peccat);
in ll. : Euidentius peccatum refers
to BC; in ll. from C: Sed
videamus omnes peccauerunt (in omnes
peccauerunt), a quotation from Rom. ,
, in ll. from C: Omnes, inquit
peccauerunt (Omnes Dei in this passage is a quotation from Rom. , ); in ll.
: Ab Abel Abraham refers to C
B; in l. : Vbi est, mors, aculeus tuus?,
the translation of . Cor. , in Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C;
Er. followed this translation in Nov. Test.,
whereas the Vg. reads stimulus.
peccato originali For a survey of the various
views on original sin, see e.g. ODCC, s.v.
Hic sequuntur praetermisit Origen
made the mistake of letting the philosophy
of Plato inuence his theology. This led him
to very serious dogmatic errors, especially the
doctrine of the pre-existence of the human
soul (Quasten, , p. ). CWE , p. ,
n. , comments on this passage: Origens

doctrine of the fall of pre-existent souls as a
result of their turning away from God carried
the implication of personal responsability for
sin. Erasmus belief that Runus (the translator) omitted certain things [quaedam]
here is apparently derived from the passage
itself See Orig. Comm. in Rom. V, ,
Migne PG , A: Sed et illud apud
temetipsum pertracta, vnde in hunc mundum
introiuit peccatum, aut vbi erat priusquam
huc introiret, aut si omnino erat, vel si fuit
ante illum ad quem dicitur: Vsquequo inuentae sunt iniquitates in te, et propter hoc
proieci te in terram. Nobis autem de his
non est tutum plura disserere, cum videamus apostolum vix singulis haec perstrinxisse
sermonibus. One could also think of passages in Orig. De princ. which are missing
in Runus translation, e.g. De princ. II, ,
, GCS , p. , which has been handed
down in frg. to Epiphanius Haereses, ,
: , ,
, ,

, and is translated in Hier. Contra
Ioannem Hierosolymitanum, , Migne PL ,
B: Secundum, quod in hoc corpore quasi
in carcere sint animae religatae; et antequam
homo eret in paradiso, inter rationales creaturas in coelestibus commoratae sunt. Vnde
postea in consolationem suam anima loquitur
in Psalmis: Priusquam humiliarer, ego deliqui [Ps. , ] et Reuertere, anima mea,
in requiem tuam [Ps. , ] et Educ de
carcere animam meam [Ps. , ] et caetera
his similia. In Origenes. Vier Bcher von den
Prinzipien, Darmstadt , p. , at the
end of De princ. I, , , H. Grgemans
H. Kapp refer, among other texts, to Hier.
Contra Ioannem Hierosolymitanum, , Migne
PL , A (ed. ): Origenis doctrina qui dixit cunctas rationabiles creaturas, incorporales et inuisibiles, si neglegentiores fuerint, paulatim ad inferiora labi et
iuxta qualitates locorum ad quae deuunt,
assumere sibi corpora, verbi gratia, primum
aetherea, deinde aerea. Cumque ad viciniam
terrae peruenerint, crassioribus corporibus
circumdari, nouissime humanis carnibus alligari
lb
sequuntur quaedam, vt videtur, vel de lapsu Satanae, vel de animabus, quae

iuxta Platonem peccauerunt, priusquam immitterentur in corpora, quae interpres
praetermisit. Porro quum nihil non attingat, tamen de peccato infantium nullam
omnino facit mentionem, ad quos volunt hunc locum proprie pertinere. Deinde
quum addit hic Paulum loqui de morte animae, citans illud prophetae, anima quae
peccat, ipsa morietur, palam est illum de personali peccato disserere. Euidentius
etiam hoc arguit, quod mouet quaestionem quare Christus mortem perpessus sit,
quum nunquam peccarit. Respondet Christum, quoniam erat immunis a peccato,
nulli debuisse mortem, sed pro nostris peccatis sponte posuisse animam suam.
Nec hic meminit peccati originis, sed: non fecit, inquit, peccatum. His quoque
euidentius est quod sequitur; aggreditur enim ipsum articulum quem vrgent ad
peccatum infantium. Sed videamus, inquit, quomodo in omnes homines pertrans iit
mors, in quo omnes, | inquit, peccauerunt. Absoluta sententia pronunciauit apostolus
in omnes homines mortem pertransisse peccati, in eo in quo omnes peccauerunt. Hic
suspicor esse mendum, et fuisse scriptum: in eo quod vel quo omnes peccauerunt,
vt accipiatur , . Vt autem intelligas illum de peccatis singulorum
agere: Omnes, inquit, peccauerunt, et egent gloria Dei; et ideo si etiam Abel illum
iustum dixeris, non potest excusari: omnes enim peccauerunt. Ab Abel progreditur
ad Aenos, ab Aenos ad Enoch, ab Enoch ad Mathusalem, a Mathusalem ad Noe,
a Noe ad Abraham, declarans argumentis singulos peccasse suis peccatis. Veritus
autem recensere caeteros, ne quem oendat, si peccatum tribueret iis quos mundus
habet in summa veneratione, venit ad Christum; ad quem dicit venisse peccatum,
opinor, quum tentaretur a Satana, sed ab hoc vno fuisse repulsum; itaque victam
mortem, cuius aculeus est peccatum; vnde scriptum est: Vbi est, mors, aculeus tuus?
etc. Ex his arbitror satis liquere quod Origenes hunc locum interpretatus est de
peccato imitationis, quemadmodum ille scholiastes; quorum prior quum singulas
etiam voces excutiat, veluti quum distinguit mundum ab hominibus, et quod in
mundum intrauit peccatum nec exisse dicitur, in homines pertransiuit, videlicet
exitum praebente poenitentia, ne verbo quidem attingit peccatum infantium, ad
quos hic locus proprie pertinebat.
Haec non eo nobis dicuntur, vt in dubium vocem an sit aliquod peccatum originis, sed vt declarem eos mentiri qui dicunt me vnum meminisse huius interpretationis mihique commentum hoc cum Pelagio esse peculiare. Pelagii sententiam damno, neque me fugit veterum hac de re consensus; tantum de huius loci
sensu disputatio est an proprie pertineat ad peccatum originale. Primum illud in
confesso est, totius huius disputationis exordium aliunde profectum quam a peccato originali, ac disputationis summam alium habere exitum. Siquidem primo
capite gentibus exprobrarat quod praeter naturae legem ac philosophiae cognitionem degenerarint in omne scelerum genus; in secundo reprehendit Iudaeos quod
legem qua gloriabantur, non obseruarent; in tertio colligit et gentes et Iudaeos pariter obnoxios egere gratia Dei; in quarto docet nec gentes nec Iudaeos seruari ex
suis operibus, sed per dem, et Abrahae factam promissionem ad omnes pertinere
qui illum de referunt; in quinto docet remissionem peccatorum, ac iustitiaehoc
est innocentiaedonum omnibus contingere per gratuitam Dei charitatem, qui

sanguine vnigeniti sui omnium peccata abluit. Hactenus nihil est quod non competat in peccata personalia; sic enim appellant scholastici. Chrysostomus autem
admonet in quinto capite Paulum aggredi quomodo qui iusticati sunt baptismo,
debeant instituere vitam: hoc est: in posterum abstinere a peccatis, ne pacem cum
Deo sartam rescindamus. Nihil adhuc de peccato originis. Mox quae sequuntur,
Vsque ad legem enim peccatum erat in mundo, peccatum autem non imputabatur
etc., constat plerosque doctores interpretari de peccato imitationis. Diuus enim
ab Enoch E c: ad Enoch E.
Platonem Phaedr. AE.
anima morietur Cf. Ez. , and .
personali peccato Personal sin or personal
sins or faults (peccata personalia; cf. personalibus commissis in ll. sq. and
(p. ), peccato actionis in Supputat. error.
in cens. N. Bedae, LB IX, A and peccato
actuali in Declarat. ad cens. Lutet., LB IX,
BC) are distinguished from the original
sin (peccatum originis or peccatum originale). The only author before Erasmus age
who is mentioned in Migne PL to have used
peccatum personale is Anselmus of Canterbury in De conceptu originali et de originali peccato, I, (Migne PL , AB, and Opera
omnia, , Rome, , p. ): Hoc modo
transit peccatum Adae personale in omnes
qui de illo naturaliter propagantur, et est in
illis originale siue naturale, and: personalis
et originalis peccati. In Aug. Peccat. mer.,
Migne PL , , the paragraph I, ,
has the heading: Non esse infantibus personale peccatum tribuendum, but it is not found
in CSEL , p. ; so it is probably added
by the editors of Migne. According to Thes.
Aug. Aug. only speaks of peccata propria
or peccatum proprium. See also Thomas
Aquinas, Summa, III, qu. , art. , , Opera
omnia, , Rome, , p. , col. : peccatum speciale vniusque personae quod per
proprium actum committitur vniuscuiusque
hominis peccatis propriis singulorum; elsewhere he speaks about peccatum actuale.
in causal sense. Apollonius
Dyscolus, Synt., SchneiderUhlig, Gr. gr. II,
, p. , l. .
Christum repulsum Mt. , , Mc.
, sq., and Lc. , .
Vbi tuus . Cor. , . See above,

p. , n.ll. ad Rom. , .
scholiastes quisquis Hieronymi (v.
supra, pp. , l. ).
prior pertinebat Orig. Comm. in
Rom. V, , Migne PG , CA.
eos originale Here Er. alludes to
the criticism from the Theological Faculty
of Paris of the Paraphr. in Rom. , ; in
Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, BA,
he refers, as above, l. sqq., to Origen and
the Scholiastes Hieronymi titulo receptus
explain this text as concerning personal sin,
just like Ambrose, though this last one also
seems to touch upon original sin in his commentary. And he ends as follows: Peccatum originis et nos ingenue fatemur. Tantum an hic locus sine illo possit exponi,
controuersia est. Vetustissimi putarunt posse
et ita exposuerunt. Rursum non hoc a
nobis discet Pelagius, qui iam olim vidit
hunc Pauli locum non necessario proprieque
pertinere ad peccatum originis. The criticism from the Paris Theological Faculty
may have induced Er. to the extensive rendering and discussion below in ll.
(Diuus enim Ambrosius acquiritur
etc.).
exprobrarat Sc. Paulus.
peccata personalia See above, n.l. ad
Rom. , .
PG , sq.; hoc est rescindamus in
l. sq. is a paraphrase of ,
,
.
Vsque imputabatur Rom. , .
lb
Ambrosius ita scribit: Vsque ad legem datam non imputatum est peccatum; putabant
enim se homines apud homines impune peccare, sed non apud Deum; nec enim lex
naturalis penitus obtorpuerat, quia non ignorabant quia quod pati nolebant, aliis facere
non debebant etc. Hic sermo plane testatur Ambrosium sentire hunc locum de
personalibus commissis loqui. Iam siue legas: in similitudine Adae siue non in
similitudine, vtranque lectionem referunt ad peccatum imitationis. Quin et illum
locum, si enim vnius delicto multi mortui sunt etc., qui videbatur iterum ad peccatum
originis posse referri, sic interpretatur: hoc est: si vnius delicto multi mortui sunt
imitantes praeuaricationem eius, magis gratia Deo etc. Ac paulo post: Neque mortem,
inquit, in omnes regnasse, sed in eos qui delicto Adae mortui sunt, quos in similitudinem
praeuaricationis Adae dicit peccasse. Rursus super his verbis, Nam iudicium quidem ex
vno in condemnationem, ita commentatur: Manifeste diuersum est, quia vno peccato
Adae condemnati sunt qui in similitudinem praeuaricationis eius peccauerunt. Iterum
haec verba: sicut per vnius delictum in omnes homines in condemnationem etc., sic
exponit: hoc est: sicut per vnius delictum omnes homines condemnationem meruerunt
similiter peccantes, ita et iustitia vnius omnes iusticabuntur credentes ; totamque
deinceps disputationem sic temperat, vt intelligas eum loqui de peccatis singulorum
propriis. Sed in medio scribit: Manifestum itaque est in Adam omnes peccasse quasi
in massa; ipse enim per peccatum corruptus, quos genuit omnes nati sunt sub peccato;
ex eo igitur cuncti peccatores, quia ex ipso sumus omnes. Moxque: Est et alia mors,
inquit, quae secunda dicitur in gehenna, quam non peccato Adae patimur, sed eius
occasione propriis peccatis acquiritur etc. Hic distinguit peccatum Adae a peccatis
personalibus et mortem corporis a morte gehennae. Verum non hoc nunc agitur,
an Ambrosius agnoscat peccatum originale, quod constat illum compluribus facere
locis, sed an necesse sit hunc locum de peccato originis accipere. Nam si hic
sermo, ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt, necessario
intelligitur de peccato originis, necesse est, vt quod huic annectitur, Vsque ad legem
enim peccatum erat in mundo, similiter intelligamus, quod haec pars causam reddat
dicti superioris. Sed hanc partem Ambrosius interpretatur de peccatis ab vnoquoque
commissis. Quomodo igitur constabit disputationis tenor, si et quae praecedunt
et quae sequuntur, accipiuntur de commissis singulorum, in medio subito admisceatur diuersi generis peccatum, praesertim quum coniunctio enim ita connectat
inferiora cum superioribus, vt appareat eandem rem agi. Quemadmodum autem
coniunctio conglutinat id quod sequitur, cum praecedentibus, ita id
est proptereaconnectit hanc particulam cum iis quae praecesserant; praecesserat
autem quod Christus pro inimicis ac peccatoribus mortuus esset, cuius sanguine
liberati ab ira Dei, pro morte vitam, pro ignominia gloriam liorum essemus adepti.
Nihil enim interest, nisi quod, quum dicimus: propterea, causa praecessit, eectus
sequitur; quum: enim, contra. Si Titius Actio deberet mille nummum mutui
nomine, x drachmas depositi nomine, | nunquid videretur hic sermo sibi coherere,
si diceret: Nunquam habui commodiorem creditorem quam Actium, cui quum
deberem ex mutuo mille nummum videretque me rei familiaris angustia laborare,
vltro condonauit eam summam meque ex aeris alieni debitore reddidit astrictiorem
beneuolentiae debitorem. Semper enim nihil promeritum singulari beneuolentia

complexus est eoque me liberauit obligatione; poterat enim mutui nomine me
conuenire et, ni soluissem, in carcerem ducere aut res meas loco pignoris occupare.
commentatur scripsi cum BAS: comentatur

E.
: In Adam omnes dicit peccasse, sicut
supra memoraui, et vsque ad legem datam
non imputatum esse peccatum. Putabant
enim se homines apud Deum impune peccare, sed non apud homines. Nec enim lex
naturalis penitus obtorpuerat quia non ignorabant, quia quod pati nolebant, aliis facere
non debebant (cf. Comm. in Rom. , ,
, CSEL , , pp. and ). Notice
the changing of Deum and homines by
Er. The following quotations are also from
this work though in variant wording in some
places: ll. : hoc est gratia Deo
from Er.s ed., p. (Dei instead of Deo;
cf. Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and ); ll. : Neque
mortem peccasse from Er.s ed., p. :
Neque mortem in omnes regnasse, sed in
eos qui delicto Adae mortui signicantur,
quos in similitudinem praeuaricationis Adae
dicit peccasse. (cf. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and ); ll. :
Manifeste peccauerunt from Er.s ed.,
p. (Adae peccato and similitudine; cf.
and ); ll. from Er.s ed., p. :
hoc est, sicut per vnius delictum omnes
damnationem meruerunt similiter peccantes,
ita et iusticia vnius omnes iusticabuntur credentes. (cf. Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and ); ll. from Er.s
ed., p. : Manifestum itaque genuit
sumus omnes. and Est et alia mors
patimur, sed eius acquiritur (cf. Comm. in
Rom. , , and , CSEL , , pp. and
). According to Schelkle, p. , the passage in ll. gives the impression that
Ambrosiaster is an unambiguous representant
of a doctrine of original sin.
personalibus commissis See above, n.l. ad
Rom. , .
si enim mortui sunt Rom. , .
Nam iudicium condemnationem
Rom. , .
sicut condemnationem Rom. , .
peccatis personalibus See above,

n.l. .
Ambrosius peccatum originale Neither
PLD nor CLCLT mention forms of peccatum originale in any work of Ambrose or
Ambrosiaster. The idea of original sin may
be deduced from Ambr. De excessu fratris sui
Satyri, II, , CSEL , p. : Lapsus sum in
Adam, de paradiso eiectus in Adam, mortuus
in Adam: quem reuocat, nisi me in Adam inuenerit, vt in illo culpae obnoxium, morti debitum, ita in Christo iusticatum?, Epist. ,
, CSEL , p. : Humiliando autem me,
solui vinculum erroris superioris, quo Adam
et Eua nexuerant omnem propriae seriem successionis., and Expos. Lc. VII, , CCSL ,
p. : Fuit Adam et in illo fuimus omnes,
periit Adam et in illo omnes perierunt. Homo
igitur et in illo homine qui perierat, reformatur et ille ad similitudinem Deo factus et
imaginem diuina patientia et magnanimitate
reparatur.
Ambrosius commissis This sentence
goes back to the text by Ambrosiaster quoted
in ll. .
Si Titius Actio occupare In Adag.
, ASD II, , p. , ll. sq., Er
quotes the proverb Idem Actii quod Titii
adding: quum par duorum ius signicatur;
he writes he had quoted it elsewhere from
Varro, Men. (fr. edd. Bcheler and Astbury); he alludes to Adag. (Idem Accii
quod Titii), ASD II, , pp. (see
p. , n.l. ). There Er. mentions that
this adage was to be found in a satyra by
Varro and is referred to by Gell. in Noctes Atticae, III, , sq.; he comments: Sumptum
videtur a iurisconsultorum consuetudine Titii
et Accii vocabulum pro quibuslibet duobus
subinde vsurpantium. This saying is quoted
from one of Varros Saturae Menippeae as
Idem Atti quod Tetti in Non. , , ed.
M. Lindsay, p. . Cf. CWE , p. ,
n. .
mutui nomine conuenire to sue on
behalf of the loan.
Hic quum prima et vltima loquantur de mutuo, quis suspicaretur illa in medio,
dum me liberat obligatione, pertinere ad depositum? Atqui duae coniunctiones
faciunt, quapropter et enim, vt hic sermo multo durius cohaereat, nisi totum
accipiamus de peccato originis aut totum de peccato personali aut totum de
vtroque. At sunt quae de peccato originis non possunt intelligi, sunt quae de vtroque
non possunt.
Iam diuus Chrysostomus in hunc locum, quem necessario volunt accipiendum
esse de peccato originis, nihil aliud commentatur quam hoc:
; ,
. Id est: Quid autem est: in quo omnes peccauerunt? Illo lapso et hi
qui non ederant de ligno, facti sunt ex illo mortales. Hic sermo potest ad vtrunque peccati genus pertinere. Porro locum qui huic annectitur, bifariam exponit;
ipsius verba subscribam, bona de Latine reddita: Vsque ad legem enim peccatum
erat in mundo; peccatum autem non imputatur, quum non est lex. Illud quod dicit,
vsque ad legem, quidam putant apostolum de illo sentire tempore quod fuit ante
datam legem, veluti quod fuit sub Abel, sub Noe, sub Abraham vsque ad illud
quo Moses natus est. Quod igitur tum erat peccatum? Quidam aiunt eum loqui
de eo quod fuit in paradiso. Nondum enim, inquit, erat dissolutum; quin potius
orebat illius fructus. Nam communem mortem illud inuexit, quae vincebat ac
regnabat. Qua igitur de causa subiicit: Peccatum autem non imputatur, vbi non est
lex? Qui nostra disseruerunt, aiunt apostolum hunc sermonem posuisse sub persona Iudaeorum obiicientium: Si non est peccatum absque lege, quomodo mors
eos absumpsit qui fuerunt ante legem? At mihi videtur quod nunc dicturus sum,
esse probabilius magisque consentaneum esse apostolico sensui. Quid autem hoc
est? Quum ait: peccatum vsque ad legem erat in mundo, hoc mihi videtur dicere
quod lege data peccatum superabat, videlicet quod erat ex praeuaricatione, et eousque superabat, quousque fuit et lex. Non enim potest consistere peccatum, si non
sit lex. Itaque si hoc, inquit, peccatum ex legis praeuaricatione mortem genuit, qui
factum est, vt omnes qui fuerunt ante legem, mortui sint? Etenim si ex peccato mors
radicem traxit, quum autem non est lex, non imputatur peccatum, quomodo mors
superabat? Vnde perspicuum est quod non hoc peccatum violatae legis, sed illud
per inobedientiam Adae commissum erat quod omnia contaminabat. Quod huius
rei signum? Illud quod etiam ante legem omnes moriebantur. Regnabat enim mors
ab Adam vsque ad Mosen, etiam in eos qui non peccauerant etc. Hisce verbis Chrysostomus non tribuit vllum peccatum infantibus, sed ait mortem corporis in eos
dimanasse, perinde quasi cum Adam progenitore de vetito ligno edissent, hoc est:
pro alieno peccato dedisse poenas. Theophylactus autem versus quum ita loquitur:
Nam eo labente vel qui de ligno nihil edissent, suo crimine mortales sunt facti, perinde
ac si ipsi peccato forent obnoxii, quia ille peccasset, nonne pronunciat infantes non
esse obnoxios peccato? Quanquam si hunc locum accipimus de morte gehennae
quam commeruerat Adam, hac non puniuntur infantes; si de morte corporis, ab
hac non liberat baptismus. Haec perspiciens Origenes confugit ad mortem animae,
quae per peccatum separat Deum ab illa. Quam mortem si accipimus, non potest
hic locus accipi de peccato originis. Sed hunc locum, quem Chrysostomus interpretari videtur de praeuaricatione Adae, Ambrosius interpretatur de peccato personali,
quemadmodum ostendimus. Falsum est igitur quod iactat quidam, veteres omnes
tum Graecos, tum Latinos magno consensu hunc locum interpretatos de peccato
originis, quum secus interpretetur Origenes Graecus et scholiastes Latinus; ac proinde falsum est hanc interpretationem mihi peculiarem esse cum Pelagio, quum et
Ambrosius et priora et sequentia interpretetur de peccatis singulorum, tantum in
medio videatur attingere peccatum Adae. Sed falsius etiam est hanc interpretationem pugnare cum Paulinae dictionis et Graecae lectionis proprietate, quum declararim et sermonis proprietatem et seriem tenoremque disputationis mollius quadrare ei sententiae quam ostendo posse consistere. Non iam excutiam quae recitantur a caeteris ad pertrahendum hunc locum ad peccatum originis; loquuntur enim
peccato personali See above, n.l. (p.
).
Chrysostomus peccauerant Hom.
in Rom. , , Migne PG , sq. The
quotation ( . Migne reads
) is to be found there. The Giberti ed., f r, also reads ,
but reads instead of . The passages
in ll. ( ) and
(Vsque peccauerant) are translations
of the subsequent passage in col. ,
which are probably by Er. himself; they are
dierent from Musculus translation in Er.s
ed. of Chrys.s Opera omnia, , C.
Vsque lex A mixture of the translations of v. in Vg.: Vsque ad legem enim
peccatum erat in mundo: peccatum autem
non imputabatur, cum lex non esset. and
Nov. Test.: Vsque ad legem enim peccatum
erat in mundo: porro peccatum non imputatur, quum non est lex, and also dierent
from that by Musculus in Er.s ed. of Chrys.s
Opera omnia, , C. Cf. below, ll.
ad Rom. , .
Peccatum lex Rom. , b; see the
previous note.
Regnabat peccauerant Rom. , a
(Vg.: Sed regnauit mors ab Adam vsque ad
Moysen etiam in eos qui non peccauerunt.
Nov. Test.: Imo regnauit mors ab Adam vsque
ad Mosen, in eos quoque qui non peccauerant.).
Nam eo peccasset Theophyl. Expos.
in Rom. , , Migne PG , C. Er.
quotes from Personas translation (f v),
which reads: ipsi forent peccato obnoxii.
Quanquam infantes See above,
n.ll. (p. ) ad Rom. , .
Origenes In Comm. in Rom. V, , Migne

PG , B, Orig. alludes to the mors animae: Et per peccatum, inquit, mors, illa
sine dubio mors de qua et propheta dicit quia
anima quae peccat ipsa morietur, quoting
from Ez. , : anima quae peccauerit, ipsa
morietur.
Ambrosius ostendimus See above,
p. sq., l. sqq. ad Rom. , .
peccato personali See above, n.l. (p. )
ad Rom. , .
quidam Titelmans, whom Er. refutes elaborately in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, BB, referring to Origen, Chrysostom and Theophylact and Ambrosius (i.e.
Ambrosiaster) and Hier. (i.e. Ps. Hier.). In
Eastern Church theology original sin does not
play an important part (RGG3 , ).
Origenes See above, p. , l. sqq. in this
Annot.
scholiastes Latinus Ps. Hier. Comm. in Rom.
, Migne PL , B: Propterea sicut
per vnum hominem. Si per vnum hominem
Euam peccatum intrauit in mundum, insaniunt qui dicunt antequam deceperit diabolus
Euam, peccatum fuisse in mundo. Item hic
ostendere vult propterea Christum passum,
vt qui sequentes Adam discesseramus a Deo,
per Christum reconciliaremur Deo. The sentence Si mundo is marked as an interpolation by Souter, , p. , n. ; ostendere
reconciliaremur Deo is borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. ,
as a comment on per quem nunc reconciliationem accepimus.
caeteris In his defence against Titelmans
Er. now refers to the others who had criticized
his exegesis.
lb
tropis ambiguis; certe nullus illorum tribuit infantibus peccatum, sed aliquam poenae partem aiunt transisse in posteros. Superest illa rixa, quod opituler Pelagianis exarmans ecclesiam, nimirum extorto hoc telo omnium, vt aiunt, validissimo.
Primum alia esse docui validiora; deinde qui facio pro Pelagianis, quorum sententiam aperte detestor? Sed indico vtranque lectionem consistere. Hoc vel tacente
me res ipsa clamitat, scripturam commodius accipi de peccato singulorum. Suciebat vnus scripturae locus aduersus Pelagium, et tuta erat ecclesia etiam hoc telo
destituta. Sed tota ecclesia sic hunc locum interpretatur. An tota ecclesia sunt tres
aut quatuor doctores? Tota ecclesia docet omnes Adae posteros nasci poenae obnoxios ob peccatum Adae, sed hunc locum non posse accipi nisi de peccato originis
nusquam docet vniuersalis ecclesia. Atqui hoc solum erat quod annotaui. Sed in
Africano, inquiunt, concilioMiluetano opinorpronunciatur anathema in eos
qui Pauli locum hunc secus interpretarentur. Imo ibi pronunciatur anathema in eos
qui docebant infantes non egere baptismo, quod nihil haberent contagii ex Adam;
et post anathema subiicitur: quia non debet aliter intelligi. Non hic excutio quantum sit anathematum in illis conciliis prouincialibus quae vtcunque vertit Hilarius,
neque puto me vsque adeo astringi eiusmodi synodis. Alioqui si quis vrgeat esse
seruanda quaecunque in illis decreta sunt, proferam ex illis dogma|ta quaedam quae
nunc ecclesia damnat pro haereticis, proferam institutiones quas nusquam nunc
seruat ecclesia. Proferant ex vniuersali synodo, quae prohibuerit hunc locum secus
enarrari. Damnarit sane Miluetana synodus Pelagianam interpretationem, nihil ad
me pertinet; ille sic tollit hanc interpretationem, vt astruat quam improbauit ecclesia, ego demonstrans hunc locum ad reuincendos Pelagianos non esse satis ecacem, relego disputantem ad alia loca hoc certiora. Hoc non est eripere telum
ecclesiae, sed indicare tela certiora pro parum certo; nec est aperire rimam hostibus, sed admonere, ne hic vrgeamus hostem, vbi possit elabi. Fatemur ecclesiam
habere autoritatem interpretandi scripturas, sed ecclesiae doctores quamlibet celebres in multis scripturae locis haesitant, multa varie, nonnulla etiam perperam sunt
tropis See introd., .

Superest detestor This passage is
reminiscent of the passage in Apolog. adv.
monach. hisp., LB IX, CE, in which
Er. quotes from the Valladolid Articles: In
Annotationibus ad Rom. V praebet ansam
haereticis Pelagianis, peccatum originale negantibus, cum potentissimum locum reiicit,
quo sancti tanquam validissimo argumento in
Haereticos vsi sunt. In the sequel Er. argues
that he never denied original sin nor used the
word reject anywhere in his Annot., that as
far as he knows only Aug. asserts that this
v. cannot be accepted in another sense, but
that he pointed out that orthodox authors like

Ambrose, Chrysostom and Jerome and those
who opposed the Manichaeans accepted the
possibility of a dierent interpretation.
extorto validissimo Extorto telo,
used guratively, comes back as eripere
telum in l. , and telum ereptum in
l. . Cf. Cic. Cat. , , : ferrum extorsimus.
qui Interrogative adverb: By what means?
in what way? how? (OLD). The use as
an interrogative pronoun is colloquial (Hofmann, p. , b).
Africano concilio quia intel-
ligi quae vertit pertinet In Pelagius and Caelestius and their doctrine were
condemned by the councils of Africa Proconsularis in Carthage and of Numidia at
Mile(v)um. The rst council sent a synodical letter to Pope Innocentius I in order to
let him know what had happened (see Aug.
Epist. , CSEL , , pp. , in particular , pp. ); the other did likewise and asked the Pope to show his solidarity in the great danger which threatened the
Church and to oppose to the expansion of the
errors of the Pelagians (see Aug. Epist. ,
CSEL , , pp. ). Some time after,
ve African Bishops, among whom Augustine, addressed again to the Pope about Pelagianism. In Jan. the Pope answered to
the two councils and the ve Bishops, in letters which have come down to us. The Pope
approved of the judgment by the Bishops
of Carthage concerning Pelagius and Caelestius, listed numerous blasphemies and condemnable propositions from Pelagius book,
excommunicated Pelagius and Caelestius, and
threatened their partisans with the same
penalty. After Innocentius death his successor Zosimus, at the urgent request of Caelestius, reopened the case. After the Emperor
Honorius, under African pressure, promulgated a decree against Pelagius and Caelestius,
the Pope upheld the excommunication. Ch.J.
von Hefele et al., Histoire des conciles daprs
les documents originaux, Paris, , ,
pp. , and ODCC, s.v. Pelagianism.
Just like in Resp. ad iuv. geront., LB IX, B,
Er. does not mention the name of the Council of Carthage here and considers himself not
to be bound by decrees of provincial councils.
quia intelligi These words paraphrase a
passage of cap. of the decree of the council of Mileu(m): Item placuit, vt quicumque
paruulos recentes, ab vteris matrum baptizandos negat, aut dicit, in remissionem quidem
peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam
trahere originalis peccati, quod regenerationis
lauacro expietur: vnde t consequens, vt in
eis forma baptismatis, in remissionem peccatorum, non vere, sed false intelligatur, anathema sit. Quoniam non aliter intelligendum
est, quod ait apostolus: Per vnum hominem
peccatum intrauit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit in quo omnes peccauerunt, nisi quemadmodum ecclesia catholica vbique diusa
semper intellexit. Propter hanc enim regulam
dei, etiam paruuli, qui nihil peccatorum in
semetipsis adhuc committere potuerunt, ideo

in peccatorum remissionem veraciter baptizantur, vt in eis regeneratione mundetur, quod
generatione traxerunt. (J.D. Mansi, Sacrorum Conciliorum noua et amplissima collectio,
, Florence, , p. ). A passage of similar import is to be found in Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC. Cf. CWE , p. ,
n. ; cf. Drysdall, pp. .
Hilarius De synodis, Migne, PL , A
B. As is apparent from the subtitle of this
book, seu de de orientalium, Hil. discusses
in this book synods of the Greek speaking
Church.
Alioqui pertinet Er. passes over the
conrmation of the decrees of the councils
of Mile(v)um and Carthage by Pope Innocentius I, mentioned above in n.ll.
. Cf. Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
C: Denique cum in Africae conciliis particularibus alia multa decreta sint, quae vel
neglexit vel correxit Ecclesia, non patiar me
talium auctoritate grauari, nisi si quid eius sit
generis, vt ex se aduersetur pietati, quale nihil
esse in hoc loco declarauimus, declaraturi plenius in posterum.
ille Sc. Pelagius. CWE , p. .
tollit In the sense of to raise, to elevate, to push forward; cf. Cic. De or. III,
, : ad augendum aliquid et tollendum
altius dicendo.
Hoc non est parum certo In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, FA,
Er. argues that the strongest argument for
original sin is not to be found in this verse,
but in Iob [, ], which denies that a
child is free from sin on the day of his
birth, and in Ps. (Vg.), []. Er. adds
that these passages are connected to each
other more than once, e.g. Aug. Contra duas
epist. Pelag. IV, , , CSEL , p. sq.
This subject matter is discussed elaborately
by J. Ziegler, Iob , a als wichtigster
Schriftbeweis fr die These Neminem sine
sorde et sine peccato esse (Cyprian, test. ,)
bei den lateinischen christlichen Schriftstellern,
in Bayerische Akademie der Wissenschaften,
Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungsberichte, Heft , Mnchen, . Cf. CWE
, p. , n. .
eripere telum Cf. above, n.l. .
ecclesiae doctores interpretati Other
passages in which Er. argues reservation in
regard of the works of Church Fathers are in
Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. ,
and Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll.
.
interpretati. Neque quisquam contendit hunc locum non posse secus intelligi
praeter sanctum Augustinum, posteaquam incaluit conictatio cum Pelagianis.
Quod si non permittunt hic hactenus ab Augustino dissentire, vt liceat hunc
Pauli locum bifariam interpretari, quin idem honoris habetur omnibus quae vir
ille docuit et asseuerauit in hac ipsa disputatione. In hac enim toties inculcat
infantes frustra baptizari, nisi detur eis corpus et sanguis Domini. Eam sententiam
hausit ex Ioannis cap. .: Amen, amen dico vobis: Nisi manducaueritis carnem Filii
hominis et biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis. Ad eum locum a
priscis interpretatum de doctrina Christi posteriores adiecerunt alterum sensum de
sumenda eucharistia. At nunc ecclesia quod Augustinus et cum Augustino tota,
vt probabile est, occidentalis ecclesia iudicauit ad salutem necessarium, nec facit
nec sinit eri, et illius interpretationem reiicit, pro haeretica habitura, si quis velit
illam pertinaciter tueri. In eadem inculcat vnum Christum fuisse immunem ab
omni peccato, idque docet multorum testimoniis; et hanc sententiam damnant
theologorum classes, praecipue Parisiensium, ingenue reiicientes talium virorum
et dogma et scripturae interpretationem.
Ibidem citat Ambrosium, qui lotionem pedum in apostolis interpretatur de
peccato originis, quum hodie liceat secus interpretari; nam Petrus iam circumcisus non erat obnoxius illi peccato. Illic citat Cyprianum, qui scripserat infantibus per baptismum aliena remitti peccata, quum hodie doceat ecclesia non nisi
primum illud et vnicum Adae peccatum imputari nascentibus, ne id quidem in
totum. Illic adfertur ex . Cor. . ad probandum originis peccatum: Sicut in
Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur. Quur eum locum
ausus est de peccatis singulorum interpretari Chrysostomus? Sic enim commentatur: Quid igitur, dic mihi, omnes mortui sunt morte peccati in Adam? Quomodo igitur Noe iustus in generatione sua, quomodo Abraham, quomodo Iob,
quomodo caeteri omnes etc. Haec frustra commemorat, si locus sentit de peccato originis, quandoquidem ab hoc nullus illorum fuit immunis. Atqui hunc
Pauli locum diuus Augustinus adeo putat de peccato originis intelligendum, vt,
quoniam ad fundamenta dei pertinet, quisquis conetur illum secus interpretari,
Neque Pelagianis Cf. supra, p.

n.ll. ad Rom. , , and below,
p. , ll. : An continuo Augustinus. In this annotation Er. has already
referred to the views of Orig., Chrys.,
Ambrose, Ambrosiaster and Ps. Hier. I mention here two other authors whom he refers to
in the Annotations in other respects: Irenaeus
speaks of hereditary death in Haer. III, , ,
SC , pp. ; Cyrillus does likewise
in Explan. in Rom. , , Migne PG ,

and sq., but in Explan. in Rom. , ,
Migne PG , C, quoted above p. , in
n.ll. , he interprets as , and
he regards death as the punishment for personal sin, as Schelkle observes on p. . The
works in which Aug. contests Pelagius and the
Pelagians are listed above, p. , in n.ll.
.
idem honoris See introd., b.
toties inculcat infantes frustra baptizari
Aug. De peccatorum meritis et remissione, et de
baptismo paruulorum, I, , sq., and I, ,
, CSEL , pp. sq. and sq. In Enarrat.
in Ps. , ASD V, , p. sq., ll. , Er.
refers to Aug. De gratia et de peccato originali,
, , CSEL , p. .
Amen in vobis Ioh. , .
priscis posteriores For the earliest writers see Orig. Comm. in Ioh. X, sq., GCS
, pp. , and Tert. De resurrectione
mortuorum, , , CCSL , p. sq., for
the later writers, in addition to Aug., Chrys.
Hom. in Ioh. , , Migne PG , sq.,
who interprets the bread as Christs divinity
in Hom. in Ioh. , , Migne PG , .
Er. words the view of the earliest writers in
Paraphr. in Ioh. , , LB VII, C: Iesus
explicat se non loqui de pane qui dentibus manditur et per gulam in stomachum
traiectus corporis famem ad tempus sedat,
sed de pane coelesti, qui est sermo diuinus,
aitque: Ego sum panis ille, vitae largitor aeternae. Ego sum panis ille vitae is the reading of Ioh. , in Nov. Test. D E. This note
is borrowed chiey from CWE , p. ,
n. .
At nunc tueri The practice of
providing infants after baptism with communion was a universal custom in the West
in Augustines time. It was also and still is
the general usage of the Eastern Orthodox
Church. In the West the custom waned, so
that by the thirteenth century it had almost
disappeared. The Fourth Lateran Council
() proposed the year of discretion (:
addition by ed.) as the appropriate time for
the beginning of the communion obligation. See H. Denzinger and A. Schnmetzer,
Enchiridion symbolorum, Freiburg im Breisgau , , , p. . Infant communion
as necessary for salvation was rejected already
by most early scholastics and nally by the
Council of Trent (ibidem []). See
J.A. Jungmann, Kinderkommunion, in: LThK
, , and K. Dienst, Kinderkommunion, RGG4 , . CWE , p. ,
n. .
In eadem testimoniis Aug. Peccat.
mer. I, , and II, , , , CSEL ,
pp. sq. and , De Spiritu et littera,
, , CSEL , p. , De perfectione iustitiae
hominis, , , CSEL , p. sq. But in De
natura et gratia, , , CSEL , p. sq.,
Aug. argues that Mary was free from sins. Cf.
CWE , p. , n. .
et hanc sententiam interpretationem

Er. refers to the divergence of views between
the religious orders about the doctrine of
the Immaculate Conception of Mary, which
implies that she was regarded as free from all
stain of original sin. In the Eastern Church
the feast of her birth was observed from the
th c. Gradually it spread into the Western Church. After it was introduced into
France, the Franciscans adhered to the doctrine, whereas the Dominicans, in imitation
of Thomas Aquinas, and the Paris theologians opposed to it. But from the th c.
the belief in the doctrine became general.
In it became a dogma of the Roman
Catholic Church. ODCC. This passage may
be a response to N. Beda who had criticized
Er. for having denied the doctrine by writing in Paraphr. in Mt. , , LB VII, F,
referring to Christ, is qui solus omnium
nulla peccati labe contactus fuerat. See Er.s
defence in Supputat. error. in cens. N. Bedae,
LB IX, EF and DB. Cf. CWE
, p. sq., n. .
Ibidem interpretari In Contra duas
ep. Pelag. IV, , , CSEL , p. sq.,
Aug. refers, among other works of Ambr.,
to De mysteriis, , , CSEL , p. :
Mundus erat Petrus, sed plantam lauare
debebat; habebat enim primi hominis de successione peccatum, quando eum subplantauit
serpens et persuasit errorem. Ideo planta eius
abluitur, vt hereditaria peccata tollantur; nostra enim propria per baptismum relaxantur.
Cf. CWE, p. , n. .
illic peccata In Contra duas ep.
Pelag. IV, , , CSEL , p. , Aug. quotes
long passages from Cypr. Epist. , , sq., ,
and , , CCSL C, pp. sq. and
.
Sicut viuicabuntur . Cor. , .
Chrysostomus Hom. in . Cor. , , ad .
Cor. , , Migne PG , sq.: ;
, ,
;
; ; ;
;
Noe iustus Gn. , .
Augustinus Contra Iulianum, I, , ,
Migne PG , : Quisquis in christiana
de vult labefactare quod scriptum est, Per
hominem mors, et per hominem resurrectio
mortuorum; sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur,
totum quod in Christum credimus auferre
molitur.
lb
totum quod in Christum credimus auferre moliatur. Adducitur et illud aduersus

Pelagianos, eramus natura lii irae. Quur diuus Hieronymus eum locum ausus est
secus interpretari quam de peccato originis, quur ausus est indicare accipi
posse, vt idem valeat quod prorsus siue omnino? Quur hic nemo vociferatur
telum ereptum ecclesiae propugnatoribus? An hac lege constringent nos, vt nefas
habeatur, si quis vllum scripturae testimonium secus interpretetur quam interpretati sunt prisci doctores ecclesiae conictantes cum haereticis? At quid dicent,
vbi ex illis conictationibus protulerimus tot sententias, tot interpretationes illorum, quas recentiores theologi non solum reiiciunt, sed impias et haereticas iudicant?
Quod si labascit tota ecclesia, quod annotarim hunc locum aliter posse interpretari, non damnata altera enarratione, quur hactenus nemo reclamauit in scholia Hieronymi titulo commendata, quae totum hunc locum exponunt de peccatis voluntate commissis? Constat totam hanc Pauli disputationem esse plenam
obscuritatibus, quemadmodum vere praefatur Origenes; constat multa non sine
tropo dici. Nos peccatum originis non hic tantum asserimus, sed compluribus
lucubrationum mearum locis, atque in ipsa etiam Paraphrasi sensum vtrunque
complectimur, ita loquentes: Etenim si tantum valuit ille peccandi princeps, vt
tantus hominum numerus ob vnius commissa morti sit obnoxius etc., ac mox: sic
vt Adae damnum Dei benignitate nobis in lucrum cesserit. Rursum licet per vnum
Adam peccantium inuecta sit pernicies et per Christum innocentem inuecta sit salus,
tamen vtrunque alteri par non est. Siquidem pernicies sic orta est, vt vnius peccatum in omnes posteros propagaretur, atque ita tandem omnes redderet obnoxios,
contra etc., ac mox: Quod si tantum valuit vnius hominis culpa, vt omnes mortis tyrannidi redderet obstrictos etc. Quid? An hoc est excludere peccatum originis? Iam quod vertimus pro quatenus, potest ad vtrunlibet sensum vel ad
vtrunque potius accommodari; id est: mors transiit eo quod omnes peccauerunt,
nimirum in Adam. Quid igitur est quod timent? An continuo reuixerint Pelagiani, si locum hunc vnum secus interpretatus sum quam in pugna interpretatus est Augustinus, quum sint alia multa quibus ecacius reuinci possint haeretici? Verum qui minus hic liceat quod in aliis locis ab eodem citatis licuit orthodoxis? An dicent dissimulandum fuisse locum hunc bifariam exponi? Quasi me
silente non id perspecturi sint haeretici, imo quasi non hoc perspexerint ante
annos mille? Quod si dei praesidium in silentio collocamus, quid sibi volunt tot
quaestionum volumina quibus recentiores theologi mundum impleuerunt, propositis argumentis omnia vocantes in dubium, | praesertim Scotus, cuius argumenta veritatem oppugnantia, quae illi vocant ante oppositum, interdum neruosiora sunt iis quibus illa diluit. Quur hic non metuunt, ne praebeatur ansa haereticis? Sed illa, inquiunt, disputantur inter scholasticos. At mea vix leguntur
in cubiculis; nam theologis illa scripsimus, non grammaticis. Nobis sucit vnicum scripturae testimonium, interdum et sine scripturis autoritas ecclesiae. Aduersus autem haereticos quid proderit censere locum hunc non aliter oportere intelligi, quum ipsa res clamitet posse secus intelligi. Postremo si quid hic oendiculi
est vtris potius imputandum, ei ne qui haec tribus verbis annotarat, an illis qui
tales annotatiunculas atrocibus tragoediis exagitantes in theatrum populare proferunt.
Adducitur omnino In Comm. in

Eph. I, , ad Eph. , , Migne PL , C,
Jerome, after giving his own exegesis, mentions this view as given by others: Quidam
pro eo quod nunc exposuimus: Et eramus
natura lii irae, pro natura, prorsus siue
omnino, quia verbum ambiguum est,
transtulerunt.
eramus irae Eph. , .
telum ereptum Cf. above, p. , n.l. .
scholia Hieronymi titulo commissis
AA.
Origenes Comm. in Rom., Praef., Migne
PG , AB.
tropo See introd., .
compluribus locis Apart from Paraphr. ad Rom. , sq. quoted hereafter, e.g. in
Paraphr. Iac., , , LB VII, DF, Explan.
symb., ASD V, , p. sq., ll. and
Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll. .
Cf. CWE , p. sq., n. .
Etenim obstrictos Er. Paraphr. ad
Rom. , sq., LB VII, EA, reads
in the edd. of Basel and and in
BAS and LB: peccantem instead of peccantium, and per vnum Christum instead of
per Christum.
quatenus Cf. supra, p. , n.ll. .
An continuo Augustinus Cf. above,
p. , ll. in this Annot.
tot quaestionum volumina Er. often
criticizes the abundance of volumes of questions based on the Sententiae by Peter Lombard written by scholastic theologians. Cf.
above, p. , n.ll. on Rom. , .
Scotus Johannes Duns Scotus. Medieval
philosopher who lived c. , Franciscan. Er. refers to his principal work, the commentaries on the Sentences by Peter Lombard.
ante oppositum Er. refers to the form in
which medieval philosophers wrote their best
works, the quaestio disputata. At the start
the magister poses a problem. Then he lists
argumenta ante oppositum, imaginary argu-
ments of opponents who defend the opposite

of what the magister will defend; these arguments need not be conicting with the truth,
they can be unclear. His rst reaction, called
in oppositum, is an argument or a quotation contrary to the preceding arguments.
After this the magister oers a systematic discussion. Finally he answers the arguments
advanced in the beginning. The expression
ante oppositum can also be found in Durandus, In Petri Lombardi Sententias Theologicas
Commentariorum libri IIII, I, distinctio ,
qu. , : Rationes (argumentations) ante
oppositum, Venice , repr. Ridgewood,
New Jersey, USA, f r, and in Laurentius
de Londorio (Lawrence of Londores,
), Quaestiones in libros IVIII Physicorum Aristotelis, VI, qu. , Septima conclusio: argumentis factis ante oppositum,
and Tertius articulus: rationis ante oppositum, ed. Th. Dewender in Das Problem des
Unendlichen im ausgehenden . Jahrhundert:
eine Studie mit Textedition zum Physikkommentar des Lorenz von Londores, Bochumer
Studien zur Philosophie, vol. , Amsterdam
, p. . I thank Prof. E.P. Bos (Leiden)
for his vital contribution to this note.
Nobis ecclesiae For Er.s view on
the authority of Scripture and Church CWE
, p. , n. , refers to R.H. Bainton, Erasmus of Christendom, New York , pp.
, C. Augustijn, Hyperaspistes : la doctrine dErasme et de Luther sur la claritas
scripturae, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. J. Margolin, vols., Paris, , ,
pp. , and J.B. Payne, Erasmus: His
Theology of the Sacraments, Richmond ,
pp. .
quid oendiculi See introd., b.
tragoediis tragic performance (OLD), a
great commotion or disturbance (LewisShort). Cf. Adag. (Tragoedias in nugis
agere), and (Tragoedias agere aut
insanire), ASD II, , , ll. , and
II, , , ll. .
[] [B] V s q u e a d l e g e m e n i m p e c c a t u m. . Origenes
interpretatur: vsque ad nem legis Mosaicae, hoc est: vsque ad Christum. [E] Sic
et Augustinus in sententiis annotatis in epistolam ad Romanos: Intelligendum est,
inquit, quousque veniret gratia. Contra eos enim dictum est qui arbitrantur per legem
auferri posse peccata. Ac mox: Non ergo putemus vsque ad legem ita dictum esse,
quasi iam sub lege non esset peccatum, sed sic dictum est vsque ad legem, vt totum
legis tempus annumeret vsque ad nem legis, quod est Christus. Apud Chrysostomum
non additur, licet apud Theophylactum addatur. [A] N o n i m p u t a b a t u r.
, id est imputatur, praesentis temporis, vt sermo sit absolutior.
Nam ad vtrunque tempus quadrat, quasi dicas in genere: non
ente lege non imputatur peccatum, id est: vbicunque non est lex, ibi peccatum
non imputatur. [B] Atque ita sane legit Origenes. Itaque scriptum comperi in
vetustissimo nec minus emendato codice Paulino. [A] Hic quidam interpretantur
non pro imputatur, sed pro reputatur, hoc est iudicatur; vt intelligas
nulla lege lata peccantes non habere pro peccato quod committunt, cum nulla
lege facere prohibeantur. [C] Quidam non ineruditus libro aedito putat Graecam
lectionem esse deprauatam et pro scribendum . Quasi vero non
sit impudens dissentire a tanto consensu Graecorum voluminum aut quasi, si
quis tempus praeteritum imperfectum postulet, dicendum sit, ac non
potius . Atque hic est qui sibi miram eruditionem vindicans me sine
ne iactat nihil omnino scire. In codice Donatiani scriptum erat: quum lex non
est. Vnde coniectare licet et illud imputabatur deprauatum pro imputatur. [E]
tolerari poterat, si diceretur pro . scriptum erat
in commentariis Chrysostomi, in Theophylacti , sed vtrunque deprauate,
ni fallor. [A] Illud obiter annotandum, Paulum hoc loco promiscue vti his duobus
vocabulis, et , cum Hieronymus alicubi putet leuius
esse quam .
[] I n s i m i l i t u d i n e m. , id est in similitudine, non in similitudinem praeuaricationis Adae. Potest autem [C] haec particula In similitudinem
[A] referri vel ad illud superius regnauit mors [D] in similitudine [A] vel ad propius
BE: A.
BE: A.
Vsque peccatum Vg.: Vsque ad
legem enim peccatum erat in mundo: peccatum autem non imputabatur, cum lex non
esset. Nov. Test.: Vsque ad legem enim pec-
committunt BE: agunt A.

alicubi D E: alibi AC.
catum erat in mundo: porro peccatum non
imputatur, quum non est lex. The Greek text
of Nov. Test. is equal to that in modern edd.
of NT.
Origenes The passage vsque ad nem
Christum is not a quotation but a reference
to Orig. Comm. in Rom. V, , Migne PG ,
B: Sed et quod ait: Vsque ad legem
enim peccatum erat in hoc mundo; peccatum
autem non imputatur, cum lex non est, hoc
videtur ostendere quod vsque ad legem, hoc
est: vsquequo Christus veniret qui tollit peccatum mundi, peccatum erat in mundo.
Augustinus Christus Aug. Expos.
prop. Rom., (), CSEL , p. sq.
(adnumeres instead of annumeret).
Chrysostomum In Hom. in Rom. , ,
Migne PG , is included in the text
quoted from NT. In the Giberti ed., f r,
it is also included in the quotation, but it is
not in the explanation.
Theophylactum Expos. in Rom. , ,
Migne PG , D.
Non imputabatur Non
imputabatur is the reading of the late Vg.
Nov. Test.: non imputatur. The reading is to be found in Nov. Test., just like
in modern edd. of NT, which oer the variant reading . See ASD VI, , p. ,
n. 2.
absolutior See introd., .
ente Cf. supra, p. , n.ll. ad
Rom. , .
PG , D, Orig. quotes this passage as:
Peccatum autem non imputatur, cum lex
non est.
codice Paulino A ms. of the Chapter
Library of St. Pauls in London. See introd.,
.
Quidam imputatur In this
addition Er. responds to criticism by Stunica
(quidam). In Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , pp. , ll. , he gives a
more elaborate and more venomous reaction.
In response to Stun.s suggestion that instead
of should be written , he
argues that all Greek codices are similar and
that the imperfect tense would have been . This form is oered as a variant reading in critical apparatuses of modern edd. of
NT.
Chrysostomi Theophylacti Chrys. reads in both Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and the Giberti ed., f r. Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , D, also reads , but oers the v.l. . Persona
reads f v: imputabatur.
Hieronymus Comm. in Eph. I, , Migne
PL , CA: Et quia delicta quae

Graece nuncupantur, iuxta eiusdem linguae etymologiam proprie verbum est
Scripturarum, quaerimus quid signicent,
quoue distent a peccatis, id est, quid intersit
inter et . Aiunt enim
quod , quasi initia peccatorum
sint, cum cogitatio tacita subrepit, et ex aliqua
parte conniuentibus nobis, necdum tamen
nos impulit ad ruinam. Peccatum vero esse,
cum quid opere consummatum peruenit ad
nem.
In similitudinem . This v. reads in the Vg.:
Sed regnauit mors ab Adam vsque ad Moysen etiam in eos qui non peccauerunt in
similitudinem praeuaricationis Adae, qui est
forma futuri, Nov. Test.: Imo regnauit mors
ab Adam vsque ad Mosen (Moysen A), in
eos quoque qui non peccauerant ad similitudinem (in similitudine A) transgressionis
Adam, qui typum gerit illius futuri. ThDNT
, p. : here means copy.
In similitudinem praeiudicem
From the corrections and additions in this
annotation it is apparent that it had given
oense. Lee criticized in Annot. in annot. Er.
CXLI, f r v, the passage in A which
in E was replaced with Quin et illud reclamante pp. , ll. ; see the app.
crit. ad ll. . Er. defends himself in
Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLI, ASD
IX, , pp. , ll. ; he points
out that he has written not to cast doubt on
original sin and to have his opinion about this
passage common with Origen, Ambrose and
Theophylact, and not only with Pelagius. As
is apparent from Apolog. adv. monach. hisp.,
also LB IX, CE, the Spanish monks
also thought that it lent support to the Pelagians, who denied original sin; whereas they
saw this verse as the strongest reference against
these heretics, Er. does not share their view;
he argues that other Church Fathers than
Augustine gave a dierent explanation; he sees
stronger arguments in Ps. (Vg.), : Ecce
enim in iniquitatibus conceptus sum et in
peccatis concepit me mater mea, and a passage which he ascribes to Iob: Nec vnius
diei infantem immunem a peccato, possibly
a paraphrase of Iob , in LXX : ; ,
. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A, Er. refers again
to Ps. (Vg.), , and the opinion of Job, here
rendered as: qui negat infantem eodem die
natum immunem esse peccato.
hoc, qui non peccauerunt [D] in similitudine. [B] Origenes et Ambrosius [C] atque
etiam Augustinus libri De peccatorum meritis et remissione primi capite vndecimo, [E] rursum epistola , [B] indicant duplicem huius loci fuisse lectionem.
Vnam, regnauit mors etiam in eos qui peccauerunt in similitudine Adae. Atque hanc
videtur habere potiorem Origenes, vt quam priore loco ponat, quemadmodum et
Ambrosius. Alteram, quam indicat haberi in nonnullis exemplaribus, regnauit mors
ab Adam etiam in eos qui non peccauerunt. Prioris lectionis, in qua non additur
negatio, haec est sententia: mortem regnasse non solum in Adam, sed in omneis
etiam qui ad illius exemplum peccauerant. Posterioris lectionis duplex est sensus. Prior est: [A] mortem regnasse non solum in Adam et in eos qui ad illius
exemplum peccauerunt, verum in eos quoque qui aut non peccauerant aut certe
non perinde grauiter peccauerant atque ille. [B] Posterior sensus est: [A] mortem regnasse et in eos qui non peccassent, regnasse autem non ob ipsorum commissa, sed in similitudine praeuaricationis Adae, hoc est: perinde quasi et ipsi praeuaricati fuissent quemadmodum Adam. [C] Iam [A] cum alibi dixerit: Conclusit Deus omnia sub peccato, et Omnes peccauerunt et egent gloria Dei, quomodo
nunc dicit quosdam non peccasse? Verum non peccauerant ad illius similitudinem, hoc est: non tam capitaliter nec accepto mandato, quae proprie praeuaricatio dicitur. Nam Adae merito est imputatum peccatum, vt cui praescriptum esset
quid sequi, quid fugere deberet. Sed ante Mosi legem non imputabatur peccatum,
hoc est: non videbatur imputandum, quod non esset lex quae prohiberet peccatum. Illud addendum, non esse , sed , quod magis assimilationem sonat quam similitudinem, vt accipias eos qui peccant, in hoc referre parentem peccatorem. Vsus est eodem verbo aliquanto superius, in similitudine imaginis
hominis. Caeterum haud me fugit quosdam totum hunc locum ad peccatum originale referre. Quibus equidem non admodum repugno, tamen et alteram interpretationem indicare visum est, quam nec Ambrosius omnino praetermisit, [B]
peccauerunt mortem E: peccauerunt. Iuxta posteriorem lectionem sensus

erit, mortem A, peccauerunt. Origenes et Ambrosius indicant mortem B, peccauerunt.
Origenes et Ambrosius atque etiam Augustinus libro de peccatorum meritis et remissione,
primi, cap. xj. indicant mortem C, peccauerunt in similitudine. Origenes et Ambrosius
atque etiam Augustinus libri primi, capite
vndecimo, indicant mortem D.

Posterior sensus est BE: iuxta priorem hic
erit sensus A.
Iam CE: Verum altera lectio mihi magis
placebat, vt minus coacta. Etenim AB.
esset BE: sit A.
Mosi D E: Moysi AC.
assimilationem D E: assimulationem
AC.
1 Origenes Comm. in Rom. V, , Migne

PG , A: Quod autem excepit certos quosque in quibus mors regnauerit, cum
dicit: Regnauit mors in eos qui peccauerunt
in similitudinem praeuaricationis Adae, non
mihi videtur dici absque mysterii alicuius

indicio., and AB: Si vero, vt in nonnullis exemplaribus habetur, etiam in eos qui
non peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae, mors ista, id est, quae in
inferno animas detinebat, regnasse dicatur,
intelligimus et sanctos quosque sub ista morte, etiam si non peccandi, at certe moriendi
lege decidisse, Christum vero idcirco in infernum descendisse, non solum vt ipse non
teneretur a morte, sed vt et eos qui inibi
non tam praeuaricationis, vt diximus, crimine, quam moriendi conditione habebantur,
abstraheret.
2 Ambrosius Ambrosiaster quotes this verse
in two entries, in Er. ed., p. : Sed regnauit mors ab Adam vsque ad Moysen,
and: Regnabat ergo mors in eos qui non
peccauerunt in similitudine praeuaricationis
Adae, qui est forma futuri. To the latter
entry he adds: Itaque non in omnes mortem
regnasse manifestum est, quia non peccauerunt omnes in similitudinem praeuaricationis Adae, id est, non omnes contempto
Deo peccauerunt. And after some considerations he writes: Ac si in Graeco non
ita cautum dicat. Sic enim dicitur scriptum: Etiam in eos mortem regnasse qui non
peccauerunt in similitudine praeuaricationis
Adae. Totum enim hic complexus videtur,
vt quia mors, id est, dissolutio per inuidiam
facta est diaboli, et in eos qui non peccauerunt regnasse mortem. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp.
and ; there the second quotation of v. reads: In eos qui peccauerunt
in similitudinem etc. H. Vogels, Ambrosiaster und Hieronymus, RBen (), p. ,
argues that Ambrosiaster defends here the text
according to the Latin tradition against the
Greek. But in Quaest. V. et N.T. , ,
CSEL , p. , Ambrosiaster writes, commenting on Ps. (Vg.), : Ecce enim in
iniquitatibus conceptus sum: Primae enim
causae facit mentionem, ex qua praeuaricando
Adam genus hominum obnoxium fecit peccato. Suasu enim et fallacia inimici iniquitatem concipiendo omne semen suum iniquitati subiecit, vt ex eo omnes per traducem
geniti peccato essent obnoxii. See Schelkle,
p. sq.
Augustinus De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Ergo in omnibus regnauit
mors ab Adam vsque ad Moysen, qui Christi
gratia non adiuti sunt, vt in eis regnum mortis destrueretur, ergo et in eis qui non peccauerunt in similitudine praeuaricationis Adae
Scio quidem plerosque Latinos codices
sic habere: regnauit mors ab Adam vsque
ad Moysen in eos qui peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae.

epistola . Ancient numeration for Aug.
Epist. , , , CSEL , , p. : Sed
regnauit, inquit, mors ab Adam vsque ad
Moysen In quos autem regnauerit, vide:
Et in eos, inquit, qui non peccauerunt, in
similitudinem praeuaricationis Adae, and
p. : Nonnulli sane codices non habent
in eos qui non peccauerunt, sed in eos qui
peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae, quibus quidem verbis nullo modo
iste sensus aufertur.
Origenes See above, n.l. 1, ad Rom. ,
.
Conclusit Deus omnia sub peccato Cf.
Rom. , in the Vg.: Conclusit Deus
omnia in credulitate; in Nov. Test.: Conclusit enim deus omnes sub (in A) incredulitatem.
Omnes gloria Dei Rom. , .
similitudinem Cf.
ThDNT , pp. .
Vsus est imaginis hominis Sc. Rom.
, , in the Vg.: in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis; in Nov. Test. A: in
assimilatione imaginis corruptibilis hominis
(BE: per imaginem, non solum ad mortalis
hominis similitudinem ectam).
quosdam referre E.g. Aug. Peccat. mer. I, , , CSEL , p. : et in
eis qui non peccauerunt in similitudinem
praeuaricationis Adae, id est: qui nondum
sua et propria voluntate sicut ille peccauerunt, sed ab illo peccatum originale traxerunt., and Thomas Aquinas, Super Rom.
lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
mors corporalis regnauit ab Adam, per quem
intrauit originale peccatum in mundum Et
ideo subdit in similitudinem praeuaricationis
Adae, inquantum similitudinem illius peccati
traxerunt per originem simul cum similitudine naturae; quasi dicat quod moriebantur
absque proprio peccato, demonstrat quod in
eis erat diusa similitudo peccati Adae per
originem. Et hoc est quod Apostolus manifestare intendit, scilicet, quod per Adam peccatum originale in mundum intrauit. CWE
, p. , n. .
sq., and Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and . See above,
n.l. 2 ad Rom. , .
lb
Origenes pene solam sequitur. [D] Is cuius scholia legimus titulo Hieronymi
similiter; sic enim loquitur. Quum enim exposuisset eos qui non peccauerunt in
similitudinem Adae, esse qui ante legem Mosi peccarunt, explicat quod dixit his
verbis: Hi sunt qui non ad similitudinem praeuaricationis Adae peccauerunt, qui
per naturalem legem transgressi sunt, et non sicut Adam per mandatum. Ac mox
subiicit: Sicut enim Adam primus mandatum Dei praeuaricatus exemplum est legem
Dei praeuaricari volentibus, sic et Christus voluntatem Patris complexus exemplum
est imitari eum cupientibus. Sed quid haec persequor, quum is, [E] vt dictum est,
[D] totum caput interpretetur de peccatis quae committunt homines imi|tatione
primi parentis? Quod si quis nobis proferat exemplum Virginis, veteres neminem
a peccato liberarunt in totum praeter vnum Christum; si infantes, de his hic
non videtur agere Paulus, nec ea quaestio tum mouebatur, quum nondum esset
receptum infantes baptizari. [B] Quin [A] et illud [B] nobis [A] videndum, ne
plus satis [B] oderimus Pelagianos, non quod nolim illorum explodi sententiam
qui negant vllum esse peccatum originale, sed quod nolim illud per occasionem
aectate admisceri vbi non est opus, [A] siue quod in ea disputatione libeat
argutari, siue [B] vt, [A] quemadmodum astrologi repertis epicyclis sese e multis
dicultatibus [B] expediunt, ita nos aectate ad hoc quaestionum
passim recurramus. Nisi forte nobis permittimus, vt in disputando cum aduersario
qui vincendus est magis quam docendus, scripturae verba ad victoriam nostram
vtcunque detorqueamus. Quod aduersus Iouinianum pugnans Hieronymus facere
videtur nonnunquam, et Augustinus [D] aliquoties, [E] interim et Ambrosius. [B]
Haec dixerim, inquam, non quod faueam negantibus [A] esse peccatum originis,
sed quod nolim, [B] si eri possit, [A] vllam vim eri scripturis diuinis. Quin
potius ex ipsa disputationis consequentia diligenter expendamus quid senserit
Paulus, [B] dispicientes quid hic agat, vnde coeperit, quorsum tendat, [A] et num
Quin et illud diuinis scripsi cum

BAS: et hoc videndum est theologis, ne plus
satis oderint Pelagium, et peccatum illud
Originale nimium libenter amplectantur, siue
quod in eo libeat argutari, siue quemadmodum astrologi per repertos epicyclos, ita
hi per peccatum originale e multis sese di-
cultatibus expediant. Nec hoc dixerim, quod

negem esse peccatum originis, sed quod nolim
vllam vim eri scripturis diuinis A, Quin et
illud Augustinus. Haec diuinis
B C, Quin et illud Augustinus aliquoties.
Haec diuinis D, Quin et illud
vinciendus diuinis E.

PG , BC, Orig. discusses this
v. on the basis of the reading qui peccauerunt. To him the kingdom of death is the
period from Adam until Moses, i.e. until the
end of the Law and the coming of Christ.
And he alludes to Abel who in the beginning

of his life paternae praeuaricationis institutionibus tenebatur but later on had come to
his senses and turned his thoughts to God.
But Orig. points out: if the reading of some
mss. qui non peccauerunt, is right, Death,
who detained the souls in the underworld, is
said to reign; he concludes that also the saints
had fallen in the power of Death and Christ
descended into the underworld in order to liberate them. That is why the apostle made the
appeal [Rom. , ]: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad obediendum
desideriis eius.
Is cuius Hieronymi cupientibus
AC, comments rst on Sed regnauit
mors ab Adam, vsque ad Moysen: Siue dum
non esset qui inter iustum et iniustum ante
distingueret, putabat mors se omnibus dominari. Siue non solum in eos qui praeceptum
sicut Adam transgressi sunt: hoc est de liis Noe, quibus iussum est, ne animam in
sanguine manducarent, et de liis Abrahae,
quibus circumcisio mandata est, sed etiam
in eos qui sine praecepto legem contempsere
naturae. This passage is borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. .
Subsequently Ps. Hier. oers the two passages quoted by Er. in ll. as comments on the passages Etiam in eos qui non
peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae and qui est forma futuri, respectively. These are mentioned as interpolations
by Souter, , p. , nn. and .
is, vt dictum est parentis See above,
ad Rom. , , p. , ll. : quisquis
Hieronymi, and p. , ll. : scholia
Hieronymi titulo commissis.
Virginis Christum See above, p.
, n.ll. - ad Rom. , .
infantes See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
epicyclis In the view of those who regarded
the earth as the centre of the universe, the
planets do not only trace circular (or oval)
orbits but can also make additional loops
(epicycles) which start from the base orbit.
See Ptolemaeus, Syntaxis mathematica, III, .
The rst printed edition of an abridgement
of this book in Latin with commentary was
published in Venice on Aug. under
the title Epytoma De monte regio in almagestum ptolemei. The work on this book was
begun at the initiative of Cardinal Bessarion
by Georg von Peurbach and, after his death in
, completed by his pupil Regiomontanus
(Johann Mller of Knigsberg in Bavaria)
c. .
place of refuge, retreat
(Liddell-Scott).
Nisi aliquoties This passage is

mentioned in Apolog. adv. monach. hisp., LB
IX, C and EA, where Er.
defends himself against criticism for attacking Jerome and reproaching Catholic scholars instead of the Pelagians. This is a response
to the eighth error ascribed to him in the
Valladolid Articles, Contra christianitatem,
concilia et patres orthodoxos (Beltrn de
Heredia, p. ; cf. Rummel, Annotations,
p. ). It is conspicuous that Er. reads
there: Nisi forte aliquoties, whereas
aliquoties is not to be found in the editions
of which the Spanish monks could have taken
note. Cf. Rat. ver. theol., Holborn, pp.
.
vincendus I have preferred this reading of
BD, because it ts more in the context; it
is also to be found in the quotation of this
passage in Apolog. adv. monach. hisp., LB IX,
F.
Hieronymus In Eccles. III, ASD V, ,
p. , ll. , Er. refers to Adv. Iov.
I, , Migne PL , CD, where Hier.
rst quotes from . Cor. , sq. as Diuisa
est virgo et mulier, mentioning that this is
the reading of Latin codices and adding that
it is not consistent with the apostolic truth,
and some lines after renders the reading of
the Vg.: Mulier innupta, et virgo cogitat
quae sunt Domini. Er. argues: Ita quum
eiusdem loci variae feruntur interpretationes,
non ea arripienda est quae maxime facit ad
praesens argumentum, sed ea quam iudicaris
esse germanam. Veluti quum beatus Hieronymus, aduersus Iouinianum eerens virginitatem, arripit hanc lectionem,
, quasi tanta sit virginum
dignitas, vt mulierum nomine non debeat
censeri. Verum alibi fatetur hunc sensum non
esse veritatis apostolicae. Possem innumera
huius generis exempla proferre, sed admonitionem scribimus, non reprehensionem. Haec
itaque docendi gratia dicta videntur sucere.
Cf. Hier. Adv. Helv. , Migne PL , C
A, and the reference to this work in Hier.
Epist. , , CSEL , p. .
Augustinus In Rat. ver. theol., Holborn,
p. , Er. refers to De baptismo contra
Donatistas, V, , , CSEL , p. sq.
Ambrosius In Rat. ver. theol., Holborn,
p. , Er. refers to Ambrose, De Spiritu
Sancto, II, , , Migne PL , , and
Ambrosiaster, Comm. in . Tim. , , CSEL
, , p. sq.
consentaneum sit illum statim mysterium hoc gentibus aperire voluisse, quod hodie
quoque magis creditur quam intelligitur, nimirum communi sensu reclamante.
[D] Frustra vero quidam calumniantur quod hac annotatione videar labefactare
peccatum originis, quum tot locis in scriptis ingenue protear et asseram. Verum
hic locus mihi videtur mollius exponi de personalibus commissis posterorum
Adae, sic tamen, vt nullius sententiae praeiudicem. [A] F o r m a f u t u r i.
, id est gura seu typus futuri, hoc est venturi Christi, [B] vt
futuri nomen non pertineat ad tempus quo haec scribebat Paulus, sed ad Adam,
qui praecessit Christum, cuius typum gerebat. Quo elocutionis genere scripsit
Colossensibus de sabbatis et neomeniis agens: quae sunt vmbra, inquit, futurorum.
Iam enim illa Paulo futura non erant, sed praesentia; coactius enim mihi videtur,
quantumuis argutum dixeris, quod Origenes indicat haec et ad venturi seculi
conditionem posse referri. Forma igitur et typus erat Christi Adam. [A] Quanquam
ea gura in diuersum recidit [D] et analogia potius est quam similitudo. [A] Nam vt
ille princeps peccandi et moriendi, ita hic dux et autor innocentiae et immortalitatis.
Proinde eleganter scripsit Origenes [B] et hunc secutus Ambrosius, [A] iuxta genus
constare similitudinem, iuxta speciem repugnantiam esse. Vt ab Adam quiddam
dimanauit in omnes, ita et a Christo, hic genus est. Caeterum ab illo mors et
peccatum, ab hoc innocentia et vita, hic species est. Porro forma Graecis est typos,
quod velut exemplar sonat, vnde aliud exprimitur simile. Potest autem et illud
absolute sumi neutro genere, vt referatur non ad posteriorem Adam,
sed ad ipsum peccatum quorumlibet Adam parentem imitantium. Is enim fuit
exemplum peccandi posteris. Ostendi quis sensus e verbis Graecis excerpi possit;
sequetur prudens et cordatus lector quod optimum iudicabit. Illud adiiciendum,
quod interpres hoc loco nunc vertit plures, nunc multi, Graecis eadem est dictio:
, quam Origenes positam putat pro omnibus, quo magis respondeat vnius.
Etenim vbi sunt omnes, ibi sunt et multi.
[] E t n o n s i c u t p e r v n u m p e c c a t u m. Apud Graecos obscurius est:
, id est: Et non sicut per vnum qui
peccauit donum. Sic enim ad verbum vertere licet; et necesse est nonnulla verba
subaudire, id quod admonent etiam Graecorum scholia. Et non sicut per vnum
typus BE: opus A.
quantumuis D E: quamlibet B C.
quidam E.g. N. Beda. In Supputat. error.
in cens. N. Bedae, LB IX, AC and
FA, Er. defended himself against
N. Bedas criticism of his remark in Paraphr. in Rom., LB VII, B: ita factum est,
vt malum a principe generis [sc. humani]
ortum in vniuersam posteritatem dimanaret,
dum nemo non imitatur primi parentis exemplum. There he stated that, following Orig.
and Hier., Ambr. and Theophyl., he had
et autor BE: est autor A.

repugnantiam BE: pugnantiam A.
explained that in this text it is a matter of
actual (= personal) sin. After the publication
of D he defended his view that the text of
Rom. leaves the possibility of sin by imitation
of Adam, personal sin, open, whereas he does
not exclude original sin, against the Theological Faculty of Paris in Declarat. ad cens. Lutet.,
LB IX, BA, and against Titelmans
in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
C.
personalibus commissis See above, p. ,
n.l. .
Forma futuri Vg. and Nov. Test. A: est
forma futuri. Nov. Test. BE: typum gerit
illius futuri.
Colossensibus futurorum Col. , .
Origenes Comm. in Rom. V, , Migne PG
, AB, particularly AB: Si
vero intelligamus apostolum a suis temporibus quibus haec scribebat, dixisse Adam
futuri esse formam, ita magis intelligitur,
quod sicut in hoc saeculo mors regnauit per
vnum Adam, et mortale eectum est omne
hominum genus, ita et in futuro saeculo vita
regnabit per Christum, et immortalitate donabitur omne hominum genus.
, A: Igitur non sine profunda arte
dicendi apostolus formam Christi esse Adam
posuit, quae sit per genus similis, per speciem
contraria. Per genus namque similis est forma
in eo quod sicut ab vno Adam in plures
homines diunditur, ita et ab vno Christo
in plures homines diundatur. Per speciem
vero contraria, quod ex Adam praeuaricatione
coepta, [Rom. , ] peccatores constituti
sunt multi; Christi vero obedientia iusti constituentur multi.
reads: Adam autem ideoque forma futuri est,
quia iam tunc in mysterio decreuit Deus per
vnum Christum emendare, quod per vnum
Adam praevaricatum erat Sed non sicut
delictum, ita et donum. Propter quod enim et
formam dixit esse vnius Christi vnum Adam,
ne et causa Adae talem signicasse putaretur,
qualis et Christi est, ait: Sed non sicut delictum, ita et donum, quia in eo tantum forma
Adam Christi est, quia quod vnus peccauit,
vnus emendauit. Cf. Comm. in Rom. , ,
, and , a, CSEL , , , pp. and
.
genus speciem the general term
a particular kind. For the distinction between
genus and species, see Arist. Top. , ,
asq., and Quint. Inst. V, , .
absolute See introd., .
Plures multi Er. refers to Rom.
, : si enim vnius delicto multi mortui
sunt, multo magis gratia Dei et donum in
gratia vnius hominis Iesu Christi in plures
abundauit. Nov. Test.: Nam si vnius delicto
multi mortui sunt, multo magis gratia Dei,
et donum per gratiam (BE; in gratia A),
quae fuit vnius hominis Iesu Christi, in mul-
tos exuberauit. Lee objected to this note in

Annot. in annot. Er. CXLIII, f r: Notas
in Graeco non esse in plures sed in multos
. Hieronymus tamen plures interpretatur: et Origenes dicit mysterium esse
aucti numeri. Lee refers to Ps. Hier. Comm.
in Rom. , Migne PL , A, where, after
the Vg. text is quoted, the comment reads:
Hic manifeste docet: quia non generaliter
de omni homine dicit, dicens: vnius delicto,
multi mortui sunt, a passage which Souter,
, p. , n. , marks as an interpolation. For
Orig. see next note. Er. responds in Resp. ad
annot. Ed. Lei, III, ad CXLIII, ASD IX, ,
p. , ll. : In plures abundauit.
Admoneo Graecis non esse , id est
in plures, sed , id est in
multos. At Hieronymus, inquit, legit plures.
Fortasse, sed existimans nihil interesse inter
multos et plures. At Origenes explicat mysterium aucti numeri. Quod si id facit, non ex
huius occasione vocis, sed eius que sequitur,
, id est abundauit. Crescit quod
abundat. Et in priore parte non erat abundantiae mentio. Atque hunc quoque locum notat
a me non esse correctum.
PG , AC, Orig. argues that with
great wisdom Paul in this place has moderated his words and, instead of omnes elsewhere, speaks here of multos or plures, in
order that his audience would not slacken in
observance of religious duties by his doing.
And he adds: In quo arbitror quidem aliquid
et latentis esse mysterii; quia et alibi mortem
dicit regnasse ab Adam vsque ad Moysen, non
in omnes, sed in eos tantum qui secundum
similitudinem praeuaricationis Adae peccauerunt. Tamen et simpliciore intellectu potest
videri ideo plures dictos, quia quamuis qui
ex Adam peccatores facti sunt multi sint,
tamen qui per gratiam Christi viuicantur,
ideo plures dicti sunt, quia etiam ille ipse ex
quo in caeteros mors peccati diusa est, additur numero eorum, eo quod cum omnibus
quos ipse fecerat sub delicto, etiam ipse saluetur
Et non sicut per vnum peccatum Nov. Test.:
Et non sicut per vnum qui peccauerat. (
).
Graecorum scholia Ps. Oecumenius paraphrases in Comm. in Rom. , , Migne
PG , C, as follows:
, , ,
, .
lb
qui peccauitsubaudi: ingressa est mors, ita per vnum venit donum; hoc est
non eodem modo. Nam ex vno peccato moriuntur omnes, sed ex multis peccatis
per vnum iusticantur omnes. Quodque vulgati codices habent per vnum peccatum, Ambrosius legit peccantem, non peccatum, , id est: per
vnum qui peccauit. [B] Atque ita legisse Theophylactum ex ipsius interpretatione
licet colligere. [D] Certe sic legit Chrysostomus, quanquam mox refertur ad
peccatum, , quia sequitur |. Quum vnum peccatum dicit, Adae peccatum signicat; quum
multa, caetera peccata intelligit, quae sibi quisque addit. [A] N a m i u d i c i u m
e x v n o. Ex vno non refertur ad personam Adae, sed ad peccatum, [B] vt subaudias , [A] cui paulo post respondet ex multis; vt sit sensus: nam iudicium quidem ex vno peccato in condemnationem, donum autem ex multis peccatis in iusticationem. Quanquam consentiunt hic interpretes omnes. [B] Augustinus De nuptiis et concupiscentia ad Valerium libro secundo, cap. vigesimoseptimo, [E] item epistola , [B] palam asseuerat ex vno peccato sentiendum, non
ex vno homine, vt respondeat ad id quod sequitur, gratia autem ex multis delictis; vt intelligamus vnum peccatum suecisse ad condemnationem vniuersi generis
humani, gratiam autem vnam ad vniuersa peccata delenda. Idem armat aduersus Iulianum Pelagianum libro primo. [E] Rursum libro De peccatorum meritis
et remissione, lib. ., cap. . Sequitur enim gratia autem ex multis delictis. [A]
G r a t i a [B] e x m u l t i s d e l i c t i s. [A] . Quod modo donum verterat,
et recte, nunc gratiam vertit, haud recte, nisi prorsus idem esse putamus gratiam
et donum.
[] A b u n d a n t i a m g r a t i a e e t d o n a t i o n i s e t i u s t i t i a e a c c i p i e n t e s. Legendum est doni iustitiae, vt intelligas ipsam iustitiam esse donum,
, sublata coniunctione; iamque non erit opus illa distinctione Thomae explicantis quid intersit inter gratiam, donationem et iustitiam. [B]
Quanquam Ambrosius addit nostro more coniunctionem, legens et iustitiae, [D]
sed arbitror mendum esse codicis, quandoquidem tale nihil indicat illius enarratio.
Certe Chrysostomus ac Theophylactus nobiscum faciunt.
[] [B] I g i t u r s i c u t p e r v n i u s d e l i c t u m [D] i n o m n e s h o m i n e s. [B] Hic sermo mutilus est, et opus habet quae subaudiantur, videlicet quid
per vtrunque sit inductum: Itaque sicut per vnius delictum irrepsit peccatum
ad condemnationem, ita per vnius iustitiam ingressa est salus ad iusticationem

iudicium ex E: iudicium quidem ex
AD.
Adae D E: Christi AC.
vigesimoseptimo D E: vicesimoseptimo B C.
Gratia ex multis delictis E: Gratiam autem
A, Gratiam ex multis delictis BD.
Abundantiam faciunt E: Abundantiam Legendum est dona iusticiae

iusticiam inter (p. ) benecio et
(p. ) In mortem posuit A, Abundantiam
iusti-
tiae inter Theophylactus (Vulgarius B) et

Lex autem posuerunt B C, Abundantiam
faciunt inter orationi et Lex posuit
D.
Igitur E: Itaque BD.
Ambrosius peccauit Ambrosiaster,

in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and . For the
quotation in Greek, see above n.ll.
ad Rom. , .
Migne PG , BD.
PG , .
Rom.
, .
Nam iudicium ex vno Nov. Test.:
Nam condemnatio quidem ex vno delicto.
Ex vno peccatum Cf. Loca obscura (ed.
D, f Oo r, LB VI, f * r): Vulgus accipit
ex vno Adam, cum sensus sit ex vno peccato.
Augustinus delictis De nuptiis et
concupiscentia, II, , CSEL , p. : Et
non, inquit, sicut per vnum hominem peccantem, ita est et donum. Nam iudicium
quidem ex vno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iusticationem. Ex
vno ergo, quid, nisi delicto? Quia sequitur:
gratia autem ex multis delictis., and Epist.
(ancient numeration ), , , CSEL
, , p. sq.: Et non sicut per vnum
peccantem, ita est et donum; nam iudicium
quidem ex vno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iusticationem.
Non solum in hoc, inquit, non aequalis est
forma, quia ille temporaliter nocuit eis quos
in aeternum Christus redemit, verum etiam
quia illius vno delicto posteri, nisi a Christo
redimantur, traduntur in condemnationem,
Christi autem redemptio etiam multa delicta
dissoluit. Cf. De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Et non sicut per vnum peccantem, ita est et donum; nam iudicium quidem ex vno in condemnationem, gratia autem
ex multis delictis in iusticationem. Ex
vno, inquit, in condemnationem; quo vno,
nisi delicto? and Contra Iulianum, I, , ,
Migne PL , sq.: Vnde miror si non
aliquis ex numero vestro singularem maluit
numerum scribere, vt illud acciperetur vnum,
vnde dicit apostolus: Nam iudicium quidem
ex vno in condemnationem, gratia autem ex
multis delictis in iusticationem. Ibi quippe

vnum non nisi delictum vult intelligi.
Gratia (autem add. Vg.) ex multis delictis
Nov. Test.: donum autem ex multis delictis.
donum gratiam Cf. Rom. , , and
, a and b respectively, and above, Annot.
in Rom. , , ll. and n.ll. ,
and below, Annot. in Rom. , , ll.
.
Abundantiam accipientes Nov. Test.: ii
qui exuberantiam gratiae et doni iustitiae
accipiunt.
Thomae Thomas Aquinas, Super Rom. lect.,
cap. , , n. , Cai, , p. : Primam autem
propositionem proponit dicens [v. ]: si
enim ex delicto vnius hominis mors regnauit
per vnum hominem Minorem autem
designat, interponendo abundantiam gratiae
Christi et donationis, et iustitiae accipientes,
quasi diceret: ad regnum vitae homines peruenire non possunt, nisi hoc accipiendo. Ita
quod gratia Christi referatur ad dimissionem
peccati, quam nulla merita praecedere possunt, et ideo omnino gratiae deputatur; si
enim ex operibus, iam non ex gratia, vt dicitur infra, xi, . Quod autem dicitur donationis, referendum est ad dona gratiarum,
quibus homines promouentur in bona. Esther
ii, : Largitus est dona iuxta magnicentiam
principalem, etc. Quod autem dicitur iustitiae, referendum est ad rectitudinem operum.
. Cor. , : Qui factus est nobis a Deo iustitia.
Ambrosius iustitiae Ambrosiaster, in
CSEL , , pp. and .
Chrysostomus ac Theophylactus Chrys. in
Hom. in Rom. , , Migne PG , , reads
, Theophyl. in
Expos. in Rom. , , Migne PG ,
D, .
Igitur in omnes homines Nov. Test.:
Itaque sicut per vnius delictum (propagatum est malum add. BE) in omnes homines
ad condemnationem, ita et per vnius iusticationem (propagatur bonum add. BE) in
omnes homines ad iusticationem vitae. Er.
criticizes the omission of subject and verb.
omnium. Ita propemodum Theophylactus, [D] in enarrando supplens quae desunt

orationi. [E] Vide Augustinum epist. .
[] [C] S i c u t e n i m p e r i n o b e d i e n t i a m v n i u s h o m i n i s p e c c a t o r e s c o n s t i t u t i s u n t. Illud ad sensum nihil attinet, quod in nostris
habetur tertia persona, constituti sunt, quod habebatur in nonnullis Graecorum
codicibus , cum in plerisque Graecis habeatur , quemadmodum et in aeditione Aldina.
[] [A] L e x a u t e m s u b i n t r a u i t. . Quasi dicas: obiter irrepsit, ob praepositionem Graecam, quae ferme in malam partem additur. S u p e r a b u n d a u i t g r a t i a. Hic est, non , id est gratia, non donum.
Quanquam id est gratiamGraeci aliquoties accipiunt pro benecio. [B]
Caeterum quod Latinus interpres dixit: superabundauit, Graece est ,
quod non perinde valet quasi dicas sic abundare liquorem, vt eundatur quod
superuum est, sed quasi dicas vehementer ac supra modum abundare. Auget enim
apud Graecos non aliter atque quam aut per apud nos. Vnde nonnulli Graecorum more loquentes, sed parum Latine, dicunt: superbenedictus, pro eximie
benedicto, superexcelsus, pro vehementer excelso.
[] V t s i c u t r e g n a u i t p e c c a t u m i n m o r t e. Origenes putat sub
mortis nomine diabolum posse intelligi, in hoc velut et in superioribus locis, quod
Graecis mollius est, quibus , mors, masculini generis est. Ambrosius putauit
Sicut enim Aldina inter excelso
Migne PG , AB, paraphrases:
( ,
, ,
), , ,
, . Persona, f r, quotes v. as: Igitur sicut
per vnius delictum omnes homines in condemnationem vitae, and translates the explanation as: Igitur sicut per vnius delictum
omnes homines pereunt, sic per vnius iusticiam in omnes homines diunditur gratia,
hisque et iusticationem pro peccato condonat, et vitam pro morte.
Augustinum Epist. (ancient numeration ), , CSEL , , p. : Quod
vero adiunxit de Adam: qui est forma futuri,
neque hoc vno modo intellegitur. Aut enim
forma Christi a contrario est, vt, quem ad
modum in illo omnes moriuntur, sic et in
Christo omnes viuicentur et, quomodo per
et Vt sicut regnauit posuerunt C D.
ipsius inoboedientiam peccatores constituti

sunt multi, sic per Christi oboedientiam iusti
constituantur multi, aut formam futuri eum
dixit, quod ipse inixerit formam mortis posteris suis.
Sicut constituti sunt Vg.: Sicut
enim per inoboedientiam vnius hominis peccatores constituti sunt multi. Nov. Test.: ,
Quemadmodum enim per inobedientiam
vnius hominis, peccatores constituti fuimus
multi
Sicut Aldina Er. added this annotation not before , after Stunica had
pointed him at the reading , as
is apparent from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , p. , ll. . Just as Nov. Test.
the Aldina (f , col. , l. sq.) reads and . Cf. ASD VI,
, p. sq., n. 2. The Complut. and modern
edd. of NT read and , the Vg.: constituti sunt and constituentur.
aeditione Aldina The NT text of the Bible
edition in Greek by the Aldine Press (Venice
) is generally based on Nov. Test. A, but
obvious mistakes and numerous passages were
corrected on the basis of new manuscript evidence. J. Mill, Nouum Instrumentum, London, , p. CXII, and ASD VI, , p. .
Lex autem subintrauit Nov. Test.: Caeterum lex obiter subiit.
in malam partem additur Just like the preposition the prex can be used in the meaning of in transgression or violation of , e.g. and
as to overstep, to transgress.
Liddell-Scott, s.vv.
Superabundauit gratia Nov. Test.:
magis exuberauit gratia.
Hic benecio Cf. above,
Annot. in Rom. , , ll. and n.ll.
, and in Rom. , , ll. (p. ).
superabundauit abundare Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
ll. : Superabundo gaudio. , quod est supra modum aut
vehementer abundo seu potius superuo.
Nec idem apud Latinos facit super additum, quod apud Graecos siue in
compositione. Proinde diuersa ratione conueniebat epitasin explicare Latinis. There Nov.
Test. translates vehementer exundo gaudio.
Superabundare is to be found since Tert.,
who in Adv. Marcion. V, , , CCSL ,
p. , referred to Rom. , as: Vt superabundaret, inquit, gratia.
quam aut per For this comparison
see Liddell-Scott, s.v., section B II, KhnerGerth, , p. , , II, , and SchwyzerDebrunner, , p. , V ) .
nonnulli superbenedictus E.g. Nicholas of Cusa, De docta ignorantia, I, , :
Trinitati superbenedictae, and III, , :
superbenedicta (sc. Maria), edd. P. Wilpert
& H.G. Senger, vol. , p. and vol. , p. ,
respectively; Bonifatius Amerbach, Epist. :
Deus superbenedicte, Die Amerbachkorrespondenz, vol. , p. ; Beatus Rhenanus,
Epist. : superbenedictae trinitati, and :
Deus superbenedictus, in Briefwechsel des
Beatus Rhenanus, pp. and , respectively; Martinus Dorpius, Oratio , , ,
: Virgine superbenedicta and I, , ,
: Deus superbenedictus, and Johannes
Trithemius, Steganographia (c. ), , ,
Frankfurt , p. : Deo maximo superbenedicto. Apart from Nicolas of Cusa they
are all acquaintances of Er.
superexcelsus This is to be found e.g. in

Cornelius Agrippa (?), De occulta
philosophia, II, : superexcelsum Dei diuinaeque Trinitatis nomen, and III, : superexcelsas imagines quibus diuina ipsa contemplari possumus, Leiden, , pp. and
, respectively. A short biography in Allen,
introd. Ep. .
Vt sicut regnauit peccatum in morte The
Vg. reads in mortem, as quoted below in
l. (p. ). Nov. Test.: vt quemadmodum
regnauerat peccatum in morte.
Origenes in hoc Comm. in Rom.
V, , Migne PG , BC: Nam sicut
Christus vnum quidem est per substantiam,
multa autem virtutibus et operationibus designatur (nam et gratia ipse esse intelligitur,
sicut iustitia, sicut pax, sicut vita, sicut veritas, sicut Verbum), ita fortassis et diabolus in diuersis signicationibus saepe potest
intelligi. Nam et peccatum quod regnare dicitur, ipse putandus est; et mors ipse credendus
est, de quo dicitur quia nouissimus inimicus
destruetur mors [. Cor. , ].
in superioribus locis Comm. in Rom. ,
, Migne PG , DB, where the
coming of death is rendered as the entry of
a tyrant, and , , PG , DA:
venisse vero Christum dicit apostolus non
solum ad mortem destruendam, sed et ad
illum ipsum, qui habebat mortis imperium, id
est diabolum Cf. CWE , p. , nn.
and .
Ambrosius Ambrosiaster opposes death
to eternal life, in Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and , in Er.s ed.,
p. sq.: Vt quemadmodum regnauit peccatum in mortem, ita et gratia regnet per
iustitiam in vitam aeternam per Iesum Christum Dominum nostrum. Peccatum regnauit
videndo opus suum peccantibus procere in
mortem, in qua gloriabatur simili modo vt
et gratia regnet in obaudientes sibi, dum hi
quibus misericordiam dedit, recte versantur,
aeternae vitae heredes futuri per Christum,
sicut fuerant perditioni obnoxii per Adam.
Er.s remark is in keeping with this passage,
which is a kind of summary of preceding
passages which make clear that Ambrosiaster
opposes two deaths, the prima of the body,
the secunda of the soul, the latter implying either eternal life or punishment and
perdition. E.g. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and , in Er.s ed.
p. : Mors autem dissolutio corporis est,
cum anima a corpore separatur. Est et alia
lb
ad animi mortem referendum sensum. Origenes et de corporali morte interpretatur,

disputans de Enoch a morte subducto. Porro quum ait: regnauit peccatum in morte,
, apparet Paulum abusum esse praepositione pro ; debebat enim
haec particula congruere illi quae sequitur, vt gratia regnaret per iustitiam in vitam
aeternam, vbi non dixit: , sed . [A] I n m o r t e m.
, id est in morte, hoc est per mortem, quemadmodum superius
admonuimus. [B] P e r I e s u m C h r i s t u m D o m i n u m n o s t r u m. Dominum nostrum hoc loco non adiicitur apud Graecos nec in vetustis Latinorum exemplaribus, etiamsi apud Ambrosium additur, sed ita, vt ex interpretatione non possit
esse compertum ita legisse. Quanquam | in nonnullis Graecis exemplaribus Dominum nostrum additum repperi, eodem, opinor, casu quo apud nos, duabus vocibus
aliunde huc transcriptis.
[A]
EX CAPITE SEXTO
[] Q u i e n i m m o r t u i s u m u s p e c c a t o. Enim redundat: , id est: quicunque mortui sumus aut qui mortui sumus peccato. Et peccato
dandi casus est, non auferendi, quasi quis alloquens peccatum dicat: tibi mortuus
sum, sed Christo viuo. V i u e m u s i n i l l o. . In ipso aut in eodem
fuerat signicantius.
[] A n i g n o r a t i s, f r a t r e s. Fratres additum est ab interprete [B] aut scriba.
[A] , id est: An ignoratis. [B] Atque ita sane legit Origenes et Ambrosius, neque secus habent vetustissimi codices Latini manu descripti. [A] B a p t i z a t i s u m u s i n C h r i s t o I e s u. Graecis est in Christum Iesum et in mortem, et . Quanquam ea praepositio ancipitis est
naturae apud Graecos. [D] Hic tamen magis congruebat in Christum, quod per
baptismum inserimur in corpus Christi mysticum.
[] [A] S i e n i m c o m p l a n t a t i f a c t i s u m u s. . Hoc est insititii et participes. Allusit enim ad insitionem plantae, quae respondet communioni
corporis Christi. [B] Quemadmodum surculus decerptus e sua arbore particeps t
humoris eius arboris cui inseritur, ita qui per baptismum Christi corpori inseruntur,
consortes unt bonorum illius. Vide vero an praepositio pertineat ad Iudaeos
et gentes simul in vnum Christum collectos. [A]
S i m u l e t r e s u r r e c t i o n i s. Graecis est: [B] [A] ,
id est: igitur et resurrectionis. Interpres legisse videtur pro : . Caeterum
coniunctio est ratiocinandi, [B] quam vertimus nimirum; et resurrectionis
In mortem admonuimus inter

transcriptis et EX CAPITE posuerunt B
D.
duabus E: duobus D.
alloquens peccatum dicat BE: dicat peccato A.
et BE: A.
resurrectionis BE: resur. A.
Graecis BE: Et Graecis A.
igitur BE: sed A.
Viuemus signicantius inter

auferendi et quasi posuit A.
BE: A.
In ipso CE: i. in ipso A B.
Baptizati BE: Baptiati A.
mors, quae secunda dicitur in gehenna ,

and Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and , in Er.s ed. p. : Perpauci autem erant, in quos non regnauit mors;
in quos autem regnauit, post istam mortem,
quae prima dicitur, a secunda excepti sunt ad
poenam et perditionem futuram; cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp.
and , in Er.s ed. p. . Cf. Schelkle,
p. .
Origenes Er. probably refers to Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C:
Quod si forte aliquis obiiciat de Enoch et Elia
qui translati sunt, ne viderent mortem, hoc
modo haec causa saluatur quod non continuo
falsa videantur ea quae de omnibus dicuntur, si aliqua dispensatio in vno vel duobus
hominibus facta est., or Hom. in Nm. , ,
GCS , p. : Vbi enim per has omnes virtutes iter egerit anima et ad summam perfectionis adscenderit, transit iam de saeculo et
abscedit, sicut scriptum est de Enoc: et no
inueniebatur, quia transtulerit illum Deus.
pro In the Koin these two prepositions are often used without a distinction, in
NT especially in Lc. Cf. below, Annot. in Rom.
, , ll. . Blass-Debrunner, p. , ,
n. .
In mortem Nov. Test.: in morte.
in morte per mortem See above, p. ,
n.ll. ad Rom. , .
Per Iesum Christum Dominum nostrum
Nov. Test.: Per Iesum Christum.
Ambrosium Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and , in Er.s ed., p. sq.,
quoted above p. , in n.l. .
Dominum nostrum additum See ASD
VI, , p. , n. 7.
Qui enim mortui sumus peccato Nov. Test.:
Qui mortui sumus in peccato.
Enim redundat See ASD VI, , p. , n. 1.
dandi casus auferendi dative case
ablative. Er. responds to Valla, Annot., Garin
, p. , col. : Videtur peccato esse
ablatiuus, sed sic transferrem: Quomodo
enim adhuc viuemus in peccato, cui mortui sumus?. Cf. Annot. in Eph. , , LB
VI, E; ASD VI, , p. , ll.
: Quum essetis mortui delictis ac pec-
catis. Dubitari posset datiui sint an ablatiui,

quasi dicas: Tibi mortuus sum; tametsi diuus
Hieronymus ita videtur accipere, quasi Graecis sit datiuus instrumenti, hoc est mortui
per peccatum, and , , LB VI, D; ASD
VI, , p. , ll. : Mortui peccatis. Vitasset ambiguitatem, si dixisset: mortui
per peccata; nam alioqui Paulus vocat mortuos peccato qui iam non peccant, quemadmodum paulo ante admonuimus.
Viuemus in illo Nov. Test.: viuemus in
eodem (eo A).
An ignoratis, fratres Nov. Test.: An ignoratis.
Fratres scriba Cf. Quae sint addita (ed.
D, f Oo v, LB VI, ** r): Fratres additum.
, A. Cf. Comm. in Rom. VI, , Migne
PG , A.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s ed.,
p. , and Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
Baptizati Iesu Nov. Test.: baptizati
sumus in Christum Iesum (Christo Iesu A).
Baptizati mysticum As is apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C,
Titelmans approved the reading in Christo,
which Er. does not think necessary.
In
the Koin the prepositions and are often
used without a distinction, in NT especially
in Lc. Blass-Debrunner, p. , , n. . Cf.
above, Annot. in Rom. , , n.l. .
Si enim sumus Nov. Test.: Si enim insititii facti sumus illi.
Si enim collectos In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains to
Titelmans that complantati, a word he had
not found in works of Latin authors, has a
broader meaning than and includes
plants which are on the same plot as another
plant. Lewis-Short mentions places where
complantare is found, in the Vg. and Ambr.
praepositio H.l. prex; cf. supra, p. ,
n.l. ad Rom. , .
Simul et resurrectionis Nov. Test.: nimirum
et resurrectionis participes (participes om.
A).
lb
erimus bifariam accipi potest: erimus resurrectionisid est: pertinebimus ad

resurrectionemaut erimus complantati similitudini resurrectionis eius. Nos
priorem sententiam secuti vertimus addito verbo: et resurrectionis erimus participes.
[] [D] Q u i a s i m u l e t i a m v i u e m u s c u m i l l o. [A] Graecis est , conuiuemus illi. Quanquam interpres bene reddidit sententiam.
[] R e s u r g e n s a m o r t u i s. , [B] id est: [A] excitatus siue qui
resurrexit a mortuis. Nam praeteriti temporis participium est. Quanquam alias
huiusmodi participiis abutitur. V l t r a n o n d o m i n a b i t u r. ,
id est: non amplius dominatur, praesenti tempore, non futuro, [D] quemadmodum illud non moritur. Reddit enim causam quare non moritur: quia per
illum sublatum est mortis dominium. Nam haec verba non solum pertinent ad
Christum, verum etiam ad mysticum corpus Christi, cui sensui magis congruebant verba praesentis temporis. [E] Atque ita legit Theophylactus, nec dissonat enarratio Chrysostomi. Non moritur enim positum indicat pro eo quod erat
est immortalis; et mors iam illi non dominatur positum est pro eo quod erat:
mors in illum non habet ius qui moriendo peperit sibi suisque immortalitatem.
| [] [A] Q u o d e n i m m o r t u u s e s t. . Laurentius castigat
quod enim mortuum est, neutro genere. Nam apud Graecos articulus est postpositiuus, non coniunctio. [D] Ac sane iuxta Laurentii sententiam legit Hilarius
libro De trinitate . iuxta dem vetustorum codicum, mortuum referens ad corpus humanum, viuit ad naturam diuinam, [A] sed [D] mea sententia [A] melius
ad Christum [D] simpliciter [A] refertur , vt sit sensus: hoc ipsum quod
mortuus est Christus, semel duntaxat mortuus est, idque peccato, quod autem viuit
etc. Quasi dicas: mortem eam quam mortuus est, mortuus est peccato, vitam quam
viuit, viuit Deo. Est autem [D] iuxta Graecorum distinctionem [A] signandum
comma post , vt quod sequitur, mortuus est semel, ad peccatum
referatur, quae vox hic datiui casus est, quemadmodum Deo, non ablatiui. Consimili modo dixit in epistola ad Galatas: , , id est: quod
autem nunc viuo in carne, in de viuo. Caeterum quis [B] tandem [A] sensus est, si
legas [B] id [A] quod mortuum est [B] etc.? Quin potius [E] illud [A] agit Paulus,
vt quemadmodum Christus semel mortuus peccato, semper immortalis manet, ita
nos semel mortui peccato, per baptismum et in illo renati, deinde non recidamus in
peccatum. Hac ratione interpres a gemino soloecismo absoluetur, quem illi noster
impegit Stapulensis.
[] E x i s t i m a t e v o s m o r t u o s. , id est vos ipsos; quod saepius
obuium interpres videtur neglexisse. [B] Et existimate Graecis est , verbum
cogitantis, vt annotauit et Origenes, quod ea res a cogitatione potissimum pendeat.
Quoties enim cogitamus nos esse mortuos cum Christo, premuntur et euanescunt
carnis cupiditates. [D] Vnde magis quadrabat reputate, hoc est considerate
[E] et prae oculis habete. [A] I n C h r i s t o I e s u. Graeci addunt: Domino
nostro.
Quia cum illo E: Si autem mortui sumus

AC, Quia cum Christo D.
id est BE: praeteritum A.
BE: A.
etc.? Quin potius BE: Sed hoc A.
illo BE: illum A.
Quia simul etiam viuemus cum illo Nov.

Test.: quod et viuemus cum illo.
Resurgens a mortuis Nov. Test.: excitatus a
mortuis.
alias Present participles as translations for
aorist participles are often to be found in the
Vg., e.g. in Rom. , : sciens for , Ioh. , : respiciens for , Act.
, : praecipiens for , Act. , :
prouidens for , Act. , : aerens
for , etc.
Vltra non dominabitur Nov. Test.: non
amplius dominatur.
quemadmodum illud non moritur
Rom. , a in Vg.: Christus resurgens ex mortuis iam non moritur.
Atque immortalitatem As is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
DE, the addition is a response to
Titelmans, who wanted to maintain dominabitur, because it was the reading in Latin
works.
, Migne PG , C.
Chrysostomi Chrys. Hom. in Rom. , ,
ad Rom. , , Migne PG , , and Giberti, f r, does not quote ,
but explains that the resurrection of Christ
means his immortality and the death of the
death.
Quod enim mortuus est Nov. Test.: Nam
quod mortuus fuit. Er. has maintained the
Vg. reading mortuus (both in the Strassburg and Basel and edd. and
in the Clementina) in Nov. Test. Titelmans
expressed his approval of this, as apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
A.
is a neuter accusative of
a relative pronoun used as a conjunction, like
in the next v. and in Gal.
, . Blass-Debrunner, p. , 3, call
it an Akkusativ der Beziehung, Robertson,
p. , a cognate accusative.
Laurentius Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : In neutro genere legendum est mortuum, non in masculino mortuus. Est enim
vtrunque quod relatiuum, non coniunctio:
, , ,
.
articulus postpositiuus H.l. rel-
ative pronoun. Cf. above ad Rom. , ,

n.ll. .
Hilarius In Er.s edition (Basel, Froben), f o v, (= p. ) Rom. , reads in
Trin. IX, : Quod enim mortuum est peccato, mortuum est semel: quod autem viuit,
viuit deo. But in CCSL A, p. , the same
passage is quoted as: Quod enim mortuus
est, peccato mortuus est semel, quod autem
viuit, viuit Deo., like in the Clementina,
in which the comma is put behind peccato.
iuxta codicum This remark may hint at
Er.s opinion that old translations of NT passages had often been replaced by corresponding passages from the Vg., as is mentioned in
the introd., . For the v.l. mortuum, see
Wordsworth-White, ad locum.
epistola ad Galatas Gal. , .
Stapulensis Faber, f r: Vulgata aeditio.
Quod enim mortuus est peccato, mortuus est
semel. Vetus interpres bis barbarismum fecit.
Existimate vos mortuos The Vg. reads: Ita
et vos existimate, vos mortuos esse peccato.
Nov. Test.: Ita et vos reputate (existimate
AC) vos ipsos, mortuos quidem esse peccato.
Existimate habete Titelmans
called existimate more expressive than reputate, as is apparent from Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, AB. The addition
may be a response to him.
vos ipsos neglexisse Er. corrects the
Vg. translations of forms of e.g. in
Annot. in Act. , , ASD VI, , p. ,
l. sq.: Permanere sibimet id est:
manere apud seipsum, and Annot. in Rom.
, , ll. : Intra nos id est:
in nobis ipsis, and , , l. sq.: Suas
ceruices id est: suam ipsorum ceruicem.
Origenes Comm. in Rom. V, , Migne
PG , C: Existimate vos mortuos
esse peccato, quod melius quidem in Graeco
habetur: Cogitate vos mortuos esse peccato.
In Christo Iesu Nov. Test.: per Christum Iesum Dominum nostrum (in Christo
Iesu Domino nostro A just like Faber, f
v).
Graeci nostro See ASD VI, ,
p. sq., n. 3.
lb
[] V t o b e d i a t i s c o n c u p i s c e n t i i s e i u s.
, id est: ad obediendum ei, in concupiscentiis ipsius; vt pronomen
ei referat peccatum, ipsius referat corpus; vt intelligas obediri peccato per aectus
corporis ad peccatum sollicitantes.
[] S e d n e q u e e x h i b e a t i s. , id est nec exhibete siue
accommodate; sed redundat.
[] G r a t i a s a u t e m D e o. , id est: gratia autem Deo, vt
subaudiatur sit. [E] Hic quidam stomachatur, clamitans ethnicorum esse dicere:
diis gratia, Christianorum: Deo gratias. Verum ita loquebantur olim Christiani,
sed imperiti literarum, subaudientes: agimus siue agamus. Atqui Paulus aliter
loquutus est; a cuius sermone quid attinebat recedere velut aectato soloecismo? Est
gratissima Deo cantio Deo gratias, non ob soloecismum, sed ob canentis pietatem;
nec minus grata esset Deo gratia, si simili aectu pronuncietur.
[] [A] S e r u i f a c t i e s t i s i u s t i t i a e. Iustitiae datiuus est casus: , hoc est: coepistis esse serui iustitiae et addicti.
[] H u m a n u m d i c o. . Hac loquendi gura mitigare solet
Paulus, si quid durius dicere videtur aut inconsideratius. Secundum hominem
loquor. | S e r u i r e i m m u n d i c i a e. Graece nomen est, et iucundius , id
est serua, vel seruientia membra [B] ac velut obnoxia.
[] [A] L i b e r i f u i s t i s i u s t i t i a e. Peccati hoc loco genitiuus est apud
Graecos, iustitiae datiuus, hoc est liberi a iustitia. Et eratis potius quam fuistis,
[D] eo quod praecedit quum essetis.
[] [A] F i n e m v e r o v i t a m a e t e r n a m. Faber Stapulensis legit in vitam
aeternam. Verum in emendatis codicibus reperio vitam aeternam absque praepositione, consentientibus et Graecis et Latinis exemplaribus, [B] vt sit appositio. [C]
Illud visum est submonere lectorem, hoc loco, atque etiam [D] in eo quod praecessit, nis illorum mors, [C] accipi posse pro tributo siue vectigali, quod colligitur
e seruitute peccati. Nam mox sequitur . Tametsi secus interpretatur Ambrosius [D] et Chrysostomus. [C] Videtur esse quod datur alendo militi,
extremum praemium quo iam sibi viuat missione donatus. [D] Obstat huic sensui quod adfert Chrysostomus, in mentione peccati nominari obsoniahoc est
stipendia, in mentione vitae aeternae non nominari mercedem.
[] [A] S t i p e n d i a e n i m [B] p e c c a t i m o r s. [A] , id
est obsonia. Milites enim cibis alliciebantur ac donariis, siue autoramentis, vt
hominum genus omnium longe vilissimum, quippe quod cibi ventrisque causa
ipsius BE: illius A.

ipsius BE: illius A.
sollicitantes D E: sollicitantis AC.
in eo quod praecessit, nis illorum

mors D E: superioribus C.
Stipendia enim peccati mors BE: Stipendia enim p. A.
Vt obediatis concupiscentiis eius Nov. Test.:
vt obediatis illi per cupiditates eius (in
cupiditatibus A).
Vt obediatis sollicitantes In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, B, Er. writes
that he sees no reason why he should respond
to Titelmans objection. Titelmans, Collat. ,
f v v, had pleaded the Vg. translation, pointing out that it also is that of
Ambrose (Ambrosiaster, in Er.s ed. p. : vt
obediatis concupiscentiis eius; cf. Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and ),
Hier. Comm. in Is. XIV, , (CCSL A,
p. : vt oboediatis desideriis eius) and
Aug. De nuptiis et concupiscentia, I, ,
and I, , (CSEL , pp. and :
ad oboediendum desideriis eius), and, as it
seems to him, of Orig. (Comm. in Rom. VI,
, B and B: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad obediendum desyderiis eius). He explains his reserve
about Origens text: Nisi forte illius interpres
veteri lectioni dicatur aptasse sermonem, cum
ex sententia ipsa nihil habeatur manifestum.
Sed neque exhibeatis Nov. Test.: Neque
accommodetis.
is a later collateral
form for . Liddell-Scott, s.v.
sed redundat Like neque means and
not or but not. Also Faber translated, f
v: neque, and commented, f r: Sed
superuum. Et exhibete potius dicendum.
Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
Gratias autem Deo Nov. Test.: Gratia
autem Deo.
Hic pronuncietur This addition is a response to criticism from Titelmans,
as is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, BC. Cf. Drysdall, p. .
Serui facti estis iustitiae The same reading
in Nov. Test.
Humanum dico Nov. Test.: Humanum
quiddam dico.
Humanum inconsideratius According to Jerome, Epist. , qu. , ,
CSEL , p. , is an example of the inuence of Cilician idiom: multaque sunt verba, quibus iuxta morem vrbis
et prouinciae suae familiarius apostolus vtitur.
E quibus exempli gratia pauca ponenda sunt:
mihi autem parum est iudicari ab humana
die, hoc est [. Cor.
,], et humanum dico,
Cf. supra, p. , n.ll. ad Rom. , .
Seruire immundiciae Nov. Test.: serua immunditiae.
Liberi fuistis iustitiae Nov. Test.: liberi

eratis iustitiae. The Greek text of this v. reads:
,
.
Finem vero vitam aeternam The same reading in Nov. Test. BE (fructum A).
Faber Stapulensis Faber read in his translation on f r: nem vero in vitam aeternam, and commented on f v: Potius
dicendum in vitam aeternam. Paulus:
.
Illud mercedem The addition is a response to criticism by Stunica, as
is apparent from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , p. , ll. .
nis illorum mors Rom. , .
Rom. , .
Ambrosius In Er.s ed., p. , Ambrosiaster explains nem aeternam as follows: Hoc est, si accepta remissione peccatorum, bonorum actuum aemuli fuerimus,
acquirimus sanctitatem, nem vero habebimus, id est, exitum, vitam perpetuam. A
morte enim hac, quam nem dixit, transimus ad vitam quae sine ne est, and
comments to the next v.: Quaestum peccati mortem dicit, quia per peccatum mors,
ac per hoc, qui de cetero abstinent se a
peccatis, stipendium accipient vitam aeternam; qui enim non peccant, aliena sunt
a morte secunda. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and
.
Chrysostomus Er. refers to Hom. in Rom.
, , Migne PG , : , .
, ,
, , , .
Stipendia enim peccati mors Nov. Test.:
Etenim autoramenta peccati, mors.
Stipendia mercedem The
addition is a response to an objection by
Titelmans, as is apparent from the much
more elaborate response in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, FE. There (A)
Er. writes almost the same as in l. sq.:
Laurentio, qui ex Seneca refert nullum esse
malum sine auctoramento, sentiens nullum
esse vitium quod non aliqua mercede sollicitet. Subsequently he refers to Ambrosius, i.e. Ambrosiaster, who in his comment
to this passage reads merces instead of
stipendium (see next note).
vitam habet venalem, sed in quod olim ab imperatoribus Romanis omnia ferme
dignitatum insignia collata sunt. [C] Ambrosius legit merces et quaestus. [E] Seneca
quod prius appellarat: autoramentum viciorum, mox appellat: mercedem. [A]
G r a t i a a u t e m D e i. , id est donum, vt opponatur ,
quod est vile verbum, cum illud sit ingenuum.
EX CAPITE SEPTIMO
lb
[] [B] L e x i n h o m i n e d o m i n a t u r, q u a m d i u v i u i t. Nobis ambiguum est accipiendumne sit quam diu viuat homo an quam diu viuat lex. Atque
eadem ambiguitas est in verbis Graecis. Mihi videtur viuit verbum referendum ad
lex potius quam ad homo; idque vt malim, faciunt ea quae mox sequuntur. Porro
licebat amphibologiam ad hunc modum eugere: Lex dominatur homini quoad
ea vixerit aut, quod fuerit elegantius: tantisper dum ea vixerit. Haec vbi scripseram, consulo Origenem, et comperio id ab eo diligenter annotatum fuisse, quod in
conferenda similitudine Paulus legem viri loco posuit et hominem vxoris vice. Vt
morte viri liberatur vxor, ita antiquata lege liberatur obnoxius prius legi. [D] Legem
autem viuere dicit, quam diu valet, mortuam esse, posteaquam desiit habere vigorem. [B] Iam non tantum Graecis est dominatur, sed etiam ius habet et
autoritatem. Illud obiter annotandum, exemplum adduci de muliere, non de viro,
quod apud Iudaeos ius esset viris diuertere ab vxoribus, cum illas sola mors a maritali
iure liberaret. Nec est quod ex hoc loco magnopere ratiocinemur, Christianis modis
omnibus interdictum esse diuortium; cum enim addit: nam scientibus legem loquor,
palam indicat sese non legem condere Christianis de matrimonio, sed ex Mosaica
lege similitudinem docendi gratia ducere. Neque vero necesse est, vt quod similitudinis gratia producitur, quadret per omnia; satis est, si ad id quadret cuius docendi
probandique causa adhibetur. Aduentus Christi in Euangelicis libris comparatur
nocturno suossori domus, non quod vndique congruat furis et Christi aduenientis similitudo, sed hactenus modo congruit quod vterque non expectatus adest.
[] [A] Q u a e s u b v i r o e s t. , id est: obnoxia | viro,
quasi dicas: subuiralis; et signicat et vxorem et mulierem. V i u e n t e v i r o
a l l i g a t a e s t l e g e. , id est: viuenti viro alligata est
lege, hoc est per legem. Legem autem matrimonium siue ius matrimonii vocant
etiam Graeci, vt mox a lege viri.
[] [C] A d u l t e r a v o c a b i t u r. , quod Graecis est , non
, proprietas est Graeci sermonis. Quemadmodum enim dicimus: audit
olim BE: post A.

