Ho Vingh 2011

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
R ECOGNITA ET ADNOTATIONE CR ITICA INSTR VCTA
NOTISQVE ILLVSTR ATA
ORDINIS SEXTI
TOMVS SEPTIMVS
BRILL
LEIDEN BOSTON
Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.
Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Global Oriental,
Hotei Publishers, IDC Publishers, Martinus Nijho Publishers and VSP.
All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or
otherwise, without the prior permission of the copyright owner.
Library of Congress Cataloging-in-Publication data are available
ISBN: Tomus VI, : ----
CONSEIL INTERNATIONAL POUR LDITION DES OEUVRES
COMPLTES DRASME
Mme M.E.H.N. Mout, Leyde, Prsident; J.K. McConica, Toronto, Vice-prsident; C.S.M.
Rademaker, ss. cc., Bois-le-Duc, Secrtaire-gnral/Trsorier; J. Trapman, La Haye, Secrtaire;
R. Bodenmann, Zurich; K.A.E. Enenkel, Mnster; A.A. den Hollander, Amsterdam; J.-C.
Margolin, Paris-Tours; J.-P. Massaut, Lige; D. Sacr, Louvain; H. Vredeveld, Columbus OH
COMIT DE RDACTION
J. Trapman, La Haye, Prsident; Mme M.L. van Poll-van de Lisdonk, Hellevoetsluis, Secrtaire;
F. Akkerman, Groningue; G.J.M. Bartelink, Nimgue; J. Bloemendal, La Haye; J. Domanski,
Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens-ING KNAW
Bote Postale , LT La Haye, Pays-Bas
This volume has been printed on acid-free paper
IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR
ANNOTATIONES IN
NOVVM TESTAMENTVM
PARS TERTIA
ed. P.F. Hovingh
PREFACE
INTRODUCTION
vii
CONSPECTVS SIGLORVM
IN EPISTOLAM AD ROMANOS ANNOTATIONES
SOME BIOGRAPHICAL DATA
ABBREVIATIONS
INDEX NOMINVM
PREFACE
This thirty-ninth volume in Erasmus Opera omnia (ASD) is the seventh within
ordo VI, that is, the ordo of the New Testament and the Annotations; the
Paraphrases belong to ordo VII. The division into ordineseach ordo being
devoted to a specic literary or thematic categorywas laid down by Erasmus
himself for the posthumous publication of his works (see General introduction,
ASD I, pp. x, xviixviii, and C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur
Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der Aeneas-SilviusStiftung an der Universitt Basel, XVI, Basel/Stuttgart, , p. sqq., ).
The present volume (tom. VI, , edited by P.F. Hovingh, Rotterdam) contains
the third part of Erasmus edition of the Annotationes in Nouum Testamentum, to
wit the Annotations on Romans.
In ordo VI have been published to date: VI, (Nouum Testamentum, Ioh.
Act., ed. Andrew J. Brown; ); VI, (Nouum Testamentum, Rom.. Thess., ed.
Andrew J. Brown, ); Annot. in Mt.Lc., ed. P.F. Hovingh; ); VI, (Annot.
in Ioh.Act., ed. P.F. Hovingh; ); VI, (Annot. in Rom., ed. P.F. Hovingh,
); VI, (Annot. in .. Cor., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk, ); VI,
(Annot. in Gal.. Thess., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk, ).
The order of publication depends on when the respective volumes are nished.
With regard to the edition of volume VI, the Editorial Board and the editor
are much indebted to Dr. M.L. van Poll-van de Lisdonk for her important contributions and expert advice.
The Editorial Board and the editor of the present volume are grateful to all
libraries that kindly put books, photostats, microlms, and bibliographical material
at their disposal.
In Professor August den Hollander (Vrije Universiteit Amsterdam) was
elected as a new member of the Conseil.
The Conseil international and the Editorial Board mourn the sad loss of Professor Paul-Gerhard Schmidt ( March September ) and Dr. Arie van
Heck ( February May ). Professor Schmidt was an esteemed member of the Conseil as from . Dr. Arie van Heck joined the Editorial Board in
. He edited De praeparatione ad mortem in ASD V, , pp. () and
was always willing to contribute to the work of other editors. The Conseil and the
Board will hold their memory in high esteem.
Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
Postbus
LT Den Haag
August
The Editorial Board
ANNOTATIONES IN
NOVVM TESTAMENTVM
PARS TERTIA
Edited by
P.F. Hovingh
Rotterdam
Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam (shelfnumber A :).
Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam (shelfnumber A :), p. .
INTRODUCTION
Omnia contempsi, modo prodeat hoc volumen.1
. Preliminary Remarks
This volume, containing the Annotations on the Epistle to the Romans, is the third in
the series of Erasmus Annotations on the New Testament, a sequel to ASD VI, , the
edition of the Annotations on the Gospels according to Matthew, Mark and Luke, and
ASD VI, , the Annotations on the Gospel of John and the Acts of the Apostles. For the
background of the Annotations on the New Testament in general and the responses to
both Erasmus Nouum Testamentum and his Annotations I refer to the introduction
of the rst volume, ASD VI, .2 But because it will be useful for the reader to have
at hand a survey of the editions of the Annotations and the manuscripts consulted
by Erasmus for his editions of the Nouum Testamentum, I present these in the next
paragraphs.
First of all, I should like to express that I am much indebted to the following
works:
ASD VI, , Nouum Testamentum ab Erasmo recognitum, III, Epistolae apostolicae
(prima pars), ed. Andrew J. Brown, and
Collected Works of Erasmus, vol. , Annotations on Romans, edited by Robert
D. Sider, translated and annotated by John B. Payne, Albert Rabil Jr, Robert
D. Sider, and Warren S. Smith Jr, Toronto/Bualo/London, .
Erika Rummel, Erasmus Annotations on the New Testament: From Philologist to
Theologian, Erasmus Studies, vol. , Toronto/ Bualo/ London, ,
eadem, Erasmus and his Catholic Critics, I, , and II, ,
Bibliotheca Humanistica et Reformatorica, vol. , Nieuwkoop .
Adapted from Ep. , l. .

To a large extent this introduction reects the inuence of Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner, Freiburg im Breisgau, , Erika Rummel, Erasmus
Annotationes on the New Testament. From Philologist to Theologian, Toronto-Bualo-London, ,
Erasmus and his Catholic Critics, and , Nieuwkoop, , and articles by her mentioned in the
bibliography, and H.J. de Jonges introduction to Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, , pp.
.
annotationes in novvm testamentvm; introduction

. Editions
The Annotationes in Nouum Testamentum were published for the rst time in
February in Basel by Johannes Froben, as a supplement to the edition of the
Greek text of the New Testament with a Latin translation. The subsequent editions
which Erasmus edited himself were published by Johannes Froben in March ,
February and March , and by Frobens heirs, Hieronymus Froben and
Nicolaus Episcopius, in March . These editions are referred to in the text
between brackets as A, B, C, D and E, respectively.
After Erasmus death the Annotations were published in by Hieronymus
Froben and Nicolaus Episcopius in Volume VI of the Omnia opera, and in Leiden
in by Pieter van der Aa in Volume VI of the edition by Ioannes Clericus. In
the introduction, the commentary and the critical apparatus the editions mentioned
here are referred to as A, B, C, D, E, BAS and LB, respectively.
The apparatus criticus does not take into account the reprints which Froben
and Episcopius published in September , in and in . Reference
is, however, made to the Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationes per ipsum
emendata, an appendix to the second edition of the Apologia aduersus monachos
quosdam hispanos (Basel, Froben, ). The Loca contain corrections on a number
of passages in some books of Erasmus, including the Annotations.3 These corrections
were incorporated in E.
. Manuscripts Consulted
I leave it to the editor of the Nouum Testamentum (ASD VI, ) to provide a
comprehensive overview of the manuscripts of the Greek text of the New Testament
and of the Vulgate which Erasmus consulted.
In the Annotations to the Epistle to the Romans Erasmus refers to the following
manuscripts of the Vulgate:
in two mss. from the Chapter Library of St. Pauls in London; Allen supposes
that, as nothing is known of them, they probably perished in the re of
or in the Great Fire of London of .4 In the Annotations on
Romans he only refers to one of these by name.5 All these references are
included in the edition.
3
The Loca are not included in BAS (Allen, introd. Ep. ). In Ep. , ll. , Er. writes
that the corrections in the Loca bear particularly upon works which he believed would not be edited
again during his lifetime. See C.S.M. Rademaker, ASD V, (introduction to Concionalis interpretatio
in Psalmum ), p. .
4 Er. refers to these codices in e.g. Ep. , ll. (= ASD VI, , p. , ll. ), and Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor., LB IX, F.
5 Annot in Rom. , and ; , and ; , ; .; , and , and , .
in four mss. from the library of St. Donatians in Bruges, some of which
Erasmus describes as dating from the th century, one containing the
whole New Testament, and another being much mutilated; Erasmus
consulted the mss. during visits in and . Three mss. from this
library have been preserved in the City Library of Bruges, but not one of
them dates from before the th century.6
in the Constantienses; Erasmus mentions one Latin ms. in the Annotations on the Gospels, two codices in the Annotations on the Epistles, one
ancient, one more recent, which Johann von Botzheim, canon of Constance, probably showed him in the Chapter Library on the occasion of
his visit in SeptemberOctober and sent to him later; both of them
are lost.
Moreover Erasmus refers to vetustissimi or vetusti codices without specifying
them. References in B probably concern the codices of St. Pauls in London.
In the Annotations on Romans Erasmus does not mention manuscripts of the
Greek text of the New Testament. However, a number of the manuscripts which he
used, are known, for the Pauline Epistles: for the edition the minuscules ,
, , and , for that of also .
. Sources for the Annotations on the Epistle to the Romans

Christian Authors
Erasmus distinguishes the Christian authors in three groups.
He calls Clement of Alexandria, Papias, Ignatius, Justinus Martyr, Irenaeus, Origen and Tertullian prisci, he counts Athanasius, Basil the Great, John Chrysostom
and Cyril of Alexandria and Ambrose, Jerome and Augustine among the media
vetustas, and regards Theophylact, the Venerable Bede, Rabanus Maurus, Nicholas of Lyra, Hugh of St. Cher, Anselm, Remigius, Peter Lombard, Thomas Aquinas,
Durandus, and the authors of the Glossa Ordinaria as recentiores.
In general Erasmus prefers the Greek Christian authors to the Latin ones.7
Allen, introdd. Epp. and . Erasmus refers to these codices in the Annotations on Rom. ,
and ; , ; , ; , ; , and ; , and , . References to vetustissimi or vetusti
codices may regard them.
7 Eccles. III, ASD V, , p. , ll. : Interpretes autem cum delectu iudicioque legendi sunt,
in genere tamen Graeci Latinos superant in synceriter tractandis scripturis, and p. , n.ll.
, and Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. , p. , l. sq.: Et in auctoribus non hoc modo
discrimen est, quod Graeci praecellunt Latinos, quod veteres recentiores, verum etiam quod in singulis
etiam generibus alius sit alio praestantior. Cf. ASD VI, , p. sq.
Origen8
By far the most references to Christian authors (about ) concern Origens
Commentarii in Epistolam S. Pauli ad Romanos which have only come down to
us in a translationpartly an adaptationby Tiranius Runus of Aquileia, as
is mentioned by Cassiodorus.9 In Erasmus time it was believed they had been
translated by Jerome. This is apparent from the edition by Jacobus Merlinus,10 who
mentioned in the title, f r:
Diui Hieronymi presbyteri praefatio in explanationem Origenis super epistolam
Pauli ad Romanos ad Heraclium,
and, f r ( r is meant):
Incipit liber primus explanationum Origenis in epistolam Pauli apostoli ad Romanos: secundum Hieronymi orthodoxi egregiique doctoris translationem ex graeco in
latinum,
and included on f r the Peroratio which nowadays is to Runus name, with

the heading Peroratio translatoris, and in which he mentioned the name of Jerome
twice.11 So Edward Lee ascribes the translation to Jerome in his Annotationes in
Annotationes Noui Testamenti Desiderii Erasmi.12
But in Erasmus gradually doubt arose; the development of Erasmus view of who
was the translator is also to be concluded from the way in which he writes in the
successive editions. In those from , and he refers to e.g. Origenes
siue magis, Hieronymus, or Hieronymus; a certain doubt could be deduced
from Hieronymus aut quisquis fuit Origenis interpres, and the use of interpres
only.13
8
Cf. Andr Godin, Fonction dOrigne dans la pratique exgtique dErasme: les Annotations sur lpitre
aux Romains, in Histoire de lexgse au XVIe sicle, ed. Olivier Fatio and Pierre Fraenkel, Genve, ,
pp. , and Andr Godin, rasme, lecteur dOrigne, Travaux dHumanisme et Renaissance, N
, Genve, , in particular p. , n. .
9 Cassiodorus, Institutiones, I, , ed. R.A.B. Mynors, Oxford, : Sancti Pauli prima omnium
et ammirabilior destinata cognoscitur ad Romanos, quam Origenes viginti libris Graeco sermone
declarauit; quos tamen supradictus Runus in decem libris redigens adhuc copiose transtulit in
Latinum. Cf. Quasten, , p. sq.
10 Origen, Omnia opera, vol. , Paris, Joannes Parvus et Jodocus Badius Ascensius, .
11 In Migne PG , and CB, respectively, the heading of the Praefatio reads:
Runi presbyteri ad Heraclium Praefatio in Explanationem Origenis super Epistolam ad Romanos,
the heading of the Peroratio: Runi presbyteri ad Heraclium Peroratio in Explanationem Origenis
super Epistolam ad Romanos. In the text of the Peroratio Runi is to be found twice, but the
notes and in coll. and mention that in these two places Runus was written in
the mss., but was changed into Hieronymi in the editions.
12 E.g. in his annot. , f r, ad Rom. , : Hieronymus commentariis Origenis in hanc epistolam reddit pertransiit, in annot. , f r, ad Rom. , : Domino seruientes: Hieronymus
in commentariis Origenis , and in annot. , f v, ad Rom. , : damnationem acquirunt:
apud Hieronymum in commentariis Origenis: Et sic non vsquequaque damnat.
13 E.g. from :
ad Rom. ,
Origenes siue mauis, Hieronymus, and ad Rom. , : interpres Origenis,
But in , when he was preparing an edition of Origen,14 he ascribed the translation to Runus, sometimes somewhat hesitant as Origenes siue mauis Hieronymus aut Runus, or Hieronymo aut si quis alius fuit interpres, Videtur
autem Runus hoc opus transtulisse, qui nihil non contaminat.15 And he supports his opinion the most clearly in the annotations on Rom. , (l. sqq.)
and , (l. sqq.); in the rst he lists objections against Runus method
of treating the texts which he translates, adding sentences and details which a
Greek author unacquainted with Latin could not have known, and even omitting entire books and replacing them with books of his own. And in the annotation on Rom. , , ll. , he criticizes the translator who sometimes compared Greek examples with Latin ones and declared in the opening of the work
he had added passages from his own. In this annotation Erasmus also reminds
of objections by Jerome against Runus; he may refer to Jeromes criticism of
Runus in Apologia contra Runum, I, , CCSL , p. , ll. : qui cum
vltra septuaginta libellos Origenis transtulisset in latinum, in quibus, cum
aliquanta oendicula inueniantur in graeco, ita elimauit omnia, interpretando,
atque purgauit, vt nihil in illis quod a de nostra discrepet latinus lector inueniat.16
Ioannes Chrysostomus
After Origen John Chrysostom is the author the most referred to (about
times), but only in the and editions. In Erasmus had acquired
a manuscript with the Greek text of Chrysostoms sermons about the Acts of the
Apostles and the Epistles to the Romans, the Hebrews and the Philippians and the
from :
ad Rom. ,
Hieronymus, referring to a passage in Orig. Comm. in Rom. VI, , ad Rom.

, : interpres, quisquis is fuit, and ad Rom. , : Hieronymus Origenis
interpres in BD, revised into Origenis interpres in E,
from :
ad Rom. ,
nisi forte interpres haec adiecit de suo.
14 Opera latine, studio et labore D. Erasmi Roterodami partim versa, partim recognita. Basel, H. Froben
and N. Episcopius, Sept. , vols. folio. Allen, introd. Ep. III, Op. ep. I, p. .
15 E.g.
ad Rom. ,
Tametsi constat Runum esse parum bonae dei interpretem. Hanc lectionem sequutus videtur Ambrosius, et hoc sane loco Runus,
ad Rom. ,
Origenes siue mauis Hieronymus aut Runus,
ad Rom. ,
Hieronymo aut si quis alius fuit interpres,
ad Rom. ,
Videtur autem Runus hoc opus transtulisse, qui nihil non contaminat,
ad Rom. ,
Origenis interpres instead of Hieronymus Origenis interpres in BD.
16 In he had already written that Runus had an insucient knowledge of Greek and Latin, but
had shortcomings rather in reliability than in erudition (Ep. , ll. ), in that Runus
was not a reliable translator and had added quotations of Latin texts (Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, E), in that he was not an elegant and reliable translator (Ep. , l. sq.).
second Epistle to the Corinthians.17 In the annotation on Rom. , , he writes that

he had this codex at his disposal when writing this annotation. After in Verona in
an edition by Gian Matteo Giberti of Chrysostoms sermons on the Pauline
Epistles was published,18 Erasmus acquired it; he had it handy in preparing the
edition of his annotations.19
There was no Latin translation of Chrysostoms Homilies on the Epistle to the
Romans in the editions of his Opera by J. Wol and Wolfgang Lachner of and
, both published by Froben.20 For his edition of Chrysostoms Opera
Erasmus had diculty to nd someone who was prepared to translate the Homilies
on Romans, but shortly after this edition was published he asked Germanus Brixius,
a Parisian canon,21 for his assistance (Ep. ). After Brixius had translated the rst
eight of them, they were printed by Froben in March ;22 Allen mentions that
in the Leipzig University Library are ms. leaves written by Erasmus secretary,
Gilbert Cognatus, giving corrections of Brixius version of the Romans. Almost all
these corrections are adopted in the edition of Chrysostoms Opera by Chevallon
(Paris, ).23
Theophylact 24
Erasmus calls Theophylact an imitator of Chrysostom, because their explanations
often concur with one another.
For Theophylacts commentary on the Pauline Epistles Erasmus used a thcentury codex which also contains a manuscript of Pauls Epistles. In Erasmus time
it belonged to the Dominican abbey in Basel, which had received it from a bequest
17
Ep. , Aug. , ll. .

Diui Ioannis Chrysostomi in omnes Pauli epistolas accuratissima, vereque aurea et diuina interpretatio,
Graece edente Bern. Donato. Veronae, per Stephanum et fratres a Sabio, , vols. Cf. Contemporaries, , pp. .
19 Allen, Ep. , n. . A short biography of Giberti in Allen, introd. Ep. a, and Contemporaries,
, pp. . Cf. Allen, introd. Ep. , Ep. , n.l. , and Ep. , ll. .
20 Information by Dr. Martin Steinmann (University Library, Basel).
21 Germanus Brixius, Germain de Brie * c. in Auxerre, . After his study of law he went
to Italy, to Venice, Padua and Rome. He studied Greek. In Venice he met Erasmus in the publishing
house of Aldus Manutius. In Rome he became a protg of Louis dAmboise, bishop of Albi; through
his inuence Brixius was made archdeacon in Albi. About Brixius returned to France. About
he resumed his Greek studies; he got a preference for Chrysostom and translated some of
his works. So Erasmus asked him to translate Chrysostoms Homilies on Romans. More extensive
information is to be found in Contemporaries, , , s.v. Germain de Brie.
22 Diui Ioannis Chrysostomi in epistulam diui Pauli ad Romanos Homiliae octo priores Germano Brixio
Antissiodorensi, canonico Parisiensi Interprete. Nunc primum et versae et aeditae. Basel (Hieronymus
Froben en Nicolaus Episcopius), March . Cf. Ep. , n.l. , introd. Ep. , and Ep. .
23 Allen, introd. Ep. .
24 Theophylactus, * c. on Euboea, c. in Constantinople, teacher of rhetoric and author,
theologian, deacon and preacher in the Hagia Sophia, became Archbishop of Bulgaria between
and with Ochrida in Western Macedonia as his chair (LThK , , and DThC , , p. ,
col. sqq.).
18
of John of Ragusa.25 It is now preserved in the Bodleian Library in Oxford (cod.