Romanis CE: Rhomanis A B.
in homine dominatur E: dominatur homini BD.
quoad scripsi cum BAS: quo ad BE.
alligata est lege BE: al, est le. A.

quod cap. . D E: Porro quoniam et proprie
est dicentis ius, aut oraculo respondentis,
aut cum autoritate dicentis, nos maluimus,
Iudicabitur quam vocabitur C, Post haec

verba. Nos mal. ind. quam iud. addantur
haec. Porro quod Graecis est , non
, proprietas est Graeci sermonis.
Quemadmodum enim dicimus, Audit pater,

audit princeps, qui pater ac princeps appellatur, ita Graecis qui protetur rhetorem aut qui habetur pro rhetore C c.
Ambrosius Ambrosiaster quotes the rst

sentence of Rom. , in Er.s ed., p. , and
as: Nam merces peccati mors est and
comments: Quaestum peccati mortem dicit,
quia peccatum mors
Seneca Epist. , sq.: Nullum sine auctoramento malum est Mercede te vitia sollicitant
Lex viuit The Vg. reads: lex in
homine dominatur quanto tempore viuit.
Nov. Test.: lex tantisper dominetur homini,
quoad ea vixerit (lex dominetur homini,
quamdiu viuit A).
amphibologiam See introd., .
Origenem Comm. in Rom. VI, , Migne
PG , AB.
Legem vigorem Er.s explanation of
Orig. Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
DA: Nunquid ignoratis quia lex
vnicuique mancipato et seruienti sibi dominatur, sicut vir iunctae sibi mulieri; et sicut
in omni vita sua dominatur mulieri legibus
sibi iunctae, ita et homini qui sub lege est,
quamdiu viuit et valet, dominatur lex. Sed
sicut viro cui legibus subiuncta fuerat mulier,
si accidat mori, libera ecitur mulier, et a viri
potestate resoluitur, ita et is qui sub lege est,
si accidat legem mori, ab operibus legis liber
ecitur; et sicut mulier quae prioris viri legibus absoluta est, habet libertatem vt alii viro
iungatur, ita et is qui sub potestate legis vixit,
vbi mortuam videt litteram, habet potestatem
viuenti Verbo tanquam viro sociari. Er. gives
a more elaborate explanation in Paraphr. in
Rom. , , LB VII, EF: Ac vos interim
appello, Iudaei, qui quum Legis praescripta
teneatis, non potestis nescire hominem legi
cuipiam obnoxium, sicut vos Mosaicae Legi
pridem eratis obnoxii, tantisper teneri Lege,
donec ea Lex viuat, hoc est: vigorem vimque
suam obtineat. Quae si antiquetur aut abrogetur, desinit esse obnoxius.
Nec est diuortium Er. often argues
that the ecclesiastical interdiction on divorce
is not based on NT. He oers an extensive
discussion of this issue in Annot. in . Cor.
, , ASD VI, , pp. , ll. ,
in which annot. he quotes Rom. , on
p. sq., ll. .
nam scientibus legem loquor Both the Vg.

and Nov. Test. read: scientibus enim legem
loquor.
Aduentus domus Mt. , sq.;
cf. . Thess. , , . Petr. , , and Ap. Ioh.
, .
Quae sub viro est Nov. Test.: viro obnoxia.
Viuente lege Nov. Test.: viuenti
viro alligata est per legem.
Viuente lege viri According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, EF,
Titelmans, in order to protect the translator
of the Vg., wanted to see the dative
translated as an ablative absolute. Er. answered
that the Greek genitive can be translated in
that sense, but the dative never.
a lege viri Rom. , :
.
Adultera vocabitur The same reading in
Nov. Test. DE; adultera iudicabitur AC.
Adultera rhetore This passage was added under the inuence of Stunica, as is apparent from Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun., ASD IX, , pp. and ,
ll. . Stun. criticized Erasmus translation adultera iudicabitur in Nov. Test. A
C. He wrote in his Annotationes contra Erasmum Roterodamum in defensionem tralationis Noui Testamenti (Alcal , f I v,
quoted from Critici sacri, , Amsterdam ,
col. ): Verbum , vnde , inter alia quae obtinet signicata, appellare siue vocare etiam signicat; vnde Origenis Homiliarum interpres cognominabitur
adultera hic traduxit, non iudicabitur, vt
Erasmus imperite transtulit, ,
i.e., a iudicio, deductum verbum existimans.
Haec autem exponens Origenes sic ait, Si
vero viuentem adhuc priorem virum voluerit
mulier relinquere et alii sociari, adultera
sine dubio appellabitur. Interpres quoque
Athanasii vocabitur adultera traduxit. Atque
ita quidem legit et D. Ambrosius. The two
quotations from Origen are to be found in
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , B
and A, respectively. Cf. CWE , p. ,
n. . The Interpres Athanasii is Christophorus de Persona, who in Rome in published a Latin translation of Theophyl.s commentary on the letters of Paul under the name
lb
pater, audit princeps qui pater et princeps appellatur, ita Graecis ,

qui protetur rhetorem aut qui habetur pro rhetore. [D] Vsus est hoc verbo Lucas in
Actis, cap. . [A] S i f u e r i t c u m a l i o v i r o. , id est:
si contingat alteri viro aut si coeperit esse alterius viri, nisi malumus subaudire
praepositionem . [] Augustinus indicans tropos Veteris Instrumenti et hunc
ostendit ex Leuitici cap. .: Et lia sacerdotis si fuerit viro alienigenae, pro eo quod
erat: si nupserit viro alienigenae. [C] Et tamen hunc locum calumniatus est quidam
aedito libello, cum sic interpretetur Augustinus; nisi forte aliud est iungi viro, aliud
nubere viro. [E] Atqui hanc sermonis formam legimus in Hecyra Terentiana: Vt
alii si huic non sit, siet. Vbi de matrimonio, non de coitu liae sentit pater.
[, ] [A] S i a u t e m m o r t u u s f u e r i t v i r e i u s. Eius apud Graecos non
additur. Item postea, soluta est a lege viri, viri non est apud Graecos nec ad rem
pertinet. [E] Nam articulus additus indicat eum loqui de lege de qua prius dixit
mulierem viro alligatam per legem. [A] Quanquam in quibusdam
inuenio codicibus. Nec est Graece liberata est, sed libera est,
. [E] Id quum ad sensum minime referat, non video tamen quur visum
sit ab apostolico verbo discedere. Quanquam suspicor a librariis ex libera factam
liberatam. [A] L i b e r a t a e s t a l e g e v i r i. [B] [A] .
Verbum signicat ius abolitum et antiquatum, vt et aliquanto post:
.
[] V t s i t i s v o s a l t e r i u s. Superue addit vos in vertendo, etiamsi apud
Graecos additur. Satis erat: vt sitis alterius; quanquam Graece est alteri, non alterius,
id est: vt alius vos habeat, et non sitis vestri iuris. [E] Graecus sermo nihil oendit,
ob verbum impersonale, sed in Latino verbo subauditur prima et secunda persona,
nisi vel emphaseos vel discretionis causa exprimatur. In emendatioribus Latinis
non additur vos, vt hoc scribis sit imputandum potius quam interpreti. [A] V t
f r u c t i f i c e t i s D e o. , id est: vt fructicemus. Sequitur
autem , in eadem persona, id est: cum essemus. Allusit autem ad
vxorem, cuius modo meminit, quae parit suo viro.
[] P a s s i o n e s p e c c a t o r u m. , id est morbos, [B] cupiditates
[A] siue aectus siue perturbationes. Q u a e p e r l e g e m e r a n t. [B]
[A] . Hoc loco quae non refert peccata, sed passiones, , vt intelligas
legem excitasse peccandi libidinem. O p e r a b a n t u r i n m e m b r i s. .
Quod magis signicat vim habebant siue secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
, velut in semine et vis mentis in homine.
[] I n q u a d e t i n e b a m u r. ad legem refertur, non ad mortem.
Nec [B] enim in plerisque [A] Graecis est mortis, sed mortui, .
[B] Origenes testatur vtranque lectionem sibi notam | fuisse. Verum hanc quam
nos sequimur, magis approbat. Ambrosius diuersam sequitur; vtraque satis congruit his quae sequuntur. Dicta est autem lex mortis pro lex mortifera. [A]
Superue E: Inepte AD.
addit BE: addidit A.
quanquam E: etiamsi AD.
Operabantur in homine inter

perturbationes et Quae per posuit A.
Graecis est mortis BE: est graecis mortis

A.
of Athanasius; vocabitur adultera is to be

found on f r, and Ambrosius bears on
Ambrosiaster, Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and . I thank
Prof. H.J. de Jonge for kindly sending me the
text by Stunica.
Vsus cap. This passage (see
the app. crit. ad locum) refers to Act. and is
textually comparable to Annot. in Act. , ,
Si fuerit viro Nov. Test.: si se
iunxerit altero viro (coeperit altero viro
iungi A).
Augustinus alienigenae Locut. in
Hept. III, , ad Lv. , , CCSL , p. :
Et lia hominis sacerdotis si fuerit viro
alienigenae id est: si nupserit viro alienigerae. !" , literally to be(long) to a
man, is a saying for to be a mans wife
(Koehler-Baumgartner, s.v. ).
tropos See introd., .
quidam This covert reference to Stunica is
misplaced. As is to be concluded from Stun.s
text quoted above in n.ll. , he did
not criticize the explanation of Si fuerit cum
alio viro, but the translation adultera iudicabitur in Nov. Test. AC.
Atqui pater Er. added the
passage, after he published an edition of Terences Comoediae (Basel, H. Froben and Episcopius, ).
Hecyra Ter. Hec. .
Si autem vir eius This entry is to be
found in both v. and v. of the Vg. In
v. the Vg. reads: si autem mortuus fuerit
vir eius, soluta est a lege viri, Nov. Test.:
,
, and quod si mortuus fuerit vir,
liberata est a lege viri. In v. the Vg. reads:
si autem mortuus fuerit vir, liberata est a
lege viri, Nov. Test.: ,
, and Sin autem
mortuus fuerit vir, libera est a iure viri. In
modern edd. of NT is not included
in v. , but mentioned in the app. crit.
Id quum liberatam In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, FA, the heading of that note contains the words Soluta est
a lege viri, so suggests that v. is the question.
But Titelmans had asked why he had included
viri in his Latin translation of v. , but had
not adapted the Greek text to this translation
by including . Er. answered that he

believed that had been added by
Greeks who after the concordance with the
Roman See had corrected their Greek codices,
but that he had added viri, because the sense
of that word was hidden in before ,
the law which Paul had just mentioned.
Liberata est a lege viri Reading of v. in the
Vg. (see above, n.ll. ), but
(l. ) refers to v. .
Rom. , .
Vt sitis vos alterius Nov. Test.: vt iungeremini alteri. The v.l. vos is to be found in the
Strassburg and the Basel Vg. edd., but is
not in the Basel ed.
emphaseos See introd., .
Vt fructicetis Deo Nov. Test.: vt fructicemus Deo.
Passiones peccatorum Nov. Test.: aectus
peccatorum, just like Faber, f r.
Quae per legem erant Nov. Test.: qui sunt
per legem.
Operabantur in membris Nov. Test.: vigebant (operabantur A) in membris.
agebant Cf. Annot. in
. Cor. , , ASD VI, , p. , ll.
: , quod non signicat simpliciter operationem, sed vim quandam et
ecaciam, qua Deus agit in nobis., and
p. , n.ll. , which refers to Annot.
in Gal. , , LB VI, D; ASD VI, , p. ,
l. sq.: , quod agens rectius
verti poterat.
In qua detinebamur The same reading in
Nov. Test.
Origenes Comm. in Rom. VI, , Migne PG
, B: Soluti sumus a lege mortui.
Scio et in aliis exemplaribus scriptum: A lege
mortis, in qua detinebamur; sed hocid est
mortuiet verius est et rectius.
hanc quam nos sequimur Nov. Test. A:
Nunc autem liberati sumus a lege mortui (ei
BE) in qua detinebamur.
Ambrosius Deviating from Orig. Ambrosiaster follows in Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ,
the reading a lege mortis.
lex mortis pro lex mortifera In Hebrew the
genitive of a substantive is used instead of an
adjective. Other examples are given above ad
Rom. , : ignominiae, ll. and
n.l. .
Proinde illud in qua detinebamur referri potest vel ad legemvt sit sensus: nos
iam mortui in Christo, liberati sumus a iure legis in qua detinebamur, vel ad
mortuivt subaudias pronomen: mortui ei legi in qua detinebamur. [E] Diuus
Chrysostomus tertiam habet lectionem, , id est a lege
emortua. Id ne quis tribuat scribis, interpretatur:
, id est: quasi dixisset: vinculum quo detinebamur,
emortuum est ac diuxit.
[] [A] O c c a s i o n e a u t e m a c c e p t a. .
Interpres non ineleganter mutauit genus participii, et actiuum vertit in passiuum,
vt conueniret tempus. Nam praeteriti temporis est. Nec video quur hic
Stapulensis debuerit oendi.
[] E g o a u t e m m o r t u u s s u m. , id est mortuus eram siue
mortuus fui, vt sit praeteriti temporis et respondeat illi reuixit. Transfert enim Paulus docendi gratia rem in suam personam et retulit inter se pugnantia. Nam vita peccati mors est hominis. Proinde si reuixit peccatum, ilico consecuta est mors hominis.
[] S e d u x i t m e. , id est: decepit me et ab via abduxit. Hoc
enim proprie sonat .
[] S e d p e c c a t u m v t a p p a r e a t e t c. [E] Variat huius loci distinctio.
[A] Sic autem distinguunt Graeci: Quod ergo bonum est, mihi factum est mors?
Absit, sed peccatum, vt subaudias: mihi factum est mors. Graeca sic habent:
; , . O p e r a t u m e s t m i h i.
, id est operans participium, inniti verbi vice positum, id est: vt
videatur peccatum per id quod bonum est mihi operari mortem, non operando,
quemadmodum placet Laurentio. [E] Consistet autem et Laurentiana annotatio, si
velut parenthesi interiectum accipiatur, in hunc modum: Quod
ergo bonum est mihi factum est mors? Absit, sed peccatum vt redderetur euidentius quantum sit malum, mihi factum est mors, dum per salutiferam legem mihi
peperit exitium, et admotum remedium vertit in augmentum morbi. Ingens enim
malum sit oportet, quod rem optimam vertit in perniciem. Hanc lectionem sequitur Origenes, Chrysostomus ac Theophylactus, nisi quod Origenis interpres participium vertit in verbum. Nam Chrysostomus ac Theophylactus legunt , interpres legisse videtur , nec magni refert ad sensum. Porro quod
addit: vt at supra modum peccans peccatum, inculcatio et exaggeratio est eius quod
Proinde BE: Caeterum A.

legis BE: mortis A.
ei legi in qua BE: ei in quo A.
Variat distinctio E: vitiosa distinctione
sensum huius loci corrumpimus AD.
factum est mors? Absit BE: factum
est? mors absit A.

mors. Graeca A E: mors. Ad eum modum
interpretatur et Theophylactus (Vulgarius B),
licet secus distinguat Augustinus, de verbis
Apostoli vndecimo. Graeca BD.
Chrysostomus In Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and Giberti,
f r, Chrys. quotes the NT text in Migne
as follows: in ll. sq. from below:

, and in l. from
below: . Next
to the latter quotation he explains:

.
Occasione autem accepta Nov. Test.: Sed
occasione accepta.
Stapulensis Though Faber wrote: occasione accepta in his translation on f r, he
preferred both in his comment both on f
r and f v v the reading: occasionem
autem accipiens peccatum.
Ego autem mortuus sum Nov. Test.: ego
vero mortuus sum.
reuixit Rom. , .
Seduxit me Nov. Test.: decepit me.
Sed peccatum vt appareat etc. Modern edd.
of the Vg.: Quod ergo bonum est, mihi
factum est mors? Absit. Sed peccatum, vt
appareat peccatum, per bonum operatum est
mihi mortem: vt at supra modum peccans
peccatum per mandatum. (In WordsworthWhite and Weber interpunction is lacking).
Nov. Test.: Ergo quod bonum erat, mihi
factum est mors? Absit. Imo peccatum. Vt
appareret peccatum, per id, quod erat bonum,
mihi gignere mortem, vt eret maiorem in
modum peccans (peccaminosum A) peccatum per praeceptum. Modern edd. of NT
read: ; , ,
,
. Nov. Test.: , ; . .
, , ,
, .
Sed peccatum concupiscentia The
additions are inuenced by criticism
from Titelmans, as apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BD.
distinctio The point is the punctuation
around and vt appareat peccatum, which in Nov. Test. acquire a grammatical function dierent from that in the
Vg.
Operatum est mihi Nov. Test.: per id quod
erat bonum mihi gignere mortem.
Laurentio Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : Quod ergo bonum est, mihi factum est mors. Absit; sed peccatum vt appareat
peccatum, per bonum mihi operatum est
mortem, vt at supra modum peccans, peccatum per mandatum. Graece non legitur operatum est, sed operans, quod ego transtulissem operando, siue perpetrando, .
parenthesi Insertionforeign to the constructionof a clause (and thus of an idea)

into a sentence. See introd., .
Origenes verbum Orig. Comm. in
Rom. VI, , Migne PG , C, quotes:
Quod ergo bonum est, mihi mors est?
Absit. Sed peccatum, vt appareat peccatum,
per bonum mihi operatum est mortem, vt
at supra modum peccator ipsum peccatum
per mandatum. and explains, A: Ait
[Paulus] itaque: Quid ergo dicemus? Lex peccatum est? Putasti, inquit, me de lege Moysi
dicere quia peccatum est? Absit, absit. Ad
vtrumque suciat quia neque de lege Moysi
loquor neque de ipsa dico quia peccatum est;
sed Peccatum non cognoui nisi per legem.
and AB: Bonum namque est mandatum, cum seruatur; si vero non seruetur, necessario malum erit illi qui perdiderit bonum.
Fit ergo ipsum peccatum supra modum peccator ex occasione mandati.
Chrysostomus Chrys. quotes in Hom. in
Rom. , , Migne PG , : , , ;
, , and in
col. twice:
. The continuation is not quoted. The same text is to be
found in Giberti, f r.
PG , C: ,
, . Because in his defence against Titelmans Er. writes: Theophylactus Graecus
apud me non est, I refer to Persona, f
v: sed peccatum vt appareat peccatum, per
bonum mihi operatum est mortem.
interpres The translator of the Vg.: operatum est.
inculcatio The act of inculcating. ThLL
, , , l. sqq., s.v., gives only one example, Tert. Apologeticum, , , CCSL , p. .
exaggeratio One of the means of inaming the audiences emotions in order to bring
them to take sides against the opposing
party (Lausberg, p. , ). Er. does
not use it exactly in the sense which is to
be found in Sulpicius Victor (th c. ad?),
Institutiones oratoriae, , in Rhetores Latini
minores, ed. Halm, p. : Exaggeratio est,
qua in accusationibus vtimur, cum amplicamus inuidiam eius quod querimur admissum, cumque in ipsam personam ea dicimus,
quibus iudex ei at infestus.
lb
praecessit: vt appareat peccatum. Nec est opus, vt accipiamus pro vt

appareat, quum re vera peccatum auctum sit per legem et oppositis praeceptis
veluti repagulis incruduerit concupiscentia. [A] S u p r a m o d u m p e c c a n s
p e c c a t u m. . Quod ita sonat quasi dicas:
scelestum scelus aut si quis dilucide potius quam Latine vertat: peccaminosum
peccatum. Nam quod vertit peccans, Graecis non participium est, sed nomen
adiectiuum. [B] Annotauit hoc diligenter siue Origenes siue huius interpres, a
Paulo ceu personam quandam ngi peccati, quod Graecis est generis foeminini, vt
liceat apud illos dici: peccatrix peccantia. Quod si apud nos peccatum esset generis
masculini, vt velut de homine liceret dicere: peccatum vehementer peccator, minus
esset elocutio dura. Neque video tamen cur Hiero|nymus dicat se malle vicium
sermonis admittere quam non satis integre exprimere sensum Pauli. Siquidem
Graecis non est soloecismus , certe iuxta dialecton Atticam. Porro
quis Latinus intellecturus sit quid sit peccatum peccator pro peccato insigni et
euidenti? Aut cur potius peccator peccatum quam peccatrix peccatum? Et tamen
ita legit Augustinus, libro primo ad Simplicianum, quaestione prima, nisi quod
in aeditis exemplaribus mendose legitur Super modum peccator aut peccatum, pro eo
quod erat supra modum peccator peccatum; [E] nisi quod idem eodem modo legit
sermone . de verbis Apostoli, quae res probabilem coniecturam praebet autorem
versionis quem ibi sequutus est Augustinus, legisse
.
[] [A] V e n u n d a t u s s u b p e c c a t o. , id est:
venditus siue addictus sub peccatum, id est in seruitutem et iugum peccati.
Neque video quae obscuritas hic oenderit Fabrum.
[] N o n e n i m q u o d v o l o b o n u m. Bonum et malum apud Graecos
non est: , , id est: Non enim quod volo, hoc
ago, sed quod odi. At paulo inferius hae duae voces, bonum et malum, adduntur:
Non enim quod volo, facio, nempe bonum.
si quis E: vt nos A; vt si quis BD.

vertat BE: vertimus A.
foeminini BD: foemini E.
Supra peccatum Nov. Test.: maiorem in modum peccans (peccaminosum A)
peccatum.
Supra This annotation
shows the inuence of criticism by Lee. After
quoting Er.s text he writes in Annot. in
annot. Er. CXLIIII: Hieronymus legit: vt at
supra modum ipsum peccatum peccator: ex
occasione mandati. Addit. Quod autem dix-
Venundatus Fabrum inter

bonum et Iam non posuit A.
BE: A.
imus (peccatum peccator): maluimus vitium
sermonis admittere quam sensum Apostoli
non integre exprimere. Lees reference to
Jerome bears upon Orig. Comm. in Rom.
VI, , Migne PG , AB. His objections are to be recognized in the additions of this annot. Er. also responded in
Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLIIII, ASD
IX, , p. sq., ll. , where he also
points to the fact that peccaminosum peccatum is more clear than Latin and asks
where Jerome has read peccatum peccator,
knowing that it is to be found in the Latin
translation of Origens Comm. in Rom. (see
below, n.ll. ). Cf. supra, introd., ,
and above Annot. in Rom. , , ll.
.
peccans peccatum An etymological
gure. The gura etymologica is characteristic for the Scriptures. Blass-Debrunner, ,
a, and Plater-White, p. , ..
peccaminosum This word may have been
invented by Er. himself. Cf. the previous note.
Origenes peccatum As is apparent from textual similarities, Er. refers to
C: Aut certe quia dixit: Peccatum per
mandatum seduxit me, et per illud occidit,
potest hic peccatum vel ipsum auctorem
dixisse peccati, de quo scriptum est: Serpens
seduxit me, vel etiam personam nxisse peccati, quae visa sit hominem seduxisse occasione mandati, and B: Diximus et
superius quod quasi personam nxerit peccati, et de ipsa dicat supra modum peccatorem eectum ipsum peccatum, de cuius
persona loquitur, ex occasione mandati
Quod autem diximus peccatum peccator,
maluimus vitium sermonis recipere quam sensum Apostoli non integre exprimere; quia in
Latino sermone angustauit nos nomen peccati, quod neutro genere declinatur; in Graeco
vero femininum est; et ideo peccatorem eum
nos appellauimus; nam ibi peccatrix appellari
potest.
peccatrix peccantia Peccatrix used adjectivally connected to the substantive peccantia, sin, which is to be found in Tert. Adv.
Iud. (Lewis-Short, s.v.). Cf. Faber, f
r: Peccans nominaliter sumitur. Paulus
,
quasi dicat vt at per excessum peccatrix peccantia (CWE , p. , n. ).
peccatum peccator In Apolog. resp.inuect.
Ed. Lei. ad CXLIIII, ASD IX, , p. sq.,
ll. , Er. criticizes the translation peccatum peccator. Lee had written, f :
Hieronymus legit: vt at supra modum
ipsum peccatum peccator: ex occasione mandati. Addit. Quod autem diximus peccatum peccator; maluimus vitium sermonis
admittere, quam sensum Apostoli non integre exprimere. Against this Er. asks where
Hier. gave this translation, and makes clear
he wants to neglect this grammatical mistake.

Hieronymus The supposed translator of
Orig. Comm. in Rom.; it was Runus. See
introd., . Er. refers to Comm. in Rom. VI, ,
Migne PG , B: Quod autem diximus
peccatum peccator, maluimus vitium sermonis recipere quam sensum Apostoli non integre exprimere; quia in Latino sermone angustauit nos nomen peccati, quod neutro genere
declinatur; in Graeco vero femininum est; et
ideo peccatorem eum nos appellauimus; nam
ibi peccatrix appellari potest. Similar remarks
are listed ad Annot. in Rom. , , p. ,
n.l. .
soloecismus A grammatical fault in the
construction of a sentence (cf. introd., ).
Peccatum peccator: a masculine substantive
used as an adjective to a neuter substantive.
Both masculine and feminine
like in Mc. , : . ThDNT ,
pp. . So in Aristoph.
Thesm. is called a barbarism in LiddellScott s.v.
dialecton The acc. of in Latin
characters, like below in Annot. in Rom. , ,
l. , and in e.g. Quint. Inst. IX, , and
Suet. Tib. . Cf. Annot. in Ioh. , , ASD
VI, , p. , l. : cermatistae.
Augustinus Quaest. Simpl. I, , , CCSL
, p. : super modum peccator aut peccatum, and Serm. , , , Migne PL ,
: supra modum peccator aut peccatum
per mandatum.
Venundatus sub peccato Nov. Test.: venditus sub peccatum.
Fabrum Faber Stapulensis translated on
f v: negociatus sub peccato and commented in his examinatio on f r: Paulus
habet , quod
signicat negociatus sub peccato. Verum
quia negociatores vendunt, emunt, acquirunt,
interpres venundatus dixit. Potuisset forte
intelligibilius dicere acquisitus. Enimuero
propheta qui dicebat ecce in iniquitate conceptus sum, dicebat se negociatum sub peccato et acquisitum. Illud vero venundatus
obscuriorem facit sensum.
Non enim bonum Vg.: n enim quod
volo bonum, hoc ago, sed quod odi malum,
illud facio. Nov. Test.: Non enim quod volo,
hoc facio; sed quod odi, hoc ago. Modern
edd. of NT read: ,
.
lb
[] I a m n o n e g o. . Quod eleganter et Latine versum ab interprete, miror quamobrem cuiquam mutandum videatur.
[] [B] I n u e n i o i g i t u r l e g e m v o l e n t i m i h i f a c e r e b o n u m.
Origenes vt et alias in Paulo desiderat elocutionis integritatem, ita putat hunc sermonem parum constare, vel quod coniunctiones sint superuae, vel quod non adhibitae vt oportet. Putat autem incommodum hoc tali ordine posse tolli, si legamus
hoc pacto: Igitur quia malum adiacet, volens facere bonum inuenio legem Dei et condelector ei secundum interiorem hominem etc. Mea sententia potest et sic accipi, vt
coniunctio non sit hic causalis, quemadmodum accipit Origenes, sed accipiatur
, sitque sensus: Dum conor parere legi bonae, et vincente cupiditate pertrahor ad malum, sentio malum illud in me esse, non in lege. Atque hic quidem
sensus probe habet. Verum si hunc probamus, necesse est, vt Paulum fateamur hoc
sermone balbutisse nec absoluisse quod instituerat. Apparet enim tale quiddam dicturum fuisse: Comperio igitur legem, si quando coner benefacere, hoc ecere in
me, vt intelligam peccandi malique fontem in meipso esse, non in lege. Theophylactus restituit hunc in modum: Inuenio ergo legem fauentem volenti mihi quod bonum
est facere, sed non facienti, eo quod adiacet mihi malum. Fatetur autem obscurum
esse sermonem, quod videatur deesse nonnihil. Idem indicat alios ad hunc ordinare modum: Inuenio igitur legem nemini alteri esse, nisi mihi facere bonum volenti.
Nam qui recte cupit agere, ei demum lex est lex, vt quae id faciendum praescribat
quod ille cupit facere. [D] Atque haec est sententia Chrysostomi, ad quam congruit
quod sequitur: condelector enim legi. Quemadmodum lex mihi fauet volenti quod
bonum, ita et ego quod honestum est cupiens, probo legem.
[] [A] R e p u g n a n t e m l e g i. . Quasi dicas contra militantem et rebellantem. [B] Gaudet enim Paulus metaphoris quae militiam sapiunt. [D] Velut ante memini de stipendiis. [A] C a p t i u a n t e m m e
i n l e g e p e c c a t i. , id est: qui reddit me captiuum
legi peccati.
| [] D e c o r p o r e m o r t i s h u i u s. .
Graeca magis ita sonant, vt huius ad nomen [B] corpus [A] referatur quam ad
mortem: [D] ex hoc corpore mortis. [A] Nam mortis corpus vocat corpus

eo quod D E: quoniam B C.
igitur D E: autem B C.
esse D E: esse impositam B C.
cupit D E: cupiat B C.
Repugnantem Captiuantem E:
Repugnantem rebellantem inter videa-
tur et Captiuantem posuit A, Repugnantem sapiunt inter videatur et

Inuenio posuerunt B C, Repugnantem
stipendiis inter videatur et Inuenio
posuit D.
scripsi cum LB, Nov.Test.
AE: AE.
Iam non ego Nov. Test.: non iam ego.

Quod videatur In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, AB, Er. wonders why
Titelmans gave comment to this Annot., as if
it were his hobby to criticize the translator

of the Vg. and as if it were scandalous to
indicate language errors by him who writes
vulgar Latin.
Cuiquam This probably refers to Faber,
who translated, f v: Nunc autem etiam
non operor illud, and commented, f
r: Quod hic interpres et inferius dicit iam
non, Paulus habet ; quod diximus prius
interpretari solere non etiam aut aliquid simile.
Inuenio bonum The Vg. reads:
Inuenio igitur legem volenti mihi facere
bonum, quoniam mihi malum adiacet. Nov.
Test.: Reperio igitur per legem volenti mihi
facere bonum, quod mihi malum adiunctum
sit (per om. A).
Origenes integritatem Similar remarks
are to be found in Annot. in Rom. , ,
l. sq. (referring to Orig.), in Rom. , ,
l. sq., in Rom. , , l. sq., and Hier.
Epist. , , , CSEL , , p. , ll.
: Profundos enim et reconditos sensus lingua non explicat et, cum ipse sentiat quod
loquatur, in alienas aures puro non potest
transferre sermone.
Origenes hominem, etc. Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A.
alias See above, Annot. ad Rom. , , l.
and n.ll. .
specially, specically (Liddell-Scott); quia
has here the special meaning that, which also
quod has. Cf. De cop. verb. I, , ASD I, ,
p. , ll. , and ASD VI, , p. ,
n.l. ad Mt. , , and ASD VI, , p. ,
n.l. ad Ioh. , .
necesse est, vt See introd., b.
Theophylactus In Expos. in Rom. ,
, Migne PG , C, Theophyl. quotes:

, , and
comments: ,

,
, ,
, and in D: [Chrysostomus], , ,
, ,
,
, ,
. The translation is partly borrowed from Persona, f r: Inuenio igitur
legem volenti mihi facere bonum, quoniam
mihi malum adiacet. Obscure dictum, quasi
aliquid desit; sic enim dici oportuit: inuenio ergo legem fauentem volenti mihi: quidem bonum est facere. Non autem facienti quoniam mihi adiacet malum, est
et aliorum eiusmodi in ea re sententia. Primum quod imperfecta sit hec et manca oratio,
deinde quod construi hoc pacto possit: Inuenio autem legem nemini alteri esse impositam
nisi mihi facere bonum volenti
Chrysostomi Hom. in Rom. , , Migne
PG , sq. Schelkle, p. sq.
Repugnantem legi Nov. Test.: rebellantem
legi.
stipendiis See above, pp. , ll.
(Nam mox collata sunt) ad Rom. ,
sq.
Captiuantem me in lege peccati Nov.
Test.: captiuum reddentem me legi peccati.
De corpore huius Nov. Test. A: ex
corpore mortis hoc; BE: ex hoc corpore
morti obnoxio.
Graeca peccatum Cf. Rom. , .
Origens Comm. in Rom. VII, , Migne PG
, B, quotes the Bible text from the Vg.,
and explains: Merito namque corpus mortis appellatur, in quo habitat peccatum quod
mortis est causa. Cf. Chrys. Hom. in Rom.
, , Migne PG , :
, , , and
Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG
, C:
; , .
Cf. Persona, f v: quis me liberabit a corpore mortis huius, id est morti subiecto. In
Ep. , ll. , Er. wrote to John Colet:
Vtinam adiecisses duobus verbis quare in
capite septimo tibi non satisfecerim; fortasse
quod ego ad aectus rettuli, tu malebas ad
legem Mosaicam referri. Sed Paulus illic adeo
lubricus est vt nunc huc respiciat, non illuc;
vt in his explicandis summopere sudet Origenes. Alias polliceris te scripturum, verum
hoc alias serum erit. He repeated his question in Ep. , l. sq., but an answer is
not handed over; Colets problem may have
been related to the explanation which Er. gives
in l. sq.: Nam mortis peccandi ad
Rom. , . Er.s suggestion to take as
referring to is supported in Moulton,
, Ch. , , p. : A further Semitism
is the addition of the personal (or demonstrative) pronoun to the genitive of quality
when properly it belongs to the rst name, eg.
his throne of glory (i.e. his glorious throne)
becomes the throne of his glory (Mt. ,
), this body of death (i.e. this dead body)
becomes the body of this death (Rom. ,
).
obnoxium aectibus peccandi. Et addit ex hoc corpore, quod in se sumpserit

personam hominis sentientis huiusmodi aectus. Quandoquidem haec est velut
vna clauis ad intelligentiam Pauli, si quis animaduertat mutationem personarum de
quibus et ad quas loquitur. [B] Certe palam est Theophylactum idem sentire quod
nos indicauimus, si quis obseruet, non quid verterit interpres, sed quid interpretetur
ipse; subiicit enim: id est morti subiecto. [C] Neque secus interpretatur Origenes
mortem interpretans peccatum, et ob id vocari corpus mortis in quo habitet peccatum.
Et hiis fere subscribunt recentiores. Nam quod quidam exponit corpus mortis de
turba malorum ingruentium, durius est.
[] [A] G r a t i a D e i. , id est: gratias ago Deo. Atque ita
legitur in emendatis Latinorum codicibus, vt sermo sit ostendentis per quem sit
liberatus, nempe per eum cui gratias agit. Tametsi Laurentius indicat in quibusdam exemplaribus scriptum fuisse: , id est gratia Deo, [B] quod
verbis diuersum, re idem est. Ex Origenis interpretatione non liquet quid legerit, sed tamen coniicere licet illum legisse quod nos ostendimus esse apud Graecos, vel ex hisce verbis: Respondetur vero ad hoc quod dixerat: Quis me liberabit de corpore mortis huius? Iam non ex illius, sed ex apostolica autoritate: Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum. Vnde apparet quod propterea haec
omnia describit apostolus, et mala quae intra nos gerebantur, exposuit, vt ad vltimum ostenderet et doceret de quantis nos malis et de quantis nos mortibus Christus
eripuit. Hactenus Origenes, indicans quae hactenus dicta sunt a Paulo, sub eius
persona dicta qui nondum gratiae diuinae particeps luctetur adhuc cum carnis
aectibus, impar illis. Verum quod exclamationi respondetur non sub eadem dici
persona, sed sub eius qui non per legem, sed per gratiam Christi liberatus sit ab
illa miserrima seruitute. [E] Ad aliam itaque personam refert exclamationem: Infelix ego homo, quis me etc., ad aliam sermonem agentis gratias Deo; quemadmodum idem Origenes ea quae superius multa commemorat Paulus de lege mortis ac

sermo BE: sensus A.
mutationem personarum Refers to the
problem whether the sentences Infelix
mortis huius and Gratia Dei nostrum
are to be regarded as pronounced by Paul only
or by two dierent personae. For that purpose see n.l. and n.ll. . Theophylactum See above, p. , n.ll. to
this Annot.
Origenes durius est In Comm. in
Rom. VII, , Migne PG , BC,
Orig. discusses corpus mortis which he
exclamationi E: exclamatione BD.
denes as corpus in quo habitat peccatum quod mortis est causa (l. ). After
explaining that Christ delivered us from many
evils and deaths, he ends with the sentence:
Ita ergo et in praesenti capitulo apostolus, ne quis nostrum erubesceret de his quae
intra se geri sentiret, aut etiam conuersus
ad Dominum, et mutata iam voluntate, ne
haec adhuc intra semetipsum moueri sentiens
desperaret, ipse ea quasi in semetipso geri
descripsit, vt exemplo apostoli nec corporis
naturae pudeat quemquam, nec pro emendatione desperet, nec malorum suorum multitudines ignoret, ex quibus per Christi gratiam liberatur. Quidam (l. ) may refer
to quis nostrum in this sentence or to Origen himself.
corpus peccatum Orig. Comm. in Rom.
VII, , Migne PG , B; cf. the previous
note.
recentiores E.g. Thomas Aquinas, Super
Rom. lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
conuenit dicere peccatori: Gratia Dei liberauit me de corpore mortis huius, id est liberauit me a peccato, in quo est anima inducta
ex corporis corruptione. Sed ad hoc iam iustus
liberatus est, vnde ei competit dicere, quantum ad secundum: Gratia Dei liberauit me
de corpore mortis huius, vt scilicet in corpore meo non sit corruptio peccati aut mortis;
quod erit in resurrectione., Rabanus Maurus, Enarrationes in epistolas Pauli, IV, in Rom.,
Migne PL , D: corpus autem mortis
est cuncta peccata; Hugh of St. Cher commenting to this v.: mortis. i. actualis peccati
et mortis aeternae.
quidam See above, n.ll. .
Gratia Dei Nov. Test.: Gratias ago Deo.
Gratia liberatus The additions are due to criticism from Titelmans, as
apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, DA.
gratias ago Deo This translation was also
given by Faber Stapulensis, who oered on
f r the explanation: Dicendum esset:
gratia Deo, vel potius gratias ago Deo, vt
habet Paulus:
. Est enim
verbum signicans gratias ago. Nov. Test.
oers the same readings as Faber. Modern
editions of NT read: or
; and
are mentioned in critical apparatuses.
Laurentius Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : Non est Dei, sed Deo, hoc est: Gratia sit Deo, , quanquam plerique
codices habeant: Gratias ago Deo,
. Credo sic exponendum: Gratia Deo,
quod ipse liberabit nos per Iesum Christum.
Origenis Respondetur seruitute
Orig. Comm. in Rom. VII, , Migne PG ,
C (Respondetur ex illius persona,
sed auctoritate descripsit quantis
mortibus eripuit). Er. quotes from Merlinus, f v.
persona Used in the meaning of a charac-
ter which in a literary work expresses opinions

that according to the author match with the
image of the one whom it represents. Cf. Cic.
Lael. , : Catonem induxi senem disputantem, quia nulla videbatur aptior persona quae
de illa aetate loqueretur idonea mihi Laeli
persona visa est quae de amicitia dissereret,
Quint. Inst. II, , : Socrate, cuius persona videtur Plato signicare quid sentiat,
and Gell. X, , . Cf. OLD, s.v, and Lausberg, pp. , .
Ad aliam persona dici Er. may have
added this passage in response to a passage
in Alberto Pios Tres et viginti libri, XVII T,
f r, in which Alberto Pio sees a contradiction between the Methodus and a scholion
to Jerome: Quum Paulus ad Rom. scribens
inquit, Infelix ego homo, quis me liberabit
de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum
Christum etc. Igitur ego ipse mente seruio
legi dei, carne autem legi peccati: non sua
voce loquitur haec, opinor, Paulus, sed alterius
cuiuspiam, adhuc imbecillis, et qui cupiditatibus suis etiam non impar esset. Et in
scholiis in Hieron. super illa verba, Video
autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me
in lege peccati etc. inquis. Mea sententia
Paulus haec in suam personam transtulit, quo
minus molesta esset disputatio, non quod tam
huiusmodi ipse vexaretur aectibus vtpote
perfectus. Quam autem haec sententia superiori aduersetur, quod ei praesto non fuerit
gratia dei etc. tu ipse vides. The rst passage is a free quotation from the Rat. ver.
theol., Holborn, p. , ll. , the second is to be found in a scholion to the words
Video aliam legem in Hier. Epist. ad Ctesiphontem (new numeration , , CSEL
, p. , l. sq.), Opera omnia, vol. , f
v (= f V v) sub D: Et haec, mea
sententia, Paulus in suam personam non
quod ipse iam huiusmodi vexaretur perfectus. It shows a certain resemblance with
Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. :
Legis apud eundem de exteriore homine, qui
corrumpitur, et interiore, qui renouatur de
die in diem. Plato duas vno in homine animas constituit. Paulus eodem in homine duos
homines facit adeo conglutinatos, vt neuter
sine altero neque in gloria neque in gehenna
sit futurus, adeo rursum disiunctos, vt vnius
mors vita sit alterius.
Origenes See above, p. , ll. and
p. , n.l. ad Rom. , .
lb
membrorum, de necessitate peccandi, vult sub alterius persona dici. [B] Ambrosius
item interpretatur ex his verbis accipiendum hominem gratia Dei liberatum esse
de corpore mortis huius, non liberandum. Astipulantur his quae mox sequuntur:
Lex enim spiritus vitae, in Christo Iesu, liberauit me a lege peccati et mortis. [D]
Atqui si legisset gratia Dei, non congruebat haec particula in Paulum, qui non
liberandus erat, sed liberatus; nec consistunt ea quae scribit Ambrosius. Igitur
aut Gratia Deo legendum aut Gratias ago; quibus verbis iam liberatus gratias
agit Deo, per cuius gratiam assequutus sit quod nec naturae nec Mosi lex nec
conscientia nec opera praestare poterant. [E] Chrysostomus sine controuersia legit
et interpretatur . Sic enim loquitur: ,
, id est: Quanquam enim et Patri
gratias agit, attamen huius gratiarum actionis autor est et Filius. Et in enarratione
reliqua toties repetuntur , vt non possit librariorum incuria videri factum.
Theophylactus per omnia sequitur Chrysostomum. Quin et diuus Hieronymus ad
Algasiam quaestione octaua legit Gratia Deo; ipsaque enarratio declarat illum ita
legisse, quum ait: Conuersus in se apostolus, imo homo sub cuius persona apostolus
loquitur, agit gratias Saluatori, quod redemptus sit sanguine eius et sordes in baptismo
deposuerit. Ac mox: Gratias ago Deo per Iesum Christum, Dominum nostrum, qui
me de corpore mortis huius liberauit. Nec ad rem facit quod quidam interpretes hunc
locum adducentes meminerunt gratiae Dei et admonent hic ostensum eum qui
liberat a corpore mortis, quando quisquis agit Deo gratias liberatus, hoc ipso indicat
per quam et alii possint liberari. Caeterum quod agit gratias veluti liberatus, omnes
ad Pauli personam accommodant, de exclamatione variant; vetustiores nolunt ad
apostoli personam pertinere, Hieronymus arbitratur sub cuiusuis hominis persona
dici. [D] Et tamen si corpus mortis accipimus procliuitatem ad peccandum, quasi
dicas: moribundum, nihil vetat, quo minus haec omnia quadrent et in Paulum,
iuxta Latinorum lectionem. [E] Certe hoc agit Augustinus aduersus duas epistolas
Pelagianorum libro primo, capite octauo, et aliquot sequentibus: vt totus hic locus
competat Paulo, vel puero vel sub lege peccati vel sub gratia sentienti motus
aectuum, licet non assentienti; sed adeo dure multa torquens, vt magis conueniat
Paulum humani generis personam in se recipe|re, in qua est ethnicus exlex, Iudaeus
carnalis sub lege et spiritualis per gratiam liberatus.
Ambrosius Ambrosius In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster quotes the Bible text
as: gratia Dei, and explains in his commentary: Gratia Dei liberatus est homo de corpore mortis huius. and he explains: Carne
autem legi peccati as Liberatus ergo de corpore mortis, gratia Dei per Christum mente
vel animo seruio legi Dei (cf. Comm. in Rom.
). Er. could also have mentioned Augustine, who quotes this verse with gratia Dei in
Expos. propos. Rom. (), , CSEL ,
p. , Quaest. , qu. , , CCSL A, p. ,
Quaest. Simpl. I, , CCSL, p. , Expos. Gal.

, CSEL , pp. , Peccat. mer.
II, , , CSEL , p. , Nupt. et concup.
I, , , CSEL , p. , Contra duas ep.
Pelag. I, , , and , , CSEL , pp. .
See also next note.
Chrysostomus Hom. in Rom.
, sq., Migne PG , , and Giberti,
f r ( ); the
v.l. is mentioned in Lampe, s.v.
.
, Migne PG , D.
Hieronymus ad Algasiam dici In
Er.s ed., t. , Jerome quotes: Gratia
Deo on f v, and gives the comment:
Conuersus liberauit (ll. ) on f
v. In the rst passage in CSEL , p. ,
Epist. , qu. , : reads Dei and mentions
Deo in the app. crit.; the second passage is
to be found in qu. , on p. . Migne PL
states, , n. d : Plerique Latine mss. et
Patres Gratia Dei, sed quae Hier. sequitur
Graeca exemplaria siue : Gratia Deo, quemadmodum
apud ipsam Vulgatam olim extitisse Lucas
Brugensis putat. In the same letter (Er.s ed.,
f r, Epist. , , , CSEL , p. )
Jerome writes: Et hoc apostolus, vas electionis, cuius corpus templum erat Spiritus Sancti
et qui dicebat: An experimentum quaeritis
eius qui in me loquitur, Christi? [. Cor.
, ] et in alio loco: Christus nos redemit
[Gal. , ] et iterum (rursum CSEL): Viuo
autem iam non ego, viuit autem in me Christus [Gal. , ], non de se loquitur, sed de eo
qui post peccata vult agere paenitentiam, et
sub persona sua fragilitatem describit condicionis humanae, quae duorum hominum,
interioris et exterioris, pugnantium inter se
bella perpetitur.
quidam interpretes In the rst place Er.
seems to have thought of Ambrosiaster, mentioned above in n.ll. . We can also
think of Chrys., who in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , after quoting:
, begins his explanation:

;
Caeterum dici Schelkle, pp.
, refers to, among other authors and
works, the following authors to whom Er.
refers in the Annotations for other subjects:
A: Quod vero dicit: Ego autem carnalis
sum, venundatus sub peccato, hic iam tanquam doctor Ecclesiae personam in semetipsum suscipit inrmorum, and AB:
Sed cum haec Paulus, assumpta fragiliore
persona, intra hominem haberi certamina
docuisset et ostendisset quod etiam contra
voluntatem per desideria carnis anima vsu
ipso peccandi in peccati iura raperetur, exclamatione vtitur adhuc ex persona illius quem
descripsit, et dicit: Miser ego homo! Quis me
liberabit de corpore mortis huius?; in Hom.
in Rg. , , Migne PG , sq., Orig.
writes that Miser mortis huius is appli-
cable to every human being, in Exhort. ad

martyrium , , GCS , p. sq., he regards
this verse as an exclamation of the apostle.
Eusebius applies the verse to Paul himself in
Comm. in Lc. , , Migne PG , C,
and Comm. in Ps. , , and in Ps. ,
, Migne PG , A and D. Irenaeus,
Haer. III, , , SC , p. , believes that
Paul applies it to himself in relation to the
weakness of man. Chrys. applies these words
to Paul himself in Hom. in Rom. , , Migne
PG , sq. Hilary does likewise in Tract.
in Ps. , Gimel, , and Jod , , CCSL
A, pp. and , respectively, and Tract.
in Ps. , , CSEL , p. . CSEL ,
pp. and , respectively, Expos. Ps. ,
, ; , ; , and , , CSEL ,
pp. , , and , De poenitentia, I,
, , CSEL , p. , and De excessu fratris
Satyri, , sq., CSEL , p. . Ambrosiaster applies ego also to mankind in general,
, CSEL , , pp. and
. Ambrose does likewise in Explan. Ps.
, and , , Jerome writes in Tract.
in Ps, , , , and , , CCSL ,
pp. sq., and , that Paul says these
words for himself, but in Epist. , qu. ,
, CSEL , p. : Et in alio loco: Christus
nos redemit et rursum: viuo autem iam non
ego, viuit autem in me Christus [Gal. ,
and , ], non de se loquitur, sed de eo qui
post peccata vult agere paenitentiam, et sub
persona sua fragilitatem describit condicionis
humanae, quae duorum hominum, interioris
et exterioris, pugnantium inter se bella perpetitur. Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne
PL , A, just like Pelagius, Expos. in Rom.
, , Souter, , p. , only comments: Ego
qui sic detineor, quis me liberabit de consuetudine mortifera corporali? Thomas Aquinas,
Super Rom. lect., cap. , , n. , Cai, ,
p. : Deinde cum dicit: Gratia Dei, etc.,
respondet quaestioni. Non enim homo propriis viribus potest liberari a corporis corruptione, nec etiam animae, quamuis consentiat
rationi contra peccatum, sed solum per gratiam Christi, secundum illud Ioh. , : Si
Filius vos liberauerit, vere liberi eritis. Et ideo
sequitur gratia Dei, scilicet me liberabit, quae
datur per Iesum Christum. Ioh. I, : Gratia
et veritas per Iesum Christum facta est.
Augustinus Contra duas ep. Pelag. I, ,
, , CSEL , pp. .
exlex See above, p. , n.l. ad Rom. ,
.

[A]
EX CAPITE OCTAVO
[] L e x e n i m s p i r i t u s v i t a e. Spiritus hoc loco genitiuus est casus, vt

intelligas legem, non carnis, quae mortem adfert, sed spiritus, qui vitam largitur:
. Quanquam Graeca sunt huiusmodi, vt hic sensus
esse possit: Lex spiritus qui est vita, [D] , quoniam vitae
praeponitur articulus [E] masculinus. [D] Lex autem spiritus perinde sonat quasi
dicas: legem spiritualem iuxta proprietatem sermonis Hebraici. [B] Etiamsi me
non fugit Theophylactum duos genitiuos ad eandem vocem referre, legem spiritus,
legem vitae. Redarguit enim eos qui legem vitae Mosi legem interpretantur. [D]
His pene eadem disserit Chrysostomus. [A] L e g e p e c c a t i e t m o r t i s.
. Et hic elegantius vertisset: a iure peccati.
Caeterum sermo Graecus anceps est. Potest enim sic accipi: a lege peccati et mortis,
vt lex ad vtrumque ex aequo referatur, siue a lege peccati et a morte, quae comes
est peccati. [D] Porro quod apud Chrysostomum pro liberauit me legitur liberauit
te, nihil refert ad sensum.
[] [B] N a m q u o d i m p o s s i b i l e e r a t l e g i. .
Graece est legis, paterno casu, non legi, dandi. Atque ita sane legit Ambrosius.
Verum habet hic sermo nonnihil dicultatis, siquidem intelligi poterat:
: impotentia enim legis siue imbecillitas legis, per quam erat
inrma et inecax. Verum iam non congruunt ea quae sequuntur, nisi fateri velimus Paulum vel obliuione vel imperitia vel neglectu Graeci sermonis non reddidisse reliquam partem. Nam mihi quidem locum hunc pro mea virili perpendenti
videtur aliquid verborum deesse ad explendam sententiam, veluti si sic legamus:
Nam quod lex Mosaica non potuit iuxta partem carnalem, secundum quam erat
imbecillis et inecax, hoc Deus praestitit misso Filio suo, qui spiritualem legis
partem absoluit. Atque id vt magis probem, facit coniunctio quae sequitur: et
de peccato damnauit peccatum. Nisi enim subaudias verbum praestitit aut eecit aut aliud his simile, coniunctio videtur ociosa. Nisi placet, vt nominatiuus positus sit absolute loco genitiui; vt sensus sit: quum enim esset impossibile etc. Alioqui haec pars: Nam quod impossibile erat legis in quo inrmabatur, referenda esset ad [E] id [B] quod sequitur: de peccato damnauit peccatum,
id quod lex facere non poterat. [A] I n q u o i n f i r m a b a t u r. .
Potest et sic accipi: in eo quod inrmabatur, hoc est: quatenus inrmabatur, [D]
vt positum sit pro . [A] Porro inrmabatur dixit, pro eo quod est inualida
masculinus add. E Loca.

Etiamsi D E: Quanquam D E.
Mosi E: Moysi BD.

quidem B D E: quidam C. legis.
esset D E: sit B C.
Lex vitae Nov. Test.: Nam lex,
spiritus vitae.
Quanquam masculinus Er. points
to the close bond rendered by the repetition
of after . If he called the neuter
article masculine in , it would be a
mistake. Nov. Test. reads , just like modern editions, which do not mention in
the app. crit. In NT Greek the repetition
of the article before an attributive genitive
is often omitted (Blass-Debrunner, p. ,
, b).
Lex spiritus Hebraici In Hebrew
the genitive of a substantive is used instead of
an adjective. Cf. supra, ad Rom. , , ll.
and n.l. : ignominae. For proprietatem, see introd., .
Theophylactum Theophyl. Expos. in Rom.
, , Migne PG , C:
, . ,
,
.

, .
PG , :

, , .

,
, , .
Lege peccati et mortis Nov. Test.: iure peccati et mortis.
Lege sensum In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, AB, Er. explains his preference for his own translation.
Porro sensum The rst and second person sing. can be used for any person
to present in a lively way something universal with the example of an individual. BlassDebrunner, p. , .
Chrysostomum Hom. in Rom. , , Migne
PG , : . Modern editions of NT read and mention
in the app. crit.
Nam quod legi Nov. Test.: Etenim
quod lex praestare non poterat.
Nam quod poterat In Apolog. adv.
monach. hisp., LB IX, BC, Er. explains

that the sentence Verum iam partem in
ll. does not concern the meaning
but relates to the stylistic lapses; if it is impious to criticize the language of the apostles,
Jerome and all ancients are impious.
Er. defends
the Nov. Test. translation: Etenim quod lex
praestare non poterat, in Supputat. error. in
cens. N. Bedae, LB IX, B: Quod Paulus
dicit impossibile, ego dico: non poterat.
Obviously Er. is aware of the fact that in classical Latin impossibile est is unusual and is
rendered as: eri non potest. That is why Er.,
when referring to this text, uses the Greek
, thus avoiding impossibile. is also to be found below, n.l. ad
Rom. , , and in Er.s ed. of Jeromes Opera
omnia (Basel ), t. , f v, in a scholion to the quotation: Camelum per foramen acus, in Epist. ad Saluinam (Epist. ,
, CSEL , p. , ancient numeration ).
legis Also the reading of WordsworthWhite and Weber.
paterno casu dandi The genitive case
dative.
Ambrosius In Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ,
Ambrosiaster quotes: Quia quod impossibile
erat legis.
Nam mihi absoluit Cf. Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A:
Puto tamen quod legem Moysi etiam hic
in duas partes apostolus diuidat, et aliud in ea
carnem, aliud spiritum nominet; et illam quidem obseruantiam quae secundum litteram
geritur, sensum carnis appellet, sicuti dicit
de huiusmodi Iudaeo, and C: In his ergo
omnibus aliisque innumeris et impossibilis
erat lex, et inrmabatur, quantum ad carnis
intelligentiam spectat, et ideo Deus Filium
suum mittens in similitudinem carnis peccati, et de peccato, vel, vt verius habetur apud
Graecos, et pro peccato damnauit peccatum
in carne.
pro mea virili See above, n.l. ad Rom.
, .
In quo inrmabatur Nov. Test.: ea parte
qua (in quo A) imbecillis erat.
pro Er. explains in Annot. in Mt.
, , ASD VI, , p. , l. , that in
Greek and in in Latin are used instrumentally under the inuence of the Hebrew prex
"a. For Latin he prefers the translation per of
which is an equivalent. Cf. above n.ll.
ad Rom. , : In virtute.
lb
parumque ecax erat. [D] Et ne legem videretur incusare, addidit per carnem, hoc
est: per carnalem legis intelligentiam siue carnis inrmitatem cui deerat euangelica gratia. [B] I n s i m i l i t u d i n e m c a r n i s p e c c a t i. , id est
in similitudine, quod vt superius indicatum est, magis sonat assimilationem et
imaginem. Nam quod Christus nocentis personam assumpsit, hypocrisis quaedam
erat; absit inuidia dicto. [E] Id quo eret euidentius, vertimus: sub specie carnis peccato obnoxiae, quod ad exprimendam falsam similitudinem accommodatior videtur
vox species. [B] Porro iuxta proprietatem Hebraei sermonis carnem peccati dixit
carnem peccato obnoxiam. Et ideo complexim esse legendum admonet Augustinus
sermone de verbis apostoli trigesimoprimo: Vere carnem habebat Christus; peccati carnem videbatur habere, quum non haberet. D e p e c c a t o d a m n a u i t
p e c c a t u m. Indicauit Origenis interpresnam id de suo addidit, Graecis non
esse de peccato, sed pro peccato; vt intelligamus peccatum fuisse damnatum de peccato. Neque enim accipi potest peccatum ex peccato damnatum, quum sit
. Et tamen ita videntur interpretari. Mihi videtur non absurde hic sensus accipi posse: Christus missus damnauit etiam peccatum de peccato; hoc est:
conuicit et coarguit peccatores, vt qui antehac falsa iustitiae imagine deceperant,
nunc palam esset eos impios fuisse, quum Christum legis nem sub praetextu legis
seruandae occiderent. Alii de peccato exponunt accipi pro victima quae solet iuxta
ritum Mosaicae legis immolari pro delicto. Atque id sane pulchre quadrat in Christum, tantum obstrepit praepositio . Mollius erat, si fuisset . [D] Graecae lectioni magis congruit quod adfert Theophylactus, peccatum suo quodam iure
saeuisse in peccatores. Caeterum vbi impegit in innocentem Dominum, iam quodammodo deprehensum est in peccato. [B] Verum haec curiosus lector exactius
perpendet. Nos in hoc argumento potissimum ea persequimur quae faciunt ad lectionis synceritatem.
| [] [A] Q u a e s p i r i t u s s u n t, s a p i u n t. non repetitur apud
Graecos. Et magis [E] est [A] sentiunt [D] siue curant [A] quam sapiunt. Mirum
autem cur hic interpres inutilem aectarit copiam, quae ociat etiam intelligentiae.
[D] Etenim idem verbum quod modo vertit sapiunt, nunc vertit sentiunt. Dices:
Quid refert? Plurimum, ei qui velit in his tractandis philosophari.
[] [A] Q u o n i a m s a p i e n t i a c a r n i s. . Idem verbum quod modo
saepius verterat prudentiam. Est autem verbale nomen a verbo quod modo vertit
assimilationem D E: assimulationem B C.
damnatum de peccato D E: damnatum peccati B C.
Et ne legem inrmitatem This passage shows inuence of Orig. Comm. in Rom.

VI, (quoted p. in n.ll. ) and
Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG ,
, and Giberti, f r: , ,
.
In similitudinem carnis peccati Nov. Test.:
sub specie (in assimulatione A) carnis peccato obnoxiae.

In similitudinem haberet In the
Valladolid conference the use of the word
hypocrisis was criticized, though opinions
greatly varied there, as Beltrn de Heredia
shows (pp. , , , and ). In Apolog.
adv. monach. hisp., LB IX, FB, Er.
responding to this criticism denes hypocrisis as follows: Hypocrisis enim Graecis dicitur actio qua quis repraesentat personam,
veluti cum in fabulis vir sustinet personam
mulieris, aut plebeius tyranni; ita Christus
suscepit in se personam nostram, hoc est,
nocentium, pro nobis depensurus poenas.
Hoc quod sensi verbis accommodatioribus
explicare non potui. Et sensus pius est, nisi
forte fuit scelerosus. Er. may have associated
similitudinem with simulatio, the translation of in Gal. , . Cf. ThDNT ,
pp. .
superius In Annot. in Rom. , , l. sq.
hypocrisis quaedam CWE , p. : a
kind of play-acting (insincerity RSV ).
absit inuidia dicto A variation on absit
inuidia verbo, e.g. in Liv. IX, , .
Id quo species The addition is a response to objections which Titelmans raised against the falsehood proper to
species and which Er. tries to take away in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BF.
sub specie obnoxiae The reading of
Nov. Test. BE; A: in assimulatione carnis
peccati.
carnem peccati obnoxiam For Hebrew idiom see above, ad Rom. , , ll.
and n.l. .
complexim See above, p. , n.l. ad
Rom. , .
Augustinus Er. refers to Serm. (ancient
numeration: ), , , Migne PL , ;
cf. Serm. , , , Migne PL , . For
peccati carnem haberet in l. see Contra secundam Iuliani responsionem imperfectum
opus, VI, , Migne PL , : Christo,
qui venit in carne vera, non tamen in carne
peccati, sed in similitudine carnis peccati,
carnem sanare peccati.
De peccato peccatum Nov. Test.: de
peccato condemnauit peccatum.
Origenis interpres de peccato Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
C: Deus Filium suum mittens in similitudinem carnis peccati, et de peccato, vel, vt
verius habetur apud Graecos, et pro peccato
damnauit peccatum in carne.
Et tamen interpretari Thomas Aquinas, Super Rom. lect., cap. , , n. , Cai,
, p. : Subdit autem duplicem eectum incarnationis, quorum primus est remotio peccati, quam ponit dicens de peccato
damnauit peccatum in carne. Quod quidem
potest legi: De peccato, id est, pro peccato
commisso in carne Christi, diabolo instigante,
ab occisoribus eius Sed melius est vt dicatur

damnauit peccatum in carne, id est debilitauit fomitem peccati in carne nostra, de peccato, id est ex virtute passionis suae et mortis,
quae dicitur peccatum propter similitudinem
peccati, vt dictum est, vel quia per hoc factus
est hostia pro peccato, quae in sacra Scriptura
dicitur peccatum. Cf. CWE , p. , n. .
iuxta ritum Mosaicae legis See Lv.
sqq.
PG , B: , , adapted from
: ,
.
, .
Quae spiritus sunt, sapiunt Both the Strassburg and the Basel and edd. and
the Clementina read: quae carnis sunt, sapiunt and quae sunt spiritus, sentiunt. Nov.
Test. reads: quae carnis sunt curant (cogitant A); at qui spirituales, quae spiritus sunt.
Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
sentiunt Cf. Vallas comment in Annot.,
Garin, , p. , col. : Sic legitur Graece:
qui enim secundum carnem sunt, ea quae
sunt carnis sentiunt; qui vero secundum spiritum, ea quae sunt spiritus,
, ,
, .
inutilem aectarit copiam Repeatedly Er.
criticizes the variation in the translations of
Greek words in the Vg. See introd., .
Quoniam sapientia carnis Nov. Test.: Propterea quod aectus (prudentia A) carnis.
Faber also chose, f v, prudentia.
Quoniam Chrysostomus Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Graece non
legitur sapientia, sed prudentia; nec video
quare interpres mutandum nunc nomen putauit, nisi gratia varietatis, quae varietas nec
nunc locum habet, nec si haberet, decorasset, . The addition is connected
with Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C
B, where Er. gives extensive attention to
the meanings of and ,
and .
prudentiam The translation which Er.
gives in Nov. Test. A and Runus had given in
BC. Cf. below, n.ll. Quid
prudentia ad v. .
modo sentiunt Rom. , .
sapiunt et sentiunt, quum potius signicet aectum animi, vt , elato

esse animo, et , humana curare. Ita hoc loco non tam
signicat sapientiam aut prudentiam quam aectum et curam seu cogitationem.
[E] Indicant hoc ab eodem fonte manantia et . Sapere carnem
Latine dicitur qui carnalibus ducitur aectibus; sapientiam pro aectu nusquam
repperi. Quod Origenes philosophatur suo more de intelligentia legis carnali,
nihil mirum, quum ex crassis aectibus nascatur intelligentia crassa, et contra.
Origenis commentum attingit et diuus Chrysostomus. [A] Nec est apud Graecos
i n i m i c a e s t D e o, sed inimicitia est aduersus Deum, . Et ad
hunc modum citauit diuus Hieronymus non semel aduersus Iouinianum. [B] Nec
aliter Augustinus, quum alias aliquoties, tum explicans aliquot huius epistolae locos,
ni fallor. Superest enim in vulgatis codicibus haec scriptura: Quia carnis prudentia
inimica est in Deum; probabile est inimica mutatum pro inimicitia. [E] Ad haec
sermo concinnior est, si abstractum abstracto respondeat; praecessit enim prudentia
carnis mors; prudentia autem spiritus, vita et pax. Quod enim ante dixerat: mors
est, exaggerat repetens: inimicitia est aduersus Deum, quasi diceret: aliquid morte
peius. Ita Chrysostomus. [B] At Graecis sane si accentus transferatur in extremam
syllabam, , sonabit inimicam. Verum id , praecedens neutri generis
nomen, non sinit, quum magis dicendum foret . [E] Vnde miror quosdam
contendere recte legi inimica; nisi forte putant mutandam scripturam in omnibus
exemplaribus consentientem. Iam non mirum, si qui Latini inter enarrandum
dicant sapientiam esse inimicam Deo; quum vtraque lectio eundem prope declaret
sensum, nisi quod ecacius est inimicitia magisque congruens Paulinae phrasi.
[] [A] S i t a m e n s p i r i t u s D e i. est Graece, quod valet ferme sane
aut siquidem. Quanquam hoc loco non videtur esse dubitantis, sed ratiocinantis,
quasi dicas: quandoquidem spiritus Dei habitat in vobis. Etiamsi [B] Origenes
et [A] Ambrosius ambigue legit et exponit. [D] Probabilius tamen est Paulum
illis tribuere spiritum quos alloquitur; mox enim durius loquens auertit ab illis
sermonem dicens: Si quis autem spiritum Christi non habet; quod annotauit et
Theophylactus, [E] et ante hunc Chrysostomus, qui admonet apud Paulum
frequenter esse conrmantis, non dubitantis, quasi dicas: . Quod genus est
primae Thessalonicensis secundo:
. Theophylactus annotauit hic non sonare dubitationem, sed
duciam. Interdum est et obtestantis:
Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
dulce meum.
Si tamen exponit inter sq.

(p. ) terrorem et Spiritum posuit A.
videtur esse E: est AD.
Etiamsi Origenes et Ambrosius E:

quanquam Ambrosius A, Quanquam Origenes et Ambrosius BD.
Since Hom. Il. XI, .
Liddell-Scott.
Since Soph. frg. , and
Eur. Alc. . Liddell-Scott.
Sapere carnem Carnem sapere is to be
found in Aug. Contra Faust. VI, , CSEL ,
p. , and Bernard of Clairvaux, Sermones de
diuersis, , , and , , Migne PL , C
and B.
Origenes Chrysostomus In Comm.
in Rom. VI, , Migne PG , ,
Orig., discussing Rom. , , introduces
the term carnis intelligentia as synonymous
with sapientia carnis. Er. borrows the term
crassa from Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , sq.:
, ,
, ,
( is translated as crassus in Chrys. Opera, , sq.).
Cf. Paraphr. in Rom. , , LB VII, F: ita
in vna Mosi lege, ceu sunt duae leges, altera
crassa et carnalis, altera spiritualis. Prior illa
Legis pars Mosen habet latorem Altera
pars est spiritualis quam Christus nobis
absoluit.
inimica est Deo Nov. Test.: inimicitia est
aduersus Deum. Cf. Loca manifeste deprauata
(ed. D, f Oo v, LB VI, * r): Sapientia
carnis inimica est pro inimicitia est.
Hieronymus Adv. Iov. I, , Migne PG ,
B and C: Inimicitia est in Deum.
Augustinus Aug. reads:inimica estDeo in
Contra Felicem, II, , CSEL , p. , and
Contra Iulianum, II, , , Migne PL , ;
inimica est in Deum in De natura et gratia,
, , CSEL , p. , Quaest. , qu. ,
, CCSL A, p. , and Tract. in Ioh. , ,
CCSL , ; inimica in Deum in Expos.
propos. Rom. (), , CSEL , p. , Expos.
Gal. , , CSEL , p. , and Serm. ,
, , Migne PL , (twice).
Ad haec phrasi The passages
are connected with objections from Titelmans, who had defended the reading inimica, as apparent from Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, FA. Cf. Drysdall,
p. .
PG , , and Giberti, f v: ,
, .
neutri See introd., a.
si qui Latini inimicam Deo Cf.
Ambrosiaster, who comments on Rom. , :

Quoniam sapientia carnis inimica est Deo,
in Er.s ed., p. : Non carnem dixit inimicam sed sapientiam carnis, id est, non substantiam sed actus, aut cogitationem siue
asseuerationem quae nascitur de errore. (cf.
Comm. in Rom. , , , CCSL , , pp.
and ), and, more explicitly, Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , D (=
Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. ):
Non ipsa caro, vt Manichaei dicunt, sed sensus carnalis inimicus est Deo.
Si tamen spiritus Dei Nov. Test.: siquidem
spiritus Dei, just like Faber, f r.
Origenes In Hom. in Rom. VI, , Migne
PG , sqq., Origen a few times quotes
the passage si tamen vobis, but he
does not make clear whether he conceives si
tamen as but if or as but since.
Ambrosius Ambrosiaster oers in Er.s ed.,
p. , the explanation: Hoc ideo ambigue
dicit, quia in lege inducti, non adhuc perfectae erant dei, sed spem in eis videbat
perfectionis. Vnde aliquando quasi perfectis
loquitur, aliquando quasi perfecturis, hoc est,
aliquando laudat, aliquando conmonet, vt si
secundum supra memorata versentur iuxta
legem naturae, in spiritu esse dicantur, quia
spiritus Dei in eo habitare non potest, qui carnalia sequitur. Cf. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and .
PG , A.
PG , , and Giberti, f v:
,
, ,
,
, .
primae Two inaccuracies
caused by Er.s speedy method of working,
rst primae secundo for . Thess. ,
instead of secundae primo (sic LB), secondly instead of , the reading of Nov.
Test. and of modern editions. Cf. Nov. Test.:
Siquidem iustum est apud Deum, reddere iis
qui aigunt vos aictionem.
PG , A: , , ,
.
Si bene dulce meum Verg. Aen. IV,
.
lb
Hanc ambiguitatem quum interpres sustulerit, cur hic tacent qui vociferantur a me contrahi sensus latitudinem? Quasi sermonis ambiguitas sit scripturae
foecunditas aut quasi hanc foecunditatem non magis etiam pariat imperitia. Nec
enim laudanda est illa foecunditas, quum iureconsulti dicunt: Vel dic, vel dic, vel
dic.
[] [B] C o r p u s q u i d e m m o r t u u m e s t [E] p r o p t e r p e c c a t u m,
[B] s p i r i t u s a u t e m v i u i t. Pro viuit Graecis est vita est, atque ita citat
Augustinus in explicandis quaestionibus huius epistolae. Ac rursum edisserens Psalmum septuagesimumquintum. Item libro De ciuitate Dei tredecimo. Et contra
Faustum libro vigesimoquarto, capite secundo. [D] Item Hilarius libro De trinitate octauo. [B] Consimiliter Athanasius in libello de Spiritu Sancto ad Serapionem. Atque item Ambrosius hunc explanans locum, suragantibus et vetustis Latinorum exemplaribus manu scriptis. Fortassis ecacius est vita est quam
viuit. Siquidem vita est quod vitam praebet. Agit enim, ni fallor, de spiritu Christi, non nostro; quod | propemodum indicant quae mox consequuntur: Quod si
Spiritus eius, qui suscitauit Iesum a mortuis, habitat in vobis. Est autem facilis lapsus in et , vita et viuit; ac minimum interest, quantum ad sententiam
attinet, [D] iuxta proprietatem sermonis Hebraici. [E] Nec mirum, si qui autores hic meminerunt de spiritu nostro; quandoquidem sicut corpus Christi resuscitatum resurrectionem promittit nostris corporibus, ita Christi spiritus immortalis nostro spiritui confert vitam. Theophylactus vero non solum legit , verum
etiam interpretatur in hanc sententiam, vita: Non solum, inquit, ipse viuit, sed
et aliis hoc potest donare. Idem admonet fuisse qui spiritum hic intelligerent
ipsum Christum. [A] P r o p t e r i u s t i f i c a t i o n e m. , id est
propter iustitiam, vt et alias saepe vertit. Nam magis sonat iusticationem.
[] [B] P r o p t e r i n h a b i t a n t e m S p i r i t u m e i u s i n v o b i s. Hilarius libro De trinitate secundo legit propter spiritum suum qui habitat in vobis, et
Latinius. Quanquam id minutius est quam vt de eo sit contendendum. Variabant
hic quaedam exemplaria Graecorum, quum in plerisque esset:
, id est propter spiritum suum qui habitat in vobis. In nonnullis:
. id est per spiritum suum qui habitat
in vobis. Ad sensum haud magni refert. Licet enim praepositio genitiuo addita
signicet instrumentum, accusatiuo adiuncta causam, tamen nihil vetat, quominus
alicubi res eadem tum causa sit tum instrumentum.
Propter iusticationem sonat iusticationem BE: Propter iusticationem

sonat iusticationem, atque hic plaerique
latini codices habent viuit, cum legendum sit
vita, subaudiendo est, , non inter sq.

(p. ) Marcum cap. decimoquarto et
(p. ) Si tamen compati posuit A.
iureconsulti dic Er. is annoyed at
jurists who again and again only give alternatives instead of clear indications (or say:
, or say: , ad nauseam). The term vel
dic is to be found e.g. in Accursius Glossa
in Digestum Vetus, in Corpus glossatorum iuris
civilis, , Turin, , e.g. on f r, col. ,
and v, col. , and in the glosses to Dig.
I, , , and XII, , (Mommsen-Krger, ,
pp. and ). In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, AB, commenting Rom. , : Ex
resurrectione mortuorum Iesu Christi, Er.
remarks that it is not the best option when
jurists say: vel dic, vel dic, vel dic; he had
to choose one translation. In Moria, ASD IV,
, p. , ll. , Er. also criticizes the
jurists, for their pretensions.
Corpus quidem autem viuit Nov.
Test.: corpus quidem mortuum est propter
peccatum, spiritus autem vita (est add. B
E).
Pro viuit vita est Er. does not refer to
the translation spiritus vero vita in Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A
and A, nor to Vallas comment, Annot.,
Garin , p. , col. : Graece non legendum
viuit, sed vita; vt repetatur verbum est,
.
Augustinus Expos. propos. Rom. (), ,
CSEL , p. , Enarr. in Ps. , , CCSL
C, p. , Civ. XIII, (and XX, ),
CCSL , p. (and p. ), and Contra
Faust. XXIV, , CSEL , p. .
Hilarius Trin. VIII, , CCSL A, p. .
Athanasius De Spiritu Sancto ad Serapionem, Epist. , , Migne PG , A:
.
Ambrosius Ambrosiaster. In both Er.s ed.,
, pp. and , the Bible text is quoted
as: spiritus vero vita.
vetustis scriptis Er. may refer to the
mss. of the Chapter Library of St. Pauls in
London or the Augustinian priory of Korsendonk near Turnhout (Belgium). Cf. ASD
VI, , p. .
Quod si in vobis Rom. , .
ac minimum Hebraici Er. refers to
the distinction in Biblical Hebrew between
two kinds of clauses, the nominal clause and
the verbal clause. In the nominal clause forms
of to be are lacking; the predicate is usually
a noun, i.e. a substantive, adjective or participle. P. JoonT. Muraoka, A Grammar of
Biblical Hebrew (Subsidia Biblica, ), Rome
, Syntax, , p. sqq.
proprietatem See introd., .

si qui autores spiritu nostro Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
DB, Chrys. Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Ambrosiaster,
Er.s ed., p. , in particular: Et quoniam
baptizato datur Spiritus Sanctus etiam ipsius
esse spiritus dicitur. Cf. Comm. in Rom.
.
Theophylactus Christum In Expos.
in Rom. , , Migne PG , B, Theophyl. explains:
. , ,
,

,
. ,
; ,
. ,
, ,
. Persona, v: Addit
his dictis hilaritatem quandam auditoribus,
si Christus in vobis est inquiens, tametsi
plerique hoc loco Christum pro spiritu ipso
acceperint, quod tamen haud ita se habet, sic
enim sentit Apostolus, quod qui Christum
habet, et spiritum habeat sit necesse. Nam vbi
vnam constiterit esse sancte trinitatis substantiam, eodem et relique consequuntur, verum
quid nobis inde plus quippiam est obuenturum, si Christus apud nos commoretur:
nimirum, quia quo ad peccatum demortuum
erit hoc corpus, et vitam spiritus est largiturus, cum nobis inheserit, hoc est non solum
spiritus ipse fruitur vita, sed aliis hanc potest
prestare. He refers here to Orig. Comm. in
Rom. VI, , Migne PG , B, who comments on vv. b and : Spiritum Christi
et Christum in hoc loco vnum mihi atque
idem dicere videtur. Cf. CWE , p. ,
n. .
Propter iusticationem Nov. Test.: and propter iusticationem. Modern
edd. of NT do not include .
alias E.g. Rom. , ; , , , , and
, and , .
Propter inhabitantem in vobis Nov.
Test.: propter ipsius spiritum inhabitantem in
vobis.
Hilarius Trin. II, , CCSL , p. .
In modern
edd. of NT this is mentioned in the app.
crit. as a v.l., whereas
is included in the text.
lb
[] [A] I t e r u m i n t i m o r e. , id est ad timorem siue terrorem.

S p i r i t u m a d o p t i o n i s f i l i o r u m D e i. Pro tribus vocibus vna est apud
Graecos, , quae vox liorum adoptionem signicat. [C] Imo adoptionem
eorum qui natura lii non sunt, in locum liorum. [D] Nam adoptantur et nepotes, licet haec sit adoptio charissima. [E] Sermo Graecus nihil habet incommodi,
Latinus non video qui possit consistere. Nam si adoptio sumatur actiue, quasi lii
adoptent, absurdus est sermo; sin passiue, non dicuntur adoptari lii, quum per
adoptionem veniunt in alienam familiam, quemadmodum dicitur creari magistratus aut eligi episcopus, quum suragiis t magistratus aut episcopus; nec ita dicitur
adoptio liorum quemadmodum dicitur creatio magistratuum; sed alieni lii alteri
adoptantur in locum liorum et dicuntur per adoptionem eri lii adoptantis, et
adoptator siue arrogator lios alienos aut nepotes facit suos. Pater aut patruus dicitur dare in adoptionem. Si accipimus adoptionem liorum qui prius erant lii Satanae, hoc non sentit scriptura. Si accipimus adoptari lios Dei, non consistit sermo
Latinus; dicendum potius erat: spiritum adoptionis in lios Dei. Quemadmodum
autem licet Paulo Scipionis lium adoptare in locum sui nepotis, ita licet illius
nepotem adoptare sibi in lii locum. Hoc incommodum vt vitarent quidam verterunt: spiritum adoptionis, quod adoptare in lii locum sit praecipuum adoptionis
genus; vnde per se positum intelligitur de eo quod est eximium. Ipse vero sermonis
apostolici tenor declarat hic agi de adoptatis in liorum ius. [A] Porro genitiuus Dei
additus est, quum in Graecis codicibus non habeatur. [D] Non enim hic discernit
lios Dei a liis hominum, sed distinguit lios gratiae a seruis legis. [A] A b b a
P a t e r. siue " Hebraeis, [B] imo Syris, quemadmodum indicat Hieronymus,
[A] sonat patrem, dictio e duabus primis literis composita, [B] aleph et beth. [A]
Sed vocem Hebraeam reliquit, quo signicaret peculiare quiddam esse in ipso vocabulo, quod et patres libenter audiunt et pueri primum sonare discunt. Nam hoc
statim implorant patris opem, cuiusmodi est apud Latinos pappus, vox infantibus
peculiaris. Caeterum quod addidit , Graecis incertum est vtrum conduplicatio sit ad emphasim aectus faciens an interpretatio peregrini Romanis vocabuli,
maxime quum additum sit nominandi casu. [B] Quanquam mihi vero propius videtur dictum, quum is loquendi colos Hebraeis sit pene peculiaris,
gratia, nunc eandem vocem iterantibus, nunc eandem alia idem pollente
reddentibus, vt: Non omnis qui dicit mihi: Domine, domine, et: Deus meus, Deus
meus, et Ficus bonas, bonas, et: Domi|ne, Dominus noster. Nam in hoc postremo,
Iterum terrorem inter (p. )

Iouinianum et (p. ) Si tamen spiritus
posuit A.
Sed BE: Porro A.

Deus meus, Deus E: Deus, Deus BD.
Iterum in timore Nov. Test.: iterum ad
timorem.
Spiritum adoptionis liorum Dei Nov. Test.:
spiritum adoptionis, just like Faber, f
r. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo v
and LB VI ** r): Hic redundat Dei. The
Clementina reads spiritum adoptionis liorum. Wordsworth-White does not mention
Dei in the app. crit, but in the Strassburg
and the Basel and edd. Dei is
added like in Rom. , . See also ASD VI,
, p. , n. 2.
Er. also comments on in
Annot. in Gal. , , and Annot. in Eph. , ,
ASD VI, , p. , l. and p. , ll.
, respectively.
Sermo liorum ius This passage is inuenced by criticism from Titelmans, against whom Er. defends his view in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A
C.
alteri Dative of the agent. See introd.,
b.
arrogator One who adopts a homo sui
iuris, in contrast with in potestate parentis.
OLD.
Paulo Scipionis lium P. Cornelius Scipio,
eldest son of P. Cornelius Scipio Africanus
(?-), adopted the son of L. Aemilius Paullus (?-), who then was called
P. Cornelius Scipio Aemilianus and after capturing and destroying Carthago got the surnames Africanus Minor. Der Kleine Pauly, ,
and , .
quidam spiritum adoptionis Hil.
Trin. II, and VI, , CCSL , pp. and
, and Aug. Contra Faust. III, , CSEL ,
p. , and Quaest. in Hept. II, ad Ex. ,
, CCSL , p. (Wordsworth-White in the
app. crit.). CWE , p. , n. , refers to
Faber Stapulensis, f r and v. Cf. below,
p. , l. sq. ad Rom. , .
Abba Pater Nov. Test.: Abba pater.
Abba Pater Latini As is apparent
from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX,
, p. , ll. , Stunica criticized Er.
because he had called abba a Hebrew word
in A and had given the impression that he
regarded as a nominative. Er. points
out that he had already made corrections
in the edition. Neither here nor in
his response to Stunica Er. refers to his following Valla, Annot., Garin , , col. :
Vox Graeca probat non esse pater vocatiui
casus, sed nominatiui, . Idem
dico de loco illo apud Marcum [Mc. , ]:

cum Iesus orauit dicens: Abba pater,
, quasi diceret: abba, quod interpretatur pater. As a matter of fact means
father and ! my father in both Hebrew
and Aramaic; or abba are transliterations of Aramaic !.
Hieronymus See Comm. in Gal. II, ad
Gal. , , Migne PL , AB: Abba
Hebraicum est, and Interpret. nom., CCSL
, p. : Abba pater, Syrum est. Cf. ASD
IX, , p. , nn.ll. and .
pappus Is found in Varro, Ling. lat. VII,
G. GoetzF. Schoell, in the meaning
of old man, in Auson. Liber protrepticus ad
nepotem, ed. Prete, p. , l. , in the meaning
of grandfather. As such it is also mentioned
in Vocabularius optimus, gemma vocabulorum,
Deventer, . Pap(p)a is found in Tert.
De pud. , and Prud. Perist. , .
Caeterum dictum Cf. Annot. in
Gal. , , LB VI, C (cf. ASD VI, ,
p. , ll. ): sicut superius ostensum est, , Abba Pater, non
est , iuxta Hieronymum, consentiente et Augustino, et, ni fallor, Ambrosio;
sed Abba peregrinum est verbum, Hebraeis
Syrisque commune; id interpretatur adiecto
verbo Graeco, qui mos peculiaris est Scripturae diuinae, vt Bartimaeus, lius Timaei
conduplicatio In stylistics usually in

the meaning of repetition of the same word
or word group. It is synonymous with , in this Annot. (l. ) . Er.
also uses it for repetition of the same notion
in dierent wording. Cf. Lausberg, p. ,
. See introd., .
In stylistics
usually means repetition of the same word or
word group. Er. also uses it for repetition of
the same notion in dierent wording. See also
above, l. sq.: conduplicatio. Cf. Lausberg, p. sqq., . See introd.,
.
loquendi colos
OLD: complexion,
tinge. Cf. Quint. Inst. VI, , : colore
dicendi, and VIII, , : color dicendi.
See introd., .
Non omnis Domine Mt. , .
Deus meus Mt. , , and Mc. , .
Ficus bonas Ir. , .
Domine, Dominus noster Ps. , and ,
and (Vg.), .
exemplo Hebraeis diuersae sunt dictiones; prior est vocabulum Dei tetragrammaton
constans hisce literis, [E] , [B] iod, he, vau, he, quod illi vocant ,
id est ineabile. Posterior est I# Adonai, quod commune est ac saepenumero
tribuitur et hominibus. [A] Sunt autem [D] hic [A] eadem verba quibus Christus
vtitur orans Patrem apud Marcum capite decimoquarto, [D] Abba Pater. [B]
Caeterum librariorum vitio factum arbitror quod Augustinus epistola centesima
septuagesimaoctaua scribit, abba Graecum esse vocabulum, pater Latinum, quum
neque Paulus Latine scripserit Romanis, et extra controuersiam sit abba Syriacum
aut Hebraeum esse vocabulum. Sed Augustini verba subscribam: Non accipiatur
Paulus, qui dicit Romanis scribens: in quo clamamus: Abba, Pater. In vno nomine
duabus vtitur linguis; dicit enim: abba, Graeco vocabulo Patrem, et Latine nominat
identidem Patrem. [D] Equidem arbitror haec verba assuta scriptis Augustini. Melius
Thomas, qui dicit abba vocem esse Hebraicam, pater Graecam siue Latinam;
similiter Graeci compellant patrem et Latini.
[][A] T e s t i m o n i u m r e d d i t. . Redditur vel quod refertur
vel quod debetur. [E] Ita redditur lotium, et redditur ratio. [A] At Graecis est attestatur siue, vt magis ad verbum reddam, contestatur; vt intelligas geminum esse
testimonium duorum spirituum, nostri et Dei. Porro testimonium spiritus nostri
conrmatur testimonio Spiritus diuini; [E] quemadmodum symmachi dicuntur
qui in pugna ferunt suppetias. Atque vsitate dicimus: teste conscientia. Humani
spiritus testimonium imbecille est, praesertim in imperfectis, nisi accedat Spiritus
diuini testimonium. Neque quicquam vetat, vt dicamus mutuam charitatem inter
Deum et hominem, quum charitas sit Dei donum; ita mutuum esse testimonium
inter Spiritum Dei et nostrum, non quod noster spiritus conrmet Deum, sed
quod sibi testis est. Chrysostomus subindicat Graecam praepositionem referri
ad vocale testimonium, eo quod praecessit: in quo clamamus: Abba Pater; vocis
autem testimonium conrmatur arcano testimonio Spiritus diuini, qui suo dono
conrmat eam vocem. Non dissentit Theophylactus.
[] [A] S i t a m e n c o m p a t i m. , id est siquidem, quod hic quoque
posset accipi ratiocinatiue, non dubitatiue. Item hoc loco compati est non quod
vulgo accipiunt indocti, moueri malis alterius, sed socium esse et imitatorem
atque aemulum aictionum Christi. V t e t g l o r i f i c e m u r. Vna gloricemur,
; [B] vt intelligas communem nobis cum Christo gloriam.
E c : E.
I BD: I( E.
Romanis E: Rhomanis BD.
Testimonium diuini inter Christi et
(p. ) Vt et gloricetur posuit A.
Si tamen compatim Christi inter
(p. ) Propter iusticationem , non

et (p.) Testimonium posuit A.
compatim. E: compati AD.
aictionum BE: passionum A.
Vt et gloricemur BE: Vt et gloricetur
A.
tetragrammaton Adonai Jews do
not pronounce the name of their God ,
but when nding it in their Bible they avoid
this by a silence or by pronouncing I# or
another word. With regard to Posterior,
KoehlerBaumgartner only oers places in
the Bible where the name is preceded by
I#.
Abba Pater Mc. , . Cf. above the quotation from Valla, p. , n.ll. .
Augustinus scriptis Augustini Ps. Aug.
(Ps. Vigilius Thapsensis, Altercatio cum Pascentio Ariano. CPL, p. , N ) Epist. (a),
, Migne PL , : Dicit enim Abba,
Graeco vocabulo Patrem, et Latine nominat
identidem Patrem. The error of the copyists is the comma after Abba missing in
Er.s quotation. In Er. adds in his annotation to Mc. , (ASD VI, , p. ,
p. , l. sq.) as a correction that Aug.
in De consensu euang. III, (III, , , CSEL
, p. ) says that abba is a Hebrew
word.
cap. , , n. , Cai, , p. .
Testimonium reddit Nov.Test.: testatur(testimonium perhibet A).
redditur lotium Cf. De cop. verb. I, ASD I, ,
p. , ll. : reddere lotium.
quemadmodum Theophylactus This
passage is related to criticism from Titelmans, as is apparent from Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, DE. Titelmans had
argued that when two witnesses give the same
testimony, there is only one testimony. Er.
objects that in Latin it is a matter of more than
one testimony, because they are given by more
than one person; the testimony of our spirit is
weak, unless it is conrmed by the testimony
of the Spirit.
symmachi
Transcription of ,
allies.
teste conscientia The rst place in which I have
found this expression is in Pseudo-Caecilius
Balbus, De nugis philosophorum, III, (ed.
E. Wlin, Basel , p. ), where it
is ascribed to a saying of Xenophon: Tu
didicisti maledicere, et ego teste conscientia
didici maledicta contemnere. This work is
a Carolingian anthology put together from
texts ascribed to Seneca and Publilius Syrus (P.
von Moos, Geschichte als Topik, Hildesheim,
, p. sq., n. ). John of Salesbury
(*/, in Chartres), refers to the
former work and quotes this saying in Poli-
craticus, III, (CCM , p. ). I have also

found teste conscientia in Bernard of Clairvaux, Sermo super Cantica Canticorum , ,
and Epist. , and , Opera omnia, ,
p. , l. ; , p. , l. and p. , l. ,
and , p. , l. , respectively; and teste
ipsorum conscientia and teste mea conscientia in Martin Luthers Werke, Brief
(? April ) to Erasmus, Briefwechsel,
(Weimar, ), p. , l. (= Allen, Ep.
, l. ), and Brief ( Nov. ),
Briefwechsel, , p. , l. . Cf. Cic. Cluent. , : conscientiam mentis suae
quae testis nobis est. and Adag.
(Conscientia mille testes), ASD II, , p. ,
ll. , borrowed from Quint. Inst. V,
, .
PG , , and Giberti, f v. Explaining Rom. , , and especially ,
Chrys. indicates that the same is said more
clearly elsewhere, i.e. Gal. , :
. And he
explains: ,
; , , . ,
.
, ;
PG , D.
Si tamen compatim. Better abbreviation than
the reading compati in A. The Vg. reads:
si tamen compatimur. Nov. Test.: siquidem
simul cum eo patimur. Cf. Faber, f r: si
tamen simul patimur.
Christi Er. oers the same
interpretation of above ad Rom. , ,
l. sq. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, EF, Er. defends this Annot. referring
to Chrysostom, who noted that is often
used armatively.
Vt et gloricemur Nov. Test.: vt et vna
cum illo gloricemur. Both the Vg. edd.
of Strassburg and Basel and
and the Clementina read et congloricemur. Gloricemur is not mentioned in
the app. crit. of Wordsworth-White as a v.l.
Both congloricari and gloricari occur
in the works of ancient Christian Latin
authors.
lb
[] [A] E x i s t i m o e n i m. , id est perpendo siue reputo. Nec enim

id opinatur Paulus ceu dubitans, sed certus ita esse perpendit in animo suo. [E]
Non enim loquitur de de, ad quam exprimendam nimis diluta vox est existimo,
quae frequenter coniuncta est dubitationi, sed de consideratione eorum quae credidit, per quam veluti rationem subducit, conferens huius vitae molestias propter
euangelium tolerandas, cum aeternae vitae praemio, quod piis omnibus promisit Christus. Collatio vero facit, vt haec quae hic patimur, leuia videantur, dum
animo reputamus aeternam illam felicitatem. Equidem pro existimare
nondum legi, quod Graeci dicunt , , , . Tolerabilius
esset aestimare, quod verbum rationi congruit; existimamus illud charum quod
putamus esse magni pretii, sed aestimamus pro charo quod animi inductione pro
charo habemus. Quod si nihil aliud sonat Graecis quam nobis existimare, perperam loquutus est Paulus ad Philippenses quarto: . Aut
certe peccauit interpres, qui vertit: haec cogitate, quum vertere debuerit: haec existimate. Et secundae Corinthiorum capite decimo: , vertit:
hoc cogitet iterum. Paulus vsus est hoc verbo pro aestimare, , hoc est: ne quis me pluris aestimet quam re vera sum. In epistolae ad Romanos secundo Paulus vsurpauit pro cogitas: , . Eiusdem
epistolae capite sexto: , non docet quid debeant
credere qui hoc iam pridem didicerant, sed quid meminisse et in animo voluere,
vbi magis conueniebat aestimate quam existimate. Rursum primae Corinthiorum
quarto, , aestimet quadrabat magis quam existimet.
Mirum enim, si nondum Corinthii suspicabantur Paulum dispensatorem mysteriorum Dei. Rursus secundae Corinthiorum capite decimo: Ea condentia qua
existimor audere in quosdam, interpres vertit existimor; quum Chrysostomus exponat cogito. Hoc enim sermone minatur quibusdam qui Paulum vt
hominem quemlibet contemnebant. Nondum ait se decreuisse, sed tantum de illis
puniendis cogitare, nisi resipuerint. Theophylactus interpretatur: , |, id est suspicor et destino. Qui suspicatur se facturum, nondum concepit certum animi propositum; et qui destinat, adhuc habet telum in
manu, cogitans in quos et quomodo sit mittendum. Caeterum qui docuit existimare esse certae opinionis, rem plane falsam docuit. Nihilo minus enim est existimatio dubia quam opinio, imo existimatio saepe fallax est; vt est illud: qui se existimat aliquid esse, et existimabant se spiritum videre. [A] Q u a e r e u e l a b i t u r
i n n o b i s. Dubium est apud Graecos an verbum debeat referri ad
praepositionem an ad participium . Nam si referatur ad praepositionem, erit sensus: ad hoc, vt futura gloria reueletur in nobis; ac tum videtur deesse
articulus , solitus praeponi verbis innitis. Interpres sic ordinasse videtur:
, id est: ad gloriam quae reuelabitur. Nec
est in nobis, sed in nos, [E] seu potius erga nos; iuxta illud: Videmus nunc per
speculum et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. [A] Quanquam praepositio ,
vti saepius admonui, Graecis anceps est, [E] et sensum pium habet haec quoque
lectio.
[] [A] N a m e x p e c t a t i o c r e a t u r a e. , quod non

signicat simpliciter expectationem, sed vehementem et anxiam expectationem, vt
testantur et Graeca scholia, [B] quae Graecanicae vocis emphasim indicant, quum
ex corde quippiam expectatur; vnde nos vertimus: sollicita expectat. [E] Graeca vox e
tribus composita est, ex praepositione, et , caput, et , videri, quod
qui vehementer desiderant aliquid videre, porrecto capite subinde prospiciunt; vnde
Existimo animo suo inter (p.)

Spiritus diuini et Vt et posuit A.
Existimo enim Nov. Test.: Nam reputo.
Non enim videre This passage
is a response to Titelmans. Er. discusses the
same issue in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, FB. A comparable discussion is
to be found above, in ll. ad Rom.
, and Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
ED.
Phil. , . Both the Vg. and
Nov. Test. read haec cogitate.
. Cor. , .
. Cor. , ; Vg.:
ne quis me existimet supra id quod videt in
me aut aliquid audit ex me.
Rom. , ; Vg.: Existimas.
Rom. , ; Vg.:
existimate.
. Cor. , ; Vg.: existimet.
Ea condentia quosdam . Cor. ,
; Vg.: Per eam condentiam qua existimor
audere in quosdam.
interpres The translator of the Vulgate.
Chrysostomus resipuerint Hom. in .
Cor. , ad . Cor. , , Migne PG , :
.
Theophylactus Expos. in . Cor. , , Migne
PG , B.
Caeterum docuit Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, A, Er. writes: existimo,
quod nihil aliud sonat quam opinor.
qui se existimat aliquid esse Gal. , .
existimabant se spiritum videre Lc. , .
Quae reuelabitur in nobis Nov. Test.:
quae reuelabitur erga nos.
Dubium lectio In the passages
Er. responds to criticism from Titelmans, just
like in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
B: E , fassus sum Graecam praepositionem esse ancipitem, hoc dicto excusans

interpretem, ego tamen indicans alteram lectionem verto erga nos. Gloria, inquit, Dei
potius reuelabitur erga impios; imo potius
contra impios. Erga te t quod t tuo
bono. Cur hic non consuluit suum Vallam?
Nec illa gloria qua beati erunt pii, reuelabitur
impiis, quanquam visuri sunt in quem compunxerunt. Non contendo alterum sensum
esse malum.
Videmus faciem . Cor. , .
anceps est In the Koin the prepositions and are often used without a
distinction, in NT especially in Lc. BlassDebrunner, p. , , n. . Cf. supra, Annot.
in Rom. , , l. sqq.
Nam expectatio creaturae Nov. Test.: Etenim
solicita (sollicita A) creaturae expectatio.
Graeca scholia Ps. Oecumenius, Comm. in
Rom. , , Migne PG , B:
.
.
sollicita expectat. Expectat. may be an
abbreviation of expectatio, the reading in
LB, or expectatio was omitted by an unintentional printing mistake, which was maintained throughout AE.
Graeca vox exprimam In this
passage Er. defends himself against Titelmans.
In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C,
he refers to Chrysostom and Theophylact for
his translation in Nov. Test. In his response
to Titelmans who had objected that others had translated longinquam, others frequentem, Er. answers: Fateor, sed Latini.
Cf. Annot. in Phil. , , LB VI, DE;
Ambrosius exponit frequentem expectationem, Hilarius longinquam: quod prolato capite longius prospicimus. Vsus est Paulus eadem voce in epistola ad Philippenses, capite primo. Aristophanes in Equitibus omissa praepositione dixit :
,
id est: ad me vertebant oculos, erecti ad promissionem, vt sensum reddam magis

quam verba exprimam.
[] [B] V a n i t a t i e n i m c r e a t u r a s u b i e c t a e s t. Vanitas non hic
sonat mendacitatem, sed potius frustrationem, , quod creatura interim
non assequatur quod vtcunque contendit ecere. Verbi causa, dum aliud ex alio
propagans, indiuiduis vicissim cadentibus ac renascentibus speciem tuetur, ne
intercidat, meditatur immortalitatem quandam, sed frustra. [A] Q u i s u b i e c i t
e a m. Eam additum est explicandi causa, . Et in spe. .
Magis est sub conditione spei. [B] Caeterum quod sequitur, quia et ipsa creatura
liberabitur, et caetera, connecti poterat superioribus, subiecit sub spe, nimirum hac,
quod et ipsa liberanda sit a seruitute; sed creatura repetita duriusculam reddit
orationem.
[] L i b e r a b i t u r a s e r u i t u t e c o r r u p t i o n i s.
, id est: libera reddetur siue in libertatem vindicabitur. Et
, corruptio, Graecis quoque vox est anceps; nam et de vitiato dicitur et de
pereunte; hic interitum sonat. Atque ita legit Augustinus explanans epistolam ad
Galatas. Sensus autem est creaturam, quae nunc obnoxia est exitio, asserendam in
libertatem, hoc est in gloriam liorum Dei.
[] [A] O m n i s c r e a t u r a i n g e m i s c i t e t p a r t u r i t. Aptius Graece
, id est: congemiscit et comparturit siue condolet, vt ita
loquamur. Certe congemiscit citat Hieronymus in Commentariorum Esaiae libro
octauo[B] et Augustinus octogintatrium quaestionum sexagesimaseptima legit
congemiscit et dolet; pro dolet parturit legit Ambrosius, [A] vt praepositio
vel ad nos referatur, [E] indicans etiam elementa muta quodammodo nobiscum
gemere, [A] vel ad vniuersam inter se creaturam, [E] vt accipiamus vniuersum
mundum in melius commutandum. Paulus enim vt tropologicos magnitudinem
malorum exprimat, ngit vniuersum hunc mundum velut vnam personam; cui
quum non insit sensus, tamen ita sensum tribuit, quemadmodum in Psalmis
montes dicuntur exultare, umina plaudere. [B] Origenes item nominatim annotat
dictum esse congemit pro eo quod est: cum alio gemit, haud tamen dissimulans
variare libros; in nonnullis enim fuisse .
[] N o n s o l u m a u t e m i l l a. Illa non additur apud Graecos, .
Sed tamen ex iis quae mox sequuntur, apparet subaudiendum. Quid hic faciant
qui nec apicem mutari volunt in literis sacris? Frequenter indicat hanc eloquutionis formam in Paulo Origenes. P r i m i t i a s s p i r i t u s h a b e n t e s. . Mirum quid sequutus Ambrosius legerit: sed et nos qui receptaculum spiritus
habemus. Quanquam ex enarratione non satis perspicuum est quid legerit; [D] nisi
Vanitati enim E: Nam vanitati BD.

Ambrosius Ambrosiaster. The frequent expectation should be deduced from the commentary, in Er.s ed., p. : Quoniam praesentis temporis passiones indignas dixit ad
futuram gloriam, subiecit, quod creatura hoc
expectat, vt compleatur numerus liorum dei
destinatus ad vitam, vt tunc demum etiam
ipsa creatura possit liberari a seruitute corruptionis, et cessaret in vitio. Cf. Comm. in Rom.
, , CSEL , , pp. and .
Hilarius longinquam Hil. quotes in Trin.
XII, , CCSL A, p. , Rom. , as:
Etenim longinqua expectatio creaturae reuelationem liorum Dei expectat.
Paulus Phil. , : .
Aristophanes Equ. .
Vanitati subiecta est Nov. Test.: vanitati
creatura subiacet.
frustrationem The same interpretation in Annot. in Rom. , , l. sq.: frustra , frustror.
Qui subiecit eam Nov. Test.: qui subiecit
illam.
in spe Nov. Test.: sub spe (in spe A).
quia liberabitur Nov. Test.: Quoniam et ipsa creatura liberabitur. Er. discusses
this passage in the entry of v. , though it
belongs to v. .
duriusculam See introd., .
Liberabitur a seruitute corruptionis Nov.
Test.: liberabitur a seruitute corruptionis.
Augustinus Aug. quotes this verse in Expos.
Gal. , CSEL , p. , ad Gal. , sq.,
as: Et ipsa creatura liberabitur a seruitute
interitus.
Omnis creatura ingemiscit et parturit Nov.
Test.: omnis creatura congemiscit, simulque
nobiscum parturit.
Hieronymus Comm. in Is. VIII, ,
, CCSL , p. : congemiscit (congemescit in the app. crit.). The passage
vt praepositio creaturam is a summary of Jeromes comment to the quotation:
erubescet luna et confundetur sol iuxta
illud quod apostolus ait: Etenim creatura ipsa
congemiscit et parturit.
Augustinus Quaest. , qu. , CCSL A,
p. : congemescit et dolet (congemiscit
in the app. crit.).
Ambrosius In Er.s ed., p. , Ambrosiaster quotes the Bible text as: Scimus enim
quoniam omnis creatura ingemiscit et parturit, and explains: Parturire dolere est. Cf.
Comm. in Rom. , , CSEL , , pp.

and .
indicans plaudere In these
passages Er. responds to criticism by Titelmans, as he does in Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD.
tropologicos guratively (cf. Lewis-Short,
s.v. tropologicus). Transcription of . Cf. introd., , and p. , n.l.
ad Annot. in Rom. , .
Psalmis Ps. (Vg.), : Flumina plaudent
manu, simul montes exultabunt. Cf. Ps.
(Vg.), and .
Origenes Comm. in Rom. VII, , Migne PG
, A: Congemiscere autem et condolere est cum alio dolente vel gemente gemere
vel dolere, hoc est, cum ipse quidem causam
gemendi non habeat vel dolendi, gemit tamen
pro eo qui causam habet gemendi vel dolendi.
Non illa Nov. Test.: Non solum autem
illa.
Quid sacris A sneer at those who
protest against any objection to the verbal
inspiration of the Vg. It refers to Mt. , :
iota vnum aut vnus apex non praeteribit a
lege; RSV : not an iota, not a dot, will pass
from the law. Apex is a tittle of a Hebrew
letter; guratively: the least particle. LewisShort.
Origenes In Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , AB, Origen quotes the Bible
text as: Non solum autem, sed et nos ipsi
primitias Spiritus habentes, etiam ipsi intra
nos gemimus , and explains: Consuetudinem apostolicae elocutionis esse saepe
docuimus, cum dicit: Non solum autem, et
nihil subiungit cui aptari debeat, superioribus
dictis esse referendum, sicut et in praesenti
capitulo intelligi datur. Tale namque est quod
dicere videtur: Non solum omnis creatura
congemiscit et condolet; sed et nos ipsi primitias Spiritus habentes, intra nos gemimus.
Cf. Orig. Comm. in Rom. IV, , Migne PG ,
AB, mentioned above, n.l. ad Rom.
, , and below, ad Rom. , , l. sqq.
Primitias spiritus habentes Nov. Test.: qui
primitias spiritus habemus (habent A).
Ambrosius receptaculum Ambrosiaster. Both in Er.s ed., p. , and Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and the
beginning of v. is quoted as: Non solum
autem illa, sed et nos qui receptaculum spiritus habemus. The Vg. edd. of Strassburg and
lb
forte quod ille scripserat inceptaculum, scriba vertit in receptaculum. [A] I n t r a

n o s g e m i m u s. , id est: in nobis ipsis ingemiscimus,
[D] siue intra nos ipsos, hoc est taciti. | [A] A d o p t i o n e m f i l i o r u m
D e i. , id est adoptionem. Sed interpres explicandae rei gratia adiecit
quaedam verbula; Idque perpetuo [B] facit in hac dictione. [C] Augustinus libro
aduersus Faustum tertio, capite tertio, non addit liorum, tantum citat adoptionem.
Quis enim adoptat suos lios? [E] Alieni qui adoptantur, non adoptantur lii,
sed in locum liorum, vt ante dictum est. [A] R e d e m p t i o n e m c o r p o r i s.
, quae proprie dicitur, quum dato pretio redimuntur captiui, velut a
piratis aut in bello capti. Corporis dictum est pro a corpore; vt liberemur a corpore
[D] illo [A] quod ante mortis corpus vocauit. Videtur autem hoc ita adiectum,
quasi voluerit interpretari adoptionem, quae adoptio nihil aliud est quam
vt ab hoc corpore liberemur, [D] et immortale corpus recipiamus.
[] [A] Q u i d s p e r a t? ; Quid etiam aut Quid insuper sperat?
Non ociosa erat coniunctio, signicans frustra iam sperari quod videas.
[]
S i m i l i t e r a u t e m e t S p i r i t u s a d i u u a t i n f i r m i t a t e m.
Graecis est numero pluratiuo, inrmitates siue imbecillitates nostras, . Est autem , in re quapiam suscepta,
auxilio adesse laboranti; et idcirco addidit , id est consimiliter. Sicut nos
per patientiam expectantes nitimur, ita etiam Spiritus admouet auxilium suum decientibus, ceu manum porrigens laborantibus. N a m q u i d o r e m u s.
. Interpres non expressit vim articuli , qui refertur ad totum hoc
quod mox sequitur; vnde nos vertimus: Siquidem hoc ipsum, quid oraturi simus, vt
oportet, non nouimus; [B] hoc est: tantum abest, vt ipsi nobis possimus esse praesidio, vt nesciamus quibus praesidiis sit opus. [A] S p i r i t u s p o s t u l a t. , quod aliquando vertit postulat, aliquando interpellat aut intercedit. Est
autem quoties quis conuenit aliquem super negocio alterius, velut si quis adeat principem, commendaturus causam amici. [D] Illud annotandum quod non simpliciter dixit: , sed . Nam haec praepositio solet excellentiam
signicare Graecis. Sensus enim hic est, ni fallor: etiamsi spiritus hominis aliquando
petit nocitura, tamen Spiritus Sanctus aans animos aliquorum corrigit quod male
petebatur, veluti praefectus omnibus interpellationibus.
[] [A] Q u i d d e s i d e r e t S p i r i t u s. , id est sensum siue
quid sentiat spiritus, hoc est aectum spiritus; quod Terentius vertit sensum:
illius sensum pulchre calleo. [B] Eadem est vox Graeca quam toties iam vertit
prudentia. [E] Nescio quid sibi velit quidam, qui putat sensum et aectum esse
voces carnales nec conuenire Spiritui diuino. An putamus illum, quum haec
scriberet, esse sobrium? An non de Deo dictum est: Quis cognouit sensum Domini? Et
misericordia non est aectus quae Deo praecipue tribuitur? Et si Spiritus Dei recte
dicitur desiderare, concupiscere, gemere et interpellare, an illi absurde tribuitur
aectus? Sed in Deo non sunt aectus quemadmodum in nobis; verum nec sapere
nec viuere nec misereri nec diligere est in illo quemadmodum in nobis; et tamen
huiusmodi verbis humanis scriptura passim abutitur de illo loquens.
Intra BE: Inter A.

quid E: quod AD.
BE: A.
adeat BE: dicat A.

desideret E: desiderat AD.
Basel and read primitias. The

word inceptaculum is not mentioned in dictionaries, apart from this text. WordsworthWhite mention it in their app. crit. as a reading of Ambrosiaster.
Intra nos gemimus Nov. Test.: in
nobis ipsis gemimus.
Adoptionem liorum Dei Nov. Test.:
adoptionem.
adoptionem See also above,
1 verbula Er. likes diminutives; cf. introd.,
.
2 perpetuo hac dictione Forms of adoptio are followed by lii in Eph. , , and
also by liorum in Rom. , and , , and
Gal. , . See above, Annot. in Rom. , , and
below Annot. in Rom. , , and also Annot. in
Eph. , , LB VI, E; ASD VI, , p. ,
ll. .
3 Augustinus Contra Faust. III, , CSEL ,
p. . Cf. above, ll. and n.l. ad
Rom. , .
ante Annot. in Rom. , , l. sqq.
Redemptionem corporis Nov. Test.: redemptionem corporis.
ante mortis corpus See Rom. , : corpore
mortis; See above, l. sqq.
Quid sperat Nov. Test.: cur idem speret?
(vt quid etiam sperat? A). Cf. ASD VI, ,
p. , n. 7.
Similiter laborantibus Nov. Test.:
Consimiliter autem et spiritus auxiliatur
inrmitatibus nostris. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, D, Er. defends the plural which he found in his Greek mss., though
afterwards he had found the singular in
Chrysostom (Hom. in Rom. , reads in
Migne PG , , and Giberti, f r:
), and points out that the prex
requires that the verb governs a dative in order
that we understand that the Spirit is helpful to
our struggling spirit, stretching out a hand, as
it were.
Nam quid oremus Nov. Test.: Siquidem
hoc ipsum quid oraturi simus.
Siquidem nouimus The translation
in Nov. Test.
Spiritus postulat Nov. Test.: spiritus intercedit.
interpellat intercedit Interpellare is the
translation of in Act. , , Rom.
, , and Hebr. , , in both the Vg. and

Nov. Test. In Rom. , , Vg. gives the translation interpellat, Nov. Test. intercedit; this
is the only place where intercedere is the
translation of . This is the only
place in NT where is to be
found. Cf. ASD VI, , p. , n. 11.
adeat principem adire with accusative: to apply (to), to approach, to
address.
haec praepositio Sc. the prex ; cf.
supra, p. , n.l. ad Rom. , .
Quid desideret Spiritus Nov. Test.: quis sit
sensus spiritus.
prudentia Cf. supra, n.l.
ad Rom. , .
Terentius Ad. .
Nescio loquens In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EF, Er. responds to
criticism from Titelmans (l. : quidam)
in nearly the same way as in this addition. In Ep. to Pieter Gillis ( Jan.
), ll. , Er. responded elaborately
to Titelmans criticism, quoting several passages from his Collationes, among which in
ll. from f : Sensus et aectus crassiora sunt vocabula quam quae spiritui attribuantur, qui corporalium perturbationum est expers. Carni ergo sensus et aectus conueniet, inmae nimirum et crassiori
parti corporea et crassa vocabula. Er. referred
to Valla, who had the same opinion as he
has, that sensus and aectus are better translations than desiderium (Annot., Garin, ,
p. , col. : Graece est nouit, qui sensus spiritus, siue vt circumloquamur: quid
sentiat spiritus), and to Faber, who translated, f r: Qui autem scrutatur corda:
scit quae haec prudentia spiritus, repeted this
translation in his commentary, f v, and
commented in his examinatio after quoting from the Vg.: Paulus habet:
. Scrutans autem corda scit quae prudentia spiritus, mouentis scilicet hoc pacto ineabiles et ineloquibiles gemitus in cordibus electorum. Nouit enim quid hoc articium spiritus signicet et quid sibi velit. Cf. Rummel,
Annotations, p. , and Drysdall, p. sq.
Quis Domini Rom. , , and . Cor.
, .
lb
[] [A] C o o p e r a n t u r i n b o n u m. referri potest apud Graecos

vel ad Spiritum vel ad omnia; vt iuxta priorem sensum intelligas Spiritum Sanctum
omnia vertere in bonum suo auxilio, iuxta posteriorem accipias omnia etiam
mala adiumento esse sanctis ad felicitatem; et hic sensus magis mihi arridet [B]
atque hunc sequitur [D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus. [A] Nec est quod
moueat quenquam verbum singularis numeri , quum nominatiuus
sit neutri generis. [B] S e c u n d u m p r o p o s i t u m. , id est iuxta
animi destinationem; vt propositum referatur non ad sancti aut ad hominem
recti propositi, sed ad praedestinationem Dei. Ita Origenes ac Thomas, etiamsi
Ambrosius vtrumque sensum videtur attingere; quanquam et Origenes aliquanto
inferius explicans qui dicantur vocati et non electi, qui vocati et electi, nonnihil
a seipso dissidet, interpretans secundum propositum vocatos dici qui, priusquam
vocarentur, propenso iam tum erant animo ad cultum diuinum, quorumque
promptae iam voluntati tantum deerat vocatio, videlicet vt propositum non ad
Deum destinantem, sed ad hominem in animo statuentem pertineat; [D] nisi
forte interpres haec adiecit de suo. Ambrosium sequitur Augustinus in libello De
correptione et gratia, capite septimo: Electi, inquit, sunt, quia | secundum propositum
vocati sunt, propositum autem non suum, sed Dei. Nam Paulus proximo huius
epistolae capite simili sensu dixit: propositum Dei; rursus ad Ephesios capite primo.
[B] Neque vero apud Graecos adiungitur sancti, tantum est vocati. Atque ita legisse
Origenem ex ipsius liquet interpretatione, quum ait: Videndum est, ne forte ex
hoc quod dicit: iis qui secundum propositum vocati sunt et quos praesciuit et quos
praedestinauit et caetera. Neque secus legit Ambrosius; sic enim edisserit: Hi autem
secundum propositum vocantur, quos credentes praesciuit Deus futuros sibi idoneos, vt
Theophylactus CE: Vulgarius .

Secundum E: Iuxta BD.
ad Ephesios E: Ephes. D.
Cooperantur in bonum Nov. Test.: adiumento sunt in bonum.

PG , : ,
. ,
, , , , ,
.
PG , BC:
,
. ,
,
, .
Nec est generis Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Ambiguum est

an cooperatur legendum sit, id est spiritus, an cooperantur. Est enim Graece quidem numeri singularis, sed qui potest seruire
nomini numeri pluralis secundum legem
grammaticae Graecae, .
Secundum propositum Nov. Test.: iuxta
propositum.
Secundum propositum copulantur
Schelkle, pp. , oers an extensive survey about the way this v. was explained in
Antiquity.
1 Origenes Comm. in Rom. VII, sq., Migne
PG , BC, particularly A:
Quod si alii sunt qui diligunt Deum, et alii
qui spiritum seruitutis accipiunt, videndum
est ne forte et hoc quod dicit, his qui secundum propositum vocati sunt [v. ], et quos
praesciuit, et praedestinauit conformes eri
imaginis Filii sui [v. ] non conueniat illis
qui in spiritu seruitutis sunt. Possunt enim et
illi vocati quidem dici, non tamen secundum
propositum vocati; et pro eo quod adhuc
in spiritu seruitutis sunt, non possunt statui
inter multos fratres quorum primogenitus est
lius charitatis et imago inuisibilis Dei, ac
primogenitus omnis creaturae. [Col. ,
twice].
2 Thomas Thomas Aquinas, Super Rom.
lect., cap. , , n. , Cai , p. : Secundo
attenditur id quod est ex parte Dei, qui primo
deles ab aeterno praedestinauit; secundo ex
tempore vocat; tertio sancticat; et haec tria
tangit, cum dicit: his qui secundum propositum vocati sunt sancti; id est, praedestinatis,
vocatis et sancticatis: vt propositum referatur ad praedestinationem, quae, secundum
Augustinum, est propositum miserendi, Eph.
I, : praedestinati secundum propositum
eius.
1 Ambrosius Ambr. De de, V, , , CSEL
, p. sq.: Denique et ad patrem referens addidit: quibus paratum est [Mt. ,
], vt ostenderet patrem quoque non petitionibus deferre solere, sed meritis, quid deus
personarum acceptor non est [Act. , ].
Vnde et apostolus ait: quos praesciuit et
praedestinauit. Non enim ante praedestinauit quam praesciret, sed quorum merita
praesciuit, eorum praemia praedestinauit.
And Ambrosiaster comments, in Er.s ed.,
p. : Hi autem secundum propositum
vocantur, quos credentes praesciuit Deus futuros sibi idoneos, vt antequam crederent
scirentur, and Istos quos praesciuit futuros
sibi deuotos, ipsos elegit ad promissa praemia
capessenda, vt hi qui credere videntur et non
permanent in de coepta, a Deo electi negentur, quia quos Deus elegit apud se permanent. Cf. Comm. in Rom. , , and , ,
2 Origenes Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , AB: Nam hi qui secundum
propositum bonum, et bonam voluntatem
quam circa Dei cultum gerunt, vocantur, ipsi
sunt qui secundum propositum vocati dicuntur, et isti sunt qui vocati iusticantur. Bono
enim eorum proposito deerat sola vocatio.
Hi vero qui non habent bonum xumque
propositum vel erga diuinum cultum vel erga
opus bonum, vocantur quidem et ipsi, ne
eis excusatio relinquatur et haec ipsa possint

causari, cum iudicantur: Quia et nos si vocati
fuissemus potuissemus vtique iusticari, et
non solum iusticari, sed et gloricari. Ideo
ergo vocantur quidem et ipsi, sed quasi si
in terra petrosa seminetur semen, cito quidem exoritur, crescente autem tribulationum
sede, quia non habent altam radicem boni
propositi, continuo arescunt et pereunt [cf.
Mt. . ]. Et ipsi sunt de quibus dicit
apostolus, quia naufragauerunt a de [cf. .
Tim. , ]. Quos ergo vocauit, id est, quos
secundum propositum vocauit boni, illos et
iusticauit. Quod etsi secundum propositum
ad Deum referatur, hoc est, vt secundum
Dei propositum, qui sciens in eis religiosam
mentem et salutis inesse desiderium, vocati
dicantur, non videbitur his quae exposuimus
etiam hoc esse contrarium. Hoc ergo pacto
neque in praescientia Dei vel salutis vel perditionis nostrae causa consistit; neque iusticatio ex sola vocatione pendebit, neque gloricari de nostra penitus potestae sublatum est.
See also n.l. 1.
interpres See introd., .
Augustinus De correptione et gratia, ,
, Migne PL , . Cf. Expos. propos.
Rom. (), , CSEL , p. : Propositum autem Dei accipiendum est, non ipsorum. Ipse autem exponit quid sit secundum
propositum, cum dicit: Quoniam quos ante
praesciuit et praedestinauit conformes imaginis Filii eius.
Nam primo Sc. Rom. , and
Eph. , .
Neque vocati Er. criticizes the
reading of the Vg.: iis qui secundum propositum vocati sunt sancti. Nov. Test.: his qui
iuxta propositum vocati sunt. He refers to
the mss. of NT. But also Chrys. Hom. in
Rom. , , Migne PG , (v. n.l. ),
and Cyril, Explan. in Rom. , , Migne PG
, A, read
, and Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , C (v. n.l. ):
. Cf. Valla, Annot., Garin ,
p. , col. : certe illud sancti non legitur
Graece.
Origenem In Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , B, the quotation of the NT
includes sancti, but in A the commentary reads as Er. cites it, apart from et hoc
instead of ex hoc and his instead of iis.
Ambrosius scirentur See next note
and above, n.l. 1.
antequam crederent, scirentur. [D] Legit idem Augustinus libro De correptione et

gratia. [B] Sequitur hanc tum lectionem tum sententiam [D] Chrysostomus et [B]
Theophylactus, quanquam refragatur Thomas et vetusti Latinorum codices [E] plerique. [B] Apparet autem sancti additum ex aliis locis in quibus hae duae voces,
vocati, sancti saepenumero copulantur. [A] V o c a t i s u n t s a n c t i. , qui sunt vocati. [B] Primum [A] sancti, [B] vt dictum est, [A] redundat; [B]
deinde [A] vocati hic non participium est, sed nomen; quemadmodum in initio
indicauimus, vt rursus excludat opera legis, quibus male debant Iudaei, et ostendat veram sanctimoniam contingere ex vocante Deo.
[] Q u o s p r a e s c i u i t. [B] siue, vt quibusdam legitur, . [A] Iam superius admonuimus apud Graecos hoc verbum aliquoties accipi pro
statuit siue decreuit, quod cognitio coniuncta sit deliberationi; et videntur haec
non tam genere aut ratione inter se dissidere quam gradibus quibusdam et interuallis inter se distincta connecti, quo magis [B] rem Paulus [A] exponat oculis, vt
sit deliberantis ac statuentis, quod tamen aliquo modo possit immutari,
vt hominum more loquamur. Deinde siue , quod decretum fuerit
iam palam pronunciantis; quod eri non solet, nisi quum ita decretum est aliquid,
vt mutari non possit. Porro vbi pronunciaris quod decreuisti, superest vt exhibeas
ac praestes quod es pollicitus. Incipit autem exhibere qui vocat et inuitat. Deinde
ne videatur frustra vocasse, vocatos iusticat etiam, sine quo non sumus capaces
promissi. Denique iusticatis datur praemium. Igitur Deus ab aeterno
quos decreuit ac statuit ad immortalitatem vocandos esse, de quibus iam
per prophetas suos, ac multo magis per Filium pronunciauit promulgato decreto
suo. Vocauit autem per praedicationem Iesu, iusticauit per mortem illius, gloricauit per resurrectionem ac praemium immortalitatis. [D] Siue vocauit per doctrinam euangelicam, iusticauit per baptismum, gloricauit per dona Spiritus. [A] Ad
hunc modum Paulus gradibus quibusdam ab eo quod est omnium primum, peruenit ad id quod est omnium summum, quo res esset rmior et absolutior. Quod
si quis durius existimet me tollere praescientiam hoc loco, sciat ad eum modum
interpretatum esse [A] Theophylactum Graecum interpretem et, quo quidam credent libentius, recentem, qui hoc putat interesse inter et siue
quod illud sit minus rmum, hoc rmius; quin etiam vbi Petrus scribit:
, quo loco praescitos erat vertendum iuxta horum sententiam, nec Lyranus veretur exponere praeordinatos. Et
Thomas indicat fuisse qui hoc loco praescientiam aliud quiddam fuerint interpretati, nempe praeparationem ad gratiam, quam pro tempore Deus ostendit in sanctis,
Theophylactus CE: Vulgarius .

deinde vocati hic non participium est BE:
est autem hic non participium, vocati A.
quemadmodum E: vt AD.
Deo D E: deo, non tamen citra nostrum
conatum AC.
E: AD.
Theophylactum CE: Vulgarium A B.
praescitos BE: praescius A.
Lyranus BE: Lyra A.
Thomas CE: diuus Thomas A B.
Augustinus gratia This may be
concluded from what follows in Aug. De
correptione et gratia, , , Migne PL ,
: Eos itaque vult intelligi quos secundum
propositum vocauit Illi ergo electi, vt saepe
dictum est, qui secundum propositum vocati,
qui etiam praedestinati atque praesciti. Thus
the purport of these passages is equal to those
by Ambrosiaster, quoted above in n.l. 1,
though the wording is dierent.
PG , , quotes: , and comments:
.
,
, ; , .
,
.
, ; , ,

.
, .
PG , C, quotes:
, and comments: ,
, ,
; , , .
(
), .
Thomas See above, n.l. 2.
aliis locis E.g. Rom. , , and . Cor. , .
Vocati sunt sancti Nov. Test.: vocati sunt.
Vocati Deo Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : certe illud sancti
non legitur Graece, nec vocati sunt; nunc
praeteritum verbi est, sed eo modo dictum
quo dicimus: isti sunt aduocati mei,
., and Faber, who commented, f r: Superuit sancti. The
words in initio refer to Annot. in Rom. , ,
l. sqq. Wordsworth-White include sancti
in the text, but mention in the app. crit. that
some mss. and ancient authors omit it. Weber
also includes it in the text and mentions the
omission in the app. crit.
Quos praesciuit Nov. Test. A: quos praesciuit; BE: quos praesciuerat.
The reading of Nov. Test. and
modern editions, which do not mention in their app. crit.
Iam superius decreuit Er. did not
discuss before this passage, but

he does ad Rom. , (see below), and .
Petr. , (quoted below in n.l. ). As is
apparent from the sequel of this annot. Er.
compares with and
; so he refers to Annot. in Rom. , ,
l. sq., where he, discussing predestination, proposes the meanings sperare, timere,
decernere, deliberare, statuere to . See
also Nov. Test., ASD VI, , p. , ad Rom. ,
n. 2, and CWE , p. , n. .
et videntur connecti CWE ,
p. , n. , refers to De cop. verb. I,
p. , l. sq.: Primum enim vix vsquam
duo verba reperies adeo , quin
aliquo discrimine dissideant.
Incipit immortalitatis Er. paraphrases the vv. and .
Migne PG , D:
, .
, .

.
recentem See introd., .
Petrus . Petr. , : translated in the Vg. as praecogniti, in Nov. Test.
as qui praeordinatus fuerat. In the Annot.
on this v. (LB VI, DE, and Reeve,
, p. ) Er. comments: ,
id est praeniti siue praedecreti. Nam hoc
loco plane videtur vsurpare, pro eo quod isti
vocant praedestinationem, et Lyranus (Lyra
A) interpretatur praeordinatione.
Er. misquotes the word,
applying it to the pious believers, whereas in
. Petr. , refers to Christ.
Cf. CWE , p. , n. . In Nov. Test. he
included the right form as is mentioned in the
previous note.
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla. comments on praecogniti quidem ante mundi
constitutionem in . Petr. , : nam ab aeterno mysterium Christi fuit praeordinatum
a Deo. The same interpretation was given
in a glossa interlinearis in the Glossa Ordinaria: preordinati a Deo, quod per eum eret
redemptio.
cap. , , n. , Cai, , p. : Dicunt autem quidam quod praedestinatio hic accipitur
pro praeparatione quae est in tempore, qua
scilicet Deus praeparat sanctos ad gratiam, et
hoc dicunt ad distinguendum praescientiam
a praedestionatione. Sed si recte consideretur,
vtrumque est aeternum, et dierunt ratione.
lb
ne videlicet nihil interesset inter praescire et praedestinare, quorum commentum

idem merito reiicit. Quanquam nec Origenes hoc loco probat, vt id est
praescientiamiuxta communem sensum accipiamus, iuxta quem Deus et perituros praesciuit, vt iam falsum sit quoscunque praescierit, eosdem et praedestinasse.
Verum sicuti diuina scriptura iuxta consuetudinem sermonis sui cognosci dicit eos
quos Deus aectu complectitur: Non noui vos [B] et nouit Dominus viam iustorum,
[A] ita hic praecogniti dicuntur. Neque vero me clam est quosdam ex hoc loco
quaesisse campum [B] exercendi [A] ingenii, in quo [B] de [A] praescientia deque
praedestinatione Dei philosopharentur, videlicet Origenem, diuum Augustinum,
Thomam Aquinatem, et post hos omnes theologorum scholas, quorum ego industriam non improbo. Verum hic sensus quem ostendimus, mihi videtur simplicior
magisque germanus. Quod si cui diuersa placent, per me suo quisque iudicio fruatur. Nos admonemus, non praeimus, [B] et ita nostra conferimus in medium, vt
nullius omnino sententiae praeiudicemus.
[] [A] I l l o s e t m a g n i f i c a u i t. Graece est , id est gloricauit,
nimirum per dona Spiritus et adoptionem coelestem; et re|ctius erat eosdem
quam illos. [B] Ambrosius legit magnicauit. Origenes edisserens hunc locum legit
gloricauit; licet adscripserint contextum ex nostra aeditione vulgata.
[] [A] Q u i [E] e t i a m [A] p r o p r i o F i l i o s u o. Suo redundat apud nos;
nam satis erat , id est suo vel proprio. [B] Certe suo non additur in vetustis exemplaribus, nec apud Augustinum, qui hunc locum adducit libro De doctrina christiana quarto, capite vigesimo. [E] Quin et Ambrosius aliquot locis hoc
testimonium adducit iuxta Graecorum lectionem. Hilarius libro de triade sexto
hoc etiam annotandum putauit, quod dixit: proprio Filio, potius quam suo. [A]
O m n i a n o b i s d o n a u i t. , id est donabit, futuri temporis, atque
ita exponit Ambrosius [E] ac Chrysostomus [B] et huic consentiens Theophylactus, etiamsi reclamant antiqui codices et veterum citationes. Proinde suspicor variatum in Graecis exemplaribus, in quorum nonnullis scriptum fuerit pro
. Vterque sensus bene habet. Suspicor oensum quempiam, quod nondum omnia nobis videantur donata a Deo, mutasse verbi tempus. Sed nihil vetat
donationem iam peractam esse quae decreto constat, licet nondum sit plena donati
possessio.
omnes BE: omneis A.

reclamant D E: reclament B C.
Origenes Comm. in Rom. VII, , Migne PG

, CB.
Verum dicuntur See also below,
l. sq. ad Rom. , : iuxta proprietatem scripturae diuinae, qua Deus cognoscere dicitur quibus fauet quosque amplectitur.
Non noui vos Mt. , . The Vg. and Nov.

Test. A: nescio vos; Nov. Test. BE: non
noui vos. Cf. Mt. , in both the Vg. and
Nov. Test.: numquam noui vos.
nouit iustorum Ps. , .
Origenem See above, n.l. 1 to Annot. in
Rom. , .
Augustinum De correptione et gratia, ,
and , , Migne PL , sq. and sq.
Cf. supra, p. , n.ll. .
Thomam Aquinatem See above, p.
n.l. to this annot.
Illos et magnicauit The reading of the
Vg. edd. of Strassburg and of Basel and
. Nov. Test. just like Faber, f v: hos
et gloricauit. The Clementina reads illos et
gloricauit. Wordsworth-White read donabit and refer in the app. crit. to the v.l.
donauit in codd. commenting aperto
betacismo.
Illos vulgata As is apparent from
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ed. H.J. de
Jonge, ASD IX, , p. sq., ll.
and n.l. , Stunica had objected against the
translation gloricauit instead of magnicauit in the Vg. and pointed out that there
are various translations of in Holy
Writ. H.J. de Jonge mentions gloricare
(preferred by Jerome), claricare (favoured
in the old Latin Biblical texts of Carthago
in Cyprians time), honoricare and magnicare; because magnicare is used in Ex.
, and Lc. , , it was a correct translation in Rom. , according to Stunica.
But Er. responds that this is not his concern;
he thinks glorico a better translation than
magnico. In the ed. he had already
added the translations given by Origen and
Ambrosiaster. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, A, Er. points out to Titelmans
that he translated glorico, because magnico is not found anywhere in Latin works.
Er. means classical Latin works; it is to be
found in Plaut., Ter., Rhet. Her. and Plin. and
Christian authors (Lewis-Short or OLD).
pp. and .
Origenes vulgata Whereas in
Comm. in Rom. VII, , Migne PG ,
B is quoted: gloricauit, Merlinus
quotes: magnicauit, but, just as Migne
in col. B, he reads gloricauit in the
explanation. See introd., .
Qui etiam proprio Filio suo The reading
of the Strassburg and Basel and
edd. and of the Clementina. Nov. Test.: Qui
proprio Filio. Faber translates, f v: Qui
etiam proprio Filio and comments, f r:
Suo superuum est. Nam proprio perinde
est ac suo. nec in Paulo habetur. Paulus:
. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 2.
Augustinum Doctr. chr. IV, , , CCSL

, p. .
Ambrosius Ambrosius reads lio proprio
in De de, I, , , CSEL , p. , De
Spiritu Sancto, I, , and I, , , CSEL
, pp. and , De Ioseph, , , CSEL ,
, p. , Expos. Ps. , , , CSEL , p. ,
and De paenitentia I, , , Migne PL , .
But his Explan. Ps. , , , CSEL , p. ,
reads lio suo proprio, and Ambrosiaster
quotes the Bible text as: proprio lio suo,
in both Er.s ed., p. , and Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and .
Graecorum lectionem Both modern edd. of
NT and Nov. Test. read:
.
Hilarius Trin. VI, , CCSL , p. .
After quoting from Rom. , sq.: Quid ad
haec? Si Deus pro nobis, quis contra nos?
Qui Filio proprio non pepercit, sed tradidit
eum pro nobis, he argues: Numquidnam
etiam nunc adoptionis in eo erit nuncupatio, in quo proprietatis est nomen? Apostolus
enim volens caritatem erga nos Dei ostendere,
vt magnicentia dilectionis ex conparationis
genere nosceretur, non pepercisse Deum proprio Filio suo docuit.
Omnia nobis donauit Nov. Test.: omnia
nobis donet.
Omnia temporis Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Nondum donauit
nobis omnia Deus; ideoque legendum est
donabit, vt est Graece ., and Orig.
Comm. in Rom. VII, , Migne PG , C:
donabit. Also Faber translated, f v, donabit.
quotes: donauit, the reading of the Vg.;
and : donabit, without mentioning a v.l.
in the app. crit.
PG , (twice), and Giberti, f r and
v: .
Migne PG , B: .
Suspicor tempus The v.l.
is not mentioned by Wettstein, Tischendorf,
Merk and Nestle. In ASD VI, , p. , n. 4,
Brown argues that since does not
enjoy ms. support, it seems more probable
that donabit (as adopted by Vgst ww) was the
original Vulgate reading, though preserved in
relatively few Vulgate mss. Both Manetti and
Lefvre accordingly used donabit in their
translation of this passage.
[] [A] Q u i s a c c u s a b i t a d u e r s u s e l e c t o s D e i.
; Id est: quis accusabit aut quis crimen intendet aduersus
electos Dei? Faber ita legit, vt accipiatur pro , id est: quis accusationem
instituet pro electis Dei?, in defensionem electorum aduersus inimicos. Verum hoc
quidem loco sensus Pauli manifestus est, si interrogationem intelligamus ecere
negationem; vt sit sensus neminem ausurum criminari eos quos Deus non solum
vocauit, sed etiam elegit. Proinde quae sequuntur, vsque ad illum locum: Quis nos
separabit a charitate?, sub eadem interrogatione sunt legenda, vt intelligas .
Quanquam audimus haec etiam in templis publicitus pronunciatiue legi, non
interrogatiue. [D] Sic enim habent plerique codices vulgati: Quis est qui condemnet?
Huic percontationi velut respondentia subiiciuntur: Christus Iesus, qui mortuus
est, imo et resurrexit, qui est ad dexteram Dei, qui etiam interpellat pro nobis. [A]
Annotauit hunc locum Augustinus libro De doctrina christiana tertio, [B] capite
tertio. Quanquam ille quidem aliquanto secus distinguit hunc sermonem quam
nos vulgo facimus. Quum enim indicasset dierentiolam inter percontationem et
interrogationem, quod ad percontationem multa responderi possent, ad interrogationem
vero non aut etiam, subiicit: pronunciabitur ergo ita, vt post percontationem qua
dicimus: Quis accusabit aduersus electos Dei?, illud quod sequitur sono interrogantis
enuncietur: Deus qui iusticat? Vt tacite respondeatur: Non. Et iterum percontemur:
Quis est qui condemnet? Rursusque interrogemus: Christus Iesus qui mortuus est?
Magis autem qui resurrexit, qui est in dextera Dei? Qui et interpellat pro nobis?
Vt vbique tacite respondeatur: Non. Ad eundem modum distinxisse Ambrosium
colligere licet ex his verbis quibus hunc enarrat locum: Deum, qui nos iusticat,
accusare nos negat. Simul et Christum damnare nos non posse, quia eo aectu dilexit nos,
vt moreretur pro nobis, et resurgens semper causas nostras agit apud Patrem. Origenes
videtur more nostro duas particulas hasce coniungere: Deus qui iusticat, quis est
qui condemnet? Pugnant enim iusticare et condemnare. Deinde: Christus Iesus,
qui mortuus est et caetera, non videtur legere velut a percontante dicta, sed ab
enunciante, non vt respondeatur superiori interrogationi quae iam absoluta est,
subaudito Nullus; sed vt sit noua coaceruatio argumentorum sitque hic sensus:
Deus est is qui iusticat, quis erit ille qui condemnet? Christus est is qui mortuus
est pro nobis, imo qui et resurrexit, et sedens ad dexteram Dei Patris interpellat
pro nobis; quis accusabit electos aut quis condemnabit? Vt ex tot argumentis simul
congestis pariter consequatur neminem fore qui nos vel criminetur vel condemnet.
Ac mihi quidem haec lectio germanior esse videtur, vel ob hoc quod alioqui nihil
magnum colligi videbatur, si conciatur Patrem non accusaturum electos, quum
iusticet, aut Christum non condemnaturum, quum interpellet pro nobis. [E]
Illud ecacius, quum habeamus iudicem Deum nos iusticantem, Filium Dei
pro nobis mortuum et adhuc pro nobis interpellantem, nihil esse quod vllius
metuamus criminationem. Nec Chrysostomus nec Theophylactus hic meminerunt
percontationis, sed haec: Christus Iesus, qui mortuus est et caetera, pronunciatiue
legunt, non dissentientes ab Origene. Poterat haec pars connecti cum sequenti: Quis
ergo nos separabit et caetera. Consequens enim est, vt eum qui sic nos amauit, vt pro
nobis mortuus sit, pro nobis resurrexerit, iamque Patri dexter adsidens non desinat
agere causam nostram, constanter redamemus, etiam si qua dura fuerint illius
causa ferenda; sed hanc distinctionem non video quenquam interpretem esse
sequutum. [D] Multum autem lucis accessisset orationi, si interpres addidisset
publicitus BE: publice A.

Sic enim nobis D E: Idque perperam, imo contumeliose in Christum, nisi
tantum crimen excusaret imperitia, non ad-
modum honesta patrocinatrix AC.

Augustinus libro BE: Augu. li. A.
vero D E: vero aut BC.
Ac E: At BD.
Quis accusabit aduersus electos Dei Nov.

Test.: Quis intentabit crimina aduersus electos Dei?
Faber Faber translated on f v: Quis
eos accusabit qui aduersus electos Dei sunt,
and commented on f r: Vulgata aeditio:
Quis accusabit aduersus electos Dei. Et si sic
sermo Graecus repraesentet: ad intelligentiam
tamen Latinam exprimendum aliter videtur
hoc pacto: Quis accusabit aduersantes electis Dei? Aut alio simili modo paucis ad intelligentiam adiectis. Non enim Deus accusat
electos, sed eos qui eis aduersantur.
neminem elegit Cf. Orig. Comm.
in Rom. VII, , Migne PG , C: Non
dixit: Quis accusabit aduersum vocatos, sed
aduersum electos? Nisi enim fueris electus,
nisi in omnibus te exhibueris probabilem
Deo, habebis accusatorem.
Proinde charitate Sc. Rom. , b
a.
See above, n.l. ad Rom. , .
pronunciatiue
declaratively, afrmatively; referring to the indicative mood,
called pronuntiatiuus modus by Diom. Ars
gramm., Keil, Gr. Lat. , p. , l. (LewisShort).
Augustinus etiam The passage in
ll. is borrowed from Doctr. chr. III.
, , CCSL , p. : Inter percontationem
autem et interrogationem hoc veteres interesse dixerunt, quod ad percontationem multa
responderi possunt, ad interrogationem vero
aut non aut etiam. For interrogatio and
percontatio, see introd., .
dierentiolam See introd., .
percontationeminterrogationem See
introd., .
Ambrosium Ambrosiaster. Er.s ed. reads,

p. : Deum, quia nos iusticat, accusare
nos negat: simul et Christum damnare nos
non posse, quia eo aectu diligit nos, vt moreretur pro nobis et resurgens, semper causas
nostras agit apud Patrem. Cf. Comm. in Rom.
Origenes Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , AB.
particulas See introd., .
absoluta See introd., .
Illud ecacius condemnet The
addition is related to criticism from
Titelmans; this is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AD, though
Er. responds there with other arguments than
here.
Chrysostomus Theophylactus Chrys.
quotes in Hom. in Rom. , sq., Migne PG
, , and Giberti, f v:
; and ,
; , , Theophyl. follows his example in
Expos. in Rom. , and , , Migne PG
, CD:
; and . ;
,
.
percontationis See introd., .
pronunciatiue See above, n.l. to this
annot.
Origene Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , A.
hanc distinctionem With this word for distinction or separation Er. indicates that Christus Iesus, qui mortuus est mainly coheres
with the following sentence, an explanation
which found hardly any exegete.
lb
vnam syllabam: Deus est qui iusticat, et Christus est qui mortuus est. [E] Nam
apud Graecos | articuli reddunt orationem satis perspicuam: ,
; Deus est ille qui iusticat, quis est ille qui condemnet?
, Christus est ille qui mortuus est et caetera; vt hic repetatur quod
praecessit: ; Quis est ille qui condemnet?
[] [A] Q u i s e r g o n o s s e p a r a b i t? Ergo additum est a Latinis, et melius
omittitur. Nam [D] si separes hunc sermonem a superioribus, [A] videtur Paulus
veluti subito raptus aectu in hanc ceu exclamationem prorupisse [B] ob tanta
duciae argumenta quae praecesserunt. [D] Ita videtur Theophylacto [E] iuxta
Chrysostomi sententiam, [D] qui separat. Sin coniunctim legas, melius cohaerent
sublata coniunctione: Quum Deus et Christus sit talis erga nos, quis nos separabit a charitate? [A] Charitas autem hic actiue videtur accipi, , nempe
qua nos dilexit Deus, et ad redamandum prouocauit. [B] Minoris est momenti
quod Ambrosius legit a charitate Christi, Origenes: a charitate Dei. [D] Totum
autem hunc locum Augustinus libro De doctrina christiana quarto, capite vigesimo, profert velut exemplar orationis, quae vehementiam, hoc est , cum
ornatu coniunxerit. Iucunditas enim orationis partim est in gradationibus praesciuit, praedestinauit, vocauit, iusticauit, magnicauit; partim in similiter desinentibus et cadentibus, , et caetera; rursus , ;
partim in eiusdem vocis iteratione, quam traductionem vocant, vt in proximo
exemplo, , ; tum in contrariis, iusticat et condemnat; mors, vita; instantia, futura; altitudo, profunditas. Nam comparia et asyndeta faciunt etiam ad , quemadmodum et interrogatio. Totus autem hic sermo percontationibus
et interrogationibus scatet. Quod si quis distinguat acrimoniam seu contentionem orationis a granditate, qui tertius est apud rhetores dictionis character, ad
acrimoniam facit interrogatio, vehementior etiam asseueratione. Nam vehementius est Quomodo etiam non cum illo nobis omnia donabit? quam si dixisset:
Haud dubie et omnia nobis cum illo donabit. Hac enim ducia manifestae veritatis sic vrgetur auditor, quasi non habeat quod respondeat. Item acrius est an
tribulatio an angustia an persequutio an fames quam si negasset. Ad idem faciunt
incisa, ab eadem dictione incipientia, sicut modo retuli, velut et in illo: Neque
mors neque vita neque angeli et caetera. Grandem autem orationem illa proprie reddunt, quod velut aatus Numine nihil humile loquitur. Proponit enim magnice: Scimus quod diligentibus Deum omnia et caetera. Deinde totus sermo constat magnicis tum rebus tum personis: mors, vita, fortitudo, altitudo; Deus, Christus, ad dexteram Dei, angeli, principatus, virtutes. Quin et illud magnicum: in his
omnibus et Certus sum enim. Quid vnquam Cicero dixit grandiloquentius?
vnam syllabam est after Christus, as is
explained in the addition; Er. added it
in Nov. Test. BE.
Just like the Vg., Nov. Test.
reads qui condemnet. The edd. of NT by
Wettstein and Tischendorf interpret this as
a present participle: , but Merk,
Nestle, Aland et al. as a future participle: , whereas they mention in
the app. crit.
Quis ergo nos separabit Nov. Test., just like
Faber, f r: Quis nos separabit.
Quis grandiloquentius Rummel
discussing this annot. in Annotations, p. ,
and God and Solecism, p. sq., draws attention to the appreciation Er. shows here for
Pauls style, whereas he often criticizes it.
Ergo omittitur Ergo is included
in the Strassburg and Basel and
edd. of the Vg. Faber also omitted ergo in
his translation, f v, and commented, f
r: Ergo superuum est.
Theophylacto separat In Expos. in
Rom. , Migne PG , DC, Theophyl. discusses the vv. and in the same
entry (Deus est resurrexit) and v.
apart in the next one, but as a similar part of
Pauls argument.
Chrysostomi Chrys. discusses the vv.
as parts of one series in Hom. in Rom. , ,
Migne PG , .
pp. and .
a charitate Christi Nov. Test. a dilectione
Dei.
PG , A.
Totum grandiloquentius Parallels
to this passage are to be found below in Annot.
in Rom. , , ll. (Annotauit cui,
cui), and in Annot. in . Cor. , , ASD VI,
, p. , ll. (Iam Corinthii).
Augustinus In Doctr. chr. IV, , , CCSL
, p. sq., Aug. quotes Rom. , .
and sq. In rhetoric emotional
amplication, with reference to the tone of
voice employed in such discourse (OLD).
Exaggeration or exacerbation which aims
to appall (Liddell-Scott and Lausberg,
p. , ). Lausberg refers to Rhet. Her.
III, , : Amplicatio est oratio quae aut
in iracundiam inducit aut ad misericordiam
trahit auditoris animum, and Quint. Inst. VI,
, : Haec est illa quae vocatur,

rebus indignis, asperis, inuidiosis addens vim
oratio, and VIII, , : Virium non vnum
genus; nam quidquid in suo genere satis eectum valet. Praecipua tamen eius in
exaggeranda indignitate.
gradationibus See above, n.ll. ad
Rom. , .
similiter desinentibus et cadentibus
[words] with similar endings of any kind
() and [words] ending with the
same cases or verbal forms (). See
also the more extensive explanation in the
introd., .
iteratione repetition of a single word, often distinguished from the repetition of a
word group. Lausberg, p. sqq., and
sq., , and sq. Cf.
above, ad Rom. , , n.ll. : conduplicatio.
traductionem repetition. See introd.,
.
contrariis See introd., .
comparia The coordinated juxtaposition
of colons, whereby generally speaking the
colons each manifest the same sentence sequence. Lausberg, p. sq., . See
introd., .
Totus sermo scatet See e.g. Rom.
, and , and , , , , , ,
and . Cf. below, l. ad Rom. ,
. For percontationibus et interrogationibus
see introd., .
acrimoniam Vigour, energy (OLD).
Rhet. Her. III, , : Conuenit igitur in
vultu pudorem et acrimoniam esse.
contentionem In rhetoric: the use
of contrasting words or phrases, antithesis.
Rhet. Her. IV, , : Contentio est, cum
ex contrariis rebus oratio concitur. According to Quint. Inst. XII, , , a synonym
for contrapositum or (antithesis). OLD, s.v., Lausberg, p. , .
granditate Lausberg, p. sq., ,
, quotes, among other works, Quint. Inst.
XII, , : (genus) grande atque robustum,
quod dicunt, and Isid. Orig. II, , :
genus grandiloquum.
Neque mors angeli Rom. , .
Scimus omnia Rom. , .
mors virtutes Rom. , and .
in his omnibus enim Rom. ,
and . See the respective annotations.
lb
[] [A] S i c u t o u e s o c c i s i o n i s. Testimonium sumptum est ex Psalmo

quadragesimotertio. Porro quod interpres vertit occisionis, Hebraice est "!, quod
magis apud illos sonat mactationem; ea est, quum lanius contrectat et explorat
pecudem num idonea sit, vt iuguletur. Siquidem simile quiddam est apud Latinos mactatio. Vnde Horatius: Mactata veniet lenior hostia. Proinde oues occisionis, dixit pro eo quod est oues occisioni destinatae. Caeterum hoc loco fuerat
interpreti praetermittenda coniunctio . Quid enim hic sermo signicat Latinis: scriptum est: Quia propter te morticamur, [E] nisi ob id scripturam esse proditam, quia nos propter Deum morticamur tota die? [A] Apud Graecos varia est
huius coniunctionis vis, apud nos non item; [E] quoties autem habet vim conrmandi, praestabat omittere, si velimus loqui Latine. Fateor ecclesiasticos frequenter quoniam et quia sic vsurpare, vt vel conrment vel accipiantur , praesertim vtentes scripturararum testimoniis, sed non ideo Latine dicitur.
[] [A] S u p e r a m u s p r o p t e r e u m. , id est superuincimus; vt plus aliquid intelligas quam vincimus; [D] sed res tantas etiam facile
vincimus, omnibus illis malis superiores. Ita Theophylactus. Deinde [A] per eum
qui et caetera, non propter eum: . [B] Augustinus libro De ciuitate Dei vigesimosecundo, capite vigesimotertio, refert hunc ad modum: In his omnibus superuincimus per eum qui dilexit nos. Ad eundem modum citat libro De doctrina christiana
quarto, capite vigesimo. Itidem legit et Origenes sic edisserens: Et ideo, inquit, in
his omnibus superamus, non nostra virtute, sed per eum qui dilexit nos. [E] Diuus
autem Basilius ad Amphilochium De Spiritu Sancto, capite octauo, ita refert: per
eum; vt si legas propter eum, corruat illius argumentatio. [B] Ambrosius tamen
legit propter, intelligens nos in tantis aictionibus infracto animo perdurare amore
Christi, qui nobis tantum impenderit, quodammodo rependentes illi moriendi
vices. Ipsius Ambrosii verba sunt haec, si quis forte requiret: Et quid mirum, si
serui moriantur pro bono domino, quando dominus mortuus est pro seruis et malis?
Vincunt ergo benecia et exhortantur animum ad perseuerandum propter eum | qui
dilexit nos. [D] Nobiscum faciunt Chrysostomus et Theophylactus, et legentes et
interpretantes, non mirum esse, si tantis malis superiores euadimus, quum Deum
habeamus propugnatorem. [E] Atque hanc arbitror germanam lectionem. Nam
quoniam magnica quaedam dixerat apostolus, suo more gloriam omnem transfert
in Christum.
[] [A] C e r t u s s u m e n i m. , id est: persuasus sum siue condo, vt vertit diuus Hieronymus ad Algasiam quaestione nona. [B] Atque ita legit
Ambrosius. [A] N e q u e f u t u r a, n e q u e f o r t i t u d o. Fortitudo apud Graecos
non legitur nec habet ad quod respondeat, quum instantiaid est praesentia
respondeant futuris, altitudo profunditati. Quanquam in eo quem modo citaui
loco diuus Hieronymus addit: fortitudo, [D] sed omissis virtutibus, quas Graecus legit; quas Hieronymus, vt videtur, dixit potestates. [B] Apud Ambrosium nonnihil ab hac diuersa reperitur lectio, nouem duntaxat partes recensentem:
Neque mors, neque vita, neque angelus, neque virtus, neque altitudo, neque profundum,
"!
AD: !!.
Sicut oues occisionis Nov. Test. A: velut

oues mactationis (A); BE: velut oues destinatae mactationi.
Sicut oues Latine dicitur The
additions stem from Titelmans who criticized the passage Caeterum morticamur, wanting to maintain quia as the translation of . See Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, DF.
Psalmo Ps. (Vg.), 1 = , : Quia
nos propter te morticamur tota die; aestimati
sumus sicut oues occisionis (translation of
Hebrew "! &O). In Hebrew the genitive
of a substantive is used instead of an adjective.
Cf. supra, the Annot. in Rom. , , ll.
and n.l. .
"! slaughtered meat. Koehler-Baumgartner. Cf. ThDNT , pp. s.v. .
mactationem a slaying, killing (postclass.), Lewis-Short.
Horatius Carm. I, , .
Caeterum was already
used in classical Greek to introduce not only
indirect discourse, but also direct discourse.
(Moulton, , Ch. , , p. sq.). In direct
discourse it is only rendered by punctuation
in classical Latin. Cf. above, Annot. in Rom. ,
, n.ll. .
specially, specically (Liddell-Scott). Cf.
supra, n.l. ad Rom. , .
Superamus propter eum Nov. Test. A:
superuincimus (superamus BE), per eum
qui dilexit nos.
Theophylactus See below, n.l. 2.
per eum qui The reading of Nov. Test.
Augustinus vigesimo Civ. XXII, ,
CCSL , p. , and Doctr. chr. IV, , ,
CCSL , p. .
Origenes Orig. Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , C.
Basilius De Spiritu Sancto, , , ed.
C.F.H. Johnston, Oxford, , p. : .
Ambrosius dilexit nos In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster quotes and explains
propter eum. Cf. Comm. in Rom. , sq.,
CSEL , , pp. and .
1 Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne
PG , : ,
,
Algasiam CE: Agalsiam A B.

. , , ,
,
.
2 Theophylactus oers a free quotation of
Chrysostoms text in Expos. in Rom. , ,
Migne PG , A.
Nam Christum Cf. e.g. Rom. ,
, . Cor. , , . Cor. , , Gal. , ,
and Phil. , .
Certus sum enim Nov. Test.: Nam mihi
persuasum habeo.
Certus condo Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Graece non tam certus sum dicitur quam persuasus sum, hoc
est persuasum habeo, quod pene est quod
pro certo habeo, quod alibi fere transfertur
condo, vt ibi [Rom. , ]: Scio et condo, quia nihil per ipsum commune, .
Hieronymus See below, n.ll. .
Ambrosius Ambrosiaster reads both in Er.s
, , pp. and : Condo.
Neque futura, neque fortitudo Nov. Test.:
neque futura.
Fortitudo legitur Cf. Quae sint
addita (ed. D, f Oo v, LB VI, * v): Fortitudo non est apud Graec.
Quanquam Hieronymus potestates The quotation of Rom. , sq. reads in
Epist. ad Algasiam, , , CSEL , p. :
Condo autem, quia neque mors neque vita
neque angeli neque principatus neque praesentia neque futura neque fortitudines neque
excelsa neque profundum neque alia creatura poterit nos separare a caritate Dei, quam
habemus in Christo Iesu, Domino nostro.
In Epist. , ad Eustochium, , CSEL ,
p. sq.: Certus autem sum, quia neque
mors neque vita neque angelus neque principatus neque instantia neque futura neque
fortitudo neque excelsum neque profundum
neque alia creatura poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Christo Iesu Domino
nostro. Er. added in the complete works of
Jerome (ed. , vol. , f v) after principatus potestates as translation of ,
reading which is also to be found in the codex
Casinensis (Monte Cassino, th or th
c.).
neque praesentia, neque futura, neque alia creatura. Atque ita legisse Ambrosium
palam arguit et ipsius interpretatio. Ex quo liquet quod loco fortitudinis, apud
nos non suo loco positae, ille posuerit proximam angelis virtutem, quam refert
ad miraculum. Caeterum principatuum non meminit, etiamsi Origenes inter enarrandum nonnihil attingit de principatibus, nec alioqui anxius hoc loco in recensendis huius synathroesmi partibus. Augustinus in explicandis huius epistolae quaestionibus aliquot recenset: mortem, vitam, angelum, principatum, praesentia, futura, virtutem, altitudinem, profundum, et aliam creaturam. Verum fere t, vt in huiusmodi
singulorum catalogo nominum varient alicubi codices, labentibus memoria scribis.
[A]
EX CAPITE NONO
[] [E] T e s t i m o n i u m m i h i p e r h i b e n t e c o n s c i e n t i a m e a.
Quum sit , aut conscientiae testimonium intelligitur aliis testimoniis accedere aut iuxta vulgatam loquendi formam conscientiae persona angitur,
veluti quum alloquimur animum nostrum, siue quum dicimur cum animo nostro
rixari, quum animus sit qui sibi loquitur, aut ociosa est praepositio . Certe nemo
veterum, quod sciam, annotauit huius vim hoc quidem loco.
[] [A] O p t a b a m e n i m e g o i p s e. Anathemata Graecis dicuntur res diis
dicatae et in hoc sepositae. Vide, lector, num accipi possit pro
optarem siue optarim, etiamsi non additur , vt accipias optarem, si eri posset.
Porro illud a Christo refertur ad anathema, quasi dicas quiddam sepositum et alienum a Christo. Siquidem dicuntur dona in templis dicata numinibus;
vnde et veteres sacrum in malum sensum vsurpabant; vt Horatius: sacer intestabilis
esto, [B] et Vergilius: auri sacra fames. Hieronymus ad Algasiam quaestione nona
putat hic anathema accipi posse pro occisione corporali, non pro exitio mentis,
verum reclamat quod sequitur, a Christo. [D] Proinde ridet Chrysostomus quorundam nugale commentum qui voluerint positum pro , hoc est: pro
re chara seposita, quam vulgo vocamus cleinodium. Notat et illud quod dixerit: , quum alterum pronomen videatur superesse; verum emphasim habet ipse,
qui tantum laborarim, ne seiungar a Christo. Mihi videtur et singularitatis habere
signicationem: vnus pro tam multis optarim perire, si liceat.
ego ipse D E: ipse ego AC.
veteres E: Latini veteres AD.
Ambrosium Ambrosiaster. In both Er.s ed.,

p. , and Comm. in Rom. , and ,
CSEL , , pp. and ,
the Bible text is separated into two entries,
viz.: Condo enim, quia neque mors and:
Neque vita neque angelus neque virtus neque
altitudo neque profundum neque praesentia
neque futura neque alia creatura poterit nos
separare a caritate Dei, quae est in Christo Iesu
Domino nostro. Just as fortitudo, which is
included in the Vg. is missing in this quotation, Ambrosiaster does not pay attention to
it in his comment, whereas he explains all concepts he quotes.
Origenes In Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , CA, Orig. discusses
the divisions of this list and quotes them in
dierent sequences.
1 synathroesmi A is a gure
by which dissimilar things were associated.
Quint. Inst. VIII, , gives the denition
plurium rerum congeries.
2 Augustinus Expos. propos. Rom. (),
CSEL , p. sq.
labentibus memoria scribis Cf. supra,
l. ad Rom. , : obliuione notariorum. Other places where Er. refers to faults
possibly made by librarii or scribae, are
e.g. Annot. in Mt. , , and , , ASD VI,
, pp. , l. sq. and p. , l. sqq.,
and Annot. in Gal. , and , LB VI, D
E and EF (ASD VI, , p. , l. sq.).
Testimonium conscientia mea Nov. Test.
BE: attestante mihi simul conscientia mea
(mihi simul om. A).
Testimonium loco This Annot. was
added in under the inuence of Titelmans, to whom Er. explains the addition of
simul in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
A.
persona Conscience is personied; cf.
Lausberg, .
praepositio The preposition used here as a
prex, as above, p. , n.l. ad Rom. , .
Optabam enim ego ipse Nov. Test.: Optarim enim ego ipse.
Optabam ipse In Coll., ASD I, ,
p. , l. , Er. refers to this v.: Nonne
Paulus optauit anathema eri pro Iudaeis plus
quam haereticis?
Anathemata sepositae and Siquidem numinibus These passages bespeak
the inuence of Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , : ,
. For
an elaborate explanation of anathema see
ThDNT , p. sq.
In Greek the indicative of the
imperfect combined with can be used as
the potential of the past in the main clause to
express an unattainable desire ( = I
could have wished, in Latin: optarem). But
NT reads without as a rendering
of an incomplete or interrupted action; this is
rare in the Koin. Moulton, , Ch. , , ,
p. . So Er. suggests that Paul did not actually
wish to be accursed. RSV : I could wish that I
myself were accursed. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
Er. explains this term in a scholium to Hier. Epist. , , : cernas (CSEL
, p. , l. ) in Hier. Opera (Basel ),
t. , f v: Cernas. dixit, id est
modo potentiali; quasi dicas: cernere licet.
Horatius Serm. II, , : intestabilis et

sacer esto.
Vergilius Aen. III, .
Hieronymus mentis Epist. , qu.
, sq. CSEL , p. : Quoniam propter
te morticamur tota die, reputati sumus vt
oues occisionis. [Rom. , ] Vult ergo apostolus perire in carne, vt alii saluentur in spiritu, suum sanguinem fundere, vt multorum
animae conseruentur. Quod autem anathema interdum occisionem sonet, multis veteris instrumenti testimoniis probari potest. Et
ne leuem putemus esse tristitiam et modicam
causam doloris, iungit et dicit: pro fratribus
meis et propinquis iuxta carnem. [Rom. , ]
Quando propinquos appellat et fratres iuxta
carnem, in spiritu a se ostendit alienos. The
passage non pro exitio mentis alludes to the
second death, animi mors, mentioned above
in the Annot. in Rom. , , and , and
commented on in n.l. ad Rom. , .
Chrysostomus Chrys. indulges in mockery
in Hom. in Rom. , , Migne PG , sq.:
. ,
,
. :

;
( ,
)
, ,
, ,
. Qui tantum Christo is
a summary of a passage in col. in which
Chrys. explains by the eorts Paul
could refer to: ; , , , , ,
.
cleinodium Refers to the word kleinood
in Dutch, Kleinod in German for a little jewel.
It is found in Dutch medieval texts according
to LLMNA as a variant to clenodium, which
is also given in Blaise, Moyen ge, and Niermeyer for German texts.
Vnus pro tam multis Perhaps an allusion to
Adag. (Vnus multorum instar), ASD
II, , p. , ll. .
lb
[] [A] Q u o r u m a d o p t i o. , id est quorum adoptio, sicut

admonuimus et antea. [C] Interpres voluit explanare vim Graecae vocis, quod
adoptentur et fratres aut nepotes. [C] Augustinus non addit liorum libro aduersus
Faustum tertio, capite tertio; [E] qua de re supra dictum est copiosius. [A] E t
t e s t a m e n t u m. , id est testamenta. [C] Atque ita refert Augustinus
libro aduersus Faustum duodecimo, in libris manu descriptis, ac mox disserens in
hunc locum repetit testamenta. [A] Ad lios enim tabulae testamenti pertinent. [B]
Ita legit Hieronymus ad Algasiam quaestione nona, interpretans alterum in litera,
alterum in spiritu. Atque ita scriptum est in vetustissimis exemplaribus Latinis;
[A] quanquam Hieronymus putat hoc verbum apud Hebraeos, vnde ductum
est a nostris, magis sonare pacta quam testamenta. L e g i s l a t i o. [B] [A]
. Graecis vnicum est verbum, quod ad omnes leges condendas pertinet,
non solum ad vnam. [B] Augustinus in libello quem scripsit aduersus aduersarium
legis, legit legis constitutio. Sentit enim Paulus gloriam a Deo conditae legis penes
illos fuisse. | E t o b s e q u i u m. , id est cultus siue religio; quod
alibi vertit seruitutem. Sentit autem ocia sacerdotalia et ritus ac ceremonias
sacrorum interprete Origene. Quis autem per obsequium quicquam tale Latinus
intelligeret? [E] Obsequium enim dicitur morem gerentis alienae voluntati, quod
frequenter sonat in malam partem. Certe nemo Latine loquentium pro numinis
cultu vsurpauit; sed interpres vulgari sermone loquutus est. [A] E t p r o m i s s i o.
, id est promissiones aut promissa, vt legit Ambrosius.
[] Q u i e s t s u p e r o m n i a D e u s. [E] Locus hic trifariam potest distingui: primum vt haec particula qui est super omnia, , adhaereat
nepotes D E: patres C.
Ita legit Latinis E: Rursus et testamentum. Graece est testamenta numero multitudinis. Ita legit Hieronymus in spiritu. Atque scriptum est in vetustissimis exemplaribus Latinis inter illos fuisse et Et
obsequium posuerunt B C D.
super omnia BE: in omnibus A.
Locus hic quorum est E: Nisi

haec particula adiecta est, sicuti quasdam
adiectas oendimus, hoc certe loco Paulus
palam Christum pronunciauit deum. Et consentiunt, quae quidem viderim Graecorum
(graecorum A) exemplaria AC, Hoc certe
loco Paulus palam Christum pronunciauit
deum, et consentiunt, quae quidem viderim
Graecorum exemplaria D.
Quorum adoptio Nov. Test.: quorum est

adoptio.
Quorum copiosius Er. explains the
addition liorum to adoptio and refers to
Aug. Contra Faust. III, , CSEL , p. .
The addition refers to Annot. in Rom.
, , ll. , and is connected with
the criticism from Titelmans to which Er.
responds in that Annot.
Et testamentum Nov. Test. just like
Faber, f v: et testamenta.
Augustinus Contra Faust. XII, sqq., CSEL
, p. sqq.
libris manu descriptis For two mss. of Contra Faust. see above, Annot. in Rom. , ,
n.ll. , Er. refers to these codices in
Annot. in Rom. , .
Hieronymus Epist. , qu. , , CSEL
, p. , in a discussion of vv. : et
quorum testamenta, vnum in littera, alterum
in spiritu, vt, qui prius in carne seruierant
caerimoniis legis abolitae, postea seruirent in
spiritu mandatis euangelii sempiterni.
vetustissimis exemplaribus Er. may refer to
the mss. of the Chapter Library of St. Pauls
in London or the Augustinian priory of Kor-
sendonk near Turnhout (Belgium). Cf. ASD
VI, , p. .
Hieronymus testamenta Comm. in
Gal. II, ad Gal. , , Migne PL , C:
Necnon et illud quod infert: Hoc autem
dico testamentum conrmatum a Deo, si
quis diligenter Hebraea volumina, et caeteras
editiones cum Septuaginta interpretum translatione contulerit, inueniet vbi testamentum scriptum est, non testamentum sonare,
sed pactum, quod Hebraeo sermone dicitur BERITH, . See also Hier. Comm. in
Is. XVI, , , CCSL A, p. sqq.,
quoted below, n.ll. (Esaiae
Sion) ad Rom. , . This passage and
the translation as foedus or pactum in
Jeromes works induced P.M. Bogaert to
the conclusion that one should not identify
Jerome and the Vg. (La Bible latine des origines
au moyen ge, Revue thologique de Louvain,
(), p. sq.). See the introduction,
.
vnde Instead of a or de with a relative
pronoun. See introd., b.
Legislatio Nov. Test.: legis constitutio.
Augustinus Contra adv. legis et proph. II, ,
, Migne PL , .
Et obsequium Nov. Test., just like Faber, f
v: et cultus.
Et obsequium loquutus est Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Graece
obsequium nunc dicitur latria, ., and
Faber who translated cultus, both in his
translation and in hic commentary, f v and
v. In the Vg. obsequium is also the translation of in Ioh. , and Rom. ,
; idolorum seruitus is the translation of in Gal. , and Col. , , and
of in Eph. , . Er. also criticizes
this use of obsequium in Annot. in Ioh. ,
, ASD VI, , p. , ll. sqq., above, ad
Rom. , , l. sqq., and below, ad Rom. ,
, l. sqq. The passage is a response
to Titelmans criticism of the translation cultus in Nov. Test., as apparent from Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, AB.
Origene Orig. writes in Comm. in Rom.
VII, , Migne PG , A: Obsequium
sacerdotalia dicit ocia.
morem gerentis alienae voluntati Rather
pleonastic: morem gerere alicui is to regulate ones conduct in accordance with the
wishes of another (OLD). Cf. Valla, Eleg. IV,
, Garin, , p. : morigerus, obsequens,
obediens et facile morem gerens, Er. Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, , p. ,
l. sq.: Morigerus, obtemperans. Cupio

tibi omnibus in rebus morem gerere. Decet
vxores viris morigeras esse, and De cop. verb.
I, , ASD I, , p. , ll. . See also
above, ad Rom. , , l. immorigeros.
Et promissio Nov. Test.: et promissiones,
Promissiones is also to be found in Fabers
translation and commentary, f v and
v.
promissa The reading of Ambrosiaster, in
both Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. ,
Qui est Deus Vg.: Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula; Nov. Test.: Christus quantum attinet ad carnem, qui est in omnibus
Deus laudandus in secula. Instead of super
omnia A reads in omnibus; see the app. crit.
Locus hic homo In the explanation of this v. Er. introduced a lot of additions and alterations in response to criticism,
up till and including E. He defended himself against Lee in Resp. ad annot. Ed. Lei,
III, ad CXLVI, ASD IX, , p. , ll.
, against Stun. in Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun., ASD IX, , p. , ll. , Apolog.
adv. Stun. Blasph. et imp., LB IX, FB,
and Apolog. ad Sanct. Caranz., LB IX, B
D. Afterwards he defended himself against
criticism from Spanish monks, mentioned by
Beltrn de Heredia (pp. , and ),
in Ep. to Cardinal Alfonso Manrique,
ll. (where he quotes the BD passage: Quod alias apud Paulum dei vocabulum Patri soleat tribui, Filio Domini, non
quod minus competat in Filium quam in
Patrem, sed quod sic magis expediebat illis
temporibus, rendered in n.ll. of the
app. crit.), and in Apolog. adv. monach. hisp.,
LB IX, sqq., where he referred to Stunicas criticism. The passages may be a
response to Titelmans; in Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC, Er. expresses
his irritation about Titelmanss way of criticising; just like in l. sqq. he also writes
there that this v. is not eective to refute
the Arians. In Er.s time the attention was
mostly drawn to Arianism, though this was
not the only heresy which explained this passage as relating to God the Father; this is
already apparent from Origens exegesis as it
is quoted in n.l. . For authors who wrote
on this subject and are not mentioned in this
annot., see e.g. Schelkle, pp. . Cf.
Coogan, Erasmus, p. , and CWE , p. ,
n. .
superioribus et separetur a sequentibus sic: ex quibus Christus iuxta carnem, qui

Christus est super omnia siue qui erat super omnia. Ne quis enim suspicaretur
Christi dignitatem imminutam per assumptam hominis naturam, respiciens ad
diuinitatem, adiecit: qui est super omnia. Haec distinctio tribuit diuinitatem Christo, quod nihil sit super omnia praeter vnum Deum; nam positum est pro .
Deinde interiecto colo sequatur Deus benedictus in saecula; vt haec sit gratiarum
actio ex contemplatione tantae charitatis erga genus humanum, vt Deus Filium
Deum nostra causa voluerit corpus humanum assumere. Verum in hac lectione in
articulus propemodum superest, in deest. Altera lectio sic habet,
vt totus sermo sibi cohaereat: ex quibus Christus secundum carnem, qui Christus,
quum sit Deus super omnia, benedictus est siue sit in secula. Haec lectio euidentissime pronunciat Christum Deum, mollior tamen futura, si pro scriptum
fuisset .
Tertia nihil habet incommodi, quod ad sermonis rationem attinet: ex quibus
Christus iuxta carnem; hic colon nit sententiam; mox ex consideratione tantae
Dei bonitatis subiicitur gratiarum actio, , ,
id est: Deus qui est super omnia, sit benedictus in secula; vt accipiamus et legem
datam et testamentum et prophetias et Christum denique humano corpore missum,
haec omnia Deum ineabili consilio procurasse ad redimendum genus humanum.
Atque hic si Deum accipias pro tota triade sacra, quod frequenter t in sacris literis,
veluti quum iubemur solum Deum adorare et illi soli seruire, non excluditur Christus; sin pro persona Patris, quod apud Paulum est frequens, praesertim si eodem in
loco t mentio Christi aut Spiritus, quanquam ex aliis scripturae locis sole clarius est
Christum non minus vere dici Deum quam Patrem aut Spiritum Sanctum, tamen
hic locus non est ecax ad reuincendos Arianos, quando nihil vetat, quominus ad
Patris personam referatur. Itaque qui contendunt ex hoc loco euidenter euinci Christum aperte dici Deum, aut videntur aliis scripturae testimoniis parum dere aut
nihil ingenii tribuere Arianis aut parum attente contemplati sermonem apostoli.
Similis locus est huius epistolae capite vndecimo, vbi Patrem dicit benedictum in
secula: Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi, qui est benedictus in secula. Nam illic
apud Graecos benedictus non potest nisi ad Patrem referri. Ambrosius subindicat
fuisse qui conarentur haec ad Patrem detorquere, maxime quum hic praecesserit
Filii mentio. Id quoties t, apostolus solet Dei vocabulo signare gignentis personam. Ambrosius autem, qui contendit non posse locum hunc intelligi nisi de Filio,
videtur cessurus, si proferant aliam personam in quam hic sermo competat; atqui id
esse facillimum ipsa loquitur res. Qui post Arium prostratum fuerunt, magna contentione hoc agunt, ne possit aliter quam de Filio accipi, quorum est [A] Theophylactus, [E] qui nominatim [A] admonet hoc loco refelli Arianorum impietatem, qui
solum Patrem volebant vere proprieque dici Deum. [E] Illud mirum quod [A] similia disserit [E] in Commentariis [A] Origenes, indicans id temporis fuisse qui non
audebant Christum appellare Deum, ne plures Deos facere viderentur. [E] Verum
Arianorum E: Arrianorum AD.
volebant dici Deum E: voluerunt esse

vere ac proprie deum A, voluerunt vere ac
proprie deum dici BD.
id temporis E: iam tum AD.
Verum verisimile reliquerit E: Sed
suspicor hunc locum, quod intolerabilis esset
Rhomanis auribus mutatum ab interprete,
aut ab alio quopiam quisquis is fuit, qui

declarat sese etiam initio operis nonnihil adiecisse de suo. Et Hieronymus obiicit Runo,
quod in libris quos verterat, omnes Origenis errores reliquerit, praeterquam de personis
diuinis, quod eam blasphemiam nullas Rhomanorum aures laturas sciret. Itidem in his
With the genitive has

three meanings, one local, one temporal and,
like here, metaphorical, indicating authority
or oversight. Moulton, , Ch. , , p. ,
and Blass-Debrunner, p. , , 5.
colo See introd., .
triade The Trinity.
iubemur seruire Mt. , : Dominum
Deum tuum adorabis, et illi soli seruies, borrowed from Dt. , : Dominum Deum
tuum timebis, et illi soli seruies.
contemplati As is mentioned in the app.
crit. BAS and LB read contemplari. This
correction seems to oer a lectio facilior. In
my opinion the reading of E is tenable, not
only because Er. mostly omits esse with a
participle dependent on videor, but also
because these people have little condence
and attribute no intelligence to the Arians,
whereas (or even because) they have not
considered carefully the apostles language.
Esse is often omitted in the accusative and
innitive construction, but in the nominative
and innitive construction this omission was
much more seldom till in late Latin.
Similis secula Er. makes a mistake.
The quotation is to be found in . Cor. , .
Ambrosius De de IV, , , CSEL ,
p. sq.: Inter omnia Pater non est, cui
dictum est quoniam vniuersa seruiunt tibi
[Ps. (Vg.), b]; inter omnia Filius non
est, quia omnia per ipsum facta sunt [Ioh.
, ] et omnia in ipso constant [Col. ,
] et ipse est super omnes caelos [Eph. ,
]. Non ergo inter omnia Filius, sed super
omnia, qui secundum carnem [Rom. , ]
quidem est ex familia Iudaeorum, idem tamen
super omnia Deus benedictus in saecula,
cuius est nomen super omne nomen [Phil.
, ], de quo dicitur: Omnia subiecit sub
pedibus eius. Subiciendo autem omnia nihil
reliquit ei non subiectum [Hebr. , ], sicut
apostolus dixit., De Spiritu Sancto, I, , ,
CSEL , p. : apostolus de Christo
dixit qui est super omnia Deus benedictus
in saecula, and Expos. Lc. VII, , CCSL
, p. : Pater Dominus aut Filius Deus
non est? Sed et Pater Dominus, quia verbo

Domini caeli rmati sunt [Ps. , ] et Filius Deus, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Ambrosiaster gives indeed
a very slight indication in Er.s ed., p.
(cf. Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and ). After arguing that this passage undoubtedly refers to Christ, he adds:
Si quis autem non putat de Christo dictum,
qui est Deus, det personam de qua dictum
est. De Patre enim Deo hoc loco mentio facta
non est. Cf. Quaest. V. et NT. , , CSEL
, p. , where Ambrosiaster (Ps. Aug.),
commenting on Rom. , , writes: Quid est
et ex quibus Christus secundum carnem?
Non enim hoc diceret, nisi esset et secundum Deum, vt secundum carnem ex patribus,
secundum diuinitatem vero ex Deo Christus
sit super omnia Deus.
Migne PG , AB:
,
.
PG , C: Et miror quomodo quod
quidam legentes quod idem apostolus in aliis
dicit: Vnus Deus Pater, ex quo omnia; et vnus
Dominus Iesus Christus, per quem omnia,
negent Filium Dei Deum debere proteri, ne
duos deos dicere videantur. Et quid de hoc
loco apostoli facient, in quo aperte Christus
super omnia Deus esse perhibetur. etc.
Verum verisimile Latinis In the
Peroratio to Origens Comm. in Rom., Migne
PG , and , Runus (Hieronymo
in l. ) writes that he has introduced additions to Origens explanations. Cf. introd., ,
and above, n.ll. 1, ad Rom. , . In
Apolog. c. Ruf. II, , CCSL , p. , Jerome
after quoting a remark by Runus in his
Apologia ad Anastasiam, : Graecis sensibus
verba dedi Latina tantummodo, responds:
Vtinam fecisses quod rogatum esse te simulas! Comparisons of Greek passages with
Latin ones are to be found spread in the
commentary, e.g. ad Rom. , (see above,
n.l. ). Cf. introd., .
lb
verisimile est [A] hunc locum [E] ab Hieronymo, aut si quis alius fuit interpres,
fuisse correctum in Commentariis, qui [A] initio operis [E] non dissimulat sese
quaedam [A] adiecisse de suo [E] tantaque libertate est vsus, vt interdum conferat Graecorum exemplaria cum Latinis. [A] Et [E] diuus [A] Hieronymus obiicit
Runo quod in libris quos [E] ex Origene [A] verterat, omnes illius errores reliquerit praeterquam de personis diuinis, quod [E] tam insignem blasphemiam sciret
Romanis auribus prorsus intolerabilem fore. Docebat enim Origenes Filium esse
creaturam, Spiritum Sanctum creaturae ministrum. Qui consistit igitur Origenem
aduersus Arianorum dogma pugnare, quod illi ex ipsius libris hauserant, ac multis
post annis cum suo dogmate damnati sunt? Dixerit aliquis Origenem hic correxisse quod in libris impie disseruerat. Atqui [A] Hieronymus aduersus
Runum negat in illius scriptis inueniri vbi | catholice loquutus sit de dogmatibus, de quibus in libris scripsit haeretice. [E] Chrysostomus licet non
excludat Filii diuinitatem, tamen huius testimonii telo non vtitur aduersus Arianos,
quod tamen ille solet per occasionem facere libenter. Quoniam autem subobscure
videtur hunc interpretari locum, commentum quod ad hunc attinet locum, bona
de adscribam: Nam et adoptio, inquit, fuit gratiae Dei, et gloria et promissiones
et lex, quae omnia considerans animo, ac reputans quantum Deus cum Filio suo
studium adhibuerit ad seruandos Iudaeos, [D] vehementer exclamauit, dicens: qui
est benedictus in secula, amen, pro omnibus his gratiam referens ad vnigenitum Dei.
Quid enim, inquit, si caeteri maledicunt? Nos tamen qui nouimus illius arcana et
ineabilem sapientiam, multamque prouidentiam, certo scimus illum esse dignum
qui gloricetur, non qui conuitiis incessatur [E] et caetera. Primum hunc locum
coniunctim interpretatur de Patre et Filio, quum in contextu nulla sit mentio Patris,
nisi nomine Dei intelligatur; deinde quum ait gratiarum actionem pro omnibus
quae commemorauit reddi vnigenito Dei, signicat haec verba, benedictus in secula,
referenda ad Filium, cui Iudaei maledicebant, quod aliis promisisset, aliis exhiberet
promissum. Atqui haec particula non potest ad Christum pertinere, nisi ad eundem
et illa referantur, qui est super omnia Deus.
commentariis reperies inspersa de diabolo

redimendo, de animabus quae peccarint antequam nascerentur, aliaque id genus multa.
Hic etiam aduersus Arrianorum dogma disserit, qui suum errorem ex Origenis hauserant libris. Et diuus Hieronymus negat inueniri in Origenicis libris, vbi catholice A,
Sed suspicor hunc locum, quod intolerabilis
esset Rhomanis auribus, mutatum ab Origenis interprete, aut ab alio quopiam quisquis is
fuit, qui declarat sese etiam initio operis nonnihil adiecisse de suo. Et Hieronymus obiicit
Runo, quod in libris quos verterat, omneis
Origenis errores reliquerit, praeterquam de

personis diuinis, quod eam blasphemiam nullas Rhomanorum aures laturas sciret. Itidem in his commentariis reperies quaedam,
licet obscurius obiter inspersa, de diabolo
redimendo, capite tertio, de animabus quae
peccarint antequam nascerentur, aliaque id
genus multa. At hic etiam aduersus Arrianorum (Arianorum D) dogma disserit, qui
suum errorem ex Origenis hauserant libris. At diuus Hieronymus scribens aduersus
Runum, negat inueniri in Origenicis libris,
vbi catholice BD.
dogmatibus E: rebus hisce AD.

scripsit haeretice Non autem E:
heretica scripsit, id quod armabat Runus, Non autem A, haeretica scripsit, id
quod armabat Runus. Quin et Ambrosius hoc loco subindicat fuisse, qui conarentur haec ad patrem non ad lium detorquere. quod alis apud Paulum dei vocabulum, patri soleat tribui, lio domini, non
quod minus competat in lium quam in
patrem, sed quod sic magis expediebat illis
temporibus ad praedicationem euangelii. vt
ostendemus alibi copiosius. Verum hoc loco
nulla patris t mentio, vt vlla ratione possit
haec pars ad illum accommodari. Reperiuntur autem huiusmodi clausulae locis aliquot
additae, velut ad niendam lectionem, quemadmodum apud nos solenne est addere,
Tu autem domine, Gloria patri, Gloria tibi
domine. sic apud Graecos ad calcem orationis dominicae hanc adiecerunt coronidem,
Quia tuum est regnum, et potentia, et gloria in secula seculorum amen. Consimilem ad
modum videri poterat haec addita clausula, ad
nitam disputationis partem, et noui capitis
initium, nisi tantus esset omnium exemplarium consensus. Quanquam Cyprianus aduersus Iudaeos libro .. cap. . adducit hunc
locum omissa dei mentione. Super omnia
deus. Incertum est, an distinguendum sit,
deus super omnia, an super omnia benedictus,
hoc est, celebrandus ac laudandus. Deinde
incertum est, an sit super omnes, an super
omnia. Postremo potest esse et in omnibus
. Non autem B, haeretica scripsit, id
quod dei mentione. Verum id factum suspicor incuria scribarum. Quanquam et alis
docuimus orationem sic posse distingui, vt
Qui est super omnia referatur ad Christum,
deinde interiecto silentio, subiiciatur velut
epiphonematis loco: Benedictus deus. vt intel-
ligamus Paulum agere gratias patri, qui lium omnibus rebus praefecerit./Super omnia
deus. /Non autem C, haeretica scripsit, id
quod armabat Runus. Quin et accommodari. Theophylactus legit,
. Chrysostomus hunc in modum legit,
. Fortasse deum subaudit
ex superioribus. Commentum quod scribit in
hunc locum sic habet.

,
,
, ,
.
, ,
, ,
, , id est, Quae quidem quum intellexisset ac
perpendisset omnia, quantam deus vna cum
suo lio curam adhibuisset vt illos seruaret,
vehementer exclamauit et dixit, qui est benedictus in secula, Amen, Gratiarum actionem
super his omnibus ipse referens ad vnigenitum
dei. Quid enim, inquit, si caeteri maledicunt?
Sed nos qui occulta illius nouimus, et sapientiam ineabilem, et prouidentiam plurimam,
certo scimus eum esse dignum qui gloricetur, non qui blasphemiis incessatur. Tantum
Chrysostomus, ex quibus apparet illum non
legisse, deum quemadmodum nos legimus.
Reperiuntur autem mentione. Verum id
factum /Non autem D, haeretica scripsit
. Chrysostomum hypostigme distinguit, benedictus a superioribus, , , vt subaudiri possit, est,
vel sit, quod in scripturis frequentissimum est
etc. Fefellerat enim me sermo Chrysostomi
explanantis, quem existimabam esse Pauli.
Commentum Loca.
Hieronymo interpres The supposed

translator of Origens Comm. in Rom.
Hieronymus ministrum Hier. Apolog. c. Ruf. II, , CCSL , p. sqq. Docebat ministrum refers to p. : Probo
ego inter multa Origenis mala haec maxime
haeretica: Dei Filium creaturam; Spiritum
Sanctum ministrum. Cf. introd., .
Atqui Hieronymus haeretice A
charitable description of Runus bitter controversy with his former friend, St. Jerome,
who criticized the tendentious character of
his rendering (ODCC, s.v. Runus). Runus

explains his method in his Preface to his translation of Origens De princ. (GCS , pp. ),
and Hier. Epist. , (CSEL , pp. ).
Er. refers to Hier. Apolog. c. Ruf. II, sqq.,
CCSL , p. sqq.
Chrysostomus homo See the app.
crit. for the variations from the former edd.
Chrysostomus incessatur Nam et
incessatur (ll. ) is a translation of
a passage in Hom. in Rom. , , Migne PG
, .
Friuolum enim arbitror quod aliquis forte posset quartam lectionem comminisci,
vt haec particula, qui est super omnia Deus, per parenthesim sit interiecta contextui,
veluti subito raptu mentis, tanquam ab admirante diuini consilii profunditatem,
cui sic placuit genus humanum redimerequemadmodum Thomas apostolus
inabsolutam orationem pronunciauit: Dominus meus et Deus meus, reliquus
sermo cohaereat: ex quibus Christus secundum carnem, benedictus in secula. Ex
scriptura quae nonnunquam vitiatur a scribis, non potest duci certum iudicium.
Eam apud Chrysostomum ita distinctam repperi: , ,
. Hic interposito colo sequitur: , hinc
addita hypostigme sequitur: . Quae distinctio reddit, vt
dictum est, hanc sententiam: ille qui est super omnia, nempe Deus, sit benedictus
in secula. Eadem erat apud Theophylactum, nisi quod post non addebatur
hypostigme. Sanctus [B] Cyprianus aduersus Iudaeos libro secundo, capite quinto,
adducit hunc locum omissa Dei mentione. [E] Itidem Hilarius enarrans Psalmum
centesimum vigesimum secundum; quod incuria librariorum esse omissum videri
potest. Etiam Chrysostomus nullam dat signicationem se hoc loco legisse Deus;
quae vox poterat adiecta videri a studioso quopiam, velut exponente quis esset
ille super omnia, nimirum Deus. Nec est quod hic vociferemur Christum spoliari
diuinitate, quum idem dicat periphrasis quod nomen Dei, veluti si quis pro Deo
dicat, coelestium ac terrestrium conditor. Quiescant igitur isti qui gloriae studio
titillati ad omnem occasionem tumultuantur, quasi ruitura sit ecclesia. Siue hic
omittatur Dei vocabulum, nihil refert ad sententiam, quum periphrasis aptius
praestet sensum quam solum Dei nomen. Vt enim haec omnia quae commemorauit
de adoptione, gloria, testamentis, legislatione, cultibus ac promissis, deque patribus
ex quibus Christus iuxta carnem ortus est, declaret non fortuito facta, sed admirabili
Dei prouidentia, qui tot modis procurauit salutem humani generis, non simpliciter
dixit Deus, sed is qui rebus omnibus praeest, omnia suo diuino consilio dispensans
moderansque, cui dicit deberi laudem in omne aeuum, ob tam insignem erga
nos charitatem, cui maledicebant Iudaei, dum Filium illius vnicum blasphemiis
impeterent. Ergo nihil decedit gloriae Dei, etiam si non addatur hoc vocabulum.
Siue hic locus refertur ad totam triadem, non excluditur Filius, quemadmodum nec
Spiritus Sanctus. Siue proprie refertur ad Patrem, qui promisit ac misit Filium suum
ad redimendum hominum genus, ex aliis scripturarum locis abunde demonstrata
est Christi diuina natura; nec arbitror hodie quenquam esse christianae professionis
cuius aures laturae sint hac de re dubitantem. Caeterum si ecclesia doceat hunc
locum non aliter interpretandum quam de diuinitate Filii, parendum est ecclesiae,
verum hoc nihil ad reuincendos haereticos aut eos qui non audiunt nisi scripturam;
sin dicat hunc locum non posse aliter exponi iuxta Graeci sermonis proprietatem,
hoc asseuerat quod ipsa mox refellit res. Iam et illud in conspicuo est,
bifariam accipi posse: super omnia aut super omnes; vtramque lectionem attingit
interpres Origenis; absolutius est super omnia, sed super omnes magis proprie
competit Christo, vt praeferatur et patriarchis et prophetis et Mosi, veluti Filius
vnicus seruis aut etiam amicis. Superest vna lectionis varietas, potest enim
lb
referri ad benedictus, vt accipiamus Christum super omnes aut super omnia

laudandum in aeternum. Mihi nec articulus videtur ociosus in , quum
alioqui videatur superuacaneus; habet enim expressiorem vim excipiendi. Alioqui
poterat Christus simpliciter videri natus ex Iudaeis nec aliud fuisse quam homo;
nunc articulus velut excludit hanc cogitationem, , hoc est: | duntaxat,
quod ad corpus attinet humanum; nam iuxta meliorem naturam ex Deo natus est
Deus, quemadmodum ex patribus homo.
Thomas Deus meus Ioh. , .

inabsolutam See introd., .
ex quibus secula Rom. , .
Chrysostomum Hom. in Rom. , ; in
Migne PG , , and Giberti, f v, this
passage reads: , ,
, [Giberti:
] .
.
colo See introd., .
and hypostigme comma.
distinctio punctuation.
Theophylactum Expos. in Rom. , , Migne
PG , D: , ,
.
.
Cyprianus aduersus Iudaeos With aduersus Iudaeos Er. refers to Ad Quirinum or Testimonia ad Quirinum, II, . Both CCSL, ,
p. , and CSEL , , p. , present the text
including Deus without any mention in the
app. crit. Migne PL , B does also and
refers in a note to Tert. Adv. Praxean (, ,
CCSL , p. , where Deus is included)
and mentions that Deus is not to be found
in the codex Fossatensis, but is in more other
codices and the edd. of Manutius and Morel
and that in an ed. quae dicitur Gravii is written that Deus is not to be found in the oldest codices, but is in the Greek codices. In the
Erasmus ed. of Basel Deus is omitted;
edd. from onwards include a marginal
note that reads: Mirum est in exemplaribus
etiam vetustissimis non addi, Deus, quum sit
apud Graecos.
Hilarius Tract. in Ps. , , CSEL ,
p. : ex quibus Christus est qui super
omnia Deus. Deus is omitted in Er.s Hilary
edition (Basel, Froben, , p. ).

Chrysostomus Deus See above, n.l. .
periphrasis Sc. . See also
introd., .
Quiescant ecclesia In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, B, Er. draws Titelmans attention to the fact that he had already
often answered on this v., to Lee, Stunica and
the Spanish monks, whom he calls informers.
Siue This corresponds with Siue in
ll. and .
triadem The Trinity.
Caeterum parendum est ecclesiae As
is observed in CWE , p. , n. , Er.
expresses his obedience to the authority of
the church, even against his own judgment
and against his expectation that this authority
will not be sucient to convince heretics.
Other texts to which is referred there, are
Annot. in Rom. , , e.g. p. , ll. sq.
(Fatemur scripturas) and p. , ll.
(Nobis sucit secus intelligi), Resp.
ad annot. Ed. Lei, III, ad CLXXXVIII, ASD
IX, , p. , l. sq., and p. , l. ,
ad XV, ASD IX, , p. , ll. , and
p. , ll. , Annot. in . Cor. , ,
ASD VI, , p. , ll. , and Epp.
, ll. , , ll. , and ,
ll. .
interpres Origenis Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , BB.
absolutius See introd., .
as far as the material side is
concerned (Moulton, , Ch. , , p. sq.).
The addition of the article strongly emphasizes the limitation (Blass-Debrunner, p. ,
4).
[] [A] N o n a u t e m q u o d e x c i d e r i t v e r b u m D e i.
. Quod ita vertas licebit: Non autem velut exciderit
verbum Dei; id est: quod sic opto ceu desperans illos, non est tale, vt putem
promissa diuina irrita fuisse, quum Deus promiserit salutem Israeli; [D] et tropus
habet eclipsim: Non autem haec dico, quod et caetera. Sic et Latini: Non quod, sed
addita coniunctio facit orationem aliquanto duriorem. [A] N o n e n i m o m n e s.
Ex circuncisione non est apud Graecos, sed ad hunc modum:
, : Non enim omnes qui sunt ex Israel, hi Israel, vt subaudias
sunt; nam secundo loco gentem ipsam vocat Israel. [B] Non omnes orti ex stirpe
Israelis sunt Israelitae. [C] Nec id rarum est in sacris libris, Iudam non pro homine
poni, sed pro gente, et Iacob pro Hebraeis ipsis vsurpari. [D] Caeterum video
veteres fere consentire in interpretatione huius nominis, quorum de numero est
et Origenes et Hieronymus, vt Israel interpretentur virum videntem Deum, quum
haec vocis interpretatio non quadret loco Genesis trigesimosecundo, vbi nomen
commutatur Iacob. Nequaquam Iacob appellabitur nomen tuum, sed Israel; quoniam
si contra Deum fortis fuisti, quanto magis contra homines praeualebis! Hic enim
indicat ideo commutatum nomen, quod aduersus angelum in lucta praeualuisset.
Haec est enim illa vis qua Deus gaudet nos irrumpere in regnum coelorum, de
ac precibus improbis ab eo extorquere benedictionem quam non promerebamur
quaque martyres, dum tentantur variis aictionibus, vsque ad vitae contemptum
perseuerant in professione nominis Iesu. Solus Tertullianus mihi videtur rectam
interpretationem attingere, libro aduersus Marcionem quarto: Et alius, inquit,
inscribitur in nomine Israelis. Quid enim sapientius et incontradicibilius confessione
simplici et exerta, in martyris nomine cum Deo inualescentis, quod est interpretatio
Israelis. [E] In hac sententia fuit Iosephus; quam cur reiiciat Hieronymus, non
video, quum ipse interpretetur: Si cum Deo princeps fuisti. At principem esse in
lucta cum Deo est praeualere. Siquidem cum Deo hic idem valet quod aduersus
Deum; quemadmodum pugnare dicimur cum eo aduersus quem pugnamus. Solus
Theodotion vertit: Fortis fuisti cum Deo. Diuus Hieronymus in Quaestionibus
Hebraicis fatetur se opprimi autoritate celebrium autorum qui Israel interpretati
sunt virum aut mentem videntem Deum. Eam porro interpretationem, quanquam
alicubi sequitur, hic fortiter reiicit.
[] [A] N e q u e q u i s e m e n s u n t. , id est neque quod siue quia.
Atque ita legit Ambrosius. [B] Consentit cum hoc vetustissimum exemplar Paulinae
bibliothecae, [A] vnde hoc a librariis est deprauatum. [D] Alioqui [A] interpres
pro legisse videtur . [B] Neque ideo statim sunt lii Abrahae, quod ex illo
ducant genus.
Non autem Dei BE: Non autem

quod exci.u.d. A.
Israeli BE: Israel A.
Non enim omnes BE: Non enim omnes.

etc. A.
Non autem verbum Dei Nov. Test.:
Non autem haec loquor quod exciderit
sermo Dei (haec loquor quod BE, tanquam A). Cf. Valla, Annot., Garin, , p. ,
col. : Graece est: non autem tale quod,
seu quod excidit verbum Dei, id est: non
tale illud quod ego optarim esse anathema
quodque sint indeles lii Israel, ideo verbum Dei excidit, .
According to Moulton, ,
Ch. , , , p. , and , Ch, , , p. ,
this can be best explained as a mixture of
and and we may compare the
ellipse before in the writings of Ioh.
and Paul. Blass-Debrunner, p. , 6,
translates: es ist nicht so dass.
et tropus habet eclipsim The gure of
speech holds an ellipsis.
eclipsim Omission of a necessary part of
the sentence (or of one deemed necessary by
the critics). Lausberg, p. , , who
mentions in Quint. Inst. I, , , and
eclipsis in Isid. Orig. I, , .
Non enim omnes The same translation in
Nov. Test.
Ex circuncisione The Clementina reads qui
ex Israel sunt, ii sunt Israelitae, the Basel
ed. hi instead of ii. The Strassburg
and Basel edd. read qui ex circuncisione
sunt Israel, hi sunt Israelitae, like Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , C, but
Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. :
qui ex Istrahel.
1 Origenes Orig. Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , C: Israel namque Deum
videndo nominatus est. Sic enim et ipse Iacob
dicit: Vidi Dominum facie ad faciem, et salua
facta est anima mea. Ergo quia vidit Deum,
Israel appellatus est.
2 Hieronymus Hier. writes in Hebr. quaest.
in Gn. , , CCSL , p. : Illud
autem, quod in libro nominum interpretatur Israhel vir videns Deum siue mens
videns Deum non tam vere quam violenter mihi interpretatum videtur Quamuis igitur grandis auctoritatis sint et eloquentiae ipsorum vmbra nos opprimat, qui
Israhel virum siue mentem videntem Deum
transtulerunt, nos magis scripturae et angeli
vel Dei, qui Israhel ipsum vocauit, auctoritate
ducimur, quam cuiuslibet eloquentiae saecularis, in Comm. in Is. I, , , CCSL ,
p. : Pharisaeis ergo et scribis non creden-
tibus qui vere appellabantur Israel, id est

mens videns Deum, and Comm. in Is. XII,
, , CCSL A, p. : Proprie enim
iuxta Hebraeos et litterarum dem, Israel, rectus Dei dicitur. Vir autem videns Deum non
in elementis, sed in sono vocis est.
Nequaquam praeualebis! Gn. ,
.
Tertullianus Adv. Marcion. IV, , , CCSL
, p. .
Iosephus Ant. Iud. I, , (): ,
. In the Latin translation (ed. Venice
), I, , f r: praecepitque eum vocari
Israhel: quod Hebraica lingua signicat reluctantem angelo sacro.
Hieronymus fuisti Er. must refer
to Hebr. quaest. in Gn. , , CCSL
, p. sq.: Sarith enim, quod ab Israhel
vocabulo deriuatur, principem sonat. Sensus
itaque hic est: non vocabitur nomen tuum
subplantator, hoc est Iacob, sed vocabitur
nomen tuum princeps cum Deo, hoc est
Israhel. Quomodo enim ego princeps sum,
sic et tu, qui mecum luctari potuisti, princeps vocaberis. Si autem mecum, qui Deus
sum, pugnare potuisti, quanto magis cum
hominibus, hoc est cum Esau, quem formidare non debes.
Theodotion Hier. Hebr. quaest. in Gn. ,
, CCSL , p. : Theodotion: .
Hieronymus See above, n.l. 2.
Neque sunt Nov. Test. neque quia
(quod A) sunt semen.
Neque quia The Vg. edd. of Strassburg
and Basel and and the Clementina
read qui, Wordsworth-White and Weber
quia, mentioning qui in the app. crit.
Faber, translates quia on f v, and comments, f v: Ex Paulo legendum: non
enim omnes qui ex Israel sunt, hi sunt Israel,
neque quia semen sunt Abrahae, omnes lii.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1, and CWE ,
p. , n. .
: neque quia semen sunt Abraae. Cf.
.
exemplar Paulinae bibliothecae A ms.
See introd., .
lb
[] [A] P r o m i s s i o n i s e n i m v e r b u m. . Sermo siue oratio.

Neque enim vnum ponit verbum. S e c u n d u m h o c t e m p u s.
, id est in tempore hoc.
[] N o n s o l u m a u t e m i l l a. . Illa pronomen addidit interpres,
vt mitigaret Graecam guram; idque haud perperam, quod tamen alias non est
ausus. E x v n o c o n c u b i t u. , id est ex vno concubitum habens. Potest bifariam legi ex vno Isaacatque ita genitiuus Graecus vertendus erat in ablatiuum Latinum: , id est patre nostro, aut ex
vno, subaudi: lio; deinde concubitum habensid est connubium patris nostri
Isaac, vt intelligas ex vna prole constitisse promissionem, videlicet Iacob; [D]
nam Esau reiectus est. [A] Postremo, nisi intelligas , id est: erat habens, oratio
videtur imperfecta, nisi repetas superiora. Imputabatur in numero liorum Abrahae, quantum ad lios attinet, quum eos pariter ex eodem patre sustulisset; sed qui
reprobatus est, non habitus est pro lio nec huic profuit ex eodem patre progenitum
fuisse. Porro cubile habens, verecunde dixit pro eo quod est concepit. Laurentius
Valla optimo iure refellit eos qui hoc loco putant Rebeccam ex eodem concubitu
concepisse geminos, quasi illud ad hanc rem pertineat, quoto coitu concepti sint
Iacob et Esau. Imo Paulus vt adimat parentum duciam, proponit duos fratres ex
eodem patre, eadem matre, simulque eodem die progenitos, quorum alter tamen
reiectus sit. Quid quod ne potest quidem vno concubitu cohaerere, quum
apud Graecos foeminini generis sit, masculini. Nec legitur, sed ,
id est cubile.
[E] Quidam impudentissime meam criminatus est impudentiam, quod hunc
locum recensuerim inter manifeste deprauata. Audi gloriosum hominis sermonem:
Profecto si sic sunt caetera quae in illo catalogo locorum deprauatorum recenset Desiderius neque sint alia loca magis in Latina aeditione deprauata, vereor ne minus pudenter dictum sit, vt ne dicam impudenter, hunc locum ex innitis manifeste deprauatis vnum esse. | Haec ille. Atqui susceperat interpretem defendendum viamque
monstrarat, vt si quid incideret quod excusari non posset, id librariis imputaretur.
Hoc quum hic faciam, tamen atrociter destomachatur; idque facit eo impudentius,
quod hunc locum quem dixi deprauatum, ipse non possit expedire. Quis, inquit,
vnquam dixit: habere cubile, pro concipere? Imo quis vnquam dixit: habere pro
grauidam esse? Atqui sic accipiatur hic necesse est, si legamus ex vno concubitu.
Quid autem prodigii fuisset, si, quum verecundiae causa dicamus esse cognitam
a viro quae rem habuit cum viroet Paulus ad Hebraeos . thorum immaculatum appellat castum vsum coniugii, hic dixisset: habere cubile pro concipere
seu grauidam esse. Non sic loquuntur Latini, fateor; sed probabile est sic fuisse
loquutos Hebraeos, quorum idiomata frequenter exprimit apostolus. Bene habet,
inquit, ex vno concubitu, si pro legamus . Nonne belle explicuit nodum?
Ego notaui vocem a librariis deprauatam, concubitu pro concubitum; ille mauult
apostoli sermonem deprauatum haberi, quum nullus Graecus codex hoc habeat
neque quisquam Graecus ad eundem modum interpretetur. Nam Chrysostomus et
Theophylactus de parentibus iisdem meminerunt deque eodem partu geminorum:
de eodem concubitu nequaquam. Quis autem hoc nouit, an gemini eodem coitu
hoc tempus E: tempus hoc AD.

tamen alias D E: alias tamen AC.
putant D E: putent AC.
simulque eodem D E: simul eodemque A

C.
potest BcE: post A B.
foeminini A CE: foemini B.
Promissionis enim verbum Nov. Test.: Promissionis enim sermo. Cf. the translation
of Ioh. , and Annot. in Ioh. , , ASD
VI, , p. , and VI, , pp. , ll.
, respectively. Also Faber translated, f
r, sermo.
Secundum hoc tempus Nov. Test.: In tempore hoc.
1 Non solum autem illa Nov. Test.: Non
solum autem hoc.
2 Illa interpres The three early Vg. edd.
read illa, just like the Clementina. Faber
translated, f r: Non solum id quidem,
and commented, f v: Illa superuit.
Also Manetti, Wordsworth-White and Weber
omit illa.
Ex vno concubitu Nov. Test.: Rebecca
ex vno conceperat Isaac patre nostro. Cf.
Loca manifeste deprauata (ed. D, f Oo v,
LB VI, * r): Ex vno concubitu pro
ex vno concubitum habens. Vbi deprauatam lectionem sequitur et sensus deprauatus. Though the Clementina maintains concubitu, Wordsworth-White and Weber read
concubitum, just as Manetti, and mention
concubitu in their app. crit. (ASD VI, ,
p. , n. 2).
Cf. Soph. Trach. :
.
cubile habens Possibly borrowed from Faber, who oered the translation, both in his
text and his commentary, f r and v:
Sed et Rebecca ex vno: quae cubile habebat
Isaac patris nostri, and commented, f v:
Ex vno (intellige lio) sermonem promissionis habuit, and f v: Ex vno intelligitur
liorum. Non habet Paulus concubitu sed , id est cubile siue thorum habens.
Laurentius Valla Annot., Garin, ,
p. , col. : Graece est casus accusatiuus
concubitum, nec potest coniungi cum illo ex
vno, quod est diuersi generis; nam concubitus
generis est foeminini, illud vero aut masculini
aut neutri: , quod etiam
probatur ex illo participio habens, quod
obscurum est, nisi sic accipimus: habens concubitum Isaac patris nostri. Longe igitur erit
alia sententia haec, quam vulgaris illa, quod

scilicet Rebecca habuit duos lios ex vno
concubitu Isaac. Non enim curae erat Paulo
facere mentionem de numero concubituum,
sed sicut in vno lio Abraae e Sarra nato, ita
in vno siue ex vno lio Isaac quem genuit
Rebecca, non in ambobus siue ex ambobus
fuisse repromissionem. Si vero, vt Graeci
exponunt, ex vno Isaac patre nostro accipiendum est, fuit culpa interpretis, qui genitiuum Graecum non mutauit in accusatiuum,
dicens: patre nostro.
Quidam lectio This passage
was added under the inuence of Titelmans
(Quidam in l. ), who repudiated Ers
conjecture ex vno concubitum habens and
criticized Er. for having included this place
among the Loca manifeste deprauata (quoted
above, n.l. ). Er. also defends himself
against him in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, DA. The passage in ll.
(Profecto vnum esse) is quoted from
Titelmans, Collat. , f v. Cf. Drysdall,
p. sq.
hunc locum deprauatum See above,
n.l. .
cognitam a viro Cognoscere is used
as a euphemism for sexual intercourse in the
Vg. (see Dutripon, p. s.v.), but is also
already to be found in Cat. , and Ov.
Her. , (Lewis-Short, s.v. I A b).
Paulus Hebr. , * Honorabile connubium in omnibus, et thorus immaculatus.
sic fuisse loquutos Hebraeos There
is no indication for a Hebraism. I thank Prof.
J. Hoftijzer for his information.
idiomata See introd., .
explicuit nodum Allusion to Adag. (Nodum soluere), ASD II, , p. sq., ll.
.
Chrysostomus Theophylactus Both
read , Chrys. in Hom. in
Rom. , sq., Migne PG , sq., and
Giberti, f v, Theophyl. in Expos. in Rom.
, , Migne PG , C. Persona, f r,
oers as translation: ex vno concubitu.
seminentur? Quod ait Theophylactum videri sentire de eodem coitu, fucum esse
testantur ipsa verba quae refert ex Theophylacto, qui sequutus suo more Chrysostomum indicat hoc interesse, inter exemplum Isaac et Ismahelis et inter exemplum Esau et Iacob, quod illi patrem tantum habuerint communem, hi vtrumque
parentem, praeterea gemini vnicoque partu aediti. In Origenis libere versi contextu habetur quidem ex vno concubitu; sed in enarratione nulla syllaba est quae
declaret illum ita legisse. Tantundem ex Irenaei verbis. Nec Ambrosius quicquam
attingit de eodem coitu. Supersunt duo Latini qui legisse videntur ex vno concubitu, sed, vt coniectandum est, decepti mendo codicum. Ad scholiasten qui falso
dicitur Hieronymus, nihil respondeo. Augustinus non raro fallitur deprauata scriptura, praesertim quum non consulit Graeca exemplaria. Vbi nunc est igitur ille chorus Graecorum et Latinorum qui legunt ex vno concubitu? Ambrosianus contextus
habet: ex vno concubitu habens Isaac patrem nostrum, sed mendose, ni fallor. Nec
enim Rebecca genuit Isaac, sed ex eo suscepit geminos Iacob et Esau. Nec multo
commodior est nostra lectio. [A] Proinde quidam oensi verbis nihil signicantibus, adiectis verbis aliquot ita legebant: sed et Rebecca ex vno concubitu habens
geminos lios, quemadmodum indicat ac reprobat Lyranus. [D] Et tamen ita vertit interpres Theophylacti, quum apud autorem Graecum nihil sit huiusmodi. [A]
At mihi videtur hoc ipsum quod superest incommodi posse tolli, si nominatiuum
participii pro genitiuo absolute posito accipias, pro , id quod Graeci
nonnunquam faciunt. At tum hic erit ordo: Non solum autem Sara, quin etiam
cum Rebecca grauida esset ex vno, eoque patre nostro. Deinde veluti per parenthesim interiiciantur [B] illa: [A] Nondum enim natis pueris, quum neque boni quippiam
fecissent neque mali, vt secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus,
sed ex vocante, succedat; ad quod respondet: Dictum est illi, ac deinde: Maior seruiet
minori. [B] Sanctus Augustinus in explicandis aliquot huius epistolae quaestionibus refert hunc in modum: Nondum enim nascentium nec agentium aliquid boni aut
mali. [E] Sic tum, opinor, vulgo loquebantur.
[] [A] M a i o r s e r u i e t m i n o r i. Maior et minor hic non ad aetatem
proprie referuntur, sed ad vires et praecellentiam, , . Quanquam
Hebraeis altera vox est U, quae dignitate praeeminentem indicat; vnde et rabbi
dictum, ! altera quae nonnunquam adolescentulum signicat.
[] M i s e r e b o r c u i m i s e r t u s s u m. Apud Graecos secus est:
[B] [A] , , id est: miserebor cuiuscunque
Lyranus BE: Lyra A.
nihil sit huiusmodi E: sit alia dictio D.
At E: Ac AD.
genitiuo absoluto posito BE: accusatiuo
A.
fucum esse Cf. Adag. (Fucum facere),
ASD II, , p. sq., ll. .
Theophylacto Chrysostomum Expos.
U scripsi cum LB: aU AE.

praeeminentem BE: praeminentem A.
" B E c : " A C D, O E.
sum BE: sum. etc. A.
cuiuscunque D E: cuiusque AC.
in Rom. , , Migne PG , C, and
Hom. in Rom. , sq., Migne PG , sq.,
respectively.
In Origenis libere versi legisse In
A, the quoted NT text reads concubitu. For the quotation of the NT text and
for Origenis versi see introd., and
, respectively.
Irenaei Haer. IV, , , SC , p. :
In ea enim epistola quae est ad Romanos,
ait apostolus: Sed et Rebecca ex vno concubitu habens Isaac patris nostri, a Verbo
responsum accepit, vt secundum electionem
propositum Dei permaneat, non ex operibus,
sed ex vocante; dictum est ei: Duo populi in vtero tuo, et duae gentes in ventre tuo, et populus populum superabit, et
maior seruiet minori. Ex quibus manifestum
est non solum operationes patriarcharum, sed
etiam partum Rebeccae prophetiam fuisse
duorum populorum, et vnum quidem esse
maiorem, alterum vero minorem, et alterum
quidem sub seruitio, alterum autem liberum,
vnius autem et eiusdem Patris. Cf. Gn. ,
in the Vg.: Duae gentes in vtero tuo sunt (or
sunt in vtero tuo or in vtero tuo), et duo
populi ex ventre tuo diuidentur, populusque
populum superabit, et maior seruiet minori.
Ambrosius In Er.s ed., p. , Ambrosiaster quotes the NT text as: Non solum
autem haec, id est Sara, sed et Rebecca ex vno
concubitu habens Isaac patrem nostrum, but
in his comment he ignores ex vno concubitu. Cf. Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
scholiasten Hieronymus Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , C:
Ex vno concubitu habens Isaac patris nostri. Quae legitur primo geminos edidisse; et
eo, quasi nouum aliquid accesserit, perterrita Deum interrogat. (but Pelagius, Expos. in
Rom. , , Souter, , p. : Ex vno nostri. Rebecca putatur prima geminos edidisse;
in eo quo quasi nouum interrogat.).
Augustinus exemplaria Though
Aug.s versions of both Rom. , and Rom.
, dier from the Vg. reading, he writes ex
vno concubitu in his quotations from Rom.
, in De spiritu et littera, , , Migne
PL , , and from v. in De praedestinatione sanctorum, , , Migne PL , .
Ambrosianus nostrum See above,
n.l. .
quidam Lyranus The Glossa Ordinaria reads: Non solum autem il. Sara
habuit promissionem, sed et Rebecca habuit
promissionem, habens s. duos lios ex vno
con. Isaac patris no. Ex vno concubitu
dicit, ne videantur merita parentum dierentia in generatis, sed patris, i. institutoris nostri, quem imitemur, si volumus esse lii Dei.
Nicholas of Lyra, Postilla ad locum: Ex vno
con. habens geminos lios. Hoc non est de
textu, sed subintelligitur, propter quod fuit
positum per modum glo. et postea insectum
textui per scriptores.
Et tamen interpres Theophylacti
huiusmodi Persona; see above, p.
n.ll. .
Non solum illa Cf. above, l. ad
Rom. , .
per parenthesim See introd., .
Nondum vocante Rom. , in the
translation of Nov. Test.
Augustinus mali Expos. propos.
Rom. (), , CSEL , p. (neque
instead of nec). Cf. De spiritu et littera,
, , Migne PL , , the quotation
from Rom. , : De nondum enim natis,
neque qui aliquid operati fuerant boni aut
mali, vt secundum electionem propositum
Dei maneret, non ex operibus, sed ex vocante
dictum est ei, quia maior seruiet minori.
Sic loquebantur Probably a mild criticism of a wording which according to Er. is
not usual in classical Latin.
Maior seruiet minori Nov.Test. has the same
reading.
! . little, small, (of two or more)
smaller, the least, . young (of two or more)
younger, the youngest, . insignicant (Koehler-Baumgartner).
Miserebor cui misertus sum Nov. Test.:
Miserebor cuiuscunque misereor. The entry
is to be found in most of the Vg. edd. of
Er.s age; that of Basel reads Miserebor cui misereor. The reading of Nov. Test.
was proposed by Faber in his comment, f
r, though his translation reads Miserebor cuius misereor. Cf. Valla, Annot., Garin,
, , col. : Et misericordiam praestabo,
cuius miserebor. Graece, vt in alio superiori, ita hic, temporis praesentis misereor; nec
tam est cuius, quam cuiuscunque, idque in
vtroque loco, ,
. Aug. Expos. propos. Rom.
(), , CSEL , p. , quotes: Miserebor
cui misertus ero.
commiseror commiserabor quemcunque commiseror is the translation in Nov. Test. of . Erasmus choice of commiseror
reected the Greek nuance, of compassion
rather than mercy. ASD VI, , p. , n. 4.
lb
misereor, et commiserabor quemcunque commiseror, id est: quemcunque decretum fuerit commiserari. [C] Certe in priore sermonis huius parte nobiscum faciebat codex Donatiani, in quo sic habebatur scriptum: Miserebor, cui misereor [A]
Hic quoque interpres minus feliciter copiam, vt solet, aectat, [E] vertens in misericordiam praestabo, in misereor Imo potius destituit illum
necessaria copia. [A] Siquidem [B] Hebraeis diuersa sunt verba, quemadmodum et
Graecis, quasi dicas: Miserebor et condonabo siue gratiam faciam. [A] Porro noue
dictum est quod sequitur, [] Scriptura dicit Pharaoni, pro eo quod erat Scriptura
refert dictum Pharaoni.
| [] [D] I g i t u r n o n e s t v o l e n t i s n e q u e c u r r e n t i s. Hanc particulam Chrysostomus antithesin vocat, quasi obiiciatur ab aduersario, qualis est et illa:
Ergo cui vult, miseretur. Sed vbi solutio? O homo, tu quis es et caetera.
[] [A] Q u i d a d h u c q u e r i t u r? ; Id est: Quid adhuc conqueritur aut incusat? Subaudi Deus. Etiamsi Laurentius ac Stapulensis dissentiunt, quorum hic [B] queritur [A] impersonaliter accipi vult, ille passiue; quanquam Laurentius nostram adiungit sententiam, ad quam interpretantur omnes
Graeci interpretes. Primum non inuenio ad istum modum positum, [B] vt
persona non addatur; [A] deinde mea sententia probe quadrat iis quae sequuntur, O
homo, tu quis es, [B] qui respondes Deo? [D] Runus libro tertio sententiam reddit mutatis verbis: Quid ergo adhuc culpamur? [A] Illud tantum admonendus [B] est [A] crassus lector, queritur hoc loco a queror, deponenti verbo, non a
quaero, actiuo, [B] dictum esse. [E] Hic derideat qui volet grammaticulam annotatiunculam, modo sciat Thomam in hunc impegisse lapillum, nisi quod adiicit
alterum sensum, sed priorem non reiicit.
[] [A] O h o m o , t u q u i s e s q u i, e t c a e t e r a. , .
Atqui o homo, quis es?. Caeterum interpres inferius vertit: Et quidem, , hic
dissimulauit. [D] Est autem tacita in vocibus homo et Deus; praeterea
emphasis, haudquaquam ociosa; [E] nihil enim homo collatus Deo. [A] Q u i
r e s p o n d e a s D e o. , id est contra respondens, [B] vt sane
Siquidem faciam E: Siquidem et

hebraea si quis requirat, ad hunc habent
modum. # !"#X & # !
U#. Nam et sic verbum verbo reddere
licet. Et miserebor cui miserebor, et miserabor
quem miserabor. Caeterum apud Hebraeos
inter et X id ferme interest, quod
prius verbum signicet clementem esse in
aliquem, ac gratiam facere, posterius vero X
prope est male aecto compati et ignoscere A,

Hebraeis diuersa sunt verba quemadmodum
et Graecis, quasi dicas, Miserebor et condonabo, siue gratiam faciam BD.
respondes E: respondeas BD.
dictum D E: ductum B C.
quis es? Caeterum BE: quis es tu qui
respondes, non respondeas. Iam enim fecerat
respondentem, Caeterum A.
codex Donatiani See introd., .

copia This addition is a response to Titelmans, as apparent
from textual similarities with Resp. ad collat.

iuv. geront., LB IX, DAB.
Hebraeis faciam In Ex. ,
misereri is rendered with the Pi#el of ,
to have mercy or to have pity. Other verbs
with these meanings are e, , the Pi#el of
and the Nip#al of . Cf. the more
extensive discussion in BD, mentioned in
the app. crit., n.ll. (Siquidem
faciam).
Scriptura dicit Pharaoni The Vg., Faber, f
r, and Nov. Test. read: Dicit enim Scriptura
Pharaoni.
Igitur currentis Nov. Test.: Itaque non
volentis est, neque currentis.
Migne PG , , Chrys. uses in
the sense of objection.
Ergo miseretur Rom. , , in the edd.
Basel and . The Strassburg ed.
and the Clementina read cuius, just like
Wordsworth-White and Weber, who mention
cui in the app. crit. Nov. Test.: Itaque cui
vult, miseretur. Faber, f r: Ergo cui vult
miseretur. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
O homo, tu quis es Rom. , .
Quid adhuc queritur Nov. Test.: Quid
adhuc conqueritur?
col. sq.: Et si conqueritur apud nos non
vsurpatur in signicationem passiuam, tamen
vox Graeca non minus accipi potest passiue, quasi quid amplius expostulatur siue
incusatur, quam actiue: quid amplius siue
adhuc Deus conqueritur: .
Stapulensis Faber translated on f r:
Dicis itaque michi: Quid adhuc queritur?,
and commented in his examinatio, f r:
Verbum , quo hic vtitur Paulus, conqueri, accusare, culpare, repraehendere et similia signicat. Sed hic sumitur impersonaliter.
Quare per aliquod horum potius interpretandum: ne quis putet, cum dicitur quid adhuc
queritur? idem esse ac quid adhuc interrogatur? cum id non sit, sed quid adhuc
accusatur, culpatur et repraehenditur ille qui
peccat en in malo obduratur?
omnes Graeci interpretes E.g. Orig.
C, and Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , BC; cf. Chrys. Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and Cyril,
Explan. in Rom., Migne PG , D.
O homo respondes Deo Rom. , .
Runus In the translation of Orig. De
princ. III, , , GCS , p. : Quid ergo
adhuc culpat? The app. crit. mentions culpamur. According to Migne PG , sq.,
n. , the mss. read culpat, the editions:

culpamur.
crassus lector For the meaning which Er.
attributes to crassus see Adag. (Crassa
Minerua, pingui Minerua, crassiore Musa)
and (Crassiore Musa), ASD II, ,
pp. , ll. .
queror quaero Er. alludes to the
interchange of e and ae, which was still current
in his age.
grammaticulam annotatiunculam See
introd., .
Thomam In Super Rom. lect., cap. , ,
n. , Cai, , p. , Thomas Aquinas oers
three explanations, in which he reckons with
both quaere and queri: . quid oportet
vlterius quaerere de causa bonorum et malorum quae hic aguntur, cum omnia voluntati
diuinae attribuantur, quae est causa eciens,
eo quod nullus potest ei resistere, . conqueritur Deus de hominibus quando peccant,
sicut Is. I, : Filios enutriui et exaltaui, ipsi
autem spreuerunt me, etc. Ideo autem videtur
iustam querimoniam non habere, quia ex voluntate eius totum procedit, cui nullus potest
resistere, . quid adhuc quaeritur, scilicet
ab homine vt faciat bonum vel vitet malum.
Mich. VI, : Indicabo tibi, o homo, quid sit
bonum, et quid Deus requirat a te, etc. Frustra autem requiritur ab aliquo quod non est in
eius potestate. Nihil autem in hominis potestate esse videtur secundum praedicta, quibus
omnia diuinae voluntati videntur adscribi, cui
resisti non potest He believes that the
third explanation is what Paul had in mind.
in hunc impegisse lapillum In the vision
of Er. this was but a minor stumbling point.
Impingere in lapidem is to be found since
Min. Fel. Octauius, , , e.g. in Lact. Inst. II,
, , CSEL , p. , and Jerome, Comm. in
Is. X, , , CCSL , p. , and Epist.
, qu. , , CSEL , p. . Cf. Adag.
(Iterum eundem ad lapidem oendere),
ASD II, , p. sq., ll. . There Er.
does not refer to Ps. (Vg.), , Mt. ,
or Lc. , : Ne forte oendas ad lapidem
pedem tuum. For the diminutive lapillus,
see introd., .
O homo qui The same translation in
Nov. Test.
inferius Et quidem Rom. , .
See introd., .
emphasis See introd., .
Qui respondeas Deo Nov. Test.: qui ex
aduerso respondes Deo?
adducitur ab Origene Homilia in Exodum quarta, [A] vel qui respondes aduersus
Deum; quia dixerat: Quid igitur habet quod queratur, si quae vult, facit? [B] Ac
mea quidem sententia rectius erat qui respondes quam qui respondeas. Iam enim
fecerat respondentem. [A] Nec enim indignatur quod respondeat, sed quod impie
respondeat, [E] nec deterret illum, ne respondeat, sed obiurgat, quod sic ausus sit
respondere. Origenes versus habet quidem qui respondeas, sed interpretatio declarat
illum legisse qui respondes, indicans ideo huic imponi silentium, quod proterue
Deo obmurmurasset; quemadmodum Dominus in Euangelio procaciter percontantes qua autoritate faceret quae faciebat, aut eam potestatem vnde accepisset, ne
responso quidem vllo dignatus est, sed obiecta quaestione quam dissoluere non
audebant, occlusit illis os. At reuerenter sciscitantibus idem vbique placide respondet. In sententia non multum est discriminis, sed Graeca vix recipiunt illud respondeas. Velut ante non est versum: omnis qui iudices, quemadmodum
huius epistolae capite decimoquarto interpres
vertit: Tu quis es qui iudicas alienum seruum? Nec Chrysostomi nec Theophylacti
nec Ambrosii nec Augustini interpretatio declarat potius esse legendum qui respondeas quam qui respondes. Paranti respondere petulantius apte diceretur: Tu quis es
qui respondeas, at obiurganti eum qui iam respondit proterue, magis congruit Tu
quis es qui respondes. A malis seruis sumpta est metaphora, qui quum dominorum
iussis obmurmurant, responsatores dicuntur. Itaque sic hoc loco dictum est: Quid
facis, homo, responsans Deo? Tractat hunc locum Augustinus in octoginta trium
quaestionum sexagesimaoctaua, refellens haereticorum calumnias, colligentium ob
id Paulum ad conuitia subito deexisse, quod nodum quaestionis propositae explicare non posset. [A] E i q u i s e f i n x i t. Qui nxit est Graece, et satis erat,
. Se [D] pronomen [A] superuacaneum est.
[] [B] E x e a d e m m a s s a. , quod Augustinus adducit: ex eadem conspersione. Sentit enim argillam humore maceratam temperatamque. [A] A l i u d i n h o n o r e m. . Laurentius rectius verti posse
putat decus ac dedecus; maxime quod in vasa non cadat contumelia. Atqui quum
a contemnendo dicatur contumelia, quid obstat, quo minus in rem inanimam competat contumelia, quum ea et expetatur et contemnatur? Quod si minus quadraret,
tamen metaphora gratiam etiam adiungeret; [B] veluti si quis Bassum aureis vasis
excipientem onus ventris, apud Martialem, dicat aurum acere contumelia. [A]
Illud verum est, in decus ac dedecus schematis iucunditatem reddi, quae perit in
honore et contumelia.
[] Q u o d s i D e u s v o l e n s. Ad hanc orationis partem nihil sequitur
quod respondeat, quapropter ad superiora referamus oportet, vel ad illud: Quis
es tu, homo, qui respondes Deo?, vel ad illud: An non habet potestatem? [B]
Quid igitur habet quod queratur BE:
quod igitur habet quid queratur A.
Nec BE: Non A.
nec deterret Augustinus E: Quan-
quam interpretatio Origenis haud multum

abest a vulgata lectione, eamque clarius etiam
sequitur Augustinus BD.
posset D E: possit B C.
Ei E: Et AD.
Ei qui se superuacaneum est B
E: Et qui se superuacaneum est inter
(p. ) dissimulauit et (p. ) Qui
respondeas Deo posuit A.
Aliud contumelia inter potestatem et (p. ) Et non misericordiam

posuit A.
respondes E: respondeas AD.
Origene Hom. in Ex. , , GCS , , p. :

o homo, tu quis es, qui contra respondeas
Deo?
nec deterret posset Just like in
this addition Er. defends the translation
respondes in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, C.
Origenes versus In Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , BC, Orig. quotes: O
homo, tu quis es qui contra respondeas Deo?
The passage quemadmodum respondet
(ll. ) is a paraphrase of Orig.s comment.
Dominus os Mt. , , Mc.
, , and Lc. , .
At reuerenter respondet In Comm.
in Rom. VII, , Migne PG , C
A, Orig. refers to the way in which a master could respond to polite or insolent questions of a slave, to Dn. , sqq., and to Ioh.
, .
Rom. , , in the Vg.: omnis,
qui iudicas.
quemadmodum seruum Rom. ,
.
Chrysostomi Theophylacti In Hom. in
Rom. , , Migne PG , sq., Chrys.
discusses the objection as if it had really
been raised, as does Theophyl. in Expos. in
Rom. , , Migne PG , D. Persona, f v, oers as translation of Theophyl.s text: O homo tu quis es vt respondeas
Deo.
Ambrosii Ambrosiaster. In both Er.s ed.,
, pp. and , is quoted: qui respondeas
Deo.
Augustini In Expos. propos. Rom. (),
, CSEL , p. sq. Aug. quotes: O homo
tu quis es, qui respondeas Deo, and explains:
Quamdiu gmentum es, inquit, et ad massam luti pertines nondum perductus ad spiritualia, vt sis spiritualis omnia iudicans et
a nemine iudiceris, cohibeas te oportet ab
huiusmodi inquisitione, et non respondeas
Deo.
responsatores People who object or reply. Cf. Er. De lib. arbitr., LB IX, C:
velut si herus dicat seruo responsatori: Quid
tua refert, quare sic iubeam, tu fac quod

iubeo?, and Coll. (Abbatis et eruditae),
ASD I, , p. . Hoven s.v.
Augustinus Quaest. , qu. , CCSL A,
pp. .
Ei qui se nxit Nov. Test.: ei qui nxit.
Qui nxit superuacaneum est Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Nunquid dicit gmentum ei qui se nxit.
In futuro est, dicet, non in praesenti dicit,
. Neque est pronomen se; quod si esset,
magis dicendum erat: qui ipsum nxit, seu
illud, siue qui id nxit, .
Ex eadem massa The same reading in Nov.
Test.
Augustinus Aug. quotes in Expos. propos.
Rom. (), , CSEL , p. : conspersione, instead of massa in the Vg.
1 Aliud in honorem The Vg. reads: aliud
quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam. Nov. Test.: aliud quidem vas in honorem, aliud vero in ignominiam.
2 Laurentius Valla, Annot., Garin, , p. ,
col. : Ego vt redderem Graecam elegantiam,
dixissem: aliud quidem vas in decus, aliud
vero in dedecus, siue hoc quidem vas ad
decus, illud vero ad dedecus. Neque enim
contumelia hoc vocari potest quod in vsus
turpes vas at: ,
.
cadat About synonymous with competat
in l. sq. Cadere in is used here in the
meaning of to be consistent with, suit,
t given in OLD. See also above, l. sq.
ad Rom. , .
Martialem I, , sq.: Ventris onus misero, nec te pudet, excipis auro,/Basse, bibis
vitro; carius ergo cacas.
Illud verum contumelia Though
Er. praised Vallas translation that renders the
prosonomasia (see above, ad Rom. , ,
n.l. ) and the (cf. introd., )
of the Greek text, he did not take it up in Nov.
Test. Cf. Rummel, Annotations, pp. .
For the gure of speech, see also above, Annot.
in Rom. , , n.l. .
Quod si Deus volens The same text in Nov.
Test.
lb
Origenes existimat orationem alioqui incompositiorem componi posse ad hunc

modum: Volens Deus ostendere iram et notam facere potentiam suam, sustinet in
multa patientia vasa irae, apta in perditionem, vt notas faceret diuitias gloriae suae
in vasa misericordiae. Quod si supplere placet aliquid, | quandoquidem deesse
constat, subaudiri potest: non habent quod incusent aut disceptent cum Deo.
[D] Quidam Latini codices habebant Quid si Deus, verum Graecis est . [B]
S u s t i n u i t i n m u l t a p a t i e n t i a. , Graecis verbum anceps, quod
Augustinus in Quaestionibus in Exodum ita legit: attulit in multa patientia vasa
irae. [C] Rursus aduersus Faustum libro vigesimoprimo, capite secundo. [B] Neque
enim Graece est , quod signicat ferre, sed , quod magis sonat in
medium adducere aut oerre. Et ne quid hoc loco causemur scripturam casu
vitiatam, citat idem ad eundem modum, quum alias, tum libro secundo Contra
duas epistolas Pelagianorum, ad Bonifacium. Quod si vera lectio est, sensus erit:
Ea vasa parata in interitum, diu expectata, tandem adducta in suam poenam;
quanquam Origenes plane interpretatus est: sustinuit ac tolerauit; atque hunc non
illibenter sequi solitus Ambrosius. [D] Consentiunt cum his Chrysostomus, et huic
accinens Theophylactus. [A] A p t a i n i n t e r i t u m. , id est aptata
siue parata.
[] [B] V a s a m i s e r i c o r d i a e. . Recte illud annotauit Augustinus, Graecis dici non proprie vas excipiendo liquori paratum, sed quodcunque pertinens ad vsum domesticum. Proinde apud Liuium in conceptis legatorum orationibus puerorum et vasorum nomine tota supellex signicatur. Caeterum
liquoris capax vas appellant Graeci. [A] P r a e p a r a u i t i n g l o r i a m.
Graeci [B] in nonnullis codicibus [A] addunt , id est suam. [B] Mihi magis
probatur altera lectio, ne bis idem dicere videatur. Quod enim antea vocauit ,
hic vocat gloriam.
[] [A] Q u o s e t v o c a u i t. , id est: quos et vocauit
nos; quanquam illud in quibusdam Graecis codicibus non adscribitur; additum est autem explicandi causa: quos et vocauit, nempe nos. Ac rursum, ne nos videretur ad solos Iudaeos pertinere, subiicit: non solum ex Iudaeis, verum etiam ex gentibus.
[] E t n o n m i s e r i c o r d i a m c o n s e q u u t a m , m i s e r i c o r d i a m
c o n s e q u u t a m. Id in Graecis codicibus non habetur adscriptum, [C] nec
additur ab Augustino, qui testimonium hoc refert libro aduersus Faustum
Sustinuit E: Tulit B.
Origenes misericordiae Orig.