, Auct. E .)26 It is not surprising that there are some dierences between this
text and Migne (PG ).
Because Erasmus did not have this codex at his disposal in Leuven, he also
referred to the Latin translation, which Christophorus de Persona (c. ),
papal librarian, oered to Pope Sixtus IV and published in Rome in ascribing
these commentaries to Athanasius. Joannes Parvus (Jean Petit) published a reprint
of this work with a preface by Erasmus in Paris in .27 In this year Erasmus
wrote not only in the annotation on Rom. , , l. sqq., but also in that on .
Cor. , ,28 that he had discovered, on comparison with the Greek text, that it
was a translation of a work by Theophylact. In he added a similar remark in
Annot. in Mt. , .29 As far as I have been able to ascertain, the rst edition under
the name of Theophylact appeared in Cologne in , the second in Paris in ;
the work has been published under this name ever since.
The quotations in Latin from Theophylact are borrowed sometimes from Personas translation, sometimes they are not.
Ambrosius and Ambrosiaster
Erasmus very often refers to Ambrosius (about times). But only one of these
references can be traced back to Ambrosius, ve can refer both to his works and to
Ambrosiasters and all others to Ambrosiaster alone.
Ambrosiaster is the name given to an unknown author who, in the time of
Pope Damasus (), wrote Commentaries on the Pauline Epistles, that to
the Hebrews excepted. Erasmus had them printed in his edition of the Opera
omnia by Ambrose ().30 There he cast doubts on the authenticity of a number
of passages, especially in the Commentaries on the Epistles to the Romans, the
25
Cf. A. Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse (), Basler Zeitschrift fr Geschichte und
Altertumskunde, (), pp. sq. and sq. John de Ragusio (c. ) became procurator
generalis of the Dominicans under Pope Martinus V (). He took part in the Council of
Basle () and was sent on a mission to Constantinople () by this Council. After
this he was created cardinal by the schismatic Pope Felix V (). H.J. de Jonge, ASD IX, , p. ,
n.l. .
26 H.J. de Jonge, ASD IX, , pp. and , n.ll. , and A.J. Brown ASD VI, , pp. sq.,
sq. and , n. , 2.
27 Athanasii episcopi Alexandrini Sanctissima, eloquentissimaque opera, Commentarii in epistolas Pauli,
Contra Gentiles Liber vnus, De incarnatione Verbi, eiusque ad nos per corpus aduentum, Disputatio contra
Arrium, In vim Psalmorum opusculum, Exhortatio ad Monachos, De passione Imaginis domini nostri
Libellus, Epistolae nonnullae Romanorum Ponticum ad Athanasium, et Atanasii ad eosdem. Quae omnia
olimiam Latina facta Christophoro Porsena, Ambrosio Monacho, Angelo Poliziano interpretibus, vna cum
doctissima Erasmi Roterodami ad pium lectorem paraclesi. Parisiis: venundantur ab Joanne Parvo. The
colophon mentions ( April) .
28 ASD VI, , pp. , ll. , particularly ll. : Titulum maiusculis miniatis
praexerat Athanasii, quum in praefatione nec Athanasii nec Theophylacti faciat mentionem.
29 ASD VI, , p. , l. sq.: Theophylactus, quem quidam titulo decepti putant Athanasium esse
H.J. de Jonge, ASD IX, , p. , n.l. , and Rummel, Annotations, p. .
30 Divi Ambrosii Episcopi Mediolanensis Omnia opera, Basel (Froben), . The Comm. in Rom. are
Corinthians and the Galatians.31 Besides, he had given the impression that he had
some doubt already before, e.g. in in the annotation on Rom. , .32
The name Ambrosiaster was introduced in the edition of Ambroses works by the
Maurists (Paris, vols., and ).33
The name of this author is not known from writings of his time. In Augustine
ascribes a passage from Comm. in Gal. to Ambrose, in a passage from
Comm. in Rom. to Hilary of Poitiers; resemblances in the discussion of some
other verses of Rom. in Augustines Expositio quarundam propositionum ex epistola
ad Romanos suggest a connection with Ambrosiasters Comm. in Rom., whereas
the authors name is not mentioned.34 Also Jerome alludes to his works without
mentioning his name.35
In the Annotations on Romans Erasmus observes that Ambrosiaster follows or
seems to follow Origen, e.g. ad Rom. , and , , and , and often mentions
them in the same breath as having the same view.
In the commentary I have included many references to and quotations from
Ambrosiasters Commentary on Romans in Erasmus edition of Ambrose, in
order that the reader can compare its readings with those in the Annotations; I did
not quote from the edition by H.J. Vogels in CSEL , , because it oers variant
readings stemming from dierences between three textual families in the mss.36
included in tome , pp. under the heading: Diui Ambrosii Mediolanensis Commentarii in
Epistolam Pauli ad Romanos.
31 Vol. , f o A vo or p. (both unnumbered): In noui testamenti voluminibus nihil admixtum
alienum comperi, nisi quod in singulas Pauli epistolas adiecit argumenta nescio quis, Ambrosii titulo,
aut certe quae posuerat Ambrosius, contaminauit, praesertim in epistolas ad Romanos, ad Corinthios
et ad Galathas: et in ipsis commentariis alicubi videntur adiecta quaedam, alicubi decurtata.
Francisco Torres was the rst to question the ascription of these Commentaries to Ambrose in
Aduersus Magdeburgensis Centuriatores pro Canonibus Apostolorum et Epistolis Decretalibus Ponticum
Apostolicorum libri quinque, , p. sq. (R. Hoven, Saint Ambroise ou lAmbrosiaster, in Lantiquit
classique (), pp. ). Francisco Torres or Turrianus (* or , ) was a
patristic scholar and controversial author. After studying at Alcal, he went to Rome, where he was
appointed professor of the Roman College and belonged to the scholars who were entrusted with the
revision of the ocial Vulgate (ODCC).
32 Cf. CWE , p. , n. .
33 R. Hoven, Notes sur rasme et les auteurs anciens, in LAntiquit classique, (), pp. .
34 In Augustine refers to Comm. in Gal. , (CSEL , , p. sq.) in Epist. , (CSEL
, p. ), in to Comm. in Rom. , , a and (CSEL , , pp. () and ) in Contra
duas epistolas Pelagianorum (), IV, , (CSEL , p. sq.). A.A.R. Bastiaensen, Augustine
commentateur de saint Paul et lAmbrosiaster, in Sacris Erudiri , , pp. (or Augustines
Pauline Exegesis and Ambrosiaster, in F. Van Fleteren and J.C. Schnaubelt OSA edd., Augustine Biblical
Exegete, New York, , pp. ) refers for resemblances to the discussion of Rom. , , , , , ,
, and , , and Gal. , , , sq. and , . In The Latin Sources of the Commentary of Pelagius
on the Epistle of St Paul to the Romans, JThS (), p. sqq. In the Annotationes in Rom. Er. does
not touch upon the problems discussed by Augustine and Ambrosiaster. Cf. J.H. Baxter, Ambrosiaster
Cited as Ambrose in , JThS (), p. .
35 H.J. Vogels, Ambrosiaster und Hieronymus, RBen (), pp. . See also below, n.l. ad
Rom. , and n.ll. ad Rom. , .
36 The mss. belonging to these three textual families are described extensively in the introduction to
the edition of the Commentary on Romans in CSEL , , Vienna , pp. VIILVI.
Augustine
The Annotations on Romans refer to works of Augustine much less than to the
authors discussed before (about times). The references often concern the interpretation or the translation of the Bible text. Most often Erasmus agrees with Augustines explanations, twice he regrets that Augustine had not consulted Greek manuscripts.37 Another passage in which he also catches Augustine at a mistake is to
be found in a work which is now ascribed to Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et
Noui Testamenti.38 In the annotations on Romans , Erasmus gives elaborate attention to Augustines view on mercy and original sin. Though he mentions
that Ambrosiusi.e. Ambrosiasterand the Greeks Origenes and Ioannes Chrysostomus explaining these verses assume personal sin, he declares that he himself
believes in original sin. He is of the opinion that other passages in the Bible give
better evidence for original sin.
Hieronymus and Pseudo-Hieronymus
Erasmus refers to works by Hieronymus about as many times as to those by
Augustine, including the translation of Origens Comm. in Rom. and two other
works which were ascribed to Jerome in his time but of which Jerome is not the
author.39
. The Commentarii in epistolas Sancti Pauli, in Migne PL , AB. Also
under the inuence of a Praefatio40 these Commentaries were ascribed to Jerome in
the Middle Ages, as is apparent from passages in works by Abelard41 and quotations
in the Glossa Ordinaria. It was still believed in Erasmus time. E.g. Edward Lee
referred to them in this way.42 Erasmus himself was doubtful: a sign may be that
37
In Annot. in Rom. , , and , .

Quaest. V. et N.T. (), , CSEL , p. . See LThK, , , CPL, p. , Frede, pp. ,
Quasten, , p. sqq.
39 In some volumes of the Migne edition the numeration of the columns may dier according to the
edition. E.g. the Commentarii in epistolas Sancti Pauli in PL are to be found in the ed. in cols.
AB, but in the cols. AC in the ed. .
40 Migne PL , A and A. It suggests that Jerome at an advanced age was urged by his friend
Heliodorus to exert himself to write these commentaries. Cf. below, n.ll. ad Rom. , in the
commentary.
41 Petrus Abaelardus, (ODCC), Serm. : Vnde Hieronymus in Epistolam ad Romanos:
Nam si viderit illum fame periclitari, nonne ipse illum occidit, si illi cum auit non dedit victum?
Quicunque occidit., Comm. in Rom. I, : Iuxta Hieronymum et Augustinum seu caeteros, ipse
sibi apostolus nomen mutauit a Paulo proconsule, quem per miraculum primum conuertit., and Sic
et non, : Hieronymus in Epist. Pauli ad Romanos: Propterea sicut per vnum hominem. Si per
vnum hominem Euam peccatum introiuit in mundum, insaniunt qui dicunt, antequam deciperet
diabolus Euam, peccatum fuisse in mundo., : Hieronymus Super Epistolam ad Romanos:
Fieri non potest, vt, nisi quis moechetur prius in corde, moechari possit in corpore., and : Ex
scriptis Hieronymi Omne peccatum actio est; actio autem voluntaria est. Migne PL , D,
C, C, A and DA, respectively.
42 For Lee, see below, n.ll. ad Rom. , .
38
in the introductory letter to the reader in vol. of his Basel edition of the
complete works of Jerome, f v, Bruno Amerbach referred to quotations from the
Commentarii in epistolas Sancti Pauli in the Glossa which were ascribed to Jerome,
but argued that he could not believe that this work could have been written by
Jerome.43 In the Annotations on Romans Erasmus avoids the name of the author,
but declares that this work is not by Jerome.44
In the beginning of the last century it was discovered that this work was
a worked-over form of Pelagius Expositiones XIII epistularum Sancti Pauli. The
rst revision took place between and ; it was a compilation of Pelagius
commentary, an anonymous commentary on Paul and pieces from summaries
in Bible manuscripts.45 This work was revised by a Pelagian, who reinforced
the Pelagian aspect in it. Nowadays it is believed that this Pelagian perhaps was
Caelestius, an associate of Pelagius. The next revision was made a century later by
Cassiodorus and his students. At rst Cassiodorus was not aware that Pelagius was
the author; he wrote that the commentary was widely known and much admired,
and was ascribed to Pope Gelasius, as was the habit of those who want to defend
wicked opinions (or heterodox writings) by using the authority of an illustrious
name. But thorough enquiry brought him to the conclusion that it contained
Pelagian errors. So he started to revise the work; he reserved the Commentary on
Romans for himself and commended the commentaries on the other epistles to his
students.46
43 Postremo Commentarios in omnes diui Pauli epistolas, quas Hieronymo vendicabat codex
quidam, obsoletae vetustatis, Gotthicis characteribus exaratus: sic sane perplexis et iam prae vetustate
euanidis, vt coacti fuerimus in elementariorum ordinem rursus descendere: et quod in ludo puelli
faciunt, literariis apiculis noscitandis operam dare: sed et hi sicut proxime superiores, indigni sunt
iudicandi qui Hieronymo tribuantur. Quando enim sic ineptit Hieronymus, vt hic interpres, quisquis
is demum fuit? quando sic balbutit, vt hic frequentissime soloecissat? Tametsi is qui glossam (vt vocant)
ordinariam consarcinauit, Hieronymi titulo nonnulla citat, quae nominatim in his Commentariis
comperiuntur. At hoc neutiquam satis probauerit Hieronymi Stridonensis esse, quod scilicet sint illius
nomine citata. Neque enim hoc agebat glossarius iste, siue Rabanus is fuit, siue alius quispiam, vt cuius
essent, inquireret, sed pro tempore quod ad rem suam faciebat, id excerpebat.
44 In passages of D:
ad Rom. , , l. sq.: Is cuius scholia legimus titulo Hieronymi.
in passages of E:
ad Rom. , , l. sq.: Is cuius scholia feruntur in epistolas Hieronymi titulo,
ad Rom. , , l. sq.: quisquis fuit cuius in omnes Pauli epistolas scholia feruntur nomine Hieronymi, l. sqq.: is, quisquis fuit Fateor hoc opus non esse Hieronymi, quemadmodum mentitur
inepta praefatio, l. : scholiastes Latinus, l. sq.: scholia Hieronymi titulo commendata,
ad Rom. , , l. : scholiis Latinis.
In Declarat. ad cens. Lutet. LB IX, C, () Er. mentions the author as Scholiastes Hieronymi
titulo receptus, in Resp. ad collat. iuv. geront. (), LB IX, CD, as Scholiastes .
45 Frede, Kirchenschriftsteller, Freiburg 4, p. .
46 Cassiodorus, Inst. I, , , ed. R.A.B. Mynors, Oxford , p. : in epistulis tredecim sancti
Pauli annotationes conscriptas in ipso initio meae lectionis inueni, quae in cunctorum manibus ita
celebres habebantur, vt eas a sancto Gelasio, papa vrbis Romae, doctissimi viri studio dicerent fuisse
conscrpitas; quod solent facere qui res vitiosas cupiunt gloriosi nominis auctoritate defendere, and De
A. Souter edited the work; he oered the text he ascribed to Pelagius himself in
vol. , and listed the interpolations in vol. .47 This list was perfected by H.J. Frede48
but, as far as I know, this did not cause changes to the interpolations mentioned in
my commentary.49
. The Breuiarium in Psalmos. According to CPL, p. , No. , this work was
written in Ireland in the th or th century or by a Gallic author after ; according
to Frede50 it was written in Ireland in the th or th century on the basis of Jeromes
Commentarioli in Psalmos (CCSL , pp. ) and Tractatus in Psalmos (CCSL
, pp. ), the Tractatus super Psalmos by Hilary of Poitiers (Migne PL ,
, CSEL and CCSL ) and two anonymous collections of glosses.
Graeca, Graecorum or Graecanica Scholia
The Greek scholia to which Erasmus sometimes refers have wrongly been ascribed
to Oecumenius (th century), but actually are a compilation of passages of various
patristic and medieval exegetes. They are now to be found together with the Greek
text of Pauls Epistles in the th c. cod. , formerly known as ms. p (AN III,
), in the Basel University Library.51 Erasmus was free to use this codex, which
in his time was in the Dominican monastery in Basel.52 The volumes and
of Migne PG include an enlarged edition of these scholia, which is not free from
variant readings.53 Scholia rightly ascribed to Oecumenius have been published by
K. Staab.54
orthographia, Praef., Migne PL , C: Post expositionem epistolae quae scribitur ad Romanos,

vnde Pelagianae haereseos prauitates amoui, quod etiam in reliquo commentario facere sequentes
ammonui.
47 Pelagiuss Expositions of Thirteen Epistles of St Paul, vols., ed. A. Souter, in Text and Studies.
Contributions to Biblical and Patristic Literature, vol. IX, . Introduction, . Text and . PseudoJerome Interpolations, London, , and , respectively.
48 H.J. Frede, Ein neuer Paulustext und Kommentar, vols, Freiburg, , vol. , pp. ,
for Rom. pp. .
49 The historical data from Pelagius until Cassiodorus are mostly borrowed from Th. de Bruyn,
Pelagiuss Commentary on St Pauls Epistle to the Romans, translated with Introduction and Notes, Oxford,
. Cf. M.L. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. , n. ll. .
50 H.J. Frede, Kirchenschriftsteller, p. sq.
51 ASD VI, , pp. , and VI, , pp. sq. and .
52 A. Brown, ASD VI, , pp. , and M.L. van Poll-van de Lisdonk, ASD VI, , pp. sq. and .
53 A. Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse (), Basler Zeitschrift fr Geschichte und
Altertumskunde, (), p. , also mentioned as Paul7 in C.R. Gregory, Die griechischen
Handschriften des Neuen Testaments, Leipzig, , p. , Bentley, Humanists, p. sq., and ASD
IX, , p. , n.l. , ASD VI, , pp. sq. and sq., and CWE , Paraphrases on the Epistle to the
Romans and Galatians, p. , n. .
54 Pauluskommentare aus der griechischen Kirche. Aus Katenenhandschriften gesammelt. Neutestamentliche Abhandlungen, XV, ed. K. Staab, Mnster in Westfalen, 1, 2.
Thomas Aquinas
The Annotations on Romans include more than twenty references to Thomas Aquinas. Besides, in several places Erasmus refers to unnamed scholars, sometimes called
theologians, whose ideas can also be ascribed to Thomas. Erasmus displays respect
for him, a great man, and not only in his own time, not matched by any recent
theologian in diligence, ability and learning. But he tactfully adds a form of criticism writing that Thomas commentaries are imperfect due to the circumstances
which prevailed in his time, and because he knew no Greek. He deserved to know
other languages than Latin, so that he could have become acquainted with good
literature.55
Examples in the Annotations on Romans are in his judgment ad Rom. ,
on Thomas three explanations: to devise such comments without consulting the
Greeks is to guess, and his somewhat ironic characterizing of Thomas fourfold
explanation ad Rom. , as quadriga interpretationum; the same tendency is
to be found in his remarks on Thomas explanation in Rom. , about posui,
where Thomas could have also made other observations of more importance, if his
knowledge of languages had allowed, but he knew only one language.56 Ad Rom.
, he objects to Thomas wrong explanation of primus, ad Rom. , to
Thomas observation that de has almost the same meaning as ex.57
Cyril of Alexandria
Whereas Cyril of Alexandria plays an important part as source for the Annotations
on the Gospel of John, he is not referred to in those on the Epistle to the Romans. It
is probable that Erasmus was not acquainted with Cyrils Explanatio in epistolam
ad Romanos; this work was not included in the edition of Cyrils Opera in Latin
published in Basel by Andreas Cratander in and .58
Laurentius (Lorenzo) Valla
Erasmus was highly inuenced by Valla (c. ), who was a priest, a
professor in Pavia, and later, when he had gone to Rome, Apostolic Secretary and
professor at the university.59 Two works by Valla have inuenced passages in the
Annotations on Romans. Inspired by Vallas De Elegantiis Linguae Latinae Erasmus
edited a Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae (Freiburg im Breisgau, ). A
55
Annot. in Rom. , , l. sqq., and in Rom. , . Cf. CWE , p. .

Quotation from CWE , p. , ad locum.
57 See also Rummel, Annotations, p. sq. (a survey of Erasmus remarks on Thomas Aquinas
commentaries on passages of NT ) and p. , n. (on Erasmus attitude toward Thomas),
Chomarat, Grammaire, p. , and J.-P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in Colloquia Erasmiana
Turonensia, ed. J.-C. Margolin, Toronto , pp. .
58 Divi Cyrilli archiepiscopi Alexandrini Opera, in tres partita tomos, in quibus habeas non pauca
antehac Latinis non exhibita, Basileae : in aedibus Andreae Cratandri.
59 ODCC, s.v. Valla, Lorenzo, and Contemporaries, , pp. , s.v. Lorenzo Valla.
56
few passages in the commentary refer to this work. But much more important for
Erasmus Annotations is the fact that in he had found a copy of the second
version of the Collatio Noui Testamenti in the Praemonstratensian Abbey of Parc in
Leuven. Valla had written this book in and a second version in .60
In the next year Erasmus published this book in Paris through Josse Bade (Jodocus
Badius) under the title Laurentii Vallensis viri tam graecae quam latinae linguae
peritisssimi in Latinam Noui Testamenti interpretationem ex collatione Graecorum
exemplarium Adnotationes apprime vtiles.
The title Adnotationes was given by Erasmus. I use the title Annotationes (Annot.
in the commentary), because I quote them from the reprint of the Opera omnia
(Basel ), ed. Eugenio Garin, Torino, , vol. , in which they are published
as In Nouum Testamentum annotationes.
In his Annotations on Romans Erasmus mentions Vallas name in only annotations. But the commentary points to multiple passages which are equal or bear a
strong likeness to Vallas work.
Jacobus Faber Stapulensis (Jacques Lefvre dtaples)
Lefvre dtaples is mentioned as the author of S. Pauli epistolae XIV ex Vulgata,
adiecta intelligentia ex graeco, cum commentariis, Paris, , which I could consult
in a facsimile reprint.61 In this edition Lefvre dtaples presents side by side the
text of the Vulgate and his own translation of Pauls Epistles including that to the
Hebrews, followed by commentaries on the Epistles and the texts of some other
works.62 Erasmus mentions Faber only four times, but in the commentary I point
to a lot of passages in the Annotations in which Erasmus mentions translations which
Faber had chosen.
Other Authors on the Bible or Theology
Other Christian authors whom Erasmus mentions, are
the Greek authors Athanasius and Basil (the Great) (both once). Moreover
Athanasius is once mentioned as the author of Theophylacts commentary on
the Pauline letters, and
the Latin writers Hilary of Poitiers ( times), Cyprian and Nicholas of Lyra (
times), Tertullian (twice) and Bernard of Clairvaux, Duns Scotus and Haymo
(once).
60
Rummel, Annotations, p. .
Faksimile-Neudruck der Ausgabe Paris , Stuttgart-Bad Canstatt, .
62 Works which Lefvre dtaples presents as a letter from Paul to the Laodicaeans, four letters from
Seneca to Paul and two from Paul to Seneca and the Latin translation of two letters from Bishop
Linus to the eastern churches about the passions of Petrus and Paul, respectively.
61
Other Authors from Antiquity

Other authors from Antiquity to whom Erasmus refers or from whom he quotes:
Greek authors
a. poetry: Homer (once),

b. drama: Aristophanes (twice),
c. prose: Plato (three times), Flavius Josephus (twice) and Aristotle, Athenaeus, Julius Pollux, Plutarch, Pythagoras and Zeno
(once).
Latin authors
a. poetry: Horace (ve times), Juvenal (twice), Martial and Vergil

(once),
b. drama: Plautus and Terence (once),
c. prose: Cicero (three times), Seneca (also as a false correspondent
of Paul, twice), Q. Curtius, Livy, Pliny the Younger, Quintilianus and Suetonius (once).
. The Vulgate
Valla and Lefvre have been mentioned in this list because they are Erasmus
predecessors in criticism of the Vulgate translation of the New Testament. Both
propose dierent translations from those in the Vulgate.
Erasmus does not believe that Jerome was the author of the Vulgate translation of
the New Testament. In he writes in the Apologia aduersus debacchationes Petri
Sutoris, LB IX, B: quoties diuersa citat [sc. Hieronymus] ab hac translatione
and constat Hieronymum frequenter citare lectionem quam non probat. In the
annotations on Rom. , and , Erasmus points out that Jerome oers other
translations than the Vulgate.
In modern times this vision was conrmed. The Vulgate version of Pauls Epistles
is probably based on a revision by Runus the Syrian; Jerome, with whom he stayed
in Bethlehem as a disciple, had sent him on a mission to the West in ; in Rome
he revised the existing Latin text and adapted it to the Alexandrian text of the
NT.63
Erasmus points to language errors, which he could have come across in editions
of about .64 In the commentary I refer to the Clementina, because corrections
which Erasmus suggests are also included in the Clementina, e.g.:
63 B. Fischer, Das Neue Testament in lateinischer Sprache, in K. Aland (ed.), Die alten bersetzungen
des Neuen Testaments, die Kirchenvternzitate und Lektionre (Arbeiten zur neutestamentlichen Textforschung, ), Berlin-New York, , p. sq., nn. and , and pp. , and , Quasten,
, p. sq., P.M. Bogaert, La Bible latine des origines au moyen ge, Revue thologique de Louvain,
(), p. , and Th. De Bruyn, Pelagiuss Commentary on St Pauls Epistle to the Romans, Oxford
, p. .
64 Cf. Ep. ( Oct. ), ll. : Vertimus Apostolorum Epistolas, aliquanto, ni fallor,
dilucidius quam antehac versa fuerint, atque etiam delius.
Rom. , : quaerentibus, Erasmus: quaerunt,

Rom. , : cogitationum accusantium, Erasmus: cogitationibus accusantibus,
Rom. , : credidisti, Erasmus: credidit,
Rom. , : magnicauit, Erasmus: gloricauit.
Among remarks on stylistics Erasmus criticizes in the Vulgate variation, dierent
translations of the same words in Greek, e.g. in the annotation on Rom. , , with
the words: puerilem aectationem copiae.65
Erasmus distinguishes between Latine loquentes and vulgari sermone (Annot.
in Rom. , , l. sq). In this connection he conceives Latin as classical Latin
and criticizes the language of the Vulgate, e.g. in
Annot. in Rom. , : vox apostolatus, parum probata Latinis auribus,

in Rom. , : Quum facio memoriam non dicamus Latine,
in Rom. , : Latinius erat ,
in Rom. , : Sermo Latinus hanc loquendi formam non agnoscit,
in Rom. , : a plain opposition between Latine loquentium and vulgari
sermone.
He also pays attention to Graecisms, e.g. the constructions in Rom. , : cogitationum accusantium (mentioned above), and
Rom. , : credit manducare.
Moreover, he often criticizes the copyists; he objects to their corruption of texts,
both of the Bible and of ancient authors: they omit and add words or syllables,
change and exchange words, abridge syllables and have lapses of memory.66
. Inuence of Latin Bible Translations on Latin