Comm. in Rom. VII, , Migne PG , A
(sustinuit, also the reading of the Vg.,
consequutam, misericordiam consequutam BE: consec. m. con. A.

instead of sustinet). The reading sustinet
is to be found twice in the sentence following the sentence quoted here: In quo hoc
videtur intelligi, quia dum sustinet Deus et
patienter fert incredulos et indeles, notam
facit hominibus et patientiam et potentiam
suam: patientiam, dum diu sustinet, si forte
resipiscant et conuertantur; potentiam, dum
aliquando punit et agitia non vsquequaque
inulta derelinquit.
Quidam Latini codices This may refer to
the Constantienses, two codices which Johann
von Botzheim, Canon of Constance, probably
showed to him in the Chapter library on the
occasion of Er.s visit in SeptemberOctober
and sent to him later; both of them have
now disappeared. See introd., .
Sustinuit in multa patientia Nov. Test. A:
tulit in multa longanimitate; BE: tulit
multa animi lenitate.
Augustinus vasa irae Quaest. in
Hept., II, , ad Ex. , , CCSL , p. .
aduersus Faustum Aug., Contra Faust. XXI,
, CSEL , p. .
alias Bonifacium Aug. reads adtulit in Contra duas ep. Pelag. II, , CSEL ,
p. , and IV, , , p. , and further
in several other works, among which Contra
Iulianum opus imperfectum, II, , CSEL ,
, p. , and Enarr. in Ps. , , , and
in Ps. , , CCSL , pp. and ,
respectively.
Origenes tolerauit For sustinuit see
n.ll. . Er. may have borrowed the part
sustinuit ac tolerauit from Personas translation of Theophyl., mentioned below, n.l. .
Ambrosius Ambrosiaster. In Er.s ed., p.
, the text is quoted as in multa sustinuit
patientia. In the comment no mention is
made of tolerauit. In Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and , sustinuit is
only mentioned in the app. crit.
PG , : .
Migne PG , B: . Persona, f r: sustinuit et tolerauit.
Apta in interitum Nov. Test.: apparata in
interitum.
Apta parata Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Vasa irae apta ad
interitum. Graece est aptata, .
In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C
D, Er. criticizes Titelmans of defending the
translation apta.
Vasa misericordiae The same translation in
Nov. Test.
Augustinus Quaest. in Hept., III, ,
ad Lv. , , CCSL , p. : Hoc autem

isto loco vas dicit, quod Graeci appellant ; hoc enim nomen generale est omnium
vtensilium.
apud Liuium signicatur In Annot.
in Act. , , ASD VI, , p. , l. sq., Er
writes: Vas electionis. . Ego maluissem organum electum. Quanquam vasa veteribus omnis dicebatur supellex. Er. seems
to refer to Liv. I, , : Rex, facisne me
tu regium nuntium populi Romani Quiritium, vasa comitesque meos?, where a fetialis
(member of the college of priests who represented the Roman people in their dealings
with other nations. OLD) addresses the king
in a set formula (conceptis verbis).
puerorum A (young) male slave is often
called puer. Cf. OLD, s.v. puer.
Praeparauit in gloriam Nov. Test.: praeparauerat in gloriam.
Graeci suam is found in codd.
, corr and a few other late mss. ASD VI,
, p. , n. 5. In the Vg. suam is omitted.
antea vocauit Both the Vg. and Nov.
Test. give honorem as translation for
in v. and gloriam for in v. . Er.
ascribes the same meaning to these words.
Quos et vocauit Nov. Test. A: quos et
vocauit nos; BE: quos et vocauit, nimirum
nos. In the edd. of Strassburg and Basel
and , and in Wordsworth-White nos is
omitted. The Clementina and Weber add it.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
non solum verum etiam gentibus
The reading of Nov. Test.; Vg.: sed etiam.
Et non consequutam In Nov. Test.
this passage is omitted. Cf. Quae sint addita
(ed. D, f Oo v, LB VI, ** r): Hieronymus fatetur aliquid superesse.
nec additur consequutam The
additions are a response to Lees remark in
his Annot. in annot. Er. CXLV, f r ad
Rom. , : Origenes legit: et declarat: sicut
et ecclesia legit; Er. also responded in Resp.
ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLV, ASD IX, ,
p. sq., ll. ; he pointed out that
Origen in Comm. in Rom. VII, , Migne
PG , C and CA, quoted
the passage Et non misericordiam consecutam, misericordiam consecutam. Et erit
Dei viui as a variation on Hos. , (and ),
but did not explain it as a rendering of Pauls
own opinion.
Augustino Contra Faust. XXII, , CSEL
, p. .
lb
vigesimosecundo, capite octuagesimonono. Porro Ambrosius nec legit hanc partem

nec interpretatur. Origenes in Commentariis locum hunc apud Paulum recenset
his verbis: qui ante non eramus plebs eius, nunc plebem suam vocauit, et non dilectam, dilectam et caetera; vnde apparet hunc vnicam tantum particulam legisse,
. Quin et [D] Chrysostomi pariter ac [C] Theophylacti interpretatio
palam declarat illos non aliter legisse quam legit Origenes et Ambrosius. [A] Caeterum apud Osee capite secundo, quo ex loco testimonium hoc assumpsit Paulus, nec habetur: misericordiam consequuta nec dilecta, sed duntaxat: Et erit in loco
vbi dicetur eis: Non populus vos, dicetur eis: Filii Dei viuentis; [C] nisi quod ibi
praecessit: Et miserebor eius quae fuit Absque misericordia. [A] Siquidem apostolus magis sententiam reddidit quam verba prophetae. Quanquam diuus Hieronymus edisserens [C] huius prophetae caput primum, vnde locus hic pendet, [A]
indicat geminam fuisse lectionem: in aliis scriptum fuisse, quemadmodum nos
habemus, , in aliis . Ac posteriorem ceu
veriorem magis approbat, tum quod ita legatur in emendatioribus exemplaribus,
tum quod aptius respondeat ad Israel non consequutum misericordiam, [C] quum
e diuerso sequatur: Et domui Iuda miserebor. Rectius autem congruit et cum eo
quod in ne capitis secundi legimus Et miserebor eius quae fuit Absque misericordia. Quum autem hic locus e superiore pendeat, vbi dicitur: Voca nomen eius Absque misericordia, probabile est et hic fuisse scripturam variam. [A] Proinde lector
aliquis oendens diuersam lectionem arbitratus est in vtraque scriptura particulam orationis esse omissam, et addidit quod putabat deesse. [C] Augustinus existimat ex eodem prophetae loco sumptum quod scribit Petrus apostolus in epistolae
prioris capite secundo: Qui aliquando non populus, nunc autem populus Dei; quorum aliquando non misertus est, nunc autem miseretur. Videtur Petrus in hoc dissidere a Paulo, quod misertus legit pro dilectus, sed in ordine aeque dissidet cum
propheta, | apud quem prior est lia cui nomen Absque misericordia, cui succedit lius cui nomen Non populus meus. Idem est ordo in commutatione priorum
nominum in ne capitis secundi: Et miserebor eius quae fuit Absque misericordia,
et dicam Non populo meo: Populus meus es tu. Porro quod sequitur apud Paulum:
Et erit: in loco vbi dictum est eis: Non plebs mea vos, ibi vocabuntur lii Dei viui,
e primo capite sumptum est. Quod autem apud prophetam dictum est de populo
Israelitico, Paulus per similitudinem detorsit ad gentes. In codice peruetusto Donatiani alteram particulam omissam repperi. Sic enim habebat: Vocabo non plebem
meam plebem meam, et non misericordiam consequutam misericordiam consequutam.
[] [A] I b i v o c a b u n t u r. additum est ab apostolo, quum in propheta
non sit, videlicet quo magis dilucide diceret. D e i v i u i. Viuentis est Graece,
.
[] P r o I s r a e l. Super Israel siue de Israel: , quanquam praepositio
haec anceps est. S i f u e r i t n u m e r u s. Testimonium est apud Esaiam capite
decimo; in quo quum consentiant Septuaginta cum Hebraica veritate, Paulus tamen
nonnihil dissidet, licet in verbis magis quam in sententia. Siquidem Septuaginta
verterunt: , id est: residuum conuertetur. At Hieronymus

vertit in hunc modum: Si enim fuerit populus tuus Israel quasi harena maris, reliquiae
conuertentur ex eo.
illos D E: illum C.
Ambrosius D E: Amb. C.
Osee CE: Oseam A B.
capite secundo E: cap. primo A B, cap. ii
C D.
ibi D E: mihi C.
Hieronymus BE: Hiero. A.
huius indicat geminam CE: hunc
locum, indicat huius loci geminam A B.
CE: A
B.
CE: A B.
et addidit AE: et non addidit E c.
epistolae prioris E: epistolae Petri prioris C D.
quo magis AD E c: o magis E (mendum
typographicum).
diceret BE: diceret. Siquidem hebraea sic
habent. z !n & # "n!a
"a A.
ex eo. BE: ex eo. Hebraica sic habent. !k
e " "k T" "n " ! A.
Ambrosius Ambrosiaster. This part of the v.

is omitted in Er.s ed., p. , and in Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and .
qui ante dilectam, dilectam Orig.
AB.
Chrysostomi Theophylacti Neither
sq., nor Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AB, pay attention to
this part of the verse.
Origenes See above, p. sq. n.ll.
.
Ambrosius See above, n.l. .
misericordiam consequuta Hos. , .
dilecta Orig. Comm. in Rom. VII, ,
Migne PG , AB.
Et erit Filii Dei viuentis Hos. ,
b.
Et miserebor Absque misericordia
Hos. , .
Hieronymus Comm. in Hos. I, ,
, CCSL , p. .
Hos. , (cf. , :
) in LXX.
Et domui Iuda miserebor Hos. , .
Et miserebor Absque misericordia
Hos. , b.
Voca nomen eius Absque misericordia
Hos. , a.
Augustinus miseretur . Petr. , a
reads in the Vg.: Qui aliquando non populus, nunc autem populus Dei; qui non consecuti misericordiam, nunc autem misericordiam consecuti. The passage quorum ali-
quando non misertus est, nunc autem miseretur is a variation on the second part of this
verse borrowed from Aug. Contra Faust. XXII,
, CSEL , p. .
Non populus meus Hos. , .
Et miserebor Populus meus es tu .
Hos. , b and a.
Et erit viui Hos. , b.
Ibi vocabuntur Also in Nov. Test.
Ibi additum est Hos. , b reads:
Et erit: in loco vbi dicetur eis: Non populus
meus vos, dicetur eis: Filii Dei viuentis. In
LXX :
,
. Rom. , : ibi vocabuntur lii
Dei viui and .
Dei viui Nov. Test., just like Faber, f r:
Dei viuentis.
Pro Israel Nov. Test.: super Israel.
Si fuerit numerus The same text in Nov.
Test.
Esaiam ex eo Is. , a. LXX,
ed. Tischendorf, 2 reads:
. Er. bases himself on Hier. Comm.
in Is. IV, , , CCSL , p. : Et pro
eo quod scriptum est: Reliquiae conuertentur, pro eo dicitur in Hebraeo numero singulari: quod reliquum est conuertetur, id est
, in Hebraeo scribitur sar
iasub. The passage in l. sq.: Si enim
ex eo, is the translation from Hebrew of Is.
, in the Vg. and in Comm. in Is. IV, ,
, CCSL , p. .
[] V e r b u m e n i m c o n s u m m a n s. Verbum accusatiui casus est, consummans et abbreuians masculini generis, vt subaudias est, nempe Deus, [B]
, id est: [A] sermonem enim consummans. [B] Id palam aperiunt
[D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus hunc enarrantes locum. Nec obstrepit huic
annotationi quod Origenes et Ambrosius de verbo abbreuiato interpretantur, quum
hic vtrumque positum sit: qui consummat et abbreuiat, Pater est; qui consummatur et abbreuiatur, vel Christus est vel huius doctrina. [A] Quanquam haec quoque
nonnihil dissentiunt ab Hebraica veritate, [B] iuxta quam ita legimus autore Hieronymo: [A] Consummationem enim et abbreuiationem Dominus Deus exercituum
faciet in medio omnis terrae. Locus est huic anis sententiae apud eundem prophetam capite octauo. Consummationem enim et abbreuiationem audiui a Domino Deo
exercituum super vniuersam terram. Porro quod adiecit: praedixit Esaias, non est vaticinantis de futuro, sed quod hoc testimonium praecesserit illud quod prius adduxit;
vnde commodius erat: sicut superius dixit Esaias.
Porro ", sabaoth, Hebraeam vocem reliquit apostolus, quam Septuaginta
bifariam solent vertere, aliquando id est omnipotens, alias
id est virtutum. Solus Aquila vertit: id est exercituum. [E] Indicauit hoc Hieronymus enarrans Esaiae caput primum. [A] Paulus,
vt dixi, vocem Hebraicam non putauit esse mutandam, opinor, ob id quod in ea
lateat nonnihil mysterii, quod aliena lingua reddi non potuerit.
[] R e l i q u i s s e t n o b i s. , id est: reliquisset in nobis. Testimonium sumptum est ex Esaiae capite primo.
[] Q u i d e r g o d i c e m u s? Quod sequitur, pronunciatiue legendum est,
non interrogatiue: Quid ergo dicemus? Nempe hoc dicemus, gentes ex de iustitiam consequutas et caetera. Annotauit hunc quoque locum Augustinus libro De
doctrina christiana tertio. [D] Et [B] ad hunc modum edisserit Theophylactus.
[] [A] N o n p e r u e n i t. , quod verbum varie vertitur. Est autem
proprium festinantis ad occupandum aliquid; vt intelligas et Israelitas eo contendisse per opera legis, verum gentes exclusis illis occupasse.
[] Q u a s i e x o p e r i b u s. , id est: tanquam ex operibus; et
addunt Graeci id est legis, vt intelligas de [D] operibus de charitateque
vacuis; [E] apud Latinos non additur. [D] Annotauit [E] Chrysostomus, et hunc
sequutus [D] Theophylactus, voculam , quasi signicet Iudaeorum opera, non
fuisse vere opera legis. Mihi videtur et ad imputationem referri posse. Nam Iudaei
salutem acceptam ferebant suis operibus exclusa gratia Dei.
aperiunt Theophylactus E: aperit Vulgarius B, aperit Theophylactus C, aperit Chrysostomus ac Theophylactus D.

enarrantes D E: enarrans B C.
terrae. Locus BE: terrae. Hebraica sic
habent. Locus " !& p# T !k
W WM"a & A.
Porro quod adiecit Esaias inter

potuerit et Quid ergo posuit A.
" scripsi cum BAS: AD, &
E.
Porro potuerit inter
capite primo et Porro quod adiecit posuit
A.
E: A
D.
omnipotens E: dominus omnipotens AD.
E:
AD.
virtutum E: dominus virtutum AD.
E: AD.
exercituum E: dominus exercituum
AD.
Reliquisset capite primo inter

terram et Porro posuit A.
consequutas D E: consecutos A, consecutas
B C.
Augustinus A B D E: August. C.
operibus Dei E: ceremoniis AC, operibus vacuis. Annotauit Theophylactus
Dei D.
Verbum enim consummans Nov. Test.: Sermonem enim perciens.

Verbum Deus Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Consummans et
breuians refertur ad dominus, quae sunt
casus nominatiui; nam Verbum casus est
accusatiui, .
PG , .
PG , CA. The passage in
ll. : qui consummat doctrina is
a summary of Origens exposition.
Ambrosius In Er.s ed., p. , Ambrosiasters text reads: Saluari hos promittit, quos
reliquos dicit per verbum, quod iuste deniens breuiauit Dominus super terram. Conuenit enim, vt in solo nomine Domini conditoris consequatur salutem creatura, hoc est,
per dem: quia sublatis omnibus neomeniis,
et sabbato, et circumcisione, et lege escarum,
et oblationibus pecorum, sola des posita est
ad salutem, quae abbreuiata ex lege est Cf.
and .
Consummationem omnis terrae Is.
, .
Consummationem vniuersam terram Is. , .
Porro Hieronymus primum
Comm. in Is. I, , , CCSL , p. sq.:
Pro Domino exercituum, quod nos, secuti
Aquilam, in Latinum vertimus, in Hebraeo
legitur Dominus sabaoth, quod LXX interpretes pro locorum qualitate dupliciter transferunt, aut Dominum virtutum aut Dominum omnipotentem.
Aquila Born in Sinope in Pontus, he lived
under Hadrian (). He translated the
OT in Greek. See ODCC s.v.
Esaiae Is. , Vg.: Nisi Dominus exerci-
tuum reliquisset nobis semen, quasi Sodoma

fuissemus et quasi Gomorrha similes essemus.
Reliquisset nobis The same text in Nov. Test.
Esaiae Again Is. , Vg., quoted in the
previous note.
Quid ergo dicemus? Nov. Test.: Quid igitur
dicemus?
pronunciatiue See above, n.l. ad Rom.
, .
Augustinus Doctr. chr. III, , , CCSL ,
p. sq.
Migne PG , A.
Non peruenit The same translation in Nov.
Test.
Quasi ex operibus Nov. Test.:
and tanquam ex operibus legis (tanquam om. A). Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
addunt Graeci Modern edd. of NT
read and mention in the app.
crit.
operibus vacuis Instead of ceremoniis in AC. A notable change, according to J.B. Payne under the inuence of Reformation theology. Payne, Lutheranizing, p.
.
PG , :
,
.
, ,
.
PG , B: , .
. , , ,
, ,
, .
quasi opera legis implying that he
[Paul] indicates that the works of the Jews
were not really works based on the law.
lb
[] [A] P e t r a m . Graecam vocem hanc libenter vsurpant interpretes, quum possent dicere: oensae siue oendiculi aut obsta|culi; [B] licet
haud nesciam interim manere dialecton Hebraicam: lapis oendiculi pro lapide
oensorio aut lapis in quem oendunt. [A] Nec video quid oendat quosdam in
, quod haud dubie signicat impingo vel oendo. Caeterum testimonium hoc contextum est e duobus Esaiae locis. Initium enim, nempe: pono in Sion
lapidem, et nis, nempe: et omnis qui credit in eo, non confundetur, sumpta sunt
ex Esaiae capite vigesimooctauo. Caeterum quod in medio intertexuit, et lapidem
oensionis et petram scandali sumptum [D] est [A] ex eiusdem capite octauo. Quanquam hoc quoque loco Paulus magis studuit sensum reddere quam verba. Quum
enim Hebraica veritas habeat qui crediderit, non festinet, iuxta Septuaginta aeditionem dixit: non confundetur. N o n c o n f u n d e t u r. , id est:
non pudeet.
EX CAPITE DECIMO
[] V o l u n t a s q u i d e m c o r d i s. , quod signicat aliquid

animo gratum et acceptum. [B] Aurelius Augustinus explicans carptim aliquot
huius epistolae quaestiones legit pro bona voluntas, [D] quemadmodum hic
interpres verterat in Luca. [B] Graecae voci ad Hebraeam ectae nihil habet sermo
Romanus quod proprie respondeat. Nam nemo laturus sit, opinor, si quis dicat:
Delicium cordis mei. [E] Sonat autem propensam beneuolentiam ac fauorem
gratuitum quem quis gerit erga alterum, qualis est Dei erga nos. [A] Item quae
sequuntur non per omnia quadrant; sic enim Graeci:
, id est: et deprecatio quae t ad Deum, pro
Israel est ad salutem. Sentit enim se praestare Iudaeis quod potest, propensam animi
voluntatem et precationes apud Deum.
[] Q u o d a e m u l a t i o n e m q u i d e m. , id est aemulationem Dei sine quidem. [E] Qui nihil sciat nisi Latine, quem sensum percepturus
est ex his verbis: aemulationem Dei habent? Aemulatio in bonam partem sonat
imitationem, in malam inuidentiam. Neutrum hic quadrat. Itaque nos studium
vertimus, qua voce Latini signicant vehementem animi fauorem. [A] Et scientia magis cognitionem sonat, . Aderat studium, sed sine iudicio, vt
sedulitas quem stulte diligit, vrget.
confundetur BE: confundetur. Nam hebraea sic habent: !"a p!
! & !n e e TO !t A.
ectae E: actae BD.
Petram Vg.: petram scandali,
Nov. Test.: lapidem oendiculi. Er. likes
diminutives; cf. introd., .
dialecton Like in Annot. in Rom. , ,
Romanus E: Rhomanus BD.

precationes BE: orationes A.
BE: A.
l. . The acc. of in Latin characters, also to be found in e.g. Quint. Inst. IX,
, and Suet. Tib. . Cf. Annot. in Ioh. ,
, ASD VI, , p. , l. : cermatistae.
Nec video oendo Er. possibly

refers to Faber Stapulensis, who translated,
f v: repulerunt instead of oenderunt
and explained, f r: et oenderunt
restiterunt/repulerunt signicat. Cf. below,
n.l. , Annot. in Rom. , (CWE
, p. ).
impingo Cf. below, Annot. in Rom. , ,
ll. , where Er. gives it as a translation
of .
pono in Sion lapidem Is. , .
et omnis non confundetur Pauls
rendering of Is. , : ! !#n, there
translated in the Vg. as qui crediderit, non
festinet. In Comm. in Is. IX, , ,
CCSL , p. sq., Hier. presents this text
as the translation from Hebrew and qui crediderit, non confundetur as the Latin translation of the LXX reading
.
lapidem oensionis et petram scandali
Is. , . For the Hebraism, see above, ad Rom.
, , ll. and n.l. : ignominiae.
hoc quoque verba Similar remarks are
listed ad Annot. in Rom. , , n.l. .
Non confundetur Nov. Test.: non pudeet.
confundetur In ecclesiastical Latin confundi can be used in the meaning of to be
ashamed (cf. Plater-White, p. , ).
pudeet Neither pudeo nor pudefacio
are mentioned in dictionaries, only pudefactus in Gell. XV, , .
Voluntas quidem cordis Nov. Test.: propensa quidem voluntas cordis. Cf. ASD VI,
, p. , n. 1.
Aurelius Augustinus In Expos. propos. Rom.
(), , CSEL , p. , Aug. indeed translates: bona voluntas instead of voluntas.
quemadmodum Luca Lc. , .
This addition may be connected with
the criticism of Er.s comment on
in Annot. in Lc. , , from Lee (Resp. ad
annot. Ed. Lei, ad XXX, ASD IX, pp.
, ll. ), N. Beda (Supputat. error. in
cens. N. Bedae, LB IX, F), Sutor (Apolog.
adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX, E), and
Franciscus Cigalinus (Ep. , ll. ).
Cf. Annot. in Lc. , , ASD VI, , pp.
, ll. .
Graecae ectae in LXX and NT
was formed on the example of Hebrew &T,
in the meaning of Gods grace or favour
accorded to men and shown by blessings.
KoehlerBaumgartner, s.v., and ThDNT ,
pp. , for NT pp. . Cf. next
note.
Delicium cordis mei Seems to refer to Ps.

, and Sir. , (both in LXX and
Vg.), where, according to Liddell-Scott, means object of desire.
Also in Theodoret.
(c. c. ), Interpr. Rom. , , Migne
PG , B, Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , C, and Ps. Oecumenius,
Comm. in Rom. XVI, Migne PG , A
B. Modern edd. of NT mention this reading
in the app. crit. and read instead ,
as also Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG
, : . Cf. Orig. Comm.
in Rom. VIII, , Migne PG , B, and
Aug. Expos. propos. Rom. (), , CSEL ,
p. : t pro illis, like the Vg., and Ambrosiaster in ed. Er., p. : t ad Deum pro illis
(cf. Comm. in Rom. , , CSEL , , pp.
and ). See also ASD VI, , p. , n. 3.
Metzger, Text. Comm., p. , writes that is decisively supported by early and representative witnesses of several types of text
and suggests that may have been
added when this v. was made the beginning
of a lesson read in church services.
precationes In A orationes, which the
Christians chose for prayer, because preces
had a pagan overtone. But in the fth century it had become hackneyed and banal,
so that it was substituted by preces. Lfstedt, Syntactica , p. , and Peregrinatio,
p. sqq. and Mohrmann, tudes , p.
and , p. .
Quod aemulationem quidem Nov. Test.:
quod studium Dei habent. Quidem, an
equivalent of which is not to be found in NT,
was added in the Strassburg and the Basel
and edd. The Clementina reads:
quod aemulationem Dei habent.
Quod aemulationem vrget The
addition is connected with criticism
by Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, D, Er. also explains that has divergent meanings: nunc ad admirationem, nunc ad inuidentiam, nunc ad
aemulandi studium, nunc ad vehementem
amorem, nunc ad alium prauum aectum
pertinet. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
scientia Both the Vg. and Nov. Test.
read secundum scientiam.
Aderat vrget In Annot. in Rom.
, , l. sq., Er oers studium and
sedulitas to explain .
sedulitas vrget Quotation from Hor.
Epist. II, , : sedulitas autem, stulte quem
diligit, vrget.
lb
[] E t s u a m q u a e r e n t e s s t a t u e r e. Hic Graeci repetunt iustitiam. Est

enim sermo ex traductione vocis eiusdem festiuior. [D] Subest et in suam
et Dei; item in statuere et non sunt subiecti. Haec enim inter se pugnant sensu magis
quam verbis. [A] Est autem id est propriamsignicantius quam suam.
[] [B] F i n i s e n i m l e g i s C h r i s t u s. hoc loco consummationem
ac perfectionem sonat, non interitum; quod indicauit et Augustinus explanans
Psalmum quintum, [E] rursus aduersus Priscillianistas et Origenistas, capite septimo. [B] Nam Graeci quod absolutum et omnibus quae solent requiri, perfectum
est, appellant. Summa igitur legis est Christus. Et in Psalmis quorum titulus
habet In nem, existimant aliquid reconditius et secretius esse vestigandum. Quod
hic dixit , alias vocat .
[] [A] M o s e s e n i m s c r i p s i t. [E] Scribit est Graecis. [A] Hic locus
deprauatus est apud nos; apud Graecos recte sic habetur:
[B] [A] , .
Id est: Moses enim scribit iustitiam quae est ex lege, quod qui fecerit haec homo,
viuet in eis. Laurentius argutatur hoc loco, sed obscurius, id sentiens, non totam
orationem ad Mosen esse referendamnempe hanc: quoniam iustitiam quae ex
lege est, homo viuet in ea, quasi totum hoc scripserit Moses, verum posterius hoc
duntaxat: qui fecerit haec homo, viuet in eis. Retulit enim verba quae sunt Leuitici
capite decimooctauo: Custodite leges meas atque iudicia, quae faciens homo, viuet in
eis. Itidem legis Ezechielis vigesimo iudicia mea proiecerunt, quae faciens homo viuet
in eis. Siquidem Paulus [D] docendi gratia [A] geminam facit iustitiam: alteram
Mosi, quae requirit opera legis, alteram euangelii, quae dem requirit in Christum.
[E] De altera dicit Moses aut, si mauis, ipsa iustitia loquitur: qui fecerit haec, viuet
in ipsis. Altera, quae est ex de, sic loquitur: Ne dixeris in corde tuo. Ad hunc modum
interpretatur Chrysostomus: Moses, inquit, ostendit nobis iustitiam quae est ex
lege, qualis sit et quanti momenti. Qualis igitur est et vnde commenda|tur? Ab
eo quod implet praecepta: qui fecerit ea, inquit, viuet in illis. Ac paulo post:
Sed dic nobis, o Paule, et alteram illam iustitiam, quae est ex gratia et caetera.
Lectio Theophylacti consentit cum lectione Chrysostomi, nec dissentit enarratio.
traductione vocis eiusdem D E: conduplicatione AC.

BE: A.
Moses A CE: Moyses B.

vigesimo BE: Cap. xx. A.
Et suam quaerentes statuere Nov. Test.: et

propriam iustitiam quaerentes constituere.
Cf. Faber, f v: et propriam iustitiam
quaerentes statuere.
Graeci Tischendorf, Merk and Nestle12
mention this in the app. crit.,
Aland et al. between square brackets. Tert.
repetes iustitiam in Adv. Marcion. V, , ,
CCSL , p. . See also ASD VI, , p. ,

n. 3.
traductione repetition. It replaces in D
and E conduplicatione in AC. See introd.,
.
See introd., .
Finis enim legis Christus Nov. Test.: Nam
perfectio (Finis enim A) legis, Christus.
Cf. ThDNT , pp. , particularly p. sq.
Augustinus septimo Enarr. in Ps. ,
, CCSL , p. : In nem, psalmus canticum Dauid: Finis legis Christus ad iustitiam omni credenti. Hic enim nis perfectionem signicat, non consumtionem.,
and Contra Priscillianistas et Origenistas, , ,
CCSL , p. : Quod autem illo loco dicit
apostolus: Deinde nis, cum tradiderit regnum Deo et Patri [. Cor. , ], ibi nem
non consumentem, sed percientem signicat. Sicut dictum est: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti, quo lex perciatur, non quo aboleatur.
absolutum See introd., .
Et in Psalmis vestigandum In
nem is the Vg. rendering for v", which,
according to KoehlerBaumgartner, is an
unexplained terminus technicus. Gesenius:
Usually it is translated as: to the choirmaster, to the conductor, but this translation is
unknown in Antiquity. Aquila translates:
, Jerome: victori, Theodotion:
, Symmachus: , LXX :
(this means perhaps: for the consecration, ceremony). Cf. CWE , p. , n. .
Cf. Rom. , :
, in the Vg.: Plenitudo ergo legis, in
Nov. Test. A: Plenitudo itaque legis, BE:
Consummatio itaque legis. Cf. Clem. Al.,
Quis diues saluetur, , , Migne PG , ,
Hippolytus of Rome, ,
, GCS , , where this v. is quoted with
the reading instead of , et al.
(Schelkle, p. sq.).
Moses enim scripsit Nov. Test.: Moses enim
scribit, just like Faber, f v. Cf. Loca manifeste deprauata (ed. D, f Oo v, LB VI, * r):
Moses enim scripsit. Locus deprauatus, qui
tamen paucis indicari non potest., and the
comment by Valla, quoted below in n.l. .
Moses enim quoniam As is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
DE, Titelmans criticized Er. that he had
blamed the author of the wrong translation
instead of the copyists. But Er. states he criticized the copyists. This explains the
addition in ll. .
The construction of this sentence in Merk ( ,
om., ), Nestle26 and Aland et al.
(both: [] ,
) is like that of Er.
Cf. ASD VI, , p. , n. 3.

col. : Graece non est scripsit, sed scribit,
; nec legitur: Moyses enim scribit, quoniam iustitiam, sed sic: Moyses enim scribit
iustitiam, quae est ex lege; deinde sequitur
quoniam seu quod. Neque sunt haec verba
Moysi, sed Pauli, nec ea quae recitaui ego, sed
haec: quoniam qui fecerit ea homo viuet in
ipsis, , [instead of ] .
Leuitici Lv. , quoted here. Orig.
Comm. in Rom. VIII, , Migne PG ,
AB, does not refer to Lv. , ,
but in Er.s ed. of Ambrosiaster, p. sq., and
and , is referred to passages in Nm. and
Lv.; cf. below, nn.ll. and .
Ezechielis Ez. , .
geminam Christum This way Er.
renders how Paul in Rom. , and distinguishes between the righteousness based on
the law and the righteousness based on faith.
Ne dixeris in corde tuo The translation of
Rom. , in both the Vg. and Nov. Test. Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : In eo
autem, ne dixeris, vellem dixisset more suo
interpres: noli dicere; vt concinne sequeretur illud, hoc est Christum deducere, nempe:
noli Christum deducere a coelo, negando
illum ascendisse. Graece tamen est ne dicas,
.
PG , sq., and Giberti, f v: M
, , .
,
, ,
. , ;
.
, , .
, (Giberti: , ). And
, , col. : ,
, .
quanti momenti The meaning of quanti
momenti is dierent from those which has. Er. may have given this pregnant rendering in order to stress the impact of the
source of this justice, Gods Law.
Theophylacti Expos. in Rom. , , Migne
PG C: ,

.
.
lb c
lb d
Ambrosius legit et interpretatur iuxta Graecos codices Moses enim scripsit iustitiam
quae ex lege est, quia qui fecerit homo ea, viuet in eis. Interpres Origenis legit et
interpretatur quod nostra vulgata habet aeditio. Sed huius libertas facit, vt hinc
non possimus certo iudicare quid legerit. Lector oensus absurda sermonis specie
transtulit coniunctionem , et sublato pronomine ea in ne pro eis posuit ea:
Moses enim scripsit, quoniam iustitiam quae ex lege est, qui fecerit homo, viuet in ea.
Principio durum videbatur scribit iustitiam pro eo quod erat describit iustitiam
siue scribit de iustitia; deinde durius etiam videbatur qui fecerit ea, viuet in eis
non animaduertenti referri verba scripturae sub persona Mosi siue iustitiae, vt
accipiatur . Moses descripsit iustitiam quae est ex lege. Mox quasi roganti qualis
esset illa, respondit illi verbis Leuitici: qui fecerit ea, viuet in eis; quod bifariam accipi
potest: habebit eam vitam quam ad tempus praestant opera legis, aut non habebit
vitam, quia nemo sine dono dei praestat opera legis. In nostra vero lectione ipse
sermo perturbatior arguit locum a scriba corruptum: Moses enim scripsit, quoniam
iustitiam quae ex lege est, qui fecerit, viuet in ea. Ne quid memorem de verso in
quoniam.
| [] O m n i s q u i c r e d i t i n i l l u m, n o n c o n f u n d e t u r. . Frequenter ita vertit, et vulgo tum, vt apparet, ita loquebantur, quum
confundi proprie sit commisceri aut perturbari. Suundi dicuntur qui pudescunt.
Quanquam interdum vehemens pudor sic perturbat, vt homo reddatur deliranti
similis. Caeterum quod legitur in Actis, et confundebat Iudaeos, aliud est verbum,
, hoc est: reddebat perturbatos ac perplexos animo, vt nescirent quo se
verterent. Origenis interpres hic vertit erubescet, adducens exemplum Adae, qui post peccatum erubuit et abscondit se. Verum erubescunt et hi quos
sua spes destituit; pudor enim iusti probri metus est. Sic Iudaei Christo velut omni
spe frustrato insultarunt: Si Filius Dei est, descendat nunc de cruce.
| [, ] [A] D e d u c e r e. , velut ex alto deorsum ducere; [E] cui
respondet , [A] quod interpres vertit revocare, [E] quum signicantius sit
ab imis in altum reducere. [A] Nam mihi videntur hoc loco praesertim Latini
interpretes vehementer laborare, quum sensus perspicuus sit. Dixerat enim ab
quum signicantius reducere E:

ceu studens interpretari, quod obscurius erat
dictum AD.
Ambrosius eis Ambrosiaster. Er.s

ed., p. , reads: Moyses in eis. Cf.
and .
Interpres Origenis In Comm. in Rom. VIII,
, Migne PG , A and C, the NT text
is quoted as: Moyses enim scribit, quia iustitiam quae ex lege est qui fecerit homo, viuet
in ea. Cf. the Vg. text: Moyses enim scripsit,
quoniam viuet in ea. Then Orig. explains,
CA: Iam et in superioribus apostolus duarum iustitiarum fecerat mentionem,

vbi dicit, quia ignorans Dei iustitiam suam
iustitiam statuere quaerebat Israel; et hic nunc
duas iterum iustitias dicit, vnam quae ex lege
est, et aliam quae ex de est. Sed mihi videtur quod illa, quam superius dixit ignorari
ab Israel Dei iustitiam, ipsa sit iustitia haec
quae ex de est; illa vero de qua dicit: Suam
iustitiam quaerentes statuere, ipsa sit de qua
et hic Moysi verbis insinuat, quia iustitiam
quae ex lege est qui fecerit, homo viuet in ea.
Sed vide iustitiarum dierentiam, pariter et
vitarum. Illa enim iustitia Dei, id est, Christus
qui factus est nobis iustitia a Deo [. Cor. ,
] et pax, vide quomodo dicit [Ioh. , ]:
Haec est autem vita aeterna, vt cognoscant
te solum verum Deum et quem misisti Iesum
Christum. Haec ergo iustitia non tantum
vitam praebet, sed aeternam vitam. Illam vero
legis iustitiam qui fecerit homo non dixit:
in aeternum viuet, sed tantummodo viuet in
ea; quoniam si nis legis, vt apostolus dicit,
Christus est, nec ipsam quae ex lege est iustitiam sine Christo adimplere poterit qui nem
legis non suscipit Christum. For the interpres Origenis, see introd., .
huius libertas Time and again Er. criticizes
the freedom with which the translator has
rendered Origens text. See introd., .
transtulit In direct discourse
is only rendered by punctuation in classical
Latin. Cf. above ad Rom. , , n.ll. .
Moses enim viuet in ea The reading
of the Vg. edd. of Strassburg and Basel
and and other editions of this age.
persona See above ad Rom. , , n.l. .
specially, specically (Liddell-Scott). Cf.
supra, n.l. ad Rom. , .
verso in quoniam See above in
this annot. n.l. .
Omnis confundetur Nov. Test.: Omnis
qui dit illi (credit in illo A), non pudeet.
Omnis qui de cruce A addition, which should have been placed between
the annotations on the vv. and , below,
between ll. and . Whereas Er. here discusses the meaning of , in Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, DE, he points
to the Hebrew origin of the sayings credo
illi, credo in illum and credo illum, and
opposes the view that many who believe in
Christ will go into the eternal re; because
also the demons credunt, he had chosen the
translation dit. Cf. Mohrmann, tudes, ,
pp. .
confundetur For confundere as translation of see also Annot. in Rom.
, , ll. , and in Rom. , , ll.
. Cf. Annot in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , l. sq.
Actis Act. , . In modern editions of NT
.
Origenis interpres Comm. in Rom. VIII, ,
Migne PG , AB: Dicit enim Scriptura, quia omnis qui credit in eum, non
erubescet. Hoc autem apud Isaiam scriptum
est. Quod si omnis qui credit in eum, non
erubescet, erubescit autem omnis qui peccat,
sicut Adam peccauit et erubuit et abscondit
se.
Adae abscondit se Gn. , .
Si Filius descendat nunc de cruce Contamination of Mt. , : si Filius Dei es,
descende de cruce, and , : si rex Israel
est, descendat nunc de cruce.
Deducere The Vg. reads: Ne dixeris in
corde tuo: quis ascendet in caelum? id est,
Christum deducere. Aut quis descendet in
abyssum? hoc est, Christum a mortuis reuocare. Nov. Test.: Ne dixeris in corde tuo,
Quis ascendet in coelum? Hoc est, Christum ex alto deducere. Aut, quis descendet
in abyssum? Hoc est, Christum ex mortuis
reducere.
Deducere gratia In additions from
Er. responds to criticism by Titelmans,
e.g. by correcting the passage ex alto deorsum deducere, quod interpres vertit reuocare
in AD. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, EF, Er. explains that his objection is
based on a misunderstanding: deducere has
two meanings, to see someone o by virtue
of a function and to bring down.
revocare Relates to v. .
Latini interpretes CWE , p. ,
n. , refers to Hilarius and Augustine. In
Trin. X, , CCSL A, pp. , Hil.
twice quotes deducere instead of reuocare,
but argues that Christ did not need anyones
help to ascend to heaven or to descend into a
body. True piety is to confess that Christ was
not brought down but descended. Augustine
discusses the dierences between Rom. ,
and Dt. , in Quaest. in Hept.
V, , ad Dt. , , CCSL , p. ,
and concludes that they are connected to the
dierence in message between OT and NT.
Thomas Aquinas, who in Super Rom. lect., cap.
, , n. sq., Cai, , p. , presents the
iustitia dei, to which he ascribes Moses
authority, as subject of sic dicit in v. ; in
n. sq. he quotes Scriptura as subject of
Sed quid dicit, mentions Prope est verbum
corde tuo as a quotation of Dt. ,
(Iuxta te est sermo valde in ore tuo et in corde
tuo) and thus associates this with Christ.
Dixerat dem See Annot. in Rom.
, , l. sqq.
lb
euangelio tantum requiri dem. Porro des non agitat experimentum: animo
cernit, et suis quibusdam oculis videt qui credit; at qui didit, etiam sensuum
exigit testimonium, dicens apud se id quod legitur Deuteronomii capite trigesimo,
Quis ascendit in coelum? Idque [E] de lege dictum [A] Paulus interpretatur
accommodans Christo. Nam id, inquit, est Christum e coelo detrahere, vt aut
non credatur illic esse aut cogatur huc reuersus denuo se nostris exhibere sensibus.
Aut quis descendit in abyssum? Hoc est: Quis credat quae de inferis dicuntur, nisi
viderit? Hoc est, inquit, Christum a mortuis reducere, vel quasi non descenderit
ad inferos, vel quasi agitent, vt iterum videntibus illis descendat ad inferos, quum
haud ita procul petenda sint argumenta rerum, si des adsit in corde. Iam illud, Sed
quid dicit, ambiguum videri potest, vtro referatur dicit ad Mosen an ad iustitiam
dei, quae Christus est, quam mox loquentem fecit, vt putat Origenes [E] atque
etiam Chrysostomus; [A] quanquam et alias Paulus posuit: dicit, ad hunc eundem
modum, vt subaudias Scriptura. Proinde interpres haud inepte adiecit de suo,
sermonis explicandi gratia.
[] P r o p e e s t v e r b u m. . Prope te est verbum, hoc est:
non opus est tam procul e coelo aut abysso petere, quum sit intra te. [B] Caeterum
testimonium, vt modo dixi, sumptum est ex Deuteronomii capite trigesimo. Quod
indicauit primum Origenes, deinde Augustinus, nisi quod hic addit valde: Prope
est verbum hoc valde in ore tuo, quemadmodum legitur et in nostra vulgata aeditione.
Quanquam alia quoque nonnihil discrepant in verbis Paulinis ab Hebraeis, imo a
nostra aeditione, quae habet ad hunc modum: Mandatum hoc quod ego praecipio
tibi hodie, non supra te est neque procul positum nec in coelo situm, vt possis dicere:
Quis nostrum valet ad coelum conscendere, vt deferat illud ad nos, vt audiamus atque
opere compleamus? Neque trans mare positum, vt causeris et dicas: Quis e nobis poterit
transfretare mare et illud ad nos vsque deferre, vt possimus audire et facere id quod
praeceptum est? Sed intra te est sermo valde in ore tuo et in corde tuo, vt facias illum.
Primum quod illic positum est: Quis e nobis poterit transfretare mare?, Paulus
vertit: Quis descendet in abyssum? Caeterum quod legit Augustinus [C] in [B]
Quaestionibus in Deuteronomion, Prope est verbum hoc valde in ore tuo et in corde
tuo et in manibus tuis facere illud, extremam particulam, et in manibus tuis, quam
existimat a Paulo praetermissam, nostra certe vulgata aeditio non habet; an apud
Hebraeos sit, viderint earum literarum peritiores. [C] Fieri potest, vt hunc locum | e
Paulo correxerit aliquis. Certe apud Septuaginta habetur: .
[] [A] I u d a e i e t G r a e c i. . Rursus congeminata
coniunctio vehementiorem facit orationem, quam nos vertimus in vel coniunctionem, eandem exprimentem sententiae vim. D i u e s i n o m n e i s. Graece participium est, , id est diuitiis abundans siue auens.
etiam BE: et A.
coelum A CE: caelum B.
coelo A CE: caelo B.

adsit A E: assit BD.
coelo CE: caelo B.

coelum CE: caelum B.
facias BcE: faciam B.
omneis BE: omnes A.
vtro BE: quo A.

coelo A CE: caelo B.
capite trigesimo E: Cap. xxx A, cap. B,
cap. xxi. C D.
Deuteronomii Dt. , : Quis nostrum

valet ad caelum ascendere? Cf. below, Annot.
in Rom. , , l. .
Aut quis descendit in abyssum? Reading of
both the Vg. and Nov. Test.
Sed quid dicit Rom. , . Whereas
NT reads , Nov. Test. Sed quid
dicit?, the Vg. adds the subject Scriptura.
Origenes In Comm. in Rom. VIII, , Migne
PG , B (Merlinus, f r), Orig.
quotes: Sed quid dicit Scriptura?, and writes
in his explanation in AB: Haec ergo
quae ex de est iustitia, quae est Christus,
tanquam viuens et subsistens, haec, inquit,
dicit: Ne dixeris in corde tuo: Quis ascendit
in coelum? hoc est, Christum deducere; Aut
quis descendit in abyssum? hoc est, Christum
a mortuis reducere, and in C: Cum
ergo haec ex Deuteronomio assumpta sint, et
apostolus scribat quia iustitia, quae ex de est,
ipsa haec dicit, quae est Christus, sine dubio
quae in Deuteronomio dicuntur, apostolus a
Christo dicta esse pronuntiat.
Chrysostomus In Hom. in Rom. , sq.,
Migne PG , , and Giberti, f v,
Chrys. refers sed quid dicit, , to
.
alias dicit CWE , p. , n. , refers
to quotations from the Scripture, preceded by
dicit in Rom. , , and Eph. , (both
translated in RSV as it is said), and . Cor.
, (translated in RSV as it says).
Prope est verbum Nov. Test.: Prope te verbum est. The same translation in Faber, f
v. Cf. ASD VI, , p. , nn. 2, 3.
modo In Annot. in Rom. , , l. sq.
Deuteronomii Dt. , :

. For
the translation in the Vg. see below, n.ll.
and .
Origenes In Comm. in Rom. VIII, , Migne
PG , C, Origen oers a translation of
the verses dierent from that of the Vg.,
in which v. reads Iuxta te est verbum valde
in ore tuo, et in corde tuo, et in manibus tuis,
vt facias illud. (Vg.: Sed iuxta te est sermo
valde, in ore tuo, et in corde tuo, vt facias
illum.).
Augustinus Quaest. in Hept. V, , ad Dt.
, , CCSL , p. : Prope est verbum hoc valde in ore tuo et in corde tuo et
in manibus tuis facere illud. WordsworthWhite do not mention valde in app. crit.
nostra vulgata aeditione illum Er.
refers to Dt. , . In the editions
Strassburg and Basel this passage reads
(about like the Clementina): Mandatum
ad coelum ascendere ex nobis et audiamus mare transfretare Sed iuxta te
facere quod illum.
Quis mare Dt. , .
Quis abyssum Rom. , .
Augustinus See above, l. .
particulam See introd., .
et in manibus tuis These words are not
to be found in the Vg. nor could have been
translated from the Hebrew text.
an apud Hebraeos sit In the Biblia
Hebraica ed. R. Kittel, Stuttgart , there
is no equivalent of , in manibus
tuis, neither in the text nor in the app.
crit. Cf. Aug. Quaest. in Hept. V, ad Dt.
, , CCSL , p. : Merito quod
ex Hebraeo translatum est, quantum a nobis
inspici potuit, non habet: in manibus tuis.
an apud Hebraeos peritiores In
the preface to the Annotations, ASD VI, ,
p. sq., ll. (= Ep. , ll. ), Er.
writes that for Hebrew he had been assisted
by Oecolampadius because, as he writes, in
literis Hebraicis nondum eo processeram, vt
mihi iudicandi sumerem autoritatem. For
the way in which Er. expresses himself, cf.
Aug. Doctr. chr. IV, , , CCSL , p. :
Quomodo autem hoc in Graeco eloquio
sonet, quo est locutus apostolus, viderint eius
eloquii vsque ad ista doctores, mihi tamen
quod nobis eodem verborum ordine interpretatum est, nec ibi videtur currere numerose,
and Annot. in Rom. , , l. : an apud
Latinos verum sit, alii viderint.
Septuaginta Cf. supra, n.l. on this
annotation.
Iudaei et Graeci Nov. Test.: vel Iudaei vel
Graeci.
Diues in omneis The Vg. and Nov. Test.:
diues in omnes.
[] Q u e m n o n a u d i e r u n t. Poterat verti: de quo non audierunt. Sic

enim est Graece: .
[] Q u a m s p e c i o s i p e d e s. Paulus hoc testimonium retulit iuxta veritatem Hebraicam, iuxta quam ita legis Esaiae capite quinquagesimo secundo interprete Hieronymo: [A] Quam pulchri super montes pedes annunciantis et praedicantis
pacem et annunciantis bonum, praedicantis salutem. Nam Septuaginta verterunt:
, quae dictio si cum aspiratione scribatur, aut tempus signicat, [D] vt: duodecim sunt horae diei, aut anni partem: variisque mundum /temperat horis; vnde et
dicuntur quorum os aetatis praeteriit, [A] aut pulchritudinem, [B] vnde
pulchrum dicunt; [A] sin absque aspiratione , curam ac solicitudinem
[E] declarat. [A] Vnde iuxta Septuaginta sic legimus: Sicut hora super montes, sic
pedes euangelizantis. At diuus Hieronymus magis probat: Quam pulchri; quanquam
haec lectio non multum abest a Graeca lectione Septuaginta, modo accipias
pro pulchritudine. Sic enim legitur: Sicut amoenitas super montes, ita pedes et
caetera.
[] O b e d i u n t e u a n g e l i o. Obedierunt est Graece, , verbum
praeteriti temporis; [E] nisi forte hoc verbum de numero eorum est quae signicant actum manentem, cuiusmodi , ; in quibus praeteritum vsurpatur loco praesentis. Qui librum descripsit, iam non scribit, sed qui dicuntur sperasse in Domino, iuxta Graeci sermonis idioma, non desierunt sperare. Et alioqui praesens tempus frequenter conuenit omni tempori. [A] D o m i n e, q u i s
c r e d i d i t a u d i t u i n o s t r o? Id testimonium sumpsit ex Esaiae capite quinquagesimo tertio, Septuaginta sequutus aeditionem; qui dictionem hanc Domine
addiderunt explicandae personae gratia, quum in Hebraeo non habeatur, sed tantum: Quis credidit auditui nostro? [B] Quod idem obseruatum est et ab Origene.
[A] Illud admonendus lector, hoc loco auditum poni pro ipso sermone qui auditur; proinde dilucidius erat: quis credidit verbis nostris? aut quis credidit auditis nostris? [E] Auditus enim nomen Latinis nihil aliud sonat quam vim ac
sensum audiendi. Quod si nihil aliud nobis sonat quam auditus, cur hic
idem interpres aliter vertit Matthaei tertio: ? Id est opiniones
bellorum, potius quam auditus bellorum. Et Actorum vltimo, ,
cur ausus est vertere: aure audietis? Hunc locum recensueram inter manifestos
soloecismos, addens haec: Quis vnquam Latine loquens auditum dixit sermonem
loquentis? Hinc destomachatur rixator quidam iactans se declaraturum quod a me
hoc BE: hoc est A.

interprete Hieronymo BE:
BE: vt A.
D E: et B C.
nostris E: nobis AD.
Quem non audierunt Nov. Test.: de quo

non audierunt.
Quam speciosi pedes The same translation

in Nov. Test.
e
a!
!" " T
e "". hoc est A.
Esaiae caetera This part of Is. ,
reads in the LXX : , , , , .
Hier. Comm. in Is. V, , , CCCSL A,
p. , oers as translation of the Hebrew
text: Quam pulchri super montes pedes
annuntiantis et praedicantis pacem, annuntiantis bonum, praedicantis salutem, dicentis: Sion, regnabit Deus tuus., which is also
that of the Vg., and as translation of the LXX :
Sicut hora super montes, sicut pedes euangelizantis auditum pacis, euangelizantis bona,
quia auditam faciam salutem meam, dicens:
Sion, regnabit Deus tuus. The passage in
l. sq.: sin declarat, is borrowed from
Hier.s remark on p. : Pro multiplicabis
me [Ps. (Vg.), ], in Graeco dicitur , quod est: multa cura et sollicitudine me dignum habebis. Si autem pulchritudinem ad illud referamus quod in psalmo
dicitur [Ps. (Vg.), ]: Speciosus forma
prae liis hominum , potest secundum
Graecae linguae latitudinem cura dici, et sollicitudo
duodecim diei Ioh. , .
variisque horis Hor. Carm. I, , sq.,
also quoted in Annot. in Rom. , , ll.
.
Obediunt euangelio Nov. Test.: obedierunt
euangelio. Cf. Valla, Annot., Garin, , p. ,
col. : Obedierunt legendum est, .
nisi forte tempori Response to criticism by Titelmans. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, B, Er. points out to Titelmans that he would have defended the Vg.
reading better, if he had referred to the actus
manens, which Er. mentions in the
addition. See also next note.
actum manentem sperare Er. makes
similar comments on actum manentem ad
Mt. , , ASD VI, , p. , l. , and ad
Ioh. , , ASD VI, , p. , l. sq., on
actionem manentem ad Ioh. , , and on
actum ad Act. , , ASD VI,
, p. , l. , and p. , l. , respectively. These terms for continuous action are
not known from ancient grammar. About
sperasse amd sperare Blass-Debrunner,
p. , , explains on the basis of
(Ioh, , , . Tim. , ): I have
placed my hope in = I hope (cf. ), but
as a result of the duration of the eected hope
stronger than .
idioma See introd., .

Domine, quis credidit auditui nostro
Nov. Test.: Domine quis credidit sermonibus
nostris (auditis nobis A).
Domine rudimenta After Er. criticized the Vg. text in Soloecismi (ed. D, f Oo
v, LB VI, * v) with the words quoted in
l. sq., Stunica attacked him in the Assertio,
f D r and v, arguing that it is a translation of and Hebrew: Mi heeminu lismuathenu, and is similar to re audita, is
explained by Ambrose as quae audiuimus
abs te et loquimur, and is the translation
which Jerome included in the Vg. in Is. ,
and explained in Comm. in Is. XIV, ,
, CCSL A, p. sqq. Er. answered in
Epist. apolog. adv. Stun. , LB IX, D
E, to the eect that a literal translation of
Hebrew idiom in Greek also remains a solecism and that Jerome often deviates from pure
Latin in rendering Hebrew texts. In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, BB, Er.
refutes criticism by Titelmans, whom Er. here
(l. ) calls rixator quidam; the arguments
in this Annot. and the reference (not a quotation) in l. sq.: Hieronymus loquuntur are comparable to the response in LB IX,
BC (there he writes Hieronymus scholiastes, i.e. the Commentaries on Pauls Epistles
ascribed to Jerome); nearly the same reference
is to be found in l. sqq. ad Rom. , . Cf.
Rummel, God and Solecism, and Catholic Critics, , pp. , and , p. , and Drysdall, p. sq. For soloecismus, see introd.,
.
Id testimonium nostro Er. borrows
from Hier. Comm. in Is. XIV, , , CCSL
A, pp. , which note ends as:
Dominus in Hebraico non habetur, sed pro
intellegentia personae, ad quam dicitur, additum est.
Origene Comm. in Rom. VIII, , Migne PG
, A: Scire tamen nos conuenit, quod
Domine, quis credidit auditui nostro? in
Hebraeis exemplaribus Domine non habeat,
sed in interpretatione Septuaginta Seniorum
sit; et Apostolus hoc probans quod apud illos
est, posuit Domine.
Matthaei bellorum is
to be found in Mc. , (Vg.: opiniones
bellorum), and Mt. , (Vg.: opiniones
praeliorum).
Actorum Act. , .
Hunc locum loquentis See above, n.ll.
.
lb
dictum est, esse meram falsitatem nec vllum hic esse sermonis vitium. Hieronymus, inquit, Augustinus et Ambrosius nouerunt Latine et tamen ita loquuntur.
Primum non numeramus hos autores in eorum numero quorum autoritate pos|sit
excusari soloecismus. Nam partim demiserunt elegantiam sermonis ad aures imperitae multitudinis, cui tum et scribebant et loquebantur, partim ipse sermo Romanus id temporis degenerarat ab illa germana puritate. Deinde quid mirum, si vtentes
scripturae testimoniis eiusdem verbis vtuntur? At quis illorum suo nomine loquens
scripsit: Olim poenitebit te non auscultasse auditui meo pro eo quod erat: non
auscultasse verbis meis? Nec tamen ego negaui Latinum esse quisquis ita loqueretur,
sed negaui quenquam Latine loquentem ad eum loqui modum. Id si erat mera falsitas, vel vnus locus erat producendus ex probatis autoribus. Nonne pulchre defensus
est interpres a soloecismo, et magnice declaratum me meram dixisse falsitatem?
Et qui tam indoctas naenias euulgant libris, miro supercilio obiurgant, miro fastu
insultant ac tantum non triumphant, rectius facturi, si discerent interim Graecae
Latinaeque grammatices rudimenta.
[] [A] P e r v e r b u m C h r i s t i. . Dei, non Christi. [E] Certum est
Chrysostomum legere , sic enarrantem hunc locum, vt pertineat etiam ad sermonem prophetarum. Consentit huic Theophylactus, licet interpres aliud verterit
quam legit; vterque indicat verbum Dei dictum ad dierentiam humani sermonis, qui contemni poterat. Ambrosius quid legerit, parum liquet ex commentario.
Origenis interpres legisse videtur Christi pro Dei. Ad sensum non ita magni refert,
nisi quod Dei vox magis exaggerat sermonis apostolici dignitatem, et latius patet
sensus. Nam propheta videtur suo nomine querelam hanc ponere quam Paulus ceu
vaticinium accommodat ad euangelii praecones.
[] [A] P r i m u s M o s e s. . Quo Graeci saepius abutuntur
pro comparatiuo, prior Moses. Refertur enim ad Esaiam, quem mox citat; licet
aliud commentum attulerit Thomas Aquinas, [B] quasi primus dictus sit, quia
praecipuus, vel primus, quia primus inter caeteros hoc dixerit; quanquam posterior
illius sententia non multum abhorret a nostra. [A] A d a e m u l a t i o n e m v o s
a d d u c a m. , id est: ad aemulandum prouocabo et quasi stimulabo
Per verbum non Christi inter (p. )

temporis et (p. ) Domine posuit A.
Hieronymus Ps. Hier. Comm. in Rom.
, Migne PL , B (= Pelagius, Expos. in
Rom. , , Souter, , p. ): Domine, quis
credidit auditui nostro?
1 Augustinus Aug. quotes: quis credidit
auditui nostro? in Civ. XVIII, , CCSL ,
p. , Cons. euang. I, , , Migne PL ,
, Epist. ad Catholicos de secta Donatistarum, , , CSEL , p. , De dono

perseuerantiae, , , Migne PL , ,
Tract. in Ioh. , , CCSL , p. , and
Enarr. in Ps. , s. , , and , , ,
CCSL , p. and , p. , respectively.
2 Ambrosius In Ambrosiasters text in Er.s
ed., p. , Quis credidit auditui nostro? is
quoted. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and .
1 Per verbum Christi Nov. Test.: per verbum
Dei.
2 Christi Also Faber translated,
f r, per verbum Dei; he commented, f
v: Legendum per verbum Dei. Paulus:
. Metzger remarks,
Text. Comm., p. sq., that the expression occurs only here in NT,
whereas is a more familiar expression (Lc. , , Ioh. , , Eph. , and
Hebr. , and , ). He states that the Textus receptus reads . Modern editions of
NT read and mention only in
the app. crit. Tischendorf refers to, among
others, Ambrosiaster, who quotes in Er.s ed.,
p. : per verbum Christi, and Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and
: per verbum, and Aug., who reads in
Epist. , , CSEL , p. per verbum Christi. Schelkle, p. sq. remarks
that the majority of the Fathers follow the
Alexandrian text and take the
genitive as a subjective genitive; he alludes,
among others, to Clem. Al. Strom. II, ,
, GCS , p. (who quotes:
and writes in the explanation), Theodor. Mops. Frg. in Rom. ,
, Staab, p. , Chrys. (see next n.) and
Theodrt. Interpr. Rom. , , Migne PG ,
C.
Chrysostomum Hom. in Rom. , , reads in
Migne PG , sq., and Giberti, f v,
both in his quotation of the
v. and in his explanation.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , C, quotes ,
and writes in his explanation ,
.
.
, .
, , , .
Persona, f v, follows the reading of the
Vg. in his quotation of the v.: per verbum
Christi, but translates the explanation faithfully as: Fidem dicit ex auditu constare, quin
etiam auditu esse prestantiorem, eoque preter
hanc non esse aliud quippiam expetendum,
siquidem auditio hec non in dictis quibusdam simplicibus, sed diuinis consistat. Itaque
si miracula que adeo prodeunt agitas, erit
tibi et verbis vt ab eo enuntiatis des prestanda.

Ambrosius Ambrosiaster, who in Er.s ed.,
p. , quotes: Ergo des ex auditu, auditus
autem per verbum Christi, and comments:
Manifestum est, quia nisi dicatur aliquid,
nec audiri potest, nec credi (cf. Comm. in
Rom. , , sq., CSEL , , pp. and
, where Christi is omitted after per verbum). Cf. above, n.l. 2.
Origenis interpres In Comm. in Rom. VIII, ,
Migne PG , B, per verbum Christi
is included in the quotation of vv. and
explained in bc. The reservation which is
apparent from videtur may be linked with
Er.s observation that Latin quotations from
NT often were adapted to the Vg. text.
Primus Moses The reading of Nov. Test. Vg.:
Primus Moyses.
Quo comparatiuo Blass-Debrunner,
p. , , oers a lot of places where
is found in the sense of
and mentions that is even connected
with a genitive of comparison in Ioh. ,
and and , . Moulton, , Ch. , ,
p. , gives, among other places, the example of Mt. , , where and
are found meaning former and latter, respectively.
Esaiam Is. , : Quaesierunt me qui ante
non interrogabant, inuenerunt qui non quaesierunt me. Dixi: Ecce ego, ecce ego, ad gentem quae non inuocabat nomen meum.
mox Refers to Rom. , .
Thomas Aquinas Super Rom. lect., cap.
, , n. , Cai, , p. : Primus
Moyses Quod non est sic intelligendum
per hoc quod inducit primus, quasi fuerint
duo Moyses, quorum primus hoc dixit; sed
quia Moyses fuit primus, id est, praecipuus
inter doctores Iudaeorum; Deut. vlt. [XXXIV,
]: Non surrexit vltra propheta in Israel
sicut Moyses; vel primus fuit in ordine talia
dicendi, quia ipse primus inter alios hoc
dixit.
Ad aemulationem vos adducam Nov.
Test.: ad aemulationem prouocabo vos.
Ad aemulationem dolore In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, BC, Er. writes
that Titelmans gnawed at this Annot., because
it was reminiscent of wrath, grief and envy; Er.
agrees with this remark and substantiates the
Annot. referring to Ambrose. See next note.
Cf. below, Annot. in Rom. , , l. sq.,
and n.ll. .
inuidia ac dolore. [E] Ita Ambrosius. [A] I n n o n g e n t e m. , id

est in non gente; nam Graece datiuus est. Item mox: in gente insipiente. [E]
Gentem enim non gentem dixit, contemptissimam nec vllo dignam honore; quod
exponens addit: in gentem insipientem. Sic alibi vocat quae non sunt quae nullo erant
in precio.
[] [A] E s a i a s a u t e m a u d e t. Coniunctio connectit hanc partem cum
Mose qui praecessit, vt ostendimus. Nec est simpliciter , sed ,
quasi sumpta ab illo ducia qui prior illud dixerit. [B] I n u e n t u s s u m a n o n
q u a e r e n t i b u s. Locus est apud Esaiam capite sexagesimoquinto; sensus fere
idem apud Hebraeos et Septuaginta. Hebraica veritas sic habet: Quaesierunt me qui
ante me non interrogabant. Inuenerunt qui non quaesierunt me. Iuxta Septuaginta sic
legimus: Apparui non quaerentibus me; inuentus sum ab his qui me non interrogabant.
Paulus nec Hebraeam veritatem nec Septuaginta aeditionem anxie videtur sequutus,
sententiam contentus reddere.
[] [A] A d I s r a e l a u t e m. . Potest accipi et aduersus
Israel; non enim alloquitur Israel, [B] sed contra Iudaeos facit quod dictum est.
Siquidem praepositio anceps est Graecis. Annotauit hoc et Thomas Aquinas.
Testimonium quod adducit Paulus est apud Esaiam capite sexagesimoquinto. Origenes indicat in exemplaribus Hebraeorum non adiici particulam et contradicentem
mihi, verum eam additam fuisse a Septuaginta senioribus. Idque verum esse declarat
interpretatio Hieronymi ex Hebraica veritate, quae sic habet: Extendi manus meas
tota die ad populum incredulum. Aeditio Septuaginta sic habet: Expandi manus meas
tota die ad populum incredulum et contradicentem. [A] E t c o n t r a d i c e n t e m
m i h i. . Mihi a nobis additum est. Satis erat contradicentem, hoc est
rebellem et immorigerum, quemadmodum legunt Graeci. [C] Et comperi non
additum in codice Donatiani.
[A]
lb
EX CAPITE VNDECIMO
| [] [D] D i c o e r g o: N u n q u i d D e u s. Graecis tantum est , num: seipsum interrogat ac sibi respondet, quo schematis genere scatet omnis Pauli sermo.
Plurimum autem lucis et acrimoniae adducit, praesertim in argumentando. Quidam appellant ratiocinationem.
audet BE: audit A.

E: audet AD.
Thomas CE: diuus Thomas B.
capite sexagesimoquinto E: cap. B, cap.
LXV C D.
Expandi manus B C E Loca: Expandi mandi

manus D.
respondet E: respondit D.
Ambrosius The passage Ad aemulationem
vos adducam is quoted in Ambrosiaster, Er.s
, , pp. and , but quasi stimulabo dolore is not a quotation from the
comment to his text. The terms inuidia
and dolore render the word zelus, which
Ambrosiaster uses twice.
In non gentem insipientem Nov. Test.
A: in non gente, in gente stulta; BE: per
gentem quae non est gens, per gentem stultam. The Basel ed. reads in omnem
gentem: in gentem insipientem, the Strassburg and the Basel edd., just like the
Clementina in non gentem and in gentem insipientem. Cf. Valla, Annot., Garin,
, p. , col. : Non est legendum in
accusatiuo casu, sed in ablatiuo, in non
gente, in gente insipiente, ,
.
Gentem enim in precio Response to
Titelmans, who had criticized Er.s translation
in gente quae non est gens (cf. Nov. Test. B
E: per gentem quae non est gens). In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BC, Er.
explains he had used this gure of speech as
an elucidation.
in gentem insipientem The Vg. translation.
quae non sunt Quae non sunt is to be
found in Rom. , . For the explanation as
quae nullo erant in precio (which were not
regarded as not valuable; cf. OLD, s.v.), see
Orig. Comm. in Rom. VIII, , Migne PG ,
A: Ipse, inquit, Moyses dicit ex persona
Dei: Ego ad aemulationem vos adducam in
non gentem, de Christianis sine dubio dicens,
qui a Deo ad aemulationem prioris populi
increduli et contemptoris assumpti sunt. Sed
videatur fortassis gentem a Deo dei merito et
deuotionis electam Moyses iniuriosius compellasse, cum dicit: In non gentem, et ita
nihili ducere, vt nec gentem eam appellare
dignetur, aut si appellet, insipientem nominare. Sed non est iniuriosus Moyses, vtpote
amicus Dei, erga electos eius; nec contumelia videbitur in sermone, si ratio sermonis
appareat.
Esaias autem audet Nov. Test.: Esaias (Hesaias E) autem post hunc audet.
Coniunctio ostendimus See
above, Annot. in Rom. , , l. sq.: coniunctionem , quae palam indicat mitigari et
corrigi quod praecessit.
mostly means
dare, endure, submit, make
a bold venture upon (Liddell-Scott, s.vv.).

According to ThDNT , p.
is used to strengthen the quotation formula.
Inuentus sum a non quaerentibus Nov.
Test.: Inuentus fui his qui me non quaerebant.
Esaiam interrogabant Both quotations are borrowed from Hier. Comm. in Is.
XVIII, , , CCSL A, p. .
Ad Israel autem Nov. Test.: Aduersus Israel
(Ad Israhel A) autem.
Thomas Aquinas Super Rom. lect., cap.
, , n. , Cai, , p. : Secundo ostendit quod Isaias praenuntiauit incredulitatem
Iudaeorum, dicens: Ad Israel autem, id est
contra Israel, dicit, Is. LXV, : Tota die
expandi manus meas ad populum non credentem, sed contradicentem mihi.
Esaiam contradicentem
Hier.
Comm. in Is. XVIII, , , CCSL A, p. :
Expandi manus meas tota die ad populum
incredulum, qui graditur in via non bona
post cogitationes suas. LXX : Expandi manus
meas tota die ad populum incredulum et contradicentem, qui non ambulauerunt in via
bona, sed post peccata sua. Also the Vg. reads
Expandi.
Origenes Comm. in Rom. VIII, , Migne
, A: Sed ne hoc quidem a nobis conuenit ignorari, quod in exemplaribus Hebraeorum non habetur et contradicentem.
Et contradicentem mihi Nov. Test.: et
contradicentem.
Mihi additum est Cf. Quae sint addita
(ed. D, f Oo v, LB VI, ** r): Mihi
adiectum est. Mihi is to be found in the
Vg. edd. of Er.s age, but is omitted in the
Clementina. Cf. ASD VI, , p. , n. 4.
Dico ergo: Nunquid Deus Vg.: Dico ergo:
Numquid Deus repulit. Nov. Test.: Dico igitur, num repulit Deus.
seipsum interrogat sermo See above,
ad Rom. , , n.ll. .
ratiocinationem Reasoning in an interrogative form. Quidam probably refers to
Rhet. Her. IV, , : Ratiocinatio est,
per quam ipsi a nobis rationem poscimus,
quare quidque dicamus. Cf. Cic. Inv. I,
, : Ratiocinatio est oratio ex ipsa re
probabile aliquid eliciens quod expositum et
per se cognitum sua se vi et ratione conrmet.
[] [E] Q u a m p r a e s c i u i t. [A] . Illud admonendum hoc loco, verbum apud Graecos non semper signicare scire, siue cognoscere, sed aliquoties decernere siue iudicare; vnde et dictae sunt. Et apud Latinos legimus populus sciuit et scita populi. Quanquam plus aliquid indicare videtur quam ; quod posterius pertineat ad animi decretum, quod integrum est cuique mutare, prius illud ad certam sententiae pronunciationem quam
rescindere non sit integrum. Vnde nec Lyranus veretur exponere hoc loco praesciuit, praedestinauit; [B] atque ita sane interpretatur Augustinus libro De bono
perseuerantiae secundo, capite decimooctauo. [A] Nos maluimus vertere: quos ante
cognouit, iuxta proprietatem scripturae diuinae, qua Deus cognoscere dicitur quibus fauet quosque amplectitur, vt et superius admonuimus ex Origenis sententia.
Nec enim consentaneum est quod Deus populum reiecit quem ante sic adamauit
et veluti peculiarem complexus est. [D] Chrysostomus putat additum ,
propter electos ex Iudaeis. Inter quos commemorat seipsum, et ne solus videatur,
subiicit et de septem milibus virorum. [E] Non enim simpliciter dixit: populum
suum, sed populum suum quem ante cognouit. Caeterum praepositio referri
potest ad aeternam illam praedestinationem quae fuit, antequam Iudaeorum populus nasceretur, aut ad gentes posterius vocatas ad euangelii gratiam, iuxta illud euangelicum: erunt nouissimi primi, et primi nouissimi. [A] Q u e m a d m o d u m
i n t e r p e l l a t. Ambrosius legit postulat. [C] Graece est [A] .
[] S u f f o d e r u n t. , quod signicat aliquando subruerunt siue
subuerterunt.
[] D i u i n u m r e s p o n s u m. , id est oraculum. Quod explicuit interpres . C u r u a u e r u n t g e n u a. Genu est Graecis. Et Baal
datiuus est sine praepositione ante, quam addunt Latini; et , vt intelligas
imaginem, non ipsum hominem. Nam praefectum et idolum Hebraeis sonat a;
vnde Beelphegor, [B] idolum [A] cadaueris, Beelzebub, muscarum idolum.
[] S a l u a e f a c t a e s u n t. , id est factae sunt. Saluae redundat, sicut
et Dei superest. [B] Tantum est:
Quam praesciuit E: Quem ante cognouerat

AD.
BE: A.
verbum BE: verbum hoc A.
iudicare BE: indicare A.
Lyranus CE: Lyra A B.
veretur BE: vertit A.
quod Deus D E: vt deus AC.
reiecit E: reiecerit AD.
Quemadmodum postulat inter (p. ) VNDECIMO et Quem

ante cognouerat (v. app. crit., n. l. ) posuit
A.
addunt BE: reddunt A.
BE: A.
Nam BE: Quin A.
a CE: a A, a B.
Beelzebub BE: Beelzebul A.
Quam praesciuit Nov. Test.: quem ante

agnouerat (quem ante cognouerat A). So
the Annot. AD entry, mentioned in the app.
crit.: Quem ante cognouerat, is equal to
Nov. Test. A.
Quam praesciuit nouissimi As is

apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, D, Titelmans objected in Collat. f
r to Er.s translation and explanation, because they, avoiding praescire, which
was regarded as a synonym of praedestinare,
introduced an opinion that was deviating
from everyones view. Er. admitted this but
stated it was not contrary.
Cf. Etym. mag. ,
: .
populus sciuit Plaut. Curc. . Cf. Cic.
Phil. , , : populusque iure sciuit.
scita populi Concerning decrees of other
nations in Tac. Ann. III, : populi scita,
Cic. Opt. gen. , : populi scitum, Liv.
XLV, , : scitum populi, etc. Lewis-Short,
OLD.
See above, Annot. in Rom. , , ll. (Iam superius
praedestinasse), where Er. compares with and . Cf.
Annot. in Rom. , .
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla ad locum:
Non repul. Deus. id est, praedestinauit de
Iudaeis, vt patet in Paulo et aliis apostolis.
Secundum exemplum de Elia, qui credebat
totum populum ad idololatriam conuersum,
et omnes alios prophetas occisos, et tamen
non erat ita. Et hoc est quod dicitur.
Augustinus De dono perseuerantiae, II, ,
Migne PL , : Hic quod ait: praesciuit, non recte intelligitur nisi praedestinauit. In Er.s edition of Aug.s
Opera, vol. , p. , this book is also entitled: De bono perseuerantiae.
Nos cognouit Nov. Test. A: quem ante
cognouerat (BE: agnouerat).
iuxta amplectitur See above, Annot.
in Rom. , , ll. -: sicuti diuina
scriptura iuxta consuetudinem sermonis sui
cognosci dicit eos quos Deus aectu complectitur, where Er. refers to Mt. , in the
traduction of Nov. Test. BE: Non noui vos,
and Ps. , : nouit Dominus viam iustorum.
Origenis sententia In Annot. in Rom. , ,
ll. , Er. refers to Orig. Comm. in Rom.
VII, , Migne PG , DB.
PG , sq., and Giberti, f v.
septem milibus virorum . Rg. , .
Non enim nouissimi Again an extension connected with the criticism by Titelmans mentioned in n.ll. to this annot.
praepositio Association with the prex to
the compared verbs.
Quemadmodum interpellat Nov. Test.:
Quomodo interpellat.
Ambrosius In Er.s ed., p. (ad Rom.
), Ambrosiaster quotes: Quomodo postulat Deum contra Istrahel? Cf. Comm. in Rom.

Suoderunt Nov. Test.: subruerunt.
subuerterunt Also the translation of Faber, f
r. Contrary to subruere suodere is not
used in a metaphorical sense. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 1.
Diuinum responsum The same translation in
Nov. Test.
See introd., .
Curuauerunt genua Nov. Test.: inexerunt
genu.
Baal ante Vg.: ante Baal; Nov. Test.:
imagini Baal.
hominem This may be an
interpretation of Orig. Comm. in Rom. VIII,
, Migne PG , B: Baal idoli nomen
est, ad cuius cultum populus ille, relicta Dei
lege, deciderat. Er. does not respond here to
criticism by Stunica, as he does in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll. .
Stun. criticized Er., because in A (and B) he
had spelled Baal with an aleph instead of with
an ayin, had explained Beelphegor as idolum
cadaueris instead of idolum hiatus and had
written Beelsebul instead of Beelzebub. Er.
answered that it would have been more fair,
if Stun. had divided his reproaches among
Er. and his Theseus, Oecolampadius. Beelphegor, &"t a means according to Koehler
Baumgartner, s.v. a the Baal worshipped
at &"t, mentioned in Nu. , and , Dt.
, , and Hos. , ; Gesenius writes, s.v. &"t,
that this was a mount in the country of Moab
or a village near Bethlehem.
Saluae factae sunt Nov. Test.: fuerunt.
Saluae superest The Vg. edd. of
Strassburg and Basel and read at
the end: gratiae Dei saluae ent. In Nov.
Test. both Dei and saluae are omitted. Cf.
Quae sint addita (ed. D, f Oo v): Duae
dictiones redundant, dei et saluae. Saluae is
already to be found in Orig. Comm. in Rom.
VIII, , Migne PG , B and B,
Ambr. De Noe et arca, , CSEL , , p. ,
and De Iac. II, , CSEL , , p. , and
Explan. Ps. , , and , , CSEL ,
pp. and , respectively, Ambrosiaster,
in Er.s ed., p. (Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and ), Hier. Comm.
in Is. I, , , Comm. in Mch. I, , , and
Comm. in Zch. II, , ., CCSL , pp. ,
, p. , and A, p. , respectively, and
very often in Aug. Wordsworth-White.
The reading of
both Nov. Test. and modern edd.
lb
. Id est: Sic et hoc in tempore reliquiae iuxta electionem gratiae sunt.

Non enim illud agit hoc loco Paulus, cuius sit gratia, sed gratiam opponit operibus
legalibus, et electionem opponit generis anitati. Et tamen haud scio qui factum
sit, vt in expositione Origenica legatur: saluae factae sint, etiamsi Dei non additur.
[D] Quanquam admonui iam interpretem in illis commentariis sibi multum iuris
sumpsisse. Certe nec apud Chrysostomum nec apud Theophylactum adduntur. [E]
Nec mirum, si qui inter enarrandum meminerunt de his qui seruati sunt, quum
hic reliquias iuxta electionem gratiae Paulus appellet illos qui ex Iudaeorum populo
praedestinati fuerant ad salutem. Vnde probabile est ea quae nos dicimus superesse,
a studioso quopiam adiecta, quo sermonem redderet explanatiorem. Denique
dum excutio commentarium Origenis, deprehendo illum legisse, quemadmodum
legit Chrysostomus. Sic enim loquitur, Pauli sermonem referens: Sed quod dicit
secundum gratiam factas esse reliquias, hic mihi videtur superua esse electionis
adiectio. Hic resedit germana lectio, vtcunque caetera mutarit lector. Nam in primo
contextu addidit etiam Dei, quum in exponendo non addatur. Multa deprauauit
in vetustis autoribus illorum sedulitas qui iuxta vulgatam aeditionem emendarunt
citata scripturae testimonia.
[] [A] S i a u t e m g r a t i a. . Gratia ablatiuus est, non nominatiuus. A l i o q u i g r a t i a. , id est quoniam siue quandoquidem. [E] Tametsi recte ac dilucide vertit interpres; subauditur enim apud Grae|cos , vt
mox indicabimus. [A] A l i o q u i g r a t i a i a m n o n e s t g r a t i a. [B] Graeci
codices aliquanto plus habent hoc loco quam nostri. Repetunt enim: in operibus quae non sint opera, quod nostri de gratia tantum pronunciant, ad hunc
modum: , , [A]
, , . Id est: [B] Quod
si per gratiam, non iam ex operibus, quandoquidem gratia iam non est gratia;
[A] sin vero ex operibus, iam non est gratia, quandoquidem opus iam non est
opus. [B] Atque ita sane legit [D] atque etiam interpretatur [B] Theophylactus.
Verum quoniam hanc additionem non reperio apud Origenem, nonnihil addubito num ea sit germana lectio, [D] praesertim quum Chrysostomus hunc enarrans locum tantum legat: , ,
. Nec addit his quicquam. [B] Praeterea partes sermonis videntur inuersae,
hoc ordine potius digerendae: Quod si per gratiam, iam non ex operibus, quandoquidem opus iam non est opus; sin ex operibus, iam non ex gratia, quandoquidem gratia iam non est gratia. Nisi in subest tacita exceptio, vt et alias
hac voce vsus est Paulus. Ita sensus erat: Si gratia, non igitur ex operibus; quod ni
esset, gratia non esset gratia, hoc est: falso diceretur gratia. Atque vt Latinae lectioni magis faueam, facit quod Paulus non hic agit an opus sit opus, sed gratiam
astruit, quam Iudaei conabantur expellere. [C] Et tamen Aldina aeditio, [D] quin
et Hispaniensis [C] consentit cum eo quod nos repperimus in Graecorum exemplaribus.
illud D E: hoc B C.
Alioqui BE: Alioquin A.
Alioqui BE: Post ea verba. Alioqui A.
Graeci BE: desunt in
nostris codicibus haec A.

sin BE: si A.
Latinae CE: nostrae B.
Origenica factae sint Orig. Comm. in

Rom. VIII, , Migne PG , reads in the
quotation of the text of Rom. , in
B and B: Sic igitur et in hoc
tempore reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt (in B again, but
without igitur). The passage in ll.
(Sed quod adiectio) diers from
the reading in Migne PG , C, where
is found: Sed quod dicit secundum electionem gratiae saluas factas esse reliquias,
haec mihi non videtur superua esse electionis adiectio. Merlinus reads in the quotation of this text, f r: Sic igitur
et in hoc tempore reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt, but reads
in the explanation: Sed quod dicit secundum
electionem gratiae factas esse reliquias, haec
mihi videntur superua esse electionis adiectio.
PG , , and Giberti f r.
Theophylactum Expos. in Rom. , , Migne PG , D.
Nec mirum testimonia This
extension is connected with criticism by Titelmans in Collat. f r v; see Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, DE.
Sed quod adiectio Cf. the context
in Merlinus ed. in n.l. .
Multa testimonia See introd. .
Si autem gratia Nov. Test.: Quod si per
gratiam.
mox See the next annot., ll. :
Nisi diceretur gratia.
Alioqui gratia Vg.: alioquin gratia iam
non est gratia. Nov. Test.: Sin ex operibus,
iam non est gratia.
Alioqui gratia iam non est gratia Nov. Test.:
Sin ex operibus, iam non est gratia.
Graeci codices lectio The passage:
, , , is included in Nov.
Test. but modern editions of NT mention it
in the app. crit. as belonging to the Byzantine text. Metzger, Text. Comm., p. , n. ,
: There appears to be no reason why, if
the words were original, they should have

been deleted. The existence of several forms
of the addition likewise throws doubt upon
the originality of any of them. Lee commented to Er.s comment in his Annot.
in annot. Er. CXLVIII: Origenes non habet
haec verba. Puto addita a quopiam Graeco
commentarii vice; quanquam etiam sunt subobscura. Cf. n.ll. . Er. responded in
Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLVIII, ASD
IX, , p. , ll. : Testatus sum addi
Graecis quod in nostris codicibus non haberetur. Ea pars cum erudito cuidam amico valde
arrideret, mihi post attentius expendenti ratio
displicuit, idque pluribus verbis declaraui in
aeditione posteriori. Id sensit Leus, et ob id
conatus est aliquam laudis partem sibi vindicare, cum nihil mereatur hoc sane loco. In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, EF,
Er. complains that Titelmans reproaches him
that in many places he does not prefer the
Latin reading to the Greek in the same way
as he does here. Er. asks himself why Titelmans referred to the excellency of the Aldina
and the Complutensis. Cf. ASD VI, , p. ,
n.5 v. .
Migne PG , A- (Persona, f v: Si
autem ex operibus, non vltra est gratia).
Origenem In Comm. in Rom. VIII, ,
Migne PG , B, there is no translation
of the passage
.
Migne PG , , the sentence: ,
, , is rendered as a quotation, but:
, ,
, as part of the commentary.
Paulus Er. refers to the passages where, just
like here, is translated as alioquin: Rom.
, ; . and and . Cor. , and , ,
and perhaps Hebr. , and , and , .
Aldina aeditio Hispaniensis Both
the Aldina (p. , col. , ll. ) and the
Complutensis have the same reading as ll.
.
lb
[] [B] S i c u t s c r i p t u m e s t. Incertum an haec particula referatur ad

superiora an ad ea quae sequuntur. Origenes fatetur sibi nusquam lectum in libris
diuinis: Dedit eis spiritum compunctionis. Sic autem excusat, vt Paulum accipiamus
Esaiae sententiam suis verbis explicantem, et nonnihil de suo addentem. Id probabilius facit quod in ne adiecit: vsque in hodiernum diem. Nam summa sententiae
est apud Esaiam capite sexto: Auditu audite, et nolite intelligere; et videte visu, et
nolite cognoscere; excaeca cor populi huius, et aures eius aggraua, et oculos eius claude,
ne forte videat oculis suis, et auribus audiat, et corde intelligat, et conuertatur et sanetur. Citatur hic locus et in Actis apostolorum capite vigesimo octauo, sed iuxta
translationem Septuaginta, qui sic interpretati sunt, vt Dominus praedicat illorum
caecitatem, non vt imperet: Aure audietis, et non intelligetis, et videntes videbitis, et
non perspicietis; incrassatum est enim cor populi huius, et auribus grauiter audierunt,
et oculos suos compresserunt, ne forte videant oculis suis, et auribus audiant, et corde
intelligant, et conuertant se, et sanem illos. Quo quidem in loco Hieronymus edisserens Esaiam sic excusat Lucam, qui referat Paulum cum Hebraeis disserentem
non iuxta Hebraicum, quod rectum esse cognouerat, sed iuxta Septuaginta producere testimonia, quod magis Graecas literas sciuerit quam Hebraeas; vnde et sermonem huius esse comptiorem ac secularem redolere eloquentiam. [A] S p i r i t u m
c o m p u n c t i o n i s. , quod signicat, quum aliquis mordetur et pungitur dolore; vnde superius dixit: .
[] [B] F i a t m e n s a e o r u m i n l a q u e u m. Locus quem adducit, extat
Psalmo sexagesimo octauo. Ne hic quidem Paulus curauit prophetae testimonium
ad verbum adducere. Primum enim omisit coram ipsis, deinde addidit et in captionem, quod nec apud Hebraeos habetur nec [D] apud [B] Septuaginta; quod ante
nos indicauit Origenes. [A] I n c a p t i o n e m. [B] Captio non est hic [A] decipula
[B] proprie [A] vnde captiosos dicimus, sed pro venatu [B] positum est, [A] quo
capimus feras; [B] quasi dicas: capiantur sua mensa, qua laxare animum debebant;
non enim timemus hostem inter epulas. Est autem graece [A] .
[] N u n q u i d s i c o f f e n d e r u n t, [B] v t c a d e r e n t. [A]
; Id est: num lapsi sunt, [B] vt conciderent, siue [A] vt caderent?,
nimirum in terram. [B] Nam proprie est impingere ad quippiam; ac
labi leuius est quam cadere; quemadmodum et im|pingere potest qui non plane
concidat. Interpres de suo addidit sic: Nunquid sic oenderunt, vt caderent? Et
In captionem BE: In captionem. Non est accipienda hoc loco captio pro decipula. vnde captiosos dicimus, sed
pro venatu, quo capimus feras ./Coram
ipsis. Id non inuenio in graecis codicibus,
tametsi in psalmis additum est inter
Sicut scriptum est Nov. Test.: quemadmodum scriptum est.
Origenes diem Comm. in Rom.
(p. ) opus et Spiritum posuit A.

vt caderent BE: sic redundat A.
BE: A.
num BE: nunquid A.
nimirum BE: nempe A.
VIII, CA: Vbi tamen scriptum

sit hoc ipsum quod dicit apostolus: Sicut
scriptum est: Dedit illis Deus spiritum
compunctionis, oculos vt non videant, et
aures vt non audiant, vsque in hodiernum
diem, ego hactenus inuenire non potui.
Puto tamen hoc modo dixisse apostolum:
Caeteri vero excaecati sunt; et sicut scriptum
est de eis: Dedit illis spiritum compunctionis,
vt suis verbis dicere videatur dedisse eis Deum
spiritum compunctionis, secundum ea quae
de caecitate oculorum et auditu aurium per
Isaiam dicta sunt. Isaias enim ita dicit [Is. ,
sq.]: Vade, et dic populo huic: Auditu audietis, et non intelligetis; et videntes videbitis, et
non videbitis. Incrassatum est enim cor populi huius et auribus suis grauiter audierunt;
et oculos suos clauserunt, ne forte videant
oculis, et auribus audiant, et corde intelligant,
et conuertantur, et sanem eos.
Dedit eis spiritum compunctionis Nov. Test.
reads: Dedit eis Deus spiritum compunctionis. Both modern editions of the Vg., the
edd. of Strassburg and Basel and
and Faber, f r, read illis.
Nam summa eloquentiam Is. ,
sq. The quotations are borrowed from Hier.
Comm. in Is. III, , , CCSL , p. sq.,
where the translation from Hebrew reads
videte visu and that from the LXX videntes
videbitis. The passage about Lucas shows
textual similarities with Jeromes: Ac primum soluenda est illa quaestio, quae nobis
obici potest: quare apostolus Paulus cum
Hebraeis disputans, non iuxta Hebraicum,
quod rectum esse cognouerat, sed iuxta LXX
sit locutus. Euangelistam Lucam tradunt veteres Ecclesiae tractatores medicinae artis fuisse
scientissimum et magis Graecas litteras scisse
quam Hebraeas. Vnde et sermo eius tam
in Euangelio quam in Actibus Apostolorum,
id est, in vtroque volumine, comptior est,
et saecularem redolet eloquentiam, magisque
testimoniis Graecis vtitur quam Hebraeis.
Aure audietis sanem illos Act. ,
sq. (Vg.: conuertantur; conuertant se is
mentioned in the app. crit.).
Hieronymus See above, n.ll. .
Spiritum compunctionis The same
translation in Nov. Test.
Spiritum Though Faber oered as translation on f r: Dedit
illis Deus spiritum compunctionis, he wrote
in an elaborate comment on f v: Ideo
intelligibilior sermo Pauli est, si dicitur dedit
eis Deus spiritum repunctionis siue recalcitrationis. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, A, Er. remarks that, though Faber
oered the improbable translation repugnantis instead of compunctionis, Titelmans

does not dispute with Faber.
Psalmo Ps. (Vg.), : Fiat mensa eorum
coram ipsis in laqueum, et in retributiones, et
in scandalum. LXX : .
Origenes Comm. in Rom. VIII, , Migne
PG , B: Quod enim dicit: Fiat mensa
eorum in laqueum, et in captionem, et in
scandalum, in captionem in Psalmo non
habetur scriptum, neque in nostris Septuaginta interpretum exemplaribus, neque in
Hebraeorum. Et rursum in Psalmo habetur:
Fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum;
Apostolus autem non posuit coram ipsis.
In captionem The
additions are related to criticism by Lee, who
wrote in Annot. in annot. Er. CXLVII, f
v, after quoting: Non est accipienda
hoc loco captio pro decipula; vnde captiosos
dicimus: sed pro venatu quo capimus feras:
, Hieronymus tamen dicit: Potest et
captio huius mensae videri: qua Dominus eos
coepit; quum dixit ad eos: Quid vobis videtur de Christo; cuius lius est? The passage Potest lius est is to be found in
Orig. Comm. in Rom. VIII, , Migne PG
, A, which translation Lee ascribed to
Jerome. Er. responded to Lees criticism more
elaborately in Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad
CXLVII, ASD IX, , p. sq., ll. .
inter epulas at a feast or a banquet.
A common phrase. E.g. Sall. Iug. , . A
variant on inter pocula. In combination
in Iust. (Pomp. Trog.), Historiarum Philippicarum epitome, , , : inter epulas et pocula, and Liv. XXXIX, , : inter pocula et
epulas. J.C. Yardley, Justin and Pompeius Trogus. A Study of the Language of Justins Epitome
of Trogus, Toronto , p. .
Nunquid caderent Nov. Test.:num
ideo impegerunt (sic lapsi sunt A), vt conciderent (conciderint A)?
Nunquid impingere The reading
of Nov. Test. BE, num ideo impegerunt, vt
conciderent, is also to be found in Ep.
( March ), ll. . Also Faber
omitted sic, both in his translation, f r
and his commentary, r: Nunquid deliquerunt vt caderent?
impingere In Annot. in Rom. , ,
l. sq., Er. gives it as a translation of .
probarem additum, si hoc loco sic aduerbium positum est, vt respondeat adeo,
veluti quum dicimus: Sic me odit, vt nec salutet; adeo metuit, vt loqui non possit. Atqui Graeca vox nem magis signicat, diuersae naturae ab ea quae est
aut , [E] cuius varia vis est, quemadmodum apud nos vt. At Theodorus Gaza refert inter coniunctiones causales nec indicat aliter accipi, quum
tamen diligenter indicet vsum illius. Nec enim huc pertinet, quod nonnunquam est aduerbium loci. [B] Non potest igitur hic accipi sensus: Num adeo
impegerunt, siue oenderunt, vt ceciderint? [D] Igitur referendum videtur
ad Deum: Num ideo Deus passus est Iudaeos labi, vt in totum conciderent? Non,
sed vt ad tempus locum faciant gentibus, et iidem rursus gentium pietate prouocati resipiscant et seruentur. [E] Et huic sensui pulchre congruit quod sequitur:
Absit. Sed illorum delicto salus est gentibus; totusque sermo sequens non loquitur de
magnitudine lapsus, sed de euentu. Nec aliter exponit Chrysostomus, qui Iudaeorum maliciam euangelio repugnantium annotat Paulum exaggerasse testimoniis
prophetarum, consolationem suo nomine proposuisse. Ergo dubitandum non est,
quin grauissime impegerint, sed euentu consolatur illos: Quae est igitur, inquit,
consolatio? Quum plenitudo, inquit, gentium intrauerit, tunc omnis Israel saluus
erit. Hactenus ille. Itaque Iudaeorum lapsum Deus vertit in bonum gentium, quarum aemulatione sint ad salutem aliquando prouocandi Iudaei. Nec aliud adfert
Theophylactus nec Origenes, nisi quod sic additum est a scribis eruditulis, nec
aliud Ambrosius; de euentu loquuntur omnes, non de magnitudine lapsus, nisi
quod Origenis interpres admiscet quaedam de leuioribus peccatis, quum hic Paulus
tota epistola exaggeret incredulitatis crimen. Vnde interpretantur: insanabiliter peccauerint aut sine spe reparationis conciderint, quemadmodum concidit Lucifer. Quoniam autem prophetarum verba videbantur immedicabile malum
indicare, Paulus mitigat eam acerbitatem, ostendens peccatum quidem esse grauissimum, sed tamen non ideo totius populi spem esse sublatam, . Origenes
in ordine sermonis non obscure declarat germanam lectionem, Ipsum, inquiens,
Israelis lapsum dicit talem fuisse, non vt illi caderent, sed vt delicto suo salutem gentibus
darent. Similiter Augustinus in sententiis quas annotauit in hanc epistolam fatetur peccati magnitudinem, sed indicat pessimae rei bonum euentum. Eius verba
sic habent: Ergo nunquid deliquerunt, vt caderent? Absit, sed illorum delicto salus est
gentibus, non ideo dicit, quia non ceciderunt, sed quia casus ipsorum non fuit inanis,
quoniam ad salutem gentium profecit. Non ergo ita deliquerunt, vt caderent; id est, vt
tantummmodo caderent, quasi ad poenam suam solum, sed vt hoc ipsum quod ceciderunt, prodesset gentibus ad salutem. Haec ille, in quibus perspicuum est quod non
addidit sic; quod tamen erat tolerabile, si non de atrocitate lapsus, sed de modo
et euentu accipiatur. Iam saepius admonuimus ex veterum autoritate huiusmodi
coniunctiones nales interdum ad euentum pertinere, potius quam ad nem siue
destinationem. [B] Verbum oenderunt eleganter quidem vsurpatum est ab interprete, caeterum oendere dicitur et qui laedit. Augustinus explicans quaestiones
aliquot huius epistolae pro oenderunt legit deliquerunt. Ac prorsus recte dixeris
, lapsum siue delictum, at non item delinquere pro impingere. [A]
impegerunt D E: impegerant B C.
cuius destinationem In the
additions Er. responds to the argument in
Collat., f r r, in which Titelmans defended the Vg. reading and the translation as a consequent clause (f r):
Istam tamen nostram veterem, quae tibi
propter naturam particulae hina non probatur, neque posse dicis consistere: non solum
Graecae literae non repugnare, sed etiam
veterum, tam Graecorum quam Latinorum
interpretationibus, patentissime demonstrabo
consonare. Nominatim Origenis, Ambrosii,
Theophylacti: vt omittam caeteros, vel posteriores vel inferiores. Hi enim non secundum rationem nis intelligunt, neque interpretantur, quomodo tu putabas necessarium,
sed secundum rationem et acceptionem priorem, quam ideo putabas non posse consistere, quia Graece haberetur non hos vel
hoste , sed hina. Ambrosii verba sunt
haec. Haec dicit quod supra memoraui, quia
non sic diderunt, vt nunquam crederent
Cui accedere videntur Hieronymiana scholia,
quae hoc loco dicunt signicari, Iudaeos non
penitus et irremediabiliter cecidisse. Theophylacti enarratio talis est. Oenderunt, inquit, id
est illisi sunt: non adeo tamen, vt prorsus acti
praecipites videantur, vel ita collapsi, vt cum
velint nequeant aliquando attollere. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, A, Er. curtly
dees Titelmans to produce an example where
corresponds to , hinting that does
not introduce a clause of consequence.
Theodorus Gaza Grammatica institutio, in Er.s translation, I, De coniunctione, LB I, E: Alia causalis, vt , ,
, , , id est, vt, quo, enim, quia,
quapropter.
Num adeo ceciderint Nov. Test. B
E read : num ideo impegerunt (sic lapsi sunt
A), vt conciderent.
Absit gentibus is the reading of the
Vg.
Chrysostomus saluus erit Hom. in
Rom. , , Migne PG , sq.:
;
, , ,

, and :
[sc. ],
;
Theophylactus Theophyl. comments in Expos. in Rom. , , Migne PG , B:
, ; , ; Persona, f
r: rogatque num hi deliquerunt vt caderent?
Id est: Num facinus insanabile aliquod commiserunt?
Origenes Er. refers to Comm. in Rom. VIII,
, Migne PG , AB (Merlinus,
f v), where Orig. quotes: Nunquid
sic oenderunt, vt caderent?, and drawes a
parallel with Lucifer, following Orig., who
referred to Is. , : Quomodo cecidit de
caelo Lucifer, qui mane oriebatur.
eruditulis See introd., .
: Numquid sic oenderunt, vt caderent? Absit. Hoc dicit quod supra memoraui,
quia non sic diderunt, vt nunquam crederent: id est, non ita propter improbitatem
suam caecati sunt, vt curari non possent: sicut
et diabolum legimus cecidisse, dicente Esaia
propheta [Is. , ]: Quomodo cecidit de
coelo Lucifer? casum apostasiam signicauit.
Non ergo hos sic oendisse dicit vt caderent,
sed oensionis suae causa ad tempus obtunsos. Cf. Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
Origenis interpres Comm. in Rom. VIII, ,
Migne PG , BC: Si quando iustus
in vno aliquo victus, verbi causa, vel in fragilitate carnis vel alio quolibet delicto ceciderit,
non tamen ideo ab omni legis obseruantia
discesserit, sed iustitiam teneat, misericordiam colat, dem, pietatem, mansuetudinem
seruet, et legem Dei meditari non neglegat,
de hoc possumus dicere quia Nunquid sic
oendit vt caderet? Absit.
Vnde Lucifer Er. refers
to the three authors mentioned before and
quoted in the previous notes.
Ipsum gentibus darent Orig.
Comm. in Rom. VIII, , Migne PG , B.
Augustinus salutem Expos. propos.
Rom. (), , CSEL , p. (l.
Dico ergo (Ergo v.l.) l. salus gentibus (salus est gentibus v.l.) l. id est,
tantummodo vt (vt tantummodo v.l.) caderent l. salutem.).
Iam saepius destinationem Cf.
below, Annot. in Rom. , , ll. :
Caeterum causam. CWE , p. ,
n. .
Augustinus deliquerunt See above,
l. .
lb
I l l o r u m d e l i c t o. , [B] id est [A] per illorum [B] lapsum, potius quam [A] delictum. [B] Respexit enim ad id quod modo dixit, Iudaeos
impegisse. [E] enim proprie est, quum quis per negligentiam labitur,
a , quod est cado. [A] V t i l l o s a e m u l e n t u r. . Quod rectius verti poterat: ad prouocandum eos; [B] vt [A] ad Deum referatur actus verbi, qui isto modo voluerit extimulare Iudaeos inuidentia quadam
ac zelotypia, quum viderent quod ipsis erat promissum, in gentes esse translatum.
Vnde nos quo sermonis ambiguitatem excluderemus, vertimus: vt eos ad aemulandum prouocaret, . Neque quicquam erat opus quadriga
interpretationum, quam in hunc locum inuexit Thomas Aquinas, ne sic quidem
germanam attingens sententiam; quod haudquaquam illi, sed interpreti imputandum est. [B] Quis enim Graece ignarus ex his verbis percipiat quid senserit Paulus?
[C] Sic et paulo post Paulus vsus est hoc verbo: .
Et proximo capite: . Quo tamen verbo alias vsi
sunt interpretes in malam partem, quemadmodum Psalmo septuagesimoseptimo:
| . Porro quidam accommodat verbum
ad Iudaeos, vt referatur ad gentes. Neque quisquam interpres
hoc sensit neque ratio Graeci sermonis patitur, sed hunc sensum maluit extorquere quam non carpere nostram annotationem. [E] Etiamsi non desunt qui verba
per illorum delictum E: Per illorum delictum inter delicto. et posuit

A.
impegisse. E: impegisse. et ab
eodem verbo dictum est B C,

impegisse, et D.
ipsis D E: illis AC.
Thomas D E: diuus Thomas A B.
Illorum delicto Nov. Test.: per lapsum illorum.

Illorum delicto cado In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, AB, Er.
explains that delictum is a minor fault,
caused not by malice, but by ignorance or
inconsideration, whereas the of
the Jews had been their disbelief and stubborn
rejection of the Gospel.
Respexit Sc. Paulus.
quod modo dixit impegisse See the
explanation of in the previous Annot.,
particularly ll. .
cado Cf. Hier. Comm.
in Eph. I, , sqq., Migne PL , sq.: Et
quia delicta quae Graece nuncupantur, iuxta eiusdem linguae etymologiam
[sc. ] proprie verbum est Scripturarum
quaerimus quid signicent quoue distent
a peccatis, id est quid intersit inter et . Aiunt enim quod , quasi initia peccatorum sint, cum cogi-
tatio tacita subrepit et ex aliqua parte conniuentibus nobis, necdum tamen nos impulit ad
ruinam.
Vt illos aemulentur Nov. Test.: vt eos ad
aemulandum prouocaret. Cf. Annot. in Rom.
, , ll. .
Quod rectius translatum Cf. Valla,
Annot., Garin, p. , col. : Ego accipio, id
est: sic interpretandum fuisse puto, vt adduceret eos ad aemulationem, hoc est Deus; nam
Graece est innitiuum, , quod innitiuum incommode transfertur per gerundiuum, quo Graeci carent, transferturque sic ad verbum: ad deducendum eos
in aemulationem. Quae sententia congruit
cum illa superiori [Rom. , ]: ad aemulationem vos adducam, . Et cum
sequenti paulo post [Rom. , ]: Si quo
modo prouocem carnem meam ad aemulandum. Carnem suam vocat Israelitas, qui sunt
ex eodem progenitore Abraam, .,
and ad . Cor. , , Garin, , p. ,
col. : Quidam hoc exponunt quod inuidemus domino, quae sententia longe abest a
vero, sed forsitan est culpa interpretis, qui
maluit interpretari aemulamur
quam ad aemulationem prouocamus siue
irritamus.
ad prouocandum eos See introd., b.
Neque quicquam erat opus The use of
quisquam as an adjective is already to be
found in Plaut., e.g. Amph. : cuiquam
artici, and Cist. : neque quisquam alia
mulier. Hofmann, p. , .
Neque quicquam Thomas Aquinas
Cf. Loca obscura (ed. D, f Oo r, LB VI,
f * r): Vt illos aemulentur. Thomas quadruplicem sensum induxit, nec tamen attigit
verum, cum haec sit sententia, vt Deus illos
ad aemulandum prouocaret.
Thomas Aquinas Super Rom. lect., cap. ,
, n. , Cai, , p. sq.: Et quia non dicit
qui vel quos, cum etiam sit duplex aemulatio,
scilicet indignationis et imitationis, potest hoc
quatuor modis exponi. Primo modo vt intelligatur sic vt, Gentiles, illos, scilicet Iudaeos,
aemulentur, id est, imitentur in cultu vnius
Dei After quotations from Eph. , sq.
and . Thess. , Thomas goes on: Vel vt
Gentiles aemulentur Iudaeos, id est indignentur contra eos propter incredulitatem eorum.
After quoting Ps. (Vg.), Thomas lets
follow: Tertio modo potest intelligi sic: Vt
Iudaei aemulentur, id est, imitentur Gentiles,
quando vbique et nunc aliqui eorum particulariter conuertuntur ad dem, imitantes
dem Gentium et naliter omnis Israel saluus
et, cum plenitudo Gentium intrauerit et sic
impleatur quod dicitur Deut. xxviii, : Ille
erit in caput, et tu eris in caudam. Quarto
modo potest exponi sic: Vt Iudaei aemulentur
Gentiles, id est, contra eos ex inuidia turbentur, dum vident ad eos eorum gloriam translatam.
quod haudquaquam imputandum
est Corresponding to Er.s opinion that
Thomas commentaries are imperfect due to
the circumstances which prevailed in his time,
and because he knew no Greek. Cf. introd.,
.
Sic et annotationem In this
addition Er. responds to Stunica (quidam
in l. ). Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , p. , ll. , in which
Er. writes: Cum id quod vertit interpres aut
nullum habeat sensum, aut absurdum, siquidem si emulentur sic referatur ad gentes
vt agant, sensus est nullus, cum hoc Latina
vox nulli declaret; sin ad Iudaeos vt agant,

sensus est absurdus, non enim illi prouocant gentes, sed alienant potius. Dicit esse
duos sensus, sed in vnum recidere, et sic proponit vnum altero omisso, vt neutrum videatur intelligere. Furthermore Er. defends himself against Stun.s objection that he had criticized Thomas Aquinas.
proximo capite Rom. , .
Psalmo septuagesimoseptimo Ps. (Vg.),
.
Neque quisquam interpres See above,
n.l. .
maluit Again Stunica.
Etiamsi aemulari In this
extension Er. adds to his response to
Stun. and goes into criticism from Sutor. In
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. ,
ll. , he refers to Origen and Theophylact: Sed Origenes ac Theophylactus
interpretantur ideo gentes admissas ad gratiam euangelicam, vt Iudaei illorum exemplo reuocentur ad Christum velut inuidentes
illis, quos habebant contemptissimos. Orig.
Comm. in Rom. VIII, , Migne PG , B,
reads: Vt illos, inquit, aemulentur, hoc
est, vt conuersionem gentium videntes, et
testamentum Dei, quod ipsi prius acceperant, illis traditum, et legem ac prophetas
apud eos maiore et digniore haberi obseruantia, zelum capiant etiam ipsi in nouissimis
saltem temporibus. Theophylact Expos. in
Rom. , , Migne PG , BC:
[ ego] , , . , ,
,
. Cf. Persona, f
r: Sed illorum delicto salus gentibus,
vt illos emulentur. Duo quedam hic nititur
Paulus et Iudeos soletur, et gentium tumorem
et insolentiam frenet, inquitque Iudeorum
ex lapsu et didentia nec Christo prestita
de salutem obuenisse gentilibus, erat sane
id consequens et res ipsa identidem videbatur
exposcere, vt horum salus gentium preueniret
salutem, sed quoniam minus hi paruissent,
vocate sunt gentes, quod multis in locis in
euangelio demonstratur, saluati sunt quidem
gentiles, vt illos emulentur, id est gentibus collati honores, cum Iudeos momorderint, vel
harum emulatione sese vt ad dem conferant
persuadebunt. In Apolog. adv. debacch. Petr.
interpretum huc detorquent, sed falso; faciunt illi quidem mentionem de Iudaeis
aemulaturis dem gentium. At quid mirum, quum signicet ad inuidiam et aemulandi studium iritare? Ostendi loca aliquot in quibus signicat prouocare vel ad iram vel ad aemulandi studium; proferant illi nobis vnum vbi
positum sit pro aemulari.
[] [A] Q u a m d i u q u i d e m e g o s u m [E] g e n t i u m [A] a p o s t o l u s.
. Origenes videtur accipere pro quamdiu; vt subaudias
. [B] Dubitatque vtrum accipiendum sit quamdiu sum in hac vita et ad
aectus emphasim pertineat, quemadmodum vulgo dicimus: Non deseram vos,
quoad viuam, an Paulum post obitum etiam inuisibilibus apostolum futurum.
[A] Verum quoniam id duriusculum est, malim accipere pro quatenus
siue in quantum. [B] Atque ita videtur Theophylactus sensisse, quantum coniicere
licet ex illius interpretatione; [E] Graecus dicit eadem quae [D] Chrysostomus, [E]
qui [D] plane interpretatur Paulum ex delegato munere cogi, vt aliquot Iudaeos
prouocet atque ita seruet. Sic enim prouocatos seruabit, si quam plurimos e gentibus
pertrahat ad euangelium. [A] Neque enim de temporis modo loquitur, quasi
mox abdicaturus apostolicum munus, sed quandoquidem vocatus erat apostolus
gentibus, adnititur, vt gnauiter obiens sibi commissam prouinciam exornet et
illustret eam. [E] Nec Ambrosius quicquam meminit de tempore, tantum de
ocio loquitur. Similiter quod est Matthaei vigesimoquinto: quamdiu vni ex
istis minimis fecistis, ; mea sententia rectius vertisset quatenus aut in
quantum. [A] H o n o r i f i c a b o. , id est glorico, [B] ita citante locum
hunc Augustino locis complusculis, [C] nominatim libro aduersus Faustum nono,
ad om. C.
Graecus dicit eadem quae E: Caeterum D.
apostolicum D E: Apostoli AC.

Honoricabo E: Gloricabo AD.
Sutor., LB IX, E and A, he argues that,

whereas the Greek text is clear, the Vg. translation does not make clear what Paul meant; so
of the four meanings which Thomas Aquinas
(see above, n.l. ) has suggested, none is
right. He explains: Quis enim Latinus somniaret aemulari esse ad aemulationem prouocare? Profecto non magis quam loqui ad
loquendum prouocare. There he also refers to
. Cor. , (see ASD VI, , p. , ll.
): An aemulamur Dominum?, where he
explains: , id est prouocamus
et iritamus, quod superius [Rom. , ] vertit ad aemulandum prouoco. Cf. CWE ,
p. , n. .
iritare Chomarat defends this spelling in
ASD V, , p. , ad (ASD V, ) p. ,
l. , arguing that in Er.s time a false ety-
mology connected the verb irritare with

ira. Examples are found in Perottus, Cornucopiae, Venice, , , l. sqq.: Si
vero irrito penultimam productam habet, signicat incito, stimulo, vel ab ira, quasi in
iram prouoco, and Calepinus, Dictionarium,
Basel, : Irrito, as signicat prouoco,
iramque incedo, lacesso. Other examples in
Er.s works are to be found in Annot. in Act.
, , ASD VI, , p. , n.l. , and iritabilis in Ep. to Willibald Pirckheimer,
l. , and Ep. from Melanchthon, l. .
Ostendi aemulari Cf. e.g. above,
Annot. in Rom. , , ll. , and Annot.
in . Cor. , . ASD VI, , p. , ll. ,
and p. , nn.ll. and .
Quamdiuapostolus Nov.Test.:quatenus ego quidem sum apostolus gentium.
Origenes In Comm. in Rom. , , Migne
PG , AB, Orig. uses the expression:
quandiu in hoc mundo fuit as a possible rendering of Pauls Quamdiu ego sum gentium
apostolus and he asks himself if Paul knew
he would be an apostle, not only of the gentiles, but also of the Israelites and perhaps of
other invisible beings, where the ghosts and
the souls of the just bless the Lord. Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , A, comments, just like Pelagius, Expos. in Rom. ,
, (Souter, , p. ): Quamdiu fuero in corpore constitutus.
duriusculum See introd., .
malim in quantum Moulton, , Ch. , , p. , and BlassDebrunner, p. , 5 explain
as temporal, Moulton referring to Mt. ,
and Blass-Debrunner to Mt. , and . Petr.
, and to in Rom. , , .
Cor. , and Gal. , .
, , Migne PG , DA,
comments: , , ,
, ,
,
, ,
, , ,
, ,
, . . , ,
.
. Persona, f r: Rursum cum Iudeorum demulcet animos, gentiles cohercet,
inquitque, laudo vos o gentes duabus de causis. Primum quia necesse est mihi, vtpote
qui vos instituendos susceperim, honoricare
ministerium meum, id est vos, secundo vt
ad emulationem prouocem carnem meam,
hoc est Iudeos, sanguine mihi secundum
carnem coniunctos, et saluos faciam, nec vniuersos dixit sed aliquos, tacite etiam illorum
duriciem patefecit, et eorundem nonnullos
emulatione quadam inductos et contentione
suspicatur, gentiles imitaturos et suscepturos
dem. Curiously Er. does not refer to Theophylacts comment.
Theophylactus Chrysostomus The
quotation of Rom. , sq. in the Greek text
of Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne
PG , D, is equal to that of Chrys.
Hom. in Rom. , , Migne PG , :

,
, ,

. In the explanation neither of them
gives attention to the meaning of or
mentions that Paul speaks of a period of time
or of an intention to give up his apostolic
work. In his quotation of the Bible text Persona, f r, translates as quam diu
and as honorico.
Graecus The Greek text of NT.
Chrysostomus euangelium Chrys.
Hom. in Rom. , , Migne PG , ,
and Giberti, f r, quotes:
and comments:

, ,
,
.
, ,
.
,
, , ,
. ,
, ,

, .
exornet et illustret Wording borrowed
from Orig. Comm. in Rom. VIII, , Migne
PG , C, quoted p. , n.l. .
does not read Quamdiu quidem but quotes:
quando quidem, and comments: Ostendit gentibus quo aectu diligat Iudaeos. Nam
ministerium suum quo apostolus gentium est
honoricat, si propter aectum generis sui
data opera, etiam Iudaeos acquirat ad dem.
Cf. Comm. in Rom. , -, CSEL , ,
pp. and .
Matthaei Mt. , .
Honoricabo Nov. Test. E: (
AD) and illustro (glorico A). Er. discusses elaborately the meaning of honor and
honoricare in Annot. in Rom. , . Cf.
ASD VI, , p. , n. 4.
Augustino Contra Faust. IX, , CSEL ,
p. , and Contra adv. legis et proph. II, , ,
CCSL , p. .
complusculis Er. likes diminutives. See
introd., .
capite secundo. [A] Faber Stapulensis mauult: existimo. Quanquam [B] haud scio
an reperiatur apud Graecos pro existimo. Et [A] probe quadrat sensus,
vt accipias Paulum celebrius reddere suum ministerium in euangelio gentium,
vt aemulatione saltem prouocaret Iudaeos ad Christum. Interpres Origenis vertit
illustro et exorno, multis verbis in hanc disserens sententiam.
[] A m i s s i o e o r u m. , id est abiectio siue reiectio; [B] nam hanc
opponit assumptioni. [C] Reiectio pro amissio citat Augustinus libro aduersus
Faustum nono, capite secundo, iuxta dem voluminis antiqui manu descripti. [A]
Q u a e a s s u m p t i o. , id est adiunctio, qua quempiam nobis
comitem asciscimus, id est adiungimus. Nam assumptionem, [B] vt dixi, [A]
opposuit reiectioni.
[] Q u o d s i d e l i b a t i o. Delibatio, , id est primitiae. Theophylactus interpretatur , id est fermentum; vt massa respondeat arbori,
fermentum radici. Mihi magis probatur, vt ipsum frumentum intelligamus, vnde
conspersio sumitur. Caeterum ex vitioso tritico non possis facere bonam conspersionem. Primitias autem dixit, quod laudatissima soleant dicari numini; vnde et
vocantur, quasi praecipua. Porro conspersionem non ad farinam humore
temperatam referri puto, sed magis ad molas siue collyridasea erat farina oleo
conspersa, quae olim iuxta ritum Mosaicae legis immolabantur; vnde et sanctam vocat. [E] Chrysostomus et interpretatur Abraham reliquosque
patriarchas, conspersionem et ramos illorum posteros. [A] Et oleaster Graecis est
, quod sonat agrestem siue syluestrem oleam; cui respondet ,
quae est olea frugifera.
[] I n s e r t u s e s. , id est insitus es; quoties sso arboris
ramo inseritur surculus. Est enim hoc vnum insitionis genus. [D] Quanquam
hic magis signicare videtur inoculationem, quum perterebrato qua se protulit
gemma cortice, inseritur stolo. [A] I n s e r t u s e s i n i l l i s. . Apertius
erat inter illos; hoc est: insitio tibi dedit quod illis natura. [E] Ridiculum est autem
quod quidam interpretatur in illis, pro eo quod erat in locum illorum. Quum
enim per oleam intelligat populum Iudaeorum, nihil oendit numerus aut genus
mutatum. Iuxta sermonis Hebraei proprietatem praepositio frequenter additur
Amissio BE: Amisso A.

id est BE: est A.
reiectioni BE: resectioni A.
temperatam referri D E: temperatam ad
pinsendum referri AC.

sanctam AD: sanctum E.
Et oleaster frugifera inter
natura et Socius radicis posuit A.
Faber Stapulensis existimo Faber translated, f v: ministerium meum honorico, quoted this text in his commentary,
f r, and commented, f v: apostolatum et ministerium suum honoricat,

and f r: Legendum potius honorico.
Nam praesentis temporis est apud Paulum.
Paulus: . Verum
multiplex signicatum habet; nunc
glorico/siue honorico et illustro/modo
opinor/existimo/aut aliquid simile. Ideo et
huius loci: haec esse posset intelligentia: ocium meum esse existimo. Vt sic sententiam
Pauli intelligas: quamdiu equidem apostolus
gentium sum: ocium meum esse existimo,
si quo pacto carnem meam ad zelum prouocem/et verum quidem Dei zelum. So we cannot derive from these passages that Faber preferred existimo.
quadrat vt See introd., b.
interpres Origenis Comm. in Orig. VIII,
, Migne PG , CA, in particular C: Exornat autem et illustrat ministerium suum qui bene ministrat.
Amissio eorum Nov. Test.: reiectio illorum.
Augustinus Contra Faust. IX, , CSEL ,
p. .
iuxta descripti See above, Annot. in
Rom. , , n.ll. .
Quae assumptio Nov. Test.: quae erit
assumptio. Cf. Ambrosiaster: quae est assumptio, in Er.s ed., p. , and in Comm.
in Rom. , , CSEL , pp. and .
Quod si delibatio Nov. Test.: Quod si
primitiae. Cf. Faber, f v: Si autem primitiae.
Quod si primitiae Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Quod hic delibationem, saepius alibi primitias vocat, vt ibi:
Sed et ipsi primitias species habentes, . Species (also in the ed., f
v) must be a slip of the pen for spiritus in
Rom. , , a passage which Valla cites rightly
in an annot. on Rom. , , p. , col. .
Species is not mentioned in the app. crit.
of Wordsworth-White. Other passages where
is translated as primitiae, mentioned
in ASD VI, , p. , n. 1, are . Cor. ,
and , and , , and Ap. Ioh. , .
Theophylactus radici Theophyl.
Expos. in Rom. , , Migne PG , B,
explains:
,
.
,
. , , , . ,
. Persona, f r:
Delibationem et radicem patriarchas appellat, fermentum vero et ramos qui illorum per-
suasu crediderint, consolatur itaque indeles

Iudeos, et vos inquiens credentes, sanctimoniam comparabitis, est enim necesse vt delibationi, i. fermento et massa persimilis sit,
et radicibus rami, quod si et vos non hanc
fueritis similitudinem nacti, et summe eritis in vobis et pertinacis nequicie argumentum.
conspersio This word, with which Er. translates (Vg.: massa), paste or
dough, was already used in that sense in old
Bible translations and in Tert. Adv. Marcion.
IV, (consparsionum) et al. It was not used
by classical authors. See ThLL s.v. and Souter,
Glossary, s.v. Cf. ASD VI, , p. , n. 2,
VI, , p. , n.ll. and VI, , p. ,
nn.ll. and .
Porro vocat Er. corrects Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Et quod nunc
massam, alibi conspersionem, vt ibi [. Cor.
, ]: Vt sitis noua conspersio, , nec
proprie puto nunc dici massam, quod nomen
ad multa generale est quodque haud scio an
huic loco conueniat. Conspersio autem proprie signicat farinam cum aqua siue farinam et aquam inuicem conspersam, quae
est Graeci verbi signicatio.
PG , , and Giberti, f r: , , ,
, . In the Latin translation:
Primitias hic atque radicem vocat eos qui
cum Abrahamo, Isaac, Iacobo fuerunt.
oleaster Er. refers to a word from v. . In
his age the classication in verses did not yet
exist.
oleaster frugifera Cf. below, Annot.
in Rom. , , ll. .
Insertus es The Vg. reads: insertus es in
illis; Nov. Test.: insitus fuisti illis. Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Pro insitus
dixit interpres contra rationem insertus, . and Faber, f v: insitus es.
Ridiculum gladio It is apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
BC, that quidam refers to Titelmans,
who had proposed to read pro illis instead
of in illis, because gentiles could not be
grafted into branches already broken o. Er.
responded that also the part of the branch
from which something was broken is called
broken branch and that into that part the gentiles were grafted.
proprietatem See introd., .
lb
ociose, velut contetur in me, contebor in illo et percussit in gladio. [A]

S o c i u s r a d i c i s. , id est particeps aut potius simul particeps siue
consors; hoc est: vna cum caeteris ramis quibus insitus es.
| [] B e n e. Separandum est, vt sit respondentis ad superiora, , et approbantis, quod sub persona ethnici dixerat; eaque pronuncianter sunt legenda. [B]
Atque ita sane distinguit Augustinus in epistolis, hunc adducens locum. [A] N o l i
a l t u m s a p e r e. , id est: [B] ne superbias, [A] ne tibi placeas,
ne eeraris animo. [B] Siquidem hic sapere vocat aci animo, [D] , quod
alias dicitur . Nec enim hic agitur de sapientia siue stultitia, sed de arrogantia et modestia.
[] [A] N e f o r t e n e c t i b i. . Aut omittenda erat expletiua coniunctio aut vertenda erat: ne qua aut ne quo modo. Nam forte nihil [B] facit [A] ad
hanc sententiam.
[] [C] V i d e e r g o b o n. In plerisque Graecis codicibus habebatur , id est
vide. Quanquam hoc ad sensum nihil attinet. [A] B o n i t a t e m e t s e u e r i t a t e m. . Bonitas est haec quam ante vertimus
benignitatem, diui Hieronymi sequuti sententiam, quae est quaedam animi propensio ad bene merendum de quopiam, quam non inepte vertisset indulgentiam;
cui opponit , quae ad verbum sonat resectionem; ea est, quoties res ad
viuum exigitur, [B] quem et rigorem dicas licebit. [A] A l i o q u i. Rursum , id
est quandoquidem. [E] Quod tamen recte vertit interpres.
[] [A] I n b o n a m o l i u a m. , quae contraria est , id est
oleastro; vt modo dictum est.
[] F r a t r e s , m y s t e r i u m h o c. . Hoc loco mysterium nihil
aliud sonat quam rem arcanam et paucis cognitam neque communicandam nisi
initiatis. V o b i s i p s i s s a p i e n t e s. . Id est apud vosipsos prudentes. Et magis ad aectum refertur quam ad prudentiam: [B] Ne sitis
insolentes animique elatioris; [D] alioqui sibi sapit qui [E] suis prospicit commodis.
[] [A] I m p i e t a t e m. , id est impietates. Et eripiat, ,
id est qui liberat, quasi dicas: ille liberator. Et auertet, non auertat, ,
ethnici BE: gentilis A.

ne superbias D E: superbe A, ne superbi
B C.
quaedam BE: quendam A.
BE: A.
suis prospicit commodis E: elatioris
est animi D.
Impietatem E: Iniquitatem AD.
contetur in me, contebor in illo Cf. Lc.

, in certain readings of the Vg. and in
Nov. Test. A: confessus fuerit in me contebitur in illo, and Lc. , in the Vg.:
percutimus in gladio and in Nov. Test. A

B: percutimus ne in gladio. In the subsequent editions Er. omitted the prepositions.
percussit in gladio Cf. percutimus in
gladio in Lc. , (Vg.), and percusserunt
in gladio in Annot. in Mt. , , ASD VI,
, p. sq., l. and nn.ll. . Here
in renders Hebrew "a, which means in, but
is also used instrumentally. Cf. above, Annot.
in Rom. , , n.ll. , and in Rom. , ,
n.l. .
Socius radicis Nov. Test.: consors radicis.
consors In Nov. Test. the translations of
, are equal to those in the Vg. in
Phil. , (socius) and in . Cor. , and
Ap. Ioh. , , (particeps). Cf. ASD VI, ,
p. , n. 7.
persona See above, n.l. ad Rom. , .
pronuncianter This word does not occur in
any dictionary I consulted. CWE, p. : as
an armative statement. In Ep. , l. ,
Er. uses the word pronunciatorie (Hoven,
s.v.). Pronuntiatiuus modus is a synonym
of the indicative mood (Diom. Ars gramm.,
Keil, Gr. Lat. , p. , l. . Lewis-Short,
s.v.).
distinguit H.l. punctuates.
Augustinus Epist. , , CSEL , ,
p. . Also in Enarr. in Ps. , and ,
, CCSL , pp. and , respectively,
and Serm. A = Denis , Miscellanea Agostiniana, , ed. G. Morin O.S.B., Rome, ,
p. .
Noli altum sapere Nov.Test.: ne eeraris animo. In Orig. Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , C, this is translated as
Noli superbe sapere.
quod Liddell-Scott,
s.v. V ; Eur. Andr. : giving themselves airs. , is to be found in
Philo, e.g. in De vita Moysis and In Flaccum
(ThGL).
Ne forte nec tibi Sc. parcat in the Vg. Nov.
Test.: vide ne qua at, vt nec tibi parcat.
quo modo In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C, Er. explains
to Titelmans that it is hard to assume that
ne refers to time in the preceding v.,
and remarks that the translation quomodo,
which Titelmans recommended for , was
already mentioned by Er., who thinks qua
more pleasant.
expletiua coniunctio pleonasm. See
introd., .
Vide ergo bon. Sc. bonitatem. Nov. Test.:
Vide (Ecce AD) igitur bonitatem.
In plerisque attinet In Apolog. resp.
, Er. argues: Qui vertit vide, legit , ego

qui legi , verto ecce. Sensus est idem vtruncumque legas, neque quicquam est incommodi, nisi quod aduerbium est vehementius.
Quid igitur hic blaterat Stunica?
Bonitatem et seueritatem Nov. Test.:
bonitatem ac seueritatem.
Bonitas sententiam See above,
ad viuum exigitur is inquired thoroughly, is taken in a very strict sense, in
fact is cut to the quick. Cf. Lewis-Short,
s.v. viuum, Annot. in Mt. , , ASD VI,
, p. sq., (n.) l. , and Er. Adag.
(Ad viuum resecare), ASD II, , p. ,
ll. sq.: M. Tullius lib. De amicitia [Lael.
, ] ad viuum resecare dixit pro eo, quod
est rem exactius quam sat est, ac morosius
excutere.
quem The relative pronoun agrees with the
gender of the predicative adjunct rigorem.
Alioqui Also the reading of Nov. Test.
In bonam oliuam Nov. Test.: in veram
oliuam.
modo Annot. in Rom. , , l. sq.
Fratres, mysterium hoc The same reading in
Nov. Test.
mysterium initiatis Cf. Annot. in
Mc. , , ASD VI, , p. , l. sq.:
, id est arcanum siue secretum,
non communicandum prophanis, quod aliquoties vertit sacramentum., in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , l. , and p. sq.,
n.l. , and in Eph. , , LB VI, B; ASD
VI, , p. , ll. , and G. Chantraine,
Le mustrion paulinien selon les Annotations
drasme, Recherches de science religieuse,
, , pp. .
Vobisipsis sapientes Nov. Test. A: apud vosmet ipsos prudentes; BE: apud vosmet
ipsos elati animo. Cf. Faber, f v: apud
vos ipsos prudentes.
Vobisipsis elatioris Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Graece est apud
vosipsos prudentes, ne de vobis plus aequo
sentiatis, .
Impietatem Vg.: qui eripiat et auertat
impietatem a Iacob. Nov. Test. ille (is A)
qui liberat, et auertat (auertet AD) impietates a Iacob.
Impietatem auertat WordsworthWhite and Weber read eripiat and auertet
impietates. Faber reads, f v, eripiet et
auertet impietatem. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 7.
lb
[B] futuri temporis verbum. Testimonium adductum est ex Esaiae capite quinquagesimonono, apud quem ita legimus iuxta veritatem Hebraicam: Et timebunt qui
ab occidente nomen Domini, et qui ab ortu solis gloriam eius, quum venerit quasi uuius violentus, quem spiritus Domini cogit, et venerit Sion redemptor, et qui redeunt ab
iniquitate in Iacob, dicit Dominus. Hoc foedus meum cum eis, dicit Dominus. Iuxta
Septuaginta ad hunc modum: [C] ,
.
. , ,
, , . Id est: [B] Et timebunt
qui ab Occidente, nomen Domini, et qui ab ortu solis, nomen inclytum. Veniet
enim quasi uuius violentus ira Domini, veniet cum furore, et veniet de Sion qui
liberet, et auertet impietates a Iacob; et hoc erit eis a me testamentum, dicit Dominus. Ex quibus liquet Paulum hunc locum adduxisse iuxta aeditionem Septuaginta,
nisi quod de suo addidit: quum abstulero peccata eorum, quod nec apud Hebraeos
habetur nec apud Septuaginta; sed addidit velut explicans prophetae sensum. Nam
, testamentum, Hebraeis est foedus; et quod Septuaginta verterunt ex
Sion, Hebraeis est propinquus Sion. Origenes indicat Hebraeis esse propter Sion.
[C] Atque ita sane scriptum est in aeditione Septuaginta; [] suspicor id librarii
culpa deprauatum, quum scriptum fuerit prope Sion. Hieronymus Graece etiam
interpretatur , id est propinquus; nisi quis probat propter dictum esse pro
prope. [C] Praeterea quod apud Hieronymum refertur, ira Domini, illis est
.
[] [B] E t h o c i l l i s a m e t e s t a m e n t u m. Est quidem Graece . |
Caeterum indicauit hoc et Augustinus libro de Loquutionibus, Geneseos primo,
frequenter in arcanis literis pro pacto poni testamentum. Quanquam Graecis
non dicta est a testando, sed ab ordinando disponendoque.
[] [A] S e c u n d u m e l e c t i o n e m a u t e m, c h a r i s s i m i. , id
est dilecti; quam vocem tamen ita saepe vertit. [B] Porro duo nominatiui casus,
inimici et charissimi, iuxta ordinem grammaticum non habent vnde pendeant, nisi
subaudias sunt; sed verisimilius est casus rationem a Paulo fuisse neglectam. [D]
Alioqui dicendum erat: charissimorum et inimicorum.
[] [A] S i n e p o e n i t e n t i a. , id est: quorum non possit
poenitere eum qui dedit aut qui promisit, quasi dicas: impoenitibilia. [E]
Augustinus alicubi legit impoenitenda. [B] Ambrosius huc detorquet, vt dicat in
baptismo gratis remitti peccatum nec requiri luctum aut planctum aut aliud opus
bonum, sed tantum ex corde professionem. Quae quidem interpretatio mihi videtur
coactior nec attingitur ab Origene. Thomas eam sententiam extremo tandem attigit
loco, veluti non admodum probans.
[] [A] P r o p t e r i n c r e d u l i t a t e m i l l o r u m. , id est
per horum incredulitatem, [B] non propter. [E] Nam propter causam signicat,
per instrumentum aut modum; quod ad sententiam attinet, haud magni refert.
[] [B] I n v e s t r a m m i s e r i c o r d i a m. , per vestri misericordiam. Est enim similis datiuus ei qui praecessit, . Sensus enim
est: sicut illorum defectio vobis fecit aditum ad dem, ita vestra des, quam miserante Deo estis consequuti, prouocabit illos, vt resipiscant seque dignos praebeant
qui a Deo recipiantur. [E] Ambrosius legit in vestra miseratione, quasi Graece legisset
probat D E: probet B C.
eum CE: om. A, is B.
Esaiae Sion Er. refers to Is. ,

( and ).
The Annot. is inuenced by Hier. Comm. in
Is. XVI, , , CCSL A, p. sqq.,
where the translation from Hebrew (ll.
) and that of the LXX (ll. ) are
to be found, where ll. (Nam Sion) nd their example in: et illis
pollicetur dicens: Hoc foedus meum cum eis,
siue pactum, vt omnes alii transtulerunt, aut
testamentum, vt posuere Septuaginta, and
ll. in: Siue iuxta Hebraicam proprietatem, qui propinquus est Sion, et de
Israel stirpe generatus sit, hoc enim goel, id
est , sonet. For the translation testamentum, see also the quotation from Hier.
Comm. in Gal. II, ad Gal. , , Migne PL ,
C, above, n.ll. ad Rom. , .
Origenes propter Sion Comm. in Rom.
VIII, , Migne PG , A.
Hieronymus See above,
n.ll. .
Et hoc testamentum The same text
in Nov. Test.
Augustinus Locut. in Hept. I, , ad Gn. ,
and , CCSL , p. : Et disponemus tecum testamentum. Amant scripturae
pro pacto ponere testamentum, id est . Quod Latini habent: et disponemus tecum testamentum, ne feceris nobiscum
malum, tanquam diceretur, vt paciscaris non
facere nobiscum malum. This text is quoted
in the app. crit. of the Vetus Latina ad Gn ,
(Vetus Latina, vol. : Genesis, p. , ed.
B. Fischer, Freiburg, ).
Secundum charissimi Nov. Test.:
Secundum electionem autem, dilecti.
dilecti Also the reading in Fabers translation, f v, and Ambrosiaster, in Er.s ed.,
p. (Comm. in Rom. , , pp. and
).
Sine poenitentia The Vg. reads: Sine poenitentia enim sunt dona et vocatio Dei., Nov.
Test.: Nam dona quidem et vocatio Dei eiusmodi sunt, vt eorum illum poenitere non possit.
Augustinus Civ. XIV, , CCSL , p.
(once): inpaenitendam, and Serm. , ,

RBen , p. (four times): impoenitendam.
Ambrosius Ambrosiaster comments, in
Er.s ed., p. : Verum est, quia gratia Dei
in baptismate non quaerit gemitum aut planctum aut opus aliquod, nisi solam ex corde professionem (cf. Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and ). The same view is to be
found in Ambrosiaster (Ps. Aug.), Quaest. V.
et N.T. , , CSEL , p. sq. (Schelkle,
p. ).
Origene Comm. in Rom. VIII, , Migne
PG , CC.
Thomas Thomas Aquinas Super Rom. lect.,
cap. , , nn. , in particular nn.
, Cai, , p. sq.
Propter incredulitatem illorum Nov. Test.:
per illorum incredulitatem.
Nam refert In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, D, Er. also defends his
translation per against Titelmans preference for propter.
In vestram misericordiam NT :
. Vg.: non crediderunt in vestram misericordiam. Nov. Test. A: increduli
facti sunt, per vestri misericordiam; BE:
increduli facti sunt, ex eo quod vos misericordiam estis adepti.
Est enim Er. emphasizes the
dierence in the Vg. translation of the two
Greek datives in the vv. and .
Ambrosius pietate In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, DE, as in
ll. , Er. defends his view that the fact
that the Jews who chose not to be among the
believers made way for the gentiles; he also
argues that the Jews withdrew or kept their
distance from the Gospel, indignant that the
grace which they thought was promised to
themselves was granted to the gentiles. The
commentators already mentioned, Ambrosius
(Ambrosiaster), Chrysostom and Theophylact.
Ambrosius miseratione Ambrosiaster, in
CSEL , , pp. and .
lb
. Quae lectio si probaretur, nihil esset dicultatis. Sensus enim esset

gentibus per Dei misericordiam ad vitam vocatis Iudaeos perstitisse in incredulitate.
Et fortassis interpres legit quemadmodum Ambrosius. Scio quosdam interpretari:
in vestram misericordiam, id est Christum. Thomas Aquinas trifariam exponit
in vestram misericordiam, id est in gratiam Christi; vel non crediderunt, vt per
hoc venirent in vestram misericordiam, vel non crediderunt, quod in vestram misericordiam occasionaliter cessit. Verum inconsultis Graecis huiusmodi commenta
proferre, quid aliud est quam diuinare? Chrysostomus hanc particulam, in vestra
misericordia, dissimulat. Theophylactus nouum adfert commentum, quasi sic ordinet: , . Id est: sic et
illi non crediderunt, vt vestra misericordia et ipsi misericordiam consequantur.
Sic enim habet commentum: sed vestra misericordia et horum erit; aemulabuntur
enim vos. Nec abhorret ab hoc Chrysostomi commentum docens vtrumque populum vicissim fuisse incredulum ac vicissim ad gratiam vocatum. Gentibus enim
persistentibus in incredulitate Iudaei vocati sunt ad legem; mox gentibus ad euangelium vocatis Iudaei recesserunt perseuerantes in incredulitate, sed denuo gentium exemplo reuocandi ad dem. Ita vicibus quibusdam alteri per alteros seruati
sunt. Interpretes videntur illinc abhorruisse, ne dicerent Iudaeos occasione gentium
perstitisse in incredulitate; quum contra potius Iudaeorum incredulitas praebuerit
occasionem, vt euangelium transierit ad gentes. Caeterum si meminerimus hic
non sonare nem aut intentionem, sed consequentiam siue euentum, et in caeteris occasionem intelligi verius quam causam, non video cur hic sensus nos terreat,
quem sermo Graecus simplicissime acceptus exprimit, qui contrariis inter se relatis constat; gentium autem dem vocat misericordiam, ne sibi placerent Iudaeis
praelati. Nam euangelii gratia Iudaeis quodammodo deberi videbatur, vel quia ipsis
peculiariter promissa, vel propter obseruationem legis et vnius Dei cultum. Sic |
itaque loquitur: , , , . Id est:
Quemadmodum enim vos olim increduli fuistis Deo, nunc vero credidistis propter
horum incredulitatem, ita et hi non credunt propter vestram credulitatem, vt et ipsi
reuocentur ad credulitatem. Ordo quem videtur sequi Theophylactus, coactior est
nec minus durum, quod in priore parte datiuus Graecus sonat occasionem:
, in altera sonat acquisitionem: . Quemadmodum dicimus: Tibi ditatus est, hoc est: tuo bono ditatus est, quod opes suas
tibi communicat. Nam hoc spectasse videntur qui legunt in vestram misericordiam;
quod vestrae misericordiae videretur obscurius dictum. Ea subita mutatio in schemate contentionis duriuscula est. Huic accedit et aliud incommodum, quod iuxta
istorum interpretationem bis idem dicitur, quod non admittunt hae voces, quemadmodum et ita; quod enim dixerat: , hoc in
diuersa parte repetit: . Quasi dicat aliquis:
Quemadmodum principes populi paupertate ditescunt, ita populi paupertas diuitias addit principibus. Porro quum hic at sermo de malis Iudaeis qui clamauerunt:
Crucige, qui persequuti sunt apostolos, qui gloriabantur in operibus legis tume-
bantque patriarcharum cognatione eoque caeteras gentes pro canibus execrabantur, nihil absurdi sit, si dicamus gentium credulitatem oendiculo fuisse Iudaeis,
vt alienarentur ab euangelio. Petrus apostolorum princeps coactus est sese fratribus excusare, quod Cornelium cum sua familia baptizasset; in conuiuio praesente
Paulo subduxit se a mensa, ne Iudaeis esset scandalo vescens cibis communibus. Et
Scio quosdam Christum E.g. Thomas Aquinas, Super Rom. lect., cap. , ,
n. , Cai, , p. : Ita et isti, scilicet Iudaei, nunc, scilicet tempore gratiae,
non crediderunt, scilicet Christo. Io. VIII,
: Quare non creditis mihi? Et hoc est quod
subdit in vestram misericordiam, id est in
gratiam Christi, per quam misericordiam consecuti estis. Tit. iii, v. : Secundum suam
misericordiam saluos nos fecit. Vel non crediderunt, vt per hoc peruenirent in vestram
misericordiam. Vel non crediderunt, quod in
vestram misericordiam occasionaliter cessit,
vt et ipsi quandoque misericordiam consequantur. Is. xiv, v. : Miserebitur Dominus
Iacob.
Verum diuinare Hints at Thomas
Aquinas, whose commentaries according to
Er. are imperfect due to the circumstances
which prevailed in his age and because he
knew no Greek. ASD VI, , p. .
Chrysostomus seruati sunt In Hom.
in Rom. , , Migne PG , , and Giberti, f r, Chrys. quotes:
[om. Giberti] ,
,
,
[om. Giberti] , and starts his
comment as follows:
,
, ,

, , and so on in the sense of ll.
: Nec abhorret seruati sunt.
Theophylactus consequantur Expos.
in Rom. , , Migne PG , CD,
quotes:
, ,
,
, and writes in his comment:
, .
Interpretes ad gentes E.g. Titelmans, to whom is referred p. , nn.ll.
ad Rom. , .
Caeterum causam See p. ,

n.ll. ad Annot. in Rom. , :
Iam saepius destinationem. Cf. CWE ,
p. , n. .
vestrae misericordiae The translation preferred by Valla, Annot., Garin, , p. ,
col. .
schemate H.l. gure of speech, as
e.g. in Cic. Brut. , (Liddell-Scott).
contentionis In rhetoric: the use of contrasting words or phrases, antithesis. Rhet.
Her. IV, , : Contentio est, cum ex contrariis rebus oratio concitur. According to
Quint. Inst. XII, , , a synonym for contrapositum or (antithesis). OLD,
s.v., Lausberg, p. , . The antithesis
bears upon the Greek passages just quoted
and the dierent roles of the two datives, the
favourable opportunity (occasio), and the
acquisition.
duriuscula Er. likes diminutives. See introd., .
Crucige Mc. , sq., Lc. , and Ioh.
, and .
qui apostolos Act. , ; , ; ,
, ; , ; , ; , ; , and ;
and , , .
qui legis Rom. , (qui in lege gloriaris). Cf. Eph. , (non in operibus, vt nequis glorietur).
tumebantque cognatione Mt. , ;
Ioh. , , and ; . Cor. , .
caeteras execrabantur In the Bible
there are in my opinion only two places where
certainly dogs are to be regarded as nonJewish, Ps. ( Vg.), and , RSV, vv.
: Yea, dogs are round about me, and :
Deliver my soul from the sword, my life from
the power of the dog. In later Judaism people who are not acquainted with the Scripture
and the Mishnah are called dogs, the most
detestable creature. ThDNT , pp.
, s.vv. , .
Petrus communibus Act. ,
and Gal. , .
in Actibus Iudaei murmurant aduersus gentes, quod illorum foeminae reciperentur

in ministerium apostolicum. Paulus quam aegre obtinuit, vt gentes liberarentur ab
onere legis! Haec si acciderunt inter eos qui dem euangelicam fuerant amplexi,
an non probabile est plurimos Iudaeos vel abstinuisse vel resilisse ab euangelio? Ad
hunc sensum facit quod paulo ante dixit, Secundum euangelium inimici propter vos.
Id dum Origenes interpretatur, Dicit, inquit, propter vos, quorum saluti inuidentes
apostolos gentibus loqui et persequentes eos qui annunciant Christum. Nonne dicit
inuidiam fuisse occasionem, vt non crederent euangelio? Conrmat hunc locum
euangelica parabola qua lius maior noluit ingredi domum, quum accepisset
prodigum tanta laetitia domus excipi. Hunc itaque sensum ego sequutus sum, quod
mihi videretur simplicior; tametsi nullus caeterorum est qui aberret a pietate.
[] [A] C o n c l u s i t e n i m D e u s o m n i a. , id est omnes, non
omnia. [E] Sensus idem est, nisi quod omnia vehementius est. [A] Porro quod
sequitur, incredulitate, potest accipi et inobedientia. [D] Est enim . Et in
incredulitatem est Graecis, vt dicimus: Concludam me in angulum.
[] [A] O a l t i t u d o. , id est o profunditatem. Miror cur interpreti
placuerit vox ambigua. D i u i t i a r u m s a p i e n t i a e. Haec duo nomina Graeci
diuidunt interiecta coniunctione, , consentientibus quotquot
viderim exemplaribus, [D] etiam apud Chrysostomum; [A] vt intelligas [C] Paulum
[A] tria demirari in Deo: diuitias, qui tam benecus fuit erga gentes, sapientiam,
qui tantam eis sapientiam impartierit, cognitionem, qui prudenter dispiciat quid
cui expediat. Ad hunc modum exponit Theophylactus. [E] Etiamsi Chrysostomus
aliquanto diuersius videtur legere, coniungens haec duo, . Vt reliqui genitiui non pendeant a , sed a duarum vocum complexu, quasi dicas:
O profundas diuitias sapientiae et scientiae Dei. Id illum sentire hinc colligitur,
quod annotauit Paulum ad exaggerandam sapientiam Dei, duabus vocibus ad epitasim facientibus fuisse vsum, et . Nam profundum per se habet
auxesin, et diuitiae copiam sonat. Gemina t amplicatio, si dicas: profundas diuitias sapientiae. [A] Mihi magis probatur, vt ad totam huius consilii dispensationem pertineat, qua factum est, vt gentes ante daemoniis seruientes nunc subito
ad euangelii gratiam vocentur et Iudaei, quibus ea peculiariter promissa videbatur,
ab eadem exciderint. I n c o m p r e h e n s i b i l i a. , id est inscrutabilia; atque ita subinde citat Hieronymus. I n u e s t i g a b i l e s. , id est
ininuestigabiles; [D] quemadmodum legit diuus Hilarius libro De trinitate octauo,
iuxta dem vetustissimorum exemplariorum; [A] id est non vestigabiles siue imperuestigabiles. [D] Notauit enim huius vocis emphasim Chrysostomus [E] et post
hunc Theophylactus. [D] Non dixit aut , sed inscrutabilia et
Conclusit inobedientia: Conclusit enim deus omnia. , i. omnes

non omnia, Porro inobedientia inter
exciderint et Incomprehensibilia posuit

A.
BE: A.
tria Ain custode paginae prioris BE, tres A.

ininuestigabiles B D E: in inuestigabiles
A C.
Iudaei apostolicum If Er. refers to

Act. , , he gives the story a twist, which is
more understandible from his annotations on
this verse; there he explains Iudaei as , Jews who were not born in the homeland of the Jewsthese were called Hebraei
by Pauland spoke another language, and
doubts whether ministerium means the
daily distribution by the apostles or the burden of dirtier work. Cf. ASD VI, , p. sqq.
Paulus onere legis See Act. ,
(cf. v. : nihil imponere vobis oneris) and
Gal. , particularly vv. .
Secundum vos Rom. , .
Origenes Christum Er.s quotation
is slapdash. Merlinus, f v, and Comm.
in Rom. VIII, , Migne PG , B read:
Sed quod dicit: propter vos, hoc est, quorum saluti scilicet inuident, prohibentes apostolos gentibus loqui, et persequentes eos qui
annuntiant Christum.
euangelica excipi Lc. , .
Conclusit omnia Nov. Test.: Conclusit enim Deus omnes.
omnes, non omnia Modern edd. of
NT read and mention
in the app. crit. Cf. Valla, Annot., Garin, ,
p. , col. .: Legendum est omnes, non
omnia, . and Faber, who translates omnes (f v) and comments (f
v): Legendum omnes. Paulus:
. Cf. ASD
VI, , p. , n. 1.
vehementius Alludes to vehementia, a
stylistic term for vigour, forcefulness (OLD
s.v.).
incredulitate Nov. Test.: sub (in A) incredulitatem.
in incredulitatem est Graecis NT :
.
Concludam me in angulum Cf. Ter. Ad.
: me in cellam concludam.
O altitudo Nov. Test.: O profunditatem.
profunditatem Also Faber translated profunditatem (f v); he commented (f
v): Altitudo homonymum est profunditatem signicans et sublimitatem. Quod dicit
Paulus profunditatem signicat
vox ambigua Altitudo is both height
and depth.
Diuitiarum sapientiae Nov. Test.: diuitiarum et sapientiae.

PG , .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , B:
.
,
,
.
Chrysostomus Hom. in
Rom. , , Migne PG , :
. Giberti, f r,
adds commas after and .
epitasim See introd., .
auxesin . In rhetorics amplication (Liddell-Scott).
amplicatio an exaggerated description
(Lewis-Short), an enlarging, amplication
(OLD). It emphasizes the importance of
something. Cf. introd., , s.v. .
dispensationem This was an equivalent of in the patristic period and
the Early Middle Ages. B. Botte, Oikonomia.
Quelques emplois spciquement chrtiens, in
Corona gratiarum Eligio Dekkers O.S.B.
oblata, , Bruges-The Hague , pp. .
Incomprehensibilia Nov. Test.: inscrutabilia.
Hieronymus Thes. Hier. presents places,
where forms of inscrutabilis are found.
Inuestigabiles ininuestigabiles Nov.
Test.: imperuestigabiles.
ininuestigabiles imperuestigabiles
Puto legendum cum negatione inuestigabiles viae eius; quod videlicet nequeant inuestigari, id est per uestigia inueniri.
Hilarius Trin. VIII, , CCSL A, p. :
inuestigabilium; ininuestigabilium in app.
crit. and in ed. by Er., Basel, Froben, ,
p. .
exemplariorum See introd., a.
PG , :
, .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , B: , ,
, .
lb
imperuestigabilia. Tanta est profunditas, vt nec scrutari fas sit. [E] Iam an apud
Graecos eadem sit dierentia inter et , quod Latinis est inter vestigare et inuestigare et peruestigare, considerandum est. [A] Caeterum diuus Hieronymus existimat Paulum retulisse locum qui est apud Esaiam capite vndecimo:
Et non est inuestigatio viae eius.
[] S e n s u m D o m i n i. , id est mentem [E] seu cogitationem.
| [] [B] Q u o n i a m e x i p s o e t p e r i p s u m. In his tribus praepositionibus philosophantur theologi veteres. Thomas interpretatur ex ipso velut ex prima
omnium causa; per ipsum tanquam operantem et administrantem, in ipso tanquam
in ne; licet haud me praeterit haec varie ab illo disseri. Non abhorret autem multum a sententia Origenis, qui sic explicat: Quod dicit: Ex ipso, hoc ipsum quod sumus
indicat; per ipsum autem, quod per eius prouidentiam dispensamur in vita; in ipso
vero, quod perfectio omnium et nis in ipso erit, tunc quum erit Deus omnia in omnibus. Caeterum quod Thomas indicat praepositionem de idem pollere fere quod ex,
nisi quod addit consortium substantiae, Augustinum, vt coniectare licet, sequutus,
qui libro quem De natura boni scripsit aduersus Manichaeos, ferme in eam sententiam disserit, capite vigesimosexto, an apud Latinos verum sit, alii viderint; certe
apud Graecos eadem est praepositio. Et quum dicimus: De illo loquitur, nulla est
communis essentiae signicatio. [E] Ambrosius legisse videtur in ipsum, quum dicit
omnia spectare nem. [A] H o n o r e t g l o r i a. Graecis gloria tantum scribitur,
. Honor non additur. [B] I n s e c u l a s e c u l o r u m. [A] Seculorum additum
est a nobis; [B] nam Graecis tantum est [A] . [B] Nec additur apud
Origenem [D] nec apud Theophylactum nec apud Chrysostomum.
Hieronymus E: Hiero. A.
nis B D E: in nis C.
In secula seculorum BE: Et saeculorum A.
Seculorum additum BE: Et saeculorum.

Item additum A.
Hieronymus viae eius he passage

Et non viae eius is not to be found in Is.
, but in Is. , is to be found: nec est
inuestigatio sapientiae eius. The contamination may have its origin in Hier. Comm. in Is.
XII, ,, CCSL A, p. : Nec est,
inquit, inuestigatio sapientiae eius, de quo
loco illud apostoli sumptum reor: Incomprehensibilia iudicia eius, et inuestigabiles viae
illius.
Sensum Domini Nov. Test.: mentem Domini.
Sensum cogitationem Cf. Annot. in
Phil. , , ASD VI, , p. , ll.
: Omnem sensum. , id est
mentem siue intellectum, ne quis ad corporis sensum detorqueat. etc., and Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Mallem ego
dicere: mentem Domini, ., and Fabers
translation, f r: mentem Domini, and

comment, f v: Potius vertendum erat
mentem Domini. Paulus:
. The addition may be connected
with the criticism by Titelmans, mentioned
above ad Rom. , in n.ll. .
Quoniam ipsum Nov. Test.; Quoniam ex illo et per illum.
his tribus praepositionibus The Vg.
reads: Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in
ipso sunt omnia, Nov. Test.: Quoniam ex illo
et per illum et in illum omnia.
theologi veteres Orig. Comm. in Rom. VIII,
, Migne PG , AB, Chrys. Hom.
in Rom. , , Migne PG , , Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG ,
CD, and Ambrosiaster, quoted below
in n.l. . For Aug. see below, n.l. .
Valla, Annot., Garin , p. col. and ,
comments: Graece est in ipsum, et si nonnunquam accusatiuus huiusmodi apud Graecos habet vim datiui, qui est instar ablatiui
apud nos, tamen magis puto signicari in
quem quam in quo omnia. Vt sit idem vnde
omnia, et per quem omnia et in quo omnia,
quasi idem sit principium, medium et nis
rerum omnia, .
Thomas disseri Thomas Aquinas,
Super Rom. lect., cap. , , n. , Cai,
, p. : Deinde cum dicit: Quoniam ex
ipso, etc., ostendit altitudinem Dei, quantum
ad hoc quod in ipso sunt omnia. Et primo
ostendit eius causalitatem; secundo eius dignitatem, ibi Ipsi honor et gloria; tertio eius
perpetuitatem, ibi In saecula saeculorum,
Amen.
Origenis omnibus Orig. Comm. in
Rom. VIII, , Migne PG , B.
Thomas substantiae Thomas Aquinas distinguishes ex from de in Super Rom.
lect., cap. , , n. , Cai, , p. , as follows: Notandum tamen quod haec propositio de easdem habitudines designare videtur,
hoc tamen superaddit, quia semper designat
causam consubstantialem Creaturae vero
non procedunt a Deo, tamquam ei consubstantiales; vnde non dicuntur esse de ipso, sed
solum ex ipso.
Augustinum De nat. boni, , CSEL
, p. sq.: Quia ergo Deus omnia quae
non de se genuit, sed per verbum suum fecit,
non de his rebus quae iam essent, sed de his
quae omnino non erant, hoc est de nihilo
fecit, ita dicit apostolus [Rom. , ]: qui
vocat ea quae non sunt, tamquam sunt.
Apertius autem in libro Machabaeorum scriptum est [. Mcc. , ]: Oro te, li, respice
ad caelum et terram et omnia quae in eis
sunt: vide et scito quia non erant, ex quibus
fecit nos Dominus Deus, et illud quod in
psalmo scriptum est [Ps. , ]: ipse dixit et
facta sunt. Manifestum quod non de se ista
genuerit, sed in verbo atque imperio fecerit;
quod autem non de se, vtique de nihilo. Non
enim erat aliud vnde faceret. De quo apertissime apostolus dicit [Rom. , ]: quoniam
ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia.
Ex ipso autem non hoc signicat quod de
ipso. Quod enim de ipso est, potest dici ex
ipso; non autem omne quod ex ipso est, recte
dicitur de ipso; ex ipso enim caelum et terra,
quia ipse fecit ea, non autem de ipso, quia non
de substantia sua. The passage ascribed to .
Mcc. is not a quotation from the Vg.
Ambrosius nem Ambrosiaster

does not explicitly express himself in the sense
of dicit omnia spectare nem in l. . Er.s
ed., p. , reads: Quia ratione sensum et
consilium Dei inuestigari non potest, declarauit. Ex ipso enim, inquit, et per ipsum et in
ipso sunt omnia: ipsi gloria. Hoc dicto aperuit sensum qui occultus erat mundo. Quia
enim omnium creator est Deus, ex ipso
sunt omnia. Et quoniam ab ipso sunt, per Filium eius qui eiusdem vtique substantiae est
esse coeperunt Et quoniam quae sunt ex
Deo per Deum sunt, post renata in Spiritu
Sancto sunt, in ipso sunt omnia. Itaque
ex ipso et per ipsum et in ipso vt essent, esse
coeperunt, sensum et consilium eius scire non
possunt. Ipse autem scit omnia, quia in ipso
sunt cuncta: Patefecit mysterium Dei, quod
superius dixit non ab eis ignorari debere. Cf.
and . CWE , p. , n. ,
points to it that dicit nem approximates the interpretation of Valla, who seems
to have understood unto him as the end of
all things. See Valla, Annot., Garin, , p. :
Vt sit idem, vnde omnia, et per quem omnia,
et in quo omnia, quasi idem sit principium,
medium et nis rerum omnium, .
Honor et gloria Nov. Test.: gloria.
Honor and seculorum These words are
omitted in the Clementina, but are to be found
in the Strassburg and Basel and
edd., which read: Ipsi honor et gloria in secula seculorum. They were probably taken
from Rom. , and . Tim. , . Cf.
ASD VI, , p. , n. 3. The addition of
honor may be connected with the translation honor for in Rom. , , to which
Er. refers in this annot., ll. . Also
Nicholas of Lyra commented in his Postilla,
ad locum: Ipsi glo. Aliqui libri habent interpositas duas dictiones, scilicet honor et seculorum; sed non sunt de textu nec habentur in
libris correctis. Cf. Quae sint addita (ed. D, f
Oo v, LB VI, * v): Honor redundat.
In secula seculorum Nov. Test.: in secula.
1 Origenem Merlinus, f r, reads: ipsi
gloria in secula amen; cf. Comm. in Rom.
VIII, , Migne PG , BC: ipsi gloria
in saecula saeculorum. Amen.
2 Theophylactum Expos. in Rom. , ,
Migne PG , D.
3 Chrysostomum Hom. in Rom. , , Migne PG , .

[A]
EX CAPITE DVODECIMO
[] O b s e c r o v o s. . Idem hortor [B] poterat accipi [A] siue adhortor; [B] nam Graeca vox anceps est, nisi quod id quod mox sequitur, per misericordiam, magis videtur obtestantis et obsecrantis quam adhortantis. [E] V t
e x h i b e a t i s c o r p o r a v e s t r a. . Exhibetur
quod ante promissum re praestatur aut quod prius occultum profertur, velut exhibentur syngraphae; frequenter in malam partem, vt dicitur exhibere negocium qui
facessit negocium; praebetur quod ad vsum subministratur; ita praebemus aureis
dicenti, praebemus sumptum ad nuptias. Chrysostomus et Theophylactus indicant eos proprie qui imperatori praebent equos bellicos. Vnde nos vertimus praebere. Si respicias quod in baptismo abiurauimus desideria carnis nosque Christo dedicauimus, quadrat exhibendi verbum, quo monemur hoc praestare
quod sumus professi. Rursum si consideremus allusum esse ad veterem morem
holocautomatum, quo sacerdos hostiam imponebat altari, Deus autem igni coelitus demisso eam absumebat, non male congruit exhibendi verbum. Quod enim
semel Deo dicatum est, non oportet in alios vsus accommodare, quemadmodum
qui praebuit equos imperatori ad bellum, postea nihil habet cum illis commercii
nec ad priuatos vsus reuocat quos semel tradidit. Annotauit et illud Chrysostomus, quod non dixit: id est: facite corpora vestra hostiam, sed hoc est: tradite, vt iam desinant esse vestri iuris, sed incipiant esse
diuini, nefasque sit quae semel praebuistis imperatori Deo ad bellandum aduersus diabolum, ea denuo diaboli obsequiis accommodare; simulque monemur, vt
curemus sic tractare corpora nostra, vt idonea sint instrumenta diuinae voluntati
dignaque quae illius oculis exhibeantur. [A] P e r m i s e r i c o r d i a m. , id est per miserationes. [D] Consentientibus in lectione Chrysostomo
ac Theophylacto. [B] Annotauit numeri rationem et Origenes, putans in eo esse
emphasim immensae Dei misericordiae. [A] R a t i o n a b i l e o b s e q u i u m.
, id est rationalem cultum; vt appositiue cohaereat cum superioribus; [B] idque indicat Graecus articulus , [E] qui est cultus vester rationalis et spiritualis; [B] perinde quasi dicat: Si mactaueritis et immolaueritis Deo
corpora vestrahoc est corporeos aectus, non iugulantes brutas ac mortuas
pecudes, quod antehac factitatum est a Iudaeis, ita demum exhibebitis illi victimam acceptam. [A] Et rationalem vocat, non vt intelligas cultum moderatum
hoc est moderatam corporis macerationem, quemadmodum hodie passim citare
solet concionatorum vulgus, vt ipsis [B] quidem [A] videtur, erudite, caeterum
iis qui Graece norunt, admodum ridicule, [D] sed victimam viuam ac rationis
compotem. [E] Existimant enim rationabile dici quod est rationi consentaneum
Idem BE: i. A.
hoc est A B D E: hoc hoc C.
concionatorum CE: theologorum A B.
ridicule Verum E: ridicule, quan-
quam his quoque veniam dandam arbitror,

quandoquidem ad eundem modum interpretati sunt, vt caeteros sileam diuus Thomas
qui non temere labi solet, ac Lyra, Verum
A, ridicule. Quanquam sunt (vt caeteros

sileam) diuus Thomas ac Lyranus. Verum
B, ridicule. Quanquam sunt, vt caeteros

sileam, Thomas Lyranus. Verum C D.
Obsecro vos Vg.: Obsecro itaque vos, Nov.

Test.: Obsecro igitur vos (Adhortor autem
vos A). Also Faber translated, f v: Obsecro igitur vos.
adhortor In Rom. ,
and . Cor. , Nov. Test. reads Obsecro
autem vos (cf. Annot. in Rom. , , below
l. sq., and Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , p. , ll. , p. , n.l. and p. ,
n.l. ). Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
Vt exhibeatis corpora vestra Nov. Test.:
vt praebeatis corpora vestra.
Vt exhibeatis exhibeantur This
Annot. corresponds to Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EA, where Er.
also discusses the nuances between exhibere,
praebere and praestare. In Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, LB IX, FB, Er.
responds to criticism from Alberto Pio in Tres
et viginti libri, XVII X, f v, related to
this part of this v., which seems not to have
been relevant to the argument of this Annot.
aureis aures. See introd., a.
PG , . See below, n.ll. .
PG , B.
Migne PG , : ,
, , ,
,
.
Per misericordiam Nov. Test.: per miserationes (per misericordias A).
Nov. Test. reads ,
just like modern edd. of NT.
Chrysostomo ac Theophylacto Chrys.
Hom. in Rom. , , Migne PG , , and
, A, both read .
Origenes Comm. in Rom. IX, , Migne PG
, CA: Quod autem multae sint
misericordiae Dei, designat Paulus in secunda
ad Corinthios, dicens: Benedictus Deus et
Pater Domini nostri Iesu Christi Pater misericordiarum. Audis Deum, sicut Christi Pater
est, et sapientiae pater est, et iustitiae pater
est, quae omnia Christus est, ita esse et misericordiarum patrem. Ergo Christus sicut caetera
omnia est, et misericordiae ipse est, misericordiae multae, non vna; hoc est, sicut thesauri
sapientiae et scientiae in ipso sunt, sed sunt
absconditi, ita et misericordiae thesaurus in

ipso est
Rationabile obsequium Nov. Test.: rationalem cultum.
Rationabile apostolici The
additions include textual similarities with
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A
F.
Rationabile cultum Cf. Orig.
Comm. in Rom. IX, , Migne PG , B:
Obsequium hic cultum Dei dicit., Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Rationabile
obsequium. Graece hic obsequium est latria,
., and Fabers translation, f r:
rationabilem cultum. Cf. above Annot. in
Rom. , , ll. and n.ll. .
Et rationalem compotem Cf. Loca
obscura (ed. D, f Oo r, LB VI, f * r):
Rationabile obsequium. Vulgo interpretantur, moderatam macerationem carnis, cum
sensus sit, Deo immolandam victimam non
brutam, sed rationis participem, hoc est,
ipsum hominem.
Existimant spirituale This passage
substitues a passage in AD in which Er.
refers to Thomas Aquinas and Lyranus (see
the app. crit.). Thomas, Super Rom. lect., cap.
, , n. , Cai, , p. : Vnde et
hic sequitur rationabile obsequium vestrum,
scilicet cum discretione corpora vestra Deo
exhibeatis hostiam, vel per martyrium vel
per abstinentiam vel per quodcumque opus
iustitiae.I. Cor. XIV, : Omnia honeste
et secundum ordinem ant in vobis. Et
in Ps. XCVIII, : Honor regis iudicium
diligit. Nicholas of Lyra, Postilla ad locum:
Rationabile obsequium vestrum. Quod t
quando caro sic maceratur, quod natura seruatur, et vitia excluduntur. Sicut enim ibi
potest esse defectus, scilicet quando caro lasciuire permittitur; ita et superabundantia,
scilicet quando corpus redditur ineptum ad
debita opera et ocia exequenda. vnde dicit
Hieronymus de rapina olocaustum oert
qui austeritate nimia corpus suum immoderate aigit. Aduertendum tamen quod non
eadem opera conueniunt omnibus. Et ideo
aliqua abstinentia laudabilis est in vno, quae
tamen non est laudabilis in altero: Sicut si
coniugatus tantam faciat abstinentiam, quod
non possit reddere debitum vxori tempore
competenti, non est laudabilis, in religioso
lb
et ratione temperatum. At non aliter hic Paulus appellat cultum rationalem quam
prima Petri lac spirituale dicitur, , id est rationale lac et spirituale.
[A] Verum quid faciant, vbi sententiae vis a Graeco pendet idiomate et interpres
eius linguae prorsus ignarus est? Obsequium hic posuit pro sacricio [E] siue cultu,
[A] idque suo more. Caeterum vt ostenderet Christianorum cultum dissimilem
esse Iudaicis ceremoniis, quibus immolabant brutas pecudes, adiecit rationale,
[B] nimirum [A] ipsum hominem sentiens, qui victima est rationalis, et ob id
Deo acceptior, [E] quum Iudaeorum pecudes apud Esaiam abominetur Dominus.
[A] Et in hunc sensum palam citat diuus Hieronymus, quum aliis aliquot locis,
tum vero in epistola ad Pammachium, cuius initium Sanato vulneri. [B] Neque
secus interpretatur Origenes, sic inquiens: Qui cultus quoniam dudum in pecudum
mutorum corporibus consistebat, nunc in corpore rationalis hominis oeratur, et corpora
magis vestra quam pecudes |ant sacricium Deo et caetera. [E] Nec aliter exponit
Chrysostomus, indicans dici quod res sit animi ac spiritualis; pro templo
est pectus hominis, pro pecude corpus hominis, hoc est aectus carnis; pro igni
est charitas Dei. Et hactenus christianae pietatis est imitari Christum, qui semet
immolauit pro nobis. Origenes vt solet, attingit et aliud commentum, rationalem
cultum de quo reddi possit ratio, quasi de Iudaeorum victimis non potuerit reddi
ratio. Simile quiddam attingit et Theophylactus, omnia nostra debere ratione
geri; quod vt vere dictum esse fateor, ita recedere videtur a simplicitate sermonis
apostolici.
[] [A] S e d r e f o r m a m i n i. , id est transformamini [B] siue
transformemini. Potest enim vtrouis accipi modo, vel vt sit indicandi modo,
vel vt sit imperandi modo dictum. [A] I n n o u i t a t e s e n s u s. , id est renouatione mentis; hoc est per innouationem mentis, nimirum alludens ad reprobam illam mentem in quam traditi fuerant ante, simulacris pro Deo deferentes honorem. [B] Q u a e s i t v o l u n t a s D e i b o n a e t
faciant BE: faciet A.

ignarus est? Obsequium Bc C E: ignarus
est? Cultum A B, ignarus est? Denique sic
interpretatur, is cuius in hanc epistolam extant

scholia titulo Hieronymi. Obsequium D.
tamen qui non habet hoc debitum reddere,

laudabilis esset. Et similiter aliqua abstinentia laudabilis est in iuuenibus, in quibus viget
concupiscentia carnalis, quae in senibus sic
non esset laudabilis, quia non sic in eis viget
concupiscentia carnalis: et posset esse alicuius
boni impeditiua, et de similibus simile iudicium habeatur. The passage vnde dicit Hiero
de rapina olocaustum oert may be borrowed from the Decretum Gratiani, Pars ,
dist. , c. (ed. Friedberg, vol. , ):
De rapina vero holocaustum oert qui vel
ciborum nimia egestate vel manducandi vel
somni penuria corpus immoderate aigit, a

text which is borrowed by Thomas Aquinas
in Summa, II, , qu. , art. , ad , Opera
omnia, , Rome , p. , Scriptum super
Sententiis magistri Petri Lombardi, IV, dist. ,
Qu. , art. , qu. , ad (ed. M.F. Goos,
Paris , p. ), and Quaestiones de quolibet, Secunda series, Quodlibet V, qu. , art. ,
Opera omnia, , , Rome , p. . The
reference to Jerome may be connected with
Comm. in Is. XVI, , ., CCSL A, p. :
Frange esurienti panem tuum. Non plures
panes, ne de paupertate causeris, sed vnum
panem. Nec ipsum totum, sed partem panis,
quam si non ieiunares comesurus eras; vt ieiunium tuum non sit lucrum marsupii, sed saturitas animae. Pulchreque addidit tuum, ne
de rapina facias eleemosynam.
prima Petri . Petr. , .
ignarus est? Obsequium In the passage from
D, which is omitted in E (see the app. crit.),
Er. refers to Ps. Hier. Comm. in Rom. ,
Migne PL , CD: Omne opus bonum
tunc placet Deo, si rationabiliter at. Nam
mercede priuatur, vt puta si quis hominum
causa ieiunat, bonum obsequium insipienter
facit; ita et de omnibus adiacentibus sentiendum est.
Esaiam Cf. Is. , : Quo mihi multitudinem victimarum vestrarum? dicit Dominus. Plenus sum. Holocausta arietum, et
adipem pinguium, et sanguinem vitulorum,
et agnorum, et hircorum, nolui. Ne oeratis
vltra sacricium frustra, incensum abominatio est mihi.
Hieronymus Epist. , , CSEL , p.:
Haec moneo, frater carissime, pietate qua te
diligo, vt non solum pecuniam, sed te ipsum
Christo oeras, hostiam viuam, placentem
Deo, rationabile obsequium tuum, et imiteris lium hominis, qui non venit ministrari, sed ministrare, et, quod patriarcha alienis, hoc discipulis et seruis magister exhibuit
et Dominus. For aliis aliquot locis, see
e.g. Adv. Iov. I, , Migne PL , C,
where this verse is quoted, and A, where
Jerome explains: Sed nos, qui corpora nostra
exhibere debemus, hostiam viuam, sanctam,
placentem Deo, rationabile obsequium nostrum, non quid concedat Deus, sed quid velit,
consideremus: vt probemus quae sit voluntas Dei bona et beneplacens et perfecta. Ergo
quod concedit, nec bonum nec beneplacens
est nec perfectum Aliud est voluntas Dei,
aliud indulgentia
, BC.
Migne PG , , Chrys. expounds that
corporeal sacrices have shortcomings. After
referring to the sacrice of Elijah which was
lighted by a ame sent from heaven, he goes
on: , ,
.
; ,
.
,
, ,
.
,
, , . , ,
, , . The
last sentence is quoted in LB IX, F.
, B: Haec autem omnia rationabilis
cultus est Dei. Potest enim pro tali cultu reddi
ratio, et ostendi quia dignum est Deo tales
hostias immolari; arietes autem, et hircos, et
vitulos immortali et incorporeo Deo oerri
nulla ratio recta et honesta suscipiet.
PG , C: ,
,
.
. [Ps. LXX
and Vg., and ] , ,
, ,
Sed reformamini Nov. Test.: sed transformemini.

Potest enim dictum A similar
remark is to be found in Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , ll. .
In nouitate sensus Nov. Test.: per renouationem mentis.
In nouitate mentis Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Hic quoque
maluissem dicere: mentis nostrae, ., and
Faber, who translated, f r, mentis, and
commented, f v: Potius dicendum mentis vestrae. For mentis see above
Annot. in Rom. , , l. , and in Rom. ,
, l. sq., and ASD VI, , p. , n. 4.
Quae sit voluntas perfecta Nov.
Test.: quae sit voluntas Dei, quod bonum est
acceptumque et perfectum. (quae sit voluntas Dei, et accepta et perfecta A).
Quae sit voluntas Augustino The
addition is connected with criticism by
Lee, who wrote about the translation of this
v. in Nov. Test. A in Annot. in annot. Er.
CLI: Erasmus bona non habet; et pro beneplacita habet accepta. In Resp. ad annot. Ed.
Lei, III, ad CLI, ASD IX, , p. , ll.
Er. explains that it had been omitted by
inattention.
b e n e p l a c e n s e t p e r f e c t a. Mirum quod exemplar sequutus Augustinus legit

ad hunc modum libro De ciuitate Dei decimo, atque item in epistola octogesimasexta: ad probandum quae sit voluntas Dei, quod bonum et beneplacitum et perfectum;
quasi haec tria epitheta non pertineant ad voluntatem Dei, sed ad complexum illum
verborum praecedentium, exhibeamus corpora nostra et caetera, et non conformemur huic seculo, sed reformemur et caetera, vt pareamus non nostris cupiditatibus,
id quod faciunt ethnici, sed voluntati diuinae. Id si fecerimus, inquam, sacricium
fuerit bonum, placitum et legitimum Deo. Atque vt in hunc sensum accipi possit, facit articulus additus, . Nam proprie
dicuntur in quibus nihil possis desiderare eorum quae ad sacri rationem ac ritum
religionis pertinent; et paulo ante a sacrorum metaphora coeperat. Interpres Origenis indicat hic Latinos nonnihil discrepare a Graecis, sed quid sibi velit, non satis
intelligo, quum Graecus sermo ad vtrunque sensum sit anceps. Certe Ambrosius
consentit cum Augustino. [E] Et quod legit, interpretatur hisce verbis, claudens
commentarium: Hoc erit conformem eri spiritualium, renouatum in spiritu ac de,
hoc scire quid placet Deo, nec aliud bonum et perfectum esse. Ambiguitatem sermonis facit additus articulus, eo omisso si dixisset:
et caetera, nihil erat ambiguitatis. Nunc quoniam dictum est , articulus bifariam potest accipi, vel vt discernat voluntatem a voluntate, vel
vt referat quod praecessit, scire quae sit voluntas Dei. Vtrumque sensum attingunt
interpretes. Iuxta priorem sensum non solum voluntas Dei distinguitur a voluntate
nostra, verum etiam eadem voluntas Dei discernitur. Nam vetus ille Iudaeorum
cultus et obseruationes erat quidem voluntas Dei, sed non illa bona neque bene placens neque perfecta. Indulsit enim illis Dei voluntas propter imbecillitatem eorum,
quemadmodum concessit populo agitanti regem. Sed nouum testamentum erat
haec perfecta Dei voluntas. Ita Chrysostomus et Origenes. Ambrosius ita disserit
hunc locum, vt articulus referat non solum illud proximum, vt possitis scire
quae sit voluntas Dei, sed totum sermonem quem veluti sibi cohaerentem complectitur: vt exhibeatis corpora vestra hostiam viuam, sanctam, Deo placentem, rationale
obsequium vestrum; et nolite conformari huic seculo, sed reformamini in nouitate sensus vestri, vt probetis quae sit voluntas Dei, quod facere est bonum, Deo gratum et
perfectum. Vt intelligamus idem esse oerre hostiam viuentem, sanctam, Deo placentem, et non conformari huic seculo, ignoranti quae sit voluntas Dei, sed adhuc
haerenti ritibus idololatrarum aut ceremoniis Mosaicis, et aectuum arbitrio vitam
agenti, sed reformari in nouitate sensus, vt abdicata voluntate carnis scire possimus quae sit voluntas Dei. Totum hoc cultus est bonus, beneplacens et perfectus apud Deum. Iam , sicut paulo ante dixi, potest esse velut imperantis vel indicantis. Imperantis, vt respondeat ei quod praecessit: , indicantis, vt intelligas per ea quae dicta sunt de cultu rationali, nos transformari; vt transformati scire possimus quae sit voluntas Dei. Nisi enim mactauerimus cupiditates carnis nostrae, non possumus esse idonei, vt in actionibus nostris
intelligamus quae sit voluntas Dei, sed quod nostro sensui vehementer arridet, id
interpretamur esse voluntatem Dei. Simile quiddam docet ad Ephesios quinto,
lb
, id est: probantes quid sit beneplacitum

Domino. Item huius epistolae capite secundo:
, et nosse voluntatem, et probare quae sint potiora.
[] [A] D i c o e n i m p e r g r a t i a m. . Dico, dixit pro iubeo siue moneo, quemadmodum et Latini: iubet saluere et dicit salutem, [B] consimilem in
modum Graeci: [A] . [B] Atque ob id | additur per gratiam quae data
est mihi, ne vel arroganter videretur eis praecipere vel citra autoritatem admonere.
Praecipit vt apostolus, vt intelligens quid sit Deo placitum, sed hoc ipsum benecentiae diuinae fert acceptum. Nisi malis dicta sic interpretari, vt Paulus explicet
et explanet quae superius dixerat de immolando corpore, de fugiendis huius seculi
cupiditatibus; nam additis exemplis rem facit euidentiorem. Arrogantia in primis
per gratiam E: vobis AD.

Sapere BE:
./In vestram misericordiam.
. i. vestra misericordia siue per vestram
misericordiam.i. per hoc quod vos misericordiam estis consecuti, vnde nos vertimus per
vestri misericordiam, vt passiuam intelligeres
misericordiam. Sapere A.
Augustinus Er. quotes from Civ., X, ,

CCSL , p. , and Epist. (former
numeration ), , , CSEL , p. which
have the reading of l. sq. including vos
after probandum.
exhibeamus diuinae exhibeamus
nostra and et non reformemur are both
paraphrases of passages in vv. and ; vt
pareamus diuinae an explanation.
Interpres Origenis Comm. in Rom. IX,
, Migne PG , C: Sciendum est quod
in Graeco habetur: Vt probetis quae sit voluntas Dei bona, et beneplacita, et perfecta.
Sed nos, quia vnus in vtroque potest sensus videri, consuetudinem sequimur Latinorum.
Ambrosius perfectum esse The passage is quoted from Ambrosiaster; in the reading of Er.s ed., p. : Hoc erit spiritalium scire quod placet perfectum esse.
Cf. Comm. in Rom. , , CSEL , , pp.
and .
Augustino In Speculum, , CSEL , p.
, the Vg. reading of Rom. , is freely
quoted (placens instead of beneplacens).
Indulsit regem . Sm. , .
PG , :
,

, .
Origenes Comm. in Rom. IX, , Migne

PG , C: Dei quidem voluntas semper
bona est, sed non semper bona eius voluntate
dispensari meremur, neque beneplacita et perfecta. Verbi causa, vt vngeretur Saul in regem,
fuit quidem voluntas Dei, sed non beneplacita
neque perfecta.
Ambrosius perfectum Ambrosiaster. Er.s ed., p. : Commonitio est ergo
haec vt memores sint, quia misericordiam
acceperunt, et vigilent circa obsequium eius a
quo illis data est, per quem ex impiis gratis
iusticati sunt, scientes hanc esse hostiam
viuam, sanctam et Deo acceptabilem, si corpora nostra incontaminata seruemus, dissimiles a secularibus qui voluptatibus student.
The quotation from Rom. , in ll.
reads both in Er.s ed. and in CSEL
, , pp. and , rationabile instead
of rationale and ends as: quod bonum et
beneplacitum et perfectum sit. For the quotation in Greek, see above n.ll. ad
Rom. , .
sicut paulo ante dixi See above, ll.
in the rst annot. to this v.
Ephesios Eph. , .
Item potiora Rom. , .
Dico gratiam The same translation
in Nov. Test.
E.g. Aristoph. Plut. .
quae superius dixerat Rom. , sq.
est mactanda Deo. O m n i b u s q u i s u n t i n t e r v o s. .

Origenis interpres annotandum putauit quod apud Graecos non habeatur: omnibus
qui sunt inter vos, sed: omni qui inter vos est. Id quum ad sententiam nihil interesse constet, miror cur admonendum duxerit. Nos maluimus vertere cuilibet siue
cuicunque. Videbatur enim aliquis fastus tribuendus iis qui fortuna aut dotibus
praecellerent. Eum personarum delectum prorsus tollens Paulus denunciat quisquis
sit ille, modo versetur apud Christianos, ne se cuiquam anteponat, sed suam quisque dotem a Deo acceptam conferat ad commoditatem proximi. [A] S a p e r e a d
s o b r i e t a t e m. . Diuus Hieronymus [E] libro primo [A] contra
Iouinianum [B] dimicans [A] studio tuendae virginitatis legendum putat ad pudicitiam, [E] damnatque quod nunc legit ecclesia, sapere ad sobrietatem. [A] Sed est temperatum, modestum ac sobrium esse; nonnunquam et ad pudicitiam
pertinet, at non hoc quidem loco. [B] At interpres Origenis in epistolam ad Romanos mauult temperantiam quam sobrietatem, quod ea virtus quam Graeci appellant, Latinis doctis vocetur temperantia, quae sit moderatio cupiditatum et
actionum. Atque ita videlicet adducit hunc locum Augustinus epistola quadragesimaseptima. [D] Hilarius libro De trinitate decimo Graecam vocem reddidit supersapere. Quanquam verum est quod alibi scribit Paulus: Scientia inat, ni
comes sit charitas; sed hic non proprie de scientia t sermo. [A] Est autem iucunda
vocum allusio in sermone Graeco, quam Latinus interpres reddere non potuit: , , . Nec hoc loco [B] id est sapere[A] pertinet ad eruditionem, sed ad cogitationem et opinionem, veluti quum quis eertur
animo et magnice de se sentit, quemadmodum et superius admonuimus. [B] Id
ita esse satis declarat Origenes, statim indicans hunc sermonem pertinere ad eos
qui ex oleastro insiti oleae ferocirent et superbirent aduersus ramos ex olea defractos, et quod hic dixit, perinde valere atque id quod alibi: Noli superbe sapere.
Porro quod adducit ex philosophorum fontibus, de virtutis habitu e duobus extremis redacto, subindicat se magis iuxta alienam quam suam sententiam interpretatum. [E] Chrysostomus item admonet hic indicari matrem bonorum omnium
modestiam, hoc est . Huic concordat Theophylactus. Ambrosius
ad sententiam BE: sententiam C.

At E: Idem BD.
Romanos D E: Rhomanos B C.
Latinis doctis vocetur temperantia D E:

Latini docti vocent temperantiam B C.
Omnibus inter vos Nov. Test.:

cuilibet versanti inter vos. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A, Er. writes that
exsistenti preferred by Titelmans instead of
versanti would have been bad Latin, and
refers to Origen (see next note).
Origenis interpres Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , A: Sciendum primo est
quod vbi nos habemus, omnibus qui sunt
inter vos, in Graeco habetur, omni qui est in

vobis.
Nos cuicunque
See above
n.ll. .
Sapere ad sobrietatem Nov. Test.: ita
sentiat, vt modestus sit et sobrius.
Diuus Hieronymussobrietatem Adv.
Iov. I, , Migne PL , C: non plus
sapere quam oportet sapere, sed sapere ad
pudicitiam (non ad sobrietatem, vt male in
Latinis codicibus legitur), sed sapere, inquit,
ad pudicitiam. Valla, Annot., Garin, ,
p. , col. : Illud autem, ad sobrietatem,
negat Hieronymus recte translatum Et signicat quidem hoc nomen Graece pudicitiam. and refers to Act. , , where is translated as sobrietatis. Implicitly
Er. defends his own critical approach to the
Vg. against those who believed in its sacrosanctity.
interpres Origenis Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , CA: In his ergo
omnibus Paulus nos vult non plus sapere
quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, quod in Graeco dicitur ,
in nostris autem codicibus, hoc est in Scripturis diuinis, sobrietas a maioribus interpretatum est, ab aliis tamen eruditis temperantia ponitur, quae temperantia vna ex quatuor
generalibus virtutibus habetur. Et in hoc ergo
loco melius apostoli dicta lucerent, si haberemus et nos scriptum secundum Graeci sermonis virtutem, sed sapere ad temperantiam;
hoc est, vt in omnibus vel quae agimus vel
quae loquimur vel quae sentimus, temperantiam teneamus.
Augustinus Epist. (former numeration ), , CSEL , p. : nos omnes
exhortatur apostolus, non plus sapere quam
oportet sapere, sed sapere ad temperantiam,
sicut vnicuique Deus partitus est mensuram
dei.
Hilarius Trin. X, , CCSL A, p. :
Nonne incumbet volentibus supersapere
stultitia?
Paulus . Cor. , (Vg. and Nov. Test.):
Scientia inat, charitas vero aedicat.
Est autem Several
times Er. calls attention to this play on words,
where the ending as well as the sound is similar (Moulton, , Ch. , , p. ). Other
examples are to be found in Rom. , , Rom.
, , Rom. , , Rom. , , Rom. , , and
Rom. , . In the last mentioned annot.
he uses the terms and .
An articular innitive, which
Paul used frequently, except in Eph. Moulton,
, Ch. , , , p. .
quum quis See introd., b.
superius See above ad Rom. , , ll.
, and , , ll. .
Origenes interpretatum Referring
to Rom. , , Orig. writes in Comm. in
Rom. IX, , Migne PG , CA:
Non plus, inquit, sapere quam oportet

sapere, sed sapere ad sobrietatem. Videtur
adhuc ad superbientes ramos oleastri, et insultantes ramis qui de bona oliua defracti sunt,
etiam hunc aptare sermonem et dicere eis
non debere plus sapere quam oportet sapere;
quod simile est illi sermoni quem dixit [Rom.
, ]: Noli superbe sapere; hoc est enim
plus sapere quam oportet. Sciendum tamen
est quod et caeteri eruditi viri vtuntur hac
denitione, vt naturam vel causam peccati in
eo ponant, si aut addatur aliquid virtutibus
aut minuatur. Verbi gratia, iustitia virtus est;
et si quis minus aliquid facit quam iustitia
patitur, sine dubio iniustus est. Si quis vero
sub specie iustitiae erga vindictas nimius at
et saeuius agitet vltiones, in crudelitatem ex
iustitia deuolutus est. Vnde et Salomon dicit
[Eccl. , ]: Noli eri iustus multum. Cf.
also Comm. in Rom. IX, , Migne PG ,
CA, referred to above ad l. sq.
CWE , p. , n. , remarks that Orig.
refers (adducit in l. ) to Aristot. Eth.
Nic. II, , sq., a, :
,

,
, .

, .
Migne PG , , Chrys. starts the comment on as
follows: , ,
.
Theophylactus Theophyl. does not take
over Chrys. image of modesty as the mother
of all good things. See Expos. in Rom. , ,
Migne PG , A: , ,
,
, ,
.
Ambrosius sobrietatem Ambrosiaster. Er.s ed., p. , reads sobrietatem. In
and , the NT text is quoted as prudentiam; sobrietatem is mentioned in the app.
crit.
lb
nobiscum legit ad sobrietatem, nec vllam pudicitiae mentionem facit illius enarratio.
Verum in pugna tantum sibi permisit beatus Hieronymus, vt quod alibi probat, hic
reiiciat. Sic enim adducit hunc locum: non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere
ad pudicitiam, non ad sobrietatem, quemadmodum male in Latinis legitur codicibus:
Sapere, inquit, ad pudicitiam. [B] E t v n i c u i q u e s i c u t D e u s d i u i s i t. Sic
quidem habent et Graeca; verum vnicuique non habet quo referatur. Vnde necesse
est fateri et hic Paulum spectasse sensum magis quam sermonis integritatem, nisi
malumus sic ordinare: quisque sapiat vt cuique Deus distribuit mensuram dei.
Origenes subindicat aliquid subaudiendum, quum ait: Vt custodiat vnicuique sicut
diuisit Deus mensuram dei.
[] [A] S i n g u l i a u t e m a l t e r a l t e r i u s m e m b r a.
. Id est: singuli autem alius alus membra, [B] siue, vt nos vertimus: singuli
autem alii aliorum membra; [A] signicat communionem membrorum inter ipsa
mutuam.
[] H a b e n t e s d o n a t i o n e s. Interpres siue, quod magis arbitror, scriba
praetermisit coniunctionem, quae partem hanc cum superiore commodissime
connectebat, . Quum enim dixisset: singuli sumus alius alus
membra, ne confusionem imaginaremur, adiecit: [D] sumus quidem membra
eiusdem corporis, [A] sed habentes donationes; alioqui inabsolutus fuerat sermo.
Quare oensus aliquis, [B] et putans hanc partem non pendere a superioribus [A],
coniunctionem expunxit. [B] Certe autem additur apud Ambrosium et in exemplari
Paulino, licet apertius et aptius erat sed quam autem, [D] quemadmodum et
paulo ante: Sicut enim in vno corpore multa membra habemus, omnia autem membra
e. a. h.: sed non omnia membra. [A] D o n a t i o n e s. . Vt aectat
copiam, quum nihil sit opus, [C] praesertim quum donationes hoc loco vox sit
parum Latina. [A] D i f f e r e n t e s. , id est diuersas seu potius dona
diuersa. S e c u n d u m r a t i o n e m f i d e i. . Id est iuxta |
proportionem; vt intelligas hoc esse maiora dona, quo des tua fuerit integrior.
[B] Interpres Origenis indicat non satis commode versam esse rationem,
quum potius sit mensura competens quam ratio. [D] Certe quod hic dixit Paulus
, paulo ante dixit ; hic dilucidius erat pro portione siue iuxta
portionem dei. Est enim analogia congruentia rei ad aliquid relatae, velut quum
dicimus: Cicada magnas habet alas, pro portione corporis; nam paruae sunt alae,
si ad alas conferantur papilionum.
alterius BE: al. A.

alius alus E: alius alius BD.
inter ipsa CE: inter se A B.
Hieronymus Adv. Iov. I, , Migne PL ,
C. See above, p. , n.ll. .
Et vnicuique diuisit Nov. Test.:
Habentes BE: Habenti A.

alius alus E: alius alius AD.
donationes CE: donationes varias A B.
vt cuique (vnicuique vt A) Deus partitus
est mensuram dei. Cf. Faber, f r: vt
vnicuique Deus mensuram dei partitus est.
et hic integritatem Similar remarks are
to be found in Annot. in Rom. , , l.
sq., in Rom. , , l. sqq. (both referring
to Orig.), in Rom. , , l. sq., and Hier.
Epist. , , , CSEL , , p. , ll.
: Profundos enim et reconditos sensus lingua non explicat et, cum ipse sentiat quod
loquatur, in alienas aures puro non potest
transferre sermone.
, B.
Singuli membra Nov. Test.: singulatim (singuli A) autem alii aliorum membra.
Singuli mutuam Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Graece est: singuli autem mutuo membra, quod etiam elegantius dicimus: alius alterius membra quam
altera alterius, . Cf.
ASD VI, , p. , nn. 2,3.
alius alus Just like in l. Er. oers
the spelling alus for the second alius in
E; alus is mentioned by Lewis-Short as a
seldom used genitive of alter. ThLL refers
to Priscianus, VII, Keil, Gr. Lat. , p. ,
l. sq., who mentions that it is to be found
in works of the vetustissimi sed accentu
diert, quippe circumectitur in genetiuo
paenultima.
Habentes donationes Vg. including the
Stuttgart and Basel edd.: Habentes
autem donationes; in the Basel ed.
autem is omitted. Nov. Test.: sed tamen
habentes dona. Faber, f r: habentes quidem dona. Cf. Ad placandos eos deesse
(ed. D, f Oo v, LB VI, f * v):
Habentes donationes. legendum: Habentes
autem donationes. Omissa coniunctio sensum subuertit.
inabsolutus See introd., .
Ambrosium Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
pp. and .
exemplari Paulino A codex of the
introd., .
licet With ind. See introd., b.
quemadmodum membra Er. refers
to Rom. , ; with e. a. h. he abbreviates eundem actum habent. Er. quotes from an edition in which non is omitted, as he comments; it is added in the Vg. edd. of Strassburg
and Basel and and the Clementina.
Donationes Nov. Test.: dona.
Donationes Latina Again and

again Er. criticizes the inordinate straining
after eect through the display of a wealth
of words and other rhetorical means, denition given by H.J. de Jonge in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , n. , to
the passage on p. , where Er. defends the
use of the term aectatio copiae in Annot.
in . Thess. , , LB VI, E; ASD VI, ,
p. , ll. . He had also used this
term above, in Annot. in Rom. , , p. ,
l. . In the same Apologia, ASD IX, ,
pp. , Er. defends himself against Stunicas criticism of his qualication aectat
copiam in this Annot., l. sq., a qualication which is also to be found in Annot. in
. Cor. , , l. . In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, AB, Er. also responds to
criticism from Titelmans of the sentence Vt
aectat opus, and asks if it contains bitterness or irony. He also argues that in good
Latin donationes is an unusual word for
dona (he does not mention that Cic. uses
it several times). Other passages in which Er.
criticizes the superuous variation of translations in the Vg. are to be found in Annot. in
Mt. , , in Mc. , , in Lc. . , ASD
VI, , p. , l. sq., p. . l. sq.
and p. , l. sq., respectively, in Act. ,
, ASD VI, , ll. , and above, ad
Rom. , . See also Rummel, Annotations,
p. sq., and Catholic Critics, , pp.
.
Dierentes Nov. Test.: varia.
Secundum rationem dei Nov. Test.: iuxta
portionem dei. Cf. Valla, Annot., Garin, ,
p. , col. : Secundum proportionem aut
transferendum fuit aut legendum est,
.
Secundum rationem papilionum
Er. does not respond here to criticism from
Titelmans, as he does in Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC. Titelmans would
prefer rationem to Origens mensura competens and not like iuxta portionem. Er.
demurs at this that pro portione is often
used by savants, and that Chrys. interprets
as (i.e. in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , ).
Interpres Origenis Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , AB: enim in
Graeco non tam ratio quam mensura competens dici potest, vt quia vno non potest,
duobus sermonibus explicetur.
paulo ante Rom. , .
[, ] [A] I n m i n i s t r a n d o et i n e x h o r t a n d o. Nomina sunt,

, , id est in ministratione et exhortatione. Quanquam
ea res nihil variat sensum apostoli. [B] Origenes putat singulas partes referri posse
ad id quod praecessit, siue habentes prophetiam iuxta mensuram dei, ne quis plus
sapiat quam oportet, sed in ea sobrius, et item de caeteris.
[] [A] O d i e n t e s m a l u m. , id est odio habentes. Quanquam hic eleganter erat abhorrentes [B] a malo, [A] vt respondeat ei quod sequitur, adhaerentes. [B] Caeterum bono et malo hic ad personam referri non potest;
quum sit , ad rem referatur oportet. Bonum dixit honestatem, malum
turpitudinem.
[] [A] C h a r i t a t e m f r a t e r n i t a t i s i n u i c e m d i l i g e n t e s. Alius
sensus est apud Graecos, , id est: fraterna
charitate ad mutuo vos amandum propensi. Plutarchus libellum scripsit
, id est: de charitate fratrum inter se; quo verbo apostoli frequenter
vtuntur pro studio et amore Christianorum inter ipsos mutuo; [B] vnde et vox
Graeca composita est. Ambrosius legit fraternitatis amore inuicem benigni. Nam
Graecis dicitur qui est propenso aectu erga cognatos aut anes; e
diuerso qui non tanguntur pietatis aectu, vocantur. Vult enim Paulus hoc
vno nomine Christianum esse charum Christiano, quod Christianus est. [E] Chrysostomus plus esse putat quam . Cognatos enim nostra sponte amamus, etiamsi nos nullo ocio prouocarunt, ac parum commodos ferimus tamen
ac fouemus, ob hoc ipsum quod cognati sunt. [D] Mihi plane subolet librariorum
vitio charitate versum in charitatem. Charitate fraternitatis, id est fraterne diligentes
inuicem. Et ablatiuus charitate respondet ei quod sequitur, honore inuicem praeuenientes. Ex altero enim alterum nascitur, ex amore benecentia. [A] H o n o r e
i n u i c e m p r a e u e n i e n t e s. Sensus omnino Graecis anceps est, . [D] Nam qui praecellit honore. Et tamen
Graeci hic interpretantur , id est praeuenire siue occupare. [A] Si scriptura mendo vacat, noue addidit participio casum accusandi, cui
magis congruebat paternus, [E] ob praepositionem . [B] Caeterum honorem
vocat subsidium. [E] Hoc enim conuenit fraternae charitati, certatim se mutuo
in praestandis ociis praecurrere. Tametsi nec ille sensus absurdus est, vt intelligamus honorem delatum. Vbi enim est fraterna charitas, ibi nemo sibi praeripit
honorem, sed alteri potius cedit, ex modestia quemque iudicans magis idoneum
quam sit ipse; nec refragatur huic sensui . Nam interdum sonat
existimare; quod imitati Latini dicunt: ducere, vt dignum ducere. Vnde qui meliorem de alio quam de se habet opinionem. nonnunquam est
ducem esse; vnde et , princeps siue praeses. Hoc sequutus interpres vertit praeuenientes; neque secus Theophylactus, qui exponit ,
, id est anticipare.
de caeteris BD E c : ed caeteris E.
AD: E.
In ministrando exhortatione Nov.

Test.: in administratione (ministerio A)
in exhortatione. Cf. Faber, f r: ministerio
exhortatione.
, CB and CA. Er.
does not quote from Orig. but paraphrases the
opinion of the translator.
Odientes malum Nov. Test.: odio prosequentes.
Odientes malum After Er. criticized this
construction in Soloecismi (in ed. D, f Oo
v, and LB VI, * v): Odientes malum
pro odio habentes, Stunica attacked him in
the Assertio, f D v: Damnat item quod
eiusdem epistolae cap. xii. Odientes malum
dixerit pro odio habentes. Quasi vero non
odio, odis, odire, odiui, veteres dixissent, sicut
audio, is, audiui, audire, alioqui, vnde illud
quod legitur Prouer. capit. primo [, ]
Hieronymo interprete, et imprudentes odibunt scientiam. Et apud Esaiam [, ] Calendas vestras et solemnitates vestras odiuit
anima mea. Translatio praeterea Ambrosiana,
odientes malum hoc loco habet, neque Valla
hunc locum videtur attigisse. Er. answered
in Epist. apolog. adv. Stun. , LB IX, EF,
that these forms were not taught by the grammarians and that what was written in obsolete antiquity was not immediately good Latin
(obsolete antiquity is a qualication which Er.
applied to Plautus in this last named work,
LB IX, E). In this annotation Er. does not
go into Stunicas criticism. Cf. Rummel, God
and Solecism. For soloecismus, see introd.,
.
Charitatem diligentes Nov. Test.: per
fraternam charitatem, sed mutuo vos diligendos propensi.
This in the only place in NT
where this word is to be found.
fraterna propensi Cf. the reading
in Nov. Test. mentioned in n.l. .
Plutarchus , Mor. A
D.
Ambrosius benigni Ambrosiaster, in Er.s
, , pp. and .
Vult enim Christianus est See e.g.
Phil. , and Eph. , .
Chrysostomus cognati sunt

This passage is a response to criticism from Titelmans, as is apparent from
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C

D.
Migne PG , : ,
.
Mihi benecentia Charitatem is
the reading of the Strassburg ed.; Charitate
is that of the Vg. edd. of Basel and
and of the Clementina.
Honore inuicem praeuenientes Nov.
Test.: honore alius alium praeuenientes
(praecedentes AC). Cf. ASD VI, , p. ,
nn. 3,4.
Graeci This is applicable to Theophyl. (see below, n.l. ) and
Ps. Oecumenius, Comm. in Rom. , ,
Migne PG , DA:
, .
Orig. only refers to Lc. , sqq. in Comm. in
Rom. IX, , Migne PG , B: Hoc est
quod et Dominus docuit, cum notaret scribas
et Pharisaeos prima sibi loca in conuiuiis vindicantes, et doceret, vt cum vocatus fueris
tu ad coenam, in nouissimo loco recumbas.
Chrys. gives an other explanation in Hom. in
Rom. , , Migne PG , : .
.
.
noue paternus Moulton, , Ch. ,
, p. , oers some verbs which are treated
in NT as transitives instead of being combined with the genitive (casus paternus), (Mt. , and , ), (Mt.
, and Iac. , ), (Phil. , )
and in this v. Cf. Blass-Debrunner,
p. , .
ob praepositionem anticipare In
these additions Er. responds to Titelmans, as is apparent from textual similarities with Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
DF.
praepositionem Refers to the prex of .
Vbi enim ipse Cf. below, l. sqq.
ad Rom. , , and Phil. , .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , A: ,
, .
,
.
lb
[] [A] S o l l i c i t u d i n e n o n p i g r i. . vocat
sedulitatem et studium exhibendi ocii, et dicitur qui grauatim aliquid
facit; vnde iubet, vt non solum amemus et honorem deferamus alius alii, verum
etiam alacres ac prompti succurramus inuicem. [B] D o m i n o s e r u i e n t e s. Origenes, aut certe huius interpres, indicat in nonnullis exemplaribus scriptum fuisse:
tempori seruientes, et accipi posse diligenter vtendum temporis occasione, quandoquidem breue est. Mihi videtur recte intelligi, boni consulendum, si quid pro tempore inciderit incommodi; nam id, opinor, est seruire tempori. Cum hoc cohaeret
quod sequitur, spe gaudentes. Si quis exigit tributum, pende; si quis vectigal, solue; si
quis exigit honorem, redde; si quis aigit, patere; nec ea res tristem reddat, sed spes
erigat in malis animum. [D] Item quod praecedit, spiritu feruentes; feruor enim
spiritus contemnit obstacula et rapit omnem occasionem benefaciendi proximo.
[B] Testatur et Ambrosius sibi narratum fuisse in Graecorum codicibus haberi:
, tempori seruientes. Atque obiter admiror, quum Graece sciret,
cur non ipse potius consuluerit Graecorum exemplaria. [C] Quin et Glossa quam
vocant ordinariam, admonet duplicis lectionis ex Bedae, opinor, autoritate. Diuus
Hieronymus in epistola quadam ad Marcellam praefert hanc lectionem qua vulgo
vtimur, nec tamen vllam reddit causam cur prae|ferat. [B] Sit cuique liberum quod
volet sequi. Mihi magis arridet tempori seruientes. Sed ea sententia, quoniam ethnici philosophi nomine vulgo circumferebatur, et vafriciem quandam praecipere
videbatur, oensus aliquis mutauit in Domino seruientes, non satis animaduertens
Domino seruientes cum toto sermonis huius contextextu non perinde congruere.
Quanquam autem in vocibus Latinis tempori et Domino nulla est anitas, tamen
in Graecis est nonnulla, et , [D] maxime quum scribae soleant in pingendo decurtare syllabas. Chrysostomus et Theophylactus legunt et interpretantur
Domino seruientes, atque ita connectunt: amantes, honorantes et adamantes inuicem Domino cultum gratissimum exhibebitis; [E] quod quicquid ocii proximo
BE: A.
videbatur D E: videretur B C.
est D E: sit B C.
Sollicitudine non pigri Nov. Test.: studio

non pigri, just like Faber, f r.
sedulitatem studium In Annot. in Rom.
, , l. sq., Er. oers these words to
explain .
Domino seruientes Nov. Test. A: and Domino seruientes, BE:
and tempori seruientes.
Tischendorf mentions the reading in
the mss. Claromontanus, Augiensis and Boernerianus Dresdensis and explains the notation of
the as W as cause for the confusion of the

abbreviations of for and for
in the uncial mss. Cf. Metzger, Text.
Comm., p. , who gives the same explanation and states that the reading is supported chiey by Western witnesses (Orig.,
Cyprian, Ambrosiaster, Jerome and others),
and ASD VI, , p. , n. 3.
Domino peruenit It is obvious
that the change from and Domino
to and tempori led to criticism. To
Lee Er. responded, Resp. ad annot. Ed. Lei,
III, ad CLIX, ASD IX, , p. sq., ll.
: In priore aeditione posueram , quemadmodum nos legimus. Post vbi
deprehendi variam lectionem, non celaui lectorem. In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor.,
LB IX, EF, Er. defends the reading he
had chosen from ; after observing: Nonnulli Graecorum codices habent tempori
seruientes, he refers to Jerome, who in a
letter to Marcella (Epist. , , see below
n.l. ) preferred Domino seruientes
without giving a reason for this preference (see
below, n.l. ), but because of the context
and what Paul teaches elsewhere he concludes:
plane videtur aptius et signicantius tempori seruientes. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, D, Er. gives a short response to
remarks by Titelmans.
Origenes interpres Comm. in Rom.
IX, , Migne PG , A: Scio autem
in nonnullis Latinorum exemplaribus haberi
tempori seruientes, quod non mihi videtur
conuenienter insertum, nisi si quis forte ita
dictum putet, vt in aliis idem apostolus ait
[. Cor. , ]: Tempus breue est; superest
vt qui habent vxores, tanquam non habentes
sint, vel vt illud dictum est [Eph. , ]: redimentes tempus, quoniam dies mali sunt.
Mihi videtur tempori Cf. Adag.
(Seruire scenae), ASD II, , p. ,
l. sq.: Porro tempori seruiendum esse
viro sapienti monuit et Phocylides.
boni consulendum boni consulere, to
think well of, take in good part, be satised
with (OLD).
Testatur exemplaria Possibly an
indication that Er. has some doubt about the
authorship of Ambrose. See introd., .
Ambrosius seruientes In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster quotes the NT text
as: Tempori seruientes, and comments: In
Graeco dicitur sic habere: Deo seruientes,
quod nec loco ipsi conpetit. Quid enim opus
erat summam hanc ponere totius deuotionis, quando singula membra, quae ad obsequia et seruitia Dei pertinent memoret? Nam
seruire tempori quid sit, alibi soluit, cum dicit
[Eph. , ]: Redimentes tempus quoniam
dies mali sunt, vt sciatis quemadmodum
vnicuique respondeatis. Quoniam autem dixerat: spiritu feruentes, ne hoc sic acciperent vt passim et importune verba religionis
ingererent, tempore inimico per quod forte
scandalum excitarent, statim subiecit: Tempori seruientes, vt modeste et cum honestate
aptis et locis et personis et apto tempore religionis dem loquerentur. Sunt enim quidam
etiam hoc tempore quo pax est, qui sic perhorrent verba Dei vt audientes cum magna
ira blasphement viam Christi. Nam et ipse
seruiuit tempori quando quod noluit fecit.
Inuitus enim circumcidit Timotheum et raso
capite puricatus secundum legem ascendit
templum, vt Iudaeorum sopiret insaniam.
Cf. Comm. in Rom. , , b, CSEL ,
, pp. and .
Glossa Bedae autoritate The
Glossa Ordinaria reads Domino, vel tempori
seruientes. Quamuis feruentes non tamen
passim et importune verba Dei ingeratis, sed
tempori, id est oportunitati seruientes. The
reference to Beda Venerabilis is not to be
found in the editions I had at my disposal.
Er. may have confused Beda with Rabanus
Maurus, Enarrationes in Epistolas Beati Pauli,
VII, Expositio in Epistolam ad Romanos, Migne
PL , B: Domino seruientes. Ille
Domino seruit qui potest dicere: nobis vnus
Dominus Iesus Christus, per quem omnia
et nos per ipsum [. Cor. , ], nec vltra
ei aut libido aut auaritia aut inanis gloria
dominatur. Notandum quod alia editio habet:
tempori seruientes Next Rabanus borrowes the passage from Ambrosiaster: Nam
seruire tempori insaniam, which is quoted
in the previous note.
Hieronymus praeferat In Epist.
(ad Marcellam, ad or ), , CSEL
, p. , Jerome expresses his preference as follows: illi legant: spe gaudentes,
tempori seruientes, nos legamus: spe gaudentes, domino seruientes. In this passage H. Vogels, Ambrosiaster und Hieronymus,
RBen (), p. sqq. sees a response to
Ambrosiaster, to whom Jerome refers as illi
and bipedes asellos.
Sed ea sententia congruere Er. possibly refers to Cic. Tusc. III, , : Ergo
in potestate est abicere dolorem cum velis,
tempori seruientem; M. Graver, Cicero on
the Emotions, Chicago-London, , p. ,
explains this as an aspect of the Stoic attitude to life: an agent is responsible for having
willed her grief just because she is the owner
of certain beliefs which tend to give rise to
grief.
PG , : .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , B: .
impenditur, ad ipsum Dominum peruenit. [D] Chrysostomus notat emphasim,

seu potius epitasim, in singulis verbis quibus hic vsus est Paulus. Non enim dixit
tantum: (id est impartiamini), sed (hoc est largiter et
alacriter); neque dixit: (id est prouidete), sed addit: (id
est studiose); nec dixit: (id est: misereamini), sed (id est diligite),
idque sine simulatione; neque dixit: (id est abstinete a malis),
sed (id est odio habete); neque dictum est: (id est
adhaerete bonis), sed (id est adglutinemini); neque tantum ait: ,
sed addidit (id est amico aectu); neque dixit simpliciter:
(id est curate), sed addidit: (id est non pigre); neque dixit:
(id est spiritum habentes), sed: (id est spiritu feruentes).
[] [A] O r a t i o n i i n s t a n t e s. , quod adsiduam sonat instantiam.
[] [B] N e c e s s i t a t i b u s s a n c t o r u m c o m m u n i c a n t e s. Ambrosius
legit Memoriis sanctorum communicantes. Et Origenis interpres fatetur sic haberi in
Latinis exemplaribus. Neque admodum dissimile veri est ex factum esse a scriba quopiam eruditulo, praesertim quum in Memoriis videretur subabsurdus sensus. Videtur autem hoc agere Paulus, vt non solum praesentes praesentibus
impartirent charitate mutua, sed absentium quoque memores essent iuxta id quod
Paulus a Petro monitus facit in epistola ad Galatas, vt pauperum memor colligeret
donatitiam pecuniam. [D] Chrysostomus ac Theophylactus legunt pariter atque
exponunt , id est necessitatibus. Necessitates enim dixit, non delicias, et
communicantes dixit, non subuenientes, quod commercium sit inter dantem et
accipientem, et plus lucri facit qui dat benecium, quam qui accipit. Nec tamen
est , sed , quod magis sonat vsum siue opus habere. Hoc ideo submonui, quod quidam non nisi in extrema necessitate putant nos debere subuenire
proximo.
[] [B] B e n e d i c i t e p e r s e q u e n t i b u s v o s. Graece quidem est , benedicite, hoc est: bene loquamini; quod Origenis interpres exponit: bene
precemini, opinor, quod sequatur: , id est: ne deuoueatis. Solent
enim vulgo qui non possunt vlcisci iniuriam, deuouere diris [D] eos [B] a quibus
laesi sunt. aliquoties est laudare, quo pacto hic sane non potest accipi.
Neque enim iubet, vt laudetur insectator, sed vt ei bene precemur aut verbis benignis admoneatur erroris. [E] Chrysostomus interpretari videtur de conuiciis,
inquiens. Nos vertimus: Bene loquamini de persequentibus vos, vt indicaremus et hunc sensum. Male audiebant discipuli apud incredulos, male audit et
qui vituperatur et cui male precantur homines; ita bene loquitur de alio qui non
scripsi cum LB: E.
Chrysostomus feruentes Er. quotes
from a paraphrase of Rom. , , which
Chrys. oers in Hom. in Rom. , , Migne
PG , : .
; ,
, ,
, ,
,
,
, ,
,
,
, , ,
.
emphasim epitasim See introd.,
. More than emphasis epitasis renders the
utmost intensity which Chrys. lays in his
paraphrase of Rom. , .
Orationi instantes Nov. Test. BE: precationi (orationi A) instantes.
Necessitatibus sanctorum communicantes
The same reading in Nov. Test.
Necessitatibus proximo Er. added
this annot. in , after he discovered a variant reading in the Commentaries on Rom. by
Ambrosiaster and Origen. Lee commented
in Annot. in annot. Er. CL that Jerome
(i.e. Origenes, Comm. in Rom. quoted below
in n.l. ) read vsibus, but added that
memoriis was to be found more in Latin
examples. Er. responded in Resp. ad annot. Ed.
Lei, III, ad CL, ASD IX, , p. , ll.
. He had translated necessitatibus in
the rst edition and not written an annot.,
because he had not yet found a dierent reading, but added this note later. He referred
to Lees assertion that he had reminded that
Jerome had explained that some Latin codices
contain memoriis instead of necessitatibus, but had condemned neither reading. In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, F, Er.
writes that what Titelmans teaches him is borrowed from this Annot.
Ambrosius communicantes Ambrosiaster, Er.s ed., p. , and Comm. in Rom.
Origenis interpres Comm. in Rom. IX,
, Migne PG , B: Vsibus sanctorum communicantes. Memini in Latinis
exemplaribus magis haberi: Memoriis sanctorum communicantes; verum nos nec consuetudinem turbamus, nec veritati praeiudicamus, maxime cum vtrumque conueniat aedicationi. Cf. vsum below in l. .
eruditulo See introd., .
impartirent See above, n.l. ad Rom. ,
.
Paulus Galatas Cf. Gal. epistola B C
E: epist. D., .
PG , .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D.

plus lucri accipit Cf. Act. , : Beatius est magis dare quam accipere.
quidam proximo Cf. Annot. in
Eph. , , ASD VI, , p. sq., ll.
, and n.ll. which refers to Thomas
Aquinas, Summa, II, , qu. (De eleemosyna), art. , Opera omnia, , Rome, ,
p. : Sic igitur dare eleemosynam de superuo est in praecepto; et dare eleemosynam ei
qui est in extrema necessitate and ad : Ad
tertium dicendum quod est aliquod tempus
dare in quo mortaliter peccat si eleemosynam
dare omittat ex parte quidem recipientis [sc.
eleemosynam], cum apparet euidens et vrgens
necessitas, nec apparet in promptu qui ei subueniat.
Benedicite persequentibus vos Nov. Test.:
Bene loquamini de iis qui vos insectantur.
Benedicite aectu In Nov. Test.
Er. translates bene loquamini here twice.
In other places of Pauls Epistles he translates magnice loqui (Rom. , ), laudandus (Rom. , and . Cor. , ), and
forms of benedicere (. Cor. , ; ,
and , ; . Cor. , and , ; Gal.
, and and Eph. , ). In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, FA, Er.
defends himself against Titelmans objection
that some places, like here, do not agree.
Besides he does not know if benedicere is
used in (classical) Latin instead of bene precari. In fact benedicere is used in the meanings of to speak well of, to commend and to
speak kindly (to) (OLD), but the meaning of
blessing is Christian. Cf. above, Annot. in
Rom. , , n.ll. , Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , ll. , Mohrmann,
p. .
Origenis interpres The translation bene
precemini is to be deduced from Comm. in
Rom. IX, , Migne PG , A: Non vult
credentes Christo de ore suo proferre maledictum, sed bene loqui, bene dicere, bene precari
Solent See introd., b.

Chrysostomus inquiens In Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and Giberti,
f r, the explanation of this passage contains the sentence: ,
The form in E and BAS shows the
inuence of iotacism.
lb
vituperat, et bene precatur orans pro suis inimicis, bene loquitur qui docet sine
conuitiis, sed ex charitatis aectu. [A] N o l i t e m a l e d i c e r e. , id
est: ne male precemini, ne quem deuoueatis. [B] Si Paulus sic inculcat, ne cui male
precemur, vbi sunt qui sanctum putant iugulare hostem, aut ne hostem quidem?
[] [A] G a u d e r e. . Graecis est mos innitiuum pro imperatiuo ponere, gaudere pro gaudete et ere pro ete, [B] opinor, quod subaudiant: oportet.
[D] Reperitur similis tropus apud Latinos historicos potissimum, venari pro
venabatur, in quo subauditur solet aut coepit. Verum hunc tropum nemo
Latinus est imitatus. Chrysostomus annotauit ordinem verborum, existimans plus
esse gaudere cum gaudentibus quam ere cum entibus, eo quod calamitas vel
inuitis excutit miserationem, felicitas autem mouet inuidiam. Hic perinde loquitur
Chrysostomus quasi quod praecipuum est, soleat priori loco poni.
[] [A] I d i p s u m i n u i c e m. , id est idem
alii in alios siue de aliis sentientes. Refertur et hoc ad aectum animi modesti,
quo nemo putat alium se minorem, sed omnibus sese accommodat, de omnibus ex
aequo bene sentiens. Vult enim Paulus in Christianis aectum esse commu|nem,
vt omnes non opibus, non genere, non eruditione, non honoribus, sed Christo
metiantur, qui est omnibus ex aequo communis. Nunc generosus fastidit obscurum, diues pauperem vix hominis habet loco, eruditus contemnit idiotam, sacerdos
execratur laicum, monachus laicos vix pro Christianis ducit, Italus caeteros omnes
vt barbaros ac pene pecudes aspernatur et horret, Germanus odit Gallum, Anglus
Scotum; atque ex his et id genus aliis stultissimis aectibus bella, lites atque hi
rerum tumultus quos iam annis aliquot videmus, exoriuntur. At Paulus sic voluit
vnumquemque Christianum aectum esse erga caeteros, quomodo singula membra
corporis aecta sunt erga caetera membra, quemadmodum alibi dilucidius explicat,
idque vocat . [B] Atque in hanc sententiam edisserit [D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus, si quem magis autoritas quam ratio commouet. [A]
A l t a s a p i e n t e s. Idem participium est quod modo, , id est sentientes seu cogitantes, vt ad aectum animi referatur. Et connectenda est haec particula
cum sermone superiori, quam interpres male separauit. Adiecit enim hoc Paulus,
velut explicans quid dixisset: idem inuicem sentientes. Nam vbi quisque magnice
de se sentit ac suis, alios despiciat oportet. S e d h u m i l i b u s c o n s e n t i e n t e s.
. Humiles hic vocat non modestos, sed humilis sortis
homines, veluti pauperes, ignobiles, indoctos, plebeios. Et non est consentientes, sed
potius obsequundantes et accommodantes vos, vt suae quisque oblitus magnitudinis descendat ad aectus inferiorum. Id quod mira diligentia multis locis inculcat
Paulus, haud ignarus ex hoc fonte maximas vitae pestes scatere. [E] Paulinus in epistola ad Augustinum legit humilibus congruere. [A] N o l i t e e s s e p r u d e n t e s.
. vocat non qui sapiat, sed qui parum modeste de seipso sentiat,
quo D E: qua AC.

idque BE: atque id A.

Alta sapientes oportet inter alteri
cedat (v. app. crit., n. l. , p. ) et
Prouidentes posuit A.
Nolite maledicere Nov. Test.: ne male precemini.
Nolite maledicere deuoueatis In
rendering elsewhere, Er. uses deuoueo at Mt. , , and execror at Mc. , ,
but retains maledico at Iac. , . In classical
usage maledico means to abuse rather than
curse. ASD VI, , p. , n. 4.
qui sanctum hostem quidem Er. probably criticizes warfare and the inquisition.
Gaudere Nov. Test.: Gaudete.
Graecis ponere H.W. Smyth, p.
, , speaks of the innitive in commands. Cf. Khner-Gerth, II, , pp. ,
.
ere pro ete Nov. Test.: ete.
Reperitur coepit Er. now aims at
the innitivus historicus, which does not
need to be explained with the ellipse of
coepi, as is put forward by Quint. IX, ,
and Prisc. CXVIII, . It made the expression
shorter and quicker and had a chiey literary
character. Ernout-Thomas, p. , . Cf.
E. Lfstedt, Syntactica, , p. sq.
and tropus and tropum H.l. a syntactic
turn.
solet See introd., b.
Verum imitatus E. Lfstedt, Vermischte Studien, Lund, , , , pp.
, argues that the use of the innitive
instead of the imperative ex institutione artis
abolitus neque in libris iam apparet eruditorum et in grammaticis expositionibus praeteritur, expounds that this use is already to
be found in the republican period and often
in later vulgar Latin, both independent from
Greek and inuenced by it. So nemo Latinus is meant for classical Latin authors.
Chrysostomus poni Hom. in Rom. ,
, Migne PG , :
, ,

.
Idipsum See below, Annot. in Rom. ,
, ll. : Idipsum soloecismum.
Idipsum is not mentioned in the list of
Soloecismi.
Idipsum inuicem Nov. Test.: eodem animo
alii in alios (aecti).
aectum communis Cf. Phil. ,
sq., and above, l. sqq. ad Rom. ,
.
esse E: eri AD.
generosus obscurum the high-born

scorns the humble (CWE , p. ).
idiotam In the meaning of an ordinary
person, a layman as distinct from an expert.
OLD.
Italus bella A similar passage
occurs in Querela pacis, ASD IV, , p. ,
ll. sqq.: Anglus hostis est Gallo, nec ob
aliud, nisi quod Gallus est. Scoto Britannus
infensus est, nec aliam ob rem, nisi quod Scotus est. Germanus cum Franco dissidet, Hispanus cum vtroque.
alibi . Cor. , ; cf. Eph. ,
.
idque vocat In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, CB, ad Rom.
, : Qui vero secundum spiritum sunt,
Er. gives extensive attention to the meanings
of and , and . He explains that for he prefers
the translation aectus as being mollius
et aptius, whereas he translated as
curant in that same v. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
Migne PG , sq.
Alta sapientes Nov. Test.: arroganter de
vobis ipsis sentientes.
modo In the rst annotation on this v.
Et connectenda sentientes In the
rst ed. of the Annotations the annot. Alta
sapientes oportet followed the annot.
Nolite vt alteri cedat. So sermone superiori refers to that annot., which now follows
the next annot., ll. .
superiori See the previous note and for the
ending -i introd., a.
Sed humilibus consentientes Nov. Test.: sed
humilibus vos accommodantes.
Id quod Paulus Cf. Rom. , .
Cor. , , and , sq., and . Thess. , .
Paulinus Epist. , , CSEL , p. (=
Aug. Epist. , , CCSL , p. ): te pro tua
sanctitate certo scio (nam veritate sapis) non
alta sapere, sed humilibus congruere.
Nolite esse prudentes Nov. Test.: Ne sitis
arrogantes.
admonuimus See above,
Annot. in Rom. , , l. sq., and , ,
ll. sqq.
vt mox admonuimus; et ad eum modum interpretantur Graecorum commentaria.

Alioqui quid anitatis est prudentiae cum vindicta? At arrogantia vindex est, dum
quisque se meliorem putat quam vt alteri cedere debeat.
[] P r o u i d e n t e s b o n a. Haec verba, non solum coram Deo, sed etiam, non
sunt apud Graecos, sed tantum: , id est coram omnibus
hominibus. [B] Proinde nec adduntur apud Origenem nec apud [D] Chrysostomum aut [B] Theophylactum; apparet addita ab explicante Pauli sententiam. Non
enim hic opponit Paulus homines Deo, sed perfectos et imperfectos, bonos et malos
componit, quibus tamen omnibus vult nos probari, si liceat. Atque hoc quod sequitur, , mea sententia rectius ad superiora referretur, quum sequens particula habeat suum , quod idem pollet; [D] tametsi diuersam distinctionem
sequuntur alii. Qui addidit: non solum coram Deo, voluit explere sententiam, ne
Paulus videretur esse contentus hominum laude. [E] Quod ego quidem non reprehendo, tametsi satius erat scripturam in sua integritate relinquere, nisi si qua vrgeat
necessitas, quam hic nullam video; non enim dicit: coram hominibus, sed coram
omnibus hominibus, hoc est: Iudaeis, gentibus, robustis et inrmis. Huic sensui
non admodum concinne assuitur, non solum coram Deo.
[] [A] D e f e n d e n t e s. , id est vindicantes. Est enim participium eiusdem verbi cuius est nomen , quam vertit vindictam. [E] Et tamen
defendere frequenter apud ecclesiasticos vsurpatur pro vlcisci. Alioqui defensio
Christianis permissa est, si defendere est depellere iniuriam, cum exceptione inculpatae tutelae. [A] C h a r i s s i m i. , id est dilecti. Hoc adiecit velut eblandiri cupiens, quod alioqui durum erat, [E] lacessitum iniuria remittere vindictam.
[A] M i h i v i n d i c t a m. , id est: Mihi vindicta siue vltio, nominandi casu. Atque ita citat Hieronymus aduersus Runum in epistola cuius initium: Lectis literis prudentiae tuae. Proinde dilucidius explicatur Deuteronomii trigesimosecundo, vnde locus hic desumptus est, Mea est vltio; hoc est: meum est
vlcisci, qui sum iudex. Nec additum est in Graecis codicibus et ego retribuam,
sed ego retribuam, citra coniunctionem, [D] quemadmodum extabat scriptum in
vetustissimo codice Constantiensi.
[] [A] C i b a i l l u m. . Quod quidem haud caret emphasi. Nec enim
est simpliciter pascere sed indulgenter pascere, veluti minutim insipato
pane aut frustulatim conciso cibo; id quod apud nonnullos t, erga eos quibus
fauetur in conuiuiis, quum aliis interim liceat esurire. [B] S i s i t i t , p o t u m d a
i l l i. Hoc in nonnullis Graecorum exemplaribus non erat additum. Ex Origene
cedere debeat BE: cedat A.

bona. BE: bona etc. A.

Runum BE: Runum A.
mox In the sense of paulo ante; cf. supra,

n.l. ad Rom. , .
Graecorum commentaria E.g. Chrys. Hom.

in Rom. , , Migne PG , sq., and
, C, already mentioned in l. , and
Orig. Comm. in Rom. IX, sq., Migne PG
, BC.
Prouidentes hominibus The Vg.
reads in full: prouidentes bona non tantum coram Deo, sed etiam coram omnibus
hominibus. Nov. Test.: prouide parantes
honesta in conspectu omnium hominum.
Modern edd. of NT read:
, and mention in
app. crit.: and
. Er writes in Quae sint addita
(ed. D, f Oo r, LB VI, f v): Apud Graecos tantum est, coram omnibus hominibus.
non solum coram Deo additum est. nec addit
haec Orige. aut Theophylactus. CWE p. ,
n. refers to Tischendorf, , p. , n., and
Metzger, p. .
Origenem In Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , A, Orig. quotes: Prouidentes bona coram omnibus hominibus.
Chrysostomum Hom. in Rom. , ,
Migne PG , .
Migne PG , A.
Atque hoc alii In modern edd. of
NT, just like in Nov. Test. is put
after a semicolon and counted as connected
to v. :
, ,
. In Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , , is
preceded by a comma, but the explanation
makes clear that Chrys. refers ,
to the sequel. In Theophyl. Expos.
in Rom. , , Migne PG , A,
, is linked with
of v. in a new entry. Faber translates, f
rv, prouidentes bona coram omnibus
hominibus si eri potest: (quod ex vobis est)
cum omnibus hominibus pacem habentes.
Nov. Test. and modern edd. of
read .
Defendentes Nov. Test.: vlciscentes.
Defendentes coniunctionem Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. Nominatiui casus legendum est, vindicta, et sine
copula, , . Ergo
non defendentes legendum est, sed non vindicantes, in illo: non vosmetipsos defendentes charissimi, sed date locum irae; scriptum est enim: mihi vindicta; nam idem verbum Graece est in illo vindicta et in hoc defendentes, .
Charissimi Nov. Test.: dilecti.
dilecti Also the translation of Faber, f v.