Quotations from the Bible in Works of Christian Authors
As I have written in the introduction of ASD VI, , p. , Erasmus points out that
quotations of New Testament texts are changed for readings of the Vulgate, in this
volume
. generally:
ad Rom. , : Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam
aeditionem emendare,
65
Cf. Annot. in Rom. , : puerilem aectationem copiae, in Rom. , : inutilem aectarit copiam,
in Rom. , : Vt aectat copiam, in Rom. , : aectatione copiae, and in Rom. , : lusit
copia suo more with n.ll. and in Rom. , : nefas iudicauit idem verbum iterare; Bentley,
Humanists, p. sq., and Rummel, Annotations, p. sq.
66 Ad Rom. , ; , and ; , and (twice); , ; , ; , and ; , ; , ; , ; ,
, and and , .
ad Rom. , : Multa deprauauit in vetustis autoribus illorum sedulitas qui

iuxta vulgatam aeditionem emendarunt citata scripturae testimonia,
. Origen:
ad Rom. , : licet adscripserint contextum ex nostra aeditione vulgata,
ad Rom. , : Interpres Origenis legit et interpretatur quod nostra vulgata
habet aeditio. Sed huius libertas facit, vt hinc non possimus certo iudicare
quid legerit.
ad Rom. , , a reference to Comm. in Rom. VIII, , Migne PG , B
and C, where Rom. , : is quoted as: Sed quid dicit
Scriptura?,
ad Rom. , : Origenis interpres legisse videtur Christi pro Dei,
ad Rom. , : sic additum est a scribis eruditulis,
ad Rom. , , n.l. 1: Comm. in Rom. VIII, , reads in Migne PG ,
bc: ipsi gloria in saecula saeculorum, in Merlinus ed., f r: ipsi
gloria in secula amen,
ad Rom. , : Origenes legit Asiae (Comm. in Rom. X, , Migne PG ,
bc) instead of Achaiae.
There are also a lot of passages where Lee asks Erasmus attention for the fact that
Origens text (which he often calls Jeromes text) corresponds with the Vg., whereas
Erasmus had pointed out that the Greek text deviates, e.g. ad Rom. , in Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, , p. sq., ll. :
. Chrysostom:
ad Rom. , , is translated as separabit,
. Theophylact:
ad Rom. , : Persona quotes on f v an addition from a Vg. version
which is not followed in modern editions: Secundum quod dictum est ei, sic
erit semen tuum sicut stelle celi, et sicut arena maris. The addition sicut
maris is inspired by Gn. , ,
ad Rom. , , the translation of with ex vno concubitu
by Persona, f r,
ad Rom. , , the translation of with per verbum Christi
by Persona, f v,
. Ambrosiaster:
ad Rom. , : Constat Ambrosium legisse habemus, non habeamus (Nov.
Test. reads and habemus, the Vulgate habeamus, modern editions
of NT : ),
. Augustine:
ad Rom. , : Augustinus aliter citat exponens sermonem Domini in
monte habitum, si tamen codex mendo vacat. [E] Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam aeditionem emendare,
ad Rom. , , referring to Quaest. in Dt. , CCSL , p. : Fieri potest,
vt hunc locum e Paulo correxerit aliquis.
. Responses to Criticism
After the Nouum Testamentum and the Annotationes were published, Erasmus
was overwhelmed by a running re of objections. I have given a summary of
Catholic critics and Erasmus responses to their writings in the introduction to
the rst volume of the Annotations, ASD VI, , pp. . I prefer to conne
myself here to a survey of works of authors who criticized Erasmus and a list
of the works in which Erasmus responds to his critics as far as passages in the
Annotations on Romans are concerned, and I have mentioned these works in the
commentary.
a. Critics
Eduardus Leus, Edward Lee, Annotationes in Annotationes Noui Testamenti Desiderii
Erasmi, Paris ,
Jacobus Lopis Stunica, Diego Lpez de Zuiga, Annotationes contra Erasmum
Roterodamum in defensionem tralationis Noui Testamenti, Alcal, ,
, Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates ex eiusdem Annotationum libro
in Nouum Testamentum excerptae, cum Stunicae confutatoriis contra eundem annotamentis, or ,67
, Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates nunc primum propalatae ac
proprio volumine alias redargutae, Rome, ,
, Conclusiones principaliter suspecte et scandalose que reperiuntur in libris Erasmi
Roterodami per Iacobum Lopidem Stunicam excerpte, Rome, , and
, Assertio ecclesiasticae translationis Noui Testamenti a soloecismis quos illi Erasmus Roterodamus impegerat, Rome, ,
Sanctius Caranza, Sancho Carranza de Miranda, Opusculum in quasdam Erasmi
Annotationes, Rome, ,
Petrus Sutor, Pierre Cousturier, De tralatione Bibliae et nouarum reprobatione interpretationum, Paris, ,
Natalis Beda, Noel Bdier, Annotationum Natalis Bedae in Iacobum Fabrum
Stapulensem et in Desiderium Erasmum Roterodamum liber vnus tertius in
Paraphrases Erasmi super eadem quatuor Euangelia et omnes Apostolicas epistolas,
Paris, ,
the Valladolid Articles, drawn up by a conference of Spanish monks in Valladolid,
which began in June ,
Franciscus Titelmannus, Frans Titelmans, Collationes quinque super Epistolam ad
Romanos beati Pauli Apostoli, Antwerp, ,
Alberto Pio, Responsio paraenetica, Martini Lutheri et asseclarum eius haeresim
67
The original handwritten version of the next work, which was published in . Stunica did not
receive permission to publish this work. After removing his confutatoria argumenta he published
the rest. This th c. ms. is in the Biblioteca Nazionale di Naples, VII B , f os . H.J. de Jonge,
ASD IX, , p. . The quotations in this book are taken from this manuscript.
vesanam magnis argumentis et iustis rationibus confutans, Rome, dated May

, published in Paris, ,
, Tres et viginti libri in locos lucubrationum variarum D. Erasmi Roterodami,
quos censet ab eo recognoscendos et retractandos, Paris, ,
the Theological Faculty of the University of Paris, Determinatio Facultatis Theologiae
in Schola Parisiensi super quam plurimis Assertationibus D. Erasmi Roterodami,
Paris, ,
b. Responses by Erasmus
Responsio ad Annotationes Ed. Lei,
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat in prima
duntaxat Noui Testamenti aeditione,
Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit, Blasphemiae

et impietates Erasmi,
Apologia ad Stunicae conclusiones,
Epistola apologetica aduersus Stunicam,
Apologia ad Sanctium Caranzam,
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris,
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae, and
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae,

and Apologia aduersus monachos quosdam hispanos,
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali,
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii Carporum principis,
Apologia aduersus rhapsodias calumniosarum querimoniarum Alberti Pii quondam Carporum principis,
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas sub nomine facultatis

theologiae Parisiensis.
. The Text of this Edition

The text of this edition is based on the edition; it is the most extensive
version which appeared during Erasmus life. Many alterations and additions were
introduced after the appearance of the edition, partly because Erasmus
himself regarded corrections as desirable or necessary, partly under the inuence
of criticism.
The development of the text between and is made as clear as possible
by inserting, wherever possible, prior to each section of the text, the siglum of the
edition in which it rst appeared. When little alterations are introduced in the text,
the original siglum remains in force. So the reader must always refer to both the sigla
in the text and the critical apparatus for the reconstruction of the original text.68
68
Cf. M. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. sq.
If words appear in all editions from A to E only in abbreviation, I have

maintained them in this form.
All editions, from A up till and including E, contain lists of errata or corrections.
In as far as these do not refer to spelling or printing errors, they are mentioned in
the apparatus criticus followed by the sigla Bc, C c, Dc and E c; the sigla in the text
mention them with B, C, D and E. The list of A has no references to the Annotations
on Romans.
Readings of BAS and LB are generally only noted if they constitute an improvement. The places where BAS diers from E, are almost always corrections of printing errors. LB incorporates a limited number of printing errors and corrections
from BAS, including faulty corrections, and adds more, and in a number of cases
oers further explanation, added by John Clericus or some other editor.
In ASD VI, , p. sqq., I have oered lists containing specimens of corrections
in the list of errata and spelling and printing errors in E, and lists of readings in
BAS and LB which are not included in the text I have edited; in my opinion it is
not necessary to do the same in this volume.
. Spelling and Punctuation in This Edition

Latin
The Latin text has been established according to the guidelines for this edition of
the Opera omnia.69 Quotations have been printed in italics, words used by Erasmus
to explain a meaning have been placed between quotation marks.
For j the letter i is used; for u the form v is used in an initial position; for v
the form u is used in the medial or nal position.
The spelling used in E has been adopted; deviant forms in earlier editions are
not noted in the critical apparatus. E.g. where E oers the spelling quum, quur,
and declined forms of loquutus and sequutus, I do not mention cum, cur, and
forms of locutus and secutus in earlier editions. Similarly I do not mention forms
like Iudeus, where E reads Iudaeus.
Obvious printing errors and abbreviations like i. or .i. for id est are not noted.
The punctuation has been modernized.
Greek
The same principles have been maintained for the spelling of Greek as those
established in the edition of the Adagia.70 I have tried to respect as much as possible
the spelling of E. I have maintained the original spelling of those forms which
69
70
Cf. ASD I, , p. xviii sq.

Cf. ASD II, , p. .
nowadays are spelled dierently wherever in my opinion they help to illustrate the
knowledge which Erasmus had of Greek. Spelling mistakes have generally been
corrected because they may be due to typesetters or correctors; the incorrect forms
used in E have been noted in the critical apparatus,71 those from A to D only
when they correspond to those in E. In the text and the commentary the accents,
breathings and the iota subscript are generally written according to presentday
practice; in the critical apparatus I have done the same in the entries borrowed from
the text, but I have maintained the spelling of the codices in the deviant readings.
Omission of the iota subscript is generally not noted in the critical apparatus.
Hebrew
Erasmus knowledge of Hebrew was slight; he often mentions that for Hebrew he
relied on Oecolampadius,72 e.g. in the Preface to the Annotations and in Resp. ad
annot. Ed. Lei.73 In the latter work Erasmus adds that in the rst edition of the
Annotations he had included the Hebrew passages for the sake of the typographer,
in order to prevent unauthorized reprinting; very few printers had Hebrew types.
In the second edition he had removed most of them.
The spelling of Hebrew and Aramaic words in the text is drawn from that in
E and has been corrected as far as possible. In the critical apparatus the texts are
included as I have found them in the various editions; the reader should take
into account that the art of printing was far from perfect: the dlt () is barely
distinguishable from the reys () and the nal kaph (), the he () from the .heyt
() and the smk () from the nal meym ().
. The Commentary
In the commentary too the spelling of j, u and v in Latin texts, both those by
Erasmus and by other authors, has been adapted to the above-mentioned guidelines.
I have corrected spelling mistakes in quotations. In passages which I have borrowed from th and th century editions, I have also modernized the punctuation. In quotations from the Nouum Testamentum I omit the variant forms of earlier
editions except when these editions only oer these forms.
In this commentary I refer to the lists of errors, which are to be found in LB VI,
f * r** r. However these lists are incomplete, therefore I quote from D, the
edition of the Nouum Testamentum and the Annotationes, f Oo vOo v,
71 E.g. Annot. in Rom. , , l. : scripsi: AE BAS LB; in Rom. , , l. : A:

-D, ; in Rom. , , l. : LB: E; in Rom. , , l. :
AD: E.
72 V. infra, p. , Some Biographical Data.
73 ASD VI, , p. sq., ll. , and ASD IX, , p. , ll. (cf. LB IX, C).
Soloecismi per interpretem admissi manifestarii et inexcusabiles, e pluribus pauci

decerpti,
Loca obscura et in quibus lapsi sint magni nominis interpretes, ex innumeris pauca
decerpta,
Loca manifeste deprauata, sed ex innitis, vt occurrebant, pauca decerpta,
Ad placandos eos qui putant in sacris libris nihil neque superesse, neque deesse,
quaedam excerpsimus, quaedam excerpsimus, quae manifestius deprauata sunt in
hoc genere, quam vt negari possit,
Quae sint addita in nostris exemplaribus, and
Quae per interpretem commissa, respectively.
When I use the term modern editions of the New Testament, I refer to the
following editions:
Novum Testamentum Graece, ed. C. Tischendorf, vols., Leipzig, 8;
Nouum Testamentum Graece et Latine apparatu critico instructum edidit Augustinus Merk, Rome, 9;
Nouum Testamentum Graece et Latine. Vtrumque textum cum apparatu critico
imprimendum curavit D. Eberhard Nestle novis curis elaboravit D. Erwin
Nestle, Stuttgart, 12 (Nestle12);
Nouum Testamentum Graece post Eberhard Nestle et Erwin Nestle communiter
ediderunt Kurt Aland, Matthew Black, Carlo M. Martini, Bruce Metzger, Allen
Wikgren, apparatum criticum recensuerunt et editionem novis curis elaboraverunt Kurt Aland et Barbara Aland una cum Instituto studiorum textus Novi
Testamenti Monasteriensi (Westphalia), Stuttgart, 26 (Nestle26);
The Greek New Testament. Fourth Revised Edition edited by Barbara Aland, Kurt
Aland, Johannes Karavidopoulos, Carlo M. Martini, and Bruce M. Metzger,
in cooperation with the Institute for New Testament Textual Research, Mnster/Westphalia, Stuttgart, (Aland et al.).
I refer to three Vulgate editions which in my opinion Erasmus must have known
and which I had at my disposal:
Biblia Latina cum Glossa Ordinaria, Facsimile Reprint of the Editio Princeps
of Adolph Rusch, Strassburg, /, vols., Turnhout, (vol. for
NT ),
Biblia, Basel (Joh. Froben de Hammelburck) , and
Biblia Latine IVI, continens textum Biblie, cum postilla domini Hugonis Cardinalis, ed. Conradus Leontorius, Basel (Joannes Amerbach), .
I indicate them as Strassburg, Basel, and Basel, .
A number of times I refer to the Clementina, Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V
iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita. Nova editio, Paris, s.a. (ed.
princeps Rome, ), mostly when I have the impression that the text in this
edition is borrowed from Erasmus Nouum Testamentum.
When using the term modern editions of the Vulgate I refer to the following
editions:
Nouum Testamentum Domini nostri Iesu Christi Latine, ed. I. Wordsworth
H.I. White, vols., Oxford, , and (Wordsworth-White);
Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem recensuit et brevi apparatu instruxit
Robertus Weber OSB, . Gn. Ps., . Prv. Ap. Ioh. Stuttgart2, ,
(Weber).
. Some Grammatical Peculiarities74
a. Morphology
Genitive singular
alus In the combination alius alus instead of alterius.
neutri Instead of neutrius, commonly used to indicate the gender of a word
since Varro, Ling. lat. IX, , (Leumann, p. ).
Ablative singular
omnipotente
veteri
superiori
In classical Latin the ending -e, was used, when the form was used
as a participle or a substantive, but the ending -i, when it was used
as an adjective (Leumann, p. , , b).
(already found in Jerome).
Genitive plural
exemplariorum
-um
Gen. plural of exemplarium, alternative form of exemplar (since

Jerome, Epist. , , , CSEL , p. . ThLL , , )
The ending -um has been maintained in the participles with consonant stems, independently from use as a substantive. Leumann,
p. , b oers as examples adulescentum, amantum and
parentum in Plautus, rudentum in Pacuvius, Lucrece and Vergil, and in Vergil also sequentum, silentum and volantum:
sapientum
74 Cf. Chomarat, Grammaire; Douze lettres drasme, ed. R. Crahay M. Delcourt, Paris, ,
pp. and ; rasme, Dulce bellum inexpertis, edd. Y. Remy et R. Dunil-Marquebreucq,
Collection Latomus, , Berchem-Bruxelles, , pp. ; Erasme, Declamatio de pueris statim ac
liberaliter instituendis, ed. J.-C. Margolin, Travaux dHumanisme et Renaissance, , Genve, ,
pp. , D.F.S. Thomson, The Latinity of Erasmus, in Erasmus. Chapters by M. Mann Phillips,
A.E. Douglas, J.W. Binns, B. Hall, D.F.S. Thomson, T.A. Dorey, edited by T.A. Dorey, London, ,
pp. , and ASD VI, , pp. , introduction, .
Accusative plural ending in -eis: Cf. Khner-Holzweissig, p. sqq., b and

a.
aureis
omneis
orenteis
immortaleis in B and C
Ablative plural ending in -is instead of -ibus. In words ending in -ma this already
occurs in Plaut. (Asin. : poematis) and Cic. (Or. , : poematis, Verr. ,
, : emblematis). F. Neue C. Wagener, Formenlehre der lateinischen Sprache,
, Leipzig, , p. .
commatis
b. Syntax
The partitive genitive after neutral pronouns such as hoc, illud, id, quid,
quidquid, quicquam and quod was specially inherent in the Old-Latin colloquial
language; after idem since Liv. XXV, , . Hofmann, p. sq., , KhnerStegmann, , p. sq.
The dative of the agent with other tenses than the perfect and pluperfect passive
and the gerundive.
solere Forms of the present in the sense of an imperfect (cf. J. Trapman, Solet instead
of solebat in Erasmus and Other Neo-Latin Authors, Humanistica Lovaniensia,
(), pp. ).
The gerund with object after prepositions instead of gerundive construction. This
construction already occurs in Varro (Ling. lat. IX, , Rust. I, , , and III, ,
), Cic. (Brut. , , Tusc. I, , , and III, , ), Sall. (Iug. , ), Sen. (Nat.
II, , ), and the Vulgate (e.g. Mt. , , Lc. , , and Hebr. , ). Hofmann,
p. , g, Ernout-Thomas, Syntaxe latine, Paris, , p. , , Nunn,
p. sq., sq.
The indicative in the indirect question is often found in Old Latin and later
colloquial language, after forms of videre already in Cic. (e.g. Att. I, , and X,
a, ; cf. De or. II, , ). Hofmann, p. sqq., .
huiusmodi is used both substantivally and adjectivally as an indeclinable pronoun.
Cf. Hofmann, p. , a, .
licet is some times construed with the indicative: Late Latin. Hofmann, p. ,
.
vt with the subjunctive, preceded by impersonal verbs or the verb to be. Like quod
instead of an innitive construction. Cf. Hofmann, p. sq., , and p. sq.,
I, and Khner-Stegmann, , p. , .
Also, ad Rom. , , l. , subjunctive without vt preceding necesse est.

vt ne with subjunctive Usually followed by dicam, causer, repetam, commemorem or memorem. It is already to be found in Old Latin. In classical Latin
Cic. uses it in his speeches in imitation of the solemn language of laws and treaties
and in his later letters. In the past classical period the old-fashioned vt ne is almost
entirely avoided, but it comes back in late Latin. Hofmann, III, p. sq.
quis or quid instead of aliquis or aliquid. Not only after si, nisi, num and ne,
but also, at rst rarely used, in a hypothetical thought where one thinks of si, and
much more freely used in late Latin. Hofmann, p. , .
. After cum;
. after quoties;
. after vbi.
vnde occurs time and again instead of a or de with interrogative or relative
pronoun.
. Some Stylistic Terms
amphibologia, ambiguity, double-meaning (Lewis-Short). Variant
reading for amphibolia in Rhet. Her. II, and Quint. Inst. VII, , and (ThLL
, , l. , and Lausberg, p. sq., sq.).
annominatio paronomasia, , Cf. Chomarat, Grammaire, , p. , and
Lausberg, p. sqq., . See below s.v. prosonomasia.
colon See below, s.v. periodus.
comma See below, s.v. periodus.
compar(ia) Translation of , the coordinated juxtaposition of two or more
colons or commas (see above), whereby generally speaking the colons (or commas)
each manifest the same sentence sequence. See Rhet. Her. IV, : Conpar appellatur quod habet in se membra orationis quae constant ex pari fere numero
syllabarum. Lausberg, p. sq., .
coniunctio expletiua pleonasm. Cf. Charisius, II, , Diom. I, and Don. II, ,
Keil, Gr. Lat. , pp. and sq., and , p. .
contrarium Lausberg, p. sq., : The opposition of single words of contrasting meaning, either singly () or plurally in combination (). Lausberg
refers among other passages to Ps. Runianus lex. : est, cum verbum
verbo pari potestate per contrarium redditur vt Latine contrarium vel oppositio
potest dici, and Isid. Orig. I, , : Antitheton, vbi contraria contrariis opponuntur et sententiae pulchritudinem reddunt.
distributio In rhetoric co-ordinating accumulation, enumeration. Cf. Rhet. Her.

IV, ; Distributio est, cum in plures res aut personas negotia quaedam certa
dispertiuntur. Ad Rom. , , l. sq., Erasmus gives the denition: distributio
qua vnumquodque redditur ei cui congruit; he gives a similar denition in
Eccles. III, ASD V, , p. , ll. : Distributio, quae singulis personis aut
rebus dispertitur quae conueniunt, si commoda accedat breuitas, non parum adfert
decoris orationi ; there he refers to Rom. , as a specimen of distributio,
Lausberg p. sq., , explains the word as translation of ; cf.
infra, p. .
emphasis, .
. insinuation: Signicatio est quae plus in suspicione relinquit quam positum est
in oratione (Rhet. Her. IV, ; cf. Cic. De or. III, , , Or. , , Quint.
Inst. IX, , );
. the emphasis which evokes a deeper thought than the words themselves express,
either because it suggests more than it says or because it even suggests what it
does not say (Quint. Inst. VIII, , );
. suggestion, masked allusion;
. which has a hidden, a non-expressed force;
. stress, insistence.
Chomarat, Grammaire, , p. sqq.
opposition. This term is not mentioned as a gure of speech by
J.J. ReiskiusT. Mitchell, Indices Graecitatis, , Oxford, . L. Spengel,
Rhetores Graeci, , Leipzig, , and Lausberg. Chomarat, Grammaire,
, p. , translates alliance de mots and refers to Erasmus notes (scholia) to
Jerome, Epist. , , : adfatim diues est qui cum Christo pauper est, and ,
: delicate miles (CSEL , pp. and ; in Erasmus edition Epist. , Basel,
, , p. ), where Erasmus observes: quae est in vocibus inter
se pugnantibus, pauper et diues, and Quo occultior , hoc est festiuior:
nihil enim minus conuenit militi quam delicatum esse. In Eccles. II and III, ASD V,
, p. , ll. , and V, , p. , ll. , Erasmus refers to the notion,
but only in the translations contraria, contentio and antitheton.
epitasis, , indicates in Erasmuss work the utmost intensity, the highest
degree, superlative or excellence. Chomarat, Grammaire, , p. , and ,
p. sq.
expletiua coniunctio See above, coniunctio expletiua.
gradatio, A progressive anadiplosis. Lausberg, p. sq., , oers as
example, among other exemples, Rhet. Her. IV, : Gradatio est in qua non ante
ad consequens verbum descenditur, quam ad superius ascensum est, hoc modo:
Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparauit eqs. and
Quint. Inst. IX, , sq.: Gradatio, quae dicitur , apertiorem habet artem
et magis adfectatam, ideoque esse rarior debet. Est autem ipsa quoque adiectionis;
repetit enim quae dicta sunt, et, priusquam ad aliud descendat, in prioribus resistit.
Cf. Erasmus, Eccles. III, ASD V, , p. , l. : Gradatio, Graecis , multum
addit venustatis ac iucunditatis. Ea t, quoties ita per gradus oratio distinguitur,
vt dictio niens particulam praecedentem inchoet sequentem. Quale est illud
Maronis [Ecl. , sq.]: Vos haec facietis maxima Gallo/Gallo cuius amor, etc.
Caeterum quum gradatio t per correctionem, etiam ad acrimoniam facit, vt illud
Ciceronis [Cat. I, , ]: Hic tamen viuit. Viuit? Imo etiam in senatum venit.
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the
insertion of a (one-word or two-word) sentence part which does not directly belong
at this point. Lausberg, p. sq., sq. Chomarat, Oeuvres choisies, speaks ad
Act. , (ASD VI, , pp. , ) of violation de lordre naturel des mots,
violation of the natural word order; cf Annot. in Rom. , , l. sq.: confusum
orationis ordinem. Cf. Chomarat, Grammaire, , p. sq.
interrogatio and percontatio Quint. Inst. IX, , hardly distinguishes between
interrogatio and percontatio: Quid enim tam commune quam interrogare
vel percontari? Nam vtroque vtimur indierenter, quamquam alterum noscendi,
alterum arguendi gratia videtur adhiberi. Aquila (second half of the rd c. ad?), De
guris sententiarum et elocutionis (Rhetores Latini minores, , ed. Halm, Leipzig,
, p. sq.): , quaesitum. Hoc genus a superiore diert, quod ad
interrogatum vna voce tantum responderi potest, vel a negante vel a contente;
quaesito autem occurri nisi pluribus non potest For the distinction between
interrogatio and percontatio see also Lausberg, p. sq., , and p. ,
, respectively.
membrum Translation of . See above, s.v. colon and below, s.v. periodus.
parenthesis or interpositio is the insertionforeign to the constructionof a
clause (and thus of an idea) into a sentence. Per parenthesim is the translation
of (Hermogenes, , , ). Cf. Quint. Inst. IX, , .
Lausberg, p. , .
percontatio See above, s.v. interrogatio.
periodus periodus is the most perfect union of ideas into one sentence; it consists of
parts; the longer parts are called colon or membrum, the shorter parts comma.
An extensive discussion of these words is given by Lausberg, p. sq., , and
pp. , .
periphrasis, paraphrasing of one word by several words. Lausberg,
p. sqq., .
prosonomasia, naming, appellation; in the sense of , the
bringing together of two words dierent in meaning, but similar in sound (LewisShort, s.v. agnominatio). Chomarat, Grammaire, , p. . Cf. Eccles. III, ASD
V, , p. , ll. , and CWE , p. .
schema In rhetoric gure of speech (Liddell-Scott).

similiter desinentibus et cadentibus [words] with similar endings of any kind () and [words] ending with the same cases or verbal forms ().
Rhet. Her. IV, , : Similiter cadens exornatio appellatur, cum in eadem constructione verborum duo aut plura sunt verba quae similiter isdem casibus ecferantur Similiter desinens est, cum, tametsi casus non insunt in verbis, tamen similes
exitus sunt Haec duo genera, quorum alterum in exitus, alterum in casus similitudine versatur, inter se vehementer conueniunt; et ea re, qui his bene vtuntur,
plerumque simul ea conlocant in isdem partibus orationis., Cic. De or. III, ,
, and Quint. Inst. IX, , . Lewis-Short. Cf. Lausberg, p. sq.,
.
soloecismus A grammatical fault in the construction of a sen-tence, solecism
(Lewis-Short); derived from Soloi, a Greek colony in Cilicia, and originally used to
indicate a mixture of Greek and non-Greek words and constructions (A.D. Leeman,
Form und Sinn, Frankfurt am Main-Bern-New York-Nancy, , p. ).
synathroesmus or In rhetoric co-ordinating accumulation, enumeration, a gure by which dissimilar things were associated. Quint. Inst. VIII, ,
sq. gives as translations congeries verborum and plurium rerum congeries. In De cop. verb., ASD I, , p. , l. , Erasmus extends this to congerie
verborum ac sententiarum idem signicantium, in Eccles. III, ASD V, , pp.
, ll. , he mentions frequentatio as the translation of .
Lansberg, p. sq., , explains the word distributio as the Latin translation.
traductio Rhet. Her. distinguishes two forms of traductio; in IV, : Traductio
est quae facit vti, cum idem verbum crebrius ponatur, non modo non oendat
animum, sed etiam concinniorem orationem reddat, hoc pacto; Qui nihil habet in
vita iucundius vita, is cum virtute vitam non potest colere ., and in IV, :
cum idem verbum ponitur modo in hac, modo in altera re, hoc modo: Cur eam rem
tam studiose curas quae tibi multas dabit curas?. Item Nam amari iucundum sit,
si curetur, ne quid insit amari. Item: Veniam ad vos, si mihi senatus det veniam.
Erasmus distinguishes in Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll. , four ways of
traductio in which eadem vox incertis locis repetitur cum gratia. The rst, in
which a word is repeted in the same sense, like: Minus amat Deum qui aliquid
amat praeter Deum quod propter Deum non amat. The second, when a word is
repeted in another sense, e.g.: Eum hominem tu vita, qui spem omnem collocauit
in hac vita or Contemne res mundi, in quibus nihil est mundi, eas curas quae te
liberent omni cura. The third when a word is not ambiguous in itself, but is twisted
into another sense, e.g.: Proculeius querebatur de lio, quod expectaret mortem
patris. Quumque lius respondisset: Ego non expectoImo, inquit pater: Rogo
vt expectas. Expectat mortem hominis, qui imminet et optat; et expectat qui nihil
molitur ante mortem, sed aequo animo fert illum esse viuacem. The fourth, when
there is a succession of similar sounds as in the case of an echo, e.g. in the repetition
of cui in Rom. , .
tropus or tropus sermonis tropus, a gure of speech (OLD) or a gurative use of a
word, post-Aug. for translatio, verborum immutatio (Lewis-Short). Cf. Annot.
in Mt. , , ASD VI, , p. , l. sq.: Magna pars euangelicae intelligentiae
in tropis est sita.
In Annot. in Rom. , , ll. and , it is more a manner of speaking or a
syntactic turn.
. Some Other Often Used Terms

absolutus (sc. oratio, sententia or sermo): which gives a complete sense without any
thing annexed (Lewis-Short, s.v.); complete in itself (OLD).
idioma (mostly sermonis alcs), , synonym of proprietas, special way of
speaking, natural (, proprium) to a language, that cannot be simply translated
into another language without straining the meaning. Chomarat, Grammaire, ,
p. sq.
institutum an intended course of action, plan, programme; cf. Cic. Inv. II, ,
: neque ad hoc nostrum institutum pertinet (OLD, s.v.).
proprietas synonym of idioma.
tragoedia tragic performance (OLD), a great commotion or disturbance
(Lewis-Short). Cf. Adag. (tragoedias in nugis agere), and (tragoedias
agere aut insanire), ASD II, , , ll. , and II, , , ll. .
. Diminutives
Crahay-Delcourt, pp. and , Margolin, pp. and sq., and Thomson,
p. sq., have drawn attention to Erasmus liking for diminutives. A list of
diminutives which are found in this volume follows here. Cf. Hoven, pp. .
. Substantives: annotatiuncula, coniunctiuncula, dierentiola, lapillus, oendiculum, prooemiolum, verbulum.
. Adjectives: complusculi, duriusculus, eruditulus, grammaticulus, minutulus,
pauculus, plusculus.
. Correlative adjective: tantulum.
. Adverb: duriuscule.
. Acknowledgements
People who use their erudition to write for a learned minority dont seem to me
favoured by fortune but rather to be pitied for their continuous self-torture. They
add, change, remove, lay aside, take up, rephrase, show to their friends, keep for nine
years, and are never satised. And their futile reward, a word of praise from a handful
of people, they win at such a costso many late nights, such loss of sleep, sweetest of
all things, and so much sweat and anguish.75
I should like to express my sincere thanks to my learned minority, to those who

have supported me in producing this volume.
First of all I am indebted to Dr. M.L. van Poll-van de Lisdonk. She worked
for more than half a year intensively on my manuscript and suggested a host of
corrections and additions. She continued her interest in any problems I presented
to her. I am most grateful for her continuous support and encouragement.
Her husband, Drs. J.J. van Poll, repeatedly helped me out of a x when I had
a problem with my computer programme. I am very grateful for his kind and
patiently rendered assistance. In the end he even took the initiative of producing
the index nominum, thereby relieving me of a considerable task.
Drs. S. Surdel corrected the critical apparatus carefully and proposed a number
of corrections to Erasmus text. I am grateful for his contribution.
Thanks are due to Prof. Jan Bloemendal for seeing this volume to the press.
Prof. J. Trapman, the president of the editorial board of Erasmi Omnia Opera,
was always interested and willing to give support. I am grateful for everything he
has done for me.
Prof. J. Hoftijzer (Leiden) often gave me information about Hebrew and Aramaic, Prof. H.J. de Jonge (Leiden) was very helpful, whenever I turned to him for
advice and Prof. J.C.M. van Winden o.f.m. (Oegstgeest) used to answer my questions almost by return of mail. Drs. M.R.J. Hofstede (Leiden) often found texts
for me, with the aid of CD-ROMs, which I would never have found otherwise.
Dr. A.H. van der Laan, curator of the Erasmus Collection of the Bibliotheek
Rotterdam, gave me useful information; he and his assistants received me and gave
me services with great benevolence.
I am most grateful for the kind and vital support they and others whom I have
not mentioned here have given.
75
Translation in CWE , p. , from Erasmus, ASD IV, , p. sq., l. sqq.: Nam qui erudite
ad paucorum doctorum iudicium scribunt mihi quidem miserandi magis quam beati videntur,
vt qui sese perpetuo torqueant. Addunt, nutant, adimunt, reponunt, repetunt, recudunt, ostendunt,
nonum in annum premunt (cf. Hor. Ars ) nec vnquam sibi satisfaciunt ac futile praemium, nempe
laudem, eamque perpaucorum, tanti emunt, tot vigiliis, somnique (rerum omnium dulcissimi) tanta
iactura, tot sudoribus, tot crucibus.
CONSPECTVS SIGLORVM
A
B
Bc
C
Cc
D
E
Ec
BAS
LB
Loca
Annotationes, ed. pr., Basil., Io. Frobenius, mense Februario .

Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
tabula corrigendorum editioni B addita.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario .
tabulae corrigendorum editioni C additae.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, mense
Martio .
tabula corrigendorum editioni E addita.
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, Omnia
opera, t. VI, (in colophone: mense Augusto).
Annotationes, ed. Lugd. Bat., P. van der Aa, Opera omnia, t. VI,
.
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum emendata,
in Apolog. adv. monach. hisp., ed. Basil., Ioh. Frobenius, 2.
Nouum Instrumentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario

.
Nov. Test. B Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Nov. Test. C Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario
.
Nov. Test. D Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio .
Nov. Test. E Nouum Testamentum, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius,
mense Martio .
Nov. Test.
Nouum Testamentum, consensus quinque editionum quas supra
memorauimus.
Nov.Test. BAS Nouum Testamentum, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius,
Omnia opera, t. VI, (in colophone: anno MD XXXIX mense
Septembri).
Nov.Test. LB Nouum Testamentum, ed. Lugd. Bat., P. van der Aa, Opera omnia,
t. VI, .
Nov. Test. A
[A]
lb
ANNOTATIONES DES. ERASMI

ROTERODAMI IN EPISTOLAS PAVLI APOSTOLI,
diligenter recognitas ab eodem, primum ad Graecam veritatem, deinde
ad vetustissimorum exemplarium Latinorum dem, postremo ad
probatissimorum autorum citationes simul et interpretationes.
| [] P a u l u s. Sunt qui putent Saulo commutatum fuisse vocabulum a conuersione, [B] atque inter hos [C] est [B] Ambrosius; licet diuus Hieronymus enarrans
epistolam ad Philemonem arbitretur pro Saulo Paulum vocari coeptum ob Sergium
Paulum proconsulem, quem hic apostolus primum omnium [D] ex gentibus [B]
DES. B E: D. A C D.
ROTERODAMI A CE: ROTERODAMI
INTER THEOLOGIAE PROFESSORES

INFIMI B.
probatissimorum autorum In this context

Erasmus probably aims at the most authoritative theologians he can refer to. In another
context, when he speaks about authors whom
he regarded explicitly as autores probi or
probati, he means authors who wrote good
Greek or Latin. In Ep. ( May ?),
Allen, Op. ep. I, p. , ll. , he prefers
to be guided, for poetry by Vergil, Horace,
Ovid, Juvenal, Stace, Martial, Claudian, Persius, Lucanus, Tibullus and Propertius, for
prose by Cicero, Quintilian, Sallust and Terentius (the works of this last author were
printed as prose as late as , an edition by
Gourmond at Paris; Er. published an edition
in Basel with H. Froben and N. Episcopius
in ). In De ratione studii (Paris, ),
ASD I, , p. sq., he grants the rst place
among the Greek prose writers to Lucianus,
followed by Demosthenes and Herodotus,
and among the Greek poets to Aristophanes,
followed by Homer and Euripides; he awards
the rst place among the Latin authors to
Terence, followed by Vergil, Horace, Cicero
and Caesar, and declares himself willing also
to accept Plautus and Sallustius, if someone
proposes to add them. Later on, in ,
he rejects Plautus, Terence and Suetonius in
Epist. apolog. adv. Stun. , and , LB IX,
E, E and B, respectively. Rummel,

Probati autores, p. sqq.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. : ex
Saulo Paulum se dicit, hoc est, inmutatum. Et
quia Saulus secundum supradictum sensum,
inquietudo seu tentatio interpretatur, hic cum
ad dem Christi accessit, Paulum se dicit:
id est, quasi ex tentatore factum quietum,
humilemque, vel paruulum, et quia pax est
des nostra. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and .
Hieronymus Comm. in Phil., Migne PL ,
CA, especially the text in B
A: Vt enim Scipio, subiecta Africa, Africani sibi nomen assumpsit , ita et Saulus
ad praedicationem gentium missus, a primo
Ecclesiae spolio, proconsule Sergio Paulo, victoriae suae trophaea retulit, erexitque vexillum, vt Paulus diceretur e Saulo. In Comm.
in Rom., Praef., Migne PG , AA,
Orig. already mentions that some people had
held the same view; however, because in Holy
Scriptures no example of this practice is found
but several people are recorded using two
or even three names, he believes that also
Paul used two names, Saulus as long as he
addressed the Jews, because they spoke the
same language as he did, Paulus when writing
to Greeks and gentiles.
annotationes in romanos ,
Christo lucrifecit, sicut legimus Actorum apostolicorum capite decimotertio. [D]

Chrysostomus putat illi diuinitus fuisse mutatum nomen, quemadmodum apostolorum principi, qui pro Simone dictus est Cephas, seu Petrus. [A] Sunt rursum qui
putent illum fuisse binominem, id quod mea sententia vero propius est. Quanquam arbitror Paulo primum Hebraeo nomen Hebraicum inditum Saul. Nam
hoc nomine compellat illum Christus in via: , ; Id est:
Saul, Saul, quid me persequeris? Deinde quoniam Aegyptus, Cilicia et huic nitima Syriae pars propter Alexandri Magni imperium, et postea Romanam administrationem, iam fere Graeco sermone vtebatur, Hebraicam vocem in Graecam
formam fuisse deexam, quod Graeci nullum habeant vocabulum in desinens,
atque ita ex Saul factum esse Saulum, quemadmodum et hodie [D] Latini [A] ex
Adam faciunt Adamum, ex Abraham Abrahamum, ex Ioseph Iosephum. Denique
quoniam Pauli nomen iuxta Graecis ac Romanis erat familiare, e Saulo rursum
factum esse Paulum, vt vocabulum etiam lubentius agnoscerent, quorum se doctorem protebatur, et hic quoque omnia eret omnibus. Ipse certe hoc nomine
perpetuo est vsus in scriptis suis. Saul e Hebraeis sonat petitum, passiuum a
; quod ascitus fuerit ad munus apostolicum. Ambrosius indicat Saulum dici
tentationem seu inquietudinem. Addunt alias item interpretationes nescio quas in
nominibus Hebraicis, quae vocum allusionem modo tenuem habent, quas, quoniam non est huius instituti, non anxie discutiam. Caeterum Graecis ,
duntaxat abiecta, commotionem ac tumultum sonat proprie maris ac uctuum, . Paulus autem Graecis sonat quietum, a verbo ; inde et quietem
appellant; Romanis pusillum sonat. [B] Nam quod Hieronymus admonet Paulum
Hebraeis sonare mirabilem, demiror ipsum committere quod alias reprehendit in
aliis, qui vocum etymologias e diuersa lingua petebant. Etenim quum constet Paulum aut Romanam esse vocem, aut certe Graecam, non conueniebat eius etymologiam ab Hebraeis mutuari. [A] Haec obiter admonui, quo facilius intelligantur ea
quae sancti interpretes de nominum ratione vel attingunt vel alludunt in suis commentariis. V o c a t u s a p o s t o l u s. . Vocatus hoc loco non est
participium, dictus aut nominatus; quemadmodum nunc vulgo quidam modestiae causa scribunt vocatus episcopus, signicantes non tam modeste quam vere
capite decimotertio CE: ca. tertiodecimo B.

putent AC: putant D E.
Cilicia A B D E: Silicia C.
Romanam E: Rhomanam AD.
in desinens D E: in , aut in , desinens
AC.
Romanis E: Rhomanis AD.
suis. Saul D E: suis. Verum hisce de rebus
accuratius disputamus in commentariis, quos
olim in Paulum institutos, breui absoluemus,
aspirante fauore Christi. Nunc quod ad hoc

institutum pertinet, illud admonuisse satis est,
Saul AC.
e scripsi cum LB: e AE.
sonat D E: sonare AC.
BD: A E.
A B D E: C.
inde BE: vnde A.
Romanam E: Rhomanam BD.
Actorum decimotertio Act. , .
Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne PG
, :
;
,
,
, . Cf. Chrys. De mutatione
nominum, , , Migne PG , .
Sunt qui binominem Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Ridiculi qui
aiunt Paulum fuisse binominem, cum Lucas
eum nunquam antea Paulum nec vnquam
postea Saulum vocet, vt palam sit nomen vna
litera fuisse mutatum, et vt ex historiae sensu
datur intelligi immutatum in Cypro, et ob
Paulum Cypri proconsulem, vt recte dicere
videtur Hieronymus [De vir. ill. , Migne PL
, B and B] et in carmine Damasus.
I have quoted this text fully in ASD VI, ,
p. , n.l. ad Annot. in Act. , .
putent Er. generally uses this form instead of
putant, the reading of D and E, e.g. above
in l. and ad Rom. , , l. . In ASD
VI, , he writes twice Sunt qui malint (ad
Act. , and , , pp. , l. and
, l. sq.) and once Sunt qui malunt
(ad Act. . , p. , l. ), in all places from
C. According to Hofmann, p. sq., ,
the indicative is to be found in old Latin, but
rarely in classical Latin; in late Latin it occurs
again in literature. He mentions Sunt qui
putant; sunt qui censeant in Cic. Tusc. I,
, .
Nam persequeris Act. , .
Aegyptus vtebatur In Er. made
a similar remark about Egypt in Annot. in Act.
, , ASD VI, , p. , l. sq.
Graeci desinens Cf. Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , ll. : Graeci
legunt Beliar, , ob id, ni fallor, quod
Graecis nullum nomen desinit in l, and
Khner-Blass, , , , , p. : Im Auslaute duldet die griechische Sprache nur einen
Vokal oder die Konsonanten v, , und die
mit zusammengesetzten Konsonantgruppen.
omnia omnibus Cf. . Cor. , :
Omnibus omnia factus sum.
e Passive participle of , to ask, to
inquire (KoehlerBaumgartner).
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. :
Et quia Saulus secundum supradictum sensum, inquietudo seu tentatio interpretatur
Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL , ,

pp. and .
Addunt Hebraicis The Interpretationes nominum Hebraicorum, which gure in
many early editions of Vg., oer in the Vg.
edd. of Basel and Lyon , the explanation petitio vel expeditus, seu abutens aut
abusiuum eorum.
instituti an intended course of action,
plan, programme (OLD, s.v.). See introd.,
.
Paulus quietum This was also said by
Ambrosiaster in the passage quoted above in
n.l. .
Romanis pusillum sonat Cf. Aug. De spiritu
et littera, , Migne PL , : Ideo Paulus
non ob aliud, quantum mihi videtur, hoc
nomen elegit, nisi vt se ostenderet paruum,
tamquam minimum apostolorum, and Isid.
Orig. VII, , : Latino sermone Paulus a
modico dictus, vnde et ipse ait [. Cor. , ]:
Ego autem sum minimus omnium apostolorum.
Hieronymus Jerome writes in Comm. in
Phil., Migne PL , A: Paulus in Hebraeo
mirabilem sonat, and draws attention to
wrong etymologies in Comm. in Is. VI, ,
, and VII, , , CCSL , pp. and
, Comm. in Ez. VIII, , a, CCSL
, p. sq., Comm. in Dn. IV, , ,
CCSL A, p. sq., and Epist. , , sq.,
and , , , CSEL , p. and , p. ,
respectively.
Vocatus apostolus The same reading in Nov.
Test. A; BE: vocatus ad munus apostolicum.
Vocatus dignitati Er. borrows from
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Non
est accipiendum hic vocatus pro nominatus. Quale est illud Matthaei [, ]: De
qua natus est Iesus qui vocatur Christus.
Nam hoc perinde est ac si diceretur vocatus in apostolatum. Aut forte sic est legendum Apostolus separatus in Euangelium, vt
sit Paulus seruus Christi vocatus; quales erant
qui a Romanis dicebantur euocati, qui sine
vllo apposito sic dicebantur, qui ad auxilium
rei bellicae vt amici accersebantur; hoc probat
id quod paulo post sequitur In quibus estis
et vos vocati Iesu Christi Eadem ratione
dicuntur nunc vocati substantiue qua dicuntur apostoli, id est missi; ideo aliud est vocabulum illic qui vocatur Christus, , aliud
hic .
lb
se magis nomine quam re episcopos esse; [B] etiam si in hoc incidit

diuus Bernardus, vir alioqui et christiane doctus et sancte facundus et pie festiuus,
sic sui nominis titulum moderans, vocatus abbas; [A] verum nomen est substantiuum velut apostolus, , non aut , quemadmodum et paulo
inferius vocati Iesu Christi, , et subinde , id est vocatis sanctis.
Est autem vocati nomen absolutum, quemadmodum olim apud Romanos euocati
dicebantur qui velut amici ad bellum accersebantur; et hodie quoque [B] Gallis [A]
nonnulli vocantur electi qui proximi sunt senatoriae dignitati. Valet autem ferme
perinde quasi dicas: vocaticius apostolus siue vocatione apostolus et vocatione
sanctis. Statim enim in ipso exordio suum agit negocium conciliatque sibi dem et
autoritatem. Primum cum ipso nomine prae se fert nouatum vitae genus. Deinde
quum seruum se vocat, indicat se non suum negocium agere, [B] sed eius a quo
missus fuerat. [A] Ad haec quum addit Iesu Christi, excludit Mosen, qui sic insederat animis Iudaeorum, vt periculum esset, ne gentes etiam in seruitutem Mosaicae
legis abducerentur. Et plane futurum erat, nisi Paulus acerrime manibus pedibusque restitisset, vt per hunc athletam euangelium Christi velut renatum videri possit.
Post haec adiicit apostolus, quod signicat legatum siue ab alio missum. Et quoniam id temporis erant multi pseudapostoli, qui sese famae quaestusue gratia in
hoc munus ingerebant, adiecit , vocatus, quod geminam habet sententiam;
siue quod ad hoc munus fuerit ab ipso Christo vocatushoc est accersitusnec
sibi vindicarit apostolicam functionem, imo nec ab homine susceperit hoc muneris,
sed ab ipso Christo; siue quod hoc verbo meritum operaque legis excludat et euangelii gratiam asserat, quae datur omnibus, non e Mosaicae legis ceremoniis, quibus
debant Iudaei, non ex humana sapientia, cui nitebantur Graeci, sed ex vocatione
Numinis. Nam id potissimum agit in hac epistola diuus Paulus, vt vtrisque detrahat supercilium, et Iudaeis adimat Mosaicae legis duciam et Graecis philosophiae
praesidium, atque [B] ita [A] vtrosque ex aequo coniungat in Christo. Habent apostoli sua quaedam peculiaria [D] verba, [A] gratiam, vocationem, electionem, praescientiam, destinationem ac | praedestinationem, quae ferme semper legis duciae
opponuntur, quod inde tum praecipuum periculum imminere videretur. [B] Non
me clam est quaedam ab Origene disseri ex huius vocis occasione de vocatis [D]
quidem, [B] sed desciscentibus a muneris fructu, sane argute et erudite, quae mihi
non est animus reiicere, sed magis arrident in literis diuinis quae simplicissima sunt
minimeque coacta. [A] Quanquam haud incias iuerim hanc vocem aliquoties sic vsurpari, vt non multum absit a natura participii, velut apud Matthaeum:
Multi sunt vocati, pauci vero electi, legitur et . [D] Haec vox peculiaris est Paulo, cui studium est omnibus adimere duciam operum humanorum
totamque gloriam transferre ad vocantem Deum, cui vocanti qui auscultat saluus
est. Ita Paulus e coelo vocatus mox obedit. [A] S e g r e g a t u s i n e u a n g e l i u m
D e i. . Mira epitasi commendat suum ocium, qui non solum vocatus fuerit ad apostolici muneris functionem, verumetiam [D] vt vas electum [A]
sepositus sit et separatus in munus euangelii praedicandi. Est enim non
solum separare, verumetiam iudicio seponere ac secernere; vnde medici
vocant leges absolute breuiterque pronunciatas, quemadmodum vocantur sapientum . Neque simplicem habet haec dictio. Primum enim
Romanos E: Rhomanos AD.