Cf. above, Annot. in Rom. , , n.l. .
Mihi vindictam Nov. Test.: Mihi vltio.
Mihi vindictam The reading of the Vg.
edd. of Strassburg and Basel and .
The Clementina reads Mihi vindicta, Cf.
Loca manifeste deprauata (ed. D, f Oo v,
LB VI, * r): Mihi vindictam pro mihi
vindicta siue mea est vindicta.
Hieronymus Epist. adv. Ruf. , CCSL ,
p. : Scriptum est enim: Mihi vindictam,
et ego retribuam, dicit Dominus.; cf. Apolog.
c. Ruf. I, , CCSL , p. : Sed pro me
tibi vltor Dominus respondebit, qui dicit per
prophetam: Mihi vindictam, ego retribuam,
dicit Dominus.
Deuteronomii vltio Dt. , .
et ego retribuam The reading of the Vg.
Nov. Test.: ego rependam.
codice Constantiensi One of two codices
which Johann von Botzheim, Canon of Constance, probably showed to Er. in the Chapter library on the occasion of Er.s visit in
SeptemberOctober and sent to him
later; both of them have now disappeared. See
introd., .
Ciba illum Nov. Test.: pasce illum.
Ciba illum amicus Paul borrows
from Prov. , sq. in the reading of the
Vg.: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum;
si sitierit, da ei aquam bibere; Prunas enim
congregabis super caput eius.
frustulatim Mentioned by Hoven. ThLL
VI1, mentions frustil(l)atim and refers
to Plaut. Curc. and Non. , l. M (De
honestis et noue veterum dictis).
id quod esurire CWE , p. ,
n. 1, refers to Iuv. , Plin. Epist, , , Martial.
Epigr. III, and VI, , and Lucian. De
mercede conductis, .
Si sitit illi Nov. Test. BE: si sitit,
da illi potum (in A this part of the sentence is
omitted). Cf. Faber, who read, f v: si sitit:
da ei potum, and commented, f v: Si
sitit: da ei aquam bibere.
Hoc additum The omission of these
words in was based on cod. , supported by a few other late mss. (ASD VI, ,
p. , n. 4).
Origene In Comm. in Rom. IX, , Migne
PG , B, this verse is quoted in accordance with the Vg. Er.s doubt may be connected with his opinion that the quotations
of the Bible text were adapted to the Vg.
lb
non satis liquet quid legerit; apud Ambrosium additur, atque item in vetustis
exempla|ribus, [D] praeterea apud Theophylactum et Chrysostomum. Quanquam
cibi nomine continetur et potus. [A] C o n g e r e s s u p e r c a p u t. ,
id est accumulabis siue coaceruabis. Et c a r b o n e s i g n i s, Hebraica gura
dixit pro carbonibus ardentibus, [B] quod ita interpretatur Theophylactus: Vis
magnice vlcisci inimicum tuum? Accumula in illum benecia. Sic enim futurum
est, vt atrocius a Deo puniatur. Mihi videtur accommodatius doctrinae christianae,
si intelligamus benefactis obruendum inimicum, quo tandem resipiscat et meritis
lenitateque nostra victus ex hoste at amicus.
[] [A] N o l i v i n c i a m a l o. Bonum et malum hic non refertur ad hominem improbum aut probum, sed signicat ipsum benecium aut iniuriam. Vincitur
igitur a malo qui prouocatus iniuria non temperat animo, sed adducitur ad retaliandam iniuriam. Vincit malum bono qui malefacta benefactis repensans ecit,
vt inimicus resipiscens at amicus. Hoc praeceptum quoniam durum erat humanis
aectibus, adiecit autoritatem Domini: [D] dicit Dominus. [A] Atque idem Christus praecepit in Euangelio; et tamen haud scio quo pacto t, vt hanc doctrinam
non negligant solum, verum etiam palam irrideant qui sibi videntur admodum esse
christiani, et quorum piae videlicet aures ne superstitiosum quidem Christophori,
Barbarae aut Erasmi cultum verbo notari ferunt, ad haec Christi sanctissima praecepta non verentur cachinnos tollere; et quod ante Christum ethnicos docuit Socrates, hoc ab ipso traditum Christo, ab apostolis toties inculcatum irrident Christiani,
quum hoc insigni praecipue Christus suos a mundo discreuerit.
Verum haec comploratio non huius est loci. [D] Et ex hoc capite diuus Augustinus profert exemplum moderatae simul ac modulatae dictionis. Certe vix alius
est apud Paulum locus compositior atque, vt ita dicam, picturatior. Vt autem

Deo E: me BD.
ethnicos D E: ethnicus AC.
Ambrosium Ambrosiaster, Er.s ed., p. ,

and Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
atque item exemplaribus Because
this is mentioned in a addition, we could
bear in mind that Er. referred to the codices of
the library of St. Pauls in London.
Migne PG , C.
PG , .
Congeres super caput Nov. Test.: coaceru-
abis in caput illius. Cf. Faber, f v: aceruabis in caput eius.

carbones ignis The same text in Nov. Test.
Hebraica gura Carbones ignis is borrowed from Ps. (Vg.), . In Hebrew the
genitive of a substantive is used instead of an
adjective. Cf. supra, Annot. in Rom. , ,
ll. and n.l. .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D: ;
, .
Sic enim puniatur in l. sq. is a kind
of paraphrase by Er. The translation is not
borrowed from Persona.
Noli vinci a malo Nov. Test.: Ne vincaris a
malo.
Hoc praeceptum loci Stunica criticized the version of this passage in
Er. blasph. et imp., f r and v in the
handwritten version: Immo tu es complorandus, grammatista superbissime ac lamentis luctuosis omnino prosequendus, qui christianae modestiae prorsus immemor tanta verborum insolentia ac procacitate in omnem
christianorum gradum ac ordinem aperte
debaccharis. O hominis impudentiam singularem, o blasphemiam hactenus inauditam: qui sibi videntur, inquit, admodum
esse Christiani hanc doctrinam euangelicam
non solum negligunt, verum etiam palam
irrident. Itane aliquis adeo vecors reperitur,
vsque adeo insanus, temerarius et impius,
qui Christi doctrinam irrideat atque id quidem palam, vt Erasmus iste rabiosolus publice audet proteri. Negligi quidem ex parte
praecepta Christi, ac non ita, vt par erat,
examussim adimpleri ob humanae naturae
inrmitatem ac imperfectionem a Christianis
interdum possunt; irrideri vero nequaquam
possunt. A te potius, impiissime irridetur
euangelica doctrina, qui cum legeris qui
dixerit fratri suo: fatue, reus erit gehennae
ignis, non solum fatuos appellas omnes, id
quod apud te leuissimum videtur erratum,
sed phariseos, sed ethnicos, sed sardanapalos, mydas, tyrannos atque alia id genus permulta. Sed vide quid vltra euomuerit. Cachinnos ait quosdam non vereri ad haec christi
sanctissima praecepta tollere qui ne superstitiosum quidem Christophori, Barbarae aut
Erasmi cultum verbo notari ferunt. Illos per
haec apertissime designans qui zelo pietatis
permoti quae de christi sanctissimis martyribus Christophoro ac Barbara, quos poeticos ac fabulosos appellauit, deque sancto item
Erasmo confessore in libro illo de laudibus
stultitiae, quem blasphemiarum ac impietatum promptuarium merito quis dixerit, non
minus impie quam temerarie protulerat: vt
viros theologicos decet, vt eccclesiasticos, vt
pios ac vere christianos passim repraehendunt. Huiusmodi genus hominum impietatis labe aspergere conatur Erasmus Roterodamus: quod libro videlicet illi omnium vt
ipse putat facetissimo applaudere nequaquam
velint, quemadmodum et turba illa ex triuio
imperitissima quae verborum lenociniis omnino delinita, que graecis dictiunculis paroe-
miis ac salibus, quibus operis illius supercies

apparet picturata, plausibili quodam fauore
insano illi ac temerario operi solet arridere. In Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp.
Er. does not respond to these remarks. In
Apolog. adv. rhaps. Alb, Pii, LB IX, B
A, he defends his vision of the worship
of saints.
dicit Dominus Refers to Mihi est vindicta,
ego retribuam in v. , which renders Dt.
, : Mea est vltio, et ego retribuam in
tempore. Cf. above, ll. ad Rom. ,
.
Christus Euangelio See Mt. ,
and Lc. , .
et tamen tollere Christopher, Barbara and Erasmus belonged to a group of
auxiliary saints who were invoked for help.
St. Christopher is the patron of the wayfarers; a lot of people believed that when they
greeted Christopher looking at his image, they
would not die that day. St. Barbara was venerated for protection against sudden death, re
and thunderstorms; whoever prayed to her
would not fall into the hands of the enemy.
St. Erasmus (St. Elmo) was venerated as the
patron of those suering from intestinal ailments, of women in labour, and of seamen.
Erasmus ridiculed the superstitious aspects of
venerating these and other saints and their
images in Coll., ASD I, , p. , l. sqq.,
p. , l. sqq., and p. , l. sqq.,
Enchir., canon , Holborn, p. , ll. ,
Moria, ASD IV, , p. , l. sqq., and
pp. , sqq., and Apolog. adv. rhaps. Alb.
Pii, LB IX, DE, the last in response to
Alberto Pio, who in Tres et viginti libri, IX A,
f v, defended the veneration of saints,
specically naming Christopher, Roch, Barbara and George. Er. was annoyed at people who invoked them, whereas they oended
Christ with their conduct in life. Likewise
he criticizes the veneration of relics in Annot.
in Mt. , , ASD VI, , pp. and ,
ll. , and Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii,
LB IX, BC. CWE , p. sq., n. ,
and ODCC, s.vv.
Socrates See Plato, Crito, CE, and
Rep. I, , BE. CWE , p. , n. .
Augustinus In Doct. chr. IV, , ,
CCSL , p. sq. Aug. quotes as examples
of dictio temperata and temperatum elocutionis genus . Tim. , sq., and Rom. ,
and .
Vt autem iucundior In this passage
Er. gives special attention to rhetoric.
insigniora tantum indicemus, quantum dignitatis habet illa distributio; sic enim
vocant rhetores, qua vnumquodque redditur ei cui congruit: Habentes donationes
secundum gratiam quae data est nobis dierentes, siue prophetiam secundum rationem
dei, siue ministerium in ministrando, siue qui docet in doctrina; qui exhortatur
in exhortando, qui tribuit in simplicitate, qui praeest in sollicitudine, qui miseretur
in hilaritate, caeteraque quae simili modulatione ac iucunditate decurrunt vsque
ad bimembrem periodum, Non alta sapientes, sed humilibus consentientes. Interim
non parum est gratiae in iisdem vocibus per traductionem aut similibus per
adnominationem repetitis, item ex contrariis inter se redditis; quod genus sunt
illa, gaudere cum gaudentibus, item: malum pro malo. in illis est, ere
cum entibus, gaudere cum gaudentibus; item in illis: Benedicite et nolite maledicere;
item: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum; item in alta sapientes et humilibus
consentientes. Caeterum comparibus membris et incisis, similiter cadentibus ac
desinentibus sic totus sermo modulatus est, vt nulla cantio possit esse iucundior.
Verum his persequendis non est animus immorari, ne simul et lectorem defatigem,
et ipse videar ab argumento suscepto digredi.
[A]
EX CAPITE DECIMOTERTIO
[] [B] O m n i s a n i m a, dixit pro omni homine. Nam quod Origenes hic

philosophatur, animam dici hominem, iuxta partem spiritu inferiorem, sicut caro
dicitur iuxta partem deteriorem, et ob id animam intelligi hominem, qui non
sit omnino purus a rebus mundi, atque ideo merito debere parere iis qui mundi
res administrant, mihi videtur argutius quam verius. Haud scio an librariorum
errore factum sit quod in Ambrosio secus quam nos habemus, legitur Omnibus
potestatibus sublimioribus subditi estote. [A] S u b l i m i o r i b u s. ,
id est praecellentibus; positiuum est, non comparatiuum. [E] Intelligit enim
homines autoritate publica praeditos, qualis est regum, praesidum et magistratuum.
Comparatiuum quod Latinus interpres posuit, facit vt aliquis et hunc sensum
possit accipere: parendum regibus ac praesidibus, non inferioribus magistratibus.
Quod hic vertit sublimioribus, primae Petri secundo vertit praecellenti,
, siue regi tanquam praecellenti. [A] Q u a e a u t e m s u n t a D e o.
Secus distinguunt Graeci: , , id est:
quae vero sunt potestates, a Deo sunt ordinatae, vt comma ponas post potestates;
repetit enim quod supra dixerat: Non est potestas nisi a Deo. [B] Atque ita legit
et interpretatur Ambrosius: Quae autem sunt a Deo ordinatae sunt; [D] rursus in
Lucae caput tertium: Quae autem sunt, a Deo, inquit, ordinatae sunt; non datae, sed
BE: A.
BE: A.
distributio qua vnumquodque redditur ei cui congruit Er. gives a similar denition
in Eccles. III, ASD V, , p. , ll. :
Distributio, quae singulis personis aut rebus
dispertitur quae conueniunt, si commoda
accedat breuitas, non parum adfert decoris
orationi ; there he refers to Rom. , as
a specimen. Cf. Rhet. Her. IV, ; Distributio est, cum in plures res aut personas negotia quaedam certa dispertiuntur. Lausberg,
p. sq., , explains the word as translation of ; cf. supra, l. sq. ad
Rom. , . Cf. below, n.l. ad c. , .
Habentes hilaritate Rom. , .
bimembrem periodum Periodus is the
most perfect union of ideas into one sentence; it consists of parts; the longer parts
are called colon or membrum, the shorter
parts comma. So this is a periodus consisting of two colons.
Non alta consentientes Quotation
from Rom. , .
traductionem repetition. See introd.,
.
adnominationem the bringing together
two words dierent in meaning, but similar
in sound. See introd. .
gaudere malo Quotations from
Rom. , and .
See introd., .
ere gaudentibus Quotations from
Rom. , .
Benedicite maledicere Rom. , .
Noli malum Rom. , .
alta consentientes Quotations from
Rom. , .
comparibus membris Er. refers to the coordinated juxtaposition of colons, whereby generally speaking the colons each manifest the
same sentence sequence. Lausberg, p. sq.,
. See introd., .
incisis Cic. Orat. , : quae
Graeci vocant, nos incisa dicimus; Quint.
Inst. IX, , : incisa quae commata dicuntur. OLD. and Lausberg, p. , .
similiter cadentibus ac desinentibus
[words] with similar endings of any kind
() and [words] ending with the
same cases or verbal forms (). See
also the more extensive explanation in the
introd., .
Omnis anima Also the reading of Nov. Test.
Omnis homine Cf. Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , l. sqq., and in Ioh. ,
, ASD VI, , p. , l. sq.; in the latter
passage he explains this use of anima and

caro as typical of Hebrew idiom.
PG , AC.
Ambrosio estote Ambrosiaster, Er.s
, , pp. and .
Sublimioribus Nov. Test.: supereminentibus (excellentibus A B).
Sublimioribus praecellenti As is
apparent from Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, AB, Titelmans stated there was
the conception of a comparative in the prex
, as if the prex prae in praecellere did
not have the same sense. Er. draws the conclusion that Titelmans seems to understand this
to mean that we do not need to obey all magistrates but only need to obey the highly placed
ocials. But, says Er., Paul wishes us to obey
all magistrates because of their public authority.
primae Petri praecellenti . Petr. ,
in the Latin translation of both the Vg. and
Nov. Test.
Quae autem sunt a Deo The Clementina
reads: quae autem sunt, a Deo ordinatae
sunt, just like the Stuttgart ed. and the Basel
ed. In the Basel ed. the comma is
placed after sunt. Nov. Test.: quae vero sunt
potestates, a Deo ordinatae sunt as translation of ,
. In modern edd. of NT is omitted and mentioned as a v.l.; also the comma is
lacking.
Quae autem distinguit In this
passage Er. accounts for his choice for the
place of the comma, responding to the reading of Faber, f v: potestates quae a Deo
sunt: ordinatae sunt. Faber comments. f
v: De potestatibus solum hic loquitur
Paulus. Quare etsi sententia vniuersaliter vera
sit, ad intelligentiam tamen Pauli dicendum
erat ordinatae sunt. Verum et potestates substantiuum: expraessit Paulus dicens, , quae
autem sunt potestates a Deo ordinatae sunt.
Ambrosius ordinatae sunt In Er.s
Ambrosiaster ed., p. , and in Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and ,
the Vg. text is quoted as: quae autem sunt,
a Deo ordinata sunt. Ambrosius Expos. Lc.
reads: quae autem sunt a Deo ordinatae sunt
without comma, both in Er.s ed., tome ,
p. , and in Expos. Lc. , , ad Lc. , ,
CCSL , p. .
lb
ordinatae. [B] Atque ita distinguunt vetustissima exemplaria, [D] nominatim quod
exhibuit collegium ecclesiae Constantiensis. Rursus in meo codice vetustae typographiae. Et in Constantiensi habebatur ordinatae, non ordi|nata, vt appareat hoc
a librariis vitiatum. [B] Neque secus distinguit Augustinus hoc adducens testimonium epistola ad Macedonium quinquagesimaquarta, nisi quod potestates non repetit, ita legens: Non est enim potestas nisi a Deo; quae autem sunt, a Deo ordinata sunt;
vt a verbo sunt succedat hypostigme. Theophylactus non repetit potestates: quae
autem sunt a Deo, ordinatae sunt, sed ita vt subaudiri velit. [D] Apud Chrysostomum repetitur. [B] Quanquam totam hanc clausulam apud Origenem non reperio, ne in interpretatione quidem vlla huius rei t mentio. Videri poterat adiecta ab
interprete quopiam, qui volens conrmare quod omnis potestas sit a Deo, asseueratione graduum sententiam eandem repetiuerit: itaque qui resistunt, Dei ordinationi resistunt, faciens ad ea quae mox sequentur; [A] etiamsi [D] Chrysostomus ac [A] Theophylactus, [E] vt modo dixi, [A] more nostro distinguit. Quoniam
Paulus intelligebat nonnullos Christianos praetextu religionis detrectare principum
iussa atque ita futurum, vt ordine perturbato sursum ac deorsum omnia miscerentur, praecipit, vt quibuslibet potestate publica praeditis obtemperent, excepta dei
et pietatis causa. Ipsi quidem ethnici sunt ac mali, sed ordo tamen bonus, et ob
hunc mali quoque principes nonnunquam ferendi sunt [B] piis hominibus. [D]
Notauit Chrysostomus . Non enim dixit: , quod est simpliciter parere, sed subditi estote. [E] Nam dicuntur qui persuasi parent,
hoc est: dicto audientes sunt; quod vnico verbo Graeci dicunt, , sed et serui. Exigit igitur apostolus a Christianis, vt tyrannis quoque obsequundent et ferant; veluti quum tyrannus dicit: I in carcerem, eant; Pone ceruicem, ponant. [D] Et signicantius est animae quam hominis vocabulum, ne quis
omnino putaret se exemptum ab obedientia principum, siue apostolus esset siue
propheta. Annotauit et illud quod non dixit omnes principes ordinatos a Deo, sed
potestatem; quemadmodum matrimonium est a Deo, sed non omnes coniuges
iungit Deus.
[] [A] D a m n a t i o n e m a c q u i r u n t. , id est accipient, vt futuri
sit temporis. Caeterum id est iudiciumhaud male vertit in damnationem.
[] N o n s u n t t i m o r i b o n i o p e r i s. , id
est: non sunt terror siue timor bonorum operum; hoc est: non sunt formidandi
bene agentibus. [B] Non enim deterrent benefacta, sed malecia.
[][A] D e i e n i m m i n i s t e r e s t. , id est ministrator. Nam de
potestate loquitur. Quanquam vt magistratus nonnunquam homo dicitur magistratu fungens, ita et potestas homo potestate praeditus. [D] Et Graeci addunt pronomen : Dei minister est, sed in tuum bonum; quo minus est causae cur metuas
aut oderis.
quod ecclesiae Constantiensis
ordinata Er. refers to one of two codices
later; both of them have now disappeared.
Rursus typographiae Just like here
Er. refers in a addition in Annot. in Rom.
, , ll. , to what is apparently the
same codex. See above n.l. on that passage
and the introd., .
Augustinus Epist. ad Macedonium, , ,
(former numeration ), CSEL,,p.
: quae autem sunt, a Deo ordinatae sunt.
hypostigme comma.
Migne PG , BC, the NT text is
quoted as ,
, ,
the comment contains the sentence:
. Persona, f r: Non enim est potestas
nisi a Deo, que autem sunt, a Deo ordinata
sunt.
Chrysostomum Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , quotes the NT text as
follows:
.
He does not bother about the question how
should be linked, but draws a parallel with the institution of marriage:
,
, ,
,
, ,
.
Origenem Orig. quotes v. in Comm.
in Rom. IX, , Migne PG , A
B, as: Omnis anima potestatibus sublimioribus subiaceat and Non est enim,
inquit, potestas nisi a Deo., and goes on
commenting on v.: Itaque acquirunt,
omitting: quae autem sunt, a Deo ordinatae
sunt. Because this constituent is included by
Chrys. and Theophyl., Er. puts forward that
a commentator might have added it in the
meantime.
itaque resistunt Rendering of v. .
Chrysostomus See above, n.ll.
.
Theophylactus See above, n.l. .
sursum ac deorsum See Adag. (Sursum
ac deorsum), ASD II, , p. sqq., ll.
.
PG , : -
, . , , . Er. paraphrases this passage at the end of

this annot.
Annotauit Deus Er. refers to the explanation by Chrys. in Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , quoted above in n.ll.
.
Damnationem acquirunt Nov. Test.: accipient iudicium. Cf. Faber, f v: iudicium
sument.
Damnationem iudicium Er. does
not respond here to criticism by Lee, which
is apparent from Resp. ad annot. Ed. Lei, III,
ad CLII, ASD IX, , p. , ll. . For
iudicium, also the translation of Faber (f
v) cf. ASD VI, , p. , n. 4.
accipient Er. follows Valla, Annot., Garin,
, p. , col. : Graece non est acquirunt,
sed accipient, . Cf. ASD VI, ,
p. , n. 5.
Non sunt operis Nov. Test.: non terrori
sunt bene agentibus.
Non sunt agentibus Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Etsi eleganter
loquimur per datiuum timori, tamen genitiuus ille boni operis non concinne sequitur;
foret enim melior datiuus bono operi; sed ad
verbum sic est Graece: Non sunt terror bonorum, sed malorum, ,
.
Dei enim minister est The same translation
in Nov. Test.
Dei praeditus The passage Nam
praeditus seems to be a response to the
translation by Faber, f v: Dei enim ministra est tibi ad bonum and his comment, f
r: Debuit potius vetus interpres dicere
ministra, vt prius dixerat: ex illa. Conrmat enim id quod dixerat de potestate. Verum
id fecit allucinationem, quod communis generis est, minister et ministra signicans. Hic autem genus cepit pro genere,
non attendens quod referatur ; id est ad potestatem, quae Graece foemininum est. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX,B,Er. complains that, though
Faber Stapulensis states with authority that
the translator has driveled and translated into
bad Latin, Titelmans is not hostile to him, as
he usually is to Er.
Et Graeci oderis Er. explains his
reading of the beginning of this v.:
, Dei enim
minister est tibi in bonum; the latter reading
is also that of the Strassburg and Basel
and edd.
lb
[] [A] I d e o q u e n e c e s s i t a t i s u b d i t i e s t o t e. Graecis alius est sensus:

: Quare necesse est subiici. Interpres legisse videtur , per epsylon, non per diphthongum. Quanquam si sit , idem erit sensus qui per innitum, [B] quum innitum verbum indicatiui
vice vsurpetur. Etiamsi necessitatis verbum apud Ambrosium omnino non legitur. Origenes suo more detorquet eam necessitatem ad eos duntaxat qui nondum
pure spirituales sunt. Quanquam mea sententia caeteris quoque ferendi sunt principes, ne magna grauique rei publicae ruina prouocentur, et hanc, ni fallor, appellat
necessitatem. Caeterum iram Hebraeorum more vocat vltionem ac supplicium quo
castigantur admissa. Conscientia potest accipi bifariam, vel illius qui non obtemperat [D] ei [B] cui Deus vult obtemperari, vel illius qui tuo exemplo putat sibi
contemnendum esse magistratum quem videt abs te negligi, et recte negligentem
non recte imitatur. Augustinus interpretatur necessitatem autoritatem principum
in tollendis rebus subditorum. [D] Non dissimulabitur et illud, apud Theophylactum et Chrysostomum haec verba, , sic esse interiecta,
vt contextum superiorem cum posteriore connectant: Dei minister est; oportet igitur obedire, quemadmodum initio dicere coeperam. Quoniam autem ob longius
hyperbaton haec verba, non solum propter iram et caetera, durius cohaerebant cum
eo quod praecesserat, Omnis anima subdita sit, aliquis repetiit quod praecesserat,
quo mollior esset orationis ordo. Id esse verum perspiciet qui inspexerit codicem |
peruetustum ac diligentissime scriptum quem nobis exhibuit collegium Dominicalium Basileae, et codicem Chrysostomi qui mihi haec scribenti subseruiebat. Non
reprehendo tamen, sed laudo quod factum est.
[] [A] I n h o c i p s u m s e r u i e n t e s. . Quod paulo superius transtulit instantes, nunc vertit seruientes; nos vertimus incumbentes, hoc est
operam dantes et adnitentes. [B] Pro me facit Augustinus hunc adducens locum
libro De doctrina christiana quarto, capite vigesimo, legens in hoc ipso perseuerantes.
[] [A] N e m i n i q u i c q u a m d e b e a t i s. . Incertum an sit debetis, indicandi modo, an debete. Sensus autem Graeci sermonis anceps est; potest
enim sic accipi: Soluite vnicuique quod debetis; quo soluto desiistis debere. At
sola charitas non desinat deberi, sed semper persoluatur, et nihilominus semper
debeatur, vt non sit nis benemerendi. Ad eum modum enarrant Origenes, [D]
Chrysostomus [A] ac Theophylactus. Potest et ita intelligi, vt superiora referantur ad magistratus ethnicos, vti tum erant omnes; quod sequitur, Nemini quicquam et caetera, ad Christianos: Soluite illis quod debetis. Caeterum Christianus
Christiano nihil debet nisi mutuam charitatem. [B] Atque hunc sensum amplexus
est Ambrosius, sic edisserens: Pacem vult nos habere, si eri potest, cum omnibus;
necessitati BE: necessitate A.

Quanquam BE: Quam A.
BE: A.
subditorum E: suorum BD.
doctrina christiana C E: doct. Christ. B,

doctrina Christ. D.
desinat BE: desinit A.
ac Theophylactus CE: et Vulgarius A B.
Ideoque estote Nov. Test.: Quapropter
oportet esse subditos (subditum A). Cf.
ASD VI, , p. , n. 2.
Quanquam
(sc. ) is the Greek name for the indicative mood. This seems to be a irreal supposition; makes clear that it is a matter of
necessity. Cf. CWE , p. , n. .
Ambrosium Ambrosiaster. In the readings
of Nov. Test. and both Er.s ed., p. , and
and , necessitati is omitted; the Vg.
reads: necessitate.
PG , C A: Ministrant ergo
omnes spiritus hominum vitae; vnusquisque
tamen, vt diximus, pro dignitate et merito sui;
nam et illi ministri dicuntur quorum ministerio quae ad mundum pertinent peraguntur. Vnde et apostolus ait etiam hoc: Nos
autem non spiritum huius mundi accepimus,
sed spiritum qui ex Deo est. Qui autem adhuc
de mundo est et quae mundi sunt sapit et
quae carnis sunt quaerit, necessario subiectus
est ministris mundi; subiectus autem propter
iram quam sibi thesaurauit ex peccatis. Et
ob hoc mihi videtur dicere: Ideo necesse est
subiectos esse, non solum propter iram, sed et
propter conscientiam; quoniam qui subditur,
habet in se quod accusetur a conscientia.
iram admissa For a comment on
the translations of these words in Hebrew see
above, n.ll. ad Rom. , . Cf. above,
Augustinus subditorum Expos. propos. Rom. (), , CSEL , p. : Quod
autem ait: Necessitate subditi estote, ad hoc
valet, vt intelligamus quia necesse est propter
hanc vitam subditos nos esse oportere non
resistentes, si quid illi auferre voluerint, in
quod sibi potestas data est, temporalibus
rebus, quae quoniam transeunt, ideo et ista
subiectio non in bonis quasi permansuris, sed
in necessariis huic tempori constituenda est.
Migne PG , C: , , ,
,
, .
Migne PG , , Chrys., passing over the
words: , calls attention to: , and explains,
referring to vv. : , , ,

, ,
.
Dei minister est Rom. , .
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the insertion
of a (one-word or two-word) sentence part
which does not directly belong at this point.
Here non solum propter iram is linked to
Ideo necessitati subditi estote, which refers
back (repetiit in l. ) to Omnis anima
subdita sit in v. . So the passage in between
is a rather long hyperbaton. See also introd.
.
Omnis anima subdita sit Rom. , .
codicem Basileae The codex
(AN III. ), which was kept in the Dominican abbey in Basel in Er.s time. See introd.,
, and ASD VI, , pp. .
codicem Chrysostomi A Greek codex which
Er. had acquired, as he writes in Ep. to
Germanus Brixius ( Aug. ), ll. .
Cf. introd., .
In hoc ipsum seruientes Nov. Test.: in
hoc ipsum incumbentes. Cf. ASD VI, ,
p. sq., n. 5.
instantes The translation in Rom. , ,
both in the Vg. and Nov. Test.
Augustinus perseuerantes Doct. chr.
IV, , , CCSL , p. .
Nemini quicquam debeatis The same reading in Nov. Test.
PG , A: Vult ergo Paulus peccati
quidem omne debitum solui, nec remanere
omnino apud nos debitum peccati, permanere tamen et nunquam cessare a nobis
debitum charitatis; hoc enim et quotidie
soluere et semper debere expedit nobis.
PG , : , . ,
, ,
, , .
PG , BC: ,
. , ,
[v.l. ].
Ambrosius fratribus Ambrosiaster.
This quotation is identical to Er.s ed., p. .
and .
lb
dilectionem vero cum fratribus. Annotauit distributionis gratiam Augustinus, quo

dictum est loco, qua singula singulis apte redduntur, modulato sermonis cursu:
cui tributum, tributum; cui vectigal, vectigal; cui timorem, timorem; cui honorem,
honorem. Atque haec membratim, inquit, fusa, clauduntur etiam ipso circuitu, quem
duo membra connectunt: Nemini quicquam debeatis, nisi vt inuicem diligatis. [D]
Quanquam est in hoc multum iucunditatis, ex comparibus, asyndetis et eiusdem
vocis traductionibus, denique et in repetitionibus vocis initio iteratae, cui, cui, cui.
[A] Q u i e n i m d i l i g i t p r o x i m u m. , id est: qui
enim diligit alterum. Interpres legisse videtur . [B] Etiamsi id ad sensum
minimum habet momenti.
[] [A] N a m n o n a d u l t e r a b i s. Vt modo, ita nec hic reddidit vim articuli Graeci, , quod nos expressimus: nisi hoc, vt inuicem diligatis.
Et , nam illa, non adulterabis et caetera. I n h o c v e r b o
i n s t a u r a t u r. , id est recapitulatur, hoc est: summatim in
hoc verbo continetur. Augustinus in epistola quadam vertit recapitulatur. Sumptum est ab epilogis rhetorum, in quibus tota causa summatim repetitur, quam vocant [B] illi. Nam instauratur quod instar priorum restituitur; ita
dicimus collapsum aedicium instaurari. [E] Nam Ambrosius legit consummatur.
Nos vertimus: summatim comprehenditur, dubii num recapitulari reperiatur apud
Latinos; optarim certe inueniri. Chrysostomus annotauit huius verbi proprietatem;
non dixit: id est impletur, sed , quo compendium
ac breuitatem exprimeret.
[] [A] D i l e c t i o p r o x i m i. , id est proximo, dandi casu, vt
referatur ad verbum operatur. Conrmat enim ratione quod dixerat, epilogum, hoc
est: totius legis esse compendium in charitate. Lex diuersis mandatis deterret a
laedendo proximo: Non peierabis, Non furaberis, Non adulterabis, Non dices falsum
testimonium, Non occides; et quid non? At qui charitate christiana praeditus est,
is nullum omnino laedit mortalem, prodest omnibus quibus potest, et bonis et
malis. [B] Etiamsi altera lectio, , probe habet. [E] legit
Chrysostomus, atque item Theophylactus, vtcunque tractauit illum interpres.
[] [A] E t h o c s c i e n t e s t e m p u s. Hoc pronomen apud Graecos non
refertur ad tempus, quum tempus illis sit masculini generis. Verum ita loquitur:
Et hoc siue idque quum sciamus, nempe tempus, .
Vt et hoc vim habeat exaggerandi, veluti quum dicimus: Scortaris, et hoc in
quadragesima, vt intelligamus quae praecepit, nunc praecipue praestanda esse in
lege euangelica, quae plus aliquid exigit supra Mosi naturaeque legem. Tempus
autem hoc loco signicat opportunitatem et occasionem, [B] , [A] pro quo
vsurpant . [E] Hora pars est diei; vnde illud: et mutatur in horas. Hora est pars
anni, velut hyems, | ver, aestas, autumnus; quarum quaeque suas habet actiones;
adulterabis D E: adorabis AC.
Nam Ambrosius exprimeret E:
Nos consummationem vertimus D.
Scortaris BE: Fornicaris A.

Mosi E: Moysi AD.
Annotauit cui Parallels to this
passage are to be found above in Annot. in
Rom. , , ll. : (Totum grandiloquentius), and in Annot. in . Cor. , ,
ASD VI, , p. , ll. (Iam Corinthii).
distributionis See introd., , and
n.l. ad Rom. , .
Augustinus diligatis Aug. oers the
same reading as in Er.s ed. of
Aug.s Opera, vol. p. . In CCSL , p. ,
Doct. chr. IV, , , reads Quae instead
of Atque haec; ipsa instead of ipso, and
contexunt instead of connectunt. Cui
tributum honorem is a quotation from v.
.
comparibus The coordinated juxtaposition of colons, whereby generally speaking
the colons each manifest the same sentence
sequence. Lausberg, p. sq., . See
introd., .
traductionibus repetition. See introd.,
.
Qui enim diligit proximum Nov. Test.:
Nam qui diligit alterum.
This is taken over from v. .
Nam non adulterabis Nov. Test.: Siquidem
illa: Non moechaberis (adulterabis AC).
Faber, f v : nam hoc non moechaberis.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1, and p. ,
n. 2.
Vt modo caetera In the Vg. the
Greek article is neglected in the translation
of , as it was in v. in
. In Nov. Test. is rendered in v.
with hoc (see l. : nisi hoc diligatis),
in v. with illa (see the previous note).
In hoc verbo instauratur Nov. Test.:
in hoc sermone summatim comprehenditur. Cf. Faber, f v: in hoc sermone summatim clauditur.
In hoc verbo continetur Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Instauratur
verbum non mihi videtur implere Graecam
signicationem , quod ego
dixissem: in summam huius sermonis seu
verbi rediguntur.
Augustinus Epist. , , , CSEL ,
p. .
Summary(LiddellScott). Lausberg, p. , , oers as a
synonym recapitulatio, referring to Fortunatianus, Ars Rhetorica, II, (in Rhetores
minores, ed. C. Halm, Leipzig, , p. ),
and quotes from Quint. Inst. VI, , : rerum

repetitio et congregatio, quae Graece dicitur , a quibusdam Latinorum
enumeratio . See also Annot. in Eph. ,
, ASD VI, , p. , l. sq.: Nam oratores vocant , id est recapitulationem.
Nam instauratur exprimeret This
addition is connected to criticism from
Titelmans, as is apparent from Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, B.
Ambrosius consummatur Ambrosiaster,
CSEL , , pp. and .
summatim comprehenditur The reading of
Nov. Test.
recapitulari Lewis-Short explains recapitulare as a translation of (late
Latin), Tert. Adv. Marcion. V, ; Aug. Civ.
Dei, XX, al.
PG , sq.: , ,
,

.
Dilectio proximi Nov. Test., just like Faber,
f v: Dilectio proximo, translation followed by Weber. Nov. Test. reads
, just like modern editions of NT. Cf.
ASD VI, , p. , n. 1.
Non furaberis Non occides Taken
from v. ; a paraphrase from Ex. ,
and Dt. , .
PG , , Chrys. quotes:
.
Theophylactus interpres Expos. in Rom. ,
, Migne PG , D, also reads . Persona, f r: proximi.
Et hoc scientes tempus Nov. Test.: Praesertim
(Et hoc A) quum sciamus tempus.
quadragesima Another name for the forty
days of Lent and, occasionally, for the First
Sunday in Lent (six weeks before Easter).
ODCC, s.v.
Hora pars surgamus This addition agrees with Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, CD. There Er. defends his choice
for expergisci and tempus instead of surgere and hora as translations of
and , respectively. So quidam in l.
refers to Titelmans and possibly to those who
according to Er. are his counsellors.
et mutatur in horas Hor. Ars, .
vt apud eundem poetam: variisque mundum /temperat horis. Vnde , tempestiuum siue pulchrum, et , quod iam deoruit. Ita tempus vniuersum suis
quibusdam horis distinguitur; erat hora ante legem, sub lege, sub euangelio; gentes
versabantur in tenebris, Iudaei in vmbris, dissimulatus est somnus. At simul atque
eulsit clarissima lux euangelii, turpe est quenquam adhuc dormire. D e s o m n o
s u r g e r e. . qui iacebat aut sedebat. structura quae surgit in altum. qui expergiscitur. Geneseos XLI:
, Experrectus est autem Pharao. De templo corporis sui dixit apud Ioannem Dominus: , excitabo; et apud Esaiam vigesimosexto: Expergiscimini et
laudate; Septuaginta verterunt , mutatis tempore et persona. Ad Ephesios quinto: Exurge qui dormis, , , et exurge a mortuis, ,
quod est verbum anceps, quemadmodum . Caeterum ad signicandam
somni solutionem, propria sunt et . Apostolus autem vitam
in vitiis actam somnum appellat, primae ad Thessalonicenses quinto, similem huic
loco sententiam proferens: omnes enim vos lii lucis estis et lii diei; non sumus noctis
neque tenebrarum. Itaque non dormiamus sicut caeteri, sed vigilemus et sobrii simus.
Qui enim dormiunt, nocte dormiunt. Huc respiciens verti expergisci pro surgere; et
si qua emphasis est in surgere, eadem manet in expergisci. Sic enim dici videtur
experrectus quasi ex somno perrectus. Quod si quis hunc locum existimat pertinere
ad resurrectionem mortuorum, qui dormire dicuntur apostolo, pulchre congruit
expergisci verbum. Friuolum est enim quod quidam causantur, de surgendo ad
bona opera, et quod experrecti redormiscunt. Sic et qui surrexerunt, redeunt ad
stratum, et quidam surgunt dormientes. Ideo excitamur a somno, vt surgamus.
[A] N u n c e n i m p r o p i o r e s t. , id est: propius nos est siue
propius abest a nobis; vt propius sit aduerbium habeatque casum praepositionis
vnde uxit. [D] Nam Graeci dicunt: , id est prope te. Proinde
comparatiuo conuenit duplex casus paternus, alter thematis, alter comparationis.
Hoc igitur non est comparationis, sed thematis. Velut apud nos si dicas: Sum
abundantior pecuniis te, pecuniis ablatiuus est thematis, te comparationis. Nunc
interpres genitiuum retulit ad , quum pertineat ad . Sentit
enim salutem nunc per euangelii dem viciniorem esse quam tum erat, quum sibi
derent in philosophia et operibus legis. Alioqui si sensisset nostra salus, dixisset:
aut . Nunc est . Loquitur absolute de
salute omnibus aduentante. [A] Q u a m q u u m c r e d i d i m u s. . Certe dilucidius erat, non modo Latinius: quam tum quum credebamus.
Siquidem in lege Mosi opinio magis fuit salutis quam salus, et vmbra potius quam
res. Vnde noctem vocat procul adhuc agente sole, quae paulatim rarescit accessu
luminis.
[] N o x p r a e c e s s i t. , id est processit siue progressa est, et tendit ad interitum; hoc est: nox maxima ex parte peracta est et instat dies, paulatim
illucescente euangelio. [B] Cyprianus in sermone De zelo et liuore legit Nox transiuit. Origenis interpres homilia trigesimaquinta legit nox promouit; vt dubitandum
non sit, quin errore librariorum ex processit factum sit praecessit. [E] Chrysostomus
A Bc CE: B.
non modo BE: nedum A.
Mosi E: Moysi AD.
variisque horis Hor. Carm. I, ,

sq. Also quoted in Annot. in Rom., , ,
l. sq.
De somno surgere Nov. Test.: a somno
expergisci.
Gn. , .
, excitabo Ioh. , .
Esaiam Is. , . Whereas the Vg. reads:
Viuent mortui, interfecti mei resurgent.
Expergiscimini, et laudate, qui habitatis in
puluere, LXX translates:
, ,
. The Hebrew
text has imperatives where they are in the Vg.:
epU eN (awake and sing for joy RSV ).
Ephesios Eph. , : . ,
the reading of Nov. Test., is a v.l.
Exurge mortuis Eph. , in the Vg.:
Surge qui dormis, et exurge a mortuis, in
Nov. Test.: Expergiscere qui dormis, et surge
a mortuis.
omnes dormiunt . Thess. , .
The Vg. reads Igitur instead of Itaque and
et before ceteri. Itaque is mentioned by
Wordsworth-White as a v.l. and is to be found
in Aug. Serm., Miscellanea Agostiniana, p. ,
l. ; Aug. reads Igitur in Speculum, ,
CSEL , p. ; Trin. XV, reads igitur in
CCSL A, p. , but Itaque in Er.s
ed., t. , p. .
Huc respiciens surgere See above,
nn.ll. and .
emphasis See introd., .
Nunc enim propior est Nov. Test.: Nunc
enim propius adest.
uxit Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Graece est aduerbium e neutro genere factum propius, nec
adest verbum substantiuum; et forte sic transferendum: nunc propius nos salus,
.
casus thematis With casus paternus the
genitive is meant. I could not nd the designation genitivus thematis anywhere, though
the meaning is clear. For the notion to which
Er. exemplies his opinion about the term in
Sum abundantior pecuniis te, where pecuniis is an ablative of respect.
absolute See introd., .
Quam quum credidimus Nov. Test.: quam
tum quum credebamus.
credidimus credebamus Credidimus
is the translation of , an ingressive aorist (the aorist of verbs which denote

a state or condition, which expresses the
entrance into that state or condition). Goodwin, p. , : we came to the faith,
we became believers. Mohrmann, tudes, ,
p. , points to the use of the perfect tense in
this sense in Lact. Inst. IV, , , CSEL ,
p. : Nulla igitur spes alia consequendae
immortalitatis homini datur, nisi crediderit in
eum
in lege Mosi salus It is the message of NT
that salvation has not come through the Law
of Moyses, but has come through Jesus Christ.
See e.g. Col. , sq.: Nemo ergo vos iudicet
in cibo, aut in potu, aut in parte diei festi, aut
neomeniae, aut sabbatorum, quae sunt vmbra
futurorum.
opinio res Opinio and res opposed to each other are to be understood as
assumption and reality; cf. Cic. Att. V, ,
: qui hos deos non re, sed opinione esse
dicunt (Lewis-Short s.v. res).
noctem luminis This anticipates the
next v. Cf. Eph. , , . Thess. , , and
. Ioh. , .
Nox praecessit Nov. Test.: Nox progressa est. Cf. Loca manifeste deprauata
(ed. D, f Oo v, LB VI, * r): Nox praecessit pro processit, hoc est progressa est.
Cyprianus De zelo et liuore, , CCSL A,
p. (a translation of this v.).
Origenis promouit Er. refers to Merlinus ed. of Origens Opera, vol. , in which
f r r contain In Mt. homeliae; in
hom. , f v, Orig. refers to Rom. ,
twice, putting the words nox promouit,
dies autem appropinquauit into a context.
Comm. in Mt. , and , , GCS
, pp. and , includes the same reading. In Comm. in Mt. , , GCS ,
p. , nox promouit is also to be found,
but Merlinus reads, f r: nox promota
est.
dubitandum praecessit Wordsworth-White oer processit as a v.l.
Chrysostomus apparatos Hom. in
, , ,
.
.
lb
aperte interpretatur de nocte aduentante: Dies, inquit, appropinquat. Proinde,

inquit, si nox desinit, haec autem accedit, quae huius sunt deinceps agamus, non
quae illius, quandoquidem hoc et in rebus mundanis agitur. Quum enim viderimus noctem ad auroram properantem hirundinemque canentem audierimus, suum
quisque proximum excitamus, etiamsi adhuc nox sit. Porro vbi iam abiit nox, festinamus nos inuicem adloquentes dicere: Dies est, omniaque quae diei sunt agimus, vestientes nos et abiicientes somnia, discusso sopore, vt nos dies inueniat
apparatos. Apertius etiam Theophylactus, ngens exempli causa noctem esse duodecim horarum: peractis decem dicimus: , hoc est:
. Nec absurde loquuntur qui tunc dicunt noctem praeterisse, sed hoc non
sonat , quae vox constanter est in Graecorum codicibus. Postremo praecedendi verbum non congruit ei quod sequitur, dies appropinquat siue instat.
Nam peracta nocte iam non imminet dies, sed dies est, iamque serum est homines excitare somno. Nec me clam est quod omnes interpretantur hunc locum de
resurrectione; quam interpretationem si probamus, non omnino praeteriit nox; nec
adest dies, sed adhuc in spei diluculo sumus, resurrectionis diem velut instantem
expectantes. Vnde nihil est dubitandum, quin praecessit a librariis deprauatum sit ex
processit, qui non animaduerterint procedere non semper esse prodire in publicum, sed interdum progressum aut prouectum esse. Id ex Lucae primo discere
poterant, qui scribit Zachariam et Elisabet processisse in diebus suis, sentiens illos
esse prouectae iam aetatis, quum vita nondum praeterisset, sed esse vicina termino. [B] A p p r o p i n q u a u i t. . Est quidem praeteriti temporis, sed
quod Latinius reddatur Latine per verbum praesentis tempo|ris, incolumi sensu: [E]
appropinquat siue in propinquo est. [B] In plerisque codicibus video deprauatum
appropinquabit. Sentit enim diem aduentus Christi iam instare, noctem superioris
ignorantiae iam ad nem tendere.
[] [A] H o n e s t e a m b u l e m u s. , id est composite siue modeste. [C] Cyprianus eo quem mox citauimus loco vertit decenter. [A] Nam orta
luce ob pudorem homines se gerunt verecundius [D] componuntque mores ad
hominum iudicia. [B] Nox enim vacat pudore. [A] N o n i n c o m e s s a t i o n i b u s. Graece abest praepositio in: , id est non comessationibus; [B] etiamsi non omnino displicet addita. [A] Comos autem Graecis deus est temulentiae, et
eodem nomine vocatur conuiuium procacius ac iuuenile. [E] Quin et cantiones ac
saltationes lasciuae Graecis dicuntur; vnde et comoedia dicta est. Et
dicuntur qui coronati ac bene poti in alienum conuiuium irruebant, non sine tibicine; quemadmodum apud Platonem Alcibiades irrumpit in conuiuium Agathonis.
Morem hunc fuisse apud Graecos locis aliquot declarat Athenaeus.
modeste D E: honeste AC.
BE: A.
Theophylactus Partly a
paraphrase, partly a translation from Expos. in
Rom. , , Migne PG , B:
, . ,
, ,

,
, .
omnes Orig. Comm. in Rom. IX, , Migne
PG , AB: Verum sciendum est,
aduentum lucis huius et diei duplici modo
accipiendum: et generalem omnibus, et vnicuique specialem. Generalis omnibus aderit
lux et dies, cum futuri saeculi tempus aduenerit; ad cuius comparationem praesentis huius
mundi spatium tenebrae appellantur. Chrys.
opens Hom. in Rom. , , Migne PG ,
, discussing v. and comments:
, , ; , , , . In the following discussion of v.
(Nox praecessit, dies autem appropinquauit
in col. ) he does not pay attention to the
resurrection, but points out that the day had
dawned with the coming of Christ and how
Christians are to behave in his spirit. Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG ,
B: ,

,
,
.
Ps. Oecumenius, Comm. in Rom. ,
, Migne PG , C: . .
.
,
. Ambrosiaster reads in Er.s
ed., p. : Noctem veterem hominem signicauit, qui per baptismum innouatus est.
Hunc praecessisse dicit quasi noctem, diem
autem appropinquasse cuius lumine veritas
nobis apparuit, vt sciremus quid agere deberemus. Prius enim ignorantes Christum in tenebris eramus, at vbi didicimus lux nobis orta
est, transiuimus enim ex falso ad verum.
(cf. Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and ). Aug. refers this passage to
the present time in Expos. propos. Rom.
(), CSEL , p. : Quod autem ait: Et
hoc scientes tempus, quia hora est iam nos de
somno surgere, illuc spectat quod dictum est
[. Cor. , ]: Ecce nunc tempus acceptabile,
ecce nunc dies salutis. Tempus enim euangelii signicatur, et illa opportunitas saluos
faciendi credentes in Deum.
Lucae Lc. , : quod ambo processisent

in diebus suis.
prouectae aetatis Er. also uses this gen.
of quality in Annot. in Lc. , , ASD VI,
, p. , l. , and Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor., LB IX, B (just like Gn. ,
and , , and Ios. , , in Vg.), and
prouectioris aetatis in Ep. , l. (as
Aug. in Civ. XVI, , CCSL , p. ).
In antiquity prouectus aetate was preferred,
but Tac. Ann. VI, : prouecta aetate and
Hier. Epist. , , (in CSEL , p. :
perfecta aetate; v.l.: prouecta aetate).
Appropinquauit Nov. Test.: appropinquat.
in propinquo est In Nov.
Test. DE Er. also translates appropinquat
in Iac. , , but in propinquo est in Mt. ,
, instat in Mt. , , Mc. , , and Lc. ,
, and immineat in Lc. , . Cf. ASD III,
, p. , n. 2.
Honeste ambulemus Nov. Test.: composite
ambulemus.
Cyprianus decenter De zelo et liuore, ,
CCSL A, p. .
Non in comessationibus Nov. Test.: non
comessationibus.
Non in comessationibus addita Cf.
abest praepositio in. Est enim nonnihil differens sensus sine praepositione.
Comos is not mentioned before the
nd and c. ad, by Athenaeus (see below,
n.l. ) and Philostratus (which Philostratus is
not sure). In (Imagines), I, , the latter
calls him a
, a spirit to whom men owe their
revelling (ed. Loeb, , p. ).
Et Athenaeus This
addition may be connected to a addition
in Adag. , ASD II, , p. , ll. .
Cf. Adag. , ASD II, , p. , ll.
.
Platonem Symp. CE.
Athenaeus The only passage in which Athen.
mentions Alcibiades in relation to ,
is V, a:
. What this and imply, becomes clear in X,
a: , ,
[sc. ] , .
Cf. VIII, c: , X d: , and
XIII, de: .
[] [A] I n d e s i d e r i i s. , id est ad concupiscentias, hoc est ad

necessitatem, [B] non [A] ad voluptatem. Curam autem vertit , id est
prouidentiam; [B] sic enim legit Origenes homilia in Exodum nona. Item Augustinus adducens hunc locum libro De doctrina christiana quarto, capite vigesimo;
quum fateatur reliquam orationem modulatam ac numerosam esse, tamen oenditur nescio quid extrema clausula, et carnis curam ne feceritis in desideriis; mallet
enim hanc compositionem: et carnis prouidentiam in desideriis ne feceritis. [C] Eant
nunc ac meam damnent in sacris literis, quum tam minutula curae sint
tanto episcopo. [D] Et tamen quid hoc sit quod oenderit Augustinum, nequeo
diuinare. Porro in concupiscentiis non ob id tantum in ne ponitur, vt consentiat
cum ordine Graeci sermonis, verumetiam quod illic magis ferit aures. Nam carnis
curam haberi non vetat; ideo velut : in concupiscentiis. Apud Graecos prior
pars, , iuxta rationem accentuum quam in compositione
magis spectamus, est trochaicus dimeter catalecticus, posterior est trochaicus trimeter brachycatalecticus. Hunc sane locum adducit Augustinus vt exemplum mediocris characteris, quem arbitratur exhortationi competere. Quanquam insunt et alia
multa decora, velut et in illis: Nox praecessit, dies appropinquauit. Item in abiiciendo et induendo, in luce ac tenebris. Ad haec
metaphora in vnica voce arma lucis. Rursus collatio: Sicut in die; sed iucundior est
Graecorum verborum sonus, , , , : in verbis plenum est , in nominibus ex parte , quum apud nos omnino
non sit. Subest et catachreseos gratia in et . Neutrum enim
proprie dictum est. Ne quid interim dicam de concinnitate membrorum, articulorum et comparium, quae tamen euidentior est in his quae sequuntur. Quanquam
totus hic sermo videri potest allegoria: Nox praecessit, dies appropinquauit. Abiiciamus opera tenebrarum. Sicut in die honeste ambulemus. Nullum enim hic verbum
ad necessitatem, non BE: non ad necessitatem, sed A.

In desideriis Nov. Test.: ad concupiscentias.
Cf. Faber, f v: in concupiscentiis.
In desideriis prouidentiam Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : In desideria
Graece legitur, siue in concupiscentias, id est
ad concupiscentias, , nec magis
curam transferri potest quam prouisionem
et prospectum, . Faber translated, f
v: in concupiscentiis.
Origenes In Hom. in Ex. , , GCS , ,
p. , Orig. quotes v. as: Induite vos
Dominum Iesum Christum, et carnis curam
ne feceritis ad concupiscentias.
Augustinus Doct. chr. IV, , , CCSL

, p. : Quod si quisquam ita diceret
et carnis prouidentiam ne in concupiscentiis
feceritis, sine dubio aures clausula numerosiore mulceret, sed grauior interpres etiam
ordinem maluit tenere verborum.
nescio quid Used adverbially: a little.
Eant nunc Also in Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , l. ; cf. Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor., LB IX, E and F:
Eat nunc Sutor. About: let them do as they
please or leave them to their own devices.
CWE , p. : Come now.
Eant nunc episcopo Er. points to
the importance of attention to minute details
in Apologia, Holborn, p. , ll. :
Quid minutius hypostigma? At tantula res
haereticum gignit sensum, quemadmodum
docet Aurelius Augustinus libro De doctrina
christiana tertio [III, , , CCSL , p. ]
exempli causa citans illud Ioannis: In principio erat verbum apud Deum, et Deus erat.
Et interposita diastola sequitur: Verbum hoc
erat in principio apud Deum. Hanc lectionem haereticam appellat, videlicet eorum
qui negabant verbum Dei Deum esse. CWE
, p. , n. refers to Ep. , ll.
(= Praefatio, ASD VI, , p. sq., ll. ),
and Contra morosos quosdam ac indoctos, LB
VI, *** rv, where Er. gives some examples
of Augustines attention to tries.
hair-splitting(Liddell-Scott).
minutula See introd., .
Apud Graecos brachycatalecticus
Er. starts from the accentuation which we
chiey observe in prose (compositione); this
accentuation seems to be based on the pronunciation of Greek in his age, in which
the lenghth of syllables is not relevant for
the metre, but to stress accent. He interpreted both quotations from v. as trochaic
sequences such as they are known from poetry,
but he is somewhat inexact, possibly due to
the haste he often acknowledges. For specication of the metrical problems see below,
n. ll. . Er. discusses dierences in pronunciation between Greek and Latin in Pronunt., ASD I, , p. sqq. I thank Dr. Marlein
van Raalte for the close attention she gave to
this problem.
compositione Mentioned by Quint. Inst.
IX, , as the prosaic equivalent of the construction of poetic verse versicatio. Lausberg, p. , .
trochaicus brachycatalecticus Originally Greek verse was based on long and short
syllables ( and ). A trochaic dimeter is a metrical form which consists of two trochaic feet
each consisting of four syllables (; the second short syllable may be replaced with a long
one). A trochaic sequence is called catalectic,
when the last syllable in the second metre is
lacking: , . A trochaic trimeter, consisting of three metra is called brachycatalectic, when the last two syllables in the third
metre are lacking: , . In the Hellenistic
period the role of quantity was gradually taken
over by a dynamic accent, stressed and non-
stressed syllables. Applied to the two parts of

v. : / / | / / in the
second stress falls on instead on , / / | /
/ | / in it is curious that
in should be regarded as stressed.
Hunc Augustinus competere In
Doct. chr. IV, , , p. , the vv.
are quoted. Within the scope of an elaborate exposition in Doct. chr. IV, , ,
, CCSL , pp. , Aug. discusses
three variations of style. After quoting Cic.
Or. , in IV, , as: Is erit eloquens
qui poterit parua submisse, modica temperate, magna granditer dicere, he opposes the
importance of questions in the church to
those in court. In the church the reasons why
nance is under discussion, are parua, where
it is a matter of the salvation and the life of
people magna, and where nothing of these
themes is to be judged, between these two as it
were media and for this reason modica, i.e.
moderata. These kinds of style were already
mentioned in Rhet. Her. IV, : Sunt igitur
tria genera, quae genera nos guras appellamus, vnam grauem, alteram mediocrem,
tertiam extenuatam vocamus, Cic. Or. ,
: Sed quot ocia oratoris, tot sunt genera dicendi, subtile in probando, modicum
in delectando, vehemens in ectendo, in quo
vno vis omnis oratoris est, and Quint. Inst.
XII, , : Altera est diuisio qua discerni posse etiam recta dicendi genera inter se
videntur. Namque vnum subtile, alterum
grande atque robustum constituunt, tertium alii medium ex duobus, alii oridum
addiderunt. The term mediocris may
be borrowed from Rhet. Her.; character is
Greek for style in rhetoric. Cf. Lausberg,
p. sqq., , sq.
Opposition. See introd., .
The like ending of two or
more clauses or verses (Liddell-Scott).
iucundior See also above,
Annot. in Rom. , , n.l. .
Rhetorical gure denoting
words with a similar inexion or a like case
(Liddell-Scott).
catachreseos The improper use of a word
(OLD). Cf. De cop. verb. I, , ASD I, ,
pp. , ll. .
comparium The coordinated juxtaposition of colons, whereby generally speaking
the colons each manifest the same sentence
sequence. Lausberg, p. sq., . See
introd., .
lb
est proprium. Modulatior ac numerosior cursus est in illis: Non in comessationibus

et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et aemulatione.
Vnumquodque membrum constat iugo vitiorum inter se cognatorum, vt interpretatio schema videri possit; nec caret gratia vox eadem in initiis membrorum repetita.
Adde his parem fere numerum colorum et commatum, deinde . Tametsi haec non semper respondent in Graecis; nam in et numerus par
est. non perinde plenum est vt in Latinis. Rursus in contentione et
aemulatione apud nos est, apud Graecos nequaquam: .
In summa: schemata quae sita sunt in dictionibus, non perpetuo conueniunt nobis
cum Graeca lectione. Verum quae sita sunt in rebus, communia sunt omnium linguarum.
[A]
EX CAPITE DECIMOQVARTO
[] I n f i r m u m a u t e m. , id est: eum qui inrmus est. Nec

est in de, sed de; [B] vt referatur ad participium , non ad sequens
verbum suscipite: [D] vos qui rmiores estis, suscipite eum qui nondum rmus
est de. [E] Inrmos autem vocat Iudaeos, qui nondum poterant contemnere
ciborum delectum, et tamen ad rmos vertit sermonem, quo facilius medeatur
imbecillibus. Ita Chrysostomus. [A] A s s u m i t e. , id est: vobis
adiungite [B] et recipite in vestrum contubernium. [A] Qui nondum perfecte credit, non est reiiciendus, ne linum fumigans extinguatur, sed tolerandus et alendus, donec prociat ad meliora. Illud obiter annotandum, quod Paulus abstinentiam ciborum inrmitati dei tribuit, non de his loquens qui, quo corpus habeant
obtemperantius, a lautioribus eduliis abstinent, sed de his qui Iudaico more certos fugiunt cibos. Et tamen hos vult tolerari, sed hac spe, vt prociant in de et
eiusmodi ceremonias negligant. At hodie videmus inter Christianos prope plus esse
superstitionis in ciborum delectu quam vnquam fuerit apud Iudaeos. Nec ista iam
tolerantur, sed in his [D] quidam [A] absolutam constituunt pietatem; pro illis
omni telorum genere depugnamus; ex his iudicamus, auer|samur, execramur proximum ceu parum christianum; [B] ex his nobis stultissime placemus, [C] alioqui
teterrimis animi morbis infecti, superbia, ira, liuore, amore nostri. [A] N o n i n
d i s c e p t a t i o n i b u s c o g. , id est non ad diiudicationes disceptationum; hoc est: non in anxiis disceptationibus, per quas futurum
est, vt ille alienetur [E] qui potius fouendus sit lenitate, donec prociat ad perfectiora. Hoc plerique referunt ad gentes; mihi videtur ad vtrosque pertinere, vt intelligamus disceptationes mutuas quae nascuntur ex discriminibus ciborum. Siquidem
vt alibi declarat, vtrique iudicabant alteros: qui vescebantur, abstinentiam aliorum
vocabant superstitionem; qui non vescebantur, vescentes iudicabant quasi vtentes
prohibitis. Ex huiusmodi friuolis non vult inter Christianos esse disceptationem,
Assumite E: Et assumite AD.
BE: A.
Inrmum autem Nov. Test.: eum qui inrmatur.
Inrmum sentit Er. extensively
criticizes the clergy for their dietary rules and
rules for fasting, to which new rules were augmented time and again and to which almost
more importance was attributed than by the
Jews. In Annot. in Mt. , , ASD VI, ,
p. , l. sqq. he is reminiscent of Augustine who regretted that the Church of Christ
was so kept down that the destiny of the Jews
was more tolerable than that of the Christians.
For more about this subject see ASD IX, ,
pp. . Er. was criticized not only by Lee
and Stunica (see below, nn.ll. and
, respectively), but also by N. Beda, the
Theological Faculty of Paris and Alberto Pio,
as is apparent from the Supputat. error. in cens.
N. Bedae, LB IX, FC, Declarat. ad
cens. Lutet., LB IX, CB, and Apolog.
adv. rhaps. Alb. Pii, LB IX, AA.
N. Bedas criticism is to be found in Annotationum Natalis Bedae in D. Erasmum, the
censura on the Propositiones , f
v r, that by Alberto Pio in Tres et viginti
libri, IV, f r v. The additions
may have been added under the inuence of
these critics.
Nec est de Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Abest Graece praepositio ante nomen de.
in de Nov. Test.: de.
suscipite Both the Vg. and Nov. Test. read
assumite.
Migne PG , , Chrys. explains that Paul
by the weak in respect to faith means the
many Jews who did not dare to disregard the
selection of foods ( , , . ,
, , ,
,
, ). But, says Chrys., others, more perfect, did not abstain from any of these foods
and annoyed, blamed and accused those who
did abstain. For fear lest these would spoil the
atmosphere totally, Paul corrected them moderately, adressing himself to the rst group.
Assumite The same translation in Nov. Test.
Assumite adiungite In Resp. ad
annot. Ed. Lei, III, ad CLIII, ASD IX, ,

p. , ll. , Er. responds to Lees
remark in Annot. in annot. Er. CLIII, f
v, that Jerome had translated assumite in
Orig. Comm. in Rom., IX, , Migne PG ,
B.
ne linum extinguatur Cf. Mt. , : et
linum fumigans non extinguet, quoted from
Is. , .
Illud obiter cibos See Gal. , sq.
and Act. , and , .
At hodie christianum In Er. blasph.
et imp., f v r in the handwritten
version, Stunica criticized this passage under
the heading Ciborum delectum repraehendit, arguing that Er. condemned as superstitious the abstinence from meat, which the
Church connected with fasting, and wished
that no account would be taken of the Fridays, Saturdays, Lenten season, the emberdays (the Wednesdays, Fridays and Saturdays
after St. Lucy, Sept.), the rst Sunday of
Lent, Whitsunday and Holy Cross Day (
Sept.) and the Vigils, esp. the days preceding
Easter, Whitsun and Christmas. He warned
Er. not to to fall into the heresy of Jovinian.
In Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp., LB IX,
BC, Er. defended himself and argued
that Stunicas conclusion was false. In the Conclusiones, in conclusio (LB IX, E) Stunica disapproved of the passage: Hodie
Iudaeos; Er. defended himself in Apolog. ad
Stun. Concl. , LB IX, BC: Idem olim
questus est Aurelius Augustinus. Quo iustior
querela est hisce temporibus. Haec a superstitiosis inuehuntur, quaedam approbantur ab
episcopis, quaedam tolerantur. Ea quoniam
inundant supra modum, moneo vt corrigantur. And in Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii, LB
IX, EF, Er. remarks: Delectus ciborum
nullo pacto probari potest ex Euangelio, nec
ex apostolicis litteris.
Non in disceptationibus cogitationum
Nov. Test.: non ad diiudicationes disceptationum.
Non in disceptationum Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Graece
est accusatiuus casus, qui si potest capi pro
ablatiuo, forte in superiori [Rom. , ]
quoque capi poterit, quod erat in desideria,
.
gentes The gentiles.
alibi prohibitis This is apparent
from Pauls adhortations not only in Rom. ,
, but also in Col. , .
sed vtrosque alteris vult concedere tuendae concordiae gratia. Mirum est autem
cur interpres maluerit cogitationum quam disceptationum; nisi forte non legit
, sed . apud Graecos interdum declarat inanem
concertationem verborum de rebus nihili. Cogitatio vnius esse potest, disceptatio
complurium est. Alteri enim alteros iudicabant; nec refert vtrum tacita cogitatione
id fecerint an sermone. Illud adiiciam, diiudicationes cogitationum non ita dictum,
vt intelligas cogitationes diiudicatas, sed appositiue, vt intelligas diiudicationes esse
cogitationes, quasi dixisset: tacitas diiudicationes.
[][A] M a n d u c a r e o m n i a. , quae signicant edere seu
vesci, hic perpetuo vertit manducare; quum mandere vel manducare sit proprie
cibum dentibus comminuere. Porro signicantius vertisset quaeuis, id est
sine delectu quemuis cibum. Nam hoc quoque signicat . Quis autem possit
vnus edere omnia? Illud indicandum paucis, credit manducare nouam esse sermonis guram et Graecis et Latinis. Nam Graecis sonat: putat se manducare omnia,
quum sit sensus: putat sibi licere vesci quibuslibet cibis citra delectum. Vnde rectius
vertisset innitum per gerundium: credit sibi vescendum esse quibuslibet. Q u i
a u t e m i n f i r m u s e s t. , id est: qui autem inrmus
est, oleribus vescitur; vt sit indicatiui modi, non imperatiui. [B] Totidem sane verbis adducit Hieronymus in Ecclesiastae caput secundum. Non enim iubet, vt vescatur oleribus, quem mallet rmiorem redditum vesci quibuslibet, sed ostendit quid
faciat inrmus, suae obtemperans superstitioni. Nam [A] quod dixit: inrmus, non
ad valetudinem corporis referendum est, sed ad animi superstitionem; vnde Latini
quoque inrmitatem vocant. Horatius in Satyris: At sum mi paulo inrmior, [E] id
est superstitiosior. Chrysostomus legit , id est vescitur, itaque interpretatur,
dicens hac occasione factum, vt deinde in totum a carnibus abstinerent, quo ,
id est ieiunium, videretur, non Mosaicae legis obseruatio. Nec vlla est vox in illius
commentariis, quae signicet hoc a Paulo praecipi. Theophylactus per omnia consentit cum Chrysostomo, iisdem pene verbis eandem sententiam referens. Nec aliud
indicat Origenes. Nec aliud legisse videtur Ambrosius, nisi quod corruptum apparet commentum. Is vero, inquit, qui inrmus est, olera manducet; igitur quia hoc
putat, vt ille olera edat, ideo suadendum non est, vt carnes edat. Legendum arbitror:
Igitur quia hoc putat ille, vt olera edat, ideo suadendum non est, vt carnem edat.
Et verum est edat accipi posse, vt sit permittentis, non praecipientis, sed obstat
Graecorum codicum consentiens tum lectio tum interpretatio; vnde probabile est,
sicubi legitur manducet, aut deprauatam esse lectionem aut, si quis interpretatur,
non consuluisse Graeca; quale commentum adiicitur in scholiis Latinis, sed prius
indicarat legendum indicandi modo. [B] In nonnullis Graecorum exemplaribus
quod BE: quod autem A.

sum mi E: sum vnus mi AD.
In nonnullis credit vescendum
esse BE: Nec illud dissimulandum quod
recte notat Valla, interpretem non reddidisse

partes distributionis. Hic putat sibi vescendum esse A.
Mirum In this context
means consideration (LiddellScott). Cf. supra, Annot. in Rom. , ,
ll. : Est autem non simplex cogitatio, sed cogitatio ratiocinantis et
expendentis ac diiudicantis, quod alienissimum est a de Christi ad quam illos vocat
Paulus..
Manducare omnia Nov. Test.: vescendum
esse quibuslibet.
manducare dentibus comminuere
The original meaning is to chew, to masticate, later, since Suet. Aug. , and Petron.
, also to eat OLD. It is colloquial Latin
(Mohrmann, tudes, , p. ).
Porro omnia In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, DE, Er. argues that
omnia is ambiguous and unusual in works
of orators and that manducare was very
common in the time of the translator.
credit manducare Latinis In Latin
it is a literal translation of ,
which Er. substitutes with a grammatically
correct translation. Brass-Debrunner, p. ,
: One dares to eat everything. Cf. Annot.
in Mt. , : Non venit ministrari
sic loquuntur Graeci, sed Latinorum auribus
prorsus inauditum, ASD VI, , p. ,
ll. . The Strassburg and Basel
and edd. add se.
Nam Graecis delectum CWE ,
p. , n. , draws attention to Annot. in Rom.
, , below ll. : Quo quidem loco
nos maluimus vertere: vescitur et non vescitur,
quod non simpliciter agat de edendo aut non
edendo, sed de genere cibi, hoc est de suilla
aut idolothyto. Porro quoties de cibi genere
loquimur, elegantius est vesci quam edere.
gerundium In modern grammar: gerundivum, which generally expresses obligation,
but can be used to express a possibility.
Ernout-Thomas, p. sqq.
Qui autem inrmus est Nov. Test.:
Alius autem qui inrmus est.
Qui autem vescitur Cf. Loca
obscura (ed. D, f Oo r, LB VI, f * r): Qui
inrmus est, holus manducet. Sic vulgo interpretantur quasi iubeat superstitiosos holeribus
vesci. Imo Paulus mallet nullum esse superstitiosum. Sed ostendit, quid faciat rmus, fretus
sua de, quid inrmus obsequens suae superstitioni.
oleribus vescitur Nov. Test.: holeribus vescitur, whereas the Vg. reads: olus manducet.
Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Ego
sic transferrem: Hic quidem credit manducare omnia, ille autem inrmus holus manducat.
Hieronymus Comm. in Eccl. , , CCSL
, p. : Nam qui inrmus est, oleribus
vescitur.
Horatius Serm. I, , sq.: At mi: sum
paulo inrmior, vnus/multorum.
Migne PG , .
id est indicandi modo Response to
criticism from Titelmans. In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, F, Er. also points out
that manducet is not the right translation of
.
PG , CA.
PG , C, among other passages: Sed et
nunc de inrmo in de commemorat, quem
in eo dicit inrmum, quia non credit manducare omnia, sed tam exigua est des eius,
vt sola olera competentem sibi esse existimet
cibum.
Ambrosius edat Ambrosiaster in
Er.s ed., p. sq.: Is vero qui inrmus est,
olera manducet. Igitur quia hoc putat vt ille
olera edat, ideo suadendum non est vt carnem
edat, ne cum scrupulo edat et videatur peccare, quia propositum suum non custodit.
pp. and .
scholiis Latinis Ps. Hier. Comm. in Rom.
, Migne PL , DA, quotes: Qui
autem inrmus est, olus manducet, but in
a preceding note on: Inrmum autem in
de assumite, he had commented: Item hic
inrmos dicit qui carnes quae in macello tunc
temporis vendebantur, idololatrias esse credebant; et propter hoc, sic putantes, ne polluerentur, oleribus vescebantur. This comment is
marked by Souter, , p. sq., n. , as an
interpolation; it reads there: Item: Hic inrmos deles dicit, qui carnes idolothytas
esse credebant, et holeribus vescebantur.
Cf, ASD VI, , p. , n. 5.
In nonnullis In Nov.
Test. A Er. included , but
in BE. Cf. ASD VI, , p. , n. 4.
In nonnullis credit vescendum esse
This BE reading substitutes the reading of
A mentioned in the app. crit.: Nec illud dissimulandum quod recte notat Valla, interpretem non reddidisse partes distributionis.
Hic putat sibi vescendum esse. The reference
lb
habebatur . Solet autem Paulus in huiusmodi abuti articulo postpositiuo loco praepositiui. Vertendum igitur erat: alius credit [A] vescendum esse [B]
omnibus aut [A] quibuslibet; alius rursus qui inrmus est, oleribus vescitur. [B]
Alioqui alius, quod praecedit in priore diuisionis parte, non habet quod ipsi respondeat.
[] [A] N o n s p e r n a t. , quasi dicas: nihili faciat et pro nihilo
ducat, vt Graeca vox indicat [B] ex nihilo [A] composita.
[] [B] D o m i n o s u o s t a t a u t c a d i t. Stabit autem, . Quod
adducens Cyprianus in epistola libri quarti secunda, non inscite vertit proximum
verbum stabilire; quod tamen idem est cum superiore, potens est enim Deus
stabilire illum.
[] [A] N a m a l i u s i u d i c a t. , , id est: Hic quidem iudicat | diem iuxta diem, ille
vero iudicat omnem diem; vnusquisque et caetera. [B] Quod si liceat, vt par
est, neglecta verborum superstitione sententiam bona de reddere, verti poterat
in hunc modum: Hic quidem existimat aliquid interesse inter diem et diem, ille
vero perinde sentit de quouis die. Augustinus in Quaestionibus huius epistolae
legit: Alius quidem iudicat alternos dies, alius autem iudicat omnem diem. At pudet
me commenti quod idem eodem adscribit loco, haud quaquam adscripturus, si
aut Graeca consuluisset aut interpretatio melior contigisset. Ipsius verba subscribam, ne quis mihi didat: Sequestrata iam, inquit, meliore consideratione non de
duobus hominibus mihi videtur dictum, sed de homine et Deo. Qui enim alternos
dies iudicat, homo est. Potest enim hodie aliud, cras aliud iudicare; id est, vt quemcunque hodie malum, conuictum confessumque damnauerit, cras bonum inueniat
deprauatum. Qui autem iudicat omnem diem, Deus est; quia nouit qualis quisque sit.
Vnusquisque in suo intellectu abundat, inquit; id est: quantum humano intellectui
vel vnicuique homini concessum est, tantum audeat iudicare. Qui sapit, inquit, diem,
Domino sapit; id est: quia hoc ipsum ad praesentem diem bene iudicat, Domino sapit.
Hoc est autem bene iudicare ad diem, vt noueris non esse de correctione eius desperandum in futurum, de cuius culpa manifesta in praesentia iudicaueris. Hactenus
Augustinus. Quaeso te, lector, nonne videtur in alio mundo versari, quum haec
adscribit? Quod nolim ita rapiat aliquis velut in Augustini dictum contumeliam,
cuius et eruditionem suspicimus et sanctimoniam veneramur, sed vt tanti viri lapsus nobis persuadeat non esse negligendam Graecorum voluminum collationem.
[A] Diuus Hieronymus secundo aduersus Iouinianum libro vertit ad hunc modum:
Alius iudicat diem plus quam diem; vt accipiatur pro supra siue vltra, quem in
modum aliquoties inuenitur apud Graecos. Quanquam Graecis nonnunquam
relationem habet, velut illorum prouerbio dictum est: , , id est purpuram iuxta purpuram. Etenim qui confert, is putat alterum altero
melius esse. Iudaeis alius dies prophanus erat, alius sanctus. At Christianis quilibet dies aeque sanctus est; non quod obseruandi non sint festi dies, quos deinde
sancti patres instituerunt, quo commodius plebs christiana conueniret ad concionem ecclesiasticam et cultum diuinum, sed eos perpaucos, nempe diem dominicum, Pascha, Pentecosten et aliquot huiuscemodi, quos recenset Hieronymus.
habebatur scripsi cum BAS: habeatur BE.

alius rursus qui inrmus BE: ille contra,
qui autem inrmus A.
ipsi D E: sibi BC.

commenti E Loca: interpretationis BD.
to Valla bears upon Annot., Garin, , p. ,

col. : Alius enim credit manducare omnia;
qui autem inrmus est, holus manducet. Ego
sic transferrem: hic quidem credit manducare
omnia, ille autem inrmus holus manducat.
, . For distributio, see introd., .
articulo postpositiuo loco praepositiui
Er. argues that Paul uses the relative pronoun
instead of the denite article in the phrase
. Cf. above ad Rom. , , n.l. ,
and Annot. in Mt. , , ASD VI, , p. ,
l. sq.
Alioqui respondeat Er. misses a corresponding alius in the second part of the
sentence in the Vg.
Non spernat Nov. Test.: ne despiciat.
Graeca composita was found in
inscriptions since bc and superseded from to bc (Liddell-Scott).
Domino cadit Nov. Test., just like Faber,
f r: Proprio domino stat aut cadit.
Stabit autem Nov. Test.: imo fulcietur (fulcietur autem A) vt stet.
Cyprianus stabilire illum Epist. ,
, , CCSL B, p. . In the Vg. is
translated as statuere, in Nov. Test. as ecere vt stet. Faber, reads, f r: stabilire.
Nam alius iudicat Nov. Test.: Hic quidem
iudicat.
Hic quidem et caetera Nov. Test.
BE: Hic quidem iudicat, diem ad diem
conferens; ille autem idem iudicat de quouis
die. Vnicuique sua mens satisfaciat. (Alius
quidem iudicat diem ad diem, alius autem
iudicat omnem diem. Vnicuique sua mens
satisfaciat. A). Cf. ASD VI, , p. sq.,
nn. 14.
Augustinus iudicaueris Expos. propos. Rom. (), , reads in CSEL ,
p. , ll. : Alius diem, and p. ,
l. p. , l. : sequestrata interim meliore
confessumue damnauerit, cras bonum inueniat, cum se correxerit, vel contra, cum
aliquem iustum hodie laudauerit, cras inueniat deprauatum Deus est, quia non solum
qualis quisque sit, sed etiam qualis omni die
futurus sit, nouit. Ergo: Vnusquisque
abundet noueris de correctione eius non
esse desperandum iudicaueris. The reading which is oered here is nearly equal to that
in Er.s edition of Aug.s Opera, ,

p. (quem instead of quemcunque in
l. ; correctum instead of deprauatum
in l. sq.). Cf. Loca obscura (ed. D, f Oo
r, LB VI, f * r): Alius iudicat diem ad
diem, alius iudicat omnem diem. Sic interpretatus est Augustinus, vt videatur procul abesse
a sensu Pauli. Etiamsi non nihil torquet hunc
locum Ambrosius. Nam Paulus agit de superstitiosa obseruatione dierum ad exemplum
Iudaeorum, cum Christianis olim omnes dies
aeque sacri sunt.
nonne videtur versari Augustinus Steuchus objected to these words, as is apparent from Epp. , l. sqq., and ,
l. sqq.
Hieronymus Adv. Iov. II, , Migne PL ,
C.
, In
Adag. , ASD II, , p. , ll. :
Purpura iuxta purpuram diiudicanda, translation of:
, Er. starts his explanation with the
words: Certissimum iudicium ex collatione
nascitur. His rst reference is to Phoebammon (th/th c. ad?), De guris rhetoricis
(Rhetores Graeci, , p. , l. p. , l. ).
At Christianis antiquare Er. vents
similar criticism of the excessive quantity of
feasts in Annot. in Mt. , , ASD VI, ,
p. sq., ll. , Ep. , ll.
and De interdicto esu carn., ASD IX, ,
p. sqq., ll. . Stunica criticized this
passage in Er. blasph. et imp., f v
r (in the printed version partly on f C),
under the heading: De festis; he argued that
celebration of feasts was not introduced in
the Church on the orders of Jerome or some
Doctor of the Church, but by the decrees of
the Roman Popes; so not the feasts Jerome
has listed but those which the Church has
decreed, are to be celebrated. In Apolog. adv.
Stun. Blasph. et imp., LB IX, DA, Er.
does not pay special attention to this criticism.
Hieronymus Comm. in Gal. , , ad Gal. ,
, Migne PL , B: quartam sabbati
obseruantes, et parasceuen, et diem Dominicam, et ieiunium Quadragesimae, et Paschae
festiuitatem, et Pentecostes laetitiam, et pro
varietate regionum, diuersa in honore martyrum tempora constituta.
lb
Verum haud scio an expediat quibuslibet ex causis festa festis accumulare, praesertim quum videamus eo redisse Christianorum mores, vt quam olim conducebat ad
pietatem haec instituere, tam nunc conducibile videatur eadem antiquare. I n s u o
s e n s u. , id est: propria mente siue animo certus sit siue
certam habeat persuasionem; hoc est: acquiescat in sua opinione. [B] Ambrosius
interpretatur: vnusquisque suo consilio remittatur. Quid Augustinus interpretetur,
modo ostendimus. Alioqui abundare in suo sensu est hominis praefracti et obstinatae mentis.
[] [A] E t q u i n o n m a n d u c a t, D o m i n o n o n m a n d u c a t. Graeci
addunt: [B] , [A] , id est: et qui non
sapit [C] diem, [A] Domino non sapit. Deinde sequitur: et qui edit, Domino
edit; gratias enim et caetera. [B] Alioqui non reddetur quod priori parti repugnet:
qui sapit diem, Domino sapit. [D] Certe apud Theophylactum additur haec particula. [B] Verum quoniam nostrorum codicum magnus consensus est nec apud
Ambrosium reperitur nec apud Origenem, eri potest, vt quod in Paulo defuit, de
suo suppleuerit aliquis. Atque haud scio an gratias agit referri possit ad illum qui
distinguit diem. Nam qui vescitur et qui non vescitur, vterque tamen edit et pro esu,
licet diuerso, pariter gratias agunt. Annotandum et illud, quod Paulus hasce partes rmi et inrmi vario ordine proponit; quum primum ait: alius credit edere
omnia; is vero qui inrmus est, oleribus vescitur, quod rmi est, praeposuit, quod
inrmi, posterius fecit. Ac mox eodem ordine repetit: Itaque qui edit, non edentem
non spernat. Qui [D] non [B] edit, edentem non iudicet. Ac paulo post inuertit
ordinem: Nam alius quidem iudicat diem inter diem, alius vero iudicat omnem
diem. Hic quod inrmi est, priore loco posuit. Caeterum in his quae sequuntur,
rursus inuertit ordinem; quum enim ait: Qui sapit diem, Domino sapit, quod inrmi
est, praeposuit. Nam sapere hoc loco curare est et sentire discrimen inter diem et
diem, quod est Iudaicae superstitionis. Et non sapere est non curare discrimen
diei. Ac mox: qui edit, Domino edit, et qui non edit, Domino non edit; quod |
rmioris erat, praeposuit, quod inrmioris, posterius fecit. Nisi quis malit sapere
diem in diuersum sensum interpretari. Certe Thomas Aquinas sic exponit, vt sapere
diem dicatur qui discernit inter diem et diem, etiamsi hoc detorqueat ad dies festos
nostros et dies ieiuniorum, quod ille laudi tribuit. Quae si vera est interpretatio,
non erit inrmitatis iudicare inter diem et diem, sed perfectae pietatis, et iudicare
omnem diem non erit rmae dei, sed impietatis. Ambrosius et ipse nescio quo
detorquet hunc locum, hoc commenti vice subiiciens: Verum est quia qui semper
abstinet se, Deo placere se putat; semper abstinere perfectius est quam interim abstinere, interim non abstinere. Quod si semper abstinet qui iudicat omnem diem,
quum ante non manducantem fecerit inrmiorem, quomodo hic versa vice rmior
est qui prius habitus est inrmior? Sed quod Paulus dixit de delectu ciborum iuxta
morem Iudaicum, item de delectu dierum iuxta ritus eorundem, hoc Ambrosius et
Thomas deexerunt ad posteriora tempora, quibus per episcopos et festi dies sunt
indicti, sed pauciores quam nos habemus, et certa ieiunia, quorum nihil adhuc
opinor aetate Pauli fuisse; [D] de indictis loquor. [B] Origenes interpretatur sapere
diem qui non discernit diem a die, copulans manducantem omnia et sapientem
omnem diem. Ex quo mihi venit in mentem hanc particulam ad vtrunque referri
posse, distinguentem et non distinguentem. Etenim quum sapiat diem qui de quouis die idem sentit, et sapiat diem qui de alio atque alio aliter atque aliter sentit,
generali sermone duas partes complexus est. Qui sapit diem, siue sic sapiat siue
Ac D E: At B C.
non edit, edentem D E: edit, non edentem
B C.
quidem CE: quidam B.
In suo sensu The Vg. reads: vnusquisque in suo sensu abundet. Nov. Test.: Vnicuique sua mens satisfaciat.
Ambrosius remittatur Ambrosiaster. Er.s ed., p. : Vnusquisque in suo
sensu abundet. Hoc est vnusquisque suo consilio remittatur. Cf. Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and .
Augustinus ostendimus See above,
l. sq ad v. .
abundare obstinatae mentis Cf.
Loca obscura (ed. D, f Oo v, LB VI, f *
r): In suo sensu abundet. Abundare suo
sensu, pertinacis est. Paulus sentit, vt in his
quae citra vitium vel eri vel non eri possunt,
vnicuique sua mens satisfaciat.
Et qui non manducat Nov. Test.: et qui
non vescitur, Domino non vescitur. Cf. ASD
VI, , p. , nn. 3,4.
Graeci addunt non sapit Rom. ,
a reads:
(also in the modern edd.).
(not included in
modern edd.; Metzger, Text. Comm.: a typical
Byzantine gloss). Though Er. presumed that
the second sentence was added, he included it
in Nov. Test. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
et qui edit, Domino edit, gratias enim
The Vg. reads manducat instead of edit,
Nov. Test.: vescitur.
Alioqui particula The addition is connected to criticism of the
remark in ll. : Graeci addunt
non sapit, by Lee, Annot. in annot. Er. CLIIII: Hoc quod dicis graece haberi; Origenes
non habet. In Resp. ad annot. Ed. Lei, III,
ad CLIII, ASD IX, , p. , l. sq., Er.
thinks this Annot. by Lee is not worth bothering about.
Theophylactum In Expos. in Rom. , ,
Migne PG , B, Theophyl. quotes the
NT text including the passage now mentioned in app. crit.:
.
Ambrosium Origenem Both Orig.
Comm. in Rom. IX, , Migne PG , C,
and Ambrosiaster, in Er.s ed., p. , in
and omit: et qui non sapit diem,
Domino non sapit.
Thomas Aquinas Super Rom. lect., cap. ,
, n. , Cai, , p. sq.: Probat ergo
primo quomodo vnusquisque delium suo
Domino stat aut cadit, per hoc quod de
omnibus quae fecit secundum suam conscientiam gratias agit Deo. Vnde dicit qui sapit
diem, vt scilicet vno die abstineat et alio die
ab abstinentia cesset, Domino sapit, id est ad
reuerentiam Dei cibos discernit, sicut etiam
nos discernimus vigilias festorum in quibus
ieiunamus, a diebus festis quibus ieiunium
soluimus propter reuerentiam Dei.
Ambrosius putat Ambrosiaster.
The reading in Er.s ed., p. , is identical.
and .
Sed quod loquor See above ad
Rom. , , p. n.ll. , and ASD
IX, , pp. .
: Hoc est alicui placet interpositis edere.
Nam sunt quidam qui quarta feria carnem
non edendam statuerunt, sunt qui sabbatis,
sunt iterum qui a pascha vsque ad pentecosten
edant. Cf. Comm. in Rom. , , (a), CSEL
, , pp. and .
Thomas Super Rom. lect., cap. , ,
n. , Cai, , p. : Sed quod hic dicit
Apostolus de his qui omni die vel abstinebant
vel ab abstinentia cessabant, debet intelligi
quantum ad illud tempus in quo hoc non erat
contrarium statutis maiorum, nec communi
consuetudini populi Dei.
PG , CB.
lb
secus, Domino suo sapit, non tibi, ad quem nihil attinet. Atque hanc apparet fuisse
causam quare huic parti nulla sit reddita contraria, quum edenti sit oppositus non
edens; [D] sane Chrysostomus nec enarrans attingit hanc particulam. [A] Quo
quidem loco nos maluimus vertere vescitur et [D] non [A] vescitur, quod non
simpliciter agat de edendo aut non edendo, sed de genere cibi, hoc est de [E] suilla
aut [A] idolothyto. Porro quoties de cibi genere loquimur, elegantius est vesci
quam edere. Porro pro sapit maluimus curat, quod verbum apud Graecos
sit et nunc pro sentire ponatur, nunc pro sapere, nunc pro cogitare,
aliquoties pro aectum esse; nonnunquam vix habet sermo Latinus quo reddat
quod sentit.
[] M o r t u u s e s t e t r e s u r r e x i t. Hic addunt Graeci codices , id est: et reuixit. Etiamsi Theophylactus legitid est: vixit, non
. Quod si sequimur, accipiendum est tempus praeteritum pro praesenti,
quod in huiusmodi verbis solet eri, in hoc mortuus est, in hoc resurrexit, et in
hoc nunc viuit, vt et caetera. [B] Ambrosius ita legit et interpretatur: In hoc enim
Christus et vixit et mortuus est et resurrexit. In Paulino codice, qui mihi multorum
instar erat, quum haec [E] primum [B] aederem, ad hunc modum scriptum erat:
In hoc enim Christus et mortuus est et revixit vt et caetera, In hoc certe consentiente cum Graecis exemplaribus, quod conduplicat coniunctionem. Atque ita
legisse Origenem declarat ipsius interpretatio, cuius hoc est initium: Mortuum dicit
esse Christum dispensatione sine dubio passionis, vixisse autem per sacramentum resurrectionis. Atque haec lectio respondet ei quod sequitur: vt et mortuorum et viuorum dominetur. Nam hoc ordine legitur et apud Graecos et apud Origenem edisserentem his verbis: Sed mouerit aliquem fortassis quod dixit apostolus, idcirco mortuum esse et vixisse, vt mortuorum et viuorum dominetur; quasi hoc dederit intelligendum quod nisi mortuus fuisset et nisi post mortem rursus vixisset, non tenuisset dominationem viuorum. Idem est ordo apud Ambrosium, idem in vetustissimo exemplari quod modo citaui: vt mortui praecedant, viui sequantur. Prius enim est mori,
posterius viuere, praesertim in Christo, quantum ad humanam naturam assumptam, quae mortalis erat. Et tamen in superioribus praecesserant viui: Siue viuimus, Domino viuimus; siue morimur, Domino morimur. [D] Apud Chrysostomum
tantum est: , . [E] Quanquam aeditio Veronensis habet tria: , , . Medium illud, , videtur adiectum, quod sub nem
huius commenti sic loquitur: . Cum Veronensi consentit aeditio
Aldina. Verum his nimium immoror, quum ad sensum aut nihil aut minimum
referat.
[] [A] A u t t u q u a r e s p e r n i s? , ; Id est: Aut etiam
tu, cur aspernaris? Vt illud prius tu referatur ad non eden|tem, posterius ad
edentem, vt non sit ociosa coniunctio . Nam non edens ob superstitionem
iudicat edentem. Rursus edens ob scientiam contemnit non edentis inrmitatem.
[B] Ambrosius additis verbis aliquot ita legit: Tu autem, quid iudicas fratrem tuum
in non edendo? Aut tu, quare spernis fratrem tuum in edendo? Quanquam arbitror in
edendo et non edendo de suo addidisse explicandae rei gratia. [A] O m n e s e n i m
s t a b i m u s. , id est: omnes sistemur siue sistendi

sumus ad tribunal Christi. Nam rei siue iudicandi sisti iudicio dicuntur, dum
coguntur adesse.
Mortuus est pro praesenti BE:

Mortuus est pro futuro inter inrmitatem et Omnes enim posuit A.
aederem E: adderem BD.
consentiente E: consentiens B C, consentienti D.
ei E: cum eo BD.
Quanquam referat E: videri poterat praetermissum librariorum incuria, nisi

quod nec in enarrando verbum hoc attingit
D.
Aut tu quare inrmitatem inter
quod sentit et Mortuus est posuit A.
BE: A.
aliquot BcE: aliquod B.
contraria See introd., .

Migne PG , sq., , , ,
is quoted, but not referred to
in the explanation.
Quo quidem loco non vescitur In
Nov. Test.; see above n.l. .
suilla Mentioned in Is. , and , and
.
idolothyto Mentioned in . Cor. , and
and Ap. Ioh. , .
curat The translation in Nov. Test.
Mortuus est et resurrexit Nov. Test.: et mortuus est et resurrexit et reuixit, translation of
.
Graeci codices reuixit Modern edd.
of NT read and mention
before in the app. crit. According to Metzger, Text. Comm., p. ,
is the oldest and best attested reading, inuenced perhaps by . Thess. , ( ). Scribes sought to
dene more precisely the meaning of ,
either by replacing it with or by combining with two other verbs, in various sequences. Like in the Strassburg and
Basel and edd., et is not included
before mortuus est in the Clementina.
PG , D.
Ambrosius resurrexit Ambrosiaster,
CSEL , , pp. and .
Paulino codice A ms. of the Chapter
.
qui instar erat Cf. Adag.

(Vnus multorum instar), ASD II, , p. ,
ll. .
Origenem viuorum Comm. in
Rom. IX, , Migne PG , AB. The
quotation in ll. is neither exact nor
complete. Migne, B, reads, just like Merlinus, f r: Sed moueat aliquem fortassis
quod dicit apostolus, idcirco mortuum esse et
vixisse, vt mortuorum et viuorum dominetur;
quasi qui hoc dederit intelligendum, quod nisi
mortuus fuisset, mortuorum dominatum non
habuisset; et nisi post mortem rursum vixisset,
non tenuisset dominationem viuorum.
Ambrosium Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL ,
, pp. and .
vetustissimo modo See above l. :
Paulino codice.
Chrysostomum In Hom. in
Rom. , , Migne PG , sq. the same
readings are to be found which Er. observed
in the Giberti ed. (Veronensi), vol. , f
v, and in the Aldina, p. , l. sq. Chrys.
Opera, , A: mortuus est et resurrexit et
reuixit.
Aut tu quare spernis? Nov. Test.: Aut etiam
tu, cur despicis. Cf. ASD VI, , p. sq.,
nn. 35.
See above ad Rom. , , ll.
.
Ambrosius gratia Ambrosiaster,
CSEL , , pp. and .
Omnes enim stabimus Nov. Test.:
Omnes enim statuemur.
[] M i h i f l e c t e t u r. , id est: mihi ectet; vt subaudias se. [B]

Certe in vetustissimo codice [C] vno atque altero [B] ectet scriptum comperi,
non ectetur. Testimonium extat apud Esaiam capite quadragesimoquinto, quod
Paulus sic adduxit, vt nec ad verbum respondeat Hebraicae veritati nec aeditioni
Septuaginta. Siquidem iuxta hos ita legimus: Per memetipsum iuro, nisi egrediatur
de ore meo iustitia, sermones mei non auertentur, quia mihi incuruabit omne genu et
iurabit et contebitur omnis lingua, dicens. Iuxta Hebraeos ita vertit Hieronymus: In
memetipso iuraui: egrediatur de ore meo iustitiae verbum, et non reuertetur, quia mihi
curuabitur omne genu et iurabit et contebitur omnis lingua Deo.
[] S e d h o c i u d i c a t e m a g i s. Ambrosius legit Et in hoc vel in eo iudicate
magis, haud scio quod exemplar sequutus. Nam et Graeci codices et nostri vetusti
refragantur. Hieronymus aut quisquis fuit Origenis interpres in enarratione indicat
hic iudicate dictum non pro condemnate, sicut antea, sed pro statuite. Iudicium
enim pro condemnatione ponere peculiare est Hebraeis. Graecis vox anceps est,
, quae nunc iudicare sonat, nunc statuere siue decernere. Quod si cui non
placet aliter accipi iudicandi verbum quam in caeteris acceptum fuerit, poterit et
hic esse sensus: Non conuenit, vt quisquam vestrum alterum iudicet qui seu recte
agit seu secus; Domino suo iudicandus seruatur. Quod si quid de quoquam fas
sit iudicare, is potius iudicandus qui ob cibum corporalem noluerit vitare fratris
oensam quam qui vel suspicatur illum non syncera conscientia vesci vel exemplo
eius prouocatur ad id faciendum quod arbitratur non recte eri.
[] [A] S c i o e t c o n f i d o. , id est: scio et certus sum siue
persuasum habeo. [B] N i h i l c o m m u n e p e r i p s u m. Interpres legisse videtur , alpha tenui. Atque ita legit Ambrosius, interpretans benecio Christi
nihil esse commune. Sed rectius est quod habetur, , alpha aspirato, siue
id est per seipsumsiue per se; quia sequitur: sed ei qui immundum
existimat, immundum est. Atque ita legit Origenes, et huic consentiens [D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus, [E] qui interpretantur: , id est , id
est natura.
[] [A] C o n t r i s t a t u r. , id est: dolet siue molestia acitur.
[] N o n e r g o b l a s p h e m e t u r b o n u m n o s t r u m. Vestrum est
Graecis secundae personae, , id est vestrum [B] bonum. [A] Id quod
recte facitis, curandum est, ne cui praebeat obtrectandi materiam. [B] Aut vestrum
bonum, recta opinio vestra, qua sentitis fas esse quibuslibet vesci. Ad eum modum
declarat Theophylactus. [E] Chrysostomus item legit , vestrum, interpretans
concordiam Christianorum. [D] Hic sermo similis videtur illi: , [E]
quum vsitatius dicatur: . [D] Verum hic bonum appellat non quod
simpliciter bonum sit, sed quod illi bonum qui bono animo facit; et idcirco distinxit
articulo. Quanquam qui contendat omnino similem esse sermonis formam, quum
hoc non est cur debeam digladiari.

obtrectandi BE: obloquendi A.
recta opinio CE: recte opinio B.

hoc BE: his A.
Mihi ectetur Nov. Test.: Mihi sese ectet. Er.s translation better renders the reexive use of .
vetustissimo altero Er. may refer to a ms.
See introd., .
Esaiam lingua Deo The Vg. reads
in Is. , sq.: In memetipso iuraui; egredietur de ore meo iustitiae verbum, et non
reuertetur. Quia mihi curuabitur omne genu,
et iurabit omnis lingua. Jerome, Comm. in Is.
XIII, , , CCSL A, p. , quotes
this reading for the translation from Hebrew
for the greater part, but reads mihi curuabunt
omnia genua. In his translation of the LXX
he reads egredietur. In his edition of the
Comm. in Is., BAS V, f r, Er. also gives
the reading incuruabit omne genu.
Sed hoc iudicate magis Nov. Test.: verum
illud iudicate magis.
Ambrosius magis Ambrosiaster.
Both Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and , quote: Sed
in hoc iudicate magis. The v.l. in eo may
refer to Ambrosiasters remark in his commentary: in eo iudicandum monet.
Hieronymus Origenis interpres Orig.
Comm. in Rom. IX, , Migne PG , A:
Hoc iudicate, id est hoc statuite For
Jerome as supposed translator of Origens
Commentary, see introd., .
antea E.g. in the previous part of the sentence: Non ergo iudicemus.
Iudicium Hebraeis Er. refers to
the Hebrew verb and the substantive
"!n which render the ideas of judgement and decision (even leading to capital
punishment). Koehler-Baumgrtmer s.v. Cf.
ThDNT , pp. .
Scio et condo Nov. Test.: Noui siquidem,
et persuasum habeo. Cf. ASD VI, , p. ,
nn. 1,2.
Nihil ipsum The Vg. reads quia nihil
commune per ipsum. Nov. Test.: nihil esse
commune per se. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 5.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. :
Manifestum est, quia saluatoris benecio
omnia munda sunt, qui de sub iugo legis eruens homines et iusticans, reddidit statum
pristinum libertatis, vt digni sint vti tota creatura, sicut et veteres sancti. Cf. Comm. in
sed ei immundum est Paraphrase of
the Vg. reading in v. : nisi ei qui existimat
quid commune esse, illi commune est. In
late Latin communis has the meaning of
immundus. Cf. Souter, Glossary, s.v., and for
the Greek pendant ThDNT , pp.
, particularly p. sq.
Origenes Orig. Comm. in Rom. IX, ,
Migne PG , B, quotes: per ipsum
(Scio et condo in Domino Iesu, quia nihil
est commune per ipsum, nisi ei qui existimat
quid commune esse, illi commune est).
and Theophyl. render the NT text in Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and Expos.
in Rom. , , Migne PG , CD,
respectively, in their entries as: ,
, , , but Chrys. quotes in his
explanation.
Contristatur Nov. Test. oers the same
translation.
Non ergo blasphemetur bonum nostrum
Nov. Test.: Ne vestrum igitur bonum, hominum maledicentiae sit obnoxium.
Vestrum bonum Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Vestrum legendum est, . Faber translated, f r:
Non igitur infametur bonum vestrum, and
commented f r: Dicendum bonum
vestrum. Paulus: . vestrum
bonum. In modern edd. of NT is mentioned in the app. crit.; both Nestle and Merk
read and nostrum. Cf. ASD VI, ,
p. . n. 2.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , B:
. ,
( ) ,
,
.
PG , .
Rom. , .
lb
[] [B] I u s t i t i a, p a x e t g a u d i u m i n S p i r i t u S a n c t o. Et hic praepositio Hebraeorum more vsurpata videtur pro , hoc est per; id quod satis
indicat Origenes edisserens hunc locum. Spiritum Sanctum opponit disceptationi
de cibis; illa iram parit, tristitiam et iniustitiam, hic pro ira pacem, pro tristitia
gaudium, pro oensa et iniuria iustitiam.
[] [A] Q u i e n i m i n h o c s e r u i t [B] C h r i s t o. Graeci legunt in his
quod idem pollet quasi dixisset: per haec, [A] .
Foeminina nomina retulit per pronomen neutri generis, vt simul intelligas et
alia eiusdem generis, cuiusmodi sunt iustitia, pax | et gaudium. [B] Ita quidem
legit atque enarrat Theophylactus [E] nec aliter legit Chrysostomus, nisi quod
in commentario non aperit quid legerit; [B] sed tamen refragante Ambrosio,
refragante Origene, qui in hoc refert ad Spiritum Sanctum, [E] cuius paulo ante
facta est mentio; [B] quasi dicas [E] eos [B] in carne seruire Christo qui de cibis
contendant, in Spiritu seruire qui contemptis iis, ea modo sectentur quae pacis sint
et concordiae, refragantibus et vetustis Latinorum exemplaribus.
[] [A] E t q u a e a e d i f i c a t i o n i s s u n t, i n u i c e m c u s t o d i a m u s.
, id est: quae ad mutuam pertinent aedicationem. Et subauditur: , id est sectemur. Porro Paulus suo more aedicare
vocat prodesse. Etiamsi nihil vetat, quo minus et ad pacem referatur, vt intelligas pacem mutuam et mutuum auxilium. Caeterum verbum custodiamus, quod nescio quis adiecit, in Graecis codicibus non inuenitur [E] nec apud
Chrysostomum nec apud Theophylactum. [B] Nec opus est, quum praecesserit sectemur. [D] Nec additum erat in peruetusto codice Constantiensi, nisi quod quidam
inter versus adscripserat manu barbarica.
[] [C] I n q u o f r a t e r t u u s o f f e n d i t u r. Graece est , id est
impingit. Et in codice Donatiani scriptum erat oendit, non oenditur. [D]
Consentiebat vetustissimum exemplar Constantiense. [E] Ad sensum haud magni
refert, nisi quod Latinis oenditur qui prouocatur ad iram; veluti rex oenditur,
sed non impingit; at qui conspecta puella concupiscit, oendit, non oenditur.
Chrysostomus et Theophylactus Graece loquentes recte exponunt per
.
[] [A] T u f i d e m q u a m h a b e s. Quam relatiuum apud Graecos abest:
, , id est: Tu dem habes, in te ipso habe siue apud
te solum. [B] Atque ita scriptum comperi in exemplari Paulino, si quis parum
BE: A.
Atque ita Qui autem E: Hoc loco
Ambrosius adiungit, Coram deo. Qui autem
A, atque ita Ambrosius. Et est omisso

quam. Qui autem B C, Atque ita Ambrosius ac Theophylactus. Et est omisso quam.
Qui autem D.
Iustitia, pax et gaudium in Spiritu Sancto

Nov. Test.: iustitia et pax et gaudium, in Spiritu Sancto. The same translation is to be
found in the Strassburg and Basel and
edd. and the Clementina.

pro See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
Origenes In Comm. in Rom. X, , Migne
PG , A, Orig. paraphrases this v. as
follows: Pax ergo, et iustitia, et si qua huiusmodi sunt, quae per Spiritum Sanctum conquiruntur, ipsa nobis erunt cibus et substantia
in regno Dei.
opponit The essence of this v. Orig. oers
an extensive comment in Comm. in Rom. X,
, Migne PG , BC.
Qui enim in hoc seruit Christo Nov. Test.:
Etenim qui per haec (in his A) seruit
Christo. Just like the Vg. Faber translated (f
r): in hoc, but wrote in his commentary
(f r): In his dicendum, videlicet iustitia, pace et gaudio in Spiritu Sancto. Paulus:

.
Graeci Whereas modern
edd. of NT read , Er. follows the
codices and and most other mss.,
which read . For a detailed comment
see ASD VI, , p. , n. 2.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D, reads (Persona,
f r: his).
PG , , also reads .
Ambrosio Ambrosiaster reads in hoc,
both in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom.
Origene Comm. in Rom. X, , Migne
PG , BB, reads in hoc. and
explains (B): Nam qui in hoc, hoc est,
in Spiritu Sancto, seruit Christo.
cuius mentio In the previous v.
Et quae custodiamus The edd.
Strassburg and Basel and the Clementina
read: et quae aedicationis sunt, in inuicem
custodiamus; in is omitted in the ed. Basel
. Nov. Test.: et quae aedicationis, alius
erga alium.
id est: quae sectemur Er. answers
for omitting equivalents of the verbs sunt
and custodiamus in the Vg. Faber translated,
f r: quae mutuae sunt aedicationis,
and commented, f r: Custodiamus
non habetur in Paulo, sed solum quae aedicationi sunt mutuae, referturque id in verbum precedens sectemur siue prosequantur, quod idem est. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
aedicare vocat prodesse Paul uses in the sense of building the community and pastoral exhortation of the believers.
ThDNT , pp. .
Caeterum non inuenitur ASD VI,
, p. , n. 2, points to a v.l. after in the codices D, F and

G.
Chrysostomum Theophylactum Both
, and Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , D, read:
,
.
codice Constantiensi One of two codices
later; both of them have now disappeared. See
introd., .
manu barbarica S. Rizzo, Il lessico lologico
degli umanisti, Rome, 1, pp. sq. and
sq. reads litterae barbarae as a German
Gothic cursive, which was not to the liking
of the humanists. In Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , l. sq., Er. also mentions
an addition in the Constantiensis written in
barbarica manu.
In quo oenditur Vg.: in quo
frater tuus oenditur, aut scandalizatur. Nov.
Test.: per quod (in quo A) frater tuus
impingit aut oenditur aut inrmatur. Faber
translated, f v: in quo frater tuus
oenditur aut scandalizatur aut inrmatur,
and commented, f r: Videtur Paulus
vsus verbo pro passiuo; aut legendum oendit. Cf. ASD VI, , p. sq.,
nn. 6,7.
exemplar Constantiense A codex from Constance. See introd., .
ChrysostomusTheophylactus Both Chrys.
, B, quote the NT text as:
, by
Chrys. preceded by .
Tu dem quam habes Nov. Test.: Tu dem
habes? Cf. Loca manifeste deprauata (ed. D,
f Oo v, LB VI, * r): Tu dem quam
habes, in te ipso habes pro tu dem habes;
in te ipso habe. The Vg. edd. Strassburg and
Basel and read: Tu dem quam
habes penes temetipsum: habe coram Deo;
The Clementina reads: Tu dem habes? Penes
temet ipsum habe coram Deo.
exemplari Paulino A codex of the Chapter
.
tribuit Graecis, etiamsi cum Graecis consentit Ambrosius, [E] Chrysostomus [D]
ac Theophylactus. [B] Et est omnino sermo viuidior, omisso quam. [A] Coram Deo
[E] addidit, comprimens inanem gloriam, quae solet esse comes scientiae. Fidem
autem hic indicat Chrysostomus non accipi pro de dogmatum, sed pro ducia
conscientiae, quae opponitur inrmitati ac trepidationi. Quidam ita distinguunt:
Fidem habes apud temetipsum? Habe coram Deo. Id durius est.
[] [A] Q u i a u t e m d i s c e r n i t. , id est: qui vero
haesitat. Quanquam participium est medium, vt possit accipi qui diiudicatur.
E i a u t e m q u i p o t e n s e s t. Hanc partem vsque ad Debemus autem quidam codices omnino non habent, quidam in ne adiiciunt epistolae. [D] Chrysostomus interpretatur in ne, Theophylactus hoc loco, quum is qui hunc vertit
Latine, nec hic nec in ne transtulerit; quod arbitror accidisse casu. Hic praetermisit, vt consentiret cum nostris codicibus; ad nem vbi ventum est, oblitus non
adiecit. [A] Nos quoniam id non videbatur ad hunc locum pertinere, semouimus in
nem huius epistolae. [D] Marcion hic niebat epistolam ad Romanos, armans
reliquam appendicem esse notham.
[A]
EX CAPITE DECIMOQVINTO
[] N o s f i r m i o r e s. ,
id est: Nos qui potentes sumus impotentium inrmitates portare. Laurentius mauult: validi inualidorum. [D] Sic enim redditur schema et , quod est in Graecis vocibus. Quod idem licuisset, si vertisset: rmi inrmorum
aut validi inualidorum. Nam hic pro inrmorum Ambrosius legit inualidorum.
[] [A] V n u s q u i s q u e v e s t r u m. [B] Variant hic Graeci Latinique. Quidam
habent: , id est vnusquisque enim nostrum. Quidam coniunctionem non addunt. Tolerabilius quod quidam loco habent . Ex nostris
quidam habent vestrum pro nostrum, [B] quum Graecis sit [A] , primae personae. [B] Nec additur apud illos suo; tantum est: , proximo
placeat. Ambrosius sine pronomine legit Et vnusquisque proximo placeat. [E] Placeat autem hic positum est pro obsequundet ac morem gerat. Neque enim Paulus
Variant placeat E: Nostrum est

graece . primae personae. Vt vnanimes.
. i. vt vnanimiter. Vnusquisque
vestrum proximo suo placeat. Suo redundat, et nostrum est, non vestrum:
. i. Vnusquisque
autem nostrum proximo placeat A, Variant
sq. proximo suo placeat B C, Variant
Latinique. Quiddam habent placeat D.
Graecis Graecis It is to be deduced from

exemplari Paulino that Er. means Greek NT
mss. Cf. ad Rom. , , l. sq.
Ambrosius Ambrosiaster. The Vg. text is
quoted in Er.s ed., p. , as: Tu dem
habes penes temetipsum habe coram Deo.

Cf. Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
PG , : ; .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , C: ; .
Chrysostomus trepidationi Hom. in
,
.
[Rom. , ] , [Lc. ,] ,
, .
,
, , .
Quidam Deo Faber translated, f
v: Tu dem habes penes teipsum: habe
coram Deo.
Qui autem haesitat Liddell-Scott
oers as meanings for doubt,
hesitate, waver in Mt. , , Act. ,
and , , and Rom. , , just like the Vg.
Apart from this v, Er. translates diiudicare
in Mt. , and haesitare in the other
three places. Because in this v. the meaning of
doubt is rendered in RSV and three Dutch
translations, haesitat would probably have
been a better choice. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 2.
Qui autem discernit Nov. Test.: At qui
diiudicat.
Ei autem qui potens est In the Strassburg
and Basel edd., the Clementina and Nov.
Test. this entry and the accompanying text are
not included in this place but they are placed
at the end of ch. . In the Basel ed. it
is placed here. See below, ad Rom. , ,
ll. .
Chrysostomus In Chrys. Hom. in Rom.
, , Migne PG , , and in the
translation by Musurus, coll. CA, the
vv. , are quoted and explained following on Rom. , as vv. .
Migne PG , AD, the vv. ,
are quoted and explained following on the
explanation of Rom. , . Persona omits
them at the end of both c. and c. , f
v and r.
Nos epistolae In Nov. Test.
Marcion notham Er. refers to a
tradition by Origen. See below, ad Rom. ,
, n.l. 2 to Origene.
Nos rmiores portare Er. does not
respond here nor in Resp. ad annot. Ed. Lei to
criticism of the translation: Nos qui potentes
sumus by Lee, who in Annot. in annot. Er.

CLV pointed out that rmiores is Jeromes
translation and the reading in Orig. Comm. in
Rom. X, , Migne PG , A.
Nos rmiores Vg.: Nos rmiores imbecillitates inrmorum sustinere. Nov. Test.: Nos
qui potentes sumus inrmitates impotentium
portare. Cf. ASD VI, , p. , nn. 14.
col. : Ego dixissem: debemus autem nos
validi imbecillitates inualidiorum ferre seu
portare, .
Opposition, between validi and inualidorum. See introd., .
Naming, appellation; used in the sense of ,
the bringing together two words dierent in
meaning, but similar in sound (Lewis-Short,
s.v. agnominatio). Chomarat, Grammaire,
, p. . Cf. Eccles. III, ASD V, , p. ,
ll. , and CWE , p. .
Ambrosius inualidorum Ambrosiaster,
CSEL , , pp. and .
Vnusquisque vestrum Nov. Test.: vnusquisque nostrum. The Vg. is based on a Greek text
having , whereas Er. bases his text on the
codd. and , together with cod.
and other mss. ASD VI, , p. , n. 2.
Variant placeat The Vg. reads:
Vnusquisque vestrum proximo suo placeat,
Nov. Test.: , and Nam vnusquisque nostrum proximo placeat. Modern editions of NT read:
and mention in the app. crit.; only Tischendorf
mentions and . See also WordsworthWhite and ASD VI, , p. , n. 1 for
and , and p. , n. 2 for nostrum and
vestrum.
Quidam Faber, f v, reads:
Vnusquisque nostrum, and comments, f
v: Dicendum vnusquisque autem nostrum per primam personam. Nam et Paulus
sic habet. Et rectior sermo, cum prius dixisset
[v. ]: debemus autem nos.
Ambrosius Ambrosiasters text reads in the
ed. pr., Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and
: Vnusquisque proximo suo placeat.
This reading is followed in B and C; so it is
possible that in D (and E) Er. referred sine
pronomine to suo instead of to the absence
of vestrum or nostrum, so that he omitted
suo.
lb
placuit omnibus, et tamen dicit: Sicut ego per omnia omnibus placeo; sed in omnibus
se Paulus accommodabat omnibus, vt omnes lucrifaceret, quemadmodum mox:
[] [B] C h r i s t u s n o n p l a c u i t s i b i. Quid erat in Christo cur ipse sibi
displiceret? Sed hoc loco placet sibi qui suo seruit commodo et quod agit, ad suum
trahit compendium; quod genus homines Graecis dicuntur, non tantum
ob arrogantiam, verum | etiam ob priuati commodi studium. A quo vitio Christus
longissime abfuit, qui totum sese nobis impendit. Subnotauit et Origenes hic
damnari vitium . [E] S e d s i c u t [B] s c r i p t u m e s t, i m p r o p e r i a,
e t c a e t e r a. Et hic sermo parum est absolutus, sed contraria pars subaudienda
est: Christus non sibi placuit, sed sibi displicuit; hoc est: non inseruiuit suis
commodis, sed suo incommodo, nostris consuluit commodis, quemadmodum
scriptum est et caetera.
[] [A] Q u a e c u n q u e e n i m s c r i p t a s u n t. [B] Graecis non est simpliciter scripta, sed [A] vtrobique , id est praescripta siue antescripta. [B]
Atque ad eum sane modum adducit Augustinus hunc locum epistola centesima trigesimaseptima: Quaecunque enim ante scripta sunt, vt nos doceremur, scripta sunt.
[C] Item aduersus Faustum libro decimotertio, capite vltimo. [B] Sentit enim haec
prius scripta quam erent [E] aut pateerent [B] et promissio praecedit, res sequitur, scripturae promittunt quod post exhibebitur. [D] In lectione consentiunt et
Chrysostomus et [B] Theophylactus. Eodem verbo vsus est in epistola ad Galatas
capite tertio: ante quorum oculos Christus praescriptus est. Non igitur fuerit absurdum, si praescripta accipiamus quae proposita sunt imitanda; vnde et praescriptum
dicimus, [E] exemplar ad imitandum propositum. Nec dubito quin idem legerint
Origenes et Ambrosius, quorum prior bifariam interpretatur praepositionem .
Primum de guris Veteris Testamenti, quae tametsi iam cessarunt velut vmbrae
exorta luce, tamen propter nos olim scriptis prodita sunt, quibus patefacta mysteria
ministrant salutarem doctrinam, etiam ex illis quae videbantur superuacanea. Quod
genus sunt illa: Non obligabis os boui trituranti; et quod Abraham duos habuit lios,
priorem ex ancilla, posteriorem ex libera; quod populus in deserto comedit manna,
quod bibit aquam de petra. Huius generis sunt et illa quae Paulus commemorat primae Corinth. decimo. Quin et ipsa mundi conditi historia multa nos docet, si allegoriam intelligamus. Haec omnia prius scripta sunt, quam patesceret mysterium.
Deinde exponit de scripturis propheticis: praedictum erat Iudaeis: Aure audietis, et
non audietis; videntes videbitis et non intelligetis. De nobis praedictum erat: Quibus non est nunciatum de eo, videbunt. Haec omnia quum Euangelium exhibuerit,
Sed sicut E: Nam quemadmodum BD.

Quaecunque antescripta BE:
Quaecunque enim scripta sunt. Vtrobique
est . i. praescripta, id est ante
scripta sunt. inter inualidorum et
Vnusquisque posuit A.
In lectione consentiunt et Chrysosto-
mus et D E: id ferme subindicat B C.

exemplar admissum est E: Ex Origenis interpretatione coniici non quitum est
quid legerit. Ambrosius legit scripta sunt. ad
sensum haud ita magni refert BD.
Sicut placeo . Cor. , .
Christus sibi Nov. Test.: Christus non
placuit sibi ipsi. Faber, f v: Christus
non sibi ipsi placuit. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
Cf. Adag. (),
ASD II, , p. , ll. : Qui sibi
vehementer placent quique suis ipsorum commodis impense student aliorum rebus vel
neglectis vel etiam aictis, a Graecis eleganter vocantur.
Origenes Comm. in Rom. X, , Migne PG
, B: Philautiae vitium, id est sibi ipsi
placendi.
Sed sicut caetera Vg.: sed sicut
scriptum est: Improperia improperantium
tibi ceciderunt super me. Nov. Test.: sed
quemadmodum scriptum est: Opprobria opprobrantium tibi, inciderunt in me.
improperia See below, ad Rom. , ,
n.ll. .
parum absolutus The sentence is not
entirely nished. See introd., .
contraria See introd., .
Quaecunque scripta sunt Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. : Graece in vtroque
est praescripta, siue antescripta sunt, . Cf. ASD VI, , p. , nn. 1,2.
Graecis antescripta Vg.: Quaecumque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Nov. Test.: Nam quaecunque praescripta sunt, in nostram doctrinam praescripta sunt. Modern edd. of NT
read: , (v.l.: ), Nov.
Test. reads twice.
Augustinus Epist. , (former numeration ), CSEL , p. , and Contra Faust.
XIII, , CSEL , p. .
Chrysostomus et Theophylactus Chrys. and
Theophyl. both quote twice in the
NT text in Hom. in Rom. , , Migne PG
, , and Expos. in Rom. , , Migne PG
, B.
ante praescriptus est Gal. , .
exemplar admissum est This
addition is linked to Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, FB. There Er.
defends these readings referring to his explanation in this annot. that praescribere means
both to write before and to prescribe. Cf.
Annot. in Gal. (Ante quorum oculos), ASD
VI, , p. , n.ll. about the meaning of .

, BC.
Ambrosius Ambrosiaster reads scripta
sunt, both in the quotation of the text and
in the explanation, in Er.s ed., p. , and in
and (the v.l. praescripta is mentioned
twice).
bifariam First in ll. : Primum mysterium, secondly in ll. :
Deinde euentura.
Non obligabis videbunt Quotations, partly free, from Orig. Comm. in Rom.
X, , Migne PG , BA. Cf. CWE
, p. , nn. .
Non obligabis os boui trituranti . Cor.
, in Orig. (bc) and Nov. Test. (Vg.
alligabis), free quotation from Dt. , :
Non ligabis os bouis terentis in area fruges
tuas.
quod Abraham ex libera Gal. , :
quod (Orig., C, and Nov. Test.; quoniam Vg.) Abraham vnum ex ancilla, et
vnum ex libera. Cf. Gn. .
populus in deserto comedit manna Orig.
Comm. in Rom. X, , Migne PG , C:
populus manducauit manna in deserto, reference to Ex. , , variation on . Cor. ,
; cf. Ioh. , and .
bibit aquam de petra Orig. Comm. in Rom.
X, , Migne PG , C. Cf. . Cor. , :
bibebant autem de spiritali, consequente eos,
petra, a reference to Ex. , and possibly
Dt. , .
primae Corinth. decimo .Cor. ,
.
Quin intelligamus This reference
to . Cor. , is not to be found in
Orig., but added by Erasmus himself. CWE
, p. , n. .
Aure audietis non intelligetis Orig.
A. Cf. Is. , sq.: Audite audientes, et
nolite intelligere; et videte visionem, et nolite
cognoscere, to which vv. is also referred in
Mt. , , Ioh. , and Act. , sq.;
cf. Annot. in Mt. , , and in Act. , ,
ASD VI, , p. sq., ll. , and VI, ,
p. , ll. , respectively.
Quibus videbunt Quotation from
Orig. A, quoted from Rom. , (the
Vg. and Nov. Test. read annuntiatum). This
passage refers to Is. , : quibus non
est narratum de eo, viderunt, et qui non
audierunt, contemplati sunt.
lb
duciam concipimus, et ea quae promissa sunt nobis de seculo venturo, sine dubio
euentura. De promissis item meminit Ambrosius. Atque hunc locum de propheticis scripturis interpretatur Augustinus, quale est quod modo citauit Paulus: Probra exprobrantium tibi ceciderunt super me; quae verba secundum Chrysostomum
sunt Patris ad Filium. Quum enim Iudaei clamarent: Si Filius Dei est, descendat
nunc de cruce, per Filium etiam Patrem aciebant contumelia. Quemadmodum
autem Christus per cruciatus et ignominiam peruenit ad aeternam gloriam, ita nos
debemus aequo animo tolerare malorum iniurias et conuitia, vt simul cum Christo gloricemur. Itaque praepositio non est ociosa, declarans ea quae scripta
sunt in Veteri Testamento, per Euangelium vel exhiberi vel aperiri, ne gentes crederent illa ad se non pertinere. Scripta sunt autem, non solum vt illa crederemus,
verum etiam vt imitaremur; itaque nihil vetat praescripta accipi, quae sunt oculis proposita, quemadmodum Galat. tertio Paulus dicit Christum illis ante oculos
praescriptum. Restant duo cauilla nugacissima: Multa scelera scripta sunt in Veteri
Testamento, quae non sunt proposita ad imitandum, veluti paricidium Cain; multa
item miracula, veluti de transmisso mari rubro. Iam diximus et in his esse quae
iuxta sensum mysticum nobis sunt imitanda, et commemorata scelera nos admonent, vt bonos imitemur. Et in his igitur est exemplum imitationis. Alterum est:
Multa scripta sunt, postea quam sunt facta. Verum hic agebatur de scripturis propheticis e quibus proximum attulerat testimonium. Quod si quis omnino velit esse
sententiam generalem, quoniam in omnibus latet mysticus sensus, recte dicuntur
prius scripta sub inuolucro, quae post per euangelium sunt reserata. Ac plane verum
est nihil esse in diuinis libris quod non pertineat ad doctrinam nostram. Caeterum
hic Paulus proprie loqui videtur de propheticis quae praecesserunt ac designarunt
euangelium et Christum. Dixerit aliquis haec esse minuta nec referre, si interpres
omisit syllabam. Atqui si quid simile committatur a nobis, tum in singulis apicibus
latet ingens mysterium, et sacrilegium admissum est. [B] P e r p a t i e n t i a m e t
c o n s o l a t i o n e m. Ambrosius pro consolatio|ne legit exhortationem. Est enim
, vocabulum ad vtrumque commune. Quanquam ad sensum huius loci
non ita magni refert vtrum legatur.
[] [A] I d i p s u m. , id est idem; [E] quod composite dicitur .
Siquidem nihil aliud est quam articulus praepositiuus; nec Latine redditur
gemino pronomine. [A] Et , id est inter vos mutuo vel inuicem;
de quo superius admonuimus. [E] Laurentius hic interpreti impingit geminum
consolationem E: consolationem spem B
D.
exhortationem D E: exhortatione B C.
Idipsum idem, et
admonuimus inter v. app. crit. n.ll.

(p. ) placeat et (p. ) Suscipite posuit
A.

reads: Manifestum est enim, quia quaecunque scripta sunt ad nostram disciplinam
scripta sunt, vt ex ipsa exhortatione prociamus ad spem, non didentes de promissis
si adhuc tardent. Cf. Comm. in Rom. , ,

CSEL , , pp. and .
Augustinus De cathechizandis rudibus, ,
, , CCSL , p. : Quapropter omnia
quae ante scripta sunt, vt nos doceremur
scripta sunt, et gurae nostrae fuerunt; et
in gura contingebant in eis; scripta sunt
autem propter nos, in quos nis saeculorum
obuenit.
Probra super me The Vg. reads
Improperia improperantium in Rom. ,
, and Opprobria opprobrantium in Ps.
(Vg.), , just like Nov. Test. h.l. Musurus
translation of Chrys.s Hom. in Rom. reads
in coll. DA: Et opprobria exprobrantium
PG , :
,
,
, .
Si Filius de cruce Contamination
of Mt. , and : si Filius Dei es,
descende de cruce and: si rex Israel est,
descendat nunc de cruce.
praepositio The prex in .
See the translations of this v. above, n.ll.
.
Galat. tertio Gal. , : O insensati Galatae, quis vos fascinauit, non obedire veritati,
ante quorum oculos Iesus Christus praescriptus est. Cf. Annot. in Gal. , , ASD VI, ,
pp. , ll. .
paricidium Cain Gn. , .
transmisso mari rubro Ex. , .
Iam diximus imitemur See above
in this annot., ll. : Non igitur
imitandum propositum, ll. : Primum doctrinam, and ll. : Quin
et ipsa intelligamus.
Alterum The second of the duo cauilla
(l. ).
Dixerit admissum est Cf. e.g.
Annot in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
ll. : Hic rursus libet istos quosdam
anxie religiosos appellare, qui nihil omnino
mutandum putant in diuinis literis, ne iota
quidem aut apicem, cur hic ausus est interpres
totam negationem omittere?
Per patientiam et consolationem The
same reading in Nov. Test.
Ambrosius Ambrosiaster quotes: exhortationem instead of consolationem, both in
CSEL , , pp. and .
ad vtrunque commune The
meanings exhortation and consolation are
both oered by Liddell-Scott and Lampe.
Cf. ThDNT , pp. , particularly
pp. .
Idipsum Nov. Test.: idem.
Idipsum soloecismum Idipsum is
not mentioned in the list of Soloecismi. Cf.

above Annot. in Rom. , , ll. .
articulus praepositiuus The article. is a term used by Dionysius Thrax (Uhlig, Gr. Gr. , , p. ). Er.
uses the translation which was also used by
Roman grammarians. Cf. above ad Rom. ,
, n.l. , and ASD VI, , p. , n.ll.
ad Annot. in Mt. , .
The Vg. reads in alterutrum,
Nov. Test.: mutuo inter vos.
superius In Annot in Rom. , , l. sq.
Er. paraphrases mutuam inter vos, where
the Vg. reads: eam quae inuicem est, and
Nov. Test.: mutuam. In Annot. in Rom. ,
Er. oers the translations mutuam and
mutuum, where the Vg. reads in inuicem,
Nov. Test.: alius erga alium. CWE , p. ,
n. .
Laurentius soloecismum Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Idipsum cur
dicit potius quam idem, non intelligo, idque
tam crebro. Graeci pro nostro idem habent
idipsum, seu potius nos habemus idem pro
Graeco idipsum, . In alterutrum
quoque bis dicitur non Latine, semel propter
praepositionem, iterum propter signicationem: inuicem namque, seu mutuo dicendum erat, non alterutrum, quod signicat
alterum vtrum velis, .
Laurentius soloecismum In this
addition Er. responds to Titelmans
(l. : quidam), who objected to Er.s disapproval of the word alterutrum in Collat. ,
on f r: Sed et quod postremo loco dicebat Laurentius, in alterutrum esse bis non
Latinum, hoc si verum est, bis non Latini
sunt Augustinus, Ambrosius atque Hieronymus, sanctae Ecclesiae egregii et vtique Latini
doctores. Neque enim nos modo magnicos Virgilii Maronis versus excutimus, neque
superbum illud et lacteum Liuii Romani eloquium expendimus, sed de simplicis scripturae veritate et interpretatione deli conferimus. It strikes that whereas Titelmans had
referred to Verg. and Liv., Er. draws attention to the speeches of Cic.; see also below,
n.ll. . In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, EF, Er. defends his criticism
of the use of alterutrum in Rom. , ,
but ignores Titelmanss remarks about Aug.,
Ambr. and Hier.; in Annot. in Rom. , ,
l. sq.: Domine, quis credidit auditui nostro, Er. had already responded to a similar
remark about Aug. and Ambr., as he had also
done in LB IX, BA, defending this
annot.
soloecismum, quem quidam sic excusat: Ad eum modum loquuti sunt Ambrosius
et Augustinus, homines pulchre Latini; nec hic excuti Tullianas orationes, sed agi
de simplicis scripturae veritate. Primum, vt sint illi Latinissimi, quid refert, si sic
loquantur, vtentes scripturae verbis, quod facturus erat et Cicero? Iam hic allegare
scripturae simplicitatem, quid aliud est quam agnoscere soloecismum?
[] [A] V t v n a n i m e s. , id est vt vnanimiter. [B] Interpres
legisse videtur . Neque magnopere refert ad sensum.
[] [A] S u s c i p i t e i n u i c e m. , id est: assumite
inuicem, hoc est: alius alium [B] sibi adiungat et opituletur; [A] vt respondeat
illi, inrmum in de suscipite. I n h o n o r e m. , id est in gloriam. Interpres lasciuit aectatione copiae. [B] Sentit enim Paulus ferendum fratrem, vt hoc
redundet in gloriam Dei, qui laudatur per benefacta protentium illum. Ita prorsus explicat [D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus. [E] Caeterum haec particula, in honorem Dei, adnecti potest particulae proxime praecedenti, sicut Christus
suscepit vos, adoptans in locum liorum Dei, qui vestra concordia gloricatur apud
incredulos, aut cum superiore, suscipite inuicem ad honorem Dei, aut ad vtramque: Sicut cessit in Dei gloriam, quod Christus vos clementer suscepit, ita cedet in
eiusdem gloriam, si vos alius alium susceperitis. Porro quemadmodum verum est
interdum non referre vtrum honorem dicas an gloriam, ita frequentius accidit,
vt alterum modo congruat. Habendus est honor parenti, Latine dicitur. Habenda
est gloria, non item. Honorem praefamur auribus, non gloriam. Et in honore sunt,
non in gloria, qui praecellunt dignitate et autoritate. Et populus mandat candidatis honores, non glorias. Et liberi parentibus deferunt honorem, non gloriam. At
profertur nobis Hieronymus enarrans Malachiae caput primum, cuius verba subscribam: Quod autem gloriam diximus vel honorem, et apud Graecos , et apud
Hebraeos &k vnum verbum est; sed nos pro Latinae linguae proprietate honorem
posuimus. Quid est pro Latinae linguae proprietate? Si idem sonat honor et gloria, quaenam est illa proprietas quae persuasit, vt maluerit honorem vertere
quam gloriam? Ea res arguit apud Hebraeos vocem esse pariter accommodam ad
et , apud Latinos aliquid interesse inter honorem et gloriam, quemadmodum apud Graecos nonnihil interest inter et . Exodi vigesimo, quod
est: Honora patrem et matrem, non est , sed . Et Leuitici decimonono:
Honora personam senis, est. Et Psalmo octauo coniunguntur haec duo,
, id est gloria et honore. Et Hieronymus has voces distinctim interpretatur: gloria, quum eius descensu inferi claruerunt; honore, quum vicit mortem; corona,
quum circundatus sanctorum choro triumphans rediit ex inferno. Nec prorsus idem
valent honorare et honoricare, nec claricare et honorare. Apud Graecos
sonat magnicam existimationem; vnde et dicuntur qui valent autoritate;
sonat ocii debiti persolutionem, a . Vnde dictum est: Honos alit artes, non
solum ob gloriam, sed ob praemium. Et honorare parentes non est illorum laudes
celebrare, sed omne pietatis ocium exhibere, praecipue subsidium egestatis. Quod
genus est et illud primae Timoth. quinto: Qui bene praesunt presbyteri, duplici honore
digni sunt; vbi inepte poneretur pro . Denique quanquam hoc loco non
omnino male quadrat honoris vocabulum, tamen gloria mihi videtur signicare
quiddam magnicentius. Respondet hoc dictum illi euangelico Matthaei quinto:
Vt videant opera vestra bona, et gloricent Patrem vestrum; atque illic interpres vertit
gloricent, non honorent, quum sit .
Vt vnanimes vnanimiter post

(p. ) personae posuit A; v. supra, app.crit.,
n. ll. .
BE: A.
&k scripsi cum LB: e E, & E c.
Ambrosius et Augustinus Both Ambrose and Ambrosiaster and Augustine use

alterutrum and idipsum. See also above,
nn.l. ad Rom. , .
Tullianas Cicero Alteruter is to
be found in Ciceros speeches, e.g. in Div. in
Caec. , , Marc. , , Phil. , and Verr.
, , , and also in his letters; id ipsum
in Div. I, , Opt. gen. and Ad Brut. I, ,
sq.; , ; , and , .
Vt vnanimes Nov. Test.: vt vnanimiter.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
Suscipite inuicem Nov. Test., just
like Faber, f v: Assumite vos inuicem.
sibi opituletur This addition may
be connected to criticism by Lee, who in
Annot. in annot. Er. CLVI remarked that
Jeromes translation suscipite was adopted
by Origen in Comm. in Rom. X, , Migne PG
, B. Er. does not respond to Lees comment in Resp. ad annot. Ed. Lei.
inrmum in de Rom. , .
In honorem Nov. Test.: in gloriam.
aectatione copiae Repeatedly Er. criticizes
the variation in the translations of Greek
words in the Vg. See the introd., .
PG , : ,

.
PG , A: , ,

.
Caeterum This
digression is connected to criticism from
Titelmans, Collat. f v v, to which
Er. responds in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, BC. Cf. Drysdall, p. .
Hieronymus In Comm. in Ml. , ,
CCSL A, p. the Hebrew word for

glory is transcribed as chabod. Cf. below,
n.ll. ad Rom. , .
Honora patrem et matrem Ex. , .
Honora personam senis Lv. , .
Ps. , : gloria et honore coronasti eum.
Hieronymus Ps. Hier. Brev. in Ps. , Migne
PL , B (in eius descensu).
qui valent autoritate In Gal.
, , is translated in the Vg.
as iis qui videbantur aliquid esse, in Nov.
Test. as iis qui erant in precio. Liddell-Scott
explains: from Plato, Gorg.
a, as men who are held to be something,
men of repute. Annot. in Gal. , , ASD VI,
, p. , ll. refer to Eur. Hec. :
, translated there as ab iis qui
magnae sunt existimationis. Cf. CWE ,
p. , n. .
Er. gives the same explanation
in Annot. in Mt. , , ASD VI, , p. ,
l. .
Honos alit artes Cic. Tusc. I, , . The title
of Adag. , ASD II, , p. . In Annot. in .
Thess. , , ASD VI, , p. , l. sqq., Er.
explains that this is the main point of maecenatism: owering of arts and science depends
on nancing (ll. ): Habent hoc mortalium ingenia, habent hoc studia literarum,
praesidem aliquem ac ducem desiderant, qui
suppeditet ocium, qui addat animum
Et honorare egestatis A more elaborate exposition on this theme is to be found
in Annot. in Mt. , , ASD VI, , p. ,
ll. .
Qui bene digni sunt . Tim. ,
(habeantur instead of sunt).
Vt videant Patrem vestrum In Mt. ,
this passage is followed by qui in caelis est.
lb
[] [A] A d c o n f i r m a n d a s p r o m i s s i o n e s p a t r u m. Interpres dum

alterum verbum innitum vertit in gerundium, alterum relinquit, obscurauit sententiam, quae quidem est huiusmodi: Paulus veluti nonnihil digressus redit ad id
quod instituerat. Dico, inquit, hoc est: quae diximus hactenus, huc tendunt, vt
intelligas Christum autorem esse noui testamenti, quod primum administra|uit
Iudaeis, vt Patrem ostenderet esse veracem, qui illis promiserat per prophetas. Caeterum id voluit esse commune gentibus, non ex promisso, quanquam et de illis erat
praedictum, sed ex misericordia, et hoc gratius esse donum quod non expectantibus
obtigisset. Opposuit igitur misericordiam promissis; nam in illis ius quoddam esse
videtur, hic fauor merus est. Habet enim quod expostulet, cui pollicitus sis, nisi
praestiteris, et tamen plus adfert voluptatis ac laudis quod praeter omnem spem
obuenerit boni. Proinde clare verti poterat hunc in modum: Caeterum illud est
quod dico, Iesum Christum in hoc suo functum ocio erga Iudaeos, pro veritate Dei, vt ea conrmaret quae fuerant promissa patribus; caeterum vt gentes
pro misericordia gloricarent Deum, quibus nihil erat promissum, et tamen idem
contigit quod illis. [E] Chrysostomus nihil oenditur sermone. Sunt qui putent
vtrumque verbum innitum pertinere ad . Et tolerabile est, si in priore parte
Dico accipitur, vt sit interpretantis, in altera, vt sit iubentis. Potest autem innitum accipi pro imperatiuo. Caeterum non refert quod Theophylactus
et Origenes in commentario separant hanc partem, gentes autem, quum coniunctio conglutinet. [A] Mirum est autem quanto articio Paulus sermonem suum
moderetur: quo gentes agnoscant Dei in se clementiam, vocat misericordiam; rursus ne Iudaei non ferrent illos ad communem gratiam admissos, subiicit Iudaeorum testimonia, quibus declarat et illis esse promissum, licet non tam euidenter.
[] [B] P r o p t e r e a c o n f i t e b o r t i b i i n g e n t i b u s, D o m i n e. Extat
hoc vaticinium Psalmo decimo octauo.
[] L a e t a m i n i g e n t e s c u m p l e b e e i u s. Eius, , ad Deum refertur, veluti communem futurum vtrique populo. Nam populum Dei dixit Iudaeos.
Totidem verbis haec habentur in cantico Deuteronomii. Mirum autem cur Thomas
citarit ex Esaiae capite trigesimo quinto, siue lapsu memoriae, siue quod illic simile
tractatur argumentum. Rursus mirum est nostram aeditionem cum Paulo dissentire, quae sic habet: Laudate, gentes, populum eius. Hebraei habent: Cantate gentes
populum eius. [E] Sed apostolus hoc loco sequutus est aeditionem Septuaginta,
qui verterunt: .
[] [A] E t m a g n i f i c a t e e u m. . Et adlaudate, quasi laudibus respondete, quale est . [B] Ambrosius item legit magnicate. Quanquam magnicare dictum est pro extollere et laudibus eerre. Origenes admonet in Psalmo pro magnicate scriptum fuisse: collaudate. Vnde liquet in illius
codice fuisse pro , [E] nisi forte Latinus interpres adiecit
hoc de suo. Videtur autem Runus hoc opus transtulisse, qui nihil non contaminat.
esse BE: esset A.

plebe E: populo BD.
Ad conrmandas promissiones patrum he

same reading in Nov. Test.
Interpres sententiam Er. explains
this in the next phrases. In Greek introduces two purposes rendered with innitive
constructions with dierent subjects, and
. In the Vg. the rst construction is rendered with a gerundivum (modern term for what Er. calls gerundium), but
the second with an accusative and innitive
construction, so that the coherence has disappeared (see below ll. : Caeterum
Deum). In Nov. Test. Er. translates with a
gerundivum construction and a clause of purpose: ad conrmandas promissiones patrum:
caeterum, vt gentes pro misericordia gloricent Deum.
gerundium In modern grammar: gerundivum, which generally expresses obligation.
Ernout-Thomas, p. sqq.
Dico, inquit Sc. Paulus, in v. a.
Chrysostomus conglutinet An addition under the inuence of criticism by Titelmans, as is made clear by Sunt qui .
See Er.s response in Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD, which begins with: Hic vult
vtrumque innitum referri ad verbum praesens .
PG , sq., does not make any remark
about the sentence structure and interprets
as
an eect of : in contrast with the Jews
the gentiles have not received promises, but
have been saved by Gods mercy. So they owe
gratitude to Him.
Potest imperatiuo Cf. above, Annot. in Rom. , , l. sq.: Graecis est mos
innitiuum pro imperatiuo ponere.
Migne PG , BD, discusses
in a separate
lemma.
PG , AC., the Vg. text is quoted, but
a full stop is placed before Gentes.
Propterea Domine Nov. Test.: Propter
hoc contebor tibi in gentibus.
Psalmo decimo octauo Ps. (Vg. ),
(Vg.: nationibus instead of gentibus).

Laetamini plebe eius Nov. Test.: Gaudete gentes cum populo eius.
populum Dei Hebr. , and , : populo Dei, . Petr. , : populus Dei. CWE
, p. , n. refers to Rom. , : populum
suum, Dt. , : populus eius, and Rom.
, : plebem suam.
cantico Deuteronomii In the
song of Moses in Dt. , , this period reads
in Hebrew: &n eY, cause his people
to cry for joy, nations, in the Clementina:
Laudate, gentes, populum eius. The LXX
translation of Dt. , is given below, in
l. ad Rom. , .
Thomas In Super Rom. lect., cap. ,
, n. , Cai, , p. , Thomas quotes
from Is. , : Laetabuntur coram te, sicut
qui laetantur in messe, and , : Laetamini
cum Ierusalem, et exsultate in ea, omnis qui
diligitis eam. CWE , p. , n. , mentions that the reference to Is. is listed
as a v.l. in the Parma edition of the Opera
omnia, Paris, , vol. , , n. :
Al. Isai. : Laetamini Gentes, cum plebe
eius;
Hebraei eius This passage from Dt.
, reads in Hebrew: &n eY The
Hif"il of means cause to cry (KoehlerBaumgartner); so this text could be translated as cause to cry over His people, o you
nations. The Vg.: Laudate, gentes, populum
eius, LXX : .
Et magnicate eum Nov. Test.: et collaudate eum.
The reading of LXX. In modern
edd. of NT mentioned in the app. crit. as
v.l. for (the usual ending of the
third person plural of the imperative in NT.
Blass-Debrunner, p. , , ).
Ambrosius magnicate Ambrosiaster, in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom.
, BC.
Videtur Runus contaminat
Runus of Aquileia. Er. often criticizes his
translations of Origens work. See introd., .
lb
[] [B] E r i t i l l a r a d i x I e s s e. Hoc testimonium extat apud Esaiam capite

vndecimo; quod tamen Paulus adduxit iuxta translationem Septuaginta, sicuti
pleraque solet. Iuxta Septuaginta sic legimus: Et erit in die illa radix Iesse, et qui
consurget, vt princeps sit gentium; in ipso gentes sperabunt, et erit requies eius honor.
Iuxta veritatem Hebraicam hoc modo: In die illa [E] erit [B] radix Iesse, qui stat
in signum populorum, ipsum gentes deprecabuntur, et erit sepulchrum eius gloriosum.
Hieronymus admonet pro requies eius apud Hebraeos haberi &", in qua dictione
consenserunt omnes interpretes; quod tamen Hieronymus vertit: sepulchrum eius,
volens explicare sensum alioquin obscuriorem. Nam [C] menucha [B] requiem
sonat, sed proprie eam quam precari solemus defunctis. Ita licet verbis dissonent
Septuaginta et Hieronymus, tamen in sententia consentiunt. Caeterum quod vertit:
stat in signum, Hebraeis est " &. Porro vexillum sonat siue trophaeum,
item miraculum re testatum; sensus fere idem est quod sub vexillo principis agat
populus. Porro deprecabuntur Hebraeis est e]E quod est requirent. Petit autem
qui requirit, et sperant qui concurrunt ad aliquem. Illud adiiciam, particulam et
erit requies eius honor, licet sit apud Esaiam et apud Origenem in contextu, tamen
non apparet additam a Paulo, quum nec apud Graecos reperiatur nec ab Origene
explicetur nec apud nostros vsquam adscribatur. [A] E t q u i e x u r g e t. [B]
. Exurgens, quod tametsi praesentis temporis est, tamen interpres non
absurde vertit in futurum, quod adhaereat verbo futuri temporis, , id est erit.
Alioqui poterat et ita verti: [A] , id est: et qui exurgat ad
imperandum.
[] C e r t u s s u m a u t e m. , id est persuasum habeo. | P l e n i
e s t i s d i l e c t i o n e. , id est bonitate. Interpres legisse videtur . [E] legit et interpretatur Chrysostomus, et huic succinens
Theophylactus. Indicant enim hoc verbo declarari virtutem vniuersam. Origenes
autem quum in commento legat bonitatem, tamen in contextu deprauauit aliquis
dilectionis; quod idem suo more fecit interpres Theophylacti. [A] Est autem hic
bonitas, quae opponitur maliciae, non quae respondet , vt sit benignitas. I t a v t p o s s i t i s a l t e r u t r u m. , id est:
potentes et alios admonere. [B] Atque ita quidem interpretatur Theophylactus.
Erit illa radix E: Et erit in die illa radix B

D.
veritatem Hebraicam E: Hebraicam veritatem BD.
stat BD: stet E.
menucha CE: menuchatho B.
dissonent E: dissonant BD.
e]E E: eg]E BD.

exurget CE: exurget regere gentes A.
BE: A.
Alioqui poterat et ita verti CE: Et qui
exurget regere gentes B.
A E: BD.
Erit illa radix Iesse Nov. Test., just like

Faber, f v: Erit radix Iesse. Vg. editions
from about read: Et erit radix Iesse.
The addition of illa is from a wrong interpretation of illa in Is. , . See next note.
Esaiam gloriosum Is. , , in
LXX :
, .
The Latin quotations are taken from Hier.
Comm. in Is. IV, , , CCSL , p. .
The Vg. reads: In die illa radix Iesse, qui stat
in signum populorum, ipsum gentes deprecabuntur, et erit sepulcrum eius gloriosum.
Hieronymus consentiunt Comm.
in Is. IV, , , CCSL , p. . After
the translations from Hebrew and the LXX
as oered by Er., Jerome lets follow: Pro
requie eius in Hebraico positum est mnuatho,
quod omnes similiter transtulerunt. Pro honore quoque in Hebraico legitur chabod, quod
perspicue gloriam sonat. Et est sensus: erit
mors eius gloriosa, vt impleatur illud quod
Saluator in Euangelio deprecatur [Ioh. , ]:
Pater, glorica me gloria, quam habui prius
quam mundus esset apud te. Dictum est de
natiuitate eius, dictum de ceteris in medio
sacramentis; venit ad mortem, quae non consueto mortalium nomine, sed quia in Christo
erat vita perpetua, requies appellatur. Nos
autem, vt manifestum legenti sensum faceremus, pro dormitione et requie, altero verbo,
sed eodem sensu, sepulcrum vertimus. Stat
in l. is the reading in Is. , of Comm.
in Is. in both Er.s ed. of Jeromes Opera
omnia and CCSL , p. .
deprecabuntur requirent RSV reads
seek. The verb has many meanings
according to Koehler-Baumgartner: seek with
care, care for, inquire after, worship, search
after, inquire, require, require account, ask for,
work for, apply to, etc.
Esaiam See above, n.ll. .
Origenem Comm. in Rom. X, , Migne PG
, C.
Et qui exurget The same reading in Nov.
Test. BE (exurgit A).
Alioqui imperandum Er. objects to
the grecism exurget regere.
Certus sum autem Nov. Test.: Persuasum
enim habeo.
Certus sum habeo Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Quod hic ait: Certus
sum, , superius dixit: condo, vbi
ait: Scio et condo in Domino Iesu, ; quod proprie, vt dixi, dicitur persuasus
sum siue persuasum habeo, siue pro certo
habeo., and Fabers translation, f v: Persuasum autem habeo. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
Pleni estis dilectione Nov. Test.: pleni
estis bonitate.
This word is not to be found

in Liddell-Scott, Lampe, Pape-Sengebusch
and Passow. Er. may suggest that the translator makes an association with , which
is a v.l. mentioned by Tischendorf. Cf. CWE
, p. , n. .
, CD.
vniuersam The translation of ,
the word used by both Chrys. and Theophyl., which means complete, entire, perfect (Liddell-Scott).
PG , A the text is quoted as: pleni
estis bonitate, and the comment starts as
follows: Eadem ratione qua supra diximus
repleri omni gaudio et omni pace credentes,
etiam hic plenos esse bonitate et omni scientia
eos ad quos t sermo conrmat. (Merlinus, f
r, reads dilectione in the Bible text and
pace omni and plenos esse bonitate. CWE
, p. ). N. refers to Rabanus Maurus,
Enarrationes in Epistolas Pauli, VIII, Migne PL
, : Certus sum autem, fratres mei, et
ego ipse de vobis, quoniam et ipsi pleni estis
dilectione, repleti omni scientia, ita vt possitis
alterutrum monere.
interpres Theophylacti Persona gives as
translation of the NT text on f v:
dilectione, but writes in the comment: nec
bonitatem dixit habetis, sed pleni bonitate
estis.
bonitas maliciae
benignitas See also above, l. sqq. ad Rom.
, , and l. sqq. ad Rom. , .
Ita vt possitis alterutrum Nov. Test.: valentes etiam inuicem alius alium (alios A).
The reading of Nov. Test. A. Nov.
Test. BE read , like modern edd. of
NT. Cf. ASD VI, , p. , nn. 6,7,8.
Theophylactus Theophyl. explains in Expos.
in Rom. , , Migne PG , D:
, , ,
, , . Persona, f v: Nam
nihil prodesset si essemus bonitatem adepti,
nec scire quemadmodum illa vtendum sit,
propterea omni scientia subdidit, vt possitis alterutrum monere, hoc est non solum
vos discere, sed alios commonefacere et castigare.
[E] Ex enarratione Chrysostomi non liquet quid legerit, nisi quod semel habetur
, bis . [A] Apparet interpretem legisse pro . [B] Et
sane magis probo. Sensus est enim: Tantum valetis scientia et charitate,
vt citra admonitionem meam possitis ipsi vos inuicem admonere, si sit opus.
Adque eum modum Ambrosium legisse declarat ipsius interpretatio: Non dixit,
inquit, vt inuicem se doceant, sed admoneant. Nec enim ociosum est , quod
apud Graecos saepenumero sonat sponte aut vltro, velut apud Homerum:
/ ; id est: Cur me festinantem et vltro incitas? Nec est
ociosa coniunctio apud Paulum, vt nec apud Homerum; refertur enim ad Paulum
admonentem, vt intelligas: etiam si ego non admonerem vos, ipsi vos inuicem
admonere possitis.
[] A u d a c i u s a u t e m. Audacius dixit pro familiarius siue liberius; et
referendum est ad partem superiorem: Non est opus vobis mea admonitione,
quum ipsi possitis inuicem id facere; tamen fretus bonitate vestra non veritus
sum ad vos scribere, commonefaciendi gratia magis quam docendi. Quod quo
dilucidius esset lectori, nos vertimus: Sed tamen audacius. [D] Hoc schemate
frequenter vtitur Paulus, quo lenimus quod poterat oendere. [A] E x p a r t e.
. Hoc adiecit, mitigans quod dixerat: audacius; perinde valet quasi dicas:
aliquantulum; admiscuit enim nonnulla liberius dicta, de stulta sapientia, de idolis,
de libidine praepostera. Proinde dicit se quaedam liberius loquutum, non quod illos
contemneret, sed quod illis deret, veluti peculiaris illorum apostolus. Plus enim
audemus apud illos quos familiarius amamus.
[] S a n c t i f i c a n s e u a n g e l i u m D e i. . Quasi rem sacram
operans, vt respondeat ad , qui proprie sacrorum [E] aut rei publicae
[A] minister est, [B] et , fungi administratione sacrorum. Augustinus in
libello quo quaestiones aliquot explicat in epistolam ad Romanos, pro sancticans
legit consecrans, propius exprimens Graecam vocem. Voluit enim Paulus praedicationem euangelii rem videri cum primis sacram ac veluti victimam Deo gratissimam, quod gentes redderet Christo dignas. Atque huius sacri se veluti sacricum
facit. Id autem solet requiri in hostiis, vt pura sit ac sancta et ad rem diuinam
legitima; quod alibi Paulus vocat. Annotauit hac de re nonnihil Origenis
interpres. [E] Chrysostomus autem diligenter Graecae vocis emphasim explicat. [B]
Vox Graeca composita est ab , sacrum, et , opus; inde , operari
sacris. [A] Inde sequitur , id est oblatio. A c c e p t a e t s a n c t i f i c a t a.
Et copula redundat, [D] nec addebatur in codice Constantiensi. [A] Nam sancticata refertur ad id quod proxime sequitur, in Spiritu Sancto[B] hoc est per Spiritum Sanctum, [A] vt ostendat nihil deesse suo sacricio, [B] quod ipse Spiritus
Sanctus consecrarit.
[][A] H a b e o i g i t u r g l o r i a m. , id est gloriationem; hoc est:
habeo de quo glorier. A d D e u m. , id est: in his quae ad Deum
libidine BE: fornicatione A.
Romanos CE: Rhomanos B.
Origenis interpres E: Hieronymus

Origenis interpres BD.
Ex enarratione Chrysostomi is connected to the criticism by
Titelmans of Er.s disapproval of the word
alterutrum, mentioned ad Rom. , ,
n.ll. . Er. writes there that Chrys.
quotes in his entry but in his comment reads ; he thinks this the correct
reading, though he had followed the other. In
, and Giberti, f r and v, only
is to be found, both in the entry text: , and in the comment:
,
;
, ,
. ( om. Giberti).
Ambrosium admoneant Ambrosiaster, in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom.
Homerum Il. VIII, sq.
Cur me incitas? In Adag. (Currentem incitare), ASD II, , p. , ll.
, Er. quotes from these vv., but completely.
Audacius autem Nov. Test. BE: Sed
tamen audacius (Audacius autem A). Cf.
below, l. . ASD VI, , p. , n. 1, refers
to Rom. , , and the Annot.
Hoc schemate The gure of speech which
Er. explains in this sentence. CWE , p. ,
n. , 4 refers to Annot. in Rom. , ,
where Er. adds Siquidem illud simul consolari subiecisse videtur non ad diuersa digrediens, sed velut expositione molliens quod dixerat, ad conrmandos vos; ne quid oenderetur Romanorum arrogantius ingenium in
order to soften what he had written.
Ex parte The same reading in Nov. Test.
Sancticans Dei Nov. Test.: administrans euangelium Dei.
Sancticans oblatio The
additions refer to Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, FA, Er.
mentions that Titelmans criticized the translation administrans with the words: Non
ad plenum exprimis, but that it was completed with vt at oblatio gentium accepta.
Er. observes that Titelmans bases his remarks
on Er.s own annot. Cf. the quotation from
Orig. in n.ll. ad Rom. , . See
ASD VI, , p. , n. 4, about administrans.
Augustinus Expos. propos. Rom. (), ,
CSEL , p. .
Atque facit Cf. Phil. , : Sed
et si immolor supra sacricium, et obsequium

dei vestrae, gaudeo, et congratulor omnibus
vobis, and Annot. in Phil. , , ASD VI,
, p. , ll. : Sentit [Paulus] suam
mortem et vincula victimam quandam esse,
cuius ipse sit minister et sacricus semetipsum
immolans pro de illorum et hoc nomine
gaudet.
sacricum Refers to . Sacrum
vel sacricium faciens; also used as a substantive. L. Diefenbach, Glossarium LatinoGermanicum mediae et inmae aetatis, Frankfurt am Main, , oers s.v. the meaning:
prister (priest).
See above, ll. , ad Rom. ,
.
Origenis interpres Comm. in Rom. X,
, Migne PG , B: Quod nos habemus, sancticans euangelium Dei, Graeci
magnicentius dicunt: ; quod licet non plene a nobis,
posset tamen dici sancticans euangelium
Dei; per quod ostenditur sacricale opus esse
annuntiare euangelium. Idcirco denique subiungit: vt at oblatio accepta, sancticata in
Spiritu Sancto.
Migne PG , , Chrys. comments on this
v.: ,
, ,

.
emphasim Er. refers to the stress which
Paul lays on his work by using the professional
terms and , which
Chrys. renders as and ,
as is rendered in the previous note.
Accepta et sancticata Nov. Test., just like
Faber, f r: acceptabilis, sancticata. Cf.
ASD VI, , p. , n. 5.
codice Constantiensi A codex from Constance. See introd., .
Habeo igitur gloriam Nov. Test.: Habeo
igitur quod glorier (gloriationem A). Faber,
f r: Habeo profecto vnde glorier. Cf.
ASD VI, , p. , n. 1.
Habeo pertinent Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Graece potius
est gloriationem, , quod alius forte
transferret: habeo vnde glorier; nam habeo
gloriationem non dicitur, neque est ad
Deum, sed in his quae ad Deum sunt; quod
forte idem ille alius transferret: in his quae
lb
pertinent. Interpres omisit articulum . [E] Non immutat quidem sensum additus
aut omissus articulus; habet tamen vim discernendi vel excipiendi; quod genus est
illud huius epistolae capite primo, . Id indicat tacite Chrysostomi, Theophylacti et Origenis interpretatio, dum admonent non esse gloriandum in quibuslibet, non in operibus, non in sapientia, sed tantum in his quae sunt gratiae diuinae.
[] [A] N o n e n i m a u d e o. , id est audebo vel ausim. Nam hoc
ceu prooemiolo pariter et arrogantiae crimen excludit et sibi dem apud lectorem
conciliat. [B] E o r u m q u a e p e r m e n o n e f f e c i t. Ambrosius sic interpretatur, quasi Paulus non possit quicquam commemorare eorum quae ad laudem
praedicationis pertinent, quae per ipsum praestita non sint | auxilio Dei. Ipsius
verba subscribam: Gloriam habere se dicit apud Deum per Christum Iesum. Credens
enim et seruiens Christo Iesu in conscientia pura, meritum sibi fecit apud Deum Patrem,
intantum vt nihil deesse dicat quod non per illum operatus sit Christus, ad exhortationem gentium. Ac mox: Seruiens enim Christo gloriam habet ad Deum, intantum vt
indigere non habeat aliquid diuinae virtutis, quod sibi praestitum non sit a Deo, sed
omnia se, quia idoneus inuentus est dispensator, consequutum quae ad conuersionem
gentium per signorum virtutem procerent. Origenes diuersam sequitur sententiam,
nimirum hanc: nolim alienorum factorum laudem mihi arrogare, tantum ea dicam
quae per meipsum eecit Christus. Et huius verba subscribam: Quae loquor, inquit,
non sunt alieni operis verba nec alienorum gestorum laudator eciar, sed quae scio
Christum per me eecisse, haec vobis scribo, quae per obedientiam gentium verbo in me
et opere expleuit. Origenis interpretatio mihi magis probatur, non modo quia modestior est magisque cohaerens cum his quae sequuntur, Sed sic praedicaui euangelium
(nam hanc partem opponit superiori, quod pugnent inter se, narrare ab aliis facta et
ita praedicare, vt nusquam praedices vbi praedicarint alii), verumetiam quod non
videam quomodo sensus qui placet Ambrosio, ex Graeco sermone possit elici. Is ad
hunc habet modum: .
Illud certum, eorum non posse referri ad caeteros apostolos, sed ad ipsa facta. Poterit
et hic sensus esse tertius: Non ausim quicquam loqui de factis meis, sed tantum de
iis quae Christus per me gessit. Verum Origenicae interpretationi palmam tribuo.
Emphasis enim totius sermonis est in pronomine me, per quod excluduntur aliena
facta. Vtramque sententiam interpretatione miscet ac complectitur [E] Chrysostomus ac [B] Theophylactus: Non iacto quod ipse non fecerim; imo quod feci, non
ego feci, sed Christus per me. [A] Et eecit praeteriti temporis est, non praesentis;
commemorat enim quae iam gesserat.
[] [B] P r o d i g i o r u m i n v i r t u t e S p i r i t u s S a n c t i. Graece est Spiritus Dei: . Atque ita sane legit Origenes [E] ac Chrysostomus [B] et huic consentiens Theophylactus. Quanquam secus habet Ambrosius,
ac vetusta [E] Latinorum [B] exemplaria. [E] Nec mirum, si Origenes enarrans
sensus esse E: esse sensus BD.
Et eecit gesserat inter (p. )

vndique et Sic autem posuit A.
ad Deum pertinent vel quatenus ad Deum
pertinet, . Faber translated, f r: Habeo profecto vnde glorier,
and commented, f r: Si sermo Latinus pateretur, dicendum potius esset habeo
igitur gloriationem in Christo Iesu, in iis
qui ad Deum. Nam doxa gloria interpretatur et cauchesis potius gloriatio. The translation gloria instead of gloriatio had already
been pointed out in Orig. Comm. in Rom. X,
, Migne PG , B: Sciendum sane
est quod hic Latini gloriam pro gloriatione
posuerunt.
Rom. , . In the annotation
to this v. Er. does not draw attention to the
signicance of in this context.
Chrysostomi Hom. in Rom. , , Migne
PG , : , , ,
,
.
Theophylacti Expos. in Rom. ,
, Migne PG , A:
,
, ,
, .
Origenis Comm. in Rom. X, , Migne
PG , AB: Vera quidem gloriatio ad
Deum non est, nisi illa quae est in Christo
Iesu. Sine Christo autem gloriari in Deo tale
est, quale si quis dicat posse se habere gloriam
apud Deum sine iustitia, sine sapientia, sine
veritate.
Non enim audeo Nov. Test.: Non enim
ausim. Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
prooemiolo Er. likes diminutives. See introd., .
Eorum eecit Nov. Test.: eorum
quae non eecit Christus per me. ASD VI,
, p. , n. 3, observes that late Vg. edd.
and many Vg. mss. read ecit. This passage
is included in the list of Loca obscura (ed. D,
f Oo v: Eorum quae per me non eecit,
locus varie expositus).
Ambrosius expleuit Ambrosiaster.
These quotations are identical to Er.s ed.,
p. . Cf. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and .
, BC: Quae loquor ecior; sed
expleuit.
his quae sequuntur Rom. , : Sic autem
praedicaui Euangelium hoc, non vbi nomina-
tus est Christus, ne super alienum fundamentum aedicarem.

Sed sic praedicaui euangelium Rom. , ;
Nov. Test.: ita (porro add. Ac BE) annitens
praedicare euangelium.
palmam tribuo Cf. Adag. (Palmam
ferre), ASD II, , p. sq., ll. :
Palmam ferre et palmam tribuere et palmam praeripere et his consimiles orationes
prouerbiali schemate dictae sunt.
Emphasis See introd. .
Migne PG , :
, .
, , ,
, .
, .
Migne PG , C: , ,
, ,
. ;
, ,
.
Et eecit praesentis See above, n.ll.
.
Prodigiorum Sancti Nov. Test.:
prodigiorum per potentiam (in potentia A)
spiritus Dei. Faber, f r : prodigiorum in
potestate spiritus Dei. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1 and p. , n. 3.
In modern edd. of NT
(in Aland et al. between square brackets), v.l. . Metzger, Text. Comm., p.
argues this option as a compromise between
dierent mss.
Origenes Orig. quotes the NT text as
Spiritus Dei in Comm. in Rom. X, ,
Migne PG , A and B, but writes Spiritus Sancti in his explanation in C.
Chrysostomus Chrys. Hom. in Rom.
, , Migne PG , .
Migne PG , C.
, and Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and : in virtute Spiritus
Sancti.
vetusta Latinorum exemplaria See the app.
crit. in Wordsworth-White.
Origenes See above, n.l. .
lb
meminit Spiritus Sancti, quum Dei Spiritus sit Spiritus Sanctus. Sed vox Dei magis
exprimit autoritatem miraculorum. Nec in Ambrosiano commentario quicquam est
quod declaret illum legisse secus quam Spiritus Dei. Hoc loco Chrysostomus tecte
notare videtur quosdam episcopos qui mitris, pedis ac stolis sibi vindicant autoritatem, quum Paulus longe praestantioribus argumentis se probet apostolum, magnitudine miraculorum et prouentu doctrinae euangelicae; quorum tamen nihil arrogat sibi, sed vniuersam gloriam Deo transscribit, vir et modestissime magniloquus
et magnice modestus, in Christo superbus, in se humilis. [A] P e r c i r c u i t u m.
, id est et in circuitu siue vndique.
[] S i c a u t e m p r a e d i c a u i. Graeca nonnihil dissonant a Latinis:
, Sic autem adnitens praedicare euangelium. Est
autem velut ambitiose conari quippiam. Ita Paulus sancta quadam
ambitione abstinuit ab his locis in quibus reliqui apostoli praedicauerant, vt ipse
esset pater et autor suae gentis. [E] Emphasim verbi verbo tantum
indicauit Chrysostomus, dicens apostolum id gloriae causa fecisse, quod studio
abstinuerit ab iis qui iam audierant euangelium. Ambrosius exposuit per nitendi
verbum. [A] Caeterum coniunctio , etiamsi commode reddi non poterat, tamen
Graecis haud quaquam est ociosa; signicat enim adiici quiddam magni momenti
quod rem vehementer augeat, id quod nos per adeo siue porro solemus eerre,
veluti si dicas: Alui cunctos, atque adeo solus, siue Alui cunctos, porro solus alui.
[] [E] R e p l e u e r i m e u a n g e l i u m C h r i s t i. Pronomen hic non
vertit interpres, atqui alias addidit , satis dure. Deinde euangelium hic appellat
euangelii praedicationem, qua in tot regionibus perfunctus erat. Quanquam aptius
erat impleuerim aut compleuerim quam repleuerim. Non dissimili gura dictum
opinor in Euangelio: Prius quam consummabitis omnes ciuitates, pro eo quod
erat: prius quam peragraueritis omnes ciuitates. Annotauit Chrysostomus quod
non dixit se praedicasse, sed implesse, hoc est: nihil omisisse quod ad dum ac
strenuum euangelistam pertineret.
| [] [A] E t q u i n o n a u d i e r u n t d e e o i n t e l l i g e n t. De eo redundat.
Quanquam intelligitur [B] e superiore parte repetitum.
[] [A] P r o p t e r q u o d i m p e d i e b a r p l u r i m u m. , id est: Quapropter etiam impediebar saepenumero.
Nam id quoque signicat aduerbii vice positum; et ita exponunt
Graecanica scholia, [B] nominatim et euidenter [E] Chrysostomus ac [B]
Per circuitum vndique inter
(p. ) conciliat et Et eecit posuit
A, inter gesserat et Prodigiorum
PG , sq. and Giberti, f v:
, ,
.
posuerunt BD.
praedicaui E: praedicauerim AD.
BE: A.
[Merlinus: ] , .
. ; , . ,
, ,
, , ,
. In my opinion it
cannot be deduced from this passage that
Chrys. covertly criticizes certain bishops who
lay claim to authority by outward appearances. Er. uses it to point out an abuse of his
own age. Cf. below, Annot. in Rom. , ,
ll. sq. and .
Per circuitum Nov. Test.: et in circumiacentibus regionibus. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 5.
in circuitu The reading of some mss. and
Latin Fathers (Wordsworth-White and CWE
, p. , n. 2). In Mc. , the reading
of the Vg. and Nov. Test. A, in Nov. Test. BE
replaced with vndique circumiacentes (ASD
VI, , p. , n. 5).
Sic autem praedicaui In the Vg. follows
Euangelium hoc. Nov. Test.: ita porro
(porro om. A) annitens praedicare euangelium. Cf. ASD VI, , p. sq., nn. 1,2,3.
Graeca quippiam Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Graece est: sic
tamen cupiens siue annitens siue elaborans
euangelizare vel Euangelium praedicare,
.
Emphasim verbum This
addition is a response to the objection from
the conference of Valladolid against the suggestion that Paul nourished a bad ambition,
as apparent from Apolog. adv. monach. hisp.,
LB IX, DA. For Emphasim see
introd., .
PG , sq.: ,
, .
,
.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed. reads,
p. : Non sine causa illic se praedicare niti
dicit, vbi non nominatus est Christus. Cf.
and .
coniunctio Cf. ASD VI, , p. sq.,
n. 2.
Repleuerim euangelium Christi Nov. Test.:
impleuerim euangelium Christi.
Pronomen In both the Vg.
and Nov.Test. is rendered in the verb. In
the Vg. vos is added in Mt. , , where
is translated as non est
meum dare vobis, and in Eph. , , where
is rendered as Et vos patres. CWE

, p. , n. 2. Cf. Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , ll. , and in Eph.
, , ASD VI, , p. , l. .
impleuerim The translation in Nov. Test.
Euangelio In Annot. in Mt. , , ASD
VI, , p. , l. sqq., Er. criticized
the reading of the Vg.: non consummabitis
ciuitates Israel, donec veniat Filius hominis. After asking: Num illi aedicabunt
ciuitates?, he explained: Nam sensus est Filium hominis cito venturum, et priusquam illi
possint peragrare omnes ciuitates Israeliticas.
This subordinate clause may have been on his
mind when he wrote this passage. Nov. Test.:
Non perambulaueritis omnes ciuitates Israhel, quin iam venerit lius hominis.
Chrysostomus See Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , where Chrys. refers to vv.
b and a:
,
. , .
Et qui non audierunt de eo intelligent Nov.
Test.: Quibus non est annunciatum de eo,
videbunt.
De eo The repetition of this is omitted in
the Clementina and in the Strassburg ed., but
added in the Basel and edd.
Propter quod plurimum Nov. Test.:
Quapropter et praepeditus (impeditus A)
sum saepe.
Cf. Blass-Debrunner, p. ,
, , n. : (= v.l. ).
Comm. in Rom. , , Migne PG , B,
comments: [Rom.
, ],
.
.
Chrysostomus Sancto The
additions are connected with Titelmans criticism of the translation saepe, as is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
AB; there Er. also refers to Chrysostom and Act.; moreover, answering Titelmans
suggestion that Paul was prevented by the
Holy Spirit from going to Rome, just like in
Act. , , Er. feels supported by the sequel,
which indicates that Pauls evangelizing activities prevented him from coming (vv. ).
Cf. CWE , p. , n. .
Migne PG , , Chrys. alludes to Rom. ,
: ,
.
Theophylactus. [A] Saepius enim conabatur et semper obsistebant negocia, quibus

detinebatur. Porro illud impeditus sum est , quod signicat rem
coeptam interrumpi; [B] vt aptius futurum fuerit inhibitus sum siue praepeditus
sum; [E] quemadmodum in Actis destinans procisci in Bithyniam prohibitus est
a Spiritu Sancto.
[] [A] L o c u m [E] n o n [A] h a b e n s. , id est: quum non
amplius habeam locum. Caeterum locum intelligit vacuum, quem ob id quaerebat,
quo plus esset fructus, sicut ante dixerat. E x m u l t i s i a m p r a e c e d e n t i b u s
a n n i s. , id est a multis annis [B] siue multis iam annis. Nec
video cur interpres putarit addendum aliquid, quum sermo de sequuturis annis non
possit intelligi.
[] [A] Q u u m i n H i s p a n i a m p r o f i c i s c i c o e p e r o. , . Vt si prociscar in Hispaniam, veniam
ad vos. Quanquam quidam Graeci codices habebant , non . [E] Si disiunctim legatur, sonat Vt si; si coniunctim, verti poterat simulatque, vt indicet id
breui futurum. [A] Caeterum Graeci [C] scriptores, Paulum sequuti, [A] fraudant
Hispaniam prima regionis syllaba; quam illi solent huiusmodi dictionibus addere,
dicentes: espero pro spero, expecto pro specto, [B] idem facientes in hac dictione quod Latini facimus in Iscariote. [A] S p e r o e n i m q u o d p r a e t e r i e n s
v i d e a m v o s. . Quando video Fabrum oendi sermone, sic Latine verti poterat: Nam
spero futurum, vt isthac iter faciens videam vos, et a vobis producar siue deducar illuc. Q u o d p r a e t e r i e n s. , id est pertransiens siue isthac
iter faciens. [E] Caeterum illa verba videntur adiectitia, vel
hoc argumento quod Chrysostomus non attingit, licet addantur apud Theophylactum. Ambrosius legit Quum in Hispaniam procisci coepero, videbo vos, et a vobis
praemitti illuc. Si locus vacat mendo, Ambrosius sic ordinat: Cupiditatem habens
venire ad vos, multis iam annis, quum in Hispaniam procisci coepero, et a vobis
deduci illuc; vt vtraque pars, venire et deduci, pertineat ad nomen desiderium.
Sed coniecto scripturam esse mutilam. Si tollatur Graeca coniunctio , quae non
est apud Latinos, nihil habet incommodi sermo, vt coniunctim referatur ad
superiora, hunc in modum: Quum non habeam locum vacuum in hisce regionibus, et alioqui cupidus sim multis iam annis veniendi ad vos, simulatque prociscar in Hispaniam, spero fore, vt in transitu vos videam, et a vobis eo prociscens
deducar. Interpres futuri temporis verba vertere solet per incipiendi verbum. At hic
Graeci legunt . Caeterum inepte vertit quisquis fuit
praemittisic enim legit Ambrosius, quum sit ocii gratia deducere prociscentem. Interpres Origenis secus ordinat enarrans: Quum in Hispaniam prociscar,

coeptam D E: ceptam A C, certam B.
quo E: quod AD.
Ex multis a multis annis E: A multis a multis annis AD; inter interrumpi et Locum posuit A.
procisci coepero BE: pro ce. A.

BE: A.
BE: A.
Quando BE: i. Quando A.
sermone D E: latinitate AC.

isthac E: istac AD.
Quod praeteriens faciens inter
specto et Spero posuit A.

Migne PG , CD, Theophyl. also
refers to Rom. , and adds the explanation
of as .
in Actis Sancto Act. , , in the
Vg.: tentabant ire in Bithyniam; et non permisit eos Spiritus Iesu.
Locum non habens Vg.: vlterius locum
non habens. Nov. Test.: Quum non amplius
habeam locum. Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
ob id quo Examples of ob id
followed by a nal clause, from Plaut. and Cic.
on, are oered in ThLL IX, , sq.
ante Rom. , : vt aliquem fructum
habeam et in vobis.
Ex multis iam praecedentibus annis
Nov. Test.: multis iam annis. NT : .
Nec video intelligi In the Vg.
praecedentibus is added. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 3.
Quum coepero Vg.: cum in Hispaniam procisci coepero. Nov. Test.: quandocunque iter instituero (fuero profectus A)
in Hispaniam.
Quum in Hispaniam videam vos
Cf. Valla, Annot., Garin, , p. sq.: Graece
est: vt si prociscar in Hispaniam, veniam ad
vos; spero enim fore, vt transiens videam vos;
,
,
.
Also the
reading of Nov. Test. like that of Valla (cf.
the previous note). Modern edd. of read
and mention
in the app. crit. Cf. ASD
VI, , p. , n. 3, Metzger, Text. Comm.,
p. and CWE , p. , n. , and for
Moulton, III, , , p. and BrassDebrunner, p. , , n. .
Graeci codices specto The
addition may be connected with criticism
of the spelling by Stunica, which is
apparent from Ep. , l. sq., Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll. ,
and pp. , ll. , and to which
is referred in ASD VI, , p. , n.l. and
VI, , p. , n.ll. .
illi The Spaniards.
idem facientes in Iscariote Here Er.

suggests that the I is an addition, whereas it
belongs to the original name. But in Annot.
in Mt. , , ASD VI, , pp. , sq., he
writes: Nec est Schariotes, quemadmodum
habetur in nostris codicibus, sed Iscariotes.
Cf. ASD VI, , p. , nn.ll. and
, and Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX,
, p. , n.l. .
Spero videam vos Vg.: spero quod
praeteriens videam vos, et a vobis deducar
illuc. Nov. Test.: Spero enim fore, vt isthac
iter faciens, videam vos, et a vobis producar
illuc.
Fabrum oendi sermone Faber Stapulensis
translated, f r: spero enim transeundo
videre vos et a vobis comitari illuc, and after
quoting from the Vg. from v. Spero
deducar illuc, commented, f r: Ex
Paulo quod non habetur, sed spero enim
pertransiens visurum esse vos.
Nam spero deducar illuc Cf. the
translation in Nov. Test., above, in n.ll.
.
Quod praeteriens Nov. Test.: vt isthac iter
faciens.
Caeterum Theophylactum In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, B, Er. states
in a short response to Titelmans that
is not added by Chrys.
PG , .
Theophylactum Expos. in Rom. ,
, Migne PG , D.
Ambrosius illuc Ambrosiaster, Er.s
, , pp. and .
desiderium In v. , where Vg. reads
cupiditatem, Er. gives this translation in
Nov. Test., just like in Orig. Comm. in Rom.
X, , Migne PG , A. Cf. Faber, f
r: desyderio acior.
ASD VI, , p. , n. 8
oers the other places where this verb occurs
and the translations in the Vg. and Nov. Test.
Interpres Origenis sum vos In
Comm. in Rom. X, , Migne PG , A
and B, and Merlinus, f r, this passage is
quoted twice as: Cum in Hispaniam prociscar, spero quod praetergrediens videam vos.
lb
spero quod visurus sum vos. Coniunctionem tamen non addit. Iam haec verba:
, quum sint apud Chrysostomum, apud Theophylactum non adduntur, nec in contextu nec in enarratione, quemadmodum nec
apud Ambrosium. Video veteres in his quae non videbantur admodum pertinere
ad dogmata apostolica, sibi nimium permisisse in mutanda scriptura. Inde illa tanta
varietas in Actis apostolorum et Apocalypsi. Et Epistola ad Philemonem vix a Graecis recepta est inter apostolicas, quod rem humanam tractare videatur. Sed vtinam
eius generis epistolas haberemus trecentas. [A] F r u i t u s f u e r o. , id
est: expletus fuero; quod quidem multo signicantius est ad explicandum ingens
Pauli desiderium. Atque vt magis intendat epitasin, addit ex parte, signicans inexplebilem cupiditatem.
[] [A] N u n c i g i t u r p r o f i c i s c a r. , id est: prociscor; praesentis est temporis, velut et participium quod sequitur, [B] id est [A]
ministrans; iam enim hoc agebat. [E] Hoc siquidem facere dicimur quod adornamus facere. Apostolus enim hoc dicto excusat dilationem profectionis in Hispaniam. Poterant enim dicere: Si nihil est isthic quod te remoretur, cur diers nos
inuisere? Nunc, inquit, prociscor Hierosolymam. Si dixisset: Prociscar, au|xisset
suspicionem morae longioris. Itaque verbum praesentis temporis magis congruit
apostolico sensui. [A] Demiror autem cur interpres participium mutarit in verbum
innitum, nisi forte legit .
[] P r o b a u e r u n t e n i m M a c e d o n e s. , id est: approbarunt,
et ita visum [B] est [A] illis. At idem verbum mox vertit: placuit illis; adeo interpres nefas iudicauit idem verbum iterare, quod tamen ipse Paulus non est veritus facere. Porro non solum sonat probare, verum ex animo probare,
quoties res non solum vtcunque placet, sed bene et ex animo placet; vt intelligamus huiusmodi munera, si vltro oerantur, accipienda eis quibus fuerit opus,
non exigenda; quandoquidem ipse Paulus maluit manibus laborare quam alieno
cibo viuere. C o l l a t i o n e m. , id est communionem siue communicationem; sic enim vocat eleemosynam missam, [B] ciuili nimirum vocabulo; quasi
non sit benecium iuuare pecunia, sed censum quem habemus cum aliis communem, quum opus est illis impartiri. [A] Caeterum quod vertit: in pauperes sanctorum, nimium dus fuit interpres, vt qui schema quoque et idioma Graeci sermonis
expresserit. Alioqui dicendum erat: Pauperibus sanctis, ne quis suspicetur sanctos
habuisse pauperes qui sancti non essent. [E] Quum enim omnes Christiani tum
dicerentur sancti, ad distinguendum pauperes ethnicos a delibus non erat opus
genitiuo. [A] Illud annotandum, quod Paulus videtur iungere duo inter se pugnantia, et . Etenim qui sponte et bona animi voluntate oert, non
videtur debere. Vnde diuinam erga homines benecentiam appellat. Atqui
igitur E: autem AD.

Collationem missam inter
(p. ) euangelicam et Cum consummauero posuit A.

These words are to be found in Chrys.
Hom. in Rom. , , Migne PG . They are
quoted in Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , D, and in the translation by Persona, f v, but not mentioned in the comment (they are probably
omitted in cod. , which Er. consulted).
The translation is omitted in Ambrosiaster,
Er.s ed., p. , which quotes: cum in Hispaniam procisci coepero, videbo vos, et a
vobis praemitti illuc, si vobis primum ex parte
fruitus fuero. Cf. Ambrosiaster, Comm. in
Inde varietas in Actis apostolorum et
Apocalypsi Inde probably indicates the variety of readings of the NT text in the writings of Greek Church Fathers. Cf. Annot. in
Act. , , ASD VI, , p. , ll. and sq.:
admiror apud Graecos hunc librum [i.e. the
Acts] tam varium haberi, and Annot. in Ap.
Ioh. , , LB VI, F: nusquam maior
varietas quam in hoc volumine, quod Graecis hic liber [i.e. the Ap. Ioh.] propemodum
inter Apocryphos habebatur. Cf. CWE ,
p. sq., nn. and .
Epistola ad Philemonem videatur
The Epistle to Philemon is not referred to
in the works of the Patres apostolici (ed.
F.X. Funk and F. Diekamp, vols., Tbingen 1 and 3). In the rst period
of Christianity some groups questioned the
character of inspired and canonical writing of
this Epistle, because it had no elevating content or because a private letter should not
belong to the canon. This is apparent from
the way in which this epistle is defended
by Chrys. in the Argumentum to Comm. in
Phm., Migne PG , , and Giberti, f
sq., Theodor. Mops. in In epistolam B. Pauli
ad Philemonem, ed. H.B. Swete, Cambridge,
, vol. , p. sqq., and Jerome in
the Prologue to Comm. in Phm., Migne PL ,
CC. A. Wikenhauser and J. Schmid,
Einleitung in das Neue Testament, Freiburg,
6, p. sqq. Cf. CWE , p. , n. .
Fruitus fuero Nov. Test.: fuero expletus.
expletus fuero Cf. Valla, Annot., Garin, ,
p. , col. : Non est Graece fruitus, sed
impletus fuero, .
epitasin See introd., .
Nunc igitur prociscar Vg.: Nunc igitur prociscar in Ierusalem ministrare sanctis. Nov. Test.: Nunc autem prociscor
Hierosolymam, ministrans sanctis.
Hoc siquidem sensui This
addition is connected with criticism by Titelmans, as is apparent from Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC. There Er. defends
prociscor ministrans and explains that
Paul did not go to Spain to take care of the
believers there: he has been active with collection of funds and preparations.
adornamus We prepare. Both
Lewis-Short and OLD only give one specimen, Plaut. Epid. , of this construction
with inf., which Lewis-Short calls anteclassical.
Probauerunt Macedones Vg.: Probauerunt enim Macedonia et Achaia. Nov. Test.:
Visum est enim Macedoniae et Achaiae.
placuit illis Rom. , .
adeo iterare Er. often criticizes the
variation in the translations in the Vg. See
introd., .
Paulus cibo viuere Er. makes an
example of Paul for the clergy of his age. Cf.
below, ll. (Atqui euangelicam),
Annot. in Rom. , , ll. (Hoc
loco humilis), and Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , ll. : Annotauit et hoc Theophylactus subindicans quo
praecellentior est episcopus, hoc minus debere
grauem suam. At hodie quantum est onus
ferre quosdam tyrannos verius quam episcopos, quorum vt quisque maximus est, ita populo fere grauissimus imminet.
Collationem Nov. Test.: communicationem.
communicationem Cf. ASD VI, ,
p. sq., n. 2, in which is observed: In
this context, combines the sense of
fellowship with practical support, for which
no single Latin word can provide an adequate
rendering.
in pauperes sanctorum The reading of
the Vg.: in pauperes sanctorum. Nov. Test.:
in pauperes sanctos.
Quum enim genitiuo Added in
in connection with criticism by Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
CD, Er. explains more explicitly that in
Latin the genitive sanctorum cannot be used
in a distributive sense, as it is used in Greek.
Illud annotandum euangelicam
This passage is already a discussion of v. .
diuinam appellat E.g. Annot.
in Lc. , , ASD VI, , p. , l.
: Multisque aliis scripturae locis ponitur
ad exprimendam liberam et gratuitam
Dei benevolentiam.
quum hoc videatur adiecisse ciuiliter magis quam ex animo, tamen addit hanc vnam
causam, quod illi spiritualia impartissent, velut alioqui nihil deberetur. At hodie
nulli magis tyrannice exigunt decimas quam qui nihil impartiunt spirituale. Sic
enim Paulus appellat doctrinam euangelicam.
[] [E] S i s p i r i t u a l i u m i l l o r u m p a r t i c i p e s f a c t i s u n t g e n t i l e s. Graeca sic habent: . Paulus
hoc verbo vtitur ambigue, vt interdum pertineat ad dantem, interdum
ad accipientem. Ad Galatas sexto:
, dixit pro impertiat; hic accipere videtur pro participes
fuerunt, vt pertineat ad accipiendum; nisi legas alpha aspirato, et
accusandi casu. Nec ad sententiam refert vtro modo legas. Vt enim accipiamus
ita dictum, quod lex et euangelium et Christus primum ortum sit a Iudaeis, vt
posteris debemus pro benecio a maioribus accepto, ita posteri nobis communicasse
dicuntur quod ab ipsorum progenitoribus venit. Ac mox diuersum in modum
vsurpat Chrysostomus et , interpretans quod Paulus dixit
. Annotauit et illud Chrysostomus, quod spiritualibus addidit ,
quod ea propria sint cuiusque bona. Carnalibus non addidit, quod hae facultates
non sint tantum possessoris, sed egentium quoque.
[] [A] Q u u m c o n s u m m a u e r o. , id est: vbi perfecero. E t
a s s i g n a u e r o. , id est obsignauero vel obsignatum reddidero; sic
enim reddi solet pecunia. Sentit enim Paulus se diligenter ac certa de velle reddere
hoc munus. Quod omnis pecuniae tractatio suspecta soleat esse, praesertim Iudaeis
auarissimis. [B] Subindicat tale quiddam et Theophylactus. F r u c t u m h u n c.
Fructum [E] Chrysostomus et [B] Theophylactus refert non ad accepturos, sed ad
eos qui contulerant; quasi in beneciis Christianorum lucrum penes dantem sit,
non penes accipientem. Quod si Paulus integre ac tuto reddidisset eam pecuniam,
futurum [D] erat, [B] vt Macedonibus caeterisque qui contulerant, ceu thesaurus
quidam in tuto reconditus videretur. Hoc admonui, vt lector intelligat eis pronomen
non referre sanctos, sed Graecos.
[] [A] I n p l e n i t u d i n e b e n e d i c t i o n i s, e t c a e t e r a.
, id est in plenitudine benedictionis euangelii.
Benedictionem Paulus aliquoties vocat eleemosynam. Atque hic videtur verecunde
signicare, vt Romani quoque conferant. [D] Quanquam Chrysostomus mauult hic

At hodie euangelicam Stun. criticized this passage in Er. Blasph. et imp., f
r, under the heading: De decimarum exactione. First he quoted Probauerunt enim
Macedones (Rom. , ), and Er.s comment: At hodie multi magis tyrannice exigunt decimas quam qui nihil impartiunt spir-
benedictionis, E: bene AD.

Romani CE: Rhomani A B.
ituale. Sic enim Paulus appellat doctrinam
euangelicam, and from Moria: Iam vero vulgus sacerdotum nephas esse ducens a praesulum suorum sanctimonia degenerare, heu
quam militariter pro iure decimarum ensibus,
iaculis, saxis omnique armorum vi belligerantur; quam hic oculati, si quid ex veterum
libris possint elicere quo plebeculam territent,
et plus quam decimas deberi conuincant
(Moria, ASD IV, , pp. , ll.
, reads euge instead of heu). And he
commented: At interim non venit in mentem
quam multa passim legantur de ocio quod
illi vicissim praestare populo debeant. In
Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp., LB IX,
DA, Er. does not spend a special
paragraph to this criticism.
Si spiritualium gentiles Nov. Test.:
Si spiritualia sua communicauerunt gentibus.
Si spiritualium quoque This Annot. is an indirect response to criticism from
Titelmans of the preceding passage Illud
annotandum euangelicam. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, DE, Er. contests Titelmans denial that the poor saints in
Jerusalem had shared the Gospel with the gentiles. He explains that this led to a kind of obligation for the gentiles (the Macedonians and
the Achaeans) to share their funds with the
poor believers in Jerusalem.
Galatas Gal. , .
PG , : , ,

,
. , , , . ,

,
, , .
Chrysostom reads just like
Nov. Test. and modern edd. of NT. is
the reading which Er. said to prefer in l. ,
similar to his translation in Nov. Test. spiritualia sua.
Quum consummauero Nov. Test.: vbi perfecero.
Et assignauero Nov. Test.: et obsignauero.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , A: ,
.
, ,

.
Fructum hunc The same text in Nov. Test.

PG , : , ,
, ,
.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , A: , , .
In plenitudine benedictionis The reading of
Nov. Test. A (cum plenitudine BE), followed by euangelii Christi, whereas Vg. editions from about read: in abundantia
benedictionis Christi, and the Clementina:
in abundantia benedictionis euangelii Christi.
In plenitudine euangelii Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. , had commented
that had to be translated as plenitudine: Quod Graece dicitur in plenitudine benedictionis, .
Cf. ASD VI, , p. , nn. 4,5, and Metzger, Text. Comm., p. : The shorter reading decisively supported by
early and good testimony was expanded in
later witnesses by the insertion of . Lee remarked in Annot. in annot. Er.
CLVII, f v, that Er. had said to have added
euangelii on the basis of the Greek text, but
that it was not to be found in Origen, Comm.
in Rom. (X, , Migne PG , A).
Benedictionem conferant Er. suggests that here has the same meaning
as in . Cor. , , where he explains (in Annot.
in . Cor. , , ASD VI, , p. , l. sq.):
Porro benedictionem hoc loco vult intelligi
benecentiam, non manum motam. Nam
ante , id est collectiones, eleemosynas
vocauit, hic easdem vocat, non a , ratio, sed a , colligo , and after
referring to v. : Nam benedictionem opposuit parsimoniae, velut a bona benignaque
collectione dictam. Proinde non absurde videtur verti potuisse municentia siue
largitas. According to ThDNT , p. , can also be used, as in OT for the gift
which Paul seeks as a collection for Jerusalem.
Chrysostomus euangelii Hom. in
Rom. , , Migne PG , : . ;
,
,
,
.
lb
generaliter accipi, pro omni virtutum et ociorum genere, propterea quod additur
euangelii. Atqui quod euangelii nomine datur , est euangelii. Simili tropo
dixerunt eleemosynam quae verbis amicis dabatur, quo conuiuium pauperibus dari solitum . [E] Quidam legunt euangelii Christi; quod apud Chrysostomum legitur in contextu, sed in enarrando declarat tantum legisse euangelii.
Additur et apud Theophylactum, sed in con|textu duntaxat. Noster interpres cum
Ambrosio tantum habet in benedictione Christi; ita etiam enarrat Ambrosius. Similiter legit Origenes.
[] [A] O b s e c r o e r g o v o s. , id est: hortor autem vos.
Tametsi hoc sane loco non admodum male quadrabat obsecro, propter ea quae
sequuntur, per Dominum nostrum Iesum Christum. P e r c h a r i t a t e m S a n c t i
S p i r i t u s. Sancti superest. , id est per dilectionem
Spiritus. V t a d i u u e t i s m e. , quod est opitulari, sed certanti
et laboranti. [B] Quod ante nos annotauit et Origenes, sed tamen eo detorquens,
quod inter orandum certamen sit cum impiis daemonibus preces piorum interpellare solitis. [A] Quanquam Ambrosius legit Vt solicitudinem impartiamini. Interpres
rectius expressit quam Ambrosius, mea quidem sententia. Et in orationibus, dixit
pro per precationes, quam sermonis formam oportet iam nobis esse familiarem.
[] O b s e q u i i m e i o b l a t i o. [B] [A] , id est ministerium meum. Ambrosius velut exponens legit Vt munerum meorum oblatio. Quanquam mihi videtur aliud quiddam legisse, forte: , quo verbo vsus est [D]
ante; [A] quandoquidem et paulo superius vsus est verbo apto sacriciis, , quod interpres vertit ministrare [B] Nos addidimus pronomen: Vt ministerium
hoc meum, propter articulum Graecum, . [A] A c c e p t a f i a t
i n H i e r u s a l e m. Graeci nonnihil diuerse legunt. Nonnulli sic habent:
[B] [A] , id est: vt
ministerium meum, quod est in vel erga Hierusalem, acceptum sit sanctis. Quidam codex sic habebat: , id est ministerium meum
quae est Hierusalem. [E] At [A] Theophylactus [D] nec legens nec [B] interpretans
addit hanc particulam, [D] quemadmodum nec Chrysostomus. [A] Porro modeste
vocat ministerium, quum sit alienae liberalitatis minister duntaxat.
Sancti Spiritus E: spiritus sancti AD.

BE: A.
precationes BE: orationes A.
vsus est ante D E: superius vsus est A
C.
vt ministerium BE: in ministerium
A.
acceptum BE: accepta A.
At Theophylactus particulam E:
Vulgarius prorsum omittit Hierusalem A, Nec
Vulgarius interpretans videtur hanc particu-
lam addidisse B, Nec Theophylactus interpretans videtur hanc particulam addidisse C,

Ac Theophylactus nec legens nec interpretans
addit hanc particulam D.
duntaxat BE: duntaxat./ In abundantia
benedictionis. . i. Benedictionem aliquoties pro eleemosyna posuit.
Vnde et hic videtur verecunde signicare
Rhomanis. vt idem faciant, quod fecerat
Graecia, de iuuandis sanctis in Hierusalem.
A.
Simili tropo A euphemism.
Chrysostomum In Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , Chrys. quotes:
,
, but in
his comment he writes:
,
,
.
Theophylactum Christi In Expos.
in Rom. , , Migne PG , ,
is to be found in the
quotation of the NT text, whereas is omitted in the comment. Persona, f
r, quotes: in abundantia benedictionis
Christi, and writes in the comment: abundantiam autem benedictionis euangelii bona
vniuersa appellat.
Noster interpres Christi The Vg.
edd. from Strassburg and Basel and
read in abundantia benedictionis
Christi., just like Personas translation of
Theophyl. and Ambrosiaster.
reads: Scio enim quoniam veniens ad vos
in abundantia benedictionis Christi veniam.
pp. and .
PG , A, and in Merlinus ed., f r,
Origen quotes: in abundantia benedictionis
Christi.
Obsecro ergo vos Nov. Test.: Obsecro
autem vos, the same reading as in Fabers
translation, f r. Cf. above, Annot. in Rom.
, , ll. , and ASD VI, , p. ,
n. 1.
Per charitatem Sancti Spiritus Nov.
Test.: per dilectionem Spiritus, as in ll.
and in Fabers translation, f r.
The Vg. edd. of Strassburg and Basel
omit sancti. The ed. Basel and the
Clementina add it. Modern edd. of NT read
.
, CA: Quod nostri posuerunt,
adiuuetis me in orationibus, magnicentius legitur apud Graecos, ;
in quo hoc est quod indicatur, vt adiuuetis
me in agone orationum ad Deum, ostendens
quasi agonem habeat ipse et certamen orationis, aduersantibus sibi sine dubio illis de
quibus dicebat: Non enim nobis certamen
est aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principatus et potestates, aduersus mundi
huius rectores tenebrarum, aduersus spiritalia
nequitiae in coelestibus.
Ambrosius impartiamini Ambrosiaster.
The reading of Er.s ed., p. , is identical. Cf.
and .
in per See above, n.ll. ad
Rom. , .
orationibus See above, n.l. ad Annot.
in Rom. , .
Obsequii mei oblatio Vg. et obsequii mei
oblatio, Nov. Test.: vtque ministerium hoc
meum (et vt ministerium meum A). Cf.
ASD VI, , p. , n. 5.
Obsequii ministerium meum Cf.
est et vt ministerium meum acceptum at in
Hierusalem. Interpres voluit pluribus verbis
quod esset illud ministerium explicare: quod
videlicet erat portaturus Hierusalem collationem, quae Graece dicitur communionem,
. quam Macedoniae et Achaiae facere
placuerat.
quotes: Et munerum meorum oblatio. Cf.
and .
ante Rom. , . CWE , p. , n. 4.
paulo superius Rom. , . CWE ,
p. , n. 5.
Accepta at in Hierusalem Vg.: vt
et obsequii mei oblatio accepta at in
Ierusalem. Nov. Test.: vtque ministerium
hoc meum, quod exhibebo Hierosolymis (in
hierusalem A), acceptum sit.
Graeci legunt Modern NT edd. read:
.
Quidam codex Er. refers to Ps. Oecumenius, Comm. in Rom. , , which reads
in Migne PG , D:
. Er. consulted codex ,
in which is omitted (ASD VI, , p. ,
n. 6).
, , Migne PG , D, quotes the NT
text as Er. here in l. sq.
Migne PG , , quotes:

.
EX CAPITE DECIMOSEXTO
lb
[] Q u a e e s t i n m i n i s t e r i o. , id est quae est ministra.

Per hanc Phoeben putant redditam epistolam Romanis. Q u a e e s t C e n c h r i s.
Cenchreis Graece est , aut, [B] vt in nonnullis habetur scriptum: [A]
, [D] dictione trisyllaba, [A] quod nos vertimus Cenchreensis. Caeterum
quum plura sint huius nominis loca, nempe in Troade oppidum atque aliud item in
Italia, tamen magis consentaneum est Paulum sentire de Cenchreis statione nauali
Corinthiorum, quandoquidem constat hanc epistolam e Corintho missam. Hoc
etiam Origenes indicauit. [E] Sic enim loquitur praefatus in expositionem huius
epistolae: Cenchris enim dicitur locus Corintho vicinus, imo portus ipsius Corinthi.
[] [A] D i g n e s a n c t i s. . Verti poterat: vt decet sanctos, vt
dignum est sanctis. [E] Aduerbio addidit casum nominis.
[] [B] P r i s c a m e t A q u i l a m. Origenes putat Priscam eandem esse quam
Lucas in Actis, capite decimooctauo Priscillam appellat, cuius maritus erat Aquila
Ponticus genere, Iudaeus religione et origine stirpis, Paulo , nimirum
artifex tabernaculorum et, vt Origenes interpretatur, sutor. Mouet Origenem qui
eri potuit vt Aquila Romae fuerit, quum Claudius imperator eos | omnes abegerit,
vt refertur capite modo citato. Sed eri potuit, vt cessante saeuitia edicti, Corintho
relicta, Romam redierit Aquila, quandoquidem illic multos Iudaeos ipse Paulus post
oendit; quod palam est ex historia capitis quod est eiusdem voluminis vltimum.
[] [A] S u a s c e r u i c e s. , id est: suam ipsorum ceruicem.
[] E t d o m e s t i c a m e c c l e s i a m. .
Familiam christianam et si qui accesserant, ecclesiam vocat; vnde nos maluimus congregationem appellare [E] propter crassos qui putant ecclesiam esse templum. Nec
videri debet indignum, si quis conuentum Christianorum dicat congregationem,
quum interpres secundae Thessalonicen. secundo totam aggregationem delium
in Christum appellet congregationem. [A] S a l u t a t e E p h e n e t u m. Epaenetus dicitur, non Ephenetus: , quod Latine sonat laudatus siue laudabilis.
Q u i e s t p r i m i t i u u s [B] e c c l e s i a e A s i a e. [A] , id est primitiae
siue quod hunc primum Achiuorum conuerterit ad Christum, siue quod hic esset
praecipuus. [E] Nam Ambrosius hoc referre videtur ad dignitatem hominis, ita
loquens: Huius Epaeneti etiam praesentem dignitatem non tacuit, vt ostendat et dignitosos credere, et inuitet primos Romanorum ad idem. Haec ille. Solent autem optima
quaeque in primitias separari. [B] Ac mox: [A] E c c l e s i a e A s i a e.
id est: Achaiaeest Graece, [B] non Asiae; licet refragante vetustissimo codice
Romanis CE: Rhomanis A B.

Graece est BE: est Graece A.
Hoc E: Haec AD.
Sic enim Corinthi E: siue quis alius
fuit A, om. BD.

Digne BE: Dignae A.
Romae CE: Rhomae B.
Romam CE: Rhomam B.
Quae est in ministerio Nov. Test.: Quae est
ministra. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
quae est ministra Cf. Valla, Annot., Garin,
, p. , col. : Quod Graece dicitur quae
est ministra, . Also Fabers
translation, f v.
Quae est Cenchris Nov. Test.: Cenchreensis. Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
nos In Nov. Test.
Caeterum Italia RE , ,
, mentions several towns called Cenchreae, including one in Troas, but none in
Italy.
hanc epistolam e Corintho missam Cf.
ODCC, s.vv. Romans, Epistle to.
Origenes Comm. in Rom., praef., Migne
PG , B (from which the quotation is
borrowed).
Digne sanctis Nov. Test.: ita vt decet sanctos.
Aduerbio addidit casum nominis Er. seems
to object to adding a noun to digne. Though
the addition to dignus is to be found in
Antiquity, e.g. in Plaut., Am. : dignus
domino seruus, Cic. Phil. , , : vir
patre, avo, maioribus suis dignus, id. Fam.
, , Hor. Ars : iuuenes patre digni
(Lewis-Short). Er. also substitutes digne
vocatione in Eph. , (with it vt dignum
est vocatione), and digne euangelio in Phil.
, (with vt dignum est euangelio), but
maintains digne Deo in Col. , ; . Thess.
, and . Ioh. (ASD VI, , p. sq.,
n. 3). Cf. Annot. in Eph. , , ASD VI,
, p. , ll. and the comm. ad
locum.
Priscam et Aquilam The same reading in
Nov. Test.
Origenes redierit Aquila Er. refers
to Orig. Comm. in Rom. X, , Migne
PG , A: Nec mirum si Priscam
Paulus in Epistola scribit, quae in Actibus
Priscilla scripta est, caeteris concordantibus.
Potest autem eri vt quia illo tempore, pulsis ex vrbe Iudaeis per praeceptum Caesaris,
Corinthum venerant, rursus edicti cessante
saeuitia, Romam regressi salutentur a Paulo.
In Annot in Act. , , ASD VI, , p. ,
ll. (cf. p. , nn.ll. and ),
Er. is amused that Merlinus ed. reads in
that verse (f v): Aquila, de ponticio
genere, instead of Pontico genere.
quod palam vltimum Act. , .
Suas ceruices Nov. Test.: suam ipsorum
ceruicem. Cf. ASD VI, , p. sq., n. 1.
Et domesticam ecclesiam Nov. Test.: item

quae in domo illorum est congregationem.
Familiam templum Cf. ASD VI,
, p. , nn. 1,2, and Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , ll. , and the
commentary on it.
propter crassos congregationem This
addition contains textual similarities to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, F
A, where Er. responds to Titelmans criticism of the translation congregationem in
Nov. Test., whereas before he had translated it
as ecclesia.
crassos H.l. dull, stupid (OLD). Cf. Adag.
and ASD II, , pp. .
secundae Thessalonicen. . Thess. , : congregationis.
Salutate Ephenetum Nov. Test.: Salutate
Epaenetum.
Ephenetum The spelling in the Vg. edd.
of Strassburg and Basel and . Nov.
Test.: Epaenetum.
Qui est primitiuus ecclesiae Asiae Nov. Test.,
just like Faber, f v: qui est primitiae
Achaiae.
primitiuus Asiae Cf. Loca manifeste
deprauata (ed. D, f Oo v, LB VI, * r):
Asiae scriptum est, pro Achajae.
praecipuus Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Quidam
hoc nomine putant signicari hominis dignitatem; seu huius erroris in causa est interpres,
qui primitiuus dixit pro primitiae, .
Achiuorum Synonym of Achaei, related to
the reading instead of in the
mss. of which Er. had disposal. In bc a
large part of Greece became a province, called
Achaia.
reads: Huius Epaeneti etiam praesentem
dignitatem non tacet, vt ostendat et dignitosos credere, et inuitet primos Romanorum
ad dem, aut certe humiles crescerent. Cf.
and .
Ecclesiae This is missing in modern Vg.
edd. See also below, ll. (Nec additur
quidem).
Ecclesiae Asiae Achaiae For Nov.
Test. see above, n.l. . Cf. Annot. in . Cor.
, , ASD VI, , p. , ll. .
Achaiae Cf. ASD VI, , p. , nn. 5.
codice Paulino One of the mss. of the
introd., .
lb
Paulino. [D] Chrysostomus ac [B] Theophylactus legit Achaiae. [E] Origenes legit
Asiae. Itaque citat Hieronymus locis aliquot. Qui Asiam mutarunt in Achaiam, hoc
videntur oensi, quod non esset verisimile Epaenetum esse primum vel dignitate
vel conuersione totius Asiae minoris, quae in multas regiones dissecta est. Caeterum
constat, quoties Asia dicitur absolute, partem Asiae minoris signicari, in qua est
Ephesus. [A] Nec additur ecclesiae [B] apud Graecos, vel in vetustis Latinorum
exemplaribus, ne apud Ambrosium quidem. [A] Addit autem in Christo, videlicet
interpretans cur vocarit primitias.
[] [A] Q u a e m u l t u m l a b o r a u i t i n v o b i s. , id est erga vos.
[B] Idem enim satis colligitur ex interpretatione Origenis, apertius etiam ex Ambrosiana, apertissime ex Theophylacti. Quanquam non sum nescius in nonnullis Graecorum codicibus haberi scriptum . Siquidem in his facillimus est scribarum
lapsus. [E] Apud Chrysostomum scriba posuerat vtrumque; ex enarratione non
liquebat quid legisset, nisi quod magis conuenit , primae personae.
[] [A] A n d r o n i c u m e t I u l i a m. , id est Iuniam. Nam Iuliam
posterius suo loco refert. [D] Consentiebat cum Graecis vetustissimus codex e
Constantia praebitus. [A] Q u i s u n t n o b i l e s. , id est insignes. [B]
Ne quis eum de genere loqui putet.
[] [A] A m p l i a t u m. , id est Ampliam; [D] nisi forte Romanam
vocem deprauauit ad pronunciationem Hebraicam. [A] Nec est dilectissimum, sed
dilectum, .
[] [B] S a l u t a t e A p e l l e m. Origenes addubitat num hic sit Apollo Alexandrinus, vir in scripturis eruditus, cuius mentio t in Actis apostolorum, capite
decimooctauo. [A] E x A r i s t o b o l i d o m o. , id est:
eos qui pertinent ad Aristobulum, vt penultima sonetur accentu acuto; | est enim
Graecis diphthongus, [B] nomen ab optimo consilio dictum. [D] Domo non addebatur in exemplari quod praebuit Constantia. [E] Sic Horatius: Venimus ad Vestae;
vt subaudiatur templum. Graeci: , subaudientes . Nec absurde dixerimus: Veniam ad Paschae, vt subaudiamus: festum.
[] [A] A s y n c r e t u m, P l e g o n t a m. Legendum est: Asyncritum,
Phlegontem: , . [B] Asyncritus sonat incomparabilem,
Phlegon incendens. [A] H e r m a n, P a t r o b a m, H e r m e n. Diuersa
nomina sunt; prius est , Herman; alterum , quod Latine sonat
Mercurium; atque ita nos vertimus, ne quis in illis forte . [D]
apud Graecos D E: vel apud Graecos B C.
Quae multum Christi. Disputat E: Quae multum erga vos inter
(p. ) sanctis et * Suas ceruices posuit
A, Quae multum lapsus./Sed et
omnes ecclesiae gentium. Disputat inter
ceruicem et (p. ) Origenes
salutat illos posuerunt BD.

scripsi cum LB: E.
Asyncretum E: Asineretum Plegontam. Legendum est, Asyncritum
[Asincritum A] et Phlegontem
A B (inter (p. ) virum facere
et Per dulces posuit A), Asineretum Plegontam.) Legendum est, Asyncritum et Phlegontem C D.
Herman, Patrobam, Hermen E: Hermen,
Patrobam, Herm A, Hermen, Patrobam,
, A, read .
, BC.
Origenes Ephesus This addition is connected to criticism by Titelmans, to
which Er. responds in another way in Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, EF.
Hieronymus The only place I could nd is
AB (= Pelagius, Expos. in Rom. , ,
Souter, , p. ).
Nec additur Resumes the explanation after the interruption of later edd.
vetustis exemplaribus In l. Er.
referred to a ms. from the Chapter Library of
St. Pauls in London.
Ambrosium Ambrosiaster. Er.s ed., p. ,
quotes: qui est primitiuus Asiae in Christo.
pp. and .
Quae multum laborauit in vobis Nov. Test.:
quae multum laborauit erga nos.
Nov. Test. reads
. Er. translates (or in the Vg.) as
erga on several places, e.g. in Act. , and
. Cor. , ; , and . Cf. ASD VI, ,
p. , n. 2 and VI, , p. , n. 3, and
ASD VI, , p. , n.ll. and p. ,
ll. and .
Origenis In Comm. in Rom. X, , Migne
PG , CA, in vobis is quoted
and the comment makes clear that Maria
worked for the congregation.
Ambrosiana Ambrosiaster quotes in
Er.s ed., p. : in vobis, but explains:
Commonet hos nomine Mariae quam intelligimus ad exhortationem illorum impensius
laborasse, vt gratias illi agant. Cf. Comm. in
Theophylacti In Theophyl. Expos. in Rom.
, , Migne PG , B, is found
twice, in the quotation of the NT text and in
the comment (Persona, f v: in nobis).
Quanquam lapsus Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. : In nobis legendum est, siue erga nos, . It is easy to
make a mistake here between and , because
both were pronounced as |i:| as a consequence
of iotacism.
Herman BD.

Migne PG , , Chrys. quotes the NT text
as: ,
, in col. as: , , .
Andronicum et Iuliam Nov. Test., just like
Faber, f v, and the Clementina: Andronicum et Iuniam.
Iuniam Also the reading of Faber, f
v. Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Iuniam legendum est, . Cf. ASD
VI, , p. , n. 1.
Iuliam posterius refert Rom. , .
vetustissimus codex e Constantia A
codex from Constance. See introd., .
Qui sunt nobiles Nov. Test., just like Faber,
f v: qui sunt insignes. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 3.
Ampliatum Nov. Test., just like Faber, f
v: Ampliam. Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
dilectissimum Nov. Test., just like Faber, f
v: dilectum. Cf. above, ad Rom. , ,
ll. , nn.ll. and , and ASD VI,
, p. , n. 2.
Salutate Apellem Nov. Test.: Salutate Apellam (Apellem A).
, B.
Apollo Actis Act. , ;
, in the Vg. Apollo.
Ex Aristoboli domo Nov. Test.: ex Aristobuli familiaribus.
Aristoboli Aristobulum The point
of this change is that the Greek genitive could
also relate to Aristobulus friends or family,
and not merely his immediate household.
ASD VI, , p. , n. 3.
exemplari Constantia Also mentioned
above ad v. , n.ll. . See introd., .
Horatius Serm. I, , : Ventum erat ad
Vestae.
The reading of LB. E: .
(sc. ) is already to be found in
Hom. Il. XXII, , is in tragedy
and Attic writings.
Asyncretum, Plegontam Nov. Test. as also
Faber, f v, and the Clementina: Asyncritum, Phlegontem. Cf. ASD VI, , p. ,
nn. 1,2.
Herman, Patrobam, Hermen Nov. Test. as
also Faber, f v: Hermam (Ermam A,
Herman B) Patrobam, Mercurium.
lb
Origenes in libris arbitratur hunc Hermen esse autorem libri apocryphi,

cui titulus Pastor; vnde frequenter adducit testimonia, et putat scriptum aatu
diuino, quanquam non negat a multis contemni. Mira fuit in his veterum vel
credulitas vel ciuilitas, qui tantum tribuerint libris quos titulo Clementis habemus,
quum in his tam manifestus appareat fucus hominis qui talia scripsit.
[] [A] O l y m p i a d e m. Graece: , Olympam. Apparet enim viros
esse, non mulieres, e duobus articulis Graecis et . At ex Olympiade
non potes virum facere.
[] [E] S a l u t a n t v o s o m n e s e c c l e s i a e C h r i s t i. [B] Disputat Origenes qui potuerit Paulus omnium ecclesiarum nomine salutem adscribere, quum
verisimile non sit omnes adfuisse Corinthi, quum haec scriberetur epistola. Sed
quoniam cognouit omnium erga Romanos studium, omnium nomine salutat illos.
[] [A] P e r d u l c e s s e r m o n e s e t b e n e d i c t i o n e s. . [B] Ne quis imaginetur benedictiones vulgo dictas episcoporum;
Graecis sunt duae dictiones, , quam blandiloquentiam seu blandiloquium recte dixeris. Vnde Caesares quosdam oratione quam re benigniores vulgo
chrestologos dictos accepimus. Et ad verbum quidem sonat benedicentiam,
caeterum hic pro laudatione siue adulatione positum est. [A] Inculcauit enim idem
[D] dictum [A] odio vitii, nempe assentationis. [B] C o r d a i n n o c e n t i u m.
Graece est , quod magis signicat simplices minimeque subdolos quam
innocentes. Siquidem innocens Latinis dicitur qui vacat omni crimine vitae, qui expers est fraudis ac suspicionis. Siquidem innocentiae verbum vnum est ex
eorum numero quae Cicero dicit Graecis deesse.
[] [A] V e s t r a e n i m o b e d i e n t i a. Appositius erat hoc loco: Nam vestra
obedientia. Occurrit enim tacitae quaestioni cur dixerit: corda simplicium: Nam
vestra qui prudentes estis etc.
[] T i m o t h e u s a d i u t o r m e u s. , quod socium et consortem operis signicat Graecis, quasi collegam dicas aut cooperarium. [B] Ambrosius non ineleganter vertit: consors laborum meorum.
[] [A] E g o T e r e n t i u s. Tertius legendum est, non Terentius, .
Quanquam in nonnullis habetur Terentius. Ambrosius legit Tertius; addit enim:
nomine, non numero. Atque ita legit [D] Chrysostomus ac [A] Theophylactus
Graecus interpres. [C] Sic enim hic dictus est Tertius vt apud Romanos dicebantur
Sexti, Quinti ac Decimi.
[] [B] E t v n i u e r s a e e c c l e s i a e. Latinus sermo habet amphibologiam,
quod incertum sit an Gaius hospes Pauli Romanos salutet vna cum tota congregatione an intelligendus sit hospes non Pauli solum, sed totius etiam ecclesiae.
Apud Graecos tantum posterior sensus | accipi potest, atque ideo nos vertimus:
hospes meus et totius ecclesiae. [A] A r c a r i u s c i u i t a t i s. , id est
Salutant illos E: Sed et omnes
ecclesiae gentium.) Disputat asscribere
Romanos (Rhomanos B) illos inter
(p. ) lapsus et (p. ) Et domesticam
posuerunt BD.
Ne quis positum est BE: i. per
blandiloquium ac benedicentiam A.

Et vniuersae ecclesiae inter
(p. ) praefectus et Gratia Domini
posuerunt B C, inter aerario et Gratia Domini posuit D.
Romanos CE: Rhomanos B.
Arcarius aerario E: Arcarius
vertimus inter cooperarium et

Ego Terentius posuit A, Arcarius vertimus.
Vulgarius putat praefectus inter Graecus interpres et Et vniuersae posuit B, inter
Decimi et Et vniuersae posuerunt
C D.
Origenes Pastor De princ. I, , ,

and IV, , , GCS , pp. and .
libri apocryphi Pastor The Pastor
of Hermas, one of the Apostolic Fathers
(nd c.). He says to have written his book
after a number of visions, in which a matron
appeared to him in whom he saw the Church.
ODCC, s.v. Hermas.
Clementis A large number of apocryhal
writings circulated in the early Church under
the name of St. Clement of Rome. Er. refers
to the Recognitiones, a work of which the
Greek text is lost, but that has come down
to us in a translation by Runus. ODCC. Cf.
above, Annot. in Rom. , , ll. (Ait
inscriptum).
Olympiadem Nov. Test.: Olympam, just
like Faber, f v. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 2.
Apparet Er seems to be inaccurate: refers to the sister of Nereus and
in Nov. Test. he does not read but
, which can allude to both men and
women.
articulis Articulus can mean: a single
word Lewis-Short, s.v.
Salutant vos omnes ecclesiae Christi Nov.
Test. as also Faber, f v: Salutant vos
ecclesiae Christi.
omnes ecclesiae Cf. ASD VI,, p. sq.,n.
3, and CWE , p. , n..on Rom.,.
Origenes Comm. in Rom. X, ,
Migne PG , A.
Per dulces sermones et benedictiones Nov.
Test.: per blandiloquentiam et assentationem (benedicentiam A).
Per dulces See ASD VI, ,
p. sq., nn.4,5. Cf. Valla, Annot., Garin, ,
p. , col. and : Per dulcem sermonem
et benedictionem legendum est, .
Caesares chrestologos dictos This
bears on P. Helvius Pertinax, Emperor Jan.
March (Der Kleine Pauly, s.v. Pertinax), according to Historia Augusta, Pertinax, , : chrestologum eum appellantes,
qui bene loqueretur et male faceret. Cf. above
ad Rom. , , l. sq. In Adag. (), ASD II, , p. , ll.

, Er. refers to this place in Hist. Aug. and
to Rom. , .
Corda innocentium Nov. Test., as also
Faber, f v: corda simplicium.
Er. objects to the use of innocens, meaning without fault or not guilty,
whereas the Greek word in the present context referred to those who were lacking in guile
or who did not suspect deceitful behaviour in
other people. ASD VI, , p. , n. 7.
Cicero Tusc. III, , .
Vestra enim obedientia Nov. Test.: Nam
vestra (Vestra enim A) obedientia. Cf. ASD
VI, , p. , n. 1.
Timotheus adiutor meus Nov. Test.: Timotheus cooperarius meus. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 2.
Ambrosius meorum Ambrosiaster,
Ego Terentius Nov. Test. AcE as also Faber,
f v, and the Clementina: ego Tertius
(Terentius A). Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
Ambrosius numero Ambrosiaster,
PG , .
Migne PG , C.
Et vniuersae ecclesiae Nov. Test.: et ecclesiae totius (Faber, f r; et totius ecclesiae). The reading vniuersae ecclesiae can
cause confusion, because it can be explained
as the whole church and as all churches. The
reading of the Clementina, vniuersa ecclesia
is wrong. Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
amphibologiam ambiguity,
double-meaning (Lewis-Short). In Rhet.
Her. II, and Quint. Inst. VII, , and ,
amphibolia is discussed. See introd. .
nos Nov. Test.: hospes meus et ecclesiae
totius.
Arcarius ciuitatis Nov. Test.: quaestor aerarius ciuitatis.
dispensator; vnde nos quaestorem aerarii vertimus. [B] Theophylactus putat

praefectum fuisse. Et prorsus hactenus erat praefectus. [D] Arbitror signicari
praefectum aerario.
[] [B] G r a t i a D o m i n i n o s t r i e t c a e t e r a. Quoniam eadem fere verba paulo superius posita sunt, apud Ambrosium et Origenem hic non repetuntur
[D] nec in vetustissimo codice quem exhibuit bibliotheca Constantiensis. [E] Apud
Chrysostomum priore loco non additur, nec in contextu nec in enarratione, sed in
ne duntaxat post doxologiam, et admonet conuenire, vt sermo noster a gratia Dei
sumat exordium et in gratiae commemorationem desinat. Chrysostomo consentit
Theophylactus.
[] [A] E i a u t e m q u i p o t e n s. Haec est pars quae in plerisque Graecorum codicibus non additur. In nonnullis alio additur loco, [B] nempe in ne
capitis decimiquarti, [A] sicut indicauimus [B] eo loco. [A] In quibusdam adiicitur
in ne [D] epistolae. [A] Id quod et nos fecimus, praesertim assentientibus Latinis exemplaribus, [B] etiam vetustis, et Ambrosio, cumque his Origene, qui docet
non solum hanc partem resectam fuisse a Marcione, qui quasdam Paulo inscriptas epistolas reiecit totas, quasdam truncauit mutilauitque, verum etiam totum hoc
quod sequitur ab eo loco quo dixit Paulus: Omne autem quod non est ex de, peccatum esthoc est: a calce capitis decimiquarti, quod caetera adhortationibus
tantum et salutationibus occupata parum viderentur respondere Paulinae grauitati. Sed huius sententiam iam olim ab omnibus explosam, quid attinet refellere?
Mirum est autem qui acciderit, vt haec pars suo loco fuerit mota. Etenim si ob id
loco mota est, quod cum his quae praecederent ac sequerentur, parum concinne
cohaereret, ne hic quidem cohaeret. Nam quod sermonis ordo nec apud Graecos nec apud nos consequitur, minus admiror in Paulo, apud quem frequenter
eiusmodi occurrunt incommoda. Etenim vt negligamus hyperbaton quod adiicitur in ne, honor et gloria, quo minus ad initium orationis referatur, Ei autem qui
et caetera; obstat dictio cui. Quemadmodum annotauit et Thomas [C] sequutus

nec in vetustissimo Theophylactus
E: nec apud Chrysostomum, nec in vetustissimo codice, quem exhibuit bibliotheca Constantiensis D.
additur. In nonnullis E: additur, nam Theophylactus (Vulgarius B) interpres neutrobi

meminit huius partis nec in medio, nec in
ne. In nonnullis B C.
quaestorem aerarii A quaestor aerarius was

a Roman magistrate in charge of nancial
matters.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , CD: ,
.
Gratia Domini nostri et caetera Vg.: Gra-
tia Domini nostri Iesu Christi cum omnibus

vobis. Nov. Test.: Gratia Domini nostri Iesu
Christi, sit cum omnibus vobis. Amen. In
the edd. Strassburg and Basel and ,
Fabers ed., f r, the Clementina and
Wordsworth-White sit is omitted. Weber
mentions this clause in his app. crit. According to Metzger, Text. Comm., p. , the
earliest and best witnesses omit ver. ; just
like Er. in l. sq. he refers to v. , in the
Vg. Gratia Domini nostri Iesu Christi vobiscum, in Nov. Test.: Gratia Domini nostri
Iesu Christi sit vobiscum.
Ambrosium Ambrosio Ambrosiaster quotes and comments on this passage
after discussing vv. , at the end of the
Epistle. See Er.s ed., p. , and Comm. in
Origenem In Comm. in Rom. X, , Migne
PG , BC, Orig. discusses Gratia
Domini nostri Iesu Christi vobiscum commenting v. , but does not repeat it here.
codice Constantiensis See introd., .
Chrysostomum Chrys. quotes:
. ,
ad Rom. , and in Hom. in Rom.
, and , Migne PG , and
Giberti, f v r, respectively, subsequently to the discussion of v. :
and of v. :
, respectively. Chrys.
gives as comment to the quotation in v. : , ;

, ,
, . In Musurus translation
it is preceded by the discussion of Salutat vos Timotheus and of Salutat vos Erastus frater in coll. A and D, respectively.
Theophylactus Theophyl. quotes and discusses the text in Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AB, and quotes

in Expos. in Rom. , , Migne
PG , D and begins his comment as follows: , , ,
, , ,
,
. The vv.
are not to be found in this work.
Ei autem qui potens The same reading in
Nov. Test.
Ei autem calce capitis decimiquarti
See above, ll. ad Rom. , . Cf.
ASD VI, , p. , n. . Aland et al.
placed this passage in their ed. of NT between
square brackets because of the strength of
impressive manuscript evidence though the
possibility was recognized that this section
may not have been part of the original

form of the epistle (Metzger, Text Comm.
p. sq.).
Ei autem non additur Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Rarissimi
codices Graeci habent hoc: Ei autem qui
potens est vos conrmare iuxta Euangelium
meum, et praedicationem Iesu Christi secundum reuelationem.
etiam vetustis Possibly a reference to the
codices of the Chapter Library of St. Pauls in
London. See introd., .
Ambrosio Ambrosiaster. In Er.s ed., p. ,
the vv. are discussed p. , and a v.
is added, in which is quoted and commented
on Gratia domini Iesu Christi vobiscum.
pp. and .
Origene Orig. quotes the vv. Ei
autem saeculorum. Amen. in Comm. in
Rom. X, , Migne PG , A, and begins
his comment as follows: Caput hoc Marcion,
a quo Scripturae euangelicae atque apostolicae interpolatae sunt, de hac Epistola penitus
abstulit; et non solum hoc, sed et ab eo loco
vbi scriptum est: omne autem quod non est
ex de, peccatum est [Rom. , ], vsque ad
nem cuncta dissecuit.
Omne peccatum est Rom. , .
Nam quod incommoda Er. criticizes
Pauls style. In Annot. in Rom. , , ll.
, he mentioned the criticism by Origen. In
the n. to this passage is also referred to Annot.
in . Cor. , , ASD VI, , pp. , l.
, and Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
pp. . ll. .
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the insertion
of a (one-word or two-word) sentence part
which does not directly belong at this point.
Lausberg, p. sq., sq. See introd.,
. Here hyperbaton refers to the text
which is inserted between Ei autem and soli
sapienti Deo.
Thomas Super Rom. lect., cap. , , n.
sq., Cai, , p. : Subdit autem per Iesum
Christum; quod non sic intelligendum, quod
Deus pater sit sapiens per Iesum Christum;
quia cum Deo sit idem sapere quod esse,
sequeretur quod Pater esset per Filium, quod
est inconueniens; sed hoc referendum est
ad hoc quod supra dixerat [v. ]: Nunc
patefactum est, scilicet per Iesum Christum.
Cui, Iesu Christo, est honor et gratia, per
reuerentiam totius creaturae, secundum illud Phil. II, : In nomine Iesu omne genu
lb
lb
Augustinum, [B] qui vtcunque explicat alteram constructionis incommoditatem, vt

per Iesum Christum non referatur ad sapientine Deus Pater per Filium sapiens esse
videretur, sed ad id quod sequitur, sit honor et gloria; quod is Patrem sua morte
illustrarit apud homines. Verum quid faciemus ly cui (sic enim [E] Aquinas [B] ille
loquitur), quod ita constanter obsedit omnes Graecorum ac Latinorum codices, vt
nisi summa impudentia non possit expungi? Quod si locum tuetur, nec superiora
cohaerent nec inferiora, nec ipse sane reperio quid hic comminiscar, nisi libeat ingenue fateri Paulum suo more hanc orationem imperfectam extulisse, vt subaudiamus:
gratias agamus, aut simile quippiam. Ambrosius connectit superiora cum extremis,
sit honor et gloria, dissimulato incommodo constructionis, quo tamen oensus est
Thomas. [C] Sed multo ante hunc Augustinus libro aduersus Maximinum Arrianorum episcopum tertio, capite decimotertio, putat autem sic ordinari posse: Ei
gloria, cui per Iesum Christum gloria. Licet fateatur omissa voce cui sermonem esse
magis vsitatum. [B] Porro quod nos legimus, per scripturas prophetarum, Graecis
est , id est perque scripturas propheticas, quum neque
praecedat aliquid ad quod referatur coniunctio neque sequatur , quae consueuit huic subnecti, ni vis alterius coniunctionis subaudiatur in nunc; atque hunc
accipiamus sensum, quod mysterium patefactum nunc per Euangelium et olim per
scripta prophetica.
| [] [A] M i s s a f u i t e C o r i n t h o. Hoc e Graecis voluminibus adiecimus,
nisi quod vertimus in missa est: missa est per Phoeben; caeterum scripta
manu Tertii, dictante Paulo. Atque illud interim subit admirari, cuiusmodi legatis
tunc vsi fuerint illi vere [D] maximi [A] pontices, quum Paulus ad Romanos adhuc
orenteis de tam arduis rebus scripserit per mulierculam. Deinde ridere libet nouam
Nicolai Lyrani diligentiam, qui quum Origenes et diuus Hieronymus cumque his
omnes antiqui conrment hanc | epistolam e Corintho fuisse missam, ipse tamen
ambigit, nimirum quod Haimo scripsit ex Athenis missam. Verum hunc plus quam
locum D E: locum suum B C.

Tertii BE: Terentii A.
Romanos CE: Rhomam A, Rhomanos B.
ectatur. Et gloria, scilicet quantum ad plenam diuinitatem, sicut ibi subditur: Et omnis
lingua conteatur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris. Vel potest sic
construi: Cogniti soli sapienti Deo, cui per
Iesum Christum est gloria, qui Deum gloricauit secundum illud Io. XVII, : Ego claricaui te super terram. Est autem aduertendum
quod haec constructio est defectiua, et est sic
supplenda: Ei qui potest, etc, sit honor et
gloria per Iesum Christum, cui est honor et
orenteis BE: orentem A.

Haimo E: Aymo grauis scilicet autor A B,
Aymo C D.
gloria. Si autem non sit ibi ly cui, erit constructio plana.
Augustinum In Contra Maximinum, II, ,
, Migne PL , sq. Aug. oers the following explanation to vv. : Hoc est,
Ei qui potens est vos conrmare, soli sapienti Deo gloria in saecula saeculorum. Quod
autem interpositum est per Iesum Christum?
vtrum soli sapienti Deo per Iesum Christum
accipi debeat, vt scilicet solus Deus sapiens per
Iesum Christum sapiens esse intelligatur, non
participando, sed gignendo sapientiam, quod
est Christus Iesus; an vero non per Iesum
Christum sapienti, sed per Iesum Christum
gloria Deo soli sapienti, videtur ambiguum.
Sed quis audeat dicere per Iesum Christum
eri vt sit sapiens Deus Pater; cum secundum
substantiam suam non dubitandum sit eum
esse sapientem, potiusque sit substantia Filii
per gignentem Patrem quam substantia Patris
per genitum Filium? Restat ergo vt soli sapienti Deo gloria sit per Iesum Christum, hoc
est, clara cum laude notitia, qua innotuit gentibus Deus Trinitas: ideo per Iesum Christum, quia, vt alia taceam, ipse praecepit baptizari gentes in nomine Patris et Filii et Spiritus
Sancti [Mt. , ]; vbi praecipue commendata est huius indiuiduae gloria Trinitatis.
sit honor et gloria In the Vg. edd. of Strassburg and Basel and sit is missing,
just like in the Clementina. Nov. Test.: cui gloria in secula.
ly cui Aquinas Er. borrows ly cui
from the last sentence of the passage from
Thomas, Super Rom. lect., cap. , , n.
sq., Cai, , p. , quoted in n.l. . Ly
or li is a French article, derived from ille,
which in the Middle Ages was used to precede
a quotation instead of quotation marks.
Ambrosius Ambrosiaster. In Er.s ed., p. ,
Ambrosiaster, does not quote: sit honor et
gloria but quotes: soli sapienti Deo per
Iesum Christum, cui gloria in secula seculorum: Amen; ignoring the syntax he looks
upon Deo Patri as the antecedent of cui,
beginning his comment: Deo Patri, ex quo
sunt omnia, dat gloriam and ending: Gloria
ergo Patri per Filium, hoc est ambobus gloria
in Spiritu Sancto, quia vterque in vna gloria
est. Cf. Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and .
incommodo Thomas See the passage:
Et gloria plana, quoted in n.l. .
Augustinus Contra Maximinum haereticum
Arianorum episcopum, II, , , Migne PL ,
: Ei gloria cui per Christum gloria. Hoc
est namque per Iesum Christum cui gloria,
quod est cui per Iesum Christum gloria.
Missa fuit labatur At the end of
the Epistle to the Romans, below and
Amen (ASD VI, , p. ), Er. adds:
. . Ad
Romanos. Missa fuit a Corintho per Phebem
ministram Cenchreensis ecclesiae. The Greek
text is mentioned in the app. crit. by Tischen-
dorf, Nestle12, 16 and Aland et al.; together

with other readings it is mentioned by Metzger, Text. Comm. p. . The Latin translation is by Er. himself, as is to be deduced
from ll. . Er. does not respond here
to Titelmans criticism of this Annot. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BC,
he ridicules the reverence to Nicholas of Lyra
and his work, and asks for more condence in
scholars who are competent in languages like
Valla and Faber Stapulensis. He ends with an
elaborate criticism of Titelmans himself.
scripta manu Tertii, dictante Paulo See
Rom. , :
.
orenteis An acc. instead of orentes. Cf.
introd., a.
1 Nicolai Lyrani Postillae, in the Prologus to
Rom.: Circa vero tertiam partem, quae tangit
locum a quo transmissa est epistola, altercatio
est, et doctorum saltem verbalis controuersia.
Nam dicit Haimo, quod ab Athenis ciuitate
Graecorum sit transmissa Romanis. Origenes vero dicit eam missam a Corintho, cui
consonat nis praesentis prologi, cum dicitur:
Scribens eis a Corintho. Et pro isto inducitur
quod scribit apostolus cap. vlti[mo] praesentis
epistolae: Commendo vobis Phebem sororem
nostram quae est in ministerio ecclesiae, quae
est Chenchris. Chenchris vero, vt dicit Origenes, locus dicitur Corintho vicinus, imo
portus ipsius Corinthi. Harum autoritatum
conictus dissolui potest, vt dicatur Paulum
partem epistolae scripsisse Athenis, Corinthi
vero perfecisse, atque eam inde Romanis destinasse.
2 Origenes Comm. in Rom., Praef. and X,
, Migne PG , BC and AB,
respectively.
3 Hieronymus A reference to the opinion that
Paul wrote this letter in Corinth is not to
be found in Jeromes writings. Er. probably
connects Jeromes name here to the translation
of Origens Comm. in Rom.
Haimo Haymo of Faversham in Kent
(), Franciscan friar who became Provincial of the English Province in (ODCC).
The Argumentum of his Expositio in Rom.,
Migne PL , , opens with: A Corintho
ciuitate metropoli Achaiae regionis scripsit
apostolus Paulus Romanis hanc epistolam.
Also the Argumentum to Rom. in the Glossa
Ordinaria mentions (p. ): Scribens eis a
Corintho.
Gordianum nodum, vide quanta dexteritate mirus explicat artifex: Partem, inquit,
scripsit Athenis; deinde quod supererat, addidit Corinthi; atque ita Romam misit.
O hominem suauem: mallet, opinor, [B] Paulum [A] quamlibet magnum itineris
facere dispendium, ne quid patiatur autoritas Haimonis, perinde quasi ille vno aut
altero in loco labatur.
[A] ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM

AD ROMANOS [B] FINIS
Romam CE: Rhomam A B.

autoritas CE: maiestas A B.
Haimonis E: Aymonis AD.
labatur CE: non delirauerit A, sic delirauerit B.
ANNOTATIONVM BE: FINIS ANNOTATIONVM A.