conciliatque BE: et conciliat A.
gentes D E: gentilitas AC.
abducerentur D E: abduceretur AC.
velut E: veluti AD.
having bad taste, using a bad,

aected style (Liddell-Scott), CWE , p. ,
oers the translation aectation.
Bernardus vocatus abbas Bernard of
Clairvaux often refers to himself as vocatus abbas Claraevallis or Claraevall(ens)is
vocatus abbas in the beginning of his letters
(Epist. , , , , , , , ,
, ), but because he sometimes writes
dictus abbas Claraevallensis or de Claraevalle (Epist. , and ), we may wonder
whether he does not use vocatus as a kind
of synonym of dictus. See S. Bernardi Opera
omnia, , pp. , and , and , pp. ,
, , , , , , , and
.
paulo sanctis Rom. , and .
euocati Men specially invited by a military commander to serve under him; later
restricted to senior soldiers on the completion
of their service, and from the early empire
onwards to ex-members of the praetorian and
urban cohorts (OLD).
electi Er. probably refers to the lus,
ociers royaux, who were in charge of
the tax-levy in a number of provinces of
France which were called pays dlections.
A. Jouanna, La France du xvie sicle
, Paris, , p. . CWE , p. ,
n. , refers to E. Huguet, Dictionnaire de la
langue franaise du XVI e sicle, (Paris, ),
p. sq., which oers as a meaning Ung
fort gentil chevalier et expert aux armes, qui
en sa compaignie avoit quarante ou cinquante
chevaulx dEspaigne, sur lesquelz estoient
gentilzhommes tous esleuz aux armes.
seruitutem Mosaicae legis Cf. Rom. ,
(Vg.): seruio legi Dei, and Gal. , : vt nos
in seruitutem redigerent.
nisi Paulus restitisset Act. ,
and Gal. . Er. explains manibus pedibusque in Adag. , ASD II, , p. ,
l. sqq. as follows: Extremum conatum
signicantes dicimus Manibus pedibusque.
Nam per manus declaratur industria con-
quaestusue BE: questusue A.

operaque legis excludat D E: excludat et
opera legis A, excludat, operaque legis B C.
atque BE: et A.
sapientum E: et sapientum AD.
ciendi negotii, per pedes maturamdi celeritas
The oldest form of this saying in Greek is to
be found in Hom. Il. XX, :
, in Latin in Ter. Andr. .
athletam Cf. . Tim. , : cursum consummaui.
multi pseudapostoli Cf. . Cor. , , .
Petr. , and . Ioh. , .
apostolicam functionem See below, p. ,
n.ll. .
hoc muneris Cf. l. : hoc munus.
Nam id praesidium This could be
considered as a summary of Rom. , , .
For the Jews, see also below, n.ll. , for
the Greeks e.g. Rom. , and ,
and , .
Origene Comm. in Rom. I, , Migne PG ,
sqq.
Multi electi Mt. , and , .
Paulo saluus est Rom. , sqq.; ,
sq., Gal. , ; , and sq.
Paulus obedit Act. , sqq. and , sqq.
Segregatus in euangelium Dei Also the
reading in Nov. Test.
epitasi , indicates in Erasmuss work
the utmost intensity, the highest degree,
superlative or excellence. See introd., .
apostolici muneris functionem See below,
p. , n.l. ad Rom. , .
vas electum Cf. below, ll. .
Er. refers to the ,
the most explained, published and translated
work by Hippocrates, which contains
short worded prescriptions concerning the
whole of medical science. RE , .
sapientum Also title of
Adag. , ASD II, , p. , l. . , terse pointed sayings, is the title of
a work by Plut. (Liddell-Scott) and also of
one by Erasmus (ed. pr. Basel, Hier. Froben,
Herwagen and Episcopius, ; LB IV,
; ASD IV). For sapientum see introd.,
a.
See introd., .
deprecatur inconstantiae crimen, quod a Mosaica lege desciscere videretur: Vocatus,

inquit, et segregatus, velut eximium quoddam et electum organum, ipso testante
Christo: Vas electionis est mihi, vt portet nomen meum coram gentibus. Deinde allusit
ad factionem suam quam sequebatur in Iudaismo. Quum enim Iudaeorum populus, quanquam eandem legem amplecteretur, in varias sectas esset diuisus[E] quarum praecipuas Iosephus libro Antiquitatum decimooctauo, capite secundo, refert
Essenos, [A] Sadducaeos [E] et [A] Pharisaeos, Paulus Pharisaicae haereseos erat,
[B] quae sic appellatur [A] ab Hebraea voce pharas Tt; quod ob insignem vitae
sanctimoniam et excellentem doctrinam, semoti separatique a vulgo videri vellent.
Coepit igitur Paulus esse in euangelio quod fuerat in Iudaismo, sed alio pacto. Illic
supercilii titulus erat, hic mire separatus erat, a Mose ad Christum, a litera ad spiritum, a ducia operum ad gratiam.
[] Q u i f a c t u s e s t e i. . Laurentius Valla mauult genitus aut
natus quam factus; cuius equidem sententiam in praesentia nec probo nec improbo. Certe genitus esset, si scriptum fuisset [C] aut . Augustinus libro aduersus Faustum vndecimo, capite quarto, testatur in nonnullis Latinis
codicibus pro factus scriptum fuisse natus. Et tamen idem alibi reddit causam cur
apostolus maluerit dicere: factus est quam natus est; nimirum quod non ex semine
virili, sed ex opicio Spiritus Sancti conceptus ac natus sit. Et tamen haec causa non
obstat, quo minus alibi dicatur natus. [A] Caeterum pronomen ei, quod additur
in Latinorum codicibus, in nullis Graecorum inuenitur. Sed quoniam subabsurdus
sermo videbatur, si dixisset: qui factus est ex semine Dauid, explicandi causa adiecit
ei. Quanquam huius pronominis additamentum adeo nihil facit ad sensum, vt
ociat quoque. Neque enim hoc agit Paulus, vt appareat cui natus sit Christus,
verum vt liqueat eum a quo segregatus fuerat in praeconium euangelii, fuisse Deum
verum, et eundem item verum hominem: [B] hominem, [A] ex eo quod natus esset
ex semine Dauid secundum carnem; Deum, ex hoc quod virtus eius diuina declarata
sit per Spiritum sancticationis et resurrectionem a mortuis. Quod si quid ad rem
pertinuisset denire, cui natus aut factus esset, nobis natus erat potius quam Patri,
quorum negocium agebatur. Quod si cui non satis arridet verbum illud natus et
quarum Pharisaeos E: Samaritanos,

Essenos, Nazarenos, Sadducaeos, Herodianos,
Pharisaeos AD.
Essenos AD: Esseos E.
quae sic appellatur BE: qui sic appellantur
A.
Tt D E c : T A, U B C, T E.
Paulus esse BE: esse Paulus A.
additur BE: additum A.
Neque CE: Nec A B.
fuerat BE: fuerit A.
Vas gentibus Act. , .
Deinde Iudaismo Act. , . Er. refers
here to Pauls life as a law-abiding Jew before
his conversion. In Declarat. ad cens. Lutet.,
LB IX, D, Er. explains Iudaismus as
the legalistic way in which Christians followed the example of the Jews: praescripta
de rebus externis, veluti de veste, cibo, ieiunio, quae similitudinem quamdam habent
cum Iudaeorum obseruationibus. According to Er. this form of religion was in
disagreement with Christian faith in Gods
grace; he uses the word superstitio with
regard to lex Mosaica (Paraphr. in Lc.
, and in Ioh. , , LB VII, A
and F), speaks of a man vere Christianus, non Iudaice superstitiosus (Ep. ,
l. sq.) and calls Mosaic law vappa, vapid
wine (Paraphr. in Lc. , , LB , ) and
the Jewish religion crassa, praepostera,
peruersa (Paraphr. in Ioh. , ; ,
and , , LB VII, FA, A and
CD) and rudis quaedam et confusa de
rebus diuinis credulitas (Ep. , l. sq.).
These specimens are borrowed from S. Markish, who expatiates on this issue in Erasmus and the Jews, Chicago-London ,
p. sqq.
Iosephus In both Ant. Iud. XIII, , ,
and XVIII, , , , Ios. mentions
the Essenes, the Pharisees and the Sadducees;
in the latter passage he adds a sect led by Judas
the Galilaean.
Tt Derived from Aramaic X"t, plural
X"t, which means separated ones; cf.
Orig. Comm. in Ioh., frg. , GCS , p. ,
l. sqq.: .
,
, . ThDNT , pp. , particularly
pp. , and ODCC, s.v. The qal of
means to break bread, the participle of the
hi-p#il having divided hoofs.
a Mose spiritum The comparison of
Moyses (i.e. lex) with litera, and of Christ
with spiritus is reminiscent of the title of
Aug. De spiritu et littera, especially the passage in , , CSEL , p. : Proinde
quia lex, sicut alibi dicit, praeuaricationis
gratia posita est [Gal. , ], id est: littera ista
extra hominem scripta, propterea eam et ministrationem mortis et ministrationem damnationis appellat; hanc autemid est: Noui
Testamentiministrationem spiritus et ministrationem iustitiae dicit, quia per donum
spiritus operamur iustitiam et a praeuaricationis damnatione liberamur.

Qui factus est ei Nov. Test.: qui genitus fuit.
Just like Faber Stapulensis, who translated, f
r, lio suo facto ex semine, Er. omits in Nov.
Test. the addition ei of the Vg. qui factus est
ei. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo v, LB
VI, ** r) Ei additum est ab interprete., and
ASD VI, , p. sq. n. .
Laurentius Valla Annot., Garin, , p. ,
col. : Graece potius est qui genitus est ei,
.
aut natus This
addition is to be explained by criticism from
Stunica, against whom he defends himself
in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, ,
pp. , ll. , against the objection that he preferred genitus to factus
and natus (as in l. sqq. he refers here
to Aug. Contra Faust. XI, ) and states that
Stun. declares that ei is not only omitted
in the Greek codices but also in very old
Latin codices. Afterwards, Er. responded in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, F
B, to Titelmans, who criticized him again
of his translation genitus in Nov. Test. and
his omitting ei.
Augustinus Contra Faust. XI, , CSEL
, p. . The other text to which Er. refers,
is probably De Genesi ad litteram, X, , CSEL
, , p. : Christus autem visibilem carnis
substantiam de carne virginis sumpsit; ratio
vero conceptionis eius non a semine virili, sed
longe aliter ac desuper venit.
nonnullis codicibus For his Augustine ed. Er. made use of a ms. of Contra Faust.,
which was put at his disposal by Martinus
Lypsius, as is apparent from Ep. to Lypsius, ll. : Remitto Augustini libros contra Faustum. Scribe si quos alios habetis libros
manu vetustiore descriptos; hic enim nobis
magno fuit vsui., and Ep. , l. , where
Er., in connection with Contra Faust., writes
that in peruetusto codice an undeteriorated
passage was to be found. ASD VI, , p. ,
n.ll. , and p. , n.ll. . Lypsius (*c. , ) lived at the the Augustinian priory of St. Maartensdal (St. Martins Valley) in Leuven, which is mentioned in
Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. , l. sq.
It possessed two mss. of Contra Faust. After
this priory was closed at the end of the th
c., no trace was found of these mss. W. Lourdaux M. Haverals, Bibliotheca Vallis Sancti
Martini in Lovanio, Leuven, , , p. .
lb
mauult illud quod habet vulgata aeditio, factus, equidem non admodum refragabor,
modo intelligat hoc loco factum dici pro eo quod est esse coepisse. Quod genus
est et illud: Qui post me venit, ante me factus esthoc est: qui me sequebatur,
coepit esse prior, et praecessit me, quemadmodum in euangelicis annotationibus
indicauimus. Is enim qui nunquam coepit esse Deus, homo tamen esse coepit.
[] Q u i p r a e d e s t i n a t u s e s t. Magno consensu Graeci codices habent
, id est qui nitus seu denitus erat, hoc est, iuxta Graecorum scholiorum interpretationem, certo pronunciatus, demonstratus ac declaratus. Atque
ita [B] legit [D] Chrysostomus, et [B] Theophylactus, ac [A] legendum esse nominatim etiam admonet Origenes enarrans hunc locum. In quo tamen illud obiter
succurrit admirari, quomodo Origenes eo in loco citet exemplaria Latinorum, in
quorum plerisque fatetur pro destinatus haberi praedestinatus; nisi forte interpres aliquid addidit de suo aut Origenes quo studio peruestigarat Hebraeorum fontes, non
contentus tot aeditionibus, eodem Latinos quoque codices lustrauit. Dictu mirum
est quam se torqueat hoc loco Thomas Aquinas, vir alioqui non suo tantum seculo
magnus. Nam meo quidem animo nullus est recentium theologorum cui par sit
diligentia, cui sanius ingenium, cui solidior eruditio; planeque dignus erat cui linguarum quoque peritia reliquaque bonarum literarum supellex contingeret, qui iis
quae per eam tempestatem dabantur tam dextre sit vsus. Qua|re si magni scriptores
nonnunquam haesitant in Paulinis epistolis, id partim imputandum est sermonis ac
sensuum obscuritati, partim infelicitati temporum, quibus bonae literae pene funditus interierant. Vir igitur vigilans et ingeniosus, omnem hoc loco mouet lapidem,
ac ceu Proteus quispiam semet in omnia vertit, si qua possit elabi, nunc lectionem
Origenicam sequens, nunc ad nostram se recipiens; et nunc interpretatur destinare
pro mittere, nunc ordinare, rursum praedestinare, nunc praescire; nunc aliud
quiddam esse vult, ac varias inducit destinationis ac praedestinationis relationes.
Atqui Origenes quidem expedite denit praedestinationem ac destinationem, ita
pronuncians: destinari eum qui iam est, praedestinari qui nondum sit. Vnde notat
diuus Hieronymus, enarrans primum caput epistolae ad Ephesios, ex huius opinor sententia, Paulum his verbis non vti, nisi quum de nobis loquitur, ac
palam admonet hoc loco de Filio dictum esse , non , id est
destinati, non praedestinati. Caeterum si hoc nos oendit quod praedestinari
ob additam antecessionis praepositionem referatur ad aliquid quod nondum sit,
idem scrupulus manet in verbo simplici. Quum enim destinare sit non mittere,
quemadmodum vulgus illiteratum putat, sed certum aliquid in animo praegere,
nimirum ipsa verbi natura rei futurae signicationem habet, quemadmodum sperare, timere, decernere, deliberare, statuere. Nihil enim horum t, nisi ad aliquid
futurum referatur. Rursum, si malumus hunc futuri respectum alio deriuare quam
ad ipsam Filii Dei rationem, vt is qui ab aeterno genitus fuit [B] Dei [A] Filius,
idem destinatus fuerit et ordinatus ad hoc aut illud faciendum, iam nihil etiam
obstat praepositio prae. Quandoquidem ad hunc modum nihil prohibet Dei Filium
praedestinatum vocare ad id quod postea accidit. [B] Nisi forte placet quod Origenes sensisse videtur, in praedestinare duplicem esse respectum futuri, in destinare
duntaxat vnicum. Etenim si lio iam mihi nato destinem sponsam, persona cui
destino, ad praesens tempus pertinet, id quod destino ad futurum. Caeterum si in
animo statuo lium qui primus mihi nascetur, theologicis literis dedicare, persona
illud D E: id AC.
coepisse A CE: cepisse B.
coepit A CE: cepit B.
Quod genus as, like, for example (OLD).

For the use of this accusative see Hofmann,
, Zusatz , p. , and Khner-Stegmann,
, , b, p. . For the attributive use see
below, ad Annot. in Rom. , , n.ll. .
quemadmodum indicauimus See
Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. , ll.
: Proinde praecessit.
Qui praedest inatus est Nov. Test.: qui
declaratus fuit.
Qui praedestinatus immortales In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BF,
Er. defends his preference for destinatus to
praedestinatus.
Graecorum scholiorum interpretationem See below in this annot., l. sqq.
Er. refers to scholia wrongly ascribed to Oecumenius which are contained in the Greek
ms. AN III of the Pauline Epistles in the
University Library of Basel; the edition in
Migne PG and , is not only enlarged
but also oers variant readings. Scholia by
Oecumenius of Trikka are to be found in
Pauluskommentare aus der griechischen Kirche.
Aus Katenenhandschriften gesammelt, Neutestamentliche Abhandlungen, XV, ed. K. Staab,
Mnster in Westfalen, 1, 2. Cf. ASD
IX, , pp. , and VI, , pp. and sq.
Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne
PG , : ; , , , . Cf. below, p. , n.ll. .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne
PG , A: , ,
, , . Cf.
below, p. , n.ll. .
Origenes lustrauit Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , CB. See also
below, ll. , and l. sq: Origenes
sensisse videtur.
Dictu Thomas Aquinas relationes Super Rom. lect., cap. , , nn.
, Cai, , pp. . Cf. Summa, III, qu.
Theophylactus CE: Vulgarius B.

Thomas CE: Diuus Thomas A B.
pro mittere BE: promittere A.
Caeterum BE: Atqui A.
: De his quae conueniunt Christo secundum esse et eri, art. (Vtrum haec sit
vera: Deus factus est homo) and (Vtrum
haec sit vera: Homo factus est Deus), and
III, qu. : De praedestinatione Christi,
Opera omnia, (Rome, ), pp. sqq.,
and sqq., respectively. In Annotations,
p. sqq., E. Rummel gives a survey of Er.s
remarks on Thomas commentaries on passages of NT. Cf. introd., .
magni scriptores One may wonder to which
authors Er. alludes.
sermonis ac sensuum obscuritati One
could think of Origen, to whom he refers here
and in ll. ad Rom. , ; in the note
to that passage I also mention Jerome.
infelicitati temporum interierant
One should think of medieval authors, e.g.
Nicholas of Lyra, Hugh of St. Cher and the
authors quoted in the Glossa Ordinaria, whom
Er. often criticizes; cf. ASD VI, , p. . But
it is possible that Er. uses the plural to avoid
personal criticism of Thomas.
omnem lapidem In Adag. (Omnem mouere lapidem), ASD II, , p. ,
Er. explains hoc est omnia experiri nihilque
intentatum reliquere.
Proteus elabi Cf. e.g. Hom. Od. IV,
. In Adag. (Proteo mutabilior), ASD II, , p. sq., l. sq., Er.
explains Nam hic deus in omnigenem speciam sese vertit se subinde in alias atque
alias formas transgurat et in vafrum et versipellem competit.
Origenes nondum sit Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , B: Qui
ergo semper est, destinatur, vt diximus, non
praedestinatur; qui autem praedestinatur,
nondum erat tunc cum praedestinaretur, sed
coepit ex tempore.
Hieronymus Comm. in Eph. I, , , Migne
PL , bc.
simul et res ad futurum tempus pertinent. Et ad huiusmodi voluit Origenes pertinere praedestinandi verbum. [A] Verum siue destinatus legas siue praedestinatus,
et quocunque referas eam futuri rationem, constanter obstrepit id quod sequitur:
Filius Dei secundum spiritum sancticationis [B] et [A] ex resurrectione mortuorum.
Fac enim destinationem aeternam, vt semper destinatus fuerit ad hoc, vt esset Filius
Dei, quomodo iam cohaeret per spiritum sancticationis et ex resurrectione mortuorum? Quid enim haec ad illam destinationem? Vnde Ambrosius laborans et ipse
in his angustiis addit, haud scio vnde, duo verba: vt manifestaretur Filius Dei. Et
Thomas admonet nonnunquam in diuinis literis dici: eri, quum [B] aliqua [A]
intelliguntur eri et innotescunt.
Atque haec quum dicunt, veluti diuinant, id quod nos sentimus. Quanquam
nihil erat necesse aliunde petere quod in ipsis Pauli verbis inest. Nam ipsa Graeca
vox non solum signicat denire ac decernere, verum certo pronunciare ac
prouulgare quod decreueris; vnde certam de rei natura sententiam appellant. Et
indicatiuum modum, quod certum aliquid indicet ac declaret, appellant
grammatici. Proinde si pro praedestinatus legas declaratus, tota vndique sententia
vel ad amussim quadrabit, neque quicquam vsquam occurret salebrae. Hominem
fuisse Christum euidens est argumentum quod natus sit ex semine Dauid; id
ipsis comprobatum est sensibus. At declarandum erat eundem esse Filium Dei,
id quod semper fuerat, sed ignotum erat mundo. Quem igitur constabat esse
hominem, is declaratus est esse Filius Dei. Caro declarauit hominem, virtus
et spiritus sancticationis declarat Filium Dei ac Deum. Idque declaratum est
cum aliis quidem modis, nempe vaticiniis prophetarum, signis innumeris, tum
vero praecipue ex resurrectione mortuorum. Ad hunc modum interpretantur, [B]
vt dictum est, [A] et Graecorum scholia, e quibus ipsa subscribam verba, ne quis
nobis didat: , , ,
, , ; Id est deniti,
hoc est demonstrati, declarati, tum per prophetas, tum per tot diuinitatis signa,
tum per ipsam resurrectionem. Hactenus Graecorum scholia. [B] A quibus adeo
non dissentit Theophylactus, vt non aliam quam hanc adducat interpretationem,
exponens , cogniti pro Filio Dei, tum ostensi, conrmati,
indicati. Nam iis verbis vtitur interpres operis falso inscripti Athanasio; quum
id quod ante suspicabamur, mox collato Graeco Latinoque compererimus esse
Theophylacti; [D] cuius verba sunt haec: , , , id
est demonstrati siue declarati, conrmati, iudicati siue decreti. Chrysostomus
hisce verbis exponit: , , , , id est
demonstrati, declarati, iudicati, confessi. Semper quidem fuerat Filius Dei, sed
paucis cognitus, videlicet Iudaeis, et horum etiam paucis. Verum post declaratus est
talis vniuerso mundo. Quo magis autem liqueat hic non eri mentionem aeternae
praedestinationis, Chrysostomus addit: iudicati omnium suragio, ex prophetis,
ex mirabili natiuitate secundum carnem, ex virtute signorum, ex spiritu per quem
dedit sancticationem, ex resurrectione, per quam mortis soluit tyrannidem. Haec
satis arguunt aliud sonare Graecis quam interpretantur Latini. [A] I n
v i r t u t e. . Recte quidem vertit, si modo recte accipiamus. Nam Latina

vox anceps est, et aliquoties sic accipitur, vt opponatur vitio et respondeat Graece
; nonnunquam vt pugnet cum imbecillitate. Proinde nos maluimus alicubi
vertere potentiam siue potestatem; quandoquidem a dicta est .
prouulgare BE: promulgare A.

appellant BE: appellat A.
AD: E.
esse hominem BE: hominem esse A.
tum vero BE: sed A.

Theophylacti CE: Vulgarii B.
In virtute E: In virtute dei AD.
Graece A B E: Graecae C D.
CE: A B.
Ambrosius Ambrosiaster oers in Er.s

ed. in the entry the same text as in l. .
Er.s ed. reads in the explanation, p. : Hic
ergo qui incarnatus quid esset latebat, tunc
praedestinatus est secundum spiritum sancticationis, in virtute manifestari Filius Dei,
cum resurgit a mortuis. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , on pp. and . With
the two words vt manifestaretur Er. refers
to the word manifestari, which he seems to
quote by heart and which Ambrosiaster added
to Pauls text in his comment. Ambrosiasters
source is not clear to Er.
Thomas innotescunt Passages in
which Thomas Aquinas reads forms of eri,
are quoted above in n.ll. .
Cf. Aristot. Top. I, , b:
(W.A.
Pickard-Cambridge translates A denition
is a phrase signifying a things essence. The
Works of Aristotle, ed. W.D. Ross, , Oxford,
).
The reading of AD. The Greek
name for the indicative mood is . Cf. Dion. Thrax, Ars grammatica, ,
Gr. Gr. , , p. , and Apollonius Dyscolus,
Synt. III, , , Gr. Gr. , , p. .
ad amussim with precision, exactly
(OLD). Cf. Adag. (Ad amussim), ASD
II, , p. sqq., l. sqq.
Graecorum scholia Ps. Oecumenius,
Comm. in Rom. , , reads in Migne PG
, B: . ,
, .
Theophylactus decreti Expos. in
Rom. , , Migne PG , A: , , , , . In the translation (see next
note), f v: qui praedestinatus est, id est:

ostensus, conrmatus, et iudicatus.
Athanasio See introd., , s.v. Theophylact.
Chrysostomus tyrannidem Hom. in
Rom. , , Migne PG , sq.:
; , , , , ,
,
, , , , . In the translation by Musculus, Opera,
, D: Quid igitur est quod dicit qui fuit
declaratus? Ostensus, manifestatus et probatus.
In virtute Nov. Test. A: in potentia;
BE: cum potentia.
virtute potestatem Though Er.
time and again criticizes the translation of
in the Vg. as virtus, he maintains
this translation in Nov. Test. in the Acts of
the Apostles, the Epistles of Peter, the Apocalypse and by far the most places in the synoptic Gospels. In the Epistles of Paul he prefers
the notion force or power thirty times,
mostly potentia, sometimes potestas, vis
and fortitudo. In Hebr. he translates both
virtus and potentia twice and vis once.
Cf. below, ll. ad Rom. , , and
l. sqq. ad Rom. , , where Er. remarks
that Jerome prefers to translate as
potestates, Annot. in . Cor. ,: Quanquam hic quique virtutis sic accipitur, non
vt opponatur vitio, sed inrmitati, and , :
Nec est virtus , vt opponatur vitio, sed
, vt opponatur inrmitati, ASD VI, ,
p. , l. sq. and p. , l. sq., and
ASD VI, , p. , n. 2 to cum potentia.
lb
lb
Miro autem consilio Paulus contraria contrariis opposuit. Primum enim Paulum
opposuit Saulo, ser|uum Iesu Christi Mosaicae legis seruituti, vocatum apostolum iis qui se ingerebant, segregatum in euangelium Pharisaismo quem ante protebatur. Atque hactenus se suumque commendauit ocium. Quae sequuntur,
pertinent ad commendationem Christi, qui promissus fuit, non a quouis, sed ab
ipso Deo, nec per quosuis, sed per prophetas suoshoc est veros ac diuinos,
nec id quibuslibet instrumentis, sed in scripturis sanctis. Deinde Christi geminam
in eadem hypostasi naturam mira verborum emphasi describit; de homine dicit:
factus est, vt intelligas aliquid accessisse quod non erat; de diuinitate dicit: declaratus est. Illic addit: secundum carnem, cuius comites sunt inrmitas et impuritas;
vnde Spiritus quidem promptus, caro vero inrma. Et concupiscentias carnis vocant
aectus ad vitia sollicitantes. Proinde carni opposuit virtutem Dei et spiritum
sancticationis, hoc est potentiam imbecillitati et sancticationem immundiciae.
Assumpsit igitur nostram carnem, et ostendit suam potentiam; idque potissimum
ex eo quod suapte virtute resurrexit a mortuis et animam quam volens deposuerat moriens, quum visum est, recepit. Ac rursum, quoniam carnis est mortalitas, et
huic opposuit resurrectionem mortuorum, quae est immortalitas. Illud vero visum
est admonere, id est in virtutepraepositionem hanc in euangelicis et apostolicis literis nonnunquam sic vsurpari, vt idem sit ferme quod per;
vt sit sensus in virtute Dei, id est per virtutem [D] diuinam, siue ex virtute,
quemadmodum interpretatur Chrysostomus. [A] A Dauid accepit vt mori posset,
a Patre vt nos redderet immortales. P e r s p i r i t u m s a n c t i f i c a t i o n i s. Thomas indicat fuisse qui haec verba torquerent ad particulam incarnationis: qui factus
est ex semine Dauid, idque non vulgari coitu corporum, sed per spiritum sancticationis, ex quo conceptus fuit mirabilis ille foetus. Verum haec opinio absurdior est
quam vt vel refelli mereatur; vnde non laborabimus in explodenda ea, quam et ipse
Thomas reiecit. Illud est admonendus lector, huiusmodi sermonis typos peculiareis
esse viris apostolicis, vt pro liis inobedientibus dicant: lios inobedientiae, pro saxo
oensorio petram scandali; ita hic quoque pro spiritu sancticante spiritum sancticationis [B] dixit Paulus. [A] Caeterum quod hic meminit Origenes suae diuisionis
de carne, anima et spiritu, quanquam id suo loco belle | dicebatur, tamen hoc loco
alienius est et coactius. | I e s u C h r i s t i D o m i n i n o s t r i. Id quoque, lector,
in Paulo comperies, [B] quemadmodum annotauit et Ambrosius, [A] atque item
se BE: sese A.
visum est D E: libuit AC.
vero E: verbo AD.
ferme quod CE: ferme in quod A B.
id est BE: om. A.

diuinam Chrysostomus D E: diuinitatis AC.
immortales A D E: immortaleis B C.
Per spiritum inter

deferens et Ad obediendum posuit
A.

factus est CE: factus est ei A B.
contraria contrariis See introd., . The

opposites are specied in the next two sentences: PaulumSaulo, seruum Iesu
ChristiMosaicae legis seruituti, vocatum
apostolumiis qui se ingerebant, segregatum in euangeliumPharisaismo, factus
estdeclaratus est, and Spiritus quidem
promptuscaro vero inrma. Cf. G. Chantraine, Le mustrion paulinien selon les Annotations drasme, Recherches de science religieuse, (), p. sqq.
Christi geminam in eadem hypostasi
naturam The union of the Divine and
human natures in the One Person (hypostasis) of Jesus Christ. This doctrine was elaborated by St. Cyril of Alexandria and formally
accepted by the Church in the Denition of
Chalcedon (). ODCC, s.v. Hypostatic
union.
emphasi See introd., .
factus est Rom. , in the Vg.; Nov. Test.:
genitus est.
declaratus est Rom. , in Nov. Test.;
Vg.: praedestinatus est.
secundum carnem Rom. , in both the Vg.
and Nov. Test.
Spiritus inrma Mc. , .
concupiscentias carnis Borrowed from .
Ioh. , .
carni sancticationis This refers to
Rom. , : in virtute secundum spiritum
sancticationis.
idque mortuis Cf. Rom. , :
ex resurrectione mortuorum Iesu Christi
Domini nostri.
per Er. explains in Annot. in
Mt. , , ASD VI, , p. , l. , that
in Greek and in in Latin are used instrumentally under the inuence of the Hebrew
prex "a; he prefers the translation per.
Below, ad Rom. , , ll. (Porro
ostendimus) Er. reminds the reader that he
has already often shown that is used in
instrumental or modal sense. Cf. Moulton, ,
Ch. , 3, p. sq., and Blass-Debrunner,
p. , .
PG : , is translated by Musculus, B, as
Qui declaratus fuit Filius Dei cum potentia.

Per spiritum sancticationis Nov. Test.: secundum spiritum sancticationis.
Thomas reiecit Thomas Aquinas, Super
Rom. lect., cap. , , nn. and , Cai, ,
p. sq. CWE , p. , n. .
peculiareis See introd., .
lios inobedientiae Eph. , , in the Vg.
lios incredulitatis; in Nov. Test. A lios inobedientiae (inobedientes BE). Cf.
Eph. , , in Vg. lios didentiae, in Nov.
Test. A liis inobedientiae (immorigeris B,
contumacibus CE).
petram scandali Is. , , quoted in Rom.
, in the Vg.; Nov. Test.: petram oensionis. These genitives show the inuence
of Hebrew, in which language they replace
the almost totally missing adjective. BlassDebrunner, p. sq., 1.
Origenes Comm. in Rom. I, , Migne PG
, AB: Quia ergo neque in eo quod
secundum carnem est, videtur annumerari,
neque in eo vbi destinatur Filius Dei in virtute secundum spiritum sancticationis, puto
quod consuetudine sua apostolus vtatur etiam
in hoc loco, sciens mediam semper esse animam inter spiritum et carnem, et aut iungere se carni et eci vnum cum carne, aut
sociare se spiritui et esse vnum cum spiritu;
ex quo, si quidem cum carne sit, carnales
homines ant, si vero cum spiritu, spiritales.
In Enchir., canon , Holborn, pp. , Er.
devotes an elaborate discussion to this subject.
Cf. Godin, rasme, p. sq.
Iesu Christi Domini nostri Vg.: ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri; Nov. Test.: eo quod resurrexit e mortuis
Iesus Christus Dominus noster.
Ambrosius In Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , , pp. and
, Ambrosiaster begins his comment to this
v. as Filium Dei dicens, Patrem signicauit
Deum, and ends it as follows Haec enim
maior videtur virtus in Christo et victoria, vt
ea potestate operaretur mortuus, qua operatus
fuerat et viuus. Quo facto apparuit illusisse
mortem, vt redimeret nos, vnde Dominum
nostrum hunc vocat.
lb c
in caeteris apostolis. Patri [B] fere [A] tribuunt cognomen Dei, Christo Domini,
quum vtrunque vocabulum vtrique [B] pariter [A] competat, [D] eo quod idem est
dominium Patris et Filii.
[] [A] G r a t i a m e t a p o s t o l a t u m. . Gratia quoque
Paulinum est verbum, quod libenter inculcat, excludere cupiens [D] carnalem
[A] duciam legis Mosaicae. autem apud Graecos nonnunquam benecium
signicat, quod confertur gratuitovnde et verbum, [B] largior, siue
gratuito dono, [A] nonnunquam fauoremvt: inuenisti gratiam apud Deum,
nonnunquam obligationem beneciivt: , ,
. Iam video fuisse quosdam quos oendat vox apostolatus, parum probata
Latinis auribus, et Graecam vocem malint . Quorum ego sententiae facile
subscriberem, si perinde multi intelligerent apostolen vt apostolatum. Ad haec
video christianos scriptores, coactos opinor, formam hanc in plerisque recepisse,
clericatus, diaconatus, episcopatus. Nos vertimus: apostolici muneris functionem, ne
quis dignitatem a Paulo putet signicari; vt enim est ipsa functio [B]
episcopatus, [A] sic et [B] apostolatus. [D] Gratiam hic vocat, quod ab
errore sit reuocatus, nec reuocatus modo, verum etiam ad hoc delegatus, vt alios
cum autoritate vocaret ad euangelii gratiam.
| [] [A] E x r e s u r r e c t i o n e m o r t u o r u m I e s u C h r i s t i. Locus hic
multifariam legi potest. Nos rationes omnes simpliciterid quod huius est institutiproponemus; penes lectorem erit et iudicandi ius et eligendi potestas. Primam lectionem veteres ferme sequuti videntur, [B] videlicet, [A] vt sensus sit virtutem diuinam et spiritum sancticationis fuisse declaratum ex hoc quod multa corpora sanctorum resurrexerunt cum Christo, quemadmodum recensuit Matthaeus
euangelista. Cui sententiae non admodum refragor, praesertim quum videam non
displicuisse Origeni, Hieronymo vero etiam placuisse, maxime quum Paulus
BE: Charis A.
Nos vertimus D E: Nos semel duntaxat ad
literam vertimus AC.
multifariam D E: trifariam AC.

omnes BE: omneis A.
Patri competat Er. refers to this

passage and to the passage in ll. ad
Rom. , sed ita nuncupatur in Ep.
to Cardinal Alfonso Manrique (c.
Sept. ), ll. ; in this letter Er. argues
that he is wrongly accused of Arianism in the
Valladolid Articles because of his repeated
remarks that in NT the Father is generally
indicated as God and Christ as Lord. The subsequent addition is connected with this
accusation. He harks back to this subject in
Apolog. adv. monach. hisp., LB IX, A
C, especially B and DE, where he
refers to Annot. in Ioh. , (ASD VI, , p. ,
l. sq. and n.ll. ). See also Annot. in Ioh.

, , ASD VI, , p. , n.ll. , and
Annot. in . Cor. , , and , , ASD VI, ,
p. sq., ll. , and p. , ll. ,
and the notes on these passages.
Gratiam et apostolatum Nov. Test.: gratiam
ac muneris apostolici functionem. But in Act.
, , . Cor. , , and Gal. , . Nov. Test.
reads apostolatus.
Er. does not always
follow the Vg. in translating as gratia.
In Act. , he translates fauorem, and
comments (ASD VI, , p. , l. sq.):
Gratiam hoc loco vocat fauorem iudicis.
In . Cor. , he translates municentiam
(benecentiam A) and comments (ASD VI,
, p. , l. sq.): Hic plane gratiam pro
benecio posuit. In . Cor. , he translates
benecentiam and comments (ASD VI, ,
p. , ll. ): Rursum gratiam
vertit, rectius versurus benecium aut municentiam, siue vt nos vertimus benecentiam,
quo nomine frequenter vsus est Cicero On
the other hand, where the Vg. oers gratia
as the translation of in Act. ,
and , , Er. prefers donum reserving
gratia mainly for and for other Greek
expressions meaning to give thanks. ASD VI,
, p. , n. . Cf. below Annot. in Rom. ,
, ll. , and in Rom. , , ll.
.
inuenisti Deum Lc. , .
quosdam apostolatus It is tempting
to think of the purists who called themselves Ciceroniani (Ep. , l. sq.). In
Ciceron., ASD I, , p. sq., Er. enumerates a lot of words connected with Christian
faith which they wanted to replace with words
which were used in Cic.s time; among these
words he mentions pro apostolis legatos
(p. , l. ). But here it is a matter of people
who prefer the Greek to apostolatus. In Act. , , . Cor. , , and Gal. ,
, Er. retained the translation apostolatus in
Nov. Test. without any comment in the Annotations.
et malint Sc. et qui malint. Under the
inuence of the vernacular, the relative pronoun is not repeated, especially in the nominative or the accusative, but also in other
cases. Hofmann, p. , . Cf. ASD VI,
, p. , n.l. .
apostolici muneris functionem Nov. Test.:
muneris apostolici functionem. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BC, Er.
defends this translation after noting: Apostolatus vix est vsitata quidem Christianis, sed
improbata recte loquentibus; apostole Graecis nota, sed nobis inaudita. ASD VI, , p. ,
nn. 2 and 5. In Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , p. , l. , Er. renders apostolatus
as autoritatis apostolicae.
Ex resurrectione Christi The Greek
text is
translated in the Vg. as ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri. Nov.
Test.: ex eo quod resurrexit e mortuis Iesus
Christus Dominus noster.
Ex resurrectione deferens As Er.
explains below, in Annot. in Rom. , , ll.

, he thought this translation ambiguous
and the hyperbaton annoying, just as Aug. did
in Expos. Rom. inch. , , sq., quoted below
in n.ll. . As apparent from Resp. ad
annot. Ed. Lei, III, ad CXXXVIICXXXIX,
ASD IX, , pp. , ll. , Lee
strongly criticized Er. on f v r of
Annot. in annot. Er., in Annot. CXXXVII for
the passage in ll. Porro argumentis, about the omission of the resurrection of the dead mentioned in Mt. ,
sq., by the other evangelists and Paul, in
Annot. CXXXVIII for the remarks on p.
in ll. Vt ne dicam praecessisse,
and in ll. Neque vero detortam (here Lee reads credimus instead of
cedimus), where Lee preferred that those
deceased resurrected as witnesses of Christs
resurrection and thereafter appeared in the
holy city, and in Annot. CXXXIX for the passage on p. in ll. Illud propius
aliorum, because Paul had said something
more important and stronger to prove the
divinity of Christ from the resurrection of the
deceased; Lee referred this to the general resurrection and the destruction of death. Just
like in the last sentence of this Annot., Quod
superest deferens, Er. writes in Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, FB, that in
his Annot. he had not criticized the Vg. translation; in response to Titelmans remark that
the Nov. Test. version excludes any fecundity,
he acknowledges that this fecundity is praised
by the doctors of the Church, but he asserts
that fecundity is good but diversity annoying.
Cf. ASD VI, , p. , n. 2, and Drysdall,
p. sq.
instituti See introd., .
virtutem sancticationis Cf. above,
l. sq. in the former note on v. virtutem
Dei et spiritum sancticationis.
Matthaeus Mt. , sq.
Origeni Comm. in Rom. I, , Migne PG
, DC, and Comm. in Mt. series,
, ad Mt. , , GCS , p. sq.
Hieronymo Comm. in Mt. IV, , ,
CCSL , p. .
Paulus dormientium Col. , :
primogenitus ex mortuis, and . Cor. , :
Nunc autem Christus resurrexit a mortuis
primitiae dormientium. The reading from A
mentioned in the app. crit. primogenitum ex
multis fratribus, is borrowed from Rom. ,
(Vg.: in multis fratribus).
lb
[B] Colossensibus scribens [A] Christum appellet primogenitum ex mortuis et [B]

in priore ad Corinthios epistola vocet [A] primitias dormientium. Super omnia,
quod capitis et membrorum eadem sit resurrectio, vt quemadmodum Origenes
scribit Christi gloriam [B] quodammodo [A] nondum esse perfectam nisi collectis totius corporis membris, ita resurrectio illius non sit perfecta, nisi reliqua etiam
membra suo capiti socientur. In Christo igitur coepta est resurrectio et spes praebita membris; vnde sic accipi potest, vt mortuorum Iesu Christi et ipsius eadem sit
resurrectio. Alioqui quod Paulus scribit Corinthiis, Nunc autem Christus surrexit primitiae dormientium, non pertinet tantum ad pauculos illos qui tum apertis monumentis surrexerant, sed ad omnia Christi membra, quibus Paulus resurgendi spem
conatur infundere ex eo quod ipse Christus resurrexerit. Nec enim consentaneum
est caput, et tale caput, quum viuat et regnet, deserturum sua membra. Primum
autem illud constat, opinor, Paulum hoc agere, vt persuadeat Christum hominem
fuisse, qui pro nobis immolarit seipsum, et eundem Deum, cuius virtute simus sancticandi et immortalitatem assequuturi. Atque in transcursu attingit ex argumentis
praecipua, nempe genus Dauid, tum mortem, quae praecesserit oportet resurrectionem, deinde resurrectionem a mortuis, vnde totus dei nostrae cardo pendet. Porro
de his mortuis qui cum Christo resurrexerunt, Paulus nusquam alibi fecit mentionem in suis epistolis, quum saepius conetur astruere resurrectionem mortuorum,
imo ne euangelistarum quidem quispiam excepto Matthaeo, qui tamen ipse paucis
hoc, ac velut obiter, attingit, non explicatis vel qui fuerint qui resurrexerant, vel quibus apparuerint. Quod sane non ideo dixerim, quasi minus certa sit Matthaei narrantis des quam si idem literis prodidissent omnes; nec enim ad eandem coticulam
euangelistarum ac caeterorum historicorum dem exploramus, sed quod probabile
sit, si ea res proprie pertinuisset ad Christi diuinitatem comprobandam, caeteros
euangelistas rem tanti momenti non fuisse omissuros, praesertim quum nusquam
fuerint diligentiores quam in resurrectionis argumentis [B] approbandis. [A] Vt ne
dicam interim quod ex Matthaei verbis horum resurrectio videatur Christi resurrectionem praecessisse. Sic enim legimus apud hunc: Iesus autem iterum clamans emisit
spiritum; et ecce velum templi scissum est in duas partes, a summo vsque ad imum,
et terra mota est, et petrae scissae sunt, et monumenta aperta sunt, et multa corpora
sanctorum qui dormierant, surrexerunt, et exeuntes de monumentis post resurrectionem
venerunt in sanctam ciuitatem, et apparuerunt multis. Atque id magis apparet ex ipsis
Graecis, vt suo indicauimus loco, haec verba, post resurrectionem, referenda esse ad
proxima, nempe ad [B] haec: [A] apparuerunt multis, aut certe ad id quod proxime
praecessit: egressi de monumentis; vt accipias statim in ipsa morte reuixisse corpora
mortuorum, at non apparuisse nisi post resurrectionem | Christi, vt quemadmodum Ioannes praedicationis et passionis Christi, ita hi resurrectionis fuerint. Neque vero me clam est Hieronymum, quumque hoc complures interpretes
in hac esse sententia, vt dicant monumenta duntaxat aperta fuisse moriente Christo, verum non resurrexisse quenquam nisi post peractam illius resurrectionem. Et
facile cedimus autoritati. Quanquam si quis expenderit ipsa Matthaei verba, deprehendet hanc interpretationem nonnihil esse detortam. Porro si quem hoc torquet,
ne Christus non sit primitiae dormientium, quemadmodum scripsit Paulus, quid is

dicet quod Lazarus et praeter hunc multi reuixerunt ante Christum? At illi resurrexerunt denuo morituri, hi semper victuri; fateor, interest omnino nonnihil. Verum
vt demus hos priores reuixisse, nihilo secius primitiae dormientium erit Christus, qui
princeps et autor fuerit omnis resurrectionis, per quem et illi reuixerunt qui priores
illo reuixerunt; verum hac de re nihil digladior. Illud propius ad rem nostram pertinet: Paulus cum obiter et in transcursu voluerit asserere diuinitatem et virtutem
Christi, magis debebat, [B] vt videtur, [A] ipsius adducere resurrectionem quam
aliorum, de quibus haud scio an Romani quicquam audierant; et sicut proposuit
ipsius natiuitatem, per quam declararet hominem, ita et eiusdem proponeret resurrectionem, per quam declaratus fuerit Filius Dei. Aut igitur de tota resurrectione
accipiendum est quae coepit in Christo, aut de ipsius Christi resurrectione.
hi BE: hii A.
multi D E: innumerabiles AC.
hos D E: illos AC.
Romani E: Rhomani AD.
in priore ad Corinthios epistola vocet primitias BE: primogenitum ex multis fratribus,

et primitias A.
Atque BE: Et A.
explicatis E: explicans AD.
1 capitis et membrorum See . Cor. ,

, and Eph. , sq.; , sq. and , ,
where Christ and the Church are compared
to the head and the members of a body. Cf.
below in this annot., ll. : Nec enim
membra, and l. : capitis et totius
corporis mystici, and Annot. in Eph. , ,
ASD VI, , p. , ll. .
2 Origenes Er. probably refers to Orig.
Comm. in Mt. series, , ad Mt. , ,
GCS , p. sqq.
pauculos surrexerant See Mt. ,
. Er. refers to this text below, ll.
, and quotes from it in ll. .
For the diminutive pauculos see introd.,
.
Atque pendet Cf. Rom. , .
Paulus saepius resurrectionem
mortuorum Act. , ; , ; ,
and , ; Rom. , , . Cor. , , ,
and , and Phil. , sq.
excepto Matthaeo See above, n.ll. .
coticulam a small touchstone, a test, , Plin. Nat. XXIII, , , (LewisShort). In Adag. (Lydius lapis siue Heraclius lapis), ASD II, , p. , ll. ,
Er. refers to this passage in connection with
the concept of touchstone.
Vt ne dicam See introd., b.
Iesus autem multis Mt. , .