ROMANOS FINIS D E: RHOMANOS A,
RHOMANOS FINIS B C.
Gordianum nodum See Adag. (Herculanus nodus), ASD II, , p. sq., particularly ll. : Idque vnde sit natum
Plutarchus propemodum indicat in Alexandri
vita [Alex. , ]. Scribit enim Alexandrum
Magnum subacto oppido Gordio, Midae
regia, visere voluisse plaustrum illud celebre
mirando artico ex corni libro connexum. De
quo talis fama apud barbaros increbuerat vt
quisquis eius nodos explicuisset, ei totius orbis

imperium portendi fatis. Alexander ense dissecuit., and p. , n.ll. .
Partem misit A paraphrase of Nicholas of Lyras remark mentioned in n.l. 1.
autoritas Haimonis This autoritas seems to
refer ironically to autoritatum in the passage
of Nicholas of Lyra quoted above in n.l. 1.
SOME BIOGRAPHICAL DATA
Accursius (* c. near Florence, c. in Bologna). Called doctor legum, wrote

Glossa in Digestum Vetus, quoted from Corpus glossatorum iuris civilis, , Turin,
(reprint Venice, De Tortis, ).
Agrippa Cornelius Agrippa (?), De occulta philosophia libri tres, in: ed. V. Perrone
Compagni, Studies in the History of Christian Thought, vol. XLVIII, Leiden, , pp.
and , respectively. Cf. a short biography in Allen, introd. Ep. . Wikipedia, s.v.
Alberto Pio See below, s.v. Pio.
Aldus Manutius (* probably in , ). In he married Maria, daughter of
Andrea Torresani (), surnamed Asulanus because he was born in Asola near
Mantua. Subsequently, father-in-law and son-in-law merged their publishing houses in
Venice. After Aldus death in , Asulanus continued the rm. Contemporaries, ,
p. sqq., and , p. sq.
Ambrosiaster An unknown author who, in the time of Pope Damasus () wrote
commentaries to epistles of Paul, that to the Hebrews excepted. In Erasmus opinion
this writing could not be ascribed to Ambrose. In addition the Quaestiones Veteris et Noui
Testamenti and ve fragments of a commentary on Matthew were ascribed to him. LThK 3,
, . The name Ambrosiaster occurs for the rst time in the edition of Ambrose by the
Maurists (Sancti Ambrosii Mediolanensis Episcopi Opera, Paris, vols., and ),
in the appendix at the end of vol. , pp. . R. Hoven, Notes sur rasme et les auteurs
anciens, in LAntiquit classique (), pp. .
Amorbachius Johann Amorbach or Amerbach (c. ), and his sons Bruno (
) and Basilius (), printers in Basel. Basilius worked from in Frobens
printing house and collated and amended texts. Contemporaries, , p. sqq.
Arius or Arrius Heretic, presbyter at Alexandria, excommunicated in because of
his Christological opinion.
Beda, Natalis Noel Bdier or Beyde or Baide, (/ or ), was Principal of
the College of Montaigu from to ; in this function he was severe to his
students. After acquiring his doctorate in theology in he oered his services to the
Faculty of Theology and was chosen as its rst syndic in ; this function was created
at his own suggestion. His criticism was sharp; hence he was exiled twice between
and . Allen, introd. Ep. . H. Vredeveld, Erasmus and Nol Beda at Paris in ,
NAKG (), pp. .
Beda Venerabilis (/) Monk and priest from Jarrow (Northumberland, England).
He wrote, among other subjects, about grammar, history and theology; v. Migne PL
, CCSL and CCCM .
Botzheim, Johann von, Ioannes Botz(h)emus (Sasbach near Strassburg c. )
While he already was a vicar of Strassburg Cathedral, he matriculated at Bologna in ,
and became Doctor of Canon Law there. He returned to Strassburg in . In he
was appointed Canon of Constance. There he oered hospitality to men of art and letters,
and to travellers passing to Tyrol and Italy. Erasmus made his acquaintance in and
visited him in SeptemberOctober . On the occasion of this visit Botzheim showed
Erasmus mss. of the NT in the Chapter library; afterwards he sent them to him. In
he died in Freiburg during a visit to Erasmus. Allen, Op. ep. I, p. .
Budaeus, Guilelmus Guillaume Bud, (), Parisian scholar, who had vast knowledge of Greek literature, corresponded with Erasmus and was a source of information for him. In this volume Erasmus mentions of his writings the Annotationes in
some biographical data
quattuor et viginti Pandectarum libros () and De asse et partibus eius () and

probably borrows from his Commentarii linguae Graecae (). Contemporaries, ,
p. sqq.
Calepinus, Giacomo Calepio, il Calepino (Bergamo, c. c. ), called Ambrogio
after entering as a brother into the order of the Augustinian Hermits. He studied Greek
with Constantinos Laskaris and devoted himself to philological studies; he achieved fame
by writing a Dictionarium, which he completed in ms. in (rst edition Reggio
nell Emilia, ; more than editions up till , published by, among others,
Jodocus Badius in Paris, and ). The rst editions were in Latin with Greek
equivalents; those from Venice, , had equivalents in Italian; those published
in Antwerp, , called Pentaglottos, equivalents in Greek, German, Flemish and
French. Albert Labarre, Bibliographie du Dictionarium dAmbrogio Calepino (),
Baden-Baden, , and Allen, Ep. , n.l. .
Caranza, Sanctius Sancho Carranza de Miranda taught theology at the University of Alcal
from c. to . From to he was in Rome. There he published in March
his Opusculum in quasdam Erasmi annotationes, in which he invited Erasmus to
clarify his position with respect to a number of accusations of heresy which Stunica
had made against Erasmus in his Annotationes in Erasmum. In June Erasmus wrote the
Apologia de tribus locis quos vt recte taxatos a Stunica defenderat Sanctius Caranza theologus;
this work appeared on August (in LB IX, ). Relations between Erasmus
and Caranza improved quickly. Thus Caranza argued in favour of Erasmus during the
Valladolid conference. Cf. Ep. , n.l. , Contemporaries, , p. sq., ASD IX, ,
p. sq., and Rummel, Catholic Critics, , pp. and passim.
Clement of Rome, one of the Apostolic Fathers, Pope, ?-? C. he wrote an Epistle
to the Corinthians; he is not regarded as the author of the other works which are ascribed
to him. Cf. Quasten, , p. .
Coletus, Ioannes John Colet, (c. ), He studied in Italy and in Oxford. In
he was appointed Dean of St. Pauls; there he founded a school in . He stressed the
importance of preaching and took a great interest in ancient theology and the writings
of the Platonists. Colet was one of the leaders of Christian humanism in England, and
from till his death a close friend of Erasmus; he had an important spiritual inuence
on both Erasmus and Thomas More. Erasmus often visited Colet in Oxford in
and they undertook together a pelgrimage to Canterbury in . Colet welcomed
Erasmus Novum Testamentum. Erasmus wrote a short biography of him in Ep.
(). Ferguson, p. , n.l. , and More, CW , , n. /.
Durandus Durandus de S. Porciano, (St. Pourain, c. Meaux), scholastic
philosopher and theologian, wrote an anti-thomistic Commentary on the Sententiae
(before 1, 2, 3). LThK , p. , ODCC.
Faber Stapulensis Jacobus, Jacques Lefvre dtaples, (taples, c. ), theologian.
He studied in Paris, became a teacher in the Faculty of Arts and studied Greek there.
Before the end of he published paraphrases of writings by Aristotle on natural
philosophy; in the years after he produced many publications, especially on Aristotle. In
the rst decade of the th century a humanist circle formed around him. In he
published Quincuplex Psalterium, a critical study of the Bible text, in commentaries
on the Epistles of Paul, in on the catholic Epistles, in the treatise De Maria
Magdalena et triduo Christi disceptatio. Critical remarks by Erasmus in the Annotations
on Faber led to a conict. Contemporaries, , sqq.
Galenus (Pergamon, adc. ). He studied medicine in Smyrna, Corinth and Alexandria. Practiced as a doctor in Pergamon and Rome. In a large part of his writings
were lost in a re which had begun in the Pax temple in Rome. H.J. Rose, A Handbook
of Greek Literature, London, 4, p. sqq.
Gaza, Theodorus (Thessaloniki, c. ), studied in Constantinople, and went to

Italy for the Council of Ferrara and Florence in . He taught Greek at the University
of Ferrara (), was called to Rome by Pope Nicholas V and was commissioned
by him to translate texts from Greek and Latin. After the death of Nicholas V, he entered
the service of King Alfonso I of Naples; later he enjoyed the protection of Cardinal
Bessarion in Rome. He wrote, among other works, a Greek grammar (Grammatica
institutio) in four books (Venice, ), books I and II of which were translated by
Erasmus (Louvain, Martens, July and March , respectively (LB I,
). Allen, introdd. Epp. and , Chomarat, Grammaire, , p. , n. , and
Contemporaries, , p. .
Gelenius, Sigismundus (Prague c. ). After studying Greek in Bologna he lectured
privately on Greek authors in Prague. After moving to Basel, probably in , he
lived at rst in Erasmus household. For the remainder of his life he worked for the
Froben publishing house as a scholar, editor, corrector and translator from Greek. He
collaborated on a number of editions by Erasmus, e.g. Plinys Historia naturalis (),
Ambrose (), Seneca (2) and the fourth edition of the Nouum Testamentum,
and he edited, among others, Erasmus Opera omnia and later editions of the Opera
omnia by Chrysostomus. He translated most of the Homilies on the Acts of the Apostles.
Contemporaries, , p. sq., and Allen, introd. Ep. .
Gerson, Ioannes Jean (de) Gerson, * at Gerson near Rethel in the diocese of Reims,
, scholastic philosopher and mystic. LThK 2 , sq. and ODCC, p. sq.
Giberti, Gian Matteo, (). Became secretary of Pope Leo X in , and Bishop
of Verona in . Was one of the principal political advisers of Pope Clement VII. After
he founded a Latin and Greek press in his palace in , he published patristic works.
His rst publication was the commentaries on the Pauline Epistles by John Chrysostom.
Contemporaries, , pp. .
Glossa Ordinaria Glosses printed mostly in two columns in the margins of the text of the
Bible. Short notes in smaller type between the lines of the Bible text are called the Glossa
interlinearis. The Glossa consists of commentaries of Greek and Latin Church Fathers and
medieval theologians and the Greek lexicographer Hesychius (the Greek authors in Latin
translation). Work on the Glossa Ordinaria was begun by Anselm of Laon (),
continued by his brother Ralph (Radulphus, * ) and others in the course
of the centuries. The quotations in this volume are borrowed from the editio princeps
by Adolph Rusch, Strassburg , which was reprinted in facsimile by Brepols,
Turnhout, . B. Smalley, The Study of the Bible in the Middle Ages, Oxford 3,
sqq.
Hesychius of Alexandria, a lexicographer who probably lived in the th or th century ad.
Der Kleine Pauly, , Stuttgart, , p. , col. .
Hrabanus Maurus See below, s.v. Rabanus Maurus.
Laurinus, Marcus Mark Lauwerijns of Bruges, () He became a canon in
and Dean of St. Donatian in , and was an intimate friend of Erasmus; Erasmus
visited him in and . Contemporaries, , sq.
Lefvre dtaples V. supra, s.v. Faber Stapulensis
Lombardus V. infra, s.v. Petrus Lombardus.
Lypsius or Lipsius, Martinus Martin Lips, (c. ) lived at the the Augustinian
priory of St. Maartensdal (St. Martins Valley) in Leuven. He was a devoted friend and
admirer of Erasmus. More information in Allen, introd. Ep. .
Lyra, Lyranus V. infra, s.v. Nicolaus Lyranus.
Makarios Melissenos V. infra, s.v. Sphrantzes.
Manutius V. supra, s.v. Aldus.
Marcion c. . A heretic, native of Sinope in Pontus on the Black Sea. ODCC, s.v.
Morel Guillaume (). A scholar. He had a publishing house in Paris, in which he

combined in himself the functions of editor and publisher. Nouveau Larousse illustr, ,
Paris s.a., p. .
Musculus, Wolfgang Wolfgang Meusslin, * in Dieuze near Saarburg, now Sarrebourg
in Lorraine, . He entered a Benedictine monastery in Lixheim (Lorraine); there he
was inuenced by the writings of Luther. In he left the order and went to Strassburg.
As a talented preacher he won the attention of Martin Bucer and became his secretary.
In he moved to Augsburg, where he assumed a preaching post at the Church of the
Holy Cross, and after the council had forbidden all Catholic ceremonies, at the cathedral
church. After troops of Charles V had conquered the city, he ed to Zrich and then went
to Basel to meet his publisher Johann Herwagen. In he was appointed as professor
of theology in Bern. He subsequently worked primarily as a scholar and published a
lot of theological and exegetical works. For Erasmus edition of the Latin translation of
Chrysostoms Opera omnia he translated the Homiliae in Rom. C.S. Farmer, The Gospel
of John in the Sixteenth Century. The Joannine Exegesis of Wolfgang Musculus, New YorkOxford, , p. sq.
Nebrija, Antonio de (/). He adopted the name Elio and called himself Aelius
Antonius Nebrissensis. While studying from c. in Italy, in, among other
places, Bologna, he was inuenced by the ideas of Italian humanists. He was in the service
of the Archbishop of Seville from to , became a lecturer at the University
of Salamanca in and shortly afterwards received there the chair of grammar and
poetry. He was commissioned around to do research and some teaching at
the University of Seville, became professor there in and was appointed professor
in Alcal de Henares in . He worked on the Biblia polyglotta Complutensis. He
published, among other writings, a (Latin-Spanish) Lexicon (Salamanca, ) and the
Tertia quinquagena (Alcal de Henares, ). Contemporaries, , p. sqq.
Nicholas of Lyre, Nicolaus Lyranus or Lyra (), from Lyre near vreux, Franciscan, theologian, acquired his doctorate at the Sorbonne. He was the most celebrated
Bible commentator of his time. He wrote the Postillae perpetuae in vniuersuam Sacram
Scripturam, the Postilla litteralis from (), the Postilla Moralis from
. The editio princeps in vols. fol., was published in Rome in . Erasmus
often criticizes him in the Annotations. Ph.D.W. Krey L. Smith (edd.), Nicholas of Lyra,
the Senses of Scripture, Leiden, , p. sqq.
Oecolampadius Iohannes Oecolampadius (Heusgen, Hussgen, Husschin, ),
called Vinimontanus because he was born in Weinsberg, completed his studies in
in Heidelberg, was tutor to the princes of the Elector of the Pfalz from to ,
probably then resumed his theological studies, was granted a prebend to preach in
Weinsberg in , continued his studies in , worked together with Erasmus in
Basel from to , resided in Basel in again as Penitentiary, acquired
the degree of Doctor in Theology and was appointed cathedral preacher in Augsburg,
returned to Basel for the third time in , became professor ordinarius there in
and secular priest of the church of St. Martin in ; in these two oces he quickly
took the lead over the reformatory movement, which achieved victory in the spring of
; he was also active in the Reformation outside Basel; under his inuence the canton
of Berne adopted the Reformation. During the last three years of his life he was involved
with shaping the reformatory church in Basel (ASD IX, , p. , n. ). and ODCC,
p. .
Perottus, Nicolaus Niccol Perotti, (), studied in Rome with Valla, entered the
service of Cardinal Bessarion at a young age, was from part of Pope Nicholas Vs
team of translators of Greek texts, became Archbishop of Siponto in and papal
governor in Viterbo from to , Spoleto from to and Perugia from
to . He wrote Rudimenta grammatices () and Cornucopiae (?), the

latter a compilation of linguistic and other information, produced as a commentary to
Martialis. Contemporaries, , p. .
Petrus Lombardus, Peter Lombard, *c. near Novara in Lombardy, professor in
theology in Paris, Bishop of Paris, . Received the honorary title of Magister
Sententiarum after his book Sententiae. LThK 2, , sqq.
Phrantzes See below s.v. Sphrantzes.
Pius, Albertus Alberto Pio (* July ), became the Prince of Carpi ( km. to the
North of Modena) after the death of his father, and was educated under the supervision of
his uncle, Pico della Mirandola; Aldus Manutius was his tutor in the humanities. He lost
his princedom Carpi a number of times and each time he received it back from Emperor
Maximilian I, the last time in . In he became Maximilians ambassador in
Rome. After Charles V failed to retain him in his oce in . Pio turned to Francis I of
France for support, became his ambassador in Rome and, when he continued to support
him even after the battle of Pavia in February , was nally robbed of his princedom
by Charles General Prospero Colonna. After the sack of Rome in he ed to France.
He died in Paris three days after he had entered the Franciscan order, on January .
Contemporaries, , p. sqq.
Pirckheimer Willibald Pirckheimer, (*), studied Greek at Padua and law at
Pavia, After he returned to Germany, he became councillor of Nuremberg. From
he devoted himself entirely to studies. He wrote translations from Lucian and Plutarch,
a description of Germany and a history of the Swiss wars. He served as a Maecenas for,
among others, Drer. Allen, introd. Ep. .
Rabanus Maurus (Mainz, c. or ). At an early age he was committed to the
charge of the Abbey in Fulda, and sent to Tours to study with Alcuin. From he was
Archbishop of Mainz. He wrote many works, poems, sermons and works about the Bible
and various other subjects. LThK 2, sq.
Scotus, Ioannes Johannes Duns Scotus (c. ). He worked in Oxford. After
being ordained as a Franciscan in , he studied in Paris. He gave lectures on the
Sententiae by Petrus Lombardus at Cambridge, Oxford and Paris. His principal work
was a commentary on Lombards Sentences. In addition he wrote a Tractatus de Primo
Principio, Quodlibeta, and other works. ODCC, p. .
Sphrantzes or Phrantzes, Georgios, a late Byzantine historian (after ). From his
th year on he was in the service of the dynasty of the Palaeologues as a governor of
important towns and diplomat. After he was taken prisoner by the Turks at the conquest
of Constantinople, he escaped to the Peloponnese, which was not yet occupied. In
he entered with his wife a monastery on Korfu. There he wrote
, a kind of memoir. This work was greatly
enlarged by Makarios Melissenos, metropolitan bishop of Monembasia, called Chronicon
. In Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, , , these works are
called Chronicon minus and Chronicon maius, respectively. They were edited by V. Grecu,
Bucharest, , under the title: Scriptores Byzantini V Georgios Sphrantzes, Memorii
, In anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie Melissenos Cronica .
Sutor, Petrus Pierre Cousturier (). He took his doctors degree at the Paris
Faculty of Theology in . He joined the Carthusian order. In De tralatione Bibliae (c.
Dec. ) he condemned new translations of the Bible, among others, the Nov. Test.
After Erasmus attack on him, he wrote an Antapologia (June ); Erasmus then added
an Appendix to his Prologus in supput. calumn. Nat. Bedae. Erasmus writes scornfully
about him in several texts. Ep. , n.l. . Cf. Rummel, Catholic Critics, , pp.
and passim.
Theodorus Gaza See above, s.v. Gaza.
Theophylactus (Euboea, c. c. Constantinople), pupil of Michael Psells, teacher of rhetoric, theologian and author, deacon and preacher in St. Soa, tutor to Constantine, son of Michael VII Doukas (Emperor from to ). He was appointed
Archbishop of Bulgaria between and with a seat in Ochrida in West Macedonia. LThK 2 , , and DThC , , . V. Migne PG .
Titelmans, Frans (c. ) was a Franciscan who studied in Louvain and was
inuenced greatly by Masson. He lectured on Scripture in Louvain from . In May
he published the Collationes quinque super epistolam ad Romanos, in which he
defended the Vulgate against the emendations by Valla, Lefvre dtaples and Erasmus.
Erasmus responded to it rst in two letters to Johann Botzheim, Epp. and ; he
developed the second letter in Ad collationes cuiusdam Opus recens (Antwerp, , LB IX,
E C). Titelmans reacted to this in an Epistola apologetica pro opere Collationum
ad Desyderium Erasmum Roterodamum, sacrae theologiae professorem. A reaction by
Erasmus to this work is to be found in Ep. to Peter Gilles. In the same year, ,
Titelmans criticized the edition of the Annotationes in Libri duo de authoritate libri
Apocalypsis. Erasmus did not write an apology to this criticism, nor did he mention it
in his letters. Cf. Allen, introd. Ep. , Contemporaries, , p. sq., and Rummel,
Catholic Critics, , p. , n. , and , p. sq. and passim, and ASD VI, , p. .
Valla, Laurentius (Lorenzo) ( Aug. ). Published, among other works, a Collatio
Noui Testamenti in , and a second edition in the fties. In Erasmus found a
copy of the second edition in the Praemonstratensian Abbey of Parc in Leuven and published it under the title Laurentii Vallensis viri tam graecae quam latinae linguae peritisssimi
in Latinam Noui Testamenti interpretationem ex collatione Graecorum exemplarium Adnotationes apprime vtiles in Paris with Jodocus Badius in . Contemporaries, , p. sqq.
See also the introduction, p. sq., .
ABBREVIATIONS
A. Authors: Antiquityth Century

Ael.
Epist.
Nat. an.
Claudius Aelianus
Epistulae
De natura
animalium
Var. hist.
Varia historia
Ael. Arist.
Aelius Aristides
Aeschin.
Aeschines
Aeschyl.
Aeschylus
Ag.
Agamemnon
Choeph.
Choephori
Eum.
Eumenides
Hic.
Hicetides
Pers.
Persae
Prom.
Prometheus
Sept.
Septem
Aesop.
Aesopus
Agric.
Rodolphus Agricola
Anna
Anna mater
Alan.
Alanus ab Insulis
De planct. Nat.
De planctu Naturae
Albert. M.
Albertus Magnus
Enarr. in
Enarrationes in
Ioann.
Euangelium
Ioannis
Enarr. in Lc.
Enarrationes in
Euangelium
Lucae
Serm.
Sermones de sanctis
Alciphr.
Alciphro
Alex. Aphr.
Alexander
Aphrodisiensis
Fat.
De fato
Ambr.
Ambrosius
Enarr. in Ps.
Enarrationes in
Psalmos
Expos. Lc.
Expositio Euangelii
secundum Lucam
Explan. Ps.
Explanatio
Psalmorum
Expos. Ps. .
Expositio Psalmi .
O.
De ociis
ministrorum
Serm.
Sermo(nes)
Spir. sanct.
De Spiritu sancto
Ambrosiaster
Comm.
Quaest. V. et
N.T.
Amm. Marc.
Ammonio
Anacr.
Andrel.
Ecl.
Eleg.
Liv.
Anth. Lat.
Anth. Pal.
Anth. Plan.
Aphth.
Prog.
Apollod.
Apoll. Rhod.
Apoll. Sid.
Epist.
Apost.
App.
Civ.
Apul.
Apol.
De deo Socr.
Flor.
Met.
Arat.
Archil.
Aristaen.
Aristid.
Aristoph.
Ach.
Av.
Eccl.
Equ.
Lys.
Nub.
Pax
Plut.
Ran.
Thesm.
Vesp.
Commentarius
Quaestiones Veteris et
Noui Testamenti
Ammianus Marcellinus
Andrea Ammonio
Anacreon
Fausto Andrelini
Eclogae
Elegiae
Liuia
Anthologia Latina
Anthologia Palatina
Anthologia Planudea
Aphthonius
Progymnasmata
Apollodorus
Apollonius Rhodius
Apollinaris Sidonius
Epistolae
Apostolius Byzantius
Appianus
Bella ciuilia
Apuleius
Apologia
De deo Socratis
Florida
Metamorphoses
Aratus
Archilochus
Aristaenetus
Aristides
Aristophanes
Acharnenses
Aues
Ecclesiazusae
Equites
Lysistrata
Nubes
Pax
Plutus
Ranae
Thesmophoriazusae
Vespae

Aristoph. Byz.
Aristophanes
Byzantinus
Aristot.
Aristoteles
An.
De anima
An. post.
Analytica posteriora
An. pr.
Analytica priora
Ath. pol.

Aud.
De audibilibus
Cael.
De caelo
Cat.
Categoriae
Col.
De coloribus
Div.
De diuinatione
Eth. Eud.
Ethica Eudemia
Eth. Nic.
Ethica Nicomachea
Gen. an.
De generatione
animalium
Gen. corr.
De generatione et
corruptione
Hist. an.
Historia animalium
Metaph.
Metaphysica
Meteor.
Meteorologica
Mir.
Mirabilia
M. mor.
Magna moralia
Mot. an.
De motu animalium
Mund.
De mundo
Oec.
Oeconomica
Part. an.
De partibus
animalium
Phgn.
Physiognomonica
Phys.
Physica
Poet.
Poetica
Pol.
Politica
Probl.
Problemata
Rhet.
Rhetorica
Rhet. Alex.
Rhetorica ad
Alexandrum
Sens.
De sensu
Somn.
De somno et vigilia
Soph. el.
Sophistici elenchi
Spir.
De spiritu
Top.
Topica
Arnob.
Arnobius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
Arr.
Arrianus
Arsen.
Arsenius
Artemid.
Artemidorus
Ascl.
(Apuleius) Asclepius
Asconius Q.
Asconius Pedianus
Comm. in Cic.
Commentarii in Cic.
Athan.
Athanasius
Athen.
Athenaeus
abbreviations
Athenag.
Aug.
Civ.
Collatio cum
Maximino
Conf.
Cons. evang.
Contra Acad.
Contra adv.
legis et
proph.
Contra duas ep.
Pelag.
Contra Faust.
Contra lit.
Petil.
De adult.
Coniugiis
De agone chr.
De Gen. contra
Man.
De gratia et lib.
arbitr.
De nat. boni
De praed.
sanct.
De vera relig.
Doctr. chr.
Enarr. in Ps.
Ench.
Epist.
Expos. Gal.
Expos. Rom
inch.
Expos.
prop.Rom.
Haer.
Hom.
Locut. in Hept.
Athenagoras
Aurelius Augustinus
De ciuitate Dei
Collatio cum
Maximino
Arianorum
episcopo
Confessiones
De consensu
euangelistarum
Contra Academicos
Contra adversarium
Legis et
Prophetarum
Contra duas epistulas
Pelagianorum
Contra Faustum
Manichaeum
Contra litteras
Petiliani
De adulterinis
coniugiis
De agone christiano
De Genesi contra
Manichaeos
De gratia et libero
arbitrio
De natura boni
liber I
De praedestinatione
sanctorum
De vera religione
De doctrina
christiana
Enarrationes in
Psalmos
Enchiridion
Epistulae
Epistolae ad Galatas
expositio
Epistolae ad Romano
inchoata expositio
Expostio quarundam
propositionum
ex epistula ad
Romanos
De haeresibus, ad
Quodvultdeum
Homiliae
Locutiones in
Heptateuchum
abbreviations
Nupt. et
concup.
Peccat. merit.
et bapt.
perv.
De nuptiis et
concupiscentia
De peccatorum
meritis et
remissione, et
de baptisma
paruulorum
Quaest.
De diuersis
quaestionibus
Quaest. Ev.
Quaestiones
Euangeliorum
Quaest. in
Quaestiones et
Hept.
locutiones in
Heptateuchum
Quaest. Simpl.
De diuersis
quaestionibus
ad Simplicianum
Retract.
Retractationes
Serm.
Sermones
De serm. Dom.
De sermone Domini
in monte
Serm. de VT
Sermones de Vetere
Testamento
Serm. supp.
Sermones supposititii
Tract. in Ioh.
Tractatus in Ioh.
Tract. in . Ioh.
In epistolam Ioannis
ad Parthos
Tractatus A
Trin.
De trinitate
Auien.
Auienus
Progn.
Prognostica
Aur. Vict.
Aurelius Victor
Auson.
Ausonius
Cent. nupt.
Cento nuptialis
Cupid. cruc.
Cupido cruciatus
De rosis
De rosis nascentibus
Ecl.
Eclogae
Epigr.
Epigrammata
Epist.
Epistulae
Mos.
Mosella
Precat.
Precationes variae
[Auson.]
[Ausonius]
Septem sap.
Septem sapientum
sent.
sententiae
Babr.
Babrius
Balbi
Girolamo Balbi
Basil.
Basilius
Ad adulesc.
Ad adulescentes
( )
Batr.
Batrachomyomachia
Bebel
Prov.
Beda
In Iac. etc.
Heinrich Bebel
Prouerbia Germanica
Beda Venerabilis
In epistolas VII
catholicas
In Lc. expos.
In Lucae Euangelium
expositio
In Mc. expos.
In Marci
Euangelium
expositio
In Mt. expos.
In Matthaei
Euangelium
expositio
Hom. Ev.
Homeliae Euangelii
Vita Cuth.
Vita Cuthberti
Bernardus
Bernardus
Claraeuallensis
In laud. Virg.
In laudibus Virginis
Matris
In adv. Dom.
Sermo in aduentu
Domini
In Vigil. Apost.
Sermo in Vigilia
Apostolorum Petri
et Pauli
Bocc.
Giovanni Boccaccio
Ecl.
Eclogae
Boeth.
Boethius
Consol.
Consolatio
philosophiae
Brant
Sebastian Brant
Budaeus
Guilelmus Budaeus
Annot. in
Annotationes in
Pandectas
Pandecta
Caes. C.
Iulius Caesar
Civ.
De bello ciuili
Gall.
De bello Gallico
Callim.
Callimachus
Callisth.
Callisthenes
Calp. Sic.
Calpurnius Siculus
Carrensis
V. Hugo de Sancto
Caro
Cass. Dio
Cassius Dio
Cassian.
Iohannes Cassianus
Cassiod.
Cassiodorus
Expos. in Ps.
Expositio in Ps.
Inst.
Institutiones
Cato
Cato
Agr.
De agricultura
Dist.
Disticha
Catull.
Catullus
Cels.
Celsus

Cens.
Charis.
Chrys.
Hom.
Cic.
Ac.
Ac.
Ad Brut.
Ad Q. fr.
Arat.
Arch.
Att.
Balb.
Brut.
Caec.
Cael.
Carm.
Catil.
Cato
Cluent.
Deiot.
De or.
Div.
Div. in Caec.
Dom.
Fam.
Fat.
Fin.
Flacc.
Font.
Har.
Inv.
Lael.
Leg.
Leg. agr.
Lig.
Manil.
Marc.
Mil.
abbreviations
Censorinus
Charisius, Ars
grammatica
Iohannes
Chrysostomus
Homiliae
Cicero
Lucullus sius
Academicorum
priorum libri
Academicorum
posteriorum libri
Epistulae ad Brutum
Epist. ad Quintum
fratrem
Aratea
Pro Archia poeta
Epistulae ad Atticum
Pro L. Balbo
Brutus
Pro A. Caecina
Pro M. Caelio
Carminum
fragmenta
In Catilinam
Cato maior de
senectute
Pro A. Cluentio
Pro rege Deiotaro
De oratore
De diuinatione
Diuinatio in Q.
Caecilium
De domo sua
Epistulae ad
familiares
De fato
De nibus
Pro L. Valerio
Flacco
Pro M. Fonteio
De haruspicum
responsis
De inuentione
Laelius de amicitia
De legibus
De lege agraria
Pro Q. Ligario
Pro lege Manilia
Pro M. Marcello
Pro T. Annio Milone
Mur.
Nat.
O.
Opt. gen.
Pro L. Murena
De natura deorum
De ociis
De optimo genere
oratorum
Or.
Orator
Parad.
Paradoxa Stoicorum
Part.
Partitiones oratoriae
Phil.
In M. Antonium
oratio Philippica
Phil. frg.
Librorum
philosophicorum
fragmenta
Pis.
In L. Pisonem
Planc.
Pro Cn. Plancio
P. red. ad Quir.
Oratio post reditum
ad Quirites
P. red. in sen.
Oratio post reditum
in senatu
Prov.
De prouinciis
consularibus
Q. Rosc.
Pro Q. Roscio
comoedo
Quinct.
Pro Quinctio
Rab. perd.
Pro C. Rabirio
perduellionis reo
Rab.
Post. Pro C. Rabirio
Postumo
Rep.
De re publica
Scaur.
Pro M. Aemilio
Scauro
Sest.
Pro P. Sestio
S. Rosc.
Pro Sexto Roscio
Amerino
Sull.
Pro P. Sulla
Tim.
Timaeus
Top.
Topica
Tull.
Pro M. Tullio
Tusc.
Tusculanae
disputationes
Vatin.
In P. Vatinium testem
interrogatio
Verr. ,
In Verrem actio ,
Claud.
Claudius Claudianus
Bell. Gild.
De bello Gildonico
Carm. min.
Carmina minora
IV. cons. Hon.
De quarto consulatu
Honorii
Cons. Stil.
De consulatu
Stilichonis
De rapt. Pros.
De raptu Proserpinae
abbreviations
Epith.
Epithalamium de
nuptiis Honorii
Fescen.
Fescennina de nuptiis
Honorii
In Eutr.
In Eutropium
In Ruf.
In Runum
Paneg. M
Panegyricus Mallii
Theod.
Theodori
Paneg. Prob.
Panegyricus Probini
et Olybrii
Clearch.
Clearchus
Clem. Al.
Clemens Alexandrinus
Adumb. in ep.
Adumbrationes in
can.
epistolas canonicas
Strom.
Stromateis
Clitarch.
Clitarchus
Cod. Iust.
Codex Iustinianus
Colum.
Columella
Complut.
Biblia polyglotta
Complutensis
Cornut.
Cornutus
Nat. deor.
De natura deorum
Cratin.
Cratinus
Curt.
Q. Curtius Rufus
Cypr.
Cyprianus
De zelo
De zelo et liuore
Dom. orat.
De dominica
oratione
Epist.
Epistulae
Fort.
Ad Fortunatum
Quir.
Ad Quirinum
Cyrillus
Cyrillus Alexandrinus
Comm. in Ioh.
Commentarius in
Euangelium
Ioannis
Explan. in Lc.
Explanatio in
Euangelium
Lucae
Demetr.
Demetrius
De eloc.
De elocutione
Democr.
Democritus
Demosth.
Demosthenes
Dicaearch.
Dicaearchus
Dig.
Digesta
Dinarch.
Dinarchus
Dio Chrys.
Dio Chrysostomus
Diod.
Diodorus Siculus
Diogen.
Diogenianus
Diogen. Vind.
Diogenianus
Vindobonensis
Diog. Laert.
Diogenes Laertius
Diomedes, Ars
grammatica
Dion. Antioch.
Dionysius Antiochenus
Dion. Hal.
Dionysius
Halicarnassensis
Ant.
Antiquitates
Romanae
Comp.
De compositione
verborum
Rhet.
Ars rhetorica
Dion. Per.
Dionysius Periegetes
Dion. Thrax
Dionysius Thrax
Diosc.
Dioscurides
Don.
Aelius Donatus
Comm. in Ter.
Commentum Terenti
Dracont.
Dracontius
Laud.
De laudibus Dei
Eleg. in Maec.
Elegiae in
Maecenatem
Enn.
Ennius
Ann.
Annalium fragmenta
Sat.
Saturarum fragmenta
Scaen.
Fragmenta scaenica
Eob. Hess.
Helius Eobanus Hessus
Bon. val.
Bonae valetudinis
conseruandae
rationes aliquot
Enc. nupt.
Encomium nuptiale
Her.
Heroidum libri tres
Her. chr.
Heroidum
christianarum
epistolae
Nor.
Vrbs Noriberga
Vict. Chr.
Victoria Christi ab
inferis
Epic.
Epicurus
Epicharm.
Epicharmus
Epict.
Epictetus
Eratosth.
Eratosthenes
Etym. Gud.
Etymologicum
Gudianum
Etym. mag.
Etymologicum
magnum
Eudem.
Eudemus, Dictiones
rhetoricae
Eun.
Eunapius
Eur.
Euripides
Alc.
Alcestis
Andr.
Andromache
Bacch.
Bacchae
Cycl.
Cyclops
Diom.

Eur.
El.
Hec.
Hel.
Heraclid.
Herc.
Hipp.
Ion
Iph. A.
Iph. T.
Med.
Or.
Phoen.
Rhes.
Suppl.
Tro.
Eus.
Comm. in Ps.
H.E.
Eust.
Comm. ad
Hom. Il.
Euripides (Cont.)
Electra
Hecuba
Helena
Heraclidae
Hercules
Hippolytus
Ion
Iphigenia Aulidensis
Iphigenia Taurica
Medea
Orestes
Phoenissae
Rhesus
Supplices
Troades
Eusebius
Commentarii in Ps.
Historia Ecclesiastica
Eustathius
Commentarii ad
Homeri Iliadem
pertinentes
Eutr.
Eutropius
Faber
Iacobus Faber
Stapulensis
Fest.
Festus
Firm.
Firmicus Maternus
Flor.
Florus
Front.
Fronto
Frontin.
Frontinus
Strat.
Strategemata
Fulg.
Fulgentius
Myth.
Mythologiae
Gal.
Galenus
De nat. facult.
De naturalibus
facultatibus
De temperam.
De temperamentis
In Hippocr.
Commentarius
Aphor.
in Hippocratis
Aphorismos
Protr.
Protrepticus
Gell.
Aulus Gellius
Geop.
Geoponica
Gerald.
Antonio Geraldini
Ecl.
Eclogae
Glossa
Glossa ordinaria
Greg. Cypr.
Gregorius Cyprius
Greg. M.
Gregorius Magnus
Hom. in Ev.
Homiliae in
Euangelia
abbreviations
Mor.
Greg. Naz.
Carm.
Epist.
Or.
Greg. Nyss.
Greg. Tur.
Harpocrat.
Haymo
Expl. in Ps.
Exp. in epist
Pauli
Hdt.
Hecat.
Hegesandr.
Hegius
Heraclit.
Heracl. Pont.
Hermans
Hollandia
Moralia in Iob
Gregorius Nazianzenus
Carmina
Epistulae
Orationes
Gregorius Nyssenus
Gregorius Turonensis
Harpocratio
Haymo Autissidorensis
Explanatio in Ps.
In diui Pauli
Epistolas Expositio
Herodotus
Hecataeus
Hegesander
Alexander Hegius
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Willem Hermans
Prosopopoeia
Hollandie
Sylv.
Sylua odarum
Hermipp.
Hermippus
Hermog.
Hermogenes
Progym.
Progymnasmata
Herm. Trismeg. Hermes Trismegistus
Herodian.
Herodianus
Hes.
Hesiodus
Erg.
Erga ka mrai
Theog.
Theogonia
Hesych.
Hesychius
Hier.
Hieronymus
Adv. Helv.
De perpetua
virginitate beatae
Mariae aduersus
Heluidium
Adv. Iov.
Aduersus Iouinianum
Apolog. c. Ruf.
Chron. Apologia
contra Runum
Chronicon
Comm. in Ez.
Commentarii in
Ezechielem
Comm. in Gal.
Commentarii in
Epistolam ad
Galatas
Comm. in Ir.
Commentarii in
Ieremiam
Comm. in Is.
Commentarii in
Isaiam
Comm. in Mt.
Commentarii in
Matthaeum
abbreviations
Comm. in Tit.
Comm. in
proph. min.
Comm. in Ps.
Contra Joh.
Hierosol.
De vir. ill.
Dialog. adv.
Pelag.
Epist.
Epist. adv. Ruf.
Hebr. quaest.
Interpret. Hebr.
nom.
Paralip.
Praef. in Iob
Quaest. Hebr.
Sit. et nom. loc.
Tract. in Mc.
Tract. in Ps.
Hil.
In Gen.
In Mt.
Tract. in Ps.
Trin.
Hippocr.
Hist. Aug.
Hom.
Hymn. Hom.
Il.
Od.
Honor. Aug.
Sig.
Hor.
Ars
Commentarii in
Epistolam ad
Titum
Commentarii in
Prophetas minores
Commentarioli in
Psalmos
Contra Johannem
Hierosolymitanum
De viris illustribus
Dialogus aduersus
Pelagianos
Epistulae
Epistula aduersus
Runum
Hebraicae
quaestiones in
libro Geneseos
Liber interpretationis
Hebraicorum
nominum
Paralipomenon liber
Praefatio in librum
Iob
Quaestiones
Hebraicae
De situ et nominibus
Hebr. locorum
Hebraicorum
Tractatus in Marci
Euangelium
Tractatus in librum
Psalmorum
Hilarius
In Genesin
In Matthaeum
Tractatus in Ps.
De trinitate
Hippocrates
Scriptores historiae
Augustae
Homerus
Hymni Homerici
Ilias
Odyssea
Honorius
Augustodunensis
Sigillum Beatae
Mariae
Horatius
Ars poetica
Carm.
Carm. saec.
Epist.
Epod.
Serm.
Hrabanus
Hugo
Hyg.
Astr.
Fab.
Hyp.
Iambl.
Innoc.
Miseria
Inst.
Ioann. Sec.
Epigr.
Fun.
Od.
Iord.
Ios.
Ant. Iud.
Bell.
Iren.
Haer.
Isid.
Orig.
Quaest.
Isocr.
Iul.
Epist.
Misopog.
Or.
Iust.
Iuuenc.
Iuv.
Lact.
Inst.
Epit. Inst.
Leg. aurea
Leg. XII Tab.
Libanius
Progym.
Carmina
Carmen saeculare
Epistulae
Epodi
Sermones
Hrabanus Maurus v.
Rabanus Maurus
Hugo de Sancto Caro
(Carrensis)
Hyginus
Astronomica
Fabulae
Hyperides
Iamblichus
Innocentius III
De miseria
condicionis
humane
Institutiones
Ioannes Secundus
Epigrammata
Funera
Odae
Iordanes
Iosephus
Antiquitates Iudaicae
Bellum Iudaicum
Irenaeus
Aduersus haereses
Isidorus
Origines
Quaestiones in Vetus
Testamentum
Isocrates
Iulianus
Epistulae
Misopogon
Orationes
Iustinus
Iuuencus
Iuuenalis
Lactantius
Institutiones diuinae
Epitome Diuinarum
Institutionum
Iacobus de
Voragine,
Legenda aurea
Leges XII Tabularum
Libanius
Progymnasmata

Liv.
Lucan.
Lucian.
Adv. indoct.
Alex.
Am.
Anach.
Apol.
Asin.
Astr.
Bacch.
Bis accus.
Calumn.
Liuius
Lucanus
Lucianus
Aduersus indoctum
Alexander
Amores
Anacharsis
Apologia
Asinus
De astrologia
Bacchus
Bis accusatus
Calumniae non
temere credendum
Catapl.
Cataplus siue
Tyrannus
Char.
Charidemus
Conuiv.
Conuiuium
Dear. iud.
Dearum iudicium
(= Dial. mort. xx)
De merc. cond.
De mercede conductis
Demon.
Demonax
Demosth.
Demosthenis
encom.
encomium
Deor. conc.
Deorum concilium
Deor. dial.
Deorum dialogi
De sacr.
De sacriciis
Dial. mar.
Dialogi marini
Dial. mer.
Dialogi meretricii
Dial. mort.
Dialogi mortuorum
Dips.
Dipsades
Electr.
Electrum
Epigr.
Epigrammata
Epist. Sat.
Epistulae Saturnales
Eun.
Eunuchus
Fug.
Fugitiui
Gall.
Gallus
Halc.
Halcyon
Herc.
Hercules
Herm.
Hermotimus
Hist. conscr.
Quomodo historia
conscribenda
sit
Icar.
Icaromenippus
Imag.
Imagines
Iup. confut.
Iuppiter confutatus
Iup. trag.
Iuppiter tragoedus
Lex.
Lexiphanes
Luctu
De luctu
Menippus
Menippus siue
Necyomantia
abbreviations
Nauig.
Nigr.
Paras.
Patr. laud.
Peregr.
Phal. I, II
Philopatr.
Philops.
Pisc.
Pro imag.
Prom.
Prom. es
Pseudol.
Rhet. praec.
Salt.
Sat.
Somn.
Tim.
Tox.
Tyrann.
Ver. hist.
Vit. auct.
Lucil.
Lucr.
Lycophr.
Lycurg.
Lyd.
Mag.
Mens.
Lyra(nus)
Lys.
LXX
Macar.
Macr.
Sat.
Somn.
Manil.
Mantuan.
Ad Falc.
Calam.
Contra poet.
Nauigium
Nigrinus
De parasito
Patriae laudatio
De morte Peregrini
Phalaris I, II
Philopatris
Philopseudes
Piscator
Pro imaginibus
Prometheus
Prometheus es in
verbis
Pseudologista
Rhetorum praeceptor
Saltatio
Saturnalia
Somnium siue vita
Luciani
Timon
Toxaris
Tyrannicida
Verae historiae
Vitarum auctio
Lucilius
Lucretius
Lycophron
Lycurgus
Ioannes Laurentius
Lydus
De magistratibus
De mensibus
Nicolaus de Lyra
Lysias
Septuaginta
Macarius
Macrobius
Saturnalia
Commentarius
in Ciceronis
somnium
Scipionis
Manilius
Baptista Mantuanus
Epigrammata ad
Falconem
De calamitatibus
temporum
Contra poetas
impudice
loquentes
abbreviations
De cont. morte
Dion. Areop.
Ecl.
Ioann. Bapt.
Parthen. Mar.
Parthen. sec.
Mart. Cap.
Martial.
Marull.
Epigr.
Hymn. nat.
Mar. Vict.
M. Aur.
Max. Conf.
Loci comm.
Max. Tyr.
Diss.
Maximian.
Eleg.
Mela
Menandr.
Citharist.
Epitr.
Monost.
Mimn.
Min. Fel.
Mon. Anc.
More
Mosch.
Mutian.
Epist.
Mutius
Triumph.
Nem.
Nep.
Ages.
Alc.
Nicandr.
Alex.
Ther.
Nicom.
Non.
Nonn.
Dion.
Exp. in Greg
Naz.
De contemnenda
morte
Dionysius Areopagites
Eclogae
In laudem Ioannis
Baptistae
Parthenice Mariana
Parthenice secunda
Martianus Capella
Martialis
Michael Marullus
Epigrammata
Hymni naturales
Marius Victorinus
Marcus Aurelius
Maximus Confessor
Loci communes
Maximus Tyrius
Dissertationes XLI
Maximianus
Elegiae
Pomponius Mela
Menander
Citharista
Epitrepontes
Monosticha
Mimnermus
Minucius Felix
Monumentum
Ancyranum
Thomas More
Moschus
Conradus Mutianus
Rufus
Epistulae
Macarius Mutius
De triumpho Christi
Nemesianus
Cornelius Nepos
Agesilaus
Alcibiades
Nicander
Alexipharmaca
Theriaca
Nicomachus
Nonius Marcellus
Nonnus
Dionysiaca
Expositio in
Gregorium
Nazianzenum
Oppian.
Oppianus
Hal.
Halieutica
Orib.
Oribasius
Orig.
Origenes
Comm.
Commentarius
Contra Cels.
Contra Celsum
Comm. in
Commentarius in
Rom.
Rom.
De princ.
De principiis
Hom.
Homiliae
Sel.
Selecta
Tract. in Ct.
Tractatus in Ct.
Oros.
Orosius
Orph.
[Orpheus]
Arg.
Argonautica
Hymn.
Hymni
Or. Sib.
Oracula Sibyllina
Ov.
Ouidius
Am.
Amores
Ars
Ars amatoria
Epist. Sapph.
Epistula Sapphus
Fast.
Fasti
Her.
Heroides
Ib.
Ibis
Met.
Metamorphoses
Pont.
Ex Ponto
Rem.
Remedia amoris
Trist.
Tristia
Paneg. Lat.
Panegyrici Latini
Paschasius Radbertus
Epist.
Epistulae
Paul.
Paulus Diaconus
Fest.
Epitoma Festi
Paul. Nol.
Paulinus Nolanus
Paus.
Pausanias
Pelagius
Pelagius
Expos. in Rom.
Expositio in
epistolam ad
Romanos
Pers.
Persius
Petrarca
Francesco Petrarca
Ecl.
Eclogae
Rem.
De remediis
vtriusque fortunae
Petron.
Petronius
Petrus Comestor
Hist. schol., In
Historia scholastica,
Ev.
In Euangelia
Petr. Lomb.
Petus Lombardus
Sent.
Sententiarum libri
IV.

Phaedr.
Fab. Aes.
Philo
Leg. alleg.
Philostr.
Imag.
Vit. Apollon.
Vit. soph.
Phot.
Bibl.
Lex.
Pind.
Isthm.
Nem.
Olymp.
Pyth.
Pio
Tres et viginti
libri
Plat.
Alc. ,
Apol.
Ax.
Charm.
Clit.
Crat.
Crit.
Crito
Def.
Dem.
Epin.
Epist.
Erast.
Eryx.
Euthyd.
Euthyphr.
Gorg.
Hipparch.
Hipp. mai.
Hipp. min.
Ion
Lach.
Leg.
Lys.
Men.
Menex.
Min.
abbreviations
Phaedrus
Fabulae Aesopiae
Legum allegoriae
Philostratus
Imagines
Vita Apollonii
Vitae sophistarum
Photius
Bibliotheca
Lexicon
Pindarus
Isthmia
Nemea
Olympia
Pythia
Albertus Pius
Tres et viginti
libri in locos
lucubrationum
variarum
D. Erasmi
Roterodami
Plato
Alcibiades ,
Apologia
Axiochus
Charmides
Clitophon
Cratylus
Critias
Crito
Denitiones
Demodocus
Epinomis
Epistulae
Erastai
Eryxias
Euthydemus
Euthyphro
Gorgias
Hipparchus
Hippias maior
Hippias minor
Ion
Laches
Leges
Lysis
Meno
Menexenus
Minos
Parm.
Phaed.
Phaedr.
Phil.
Polit.
Prot.
Rep.
Sis.
Soph.
Symp.
Thg.
Tht.
Tim.
Plaut.
Amph.
Asin.
Aul.
Bacch.
Capt.
Cas.
Cist.
Curc.
Epid.
Men.
Merc.
Mil.
Most.
Persa
Poen.
Pseud.
Rud.
Stich.
Trin.
Truc.
Vid.
Plin.
Epist.
Nat.
Paneg.
Plot.
Plut.
Aem.
Ages.
Agis
Alcib.
Alex.
Anton.
Parmenides
Phaedo
Phaedrus
Philebus
Politicus
Protagoras
De re publica
Sisyphus
Sophistes
Symposium
Theages
Theaetetus
Timaeus
Plautus
Amphitruo
Asinaria
Aulularia
Bacchides
Captiui
Casina
Cistellaria
Curculio
Epidicus
Menaechmi
Mercator
Miles
Mostellaria
Persa
Poenulus
Pseudolus
Rudens
Stichus
Trinummus
Truculentus
Vidularia
Plinius (maior et
minor)
Epistulae (Plin.
minor)
Naturalis historia
(Plin. maior)
Panegyricus (Plin.
minor)
Plotinus
Plutarchus
Aemilius Paul(l)us
Agesilaus
Agis
Alcibiades
Alexander
Antonius
abbreviations
Aristid.
Artax.
Brut.
C. Gracch.
Cat. Mai.
Cato min.
Cic.
Cleom.
Coriol.
Demetr.
Fab. Max.
Lyc.
Lys.
Mar.
Mor.
Nic.
Paroem.
Pel.
Per.
Pomp.
Prov. Alex.
Publ.
Pyrrh.
Rom.
Sert.
Sol.
Them.
Thes.
Timol.
Tit.
Vit.
Poliz.
Amor fug.
Eleg.
Epigr.
Epist.
Sylv.
Poll.
Polyb.
Pomp. Trog.
Porph.
Quaest. Hom.
Vit. Pyth.
Posid.
Priap.
Aristides
Artaxerxes
Brutus
Caius Gracchus
Cato Maior
Cato minor
Cicero
Cleomenes
Coriolanus
Demetrius
Fabius Maximus
Lycurgus
Lysander
Marius
Moralia
Nicias
Paroemiae
Pelopidas
Pericles
Pompeius
Prouerbia
Alexandrinorum
Publicola
Pyrrhus
Romulus
Sertorius
Solon
Themistocles
Theseus
Timoleon
Titus Quinctius
Flamininus
Vitae
Angelo Poliziano
Moschi Amor
fugitiuus
Elegiae
Epigrammata
Latina
Epistolae
Syluae
Pollux
Polybius
Pompeius Trogus
Porphyrius
Quaestiones
Homericae
Vita Pythagorae
Posidonius
Priapea
Prisc.
Ars gramm.
Praeexercit.
Prob.
Procl.
Procop.
Prop.
Prud.
Amart.
Apoth.
Cath.
Contra Symm.
Epilog.
Perist.
Praef.
Psychom.
Tit. hist.
Ps. Acro
Scholia in
Horatium
Ps. Aristot.
Ps. Ascon.
Ps. Aug.
Ps. Auson.
Sept. sap.
Priscianus
Ars grammatica
Praeexercitamenta
M. Valerius Probus
Proclus
Procopius
Propertius
Prudentius
Amartigenia
Apotheosis
Cathemerinon
Contra Symmachum
Epilogus
Peristefanon
Praefatio
Psychomachia
Tituli historiarum
Pseudo-Acro
Scholia in Horatium
Pseudo-Aristoteles
Pseudo-Asconius
Pseudo-Augustinus
Pseudo-Ausonius
Ludus septem
sapientum
Ps. Babr.
Pseudo-Babrius
Tetrast.
Tetrasticha
Ps. Beda
Pseudo-Beda
Venerabilis
Ps. Chrys.
Pseudo-Ioannes
Chrysostomus
Ps. Clem.
Pseudo-Clemens
Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius
Areopagita
Epist.
Epistulae
Hier.
De caelesti hierarchia
Ps. Diosc.
Pseudo-Dioscurides
Alexiph.
Alexipharmaca
Ps. Eratosth.
Pseudo-Eratosthenes
Catast.
Catasterismi
Ps. Hier.
Pseudo-Hieronymus
Brev. in Ps.
Breuiarium in Ps.
Comm. in Mc.
Commentarius in
Euangelium
secundum
Marcum
Epist.
Epistulae
Ps. Iuuenc.
Pseudo-Iuuencus
Triumph.
Triumphus Christi
heroicus

Ps. Neckam
Vita monach.
Ps. Ov.
Epic. Drusi
Ps. Philo
Ps. Phocyl.
Ps. Pythag.
Ps. Runianus
Lex.
Ps. Sall.
In Cic.
Ps. Sen.
De mor.
Ptol.
Cosm.
Geogr.
Quadr.
Ptol. Euerg.
Publil. Syr.
Quint.
Decl.
Inst. I
Rabanus Maurus
Comm. in Mt.
abbreviations
Pseudo-Neckam
(Roger de Caen)
De vita monachorum
(De contemptu
mundi)
Pseudo-Ouidius
Epicedion Drusi
(Consolatio ad
Liuiam)
Pseudo-Philo
Pseudo-Phocylides
Pseudo-Pythagoras
Pseudo-Runianus
De schamtis lexeos
Pseudo-Sallustius
In Ciceronem
Pseudo-Seneca
De moribus
Claudius Ptolemaeus
Cosmographia
Geographia
Quadripartitum
Ptolemaeus Euergetes
Publilius Syrus
Quintilianus
Declamationes
nstitutio oratoria
Commentaria in
Mt.
Rhet. Her.
Rhetorica ad
Herennium
Run.
Runus
In symb.
Expositio in
symbolum
apostolorum
Sabell.
Marcantonio Sabellico
In natal.
In natalem diem
diuae virginis
Mariae
Sall.
Sallustius
Cat.
Coniuratio Catilinae
Epist. ad Caes.
Epistulae ad
Caesarem
Hist. frg.
Historiarum
fragmenta
Iug.
Bellum Iugurthinum
Sapph.
Sappho
Scol. anon.
Scolia anonyma
Sedul.
Caelius Sedulius
Pasch.
Paschale carmen
Sen.
Contr.
Suas.
Sen.
Ag.
Apocol.
Benef.
Brev. vit.
Clem.
Dial.
Epist.
Seneca (maior)
Controuersiae
Suasoriae
Seneca (minor)
Agamemnon
Apocolocyntosis
De beneciis
De breuitate vitae
De clementia
Dialogi
Epistulae ad
Lucilium
Herc. f.
Hercules furens
Herc. Oet.
Hercules Oetaeus
Med.
Medea
Nat.
Naturales quaestiones
Oed.
Oedipus
Phaedr.
Phaedra
Phoen.
Phoenissae
Thy.
Thyestes
Tro.
Troades
Serv.
Seruius
Comm. Aen.
Commentarius in
Vergilii Aeneida
Comm. Ecl.
Commentarius in
Vergilii Eclogas
Comm. Georg.
Commentarius in
Vergilii Georgica
Sext. Emp.
Sextus Empiricus
Sidon.
Sidonius Apollinaris
Sil.
Silius Italicus
Socr.
Socrates, Hist. eccles.
Sol.
Solon
Solin.
Solinus
Soph.
Sophocles
Ai.
Aias
Ant.
Antigone
El.
Electra
Ichn.
Ichneutae
Oed. Col.
Oedipus Coloneus
Oed. T.
Oedipus Tyrannus
Phil.
Philoctetes
Trach.
Trachiniae
Stat.
Statius
Ach.
Achilleis
Silv.
Siluae
Theb.
Thebais
Steph. Byz.
Stephanus Byzantius
Stob.
Stobaeus
Strab.
Strabo
abbreviations
Stun.
Er. blasph. et
imp.
Iacobus Lopis Stunica

Erasmi Roterodami
blasphemiae et
impietates
Suet.
Suetonius
Aug.
Augustus
Caes.
Caesar
Cal.
Caligula
Claud.
Claudius
Dom.
Domitianus
Galb.
Galba
Gram.
De grammaticis
Ner.
Nero
Oth.
Otho
Tib.
Tiberius
Tit.
Titus
Vesp.
Vespasianus
Vit.
Vitellius
Suid.
Suidas or Suda
Symm.
Symmachus
Synes.
Synesius Cyrenaeus
Calv.
Caluitii encomium
Epist.
Epistulae
Syrian.
Syrianus
In Hermog.
In Hermogenem
commentaria
Tac.
Tacitus
Agr.
Agricola
Ann.
Annales
Dial. or.
Dialogus de
oratoribus
Germ.
Germania
Hist.
Historiae
Tat.
Tatianus
Ter.
Terentius
Ad.
Adelphoe
Andr.
Andria
Eun.
Eunuchus
Heaut.
Heautontimorumenos
Hec.
Hecyra
Phorm.
Phormio
Tert.
Tertullianus
Adv. Iud.
Aduersus Iudaeos
Adv. Marcion.
Aduersus Marcionem
Adv. Praxean
Aduersus Praxean
Adv. Val.
Aduersus
Valentinianos
De praescr.
De praescriptione
haer.
haereticorum
De pud.
De pudicitia
De resurr.
De resurrectione
carnis
De spect.
De spectaculis
Themist.
Themistius
Theocr.
Theocritus
Theodrt.
Theodoretus
Comm. in Ep.
Commentarius in
ad Hebr.
sancti Pauli
Epistolam ad
Hebraeos
Interpr. Rom.
/Interpretatio
epistolae ad
Romanos
Theodor. Mops. Theodorus
Mopsuestenus
Fragm. In rom.
Fragmenta in
epistolam ad
Romanos
Thgn.
Theognis
Theophyl.
Theophylactus
Enarr. .(.)
Enarractiones Expos.
Cor.
in Expositio in
Epistulam .(.)
ad Corinthios
Expos. in Hebr.
Expositio in
epistolam ad
Hebraeos
Thomas a Kempis
Imit.
De imitatione Christi
Thomas Aquinas
Expos. in Hebr.
Expositio in omnes S.
Pauli etc. epistolas
In Ioann.
In Ioannem
Euangelistam
expositio
ScG
Summa contra
Gentiles
Summa
Summa theologiae
Thphr.
Theophrastus
Caus. plant.
De causis plantarum
Char.
Characteres
Hist. plant.
Historia plantarum
Thuc.
Thucydides
Tib.
Tibullus
Titelmans
Frans Titelmans
(Franciscus
Titelmannus)
Collat.
Collationes quinque
super epistolam ad
Romanos

Tzetz.
Anteh.
Chil.
Posth.
Val. Fl.
Val. Max.
Valla
Annot.
Eleg.
Varro
Ling. Lat.
Men.
Rust.
Varro At.
Fr.
Veg.
Mil.
Vell. Pat.
Ven. Fort.
Verg.
Aen.
Aet.
Cat.
Cir.
Cul.
abbreviations
Tzetzes
Antehomerica
Chiliades
Posthomerica
Valerius Flaccus
Valerius Maximus
Laurentius Valla
Annotationes
in Nouum
Testamentum
Elegantiae linguae
Latinae
Varro
De lingua Latina
Menippeae
Res rusticae
Varro Atacinus
Fragmenta
Vegetius
De re militari
Velleius Paterculus
Venantius Fortunatus
Vergilius
Aeneis
Aetna
Catalepton
Ciris
Culex
Ecl.
Georg.
Mor.
Vitr.
Vlp.
Walter
Alex.
Xen.
Ages.
An.
Apol.
Ath. pol.
Cyn.
Cyr.
Equ.
Hell.
Hier.
Hipp.
Lac. pol.
Mem.
Oec.
Symp.
Vect.
Zenob.
Zon.
Zos.
Eclogae
Georgica
Moretum
Vitruuius
Vlpianus (Vlpiani
regulae)
Walter von Chatillon
Alexandreis
Xenophon
Agesilaus
Anabasis
Apologia
Atheniensium
politeia
Cynegeticus
Cyropaedia
De equitandi ratione
Hellenica
Hiero
Hipparchicus
Lacedaemoniorum
politeia
Memorabilia
Oeconomicus
Symposium
De vectigalibus
Zenobius
Zonaras
Zosimus
B. Bible
. Vetus Testamentum
Gn.
Ex.
Lv.
Nu.
Dt.
Ios.
Iudic.
Rth.
., .Sm.
., .Rg.
., .Chr.
Esr.
Neh.
Esth.
Iob
Genesis
Exodus
Leuiticus
Numeri
Deuteronomium
Iosue
Iudices
Ruth
., .Samuel
., .Reges
., .Chronici
Esra
Nehemia
Esther
Iob
Ps.
Prv.
Eccl.
Ct.
Is.
Ir.
Thr.
Ez.
Dn.
Hos.
Ioel
Am.
Ob.
Ion.
Mch.
Nah.
Hab.
Psalmi
Prouerbia
Ecclesiastes
Canticum Canticorum
Isaias
Ieremias
Threni Ieremiae
Ezechiel
Daniel
Hoseas
Ioel
Amos
Obadia
Ionas
Michaeas
Nahum
Habacuc
abbreviations
Zph.
Zephania
Hgg.
Haggaeus
Zch.
Zacharias
Ml.
Malachias
Idth.
Iudith
Sap.
Sapientia Salomonis
Tob.
Tobias
Sir.
Iesus Sirach
Bar.
Baruch
., ., ., .Mcc. ., ., ., .Macchabaei
. Nouum Testamentum
Mt.
Mc.
Lc.
Ioh.
Matthaeus
Marcus
Lucas
Iohannes
Act.
Rom.
., . Cor.
Gal.
Eph.
Phil.
Col.
., . Thess.
., . Tim.
Tit.
Phm.
Hebr.
Iac.
., . Petr.
., ., . Ioh.
Iud.
Ap. Ioh.
Acta Apostolorum
Ad Romanos
., . Ad Corinthios
Ad Galatas
Ad Ephesios
Ad Philippenses
Ad Colossenses
., . Ad Thessalonicenses
., . Ad Timotheum
Ad Titum
Ad Philemonem
Ad Hebraeos
Iacobi Epistola
Petri Epistola ., .
Iohannis Epistola ., ., .
Iudae Epistola
Apocalypsis Iohannis
C. Works of Erasmus
Act. Acad. Lov. c. Luth.
Acta Academiae Louaniensis contra Lutherum

(Ferguson, pp. )
Adag.
Adagiorum Chiliades
(LB II; ASD II, [Adag. ], ASD II, [Adag.
], ASD II, [Adag. ], II, [Adag.
], II, [Adag. ], II, [Adag.
], II, [Adag. ])
Admon. adv. mendac.
Admonitio aduersus mendacium et obtrectationem
(LB X, )
Annot. in NT
Annotationes in Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, [Annot. in Mt.Lc.]; ASD VI,
[Annot. in Ioh.Act.]; ASD VI, [Annot. in ..
Cor.]; ASD VI, [Annot. in Gal..Thess.])
Antibarb.
Antibarbari
(LB X, ; ASD I,, pp. )
Apolog. ad Fabr. Stap.
Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem
(LB IX, ; ASD IX, )
Apolog. ad Prodr. Stun.
Apologia ad Prodromon Stunicae
(LB IX, )
Apolog. ad Sanct. Caranz.
Apologia ad Sanctium Caranzam
(LB IX, )
Apolog. ad Stun. Concl.
Apologia ad Stunicae Conclusiones
(LB IX, )
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor.
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris
(LB IX, )
Apolog. adv. monach. hisp.
Apologia aduersus monachos quosdam hispanos
(LB IX, )

Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii
abbreviations
Apologia aduersus rhapsodias Alberti Pii

(LB IX, )
Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp. Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit
Blasphemiae et impietates Erasmi
(LB IX, )
Apolog. c. Iac. Latomi dialog. Apologia contra Iacobi Latomi dialogum de tribus linguis
(LB IX, )
Apolog. de In princip. erat sermo
Apologia de In principio erat sermo
(LB IX, )
Apolog. de loco Omn. resurg.
Apologia de loco Omnes quidem resurgemus
(LB IX, )
Apolog. pro declam. laud. matrim. Apologia pro declamatione de laude matrimonii
(LB IX, )
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat
in prima duntaxat Noui Testamenti aeditione
(LB IX, ; ASD IX,)
Apolog. resp. inuect. Ed. Lei
Apologia qua respondet duabus inuectiuis Eduardi Lei
(Ferguson, pp. ; ASD IX,, pp. )
Apophth.
Apophthegmata
(LB IV, ; ASD IV,: Apophth. IIV)
Axiom. pro causa Luth.
Axiomata pro causa Martini Lutheri
(Ferguson, pp. )
Capita
Capita argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos.
(LB VI, **v***r)
Carm.
Carmina
(LB I, II, III/, III/, IV, V, VIII passim; ASD I,)
Carm. de senect.
Carmen de senectute
(= Carmen alpestre; LB IV, ; ASD I,, Carm.
)
Cat. lucubr.
Catalogus lucubrationum omnium
(LB I init.; Ep. I)
Cato
Disticha Catonis
Chonr. Nastad. dial.
Chonradi Nastadiensis dialogus bilinguium ac trilinguium
(Ferguson, pp. )
Ciceron.
Dialogus Ciceronianus
(LB I, ; ASD I,, pp. )
De ciuil.
De ciuilitate morum puerilium
(LB I, )
Coll.
Colloquia
(LB I, ; ASD I,)
Collect.
Collectanea adagiorum
(ASD II,)
Comm. in hymn. Prud.
Commentarius in duos hymnos Prudentii
(LB V, )
Comm. in Ov.
Commentarius in Nucem Ouidii
Comp. rhet.
Compendium rhetorices
(Allen X, App. )
Conc. de puero Iesu
Concio de puero Iesu
(LB V, )
Con. Thal. et Barbar.
Conictus Thaliae et Barbariei
(LB I, )
abbreviations
De conscr. ep.
Consilium
De construc.
Consult. de bell. turc.
De contemptu mundi
De cop. verb.
Declam. de morte
Declamatiuncula
Declarat. ad cens. Lutet.
Detect. praestig.
Dilut. Clichthov.
Disputatiunc.
De dupl. mart.
Eccles.
Enarrat. in Ps.
Enchir.
Encom. matrim.
Encom. medic.
Epist. ad fratr. Infer. Germ.
Epist. apolog. adv. Stun.
Epist. c. pseudeuang.
De conscribendis epistolis
Consilium cuiusdam ex animo cupientis esse consultum
et Romani ponticis dignitati et christianae religionis
tranquillitati
(Ferguson, pp. )
De constructione octo partium orationis
Consultatio de bello Turcis inferendo et obiter enarratus
Psalmus XXVIII
(LB V, ; ASD V,, pp. )
De contemptu mundi
De copia verborum ac rerum
(LB I, ; ASD I,)
Declamatio de morte
(LB IV, ; = Aliud exemplum consolationis,
in De conscr. ep.: ASD I,, pp. )
Declamatiuncula
(LB IV, )
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas
(LB IX, )
Detectio praestigiarum
(LB X, ; ASD IX,, pp. )
Dilutio eorum quae Iodocus Clichthoueus scripsit aduersus
declamationem suasoriam matrimonii
(Telle)
Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu
(LB V, )
De duplici martyrio
(in Cypriani Opera, Basileae, )
Ecclesiastes siue de ratione concionandi
(LB V, ; ASD V, [libri I, II], ASD V,
[libri III, IV])
Enarrationes in Psalmos
(LB V, ; ASD V, [Ps. , (= De purit.
tabernac.), ], V, [Ps. (= Consult. de bell. turc.),
, , (= De sarc. eccles. concord.), ])
Enchiridion militis christiani
(LB V, ; Holborn, pp. )
Encomium matrimonii
(ASD I,, pp. ; = Exemplum epistolae
suasoriae, in De conscr. ep.: LB I, ; ASD I,,
pp. )
Encomium medicinae
Epistola ad fratres Inferioris Germaniae
Epistola apologetica aduersus Stunicam
(LB IX, )
Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos

Epist. consolat.
Euripides
Exomolog.
Explan. symboli
Expost.
Gaza
Hyperasp.
De imm. Dei misericord.
Inst. christ. matrim.
Inst. hom. christ.
Inst. princ. christ.
De interdicto esu carn.
Isocrates
Iudic. de apolog. P. Cursii
Iul. exclus.
De lib. arbitr.
Liban. declam.
Lingua
Liturg. Virg. Lauret.
Loca
Lucianus
Manifesta mendacia
Mod. orandi Deum
abbreviations
Epistola consolatoria in aduersis
(LB III/, = V, )
Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide
Exomologesis siue modus contendi
(LB V, )
Explanatio symboli apostolorum siue catechismus
Iesu Expostulatio Iesu cum homine
(LB V, ; ASD I,, Carm. Galenus
Galeni tractatus tres (= Galeni Exhortatio ad bonas
arteis, De optimo docendi genere, Quod optimus
medicus; LB I, ; ASD I,, pp. )
Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae institutionis
libri duo
(LB I, )
Hyperaspistes
(LB X, )
De immensa Dei misericordia concio
(LB V, )
Institutio christiani matrimonii
(LB V, ; ASD V,)
Institutum hominis christiani
(LB V, ; ASD I,, Carm.
Institutio principis christiani
(LB IV, ; ASD IV,, pp. )
Epistola de interdicto esu carnium
(LB IX, ; ASD IX,, pp. )
Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis
(LB IV, )
Iudicium de apologia Petri Cursii
(Allen XI, pp. XXIIIXXIV)
Iulius exclusus e coelis
(Ferguson, pp. )
De libero arbitrio diatribe
(LB X, )
Libanii aliquot declamatiunculae
Lingua
(LB IV, ; ASD IV,A)
Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per
ipsum emendata, in Apologia aduersus monachos quosdam
hispanos, Basel, June , pp. .
Luciani dialogi aliquot
Manifesta mendacia
(ASD IX,, pp. )
Modus orandi Deum
abbreviations
Moria
Moriae encomium
(LB IV, ; ASD IV,)
Nov. Instr.
Nouum Instrumentum
Nov. Test.
Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, [Ioh.Act.]; ASD VI, [Rom..
Thess.])
Obsecratio
Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus
aduersis
(LB V, )
Orat. de pace
Oratio de pace et discordia
(LB VIII, )
Orat. de virt.
Oratio de virtute amplectenda
(LB V, )
Orat. funebr. Bert. de Heyen
Oratio funebris Bertae de Heyen
(LB VIII, )
Paean Virg.
Paean Virgini Matri dicendus
(LB V, )
Panegyr. ad Philipp.
Panegyricus ad Philippum Austriae ducem
Parab.
Parabolae siue similia
Paracl.
Paraclesis
(LB V, = VI, f *r*v)
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae
Paraphr. in NT
Paraphrasis in Nouum Testamentum
(LB VII; ASD VII, [Hebr..Ioh.])
Passio Macc.
Passio Maccabeorum
Peregrin. apost.
Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli
(LB VI, = VII, )
Ex Plut. versa
Ex Plutarcho versa
(LB IV, ; ASD, IV,, pp. )
De praep. ad mort.
De praeparatione ad mortem
Precat. ad Iesum
Precatio ad Virginis lium Iesum
(LB V, )
Precat. dominica
Precatio dominica
(LB V, )
Precat. nov.
Precationes aliquot nouae
(LB V, )
Precat. pro pace eccles.
Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae
(LB IV, = V, )
Prologus supputat. calumn. Nat. Bedae
Prologus in supputationem calumniarum Natalis
Bedae
(LB IX, )
De pronunt.
De recta latini graecique sermonis pronuntiatione
De pueris
De Pueris statim ac liberaliter instituendis
Purgat. adv. ep. Luth.
Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri
abbreviations
De purit. tabernac.
De puritate tabernaculi
Querela
Querela pacis
De rat. stud.
De ratione studii
Rat. ver. theol.
Ratio verae theologiae
(LB V, ; Holborn, pp. )
Resp. ad annot. Ed. Lei
Responsio ad annotationes Eduardi Lei
Resp. ad collat. iuv. geront.
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali
(LB IX, )
Resp. ad disp. Phimost.
Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de
diuortio
Resp. ad ep. Alb. Pii
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii
(LB IX, )
Resp. ad P. Cursii defens.
Responsio ad Petri Cursii defensionem
(LB X, ; Ep. )
Resp. adv. febricit. lib.
Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum
(LB X, )
De sarc. eccles. concord.
De sarcienda ecclesiae concordia
Scholia
In epistolam de delectu ciborum scholia
(ASD IX,, pp. )
Spongia
Spongia aduersus aspergines Hutteni
Supputat. error. in cens. N. Bedae Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae
(LB IX, )
Vidua christ.
Vidua christiana
(LB V, ; ASD V,)
Virg. et mart. comp.
Virginis et martyris comparatio
(LB V, )
Vita Hier.
Vita diui Hieronymi Stridonensis
(Ferguson, pp. )
Vita Orig.
Vita Origenis
(LB VIII, )
Xenophon
Xenophontis rhetoris Hieron
(LB IV, )
D. Other Abbreviations
Agrippa, Cornelius
Aland et al.
Cornelius Agrippa (?), De occulta philosophia

libri tres, ed. V. Perrone Compagni, Studies in the History
of Christian Thought, vol. XLVIII, Leiden, .
The Greek New Testament. Fourth Revised Edition edited
by Barbara Aland, Kurt Aland, Johannes Karavidopoulos,
Carlo M. Martini, and Bruce M. Metzger, in cooperation
with the Institute for New Testament Textual Research,
Mnster/Westphalia, Stuttgart, .
abbreviations
Alberto Pio or Albertus Pius
Aldina
Ambrosiaster, Comm.
Ambrosiaster, Er.s ed.
Ambrosius Comm. in Rom.
Amerbach, Bonifatius
app. crit.
ASD
Bardenhewer
BAS
Basel (ed.)
Basel (ed.)
Beatus Rhenanus
Beltrn de Heredia, V.
Bentley, Jerry H.,
Bernard of Clairvaux
Biblia, latine
Biblia polyglotta
Blaise, Chrtiens
Blaise, Moyen-ge
Blass-Debrunner
Bogaert, P.M.
V. infra, s.v. Pio.

Sacrae Scripturae veteris, novaeque omnia [Graece], Venetiis,
in aedib. Aldi Manutii et Andreae Asulani soceri,
.
Commentarius in epistulas Paulinas, CSEL , ,
Vienna, , vols.; vol. .: Commentarius in
epistulam ad Romanos.
Divi Ambrosii Episcopi Mediolanensis Omnia opera, Basilea
(Froben), .
V. s. v. Ambrosiaster.
Bonifatius Amerbach in Die Amerbachkorrespondenz, ed.
A. Hartmann-B.R. Jenny, vols., Basel, .
critical apparatus(es).
Desiderius Erasmus, Opera omnia, Amsterdam, .
O. Bardenhewer, Geschichte der altkrichlichen Literatur,
, Das vierte Jahrhundert mit Ausschluss der Schriftsteller
Syrischer Zunge, Freiburg, .
Desiderius Erasmus, Omnia opera, Basel, ,
parts, vols.
Biblia, Basel, Joannes Froben de Hammelburck, .
See below, s. v. Hugh of St. Cher.
Beatus Rhenanus, Briefwechsel des Beatus Rhenanus, edd.
A. Horawitz & K. Hartfelder, Leipzig, , Hildesheim,
.
La conferencia de Valladolid en en torno a la doctrina
de Erasmo, in Cartulario de la Universidad de Salamanca,
, Salamanca, , pp. .
Humanists and Holy Writ. New Testament Humanists Scholarship in the Renaissance. Princeton, New Jersey, .
Sancti Bernardi Claraevallensis Opera omnia, ed. J. Leclercq, H. Rochais and C.H. Talbot, vols., Rome,
.
Biblia Latine IVI, continens textum Biblie, cum postilla
domini Hugonis Cardinalis. VI pars huius operis: Postilla
super Epistulas Pauli super Actus Apostolorum, super
Epistulas canonicas super Apocalypsem. Edidit Conradus
Leontorius. Basilee (Joannes Amorbachius), .
Biblia polyglotta, Hebraice, Chaldaice, Graece et Latine,
nunc primum impressa de mandato ac sumptibus Franc.
Ximenez de Cisneros Cardin. Hispaniae. In Complutensi
vniuersitate (Alcal de Henares), industria Arn. Guil. de
Brocario, .
Blaise, A. Dictionnaire Latin-Franais des auteurs chrtiens,
Strasbourg, .
Blaise, A. Dictionnaire Latin-Franais des auteurs du
Moyen-ge, Turnhout, .
F. BlassA. Debrunner, Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, Gttingen, 15.
P.M. Bogaert, La Bible latine des origines au moyen ge.
Aperu historique, tat des questions, in Revue thologique
de Louvain, (), pp. and .
abbreviations
Marjorie ORourke Boyle, Erasmus on Language and

Method in Theology, Toronto-Bualo, .
Bud, Guillaume
Omnia Opera Gulielmi Budaei, Basileae, ; reprint
Farnborough, , 2.
c.
about, chapter, century.
Calepinus, Ambrosius, Dictionarium
Dictionarium, ex optimis quibusque authoribus
Nonio Marcello, Festo Pompeio, M. Var-rone, Pediano,
Seruio, Donato, Cornucopiae Perottino, Lau Valle.
Tortellioque. Praeterea ex Suida graeco aliisque compluribus:
Nullo fere vocabulo Cornucopiae praetermisso studiose
collectum, et ab Ascensio diligenter recognitum atque
impressum. Venundantur ab Ioanne Paruo, Ioanne
Scabelero, et ipso [Jod. Badio] Ascensio. impressum opera
Ascensiana in academia Parrhisiensi, 2 (1).
Catena Aurea
V. infra, s. v. Thomas Aquinas.
CCCM
Corpus Christianorum, Continuatio Mediaevalis, Turnhout,
CCSL
Corpus Christianorum, Series Latina, Turnhout, .
ch.
chapter.
CLCLT
Cetedoc Library of Christian Latin Texts, ed. Paul Tombeur,
Turnhout, .
Chomarat, rasme
Jacques Chomarat, rasme. Oeuvres choisies. Prsentation,
traduction et annotations de Jacques Chomarat, Paris,
.
Chomarat, Jacques
Grammaire et rhtorique chez Erasme, Paris, , vols.
Chrysostomus, Opera
Ioannes Chrysostomus, Opera quotquot per Graecorum
exemplarium facultatem in Latinam linguam hactenus
traduci potuerunt Sigismundus Gelenius edidit. Basel
(Froben), . In vol. ; In Epistolam ad Romanos
homiliae, translated by Wolfgang Musculus, in vol. .
CJC, Friedberg
Corpus Iuris Canonici, ed. A. Friedberg, Leipzig,
, vols.
CJC, Mommsen-Krger
Corpus Iuris Civilis, ed. Th. MommsenP. Krger,
vols., Berlin, .
CLCLT
Cetedoc Library of Christian Latin Texts, ed. Paul Tombeur,
Turnhout, .
Clementina
Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V iussu recognita et
Clementis VIII auctoritate edita. Nova editio, Paris, s.a.
(ed. princeps Rome, ).
Clericus, Joannes
Harmonia Evangelica cui subiecta est historia Christi ex
quatuor evangeliis concinnata. Accesserunt tres dissertationes.
Amsterdam (Huguetanorum), ; Leiden (P. Martau)
.
Colet, Enarrat. in Rom.
Ioannis Coleti Enarratio in Epistolam S. Pauli ad Romanos.
An Exposition of St. Pauls Epistle to the Romans, delivered as
Lectures in the University of Oxford about the year , ed.
J.H. Lupton, London , republished in Ridgewood,
New Jersey, U.S.A., .
Colet, Expos. in Rom.
Epistolae B. Pauli ad Romanos expositio literalis, in Ioannis
Coleti opuscula quaedam theologica. Letters to Radulphus
on the Mosaic Account of the Creation together with Other
Boyle
abbreviations
Treatises, ed. J.H. Lupton, London , republished in

Ridgewood, New Jersey, U.S.A., , pp. .
Complut.
V. Biblia polyglotta.
Contemporaries
Peter Bietenholz and Thomas B. Deutscher, Contemporaries of Erasmus. A biographical Register of the Renaissance
and Reformation, Toronto [etc.], . vols.
Coogan, Erasmus
Robert Coogan, Erasmus, Lee and the Correction of
the Vulgate: The Shaking of the Foundations, Travaux
dHumanisme et Renaissance, N , Genve, .
Coogan, Pharisee
Robert Coogan, The Pharisee Against the Hellenist: Edward
Lee Versus Erasmus, RQ (), pp. .
CPG
M. Geerard, Clavis Patrum Graecorum, Turnhout,
, vols.
CPL
E. Dekkers, Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugis, 3.
Crahay-Delcourt
Douze lettres drasme, dites par Roland Crahay et Marie
Delcourt, Paris, .
CSEL
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonae, .
CWE
Collected Works of Erasmus, vol. , Annotations on
Romans, edited by R.D. Sider, translated and annotated
by J.B. Payne, A. Rabil Jr, R.D. Sider and W.S. Smith Jr,
Toronto-Bualo-London, .
Cyrillus
Commentarius in Ioannis Euangelium, Migne PL ; the
translation by Georgius Trapezontius in Operum Diui
Cyrilli Alexandrini episcopi tomi quatuor, vol. , Parisiis
(Wolfgang Hopylius), .
Denzinger-Schnmetzer
Enchiridion Symbolorum, denitionum et declarationum
de rebus dei et morum, edd. H. Denzinger et A. Schnmetzer, BarcinoneFriburgi BrisgoviaeRomaeNoui
Eboraci, 32.
Dpp-Geerlings
Lexikon der antiken christlichen Literatur, ed. S. Dpp and
W. Geerlings, Freiburg, Basel, Vienna, 3.
Dorpius, Martinus
Martinus Dorpius, Orationes IV, ed. I. IJsewijn, Leipzig,
.
Drysdall
D.L. Drysdall, The Youth Who Would Teach His Elders
and the Final Version of Erasmus Annotations, ERSY
(), pp. .
Dutripon
F.P. Dutripon, Concordantiae bibliorum sacrorum Vulgatae
editionis, ad recognitionem jussu Sixti V. Pontif. Max., Paris,
.
ed.
edited by, editio, edition, edidit.
ed. pr.
editio princeps.
Encyclopaedia of Religion and Ethics Encyclopaedia of Religion and Ethics, ed. J. Hastings,
J.A. Selbie, L.H. Gray, vols., Edinburgh, .
Ep(p).
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum
et auctum per P.S. Allen et H.M. Allen, et H.W. Garrod,
Oxford, .
Er.
Erasmus.
Erasmus. Chapters
Erasmus. Chapters by Margaret Mann Philips (Erasmus
and the Classics), A.E. Douglas (Erasmus as a Satirist),
J.W. Binns (The Letters of Erasmus), B. Hall (Erasmus:
Etym. magn.
Ernout-Thomas
ERSY
et al.
Eust.
Faber
Flauius Iosephus
Forcellini
Fortunatianus
Frede
frg.
Garin
GCS
Gesenius
Giberti
Glossa Ordinaria
Godin, rasme
Godin, Fonction dOrigne
abbreviations
Biblical Scholar and Reformer), D.F.S. Thomson (The
Latinity of Erasmus), T.A. Dorey (The Middle Ages,
Erasmus and the Modern Reader), London, .
Etymologicum Magnum, ed. Th. Gaisford, Oxford .
A. Ernout et F. Thomas, Syntaxe latine, Paris, .
Erasmus of Rotterdam Society Yearbook.
et alii or et alia or et alibi, and others or and
other or and other places.
Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis Commentarii ad
Homeri Iliadem pertinentes, ed. M. van der Valk, LeidenNew York-Kopenhagen-Kln, , vols.
Jacobus Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae XIV ex
Vulgata, adiecta intelligentia ex graeco, cum commentariis.
Faksimile-Nachdruck der Ausgabe Paris , StuttgartBad Canstatt, .
See below, s. v. Iosephus
Lexicon totius Latinitatis ab Aegidio Forcellini, deinde
a Iosepho Furletano emendatum et auctum, nunc
vero curantibus Francisco Corradini et Iosepho Perin
emendatius et auctius melioremque in formam redactum,
secunda impressio anastatica confecta auctae editionis aa
Patavii, Bologna, , vols.
C. Chirii Fortunatiani artis rhetoricae libri III, ed. C. Halm,
Rhetores Latini minores , Leipzig, , p. sqq.
H.J. Frede, Kirchenschriftsteller. Verzeichnis und Sigel,
Freiburg, 4.
fragment.
V. infra, Valla, Opera omnia.
Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei
Jahrhunderte, herausgegeben von der KirchenvterCommission der Knigl. Preussischen Akademie der
Wissenschaften, Leipzig, , Berlin and Leipzig,
, Berlin, .
Wilhelm Gesenius Hebrisches und aramisches Handwrterbuch ber das Alte Testament bearbeitet von Frants
Buhl, Berlin-Gttingen-Heidelberg, 17 (repr. ).
Diui Ioannis Chrysostomi in omnes Pauli epistolas accuratissima, vereque aurea et diuina interpretatio, Graece edente
Bern. Donato. Veronae, per Stephanum et fratres a Sabio,
, vols.
Biblia Sacra cum Glossa Ordinaria, The Editio Princeps
by Adolph Rusch, Strassburg , reprinted in
facsimile by Brepols, Turnhout, , and Biblia Sacra
cum Glossa Ordinaria, primum quidem a Strabo Fuldensi
collecta, Parisiis .
Andr Godin, rasme, lecteur dOrigne, Travaux dHumanisme et Renaissance, N , Genve, .
Andr Godin, Fonction dOrigne dans la pratique exgtique dErasme: les Annotations sur lpitre aux Romains, in
Olivier Fatio and Pierre Fraenkel (ed.), Histoire de lexgse
au XVIe sicle, Genve, , pp. .
abbreviations
Gr. Gr.
Gr. Lat.
Hesychius, Lexicon
h.l.
Hofmann
Holborn
Hom(m).
Hoven
Hugh of St. Cher
Husner, Fritz
introd(d).
Ios. or Iosephus
i.q.
JThS
Koehler-Baumgartner
Khner-Blass I,
Khner-Gerth
Khner-Holzweissig
Khner-Stegmann
Lampe
Lausberg
LB
Lee
Grammatici Graeci, ed. A. Hilgard, R. Schneider and

G. Uhlig, Leipzig, , vols.
Grammatici Latini, ex recensione H. Keilii, Leipzig,
, vols. and a supplement.
Hesychii Alexandrini Lexicon, ed. M. Schmidt, Jena,
, Parts, vols.
hoc loco.
Lateinische Grammatik von Leumann-Hofmann-Szantyr,
er Band, Syntax: Lateinische Syntax und Stylistik, von
J.B. Hofmann, neu bearbeitet von Anton Szantyr,
Mnchen, 1, 2.
Desiderius Erasmus Roterodamus, Ausgewhlte Werke, in
Gemeinschaft mit Annemarie Holborn herausgegeben
von Hajo Holborn, Munich, (repr. Munich, ).
Homilia(e).
R. HovenL. Grailet, Lexique de la prose latine de la
Renaissance, Dictionary of Renaissance Latin from Prose
Sources, Leiden-Boston, 2.
In the Biblia Latine IVI, continens textum Biblie,
cum postilla domini Hugonis Cardinalis, ed. Conradus
Leontorius, Basel (Joannes Amerbach), .
Die Bibliothek des Erasmus in Gedenkschrift zum .
Todestage des Erasmus von Rotterdam, Basel, ,
pp. .
introduction(s).
the Latin translation (probably made after ad by
friends of Cassiodorus) usually quoted from the edition
by Albertinus Vercellensis, Venice .
id quod, in the sense of.
Journal of Theological Studies.
Lexicon in Veteris Testamenti libros, edd. Ludwig Koehler,
Walter Baumgartner, Leiden, .
Raphael KhnerFriedrich Blass, Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache, I ( vols.), Elementar- und
Formenlehre, Hannover, .
Raphael KhnerBernhard Gerth, Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache, II, Satzlehre ( vols), Hannover, .
Raphal KhnerFriedrich Holzweissig, Ausfhrliche
Grammatik der lateinischen Sprache, Elementar-, Formenund Wortlehre, Hannover, 2.
Raphal KhnerCarl StegmannAndreas Thierfelder,
Ausfhrliche Grammatik der lateinischen Sprache, II,
Satzlehre ( vols.), Hannover-Leipzig, 3.
G.W.H. Lampe, A Patristic Greek Lexikon, Oxford, .
Heinrich Lausberg, Handbook of Literary Rhetoric: a
Foundation for Literary Study, Leiden [etc.], .
Desiderius Erasmus, Opera omnia, ed. J. Clericus, Leiden,
(reprint Hildesheim, ), vols.
Annotationes Edouardi Leei in Annotationes noui testamenti
Desiderii Erasmi, Basel (Froben), .

Lefvre dtaples
Leumann
Leutsch-Schneidewin
Lewis-Short
Lexicon of St. Thomas
Liddell-Scott
Lfstedt, Einar
Lfstedt, Einar
Lfstedt, Einar
Lombardus or Lombard
LThK 2
LThK 3
LXX
Lyra, Lyranus
Margolin, J.-C., De pueris
Markish, Simon
Massaut, J.-P.
Merk
Merlinus, Jacobus
Metzger Text. Comm.
MGH
Migne PG
Migne PL
Mohrmann, tudes
Mommsen-Krger
abbreviations
V. supra, s. v. Faber Stapulensis.
Lateinische Grammatik von Leumann-Hofmann-Szantyr,
er Band, Lateinische Laut- und Formenlehre von Manu
Leumann, Mnchen, 5, reprint .
Corpus Paroemiographorum Graecorum (edd. E.L. Leutsch
et F.G. Schneidewin), Gttingen, , vols &
suppl. Hildesheim, .
C.T. Lewis and C.S. Short, A Latin Dictionary, Oxford,
(rst impression ).
R.J. Deferrari, M.I. Barry, I. McGuiness, A Lexicon of St.
Thomas Aquinas, Baltimore, .
H.G. Liddell and R. Scott, A Greek-English Lexicon, New
Edition, Oxford, , vols.
Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Peregrinatio
Aetheriae, Uppsala, , 2.
Syntactica. Studien und Beitrge zur historischen Syntax des
Lateins, vol. , nd ed., Lund-Leipzig-London-Oxford,
, vol. , Lund, .
Vermischte Studien zur lateinischen Sprachkunde und
Syntax, Lund-London-Oxford-Paris-Leipzig, .
V. infra, Petrus Lombardus.
Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau,
2, vols.
Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im BreisgauBasel-Rome-Vienna, - 3.
The Septuaginta. Ed. C. Tischendorf, vols., Leipzig,
2, or A. Rahlfs, vols., Stuttgart, 7.
V. infra, s. v. Nicholas of Lyra.
Erasme, Declamatio de pueris statim ac liberaliter instituendis, Travaux d Humanisme et Renaissance, , Genve,
.
Erasmus and the Jews, translated [from the Russian] by
Anthony Olcott, Chicago-London, .
rasme et les Juifs, traduit du russe par Mary Fretz,
Lausanne, .
rasme et Saint Thomas, in Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. J.-C. Margolin, Toronto, , pp. .
Nouum Testamentum Graece et Latine apparatu critico
instructum edidit Augustinus Merk, Rome, 9.
See below, s. v. Origenes.
Bruce M. Metzger, Textual Commentary on the Greek New
Testament, Stuttgart, 2.
Monumenta Germaniae Historica, Hannover, .
Migne, J.-P. Patrologiae cursus completus, series Graeca,
Paris, , vols.
Migne, J.-P. Patrologiae cursus completus, series Latina,
Paris, , vols.
Chr. Mohrmann, tudes sur le latin des chrtiens, vols.,
Rome, , , and .
Th. Mommsen, P. Krger, Corpus Iuris Civilis, Berlin,
15, vols.
abbreviations
More, CW
Moulton
NBV
Nestle12
Nestle26
Niermeyer
Nicholas of Cusa
Nicholas of Lyra
n(n). l(l).
NT
Nov. Test.
o. c.
ODCC
OLD
Op. ep.
Origenes, Comm. in Mt.
Origenes, Opera
OT
Pabel, Hilmar
Pape-Benseler
Pape-Sengebusch
Passow
The Complete Works of St. Thomas More. Vol. . Edited

by Daniel Kinney. New Haven-London, (Letter to
Dorp, pp. , Letter to Lee, pp. , Letter to a
Monk, pp. ).
J.H. Moulton, W.F. Howard and N. Turner, A Grammar
of New Testament Greek ( vols.), Edinburgh, .
Bijbel met deuterocanonieke boeken. De Nieuwe Bijbelvertaling, Heerenveen, .
Nouum Testamentum Graece et Latine, ed. D. Eberhard
Nestle and D. Erwin Nestle, Stuttgart, 12.
Novum Testamentum Graece post Eberhard Nestle
et Erwin Nestle communiter ediderunt Kurt Aland,
Matthew Black, Carlo M. Martini, Bruce Metzger, Allen
Wikgren, Stuttgart, 26.
J.F. Niermeyer and C. van de Kieft, Mediae Latinitatis
lexicon minus, revised by J.W.J. Burgers, Leiden, .
Nicholas of Cusa, De docta ignorantia, edd. P. Wilpert &
H.G. Senger, vols., Hamburg, 4, 3 and 2,
respectively.
Nicolaus Lyranus, Postilla super biblia, cum additionibus
Pauli Burgensis et Mt. Doringii replicis, quoted from the
Biblia Sacra cum Glossa Ordinaria, Paris, .
note(s) to line(s).
New Testament.
Nouum Testamentum, in Erasmus editions, Basel,
.
opus citatum.
The Oxford Dictionary of the Christian Church, ed. by
F.L. Cross; rd ed. by E.A. Livingstone, Oxford, .
Oxford Latin Dictionary. Oxford .
V. supra, s. v. Ep(p).
Matthuserklrung, , in Origenes Werke, herausgegeben
im Auftrage der Kommission fr sptantike Religionsgeschichte bei der preussischen Akademie der Wissenschaften
unter Mitwirkung von Ernst Benz von Erich Klostermann,
Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten
Jahrhunderte, GCS, , en ; ; , en , Leipzig,
, , , , 2.
Tertius tomus operum Origenis Adamantii, ed. Jacobus
Merlinus, Paris (Joannes Parvus and Jodocus Badius
Ascensius), . This volume includes, among other
works, Hom. in Mt., Hom. in Lc. and Comm. in Rom.
Old Testament.
Hilmar Pabel, The Authority of Augustine in Erasmus
Biblical Exegesis, ERSY (), pp. .
W. PapeG.E. Benseler, Wrterbuch der griechischen
Eigennamen, vols., Brunswick, 3.
W. PapeM. Sengebusch, Griechisch-Deutsches Handwrterbuch, , Brunswick, 3.
F. Passow, Handwrterbuch der griechischen Sprache,
unvernderter reprograscher Nachdruck der . Auage.
Leipzig, , Darmstadt, .

Pelagius
Perottus
Persona or Porsena
Petrus Lombardus Sent.

Pio, Alberto Resp.
Pio, Alberto
Plater-White
PLD
Poll.
P.s. Runus, Lex.
qu.
Quasten
RBen
abbreviations
Pelagiuss Expositions of Thirteen Epistles of St Paul,
ed. by Alexander Souter, vols. in Text and Studies.
Contributions to Biblical and Patristic Literature, vol. IX,
Cambridge, .
. Introduction, , . Text and Apparatus Criticus,
, . Pseudo-Jerome Interpolations, .
Nicolaus Perottus, Cornucopiae siue Latinae linguae
commentarii, Venice (Aldus Manutius and Andreas)
(editio princeps, Venice, Paganini, ).
Christophorus de Persona, Athanasii episcopi Alexandrini
Sanctissima, eloquentissimaque opera, Commentarii in
epistolas Pauli, Contra Gentiles Liber vnus, De incarnatione
Verbi, eiusque ad nos per corpus aduentum, Disputatio
contra Arrium, In vim Psalmorum opusculum, Exhortatio
ad Monachos, De passione Imaginis domini nostri Libellus,
Epistolae nonnullae Romanorum Ponticum ad Athanasium,
et Atanasii ad eosdem. Quae omnia olimiam Latina facta
Christophoro Porsena, Ambrosio Monacho, Angelo Poliziano
interpretibus, vna cum doctissima Erasmi Roterodami ad
pium lectorem paraclesi. Venundantur ab Joanne Parvo in
via Iacobi ad signum Lilii Aurei. Parisiis ( April),
(in coronide).
Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae,
Spicilegium Bonaventurianum (SB), Grottaferrata (Rome),
vol. , parts and (3) and vol. (3).
Alberto Pio da Carpi, Ad Erasmi Roterodami expostulationem responsio accurata et paraenetica, vols., Firenze,
.
Alberti Pii Carporum Comitis illustrissimi Tres et
viginti libri et viri longe doctissimi, preter praefationem
et operis conclusionem, tres et viginti libri in locos
lucubrationum variarum D. Erasmi Roterodami, quos
censet ab eo recognoscendos et retractandos cura Io.
Genes. Sepulvedae. Parisiis (Iod. Badius Ascensius),
septimo Idus Martias, sub pascha, .
W.E. PlaterH.J. White, A Grammar of the Vulgate, being
an introduction to the Vulgate Bible, Oxford, .
Patrologia Latina Database, Alexandria (USA)-Cambridge
(UK), .
Iulius Pollux, Onomasticon libri , ed. Bethe, Leipzig,
, vols.
Iulius Runianus, De schemarte lexeos, ed. C. Halm,
p. sqq., Leipzig, .
quaestio.
Quasten, Johannes, Patrology, , Utrecht-Brussels ;
, Utrecht-Antwerpen ; , Utrecht-AntwerpWestminster Maryland, U.S.A., ; , by Angelo di
Berardino, with an introduction by Johannes Quasten,
Westminster (Maryland), .
Revue Bndictine de critique, dhistoire et de littrature
religieuses.
abbreviations
RE
Reeve,
Reeve,
Reeve
RGG3
RGG4
RHE
Rhetores Graeci
Rhetores Latini minores
Rice, Jr., Eugene F.
Robertson
RQ
RSV
Rummel, Annotations
Rummel, Catholic Critics,

Rummel, Catholic Critics,
God and Solecism
Probati autores
Paulys Real-Encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung, begonnen von G. Wissowa,
fortgefhrt von W. Kroll und K. Mittelhaus, unter
Mitwirkung zahlreicher Fachgenossen herausgegeben von
K. Ziegler, W. Kroll und K. Witte, Stuttgart-Mnchen,
.
Erasmus Annotations on the New Testament. The Gospels.
Facsimile of the nal Latin tekst () with all earlier
variants (, , and ). Edited by Anne
Reeve. Introduction by M.A. Screech. Calligraphy by
Patricia Payn, London, .
Erasmus Annotations on the New Testament. Acts
RomansI and IICorinthians. Facsimile of the nal Latin
text with all the earlier variants. Edited by Anne Reeve and
M.A. Screech, Leiden-New York-Ko/benhavn-Kln, .
Erasmus Annotations on the New Testament. Galatians to
the Apocalypse. Facsimile of the nal latin Text with all
earlier variants. Edited by Anne Reeve. Introduced by
M.A. Screech. Leiden-New York-Kln, .
Die Religion in Geschichte und Gegenwart: Handwrterbuch fr Theologie und Religionswissenschaft, Tbingen,
3.
Die Religion in Geschichte und Gegenwart: Handwrterbuch fr Theologie und Religionswissenschaft, Tbingen,
4.
Revue d histoire ecclsiastique.
Rhetores Graeci, ed. L. Spengel, vols., Leipzig
, Frankfurt-am-Main, 2.
Rhetores Latini minores, ed. Halm, Leipzig, .
Saint Jerome in the Renaissance, Baltimore-London, .
A.T. Robertson, A Grammar of the Greek New Testament in
the Light of Historical Research, New York, 3.
Renaissance Quarterly.
The Bible containing the Old and New Testaments, Revised
Standard Version, The British & Foreign Bible Society,
Great Britain, 29.
Erika Rummel, Erasmus Annotations on the New Testament: From Philologist to Theologian. Erasmus Studies,
vol. , Toronto, Bualo and London, . Review:
Ralph Keen, Moreana , (nov. ), pp. .
Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics, I,
, Bibliotheca Humanistica et Reformatorica, vol. ,
Nieuwkoop, .
Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics, II,
, Bibliotheca Humanistica et Reformatorica, vol. ,
Nieuwkoop, .
Erika Rummel, God and Solecism: Erasmus as a Literary
Critic of the Bible. ERSY (), pp. .
E. Rummel, Probati autores as Models of the Biblical
Translator, in Acta conuentus neo-latini Torontonensis,
Medieval and Renaissance studies, Binghamton, New
York, , pp. .

SC
Schelkle
abbreviations
Sources Chrtiennes, Paris, .

K.H. Schelkle, Paulus Lehrer der Vter: Die altkirchliche
Auslegung von Rmer , Dsseldorf, 2.
Schwyzer
Griechische Grammatik auf der Grundlage von Karl Brugmanns Griechischer Grammatik,
I Eduard Schwyzer, Allgemeiner Teil, Lautlehre, Wortbildung, Flexion, Mnchen, ,
II Ed. SchwyzerAlbert Debrunner, Syntax und Syntaktische Stilistik, Mnchen, ,
III Ed. SchwyzerDemetrius J. Gergacan, Register, Mnchen, .
s.a.
sine anno.
Souter, Glossary
Souter, A., A Glossary of Later Latin to A.D., Oxford,
.
Souter, , or
See above, s. v. Pelagius.
Staab
Pauluskommentare aus der griechischen Kirche. Aus
Katenenhandschriften gesammelt. Neutestamentliche
Abhandlungen, XV, ed. K. Staab, Mnster in Westfalen,
1, 2.
Strassburg (ed.)
See above, s. v. Glossa Ordinaria.
Stun.
Iacobus Lopis Stunica
Assertio
Assertio ecclesiasticae translationis Noui Testamenti a
soloecismis quos illi Erasmus Roterodamus impegerat, Rome,
.
Conclusiones
Conclusiones principaliter suspecte et scandalose que
reperiuntur in libris Erasmi Roterodami per Iacobum
Lopidem Stunicam excerpte, quoted from the edition Basel
(Froben), .
Er. blasph. et imp.
Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates ex eiusdem
Annotationum libro in Nouum Testamentum excerptae,
cum Stunicae confutatoriis contra eundem annotamentis,
or . The original handwritten version of this
work, which was published in . Stunica did not
receive permission to publish this work. After removing
his confutatoria argumenta he published the rest. This
th ms. is in the Biblioteca Nazionale in Naples, VII
B , f os . H.J. de Jonge, ASD IX, , p. . The
quotations in this book are taken from this manuscript.
Suidas or Suda Suidae lexica, ed. Ada Adler, vols, Leipzig, .
s.v., s.vv.
sub voce, sub vocibus.
t.
tomus.
Thes. Aug.
Thesaurus Augustinianus, Turnhout .
Thes. Hier.
Thesaurus S. Hieronymi, Turnhout .
ThGL
Thesaurus Graecae linguae ab Henrico Stephano constructus tertio ediderunt C.B. Hase, G. Dindorus, I. Dindorus, vols., Paris, 4.
ThLG
Thesaurus Linguae Graecae, E version on CD-Rom,
University of California, Irvine .
ThLL
Thesaurus linguae Latinae, Leipzig .
Thomas Aquinas, Opera omnia
Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, Opera omnia
Rome, (editio Leonina).
abbreviations
Super Rom. lect.
Super Epistolas, ad Romanos, in Super Epistolas S. Pauli

lectura, cura P. Raphaelis Cai, Turin-Rome, 8, vol. ,
pp. .
Thomson
V. supra, s.v. Erasmus. Chapters.
ThDNT
Theological Dictionary of the New Testament, ed. by
G. Kittel, translated [from the German] and ed. by
G.W. Bromley. Authors G.W. Bromley, G. Friedrich,
G. Kittel, R.E. Pitkin, Grand Rapids (Michigan),
.
ThWNT
G. Kittel and G. Friedrich, edd., Theologisches Wrterbuch
zum Neuen Testament, Stuttgart [etc.], ,
vols.
Tischendorf
Novum Testamentum Graece, ed. C. Tischendorf, vols.,
Leipzig, 8.
Titelmans
Titelmans, Frans (Franciscus Titelmannus),
Collat.
Collationes quinque super epistolam ad Romanos, Antwerpen (F. Vorsterman), .
Trapman
J. Trapman, Solet instead of solebat in Erasmus and
Other Neo-Latin Authors, in Humanistica Lovaniensia,
(), pp. .
TRE
Theologische Realenzyklopdie, Berlin-New York, .
Trithemius, Johannes
Johannes Trithemius, Steganographia (c. ), Frankfurt
(Ioannes Bernerus) .
v.
vide.
v(v).
verse(s).
Valla, Laurentius (Lorenzo) Annot.
Adnotationes Laurentii Vallensis viri tam graecae
quam latinae linguae peritissimi in Latinam Noui testamenti
interpretationem ex collatione Graecorum exemplarium
Adnotationes apprime vtiles. Ed. Erasmus, Paris (J. Badius),
april . Quoted from Opera omnia (Basileae,
), reprint, ed. Eugenio Garin, Torino, , vol. ,
under the title In Nouum Testamentum annotationes.
Opera omnia
Opera omnia, Basileae, , reprint in vols., ed.
Eugenio Garin, Torino, .
Collatio
Collatio Noui Testamenti. Redazione inedita a cura di
Alessandro Perosa. Firenze (Istituto Nazionale di Studi
sul Rinascimento. Studi e Testi I. Sansoni editore), .
Vg.
The Vulgate edd. Strassburg , Basel, and
and the Clementina.
v.l.
varia lectio, variant reading.
vol.
volume.
VT
Vetus Testamentum.
vv.
verses.
Weber
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem recensuit et brevi
apparatu instruxit Robertus Weber OSB, . Gn.Ps., .
Prv.Ap. Ioh. Stuttgart 2, 3.
Westcott-Hort
The New Testament in the Original Greek, ed. B.F. Westcott
and F.J.A. Hort, vol. , Cambridge-London, .
Whitney Tucker
R. Whitney Tucker, Chronology of Greek Sound Changes,
in American Journal of Philology, (), pp. .

Wordsworth-White
abbreviations
I. WordsworthH.I. White, Nouum Testamentum
Domini nostri Iesu Christi Latine, : Quattuor Euangelia,
. Epistulae Paulinae, . Actus Apostolorum, Epistulae
canonicae, Apocalypsis Iohannis, Oxford, ,
and .
INDEX NOMINVM
Aa, Pieter van der

Abel , , n
Abelard
Abraham , , n, , ,
n, , n, , , , ,
, , , ,
Abrahamus
Abram , n,
Accursius n,
Achaei or Achaeans n, n
Achaia , , n,
Achiui
Actius
Adam , n, , , , n,
, , n, , , , ,
, , n, , n, ,
Adamus
Adonai
Aegyptus ,
Aelius Antonius Nebrissensis
Aemilius Paullus, L. n
Aenos
Aeschines n
Aeschylus n
Africa n, n
Agathon
Albi
Alcal de Henares , , ,
Alcibiades , n
Alcuin
Aldina (editio) n, n
Aldus Manutius , n, , n,
, , ,
Alexander Magnus
Alexandria , ,
Alfonso I
Alfonso Manrique n, n, n, n
Ambrosiaster , , n, n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n,
Ambrosius , , , , , , ,
, , , , , , , , n,
, , , , , n, ,
, n, , n, , ,
, , n, n, , n, n,
n, , , n, , n, ,
, , n, , n, , ,
n, , n, , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, n, , n, , , n,
, , , , , ,
, , , n, , , ,
, , , , , , ,
, , , n, , , ,
, , , , , , ,
, , , ,
Amerbach, Basilius , n, ,
Amerbach, Bonifatius n
Amerbach, Bruno ,
Amerbach or Amorbach, Johann
Amphipolis n
Anselm of Laon
Anselmus , n
Antwerp
Apollo Alexandrinus
Apollonius Dyscolus n, n, n
Aquila , , n,
Aquileia n
Ariani n, , n,
Aristobulus
Aristophanes , n, n, , n,
, n
Aristoteles , n, , n, n, n,
n, n,

Arius n, ,
Asia , ,
Asola
Asulanus v. Torresani
Athanasius , , , , , n,
n,
Athenae ,
Athenaeus , , n
Athenienses
Augsburg
Augustinus , , , , n, , n,
n, n, , n, , , , n, ,
, , n, , , , n,
, n, , n, n, ,
n, n, n, n, , n,
n, , , n, , n,
, , , n, , , ,
n, , , n, , n, ,
n, , , , , n, ,
, , n, , , , n,
, n, , , n, , n,
, , n, , n, , n,
n, , n, , , , ,
, , n, , , n, ,
, , , n, n, , n,
n, , n, , , n, ,
, ,
Augustinus Steuchus n
Ausonius n
Auxerre
Baal n
Badius, Iodocus (Josse Bade) , ,
Barbara , n
Basel or Basilea , , , , , n,
n, n, , n, , n,
n, , , ,
Basel (editio) , n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n
Basilius Magnus , n
Bassus
Beatus Rhenanus n
Beda Venerabilis , , n,
index nominvm
Beda, Natalis (Noel Bdier) , n,
n, n, n, n, n, n,
Beelphegor n
Beelsebul n
Beelzebub n
Bergamo
Bern
Bernard of Clairvaux , , n, n,
n
Bessarion n, ,
Bethlehem , n, n
Bithynia ,
Bologna , ,
Botzheim, Johann von , n, n,
n, n, ,
Brescia n
Breuiarium in Psalmos
Brixius, Germanus , n
Bruges or Brugae , , n,
Bucer, Martin
Budaeus, Guilelmus or Guillaume Bud
n, n,
Bulgaria , ,
Burkhard, George of Spalt (Spalatinus)
n
Caelestius , n
Caesar n, n, n
Cain
Calepinus (Giacomo Calepio) n,
Cambridge
Canterbury
Caranza, Sanctius (Sancho Carranza de
Miranda) ,
Carpi
Carthago n, n, n
Casinensis, Codex n
Cassiodorus , , , n
Catullus n
Cenchreae , n
Cephas
Cethura
Chalcedon n, n
Charisius
Charles V ,
Christiani n, , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , ,
Christophorus , n (saint)
index nominvm
Christophorus de Persona v. Persona
Christus , , , n, , , n,
, n, , , , , , , ,
, , , , , , n, ,
, , , n, , , ,
n, , , , n, , ,
, n, , , , , ,
n, , , , , , n,
, , , , , , n,
, , , , , , ,
, n, n, , n, , ,
, , , , , , ,
, , , ,
Chrysostomus , , , , , n, ,
, , n, , , n, , n,
, n, , n, , , n, n,
, , n, , , , n, , ,
, , n, , n, , ,
, , n, , , , n,
, , , n, n, , n,
n, , n, , , , ,
n, , n, , n, ,
n, n, , n, n, ,
n, , n, n, , n,
, , , , , n, ,
n, , , , , , n,
, , , , n, , ,
n, , n, , , , ,
, , , , n, , ,
, , n, n, , n, ,
, n, , , n, n, ,
, n, , , , n, ,
, , , , , , ,
n, , , , n, , n,
, , n, , n, , n,
, n, , , , n, ,
Cicero , , , , n, n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, , n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, , n, n, n,
Ciceroniani n
Cigalinus, Cigalinus n
Cilices , n
Cilicia , ,
Claudianus n
Claudius
Clement of Alexandria , n, n
Clement of Rome or Clemens Romanus
n, , , n,
Clement VII (pope)

Clementina (editio) , , n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n
Clericus, Ioannes ,
Coletus, Ioannes (John Colet) n,
, n, n,
Cologne
Colonna, Prospero
Colossenses ,
Columella n
Complutensis (editio) n, n,
n
Conradus Leontorius
Constantia , , , ,
Constantia (codex) n, , ,
, n,
Constantine
Constantinople , , ,
Corinthii , , ,
Corinthus , , , n, ,
Cornelius
Cornelius Agrippa n,
Cornelius Scipio, P. n
Cornelius Scipio Aemilianus, P. n
Cornelius Scipio Africanus maior, P. n
Cratander, Andreas
Curtius, Q. , n
Cyprianus , , , , , ,
,
Cyril of Alexandria or Cyrillus , ,
n, n, n, n, n
Damasus ,
Dauid , , , , , , ,
De Tortis
Decimus
Decretum Gratiani n
Demosthenes n, n,
Didymus
Digesta n, n, n
Diomedes , n, n, n
Dominicans n
Donatianus, St. (church in Bruges) ,
, , , , , , , ,

Donatus , n
Dorpius, Martinus n
Duns Scotus, Johannes , ,
Durandus , n,
Drer
Egypt n
Elijah n
Elisabet
Elmo n
England n, n,
Enoch ,
Epaenetus ,
Ephenetus
Ephesus
Epiphanius n
Episcopius, Nicolaus , , n, n,
n, n
Erasmus (saint) , n
Esaia ,
Esau ,
Esdras
Essei or Essenes , n
Etymologicum magnum n, n, n,
n
Eua , n,
Euboea ,
Euripides n, n, n, n, n,
n
Eusebius n
Ezra n
Faber Stapulensis v. Lefvre
Fabius v. Quintilianus
Ferrara
Flavius Josephus , , , n,
Florence ,
Fontana, Benedetto n
Forcelllini n
Fortunatianus n
Fossatensis, Codex n
France n, n,
Francis I
Franciscans n
Freiburg im Breisgau ,
Froben, Hieronymus , , n, n,
n, n
Froben, Johannes , , , , , n,
n, n, n, n, ,
Fulda
Fulgentius n
index nominvm
Gaius
Galenus n,
Galli ,
Gaudentius n,
Gaza, Theodorus
Gelasius
Gelenius, Sigismundus
Gellius n, n, n, n
Georgius or St. George n
Gerson, Ioannes (Jean) n,
Giberti, Gian Matteo , n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n,
Gilbert Cognatus
Gilles, P(i)eter n,
Glossa Ordinaria , , , n, n,
n, n, n, n, , n,
n,
Gordium
Gourmond n
Graeci , , , , , , , ,
, , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , ,
, , , , , , , ,
, , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , ,
Graecia , n
Hadrianus n
Haimo (Haymo) , ,
Hebraei , , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , ,
Heidelberg
index nominvm
Heliodorus , n
Hermas or Hermes (Pastor) , ,
n
Hermogenes
Herodianus Technicus n
Herodotus n, n, n
Herwagen, Johann n,
Hesychius ,
Hieronymus , , , , , ,
, , , n, , , n, n, n,
, n, , n, , n, n, ,
n, n, , n, , n, ,
n, , , n, n, ,
n, n, , n, , n,
n, n, , n, , n,
n, n, n, , n, ,
, n, n, n, , n,
n, n, n, , n, n,
, , , n, n, , n,
, n, , n, n, , n,
, , n, , , n, ,
n, n, , n, , n,
n, , n, n, , , n,
, , n, , n, n, ,
, n, , n, n, n,
, n, n, , , n, ,
n, n, n, , n, ,
n, n, , , n
Hilarius , , , , , n, ,
n, , n, , , , n,
n, ,
Hippocrates n
Hippolytus of Rome n
Hispania ,
Historia Augusta n, n
Homerus , n, n, n, n,
n, n, n, , n
Honorius n
Horatius , n, n, , n, n,
, , n, n, n, n,
, n,
Hugh of St. Cher (Hugo Carrensis) ,
n, n
Iacob , , ,
Ignatius Antiochenus , n
Innocentius I n
Ioannes n,
Ioannes Baptista , n
Iob
Ioseph
Iovinianus n
Ireland
Irenaeus , n, n, , n
Isaac ,
Iscariot
Isidorus , n, n, n, n
Ismahel
Israel , ,
Israelitae n,
Itala n, n, n
Italia or Italy , n, n, n, ,
n
Iuda
Iudaei , , , , , , , ,
, , , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , ,
, , , ,
Iulia
Iulianus ,
Iulius Pollux , , n
Iunia
Iustinus , n
Iuuenalis , n, , n, n, ,
n, n
Jarrow
Jerome v. Hieronymus
Jerusalem n, n
Jews v. Iudaei
John of Ragusa , n
John of Salesbury n
Judas the Galilaean n
Julianus (bishop of Eclanum) n
Korfu
Korsendonk n, n
Lachner, Wolfgang
Lactantius n, n
Laevius n
Laskaris, Constantinos
Latini , , , , , , , ,
, , , , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , ,
, , , , , , ,
, , , , , ,

Laurentius de Londorio n
Laurinus, Marcus
Lazarus ,
Lee, Edward , , , , n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n
Lefvre dtaples, Jacques (Jacobus Faber
Stapulensis) , , n, n, ,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, , n, n,
n, n, n, , n, ,
n, n, , n, , n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, , n, n,
n, n, n, n, , n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, , n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
, n, n, n, n, n,
n, n, ,
Leiden
Leo I the Great n
Leo X
Leui
Leuven (Louvain) , , n, n,
n, n, , ,
Linus
Lipsius, Martinus (Maarten Lips) n,
Livius , , n, n, , n,
n, n, n
Lombardus, Petrus , n, , ,
Lombardy
London , , n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n
Louis dAmboise
Lucanus n
Lucas n, , n, , , , ,
, n, , ,
Lucianus n, n, n,
Lucifer n
Lucilius n
index nominvm
Lucretius , n
Luther n, n,
LXX v. Septuaginta
Lyon (editio) n
Lyranus v. Nicholas of Lyra
Maartensdal, St.
Macedones or Macedonians , n
Macedonia
Mainz
Makarios Melissenos v. Phrantzes,
Georgios
Manetti, Giannozzo n, n
Manichaei n
Mantua
Manutius v. Aldus Manutius
Marcella n
Marcion n, , ,
Marcus
Maria n, n, n, n
Martialis , n, n, , n,
Martins Valley, St. n
Masson
Mathusalem
Matthaeus , ,
Maximilian I
Melanchthon n
Melchizedek n
Menander n
Mercurius
Merlinus, Jacobus , n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n
Methodius of Olympus n
Michael Psellos
Michael VII Doukas
Mileu(m) n
Miluetana synodus
Miluetanum concilium
Minucius Felix n
Montaigu
Moab n
Morel, Guillaume n,
Moses or Moyses , , n, , ,
, , , n, , n, , ,
, , n, , , , ,
, , , n, , , ,
, , , n, , n
Mount of Olives n
index nominvm
Musculus, Wolfgang n, n, n,
n,
Musurus, Marcus n, n, n
Naples
Naso
Natalis Beda v. Beda, Natalis
Nebrija, Antonio de n,
Nereus n
New Testament , , ,
Nicholas of Cusa n
Nicholas of Lyra (Nicolaus Lyranus) ,
, n, n, , n, , n,
, , n, , n, n, ,
n, n,
Nicholas V ,
Noe , ,
Nonius Marcellus n, n
Nouum Testamentum , , , ,
, passim (in commentary)
Novara
NT , , , n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n,
Numidia n
Nuremberg
Occidens
Ochrida ,
Octauianus n
Octauius n
Oecolampadius , n, n,
Oecumenius , n
Olympias
Origenes , , , , n, , n,
, , , , , , , n, ,
n, , , n, , n, n, ,
, , n, , , n, , , ,
n, , n, , n, n,
n, , n, , n, , ,
, n, , n, , n,
, n, , , n, n,
, n, n, n, n, ,
n, , n, , , n,
n, n, , , n, , ,
n, , n, , , n, ,
n, , n, , n, , ,
n, n, , n, , n,
n, n, n, , n, n,
, n, n, , n, , ,
n, , n, , , , n,
, n, , n, , n, ,
, , , , , , n,
, n, n, , n, ,
, , n, , n, , ,
n, , n, n, , n,
, , , , n, , n,
, , , n, n, , n,
, n, , n, , n, ,
n, , , , , n, n,
, n, , , , , ,
n, n, , n, n, ,
n, , , n, , n, ,
n, , , , , , n,
Osee
OT n, n, n, n, n
Ovidius n, n, n, n
Oxford , n, n, n, ,
Pacuvius
Padua ,
Papias
Paris , , , n, n, ,
Paris (Faculty of Theology) n, n,

n, n, n, n, n
Parisienses
Parma n
Parvus, Iohannes (Jean Petit) , n
Pascha ,
Pastor of Hermas v. Hermas
Paulinus
Pauls, St. (cathedral in London) , ,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n,
Paulus passim
Paulus, Aemilius
Pavia ,

Pelagiani n, n, , n, ,
n, , n, , n
Pelagius , , n, n, n, ,
n, n, n, , , n,
, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n
Pentateuch n
Pentecoste
Pergamon
Perottus, Nicolaus (Niccol Perotti)
n,
Persius n
Persona, Christophorus de , , n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n
Pertinax, P. Helvius n
Perugia
Petronius n
Petrus , , , , , , ,
, , , ,
Peurbach, Georg von n
Pharisaei or Pharisees , n
Philo n
Philostratus n
Phlegon
Phoebammon n
Phoebe ,
Phrantzes, Georgios n,
Pico della Mirandola
Pindarus n
Pirckheimer, Willibald n,
Pius, Albertus (Alberto Pio) , n,
n, n, n, n,
Plato , , n, , n, ,
n
Plautus , , , n, , n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n
Plinius maior n, , n,
Plinius minor , n, n, n
Plutarchus , n, n, ,
Pollux v. Iulius Pollux
Polybius n
Pompeius n
Pompeius Trogus n
Pontus n, ,
index nominvm
Prague
Prisca
Priscianus n, n
Priscilla
Priscillianus n
Propertius n
Proteus
Prudentius n
Pseudo-Andronicus n
Pseudo-Augustinus n, n, n,
n
Pseudo-Caecilius Balbus n
Pseudo-Hieronymus , n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n
Pseudo-Oecumenius n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n
Pseudo-Phrantzes n
Pseudo-Runus
Pseudo-Vigilius Thapsensis n
Ptolemaeus n
Publilius Syrus n
Pythagoras ,
Quintilianus , , n, n, n,
, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n
Quintus
Rabanus Maurus , n, n, n,
,
Ralph (Radulphus) of Laon
Rebecca ,
Regiomontanus (Mller of Knigsberg,
Johann) n
Reims
Remigius
Rhetorica ad Herennium , , ,
n, n, n, n, n, n,
n
Roma or Rome , , , , , ,
, n, n, n, n, ,
Romani , , , , , , , ,
, , , , , , , ,
index nominvm
Ruf(f )inus, Tiranius , , , ,
n, , n, n, n, n,
, n, , , n
Runus Diaconus n
Runus the Syrian
Rusch, Adolph
Sadducaei or Sadducees , n
Salamanca
Sallustius , n, n
Sanctius Caranza v. Caranza, Sanctius
Satanas ,
Saul
Saulus , ,
Schrer n
Scipio
Scotus v. Duns Scotus
Seneca , , , n, , n, ,
n,
Septuaginta or LXX n, n, , n,
, n, , n, n, n,
, n, n, n, , n,
, , n, , , n, ,
n, , n, , n, n,
, n, , n, , n, ,
n
Sergius Paulus
Servius n, n
Seville
Sextius
Simeon n
Simon
Sinope n,
Sion
Siponto
Sixtus IV
Smyrna
Socrates
Soloi
Sophocles n, n, n, n
Sorbonne
Spanish monks n, n, n, n,
n
Spoleto
Stapulensis v. Lefvre
Statius n
Stobaeus, Ioannes n
Stoici ,
Strassburg ,
Strassburg (editio) , n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n
Stunica, Jacobus Lopis (Diego Lpez de
Zuiga) , n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n,
Stuttgart n, n
Suda or Suidas n, n
Suetonius , n, , n, n,
n, n
Sutor, Petrus (Pierre Cousturier) ,
n, n, n, n,
Symmachus , n, n
Syri
Syria ,
Tacitus n, n, n
Terentius , n, n, n, , n,
, n, n,
Tertius ,
Tertullianus , , , n, n,
n, n, n, n, , n,
n, n
Theodoretus n, n
Theodorus Gaza
Theodorus of Mopsuestia n, n
Theodotion
Theophylactus , , , , , , ,
n, , , , n, , , n, n,
, n, , n, , , n, , ,
, n, , n, , n, , n, ,
, n, , n, , , ,
n, , n, , n, , ,
, , n, , , n, n,
, n, , n, n, , ,
, n, , , n, , ,
, , , , n, , ,
n, , n, , , , n,
, n, , , , , ,
n, , , n, , , n,
, , , , n, , n,
, , , , n, , ,
, n, , , , , n,
, , n, , , , n,
, , , , , , ,

Theophylactus (cont.) , , ,
n, , , , n, , ,
n, , ,
Theseus n
Thessaloniki
Thomas (apostolus)
Thomas Aquinas , , , n, ,
n, , n, n, n, , n,
, n, , n, , n,
n, n, n, n, n, ,
n, n, n, , , , ,
, n, , , , n, n,
, , , , n, n, n,
, , ,
Thomas More n, n, n,
Tibullus n
Titelmans, Frans , n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n,
Titius
Torres, Francisco
Torresani, Andrea (Asulanus) n,
Tours
Trithemius, Johannes n
Troas , n
Tullius v. Cicero
Tunisia n
Turcae
Turnhout n, n
Valerius Maximus n
Valla, Laurentius (Lorenzo) ,
index nominvm
n, , , n, n, , n, ,
n, n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n, n,
n, , n, n, n, n,
n, n, , , , n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, ,
n, , , n, n, n,
, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n,
n, n, , n, , n,
n, n, n, n, n, n,
n, n, n, n, n, ,
Valladolid , n, n, n, n,
n, n, n,
Varro , , n, n, n, n
Venice , n, ,
Vergilius , , n, n, , n
Verona , ,
Vesta
Vetus Instrumentum ,
Vetus Latina n
Vetus Testamentum ,
Vindelicus Spirensis n
Vinimontanus
Viterbo
Vulgate , , , , n,
n, n, n, , passim in
commentary (Vg.)
Weinsberg
Wol, J.
Xenophon n
Zacharias
Zeno ,
Zoilos n
Zosimus n
Zrich

Ho Vingh 2011

Caricato da

Informazioni sul documento

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Ho Vingh 2011

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI

Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

This volume has been printed on acid-free paper

IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

IN EPISTOLAM AD ROMANOS ANNOTATIONES

SOME BIOGRAPHICAL DATA

The Editorial Board

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Omnia contempsi, modo prodeat hoc volumen.1

Adapted from Ep. , l. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

. Sources for the Annotations on the Epistle to the Romans

annotationes in novvm testamentvm; introduction

and included on f r the Peroratio which nowadays is to Runus name, with

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Hieronymus, referring to a passage in Orig. Comm. in Rom. VI, , ad Rom.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

second Epistle to the Corinthians.17 In the annotation on Rom. , , he writes that

Ep. , Aug. , ll. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

of John of Ragusa.25 It is now preserved in the Bodleian Library in Oxford (cod.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

In Annot. in Rom. , , and , .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

orthographia, Praef., Migne PL , C: Post expositionem epistolae quae scribitur ad Romanos,

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Annot. in Rom. , , l. sqq., and in Rom. , . Cf. CWE , p. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Other Authors from Antiquity

a. poetry: Homer (once),

a. poetry: Horace (ve times), Juvenal (twice), Martial and Vergil

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Rom. , : quaerentibus, Erasmus: quaerunt,

Annot. in Rom. , : vox apostolatus, parum probata Latinis auribus,

. Inuence of Latin Bible Translations on Latin

annotationes in novvm testamentvm; introduction

ad Rom. , : Multa deprauauit in vetustis autoribus illorum sedulitas qui

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

vesanam magnis argumentis et iustis rationibus confutans, Rome, dated May

Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit, Blasphemiae

Apologia ad Stunicae conclusiones,

Epistola apologetica aduersus Stunicam,

Apologia ad Sanctium Caranzam,

Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris,

Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae, and

Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae,

Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali,

Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii Carporum principis,

Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas sub nomine facultatis

. The Text of this Edition

Cf. M. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. sq.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

If words appear in all editions from A to E only in abbreviation, I have

. Spelling and Punctuation in This Edition

Cf. ASD I, , p. xviii sq.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

71 E.g. Annot. in Rom. , , l. : scripsi: AE BAS LB; in Rom. , , l. : A:

annotationes in novvm testamentvm; introduction