Atque id fuerint See Annot. in
Mt. , , ASD VI, , p. , ll.
: Graeci sic distinguunt, vt appareat eos
statim mortuo Christo resurrexisse, verum
non egressos e monumentis nec apparuisse,
priusquam resurrexisset Christus. In Nov.
Test. A Er. oered the same translation as the
Vg., exeuntes de monumentis, in BE he
translated egressi e monumentis.
Ioannes John the Baptist.
Hieronymum Comm. in Mt. IV, ,
, CCSL , p. , quoted in ASD VI, ,
p. , ll. , ad Mt. , .
complures interpretes In Annot. in Mt. ,
(ASD VI, , p. , ll. ), Er. mentions Orig. (Comm. in Mt. series, , ad Mt.
, , GCS , p. ), Chrys. (Hom.
in Mt. (), , Migne PG , ), Theophyl. (Enarr. in Mt. , , Migne PG
, B) and Aug. (Epist. , , , CSEL
, , p. sq.).
primitiae dormientium See above, n.ll.
ad Rom. , .
Lazarus Ioh. , .
Paulus Christi See Rom. , .
declaratus Dei According to the translation in Nov. Test., qui declaratus fuit Filius
Dei.
Ad quem sensum proxime accedit secunda lectio, quam video Laurentio Vallae
placuisse, acerrimi sane iudicii viro, vt genitiuus Latinus, Iesu Christi, vertatur in
ablatiuum; nam apud Graecos genitiuus potest vtrolibet referri,
vel ad mortuos vel ad id quod praecessit, ,
id est de Filio suo Iesu Christo; deinde post hyperbaton, quo saepe Paulus
vtitur, reddatur Iesu Christo. Hanc equidem Laurentii sententiam adeo non
improbo, vt admirer nec Origeni [D] nec Chrysostomo nec Theophylacto [A] nec
Augustino nec Ambrosio tale quicquam in mentem incidisse, praesertim quum
locus nonnihil torqueret. [B] Sensit enim Augustinus incommodum, quod sic adiici
videretur Iesu Christi, quasi alius esset Filius Dei, alius Iesus Christus; qua de re
disseruit enarrans Psalmum sexagesimum septimum. Atqui hoc incommoditatis
eugerimus, si Laurentianam amplectemur lectionem. [D] Alii sic medentur, vt
dicant hanc eiusdem dictionis iterationem esse ex idiomate sermonis Hebraici, qui
vice pronominis proprium nomen repetunt. Quod genus est illud: Fecit Moses
sicut praecepit Dominus Mosi, pro eo quod erat sicut praecepit Dominus ei.
[A] Tertia lectio sic habet, vt Iesu Christi sit casus paternus, sed ad resurrectionem tantum referatur, non ad alios mortuos, non quod eos excludamus a resurrectione, sed illud perpendimus quid hic agat Paulus. Nam quod additum est mortuorum, non ecit, vt de aliis mortuis intelligamus quam de Christo. Sed quoniam anceps erat [B] apud Latinos [A] resurrectionis, apud Graecos
vocabulumresurgit enim et is qui sedebat aut iacebat, et dicturi sententiam in
senatu , addidit mortuorum, ne quis esset amphibologiae locus. Duo
igitur haec verba, resurrectio mortuorum, velut periphrasi rem eandem explicantia, complexim referuntur ad Iesu Christi; vt hic sit sensus: qui sicuti factus fuit
homo, iuxta carnem natus ex Dauid, ita declaratus est Filius Dei, in virtute Dei
per spiritum sancticationis. Declaratus, inquam, ex eo quod resurrexit a mortuis, quod quidem solius est Dei. Porro si quem etiam ille scrupulus habet, quod
iuxta nostram sententiam Graeca praepositio fuerit addenda, ,
, huic responderi potest praepositionem quae praecessit
facile repeti posse, praesertim quum eadem fuerit repetenda et vel ob hoc omissam videri posse; deinde passim apud Graecos omitti praepositiones, praesertim
, , , , . Id quod hic quoque t mollius, propterea quod
in se vim obtineat praepositionis et motum a loco quopiam signicet. In quod
genus verbis Latini quoque non infrequenter omittunt praepositionem, si libeat, vt
surrexit terra et surrexit a terra, deiecit coelo, deiecit e coelo. Denique si quis
resurrectionis mortuorum complexim accipiat, ita vt ostendimus antea, ne opus
resurrectionem BE: Christum A.

addidit BE: addidit igitur A.
Laurentio Vallae Valla regards as an apposition to
obtineat D E: obtinet AC.

in Annot., Garin, , , col. :
Neque mortuorum Iesu Christi videtur
nunc dici posse, quia vnus mortuorum est
ipse Iesus Christus; neque resurrectionem
Iesu Christi, quia dicitur spiritus resurrectionis. Ergo non per genitiuum nostrum
fuit genitiuus Graecus transferendus, sed per
ablatiuum, vt ille superior de Filio suo, ad
quod nunc refertur Iesu Christo Domino
nostro.
hyperbaton The separation of two syntactically very closely linked words by the
insertion of a (one-word or two-word) sentence part which does not directly belong at
this point. Lausberg, p. sq., sq. Cf.
supra, introd., .
Origeni Comm. in Rom. I, , Migne PG
, DC.
Chrysostomo Hom. in Rom. , , Migne PG
, sq.
Theophylacto Expos. in Rom. , , Migne
PG , AB.
Augustino See below, n.ll.
Ambrosio Ambrosiaster comments in Er.s
ed., p. : Filium Dei dicens, Patrem signicauit Deum. Addito autem spiritu sancticationis, ostendit mysterium trinitatis. Hic
ergo qui incarnatus quid esset latebat, tunc
praedestinatus est secundum spiritum sancticationis, in virtute manifestari Filius Dei,
cum resurgit a mortuis. Sicut scriptum est in
Psalmo , Veritas de terra orta est Ideo
autem non dixit ex resurrectione Iesu Christi,
sed ex mortuorum quia resurrectio Christi
generalem tribuit resurrectionem. Haec enim
maior videtur virtus in Christo et victoria, vt
ea potestate operaretur mortuus, qua operatus fuerat et viuus. Quo facto apparuit illusisse
mortem, vt redimeret nos, vnde Dominum
nostrum hunc vocat. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and pp. .
Augustinus septimum Enarr. in Ps.
, , CCSL , p. , ll. : Inde
est tamen quod apostolus ait: De Filio suo,
qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem, qui praedestinatus est Filius Dei
in virtute secundum Spiritum sancticationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi
Domini nostri, tamquam alius sit Filius Dei
qui factus est ex semine Dauid secundum
carnem, et alius Iesus Christus Dominus noster, cum sit vnus atque idem.
Laurentianam lectionem See above,
p. sq n.l. ad Rom. , .
Alii Dominus ei I have not found
to whom alii refers. The example which
Er. oers in l. sq. is quoted thrice in

Aug. Enarr. in Ps. , , CCSL , p. ,
ll. sq., and sq.; Aug. comments,
ll. sq.: Non dixit quod vsitatum est in
locutionibus nostris. It is a contamination of
two passages in the Vg., Lv. , Fecit igitur
sicut praeceperat Dominus Moysi, and Nm.
, Fecit Moyses vt praeceperat Dominus. Both these Vg. translations render the
Hebrew texts exactly. But the repetition of
proper names is frequent in the Hebrew text.
As Prof. J. Hoftijzer was so kind to inform me,
Fr.E. Knig, Historisch-comparative Syntax der
hebrischen Sprache, Leipzig , , oers
a number of examples in which the proper
names are not pronominalized, as the Vg.
and other translations do. I present here some
of them in the Vg. text with the Latin translation of the original Hebrew reading between
brackets: Gn. , : Hic est liber generationis Adam. In die qua creauit Deus hominem
(Adam); Gn. , : Quod cum audisset
Abraham, (Abraham) appendit pecuniam.
Cf. Gn. , : et egressi sunt vt irent in terram
Chanaan. Cumque venissent in eam (terram
Chanaan).
idiomate See introd., .
casus paternus The genitive.
amphibologiae See introd., .
periphrasi See introd., .
complexim unitedly, inclusively (Souter,
Glossary). ThLL , , ll. , explains
it as a synonym of coniunctim, sine discrimine and mentions only one place where
it is found, Hesychius of Jerusalem ( after
), Comm. in Lv. I, , , Migne PG
, D, translated from the Greek by a certain th c. Hieronymus (Quasten, , p. ,
and CPG , p. sq.).
scrupulus Cf. Adag. (Scrupulum iniicere), ASD II, , p. , l. sq.: Inde
iniicere scrupulum dicitur qui sollicitudinem
iniicit animo cuiuspiam.
mollius When he (Er.) suggested possible improvements, he labelled his own preferences smoother, more elegant, or better
Latin. Elegantior, mollior, Latinior. Rummel, Annotations, pp. and , n. . Cf.
ASD VI, , p. , n.l. .
quod genus (like id, hoc etc., used
attributively) of which (that, this, etc.) kind
or sort (OLD, s.v.).
complexim See above, n.l. .
lb
quidem fuerit vlla praepositione, [B] quum duae dictiones pro vnica ponantur. [A]
Caeterum quod nos vertimus: Iesus Christus, nominandi casu, primum nihil variat
Pauli sententiam et tamen eugimus duo pariter incommoda, nempe sermonis
ambiguitatem et hyperbati molestiam. Alioqui ad verbum reddi poterant ad hunc
modum: De Filio suo genito ex semine Dauid secundum carnem, declarato Filio
Dei, in potentia, secundum spiritum sancticationis ex resurrectione mortuorum
Iesu Christo Domino nostro. [B] Quin et illud diligens lector expendat velim, num
hic accipi possit transitiue, vt perinde valeat ac si dicas: resuscitatione
mortuorum. Quod quidem propemodum subindicauit [D] Chrysostomus et huius
imitator [B] Theophylactus, quum ait Christum primum omnium ac solum fuisse
qui seipsum suscitarit, atque hoc potissimum argumento liquere, quod fuerit
Filius Dei. Illud certe recte monstrauit Augustinus, ex resurrectione mortuorum
referendum esse non ad proxime praecedentia, sed ad id quod praecessit, qui
praedestinatus est. Atqui illud praedestinatus est dure cohaeret quum ex resurrectione,
nisi interpretemur: declaratus est. Idem Augustinus praedestinatus ex mortuis
interpretatur: praedestinatus in hoc, vt primus resurgeret, vt praepositio prae
pertineat ad ordinem resurgendi. Caeterum hunc sensum ipsa Pauli verba non satis
exprimunt.
[D] Vt igitur sermonem prolixum conferam in epilogum, si legimus Iesu Christi, triplex est varietas, prima vt anastasis accipiatur actiue siue neutraliter, idque
gemino sensu, siue vt Pater intelligatur suscitasse Filium a mortuis, siue vt | Filius
suscitarit seipsum. Nam vterque sensus pius est. Deinde vt resurrectio dicatur
passiue sentiamusque mortuos suscitandos ad vocem Filii Dei, quemadmodum et
Lazarum praeter alios suscitauit. Quanquam nihil vetat hic resurrectionem accipi
pro resurrectione vniuersali, quae est et capitis et totius corporis mystici. Postremo
genitiuus hic mortuorum refertur ad Iesum Christum, cuius mortui dicuntur qui
moriuntur in de; vt intelligas hic tantum eri mentionem de resurrectione iustorum. Potest et complexim legi resurrectio mortuorum pro resurrectione a mortuis, vt Iesu Christi pertineat ad , non ad mortuos. Caeterum si legimus
Iesu Christo, pertinebit ad superiora, de Filio suo Iesu Christo, qui praedestinatus est
et caetera. [A] Haec paulo verbosius disserui quam huius instituti fortasse patiebatur
ratio; sed id consulto fecimus, ne quis clamitet me temere, praeter omnium superiorum sententiam, huius loci mutasse lectionem. Quod superest, ego sum indicis
ocio functus, lectori iudicium deferens.
[] A d o b e d i e n d u m f i d e i. Nomen est apud Graecos, non innitum,
, id est ad obedientiam dei. Verum quoniam is sermo Latinis
anceps erat, interpres explicuit per gerundium, nos per verbum: vt obediatur dei.
Vocat autem obedientiam dei, [D] quemadmodum exponit Chrysostomus, [A]
quod non accipiatur curiosis ratiocinationibus, sed simplici obedientia et tacita
auscultatione; Idque ad vtrunque populum pertinet, et Iudaeorum, qui signa
requirebant, et gentium, quae philosophicas rationes agitabant, [B] et hodie
fortassis, ad quaestionum scholasticarum labyrinthos inexplicabiles de his rebus

resurrectione D E: resurrectione mortuorum B C.
disserui BE: edisserui A.

gentium, quae BE: gentilium, qui A.
agitabant BE: requirebant A.
Caeterum casu See also above, n.ll.

ad Rom. , .
nominandi casu The nominative.
ambiguitatem See introd., .
hyperbati See introd., .
Chrysostomus Er. can only deduce this
from Hom. in Rom. , , Migne PG , :
,
.
PG , B:
, ,
. Persona, f v: Insuper vel a mortuis
resurgendo, primus quippe et solus se suscitauit.
Augustinus praedest inatus est Expos. Rom. inch. , , sq. CSEL , p. sq.:
Potest quidem etiam sic esse ordo verborum, vt non ad spiritum sancticationis adiungamus quod ait ex resurrectione mortuorum, sed ad id quod ait praedestinatus est,
vt ordo sit: qui praedestinatus est ex resurrectione mortuorum, cui ordini interposita
sunt haec: Filius Dei in virtute secundum spiritum sancticationis. Et nimirum iste ordo
certior et melior videtur, vt sit lius Dauid
in inrmitate secundum carnem, Filius autem
Dei in virtute secundum spiritum sancticationis.
Augustinus resurgendi Expos. Rom.
inch. , , , CSEL , p. : Non autem
ait eum praedestinatum ex resurrectione a
mortuis, sed ex resurrectione mortuorum.
Non enim resurrectione ipsa sua Filius apparet
Dei propria illa et eminentissima dignitate,
qua etiam caput est ecclesiae, cum ceteri mortui resurrecturi sint, sed Filius Dei praedestinatus est quodam principatu resurrectionis, quia ex resurrectione omnium mortuorum ipse praedestinatus est, id est vt prae
ceteris et ante ceteros resurgeret designatus, vt,
quod hic positum est Filius Dei, cum dixisset praedestinatus est, ad documentum valeat
tantae sublimitatis. Non enim sic praedestinari oportuit nisi Filium Dei, secundum quod
est etiam caput ecclesiae, vnde illum alio loco
primogenitum ex mortuis (Col. , ) appellat.
praepositio In the sense of prex, since
Cic. Or. , (OLD, s.v.).
Lazarum suscitauit Ioh. , .

resurrectione vniuersali This term is already
found in Thomas Aquinas work; A Lexicon of
St. Thomas mentions: resurrectio communis
seu generalis seu unversalis. As the dependent
clause makes clear, Er. refers to the resurrection of the dead at the end of the ages. Cf.
above, p. n.l. .
corporis mystici See above, n.l. ad Rom.
, .
complexim See above, p. , n.l. ad
Rom. , .
instituti See introd., .
Ad obediendum dei Nov. Test.: vt obediatur dei. Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
innitum Sc. verbum (cf. below, Annot.
in Rom. ,, l. ), the innitive.
ad obedientiam dei Fabers translation, f
r.
Chrysostomus In Hom. in Rom. , , Migne
PG , , the text of v. : , is rendered also by Musculus, D and
B, as vt obediatur dei. In the explanation of Hom. in Rom. , , where Chrys. refers
to a text which he ascribes to Luke, Musculus translates in col. B, Lucas dicit:
Quibus erat datum audire sermonem Dei.
In obedientiam dei. Non dixit in quaestionem aut probationem sed obedientiam
dei.
Iudaeorum agitabant . Cor. ,
: Quoniam et Iudaei signa petunt et Graeci
sapientiam quaerunt. Cf. below, Annot. in
Rom. , , l. sq. Sapientiam Graeci,
and Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
l. sq.: Graecis autem placebat eruditio,
sicuti Iudaeis miracula et prodigia.
ad quaestionum scholasticarum
nesciuntur Er. more than once utters his
annoyance about the deluge of questions
raised by a lot of scholastic theologians in
commentaries on the Sententiae by Peter
Lombard. See e.g. his preface to Hier. Opera
(Basel, ), t. , f r: inanium quaestiuncularum inuoluta labirynthis, and t. , f
a r: tot agmina diuersa sententium
inanium quaestiuncularum inuoluta labirynthis; Annot. in Mt. , , ASD VI, , pp.
, l. sq., where Er. writes that from Peter
Lombards Sententiae nunquam niendarum
lb
quae pie nesciuntur. [A] P r o n o m i n e e i u s. , id est

de nomine siue super nomine eius. Nam Graeca praepositio ancipiti est signicatu, sicut sunt apud illos pleraeque; vt sit sensus: accepimus apostolicum munus in
hoc, vt in omnibus gentibus, non solum apud Iudaeos, obediatur dei quae est de
nomine Iesu Christi. Idem indicant Graecorum scholia, vt haec verba, de nomine
ipsius, referantur ad obedientiam dei. [E] Theophylactus exponit per .
[A] Tametsi dissentit eximius ille vir et amicus noster incomparabilis, Iacobus Faber
Stapulensis, quem ego quoties nomino, honoris causa nomino, nempe cuius ardentissimum in restituendis bonis literis studium magnopere comprobo, eruditionem
tam variam minimeque vulgarem admiror, raram quandam morum comitatem ac
facilitatem adamo. Porro singularem vitae sanctimoniam veneror etiam et exosculor. Verum quis vnquam fuit vel adeo doctus vel attentus, qui non hallucinatus sit
ac dormitarit alicubi, praesertim in tot voluminibus totque rerum dicultatibus
versans? Neque quicquam addubitarim, quin ipse sua relegens alicubi facturus sit
quod in suis libris fecit Augustinus. Proinde nemo veluti contumeliosum interpretetur, si locis aliquot ab eo dissentiens pro mea virili patrocinor veritati. Quod ego
vicissim in me eri non solum aequo feram animo, verum etiam summi benecii loco ducturus sum, modo absit procacitas. Quanquam hoc in loco nec mihi
sane Fabri displicet sententia, vt super nomine eius referatur ad illa superiora,
accepimus apostolatum, hoc est: functionem apostolicam et legationem hanc qua
fungimur, sed qua de re? Nempe de nomine Iesu praedicando. Proinde vtraque
lectio probe quadrat, adeo vt dicile sit pronunciare vtram alteri praeferri oporteat. [D] Chrysostomus interpres sequi videtur posteriorem sententiam. Sic enim
exponit: Non missus sum, vt ratiocinarer, sed vt quod mihi commissum est, redderem.
[E] Graeca sic habent: . , . , , , .
[] [A] I n q u i b u s e s t i s. , id est inter quas vel quarum de numero,
hoc est gentium vocatarum. Quod genus est illud in omnibus gentibus,
, id est inter omnes gentes. Quanquam haud me fugit ad Graecanicum
modum et Latinos autores aliquoties fuisse loquutos. At nos quod dilucidius
erat, sequuti sumus. [D] Annotauit hoc Chrysostomus, quod Paulus Romanis
rerum dominis nihil eximium attribuerit, sed in euangelii ratione vnam e numero
caeterarum gentium fecerit.
| [] [A] O m n i b u s q u i s u n t R o m a e. . Quoniam
Graece per participium extulit, potest accipi vel tertia vel secunda persona, omnibus
qui sunt aut omnibus qui estis. Ad verbum sonat omnibus entibus Romae;
patrocinor BE: patrocino A.

Proinde BE: Tametsi A.
vtram AC E Loca: vtrum D.
Chrysostomus E: Chrysostomi D.
At nos A B D E: Aut nos C.

Romae E: Rhomae AD.
Romae E: Rhomae AD.
quaestionum non examina, sed maria prorupisse, and n.l. ; Ep. , l. sq.: quorsum tot quaestionum labyrinthi? (quoted
in Annot. in Nov. Test., ASD VI, , p. ,
n.ll. ), and l. sq.: Nunc neque
quaestiuncularum vllus est nis, and Ep.
, l. sq.: Tot pene sunt in Sententiarum
libros commentarii, quot theologorum nomina, and a preface on this letter (the preface to the nd ed. of the Enchiridion), l. :
non inexplicabilibus disputationum labirynthis, Moria, ASD IV, , pp. , ll.
, in particular pp. , ll. :
Iam has subtilissimas subtilitates subtiliores
etiam reddunt tot scholasticorum viae, vt
citius e Labyrinthis temet explices, quam ex
inuolucris Realium, Nominalium, Thomistarum, Albertistarum, Occanistarum, Scotistarum, et nondum omnes dixi sectas, sed praecipuas dumtaxat., and below, Annot. in Rom.
, , p. , ll. Quod si haereticis?
Pro nomine eius Nov. Test.: super ipsius
nomine.
Comm. in Rom. , , Migne PG , A:
.
.
PG , D.
Iacobus Faber Stapulensis See below,
n.l. .
ac dormitarit versans Hint to
Hor. Ars sq.: quandoque bonus dormitat
Homerus;/verum operi longo fas est obrepere
somnum. In Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , p. , l. , quandoque Homerus is quoted. Cf. Collect. , ASD II, ,
p. , ll. .
Augustinus Reference to Aug.s Retractationes (CCSL ).
pro mea virili Er. omits parte or portione
as also in the preface to the Annotations, ASD
VI, , p. , l. , Ep. , l. , and ,
l. , and Querela pacis, ASD IV, , p. ,
, as does Thomas More in Letter to Lee,
CW , p. , l. . This omission was
unusual in antiquity. Cf. Adag. (Pro
mea virili), ASD II, , p. , ll. .
Fabri sententia Faber Stapulensis,
Comm. in Rom., f v: In Paulo habetur ad
obedientiam dei; et particula pro nomine
eius refertur ad apostolatum. Ideo Latina
locutio intelligibilior, si illi continuo iungatur euitando hyperbatum. Sensus enim
est: per quem accepimus apostolatum pro

nomine eius; id est ipsius loco et nomine
eius.
Chrysostomus The
addition may be related to Erasmus edition
of Chrysostomus Opera. The passage
may have been added to reinforce the hint
in which sense Er. interprets pro nomine
eius, in response to a remark by Titelmans,
as apparent from Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD. The reading is in Hom. in
Rom. , . Migne PG , , and Giberti,
f v: .
, .
, , , . The word
mentioned in Passow is related to or (Liddell-Scott: cry down,
outdo in crying).
In quibus estis Nov. Test.: quorum de
numero estis. ASD VI, , p. , n. ad Ioh.
, , also refers for similar changes introducing de numero to Mt. , ; , , and
, (); Mc. , ; Ioh. , ();
. Tim. , ; . Tim. , , and Hebr. ,
.
in omnibus gentibus Rom. , b.
PG , .
Omnibus qui sunt Romae Nov. Test.: Omnibus qui Romae estis. Faber Stapulensis
translated, f r: omnibus qui estis Romae.
Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
omnibus entibus Romae This use of
the participle ens, entis seems to be bold.
The only text which I have found, in which
it is used in this sense, is mentioned by
Ducange, in the Charta Pisanorum Capitanei,
p. : galeae tunc entis in portu Massiliae, and galea tunc ente prope plagias ciuitatis Massiliae. Prisc. Instit. gramm. XVIII, ,
, Keil, Gr. Lat. , p. , mentions that
it was invented by Caesar after the example of possum, potens, potentis, and comments: Graeci autem participio vtuntur substantiuo quo nos quoque secundum analogiam possemus vti, nisi vsus deceret participii frequens. In Antiquity it is only used
as a neutral substantive, a thing. Quint.
II, , uses entia as a translation of
. In this sense it is still found in Thomas
Aquinas. Cf. P. Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, vol. , book ,
p. , ..
quanquam ea res nihil ad sententiam pertinet. Et iam solenne est nomen eius
quem salutamus epistola, in tertia persona adscribere: Plinius Tacito suo S. D.
Atque hactenus quidem totus sermo suspensus fuit; nunc demum absoluto commate principali redditur altera pars. Hoc loco coarguendus vel ridendus magis error
eorum qui putant Paulum Romanis lingua Romana scripsisse, sicut Hebraeis scripsit Hebraice et Graecis Graece. Neque enim scribit Romanis tantum, sed omnibus qui Romae agerent. At eo iam conuxerat tota fere Graecia, adeo vt Iuuenalis
Graecam vrbem appellet. Certe Graecorum linguam iam non Italia solum, verum
etiam Syria, Aegyptus, Cilicia ac bona orbis pars receperat. Quod si Romane scripsit, immerito queritur Origenes, hanc interpretans epistolam, Graecam dictionem
esse perplexam et hyperbatis obscuratam et e Cilicum idiomate quaedam parum
Graeca [B] peregrinitatem [A] resipere. D i l e c t i s D e i. . Haec
est ea vox quam subinde vertunt in charissimos. Est autem Graecis non participium, sed nomen, quasi dicas: amicus; et idcirco apud illos mollius adhaeret
nomini Dei. V o c a t i s s a n c t i s. . Superius admonui vocatis hoc
loco non esse participium, sed nomen, et perinde valere quasi dicas: vocatis ad
sanctimoniam. [B] Gentium enim nomen Iudaeis inuisum erat, quod hos haberent tanquam prophanos et a Deo Moseque alienos. Amolitur igitur hanc opinionem Paulus, quum ait Romanos, quod ad ius attinet, esse de numero gentium,
caeterum hoc pares esse Iudaeis, quod diligantur ab eodem Deo vocatique sint ab
eodem ad eandem sanctimoniam. Iudaei sua opinione nascebantur sancti, e sanctis
oriundi et in sancta lege nati; at quod his praestare videbatur genus, hoc gentibus praestabat fauor et vocatio Dei. [D] Gratiam autem vocat gratuitam municentiam. Prius dixerat: , mox . Quoniam autem potest aliquis
suo merito vocari ac diligi, addit gratiam. Gratia data parit remissionem peccatorum, quam suo more pacem vocat. Peccatum enim inimicitiam ponit inter Deum
et homines. Ille nos vocauit, non nos illum quaesiuimus; ille nos dilexit prior,
quum essemus inimici; ille poenam commeritis impartiit spiritus donum. Per spiritum autem peccatorum veniam et abundantiam charismatum. [A] A D e o P a t r e
salutamus D E: salutemus AC.

absoluto BE: reddito A.
Romana E: Rhomana AD.
Romae E: Rhomae AD.
Romane E: Rhomane AD.

BE: A.
hos CE: has B.
ius E: genus BD.
Plinius Tacito suo S.D. Plin. Epist. VI, ,
VII, and and VIII, .
Atque pars And everything that
was written hitherto was innite; only now
the introductory constituent ends and the
remaining part begins [with omnibus].
commate member of a sentence. See
introd., , s.v. periodus.
error Graece E.g. Jerome. He
believed that Paul wrote Hebrew most eloquently in order that his writings would be
translated most eloquently in Greek, and that
Pauls correspondence in Latin with Seneca
was authentic. See De viris illustribus and
, Migne PL , BA and AB.
CWE , p. , n. .
Iuuenalis Iuv. , sq.: Non possum
ferre, Quirites,/Graecam vrbem. Cf. Rummel, Annotations, p. sq.
queritur Origenes resipere In
Comm. in Rom. Orig. criticizes Pauls style e.g.
in Praef., Migne PG , A: elocutionibus
interdum confusis, et minus explicitis vtitur
and I, ad Rom. , , col. C: elocutionibus minus nitis. In I, , ad Rom. ,
, col. A (v. below, p. , l. sqq.; the
Greek original is in JThS (), p. ),
he criticizes the use of a hyperbaton as elocutionis defectio, in VI, , CA,
he remarks that the hyperbaton in Rom. ,
: scientibus enim legem loquor anticipates
v. : Scimus autem quoniam lex spiritalis
est. In Comm. in Rom. Orig. does not object
to the inuence of Cilician idiom. Er. probably confuses him with Jerome as could be
concluded from Annot. in . Cor. , , ASD
VI, , pp. , l. : Hunc locum
alicubi citat Hieronymus, vt ostendat Paulum
non admodum elegantem fuisse in lingua
Graeca, sed quaedam Cilicum more dixisse;
nam Cilix erat Tarsi natus; n.l. refers to
Hier. Epist. , qu. , , CSEL , p. :
multaque sunt verba, quibus iuxta morem
vrbis et prouinciae suae familiarius apostolus
vtitur quibus et aliis multis verbis vsque
hodie vtuntur Cilices, Annot. in . Cor. , ,
ASD VI, , pp. . ll. : Hieronymus hac in re varius est compluribus locis
clamans Paulum Graeci sermonis elegantioris
ignarum fuisse, quod aliquoties suis quibusdam vtatur vocibus, Ciliciae vernaculis ,
and Ep. , ll. : Postremo qui t
vt Hieronymus tot locis non vereatur Paulo
tribuere Graeci sermonis imperitiam? Idem
armat Paulum in sua lingua disertiorem
fuisse quam Graeca, quod esset Cilix. (In

Epist. , qu. , , CSEL , p. , Jerome
oers some passages, among others in Rom.
, (see below), which he regards as examples of the inuence of Cilician idiom.) Er.
also discusses the possible inuence of Cilician on Pauls usage of Greek in the Argumentum to the Paraphrasis in Rom., LB VII,
.
Dilectis Dei The same translation in Nov.
Test.
charissimos As translation of the
Vg. also oers forms of charissimus in Mc. ,
and , , Act. , , and in the Epistles,
among other places in Rom. , ; , ,
and , . Cf. ASD VI, , p. , n. 4, and
ASD VI, , p. , n.ll. ad . Cor. ,
.
Vocatis sanctis The same translation in Nov.
Test.
A Deo Christo Nov. Test.: A Deo
Patre nostro et Domino Iesu Christi.
Gratia charismatum J.B. Payne,
Lutheranizing, p. sq., compares this
addition with the passage in Annot. in Rom.
, , above ll. Gratia benecii
and the interpretation of this v. in Paraphr. in
Rom. , , LB VII, D, in which Erasmus
stresses grace as gratuitum donum Euangelicae dei vere iusticantis, that results in forgiveness of sins and securae iam conscientiae
pacem stabilemque amicitiam cum Deo, and
concludes that this phrase clearly shows the
inuence of Reformation theology.
impartiit See below, p. , n.l. 2.
A Deo Patre Filium Er. was criticized strongly by Stunica because of a similar remark on the passage in l. , a
Filio raro, in the and editions
of Annot. in Ioh. , (see the app. crit. and
the comment to l. in ASD VI, , p. ,
and the comment to Annot. in Ioh. , ,
ASD VI, , p. and p. , n.ll. ).
Er. defended himself against him in Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX, , pp. ,
ll. . Cf. above n.ll. on Rom. , :
Iesu Christi Domini nostri. The addition is probably connected to criticism from
Spanish monks, to which he responds generally in two letters to Cardinal Alfonso Manrique, Ep. ( Aug. ), and specifically in Ep. (c. Sept. ), ll.
, and Apolog. adv. monach. hisp., LB IX,
CD and B.
lb
e t D o m i n o n o s t r o I e s u C h r i s t o. Sermo quidem Graecus anceps est.

Siquidem accipi potest a Patre nostro et Domini Iesu Christi, vt intelligas Patrem
nobis cum illo communem, aut a Patre nostro et Domino Iesu Christo, vt intelligas
gratiam quam illis precatur, procisci simul et a Patre, quem, [B] vt modo dictum
est, [A] suo more veluti peculiari verbo Deum vocat, et a Filio, quem plerunque
Dominum appellare gaudet, Deum [B] perquam raro; quum in hac ipsa epistola
palam hominem dicat, capite quinto: multo magis gratia Dei et Domini in gratia
vnius hominis Iesu Christi in plures abundauit. Et Petrus in Actis Apostolorum virum
appellat, virum approbatum a Deo. Item Paulus apud Athenienses: in viro quo statuit.
[A] Atque hanc posteriorem lectionem magis approbo, [B] praesertim quum id
annotatum sit et ab Ambrosio et Didymo in libro De Spiritu Sancto secundo,
sed ita vt ea sermonis forma nec Patri auferat dominationem neque Filio deitatem.
Siquidem eadem ratione qua Pater Dominus est et Filius Deus est, sic et Spiritus
Sanctus Dominus nuncupatur; nam his verbis vsus est Didymus. [D] Siquidem
haec annotatio non alio spectat quam ad indicandum morem apostolici sermonis.
Annotauit idem Tertullianus libro quem scripsit aduersus Praxeam. Huius verba
praestiterit subscribere: Itaque deos omnino non dicam nec dominos, sed apostolum
sequor, vt si pariter nominandi fuerint Pater et Filius, Deum Patrem appellem et Iesum
Christum Dominum nominem. Solum autem Christum potero Deum dicere, sicut idem
apostolus: Ex quibus Christus, qui est, inquit, Deus super omnia benedictus in aeuum
omne. Nam et radium solis seorsum solem vocabo, solem autem nominans, cuius est
radius, non statim et radium solem appellabo. Nam etsi soles duos faciam, tamen et solem
et radium eius tam duas res et duas species vnius et indiuisae substantiae numerabo,
quam Deum et sermonem eius, quam Patrem et Filium.
[] [B] P r i m u m q u i d e m g r a t i a s a g o. Quis satis admiretur Origenis in
excutiendis sacris literis diligentiam? Hoc quoque torsit hominem, quum Paulus hic
dicat: Primum, quae pars huc respondeat quae sit secunda, et dubitat an illic reddatur: Nolo autem vos ignorare, fratres. Verum in exordio cuiusuis argumenti fortassis
non sit absurdum dici: primum, etiam si nihil proprie reddas. I n v n i u e r s o
m u n d o. Quum Graece dictum sit: | , in toto mundo, idque
iuxta Graecos interpretes dictum sit , pro eo quod est in multis partibus mundi, quorsum attinebat, vt Latinus interpres exaggeraret etiam, dicens: in
vniuerso mundo. Nam quod Origenes post indicatam hyperbolen philosophari pergit de mundo angelico et hoc nostro, non inelegantem habet anagogen. Caeterum
perquam statuit BE: quod equidem meminerim, nusquam A.
sit absurdum E: absurdum sit BD.
multo abundauit Rom. , both

the Vg. and Nov. Test. read donum instead of
Domini, the Clementina: in gratia (Weber
and Wordsworth-White: in gratiam) vnius
hominis. Nov. Test.: per gratiam (in gratia

A) quae fuit vnius hominis and in multos
exuberauit.
Petrus Act. , .
Paulus Act. , . Modern editions of the
Vg. read in viro, in quo statuit.WordsworthWhite mentions the reading in viro quo statuit in the app. crit.
Ambrosio Ambrosiaster comments, in Er.s
ed., p. : Deum patrem nostrum dicit
propter originem, quia ab ipso sunt omnia:
Christum autem dicit, quia eius sanguine
redempti, facti sumus lii Dei. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Didymo Didymus De Spiritu
Sancto, , Migne PL , B (neque Patri
aufert dominationem nuncupatur). The
passage sed ita nuncupatur is quoted in
Ep. to Alfonso Manrique (c. Sept.
), ll. , and in Apolog. adv. monach.
hisp., LB IX, E (in both texts nominatur instead of nuncupatur), where Er.
defends himself against the charge of Arianism in the Valladolid Articles; cf. Beltrn de
Heredia, p. sq., the chapters Contra sacrosanctam Dei Trinitatem and Contra Christi
diuinitatem, dignitatem et gloriam.
Tertullianus Filium Adv. Praxean,
, sq., CCSL , p. sq.: sequar instead
of l. : sequor, Patrem Deum instead of
l. : Deum Patrem, et faciam. Tamen
(etsi in the app. crit.) instead of l. :
Etsi faciam, tamen. Instead of in aeuum
omne the Vg. reads in Rom. , : in saecula.
Primum quidem gratias ago The reading of
both the Vg. and Nov. Test.
Origenis fratres Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , C: Obseruandum sane est quia ad hoc quod dixit, primum
quidem, non reddidit, verbi gratia, vt diceret
Secundo autem; sed vt praediximus de elocutionibus minus nitis; nisi forte videatur in
eo reddi, cum dicit: Nolo autem vos ignorare,
fratres.
Nolo fratres Rom. , .
In vniuerso mundo Nov. Test.: in toto
mundo.
Graecos interpretes anagogen Orig.
explains in Comm. in Rom. I, , Migne
PG , A: In vniuerso mundo si simpliciter accipiamus, hoc videtur designare
quod in multis locis mundi, hoc est terrae
huius, eorum qui Romae sunt des et religio
praedicetur. Si vero, vt in nonnullis, etiam in
hoc loco mundus designatur qui ex coelo constat et terra atque omnibus quae in eis sunt,
potest etiam illud intelligi quod virtutes, de
quibus dicitur quia gaudium habeant super
vno peccatore poenitentiam agente [Lc. ,
], multo magis de conuersione quoque et
de Romanorum laetentur, nuntiantibus sibi

angelis illis qui ascendunt et descendunt ad
Filium hominis [Ioh. , ]. It is worth noting that Orig. in this context does not refer
to an hyperbole. Chrys. in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Theophyl. Expos.
in Rom. , , Migne PG , , do not
oer an explanation like Origen. The passage
is reminiscent of Mt. , : Tenebrae factae sunt super vniuersam terram, where Er.
comments (ASD VI, , p. , l. sqq.):
Neque enim illae tenebrae occupabant vniuersum terrarum orbem, vt mero iudicio recte
sentit Origenes, sed Iudaeam duntaxat aut
terram Hierosolymitanam, dissentiente Theophylacto. Orig. Comm. in Mt. series, ,
GCS , p. sq.: Sicut ergo quod dicitur terra contremuit hic refertur ad terram Hierusalem aut (si latius voluerit quis
extendere) ad terram Iudaeam, sic et tenebrae
factae ab hora sexta vsque ad nonam super
omnem terram Iudaeam sunt factae aut certe
super Hierusalem tantum. Chrys. Hom. in
Mt. (), , Migne PG , :
,
,
, ,
,
. .
. ,

Theophyl. Enarr. in
Mt. , , Migne PG , C: , , ,
,
.
hyperbolen is an extreme, literally implausible onomastic surpassing of the verbum proprium.
Lausberg, p. sq., . Cf. Rat. ver. theol.,
Holborn, p. , ll. .
non inelegantem anagogen One of
the four methods of exegesis which many
medieval theologians distinguished: literal,
allegorical, moral (or tropological) and anagogical (or mystical, concerning the celestial
world). A translation could be: oers a very
elegant mystical or eschatological interpretation. Cf. H. de Lubac, Medieval Exegesis,
, Grand Rapids, Michigan, and Edinburgh,
, pp. , Chomarat, Grammaire,
p. sq., n. , K. Grobel, History and Principles of Interpretation, in: The Interpreters Dictionary of the Bible, New York, , ,
pp. sqq., and ODCC, s.v. exegesis.
nos simplicia et magis delectant, quae sensum apostoli potius ostendunt

quam interpretis ingenium ostentant.
[] [A] T e s t i s e n i m m i h i e s t D e u s. , id est: testis
enim meus est Deus; quanquam interpres belle vertit, et magis seruiuit Latinis auribus quam exprimendo Graeco sermoni; nisi forte legit pro . C u i
s e r u i o. , id est: quem colo. Diuersum enim est ab eo quod est
Graecis . Vnde vocant cultum qui praestatur diuis aut Deo.
Graeci vocem deductam putant ex , quae particula vehementiam signicat
apud illos, et , quod est tremere siue metuere. Quanquam interpres et
alias nunc obsequium, nunc seruitutem vertit , rectius versurus: cultum. [B] Subindicat enim Paulus religionis et cultus rationem esse nouandam,
vrgentibus Iudaeis, vt ad Mosaicae legis ceremonias pertraherentur ethnici. Proinde quanquam ipse Paulus a Mose prouectus ad Christum iam non immolaret
pecudes, tamen eundem Deum alio ritu colebat, nempe praedicando Filii euangelio, qui cultus spiritualis esset, et ob id Deo longe gratissimus. Quum enim
dicit: in spiritu meo, excludit corporeas victimas. Porro in spiritu: praepositionem additam esse datiuo instrumenti aut modi, iuxta proprietatem sermonis
Hebraei frequenter iam ostendimus. [A] M e m o r i a m v e s t r i. .
Quum Graecis ad vtrumque sit anceps vox et facio memoriam non dicamus
Latine, commodius vertisset mentionem; [B] quandoquidem orare nihil aliud
est quam colloqui cum Deo, ne quis putet durius dictum: mentionem vestri
facio.
[] [A] S i q u o m o d o. , id est si quo pacto iam aliquando
siue tandem aliquando. Nam apud Graecos nonnunquam vrgentis vim habet.
Caeterum haec aduerbiorum et coniunctionum congeries, , , , mirum
quoddam et impatiens exprimunt desiderium ac studium festinandi, quemadmodum admonent et Graecanica scholia. P r o s p e r u m i t e r h a b e a m. Graecis est
, verbum duabus e partibus compositum, , bene, et , via:
, quo verbo vtuntur, quoties res succedit ex animi sententia. Idem est in
Psalmo primo: et omnia quaecunque faciet, prosperabuntur, oov. Signicat
enim Paulus hactenus non successisse. I n v o l u n t a t e. . Admonuimus [B] quum alias, tum paulo superius [A] hanc praepositionem nonnunquam vsurpari pro per, gura loquendi, sicut opinor, ab Hebraeis sumpta. [B] Proinde nos exprimentes sensum magis quam verba vertimus: volente Deo. V e n i e n d i
a d v o s. . Rectius erat venire siue vt veniam; vt innitum verbum referatur ad participium quod paulo ante praecessit, : orans, vt veniam ad vos,
siquando mihi contingat volente Deo prosperum [B] iter. [A] Nam haec est verborum Graecorum sententia.
id est: Testis A CE: id est, estis B, id est,

estis, estis superest Bc.
enim est AD: enim E.

Porro E: Iam BD.
E: in BD.
vestri A B E: vestram C D.
scripsi: AE.
quum superius BE: et alibi A.

Veniendi sententia inter scholia et Prosperum posuit A.
simplicia This probably refers to simpliciter in the rst passage quoted from Orig.
in n.ll. , on p. .
Testis Deus The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Cui seruio gratissimus Brown
remarks in ASD VI, , p. , n. 2: In Annot.
Erasmus distinguishes between and
. Here he adopts the rendering oered
by Faber Stapulensis. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, DE, Er., after quoting
from Titelmans: Sed interpres cui vni Deo
debitum, fere vertit seruitutem, does not
deny this, but argues that the cult of God is
not called seruitutem by any Latin speaker,
but is often called cultum in Jeromes version of the OT and in the Vg. translation of
NT.
Cui seruio Nov. Test. A also reads cui
seruio, but BE quem colo, just like Faber,
f r.
Vnde metuere This bizarre etymology is probably borrowed from Etym. mag.
, ll. :
, , and ll. : , .
obsequium Ioh. , , Rom. , and , .
Cf. ASD VI, , p. , n. 5 ad Ioh. , , and
VI, , p. , n. ad Rom. , .
seruitutem idolorum seruitus as translation of in Gal. , and Col. ,
, as translation of in Eph. , .
Cf. below, ad Rom. , , l. sqq., and ad
Rom. , , l. sqq.
praepositionem ostendimus See
above, n.ll. ad Rom. , . For proprietatem see introd., .
Memoriam vestri Vg.: memoriam vestri;
Nov. Test.: mentionem vestri.
mentionem vestri facio ThLL , ,
ll. , mentions several specimens of
memoriam facere in CIL and Inscriptiones
Latinae christianae veteres, ed. Diehl ( vols.,
). It is also found in the translation of Orig. Comm. in Mt. , , GCS ,
p. , which dates from the th or th century (Frede, p. and GCS , p. VIII,
respectively). In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, EF, Er. after acknowledging that
memoriam facere is a good expression adds

that nobody who speaks pure Latin, has said
it. To the objection that the translator says it,
he explains that people said it in imitation of
the Greek , though rather
means mentionem than memoriam. After
quoting Sed mentionem facimus eius de quo
loquimur absente, Er. writes that his Annot.
reminds us that prayer is nothing other than
conversation with God. A similar substitution at Eph. , , . Thess. , , Tim. ,
and Phm. . is referred to in ASD VI, ,
p. , n. . Both Valla, Eleg. III, , Garin,
, p. , s.v. De memini, and Er. Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae (March ), ASD I, ,
p. , ll. , s.v. Memini, and ll.
s.v. Memoria, mention mentionem
facio without any reference to memoriam
facio.
Si quomodo The same reading in Nov. Test.
Graecanica scholia Ps. Oecumenius,
Comm. in Rom. , , Migne PG ,
B: .
.
Prosperum habeam Nov. Test.: prosperum iter contingat.
LXX reads in Ps. , .
In voluntate Vg.: in voluntate Dei; Nov.
Test.: volente Deo.
In voluntate Deo It is apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
A, that Titelmans objected that according
to Orig. there was a dierence between in
voluntate Dei and volente Deo. But Er.
does not attach great importance to this. Just
as in the Scriptures it is often said that God
wishes what he permits, so wish is used for
permission.
praepositionem pro per See
above, n.ll. ad Rom. , ; alias
refers to many other annotations, paulo
superius to Annot. in Rom. , , ll. :
Quum enim ostendimus.
Veniendi ad vos Nov. Test.: vt veniam
ad vos.
innitum verbum The innitive.
orans iter This is not a quotation. Nov. Test.: orans (A: deprecans), si quo
modo tandem aliquando prosperum iter contingat, volente Deo, vt veniam ad vos.
lb
[] A l i q u i d i m p a r t i a r g r a t i a e. , id est donum,
non gratiam, . Quanquam interpres in hac voce lusit copia suo more. Nam
alicubi vertit donum, vt illic: Sed non sicut delictum, ita et donum,
, . Alibi Graecam vocem reliquit, quasi deesset
quo redderet eam Latine, vt illic: Sectamini charismata meliora,
. Porro quid intersit inter et , aliis expendendum
relinquo. Illud constat, et pro benecio poni et benecium largior
siue ad gratiam facio; vnde verbale nomen deductum : a [B] ,
a [A] profectum est. Vtrumque competit vbi quid gratis donatur
aut benet alicui.
[] S i m u l c o n s o l a r i. Laurentius hic interpretem , nec prorsus abs
re. Quid enim erat causae, quum Graecis vtrobique verbum sit innitum, et , vt alterum relinqueret, alterum redderet per gerundium? Apparet vtrunque pertinere ad accusatiuum , quia praecedit in ordine;
vt sit sensus: vt vos conrmemini simulque consolationem accipiatis mutuam inter
vos. Siquidem illud simul consolari subiecisse videtur non ad diuersa digrediens,
sed velut expositione molliens quod dixerat, ad conrmandos vos; ne quid oenderetur Romanorum arrogantius ingenium, si viderentur egere conrmatione ceu
vacillantes ac nutantes. Sed eam conrmationem mutuam consolationem interpretatur, suo more modestissime loquens; tametsi Graecanica scholia posterius verbum referunt et ad Paulum, vt intelligas illos conrmandos et
fulciendos | aduentu Pauli, Paulum autem solatium mutuum accepturum ex illorum conrmata de. Quod si placet, subaudiendum est pronomen primae personae, siue , id est me vel nos. Et ad hanc quidem sententiam interpretatur
Origenes [B] ac Theophylactus, [A] mihique hoc magis ea probatur quod addidit coniunctionem , , quae palam indicat mitigari et corrigi quod
praecessit. Quod genus est et illud, Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico
in Christo et ecclesia. Deinde si sensisset inter vos , magis dixisset: . Denique magis quadrat quod sequitur,
, id est per mutuam dem vestram simul et meam. Illorum des praedicabatur in toto mundo, et Paulus habebat dem. Itaque collatione facta futurum erat, vt vtrinque in sua, hoc est communi, de alteri ab alteris fulcirentur.
Quemadmodum t, quoties duo rem a diuersis acceptam autoribus inter se conferunt, vterque certius credit quod audierat ob narrationis mutuae consensum.
[B] Illud adiiciam, ne quid fugiat lectorem, referri posse vel ad
mutuam consolationem vel ad mutuam exhortationem. Et quum mox loquutus
sit de conrmandis illis, ad id magis quadrat exhortatio mutua quam consolatio.
impartiar BE: impartior A.

illic BE: hic A.
benecium BE: quod est A.

deductum BE: deductum est A.
Romanorum E: Rhomanorum AD.

Origenes A B D E: Origines C.
BE; A.
vtrinque BE: vtrique A.
Aliquid alicui Several times the

Vg. translation of induces Er. to criticize the variation in translations in the Vg. to
which he often refers. See the introd., . In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB,
Er. responds to criticism from Titelmans of
this passage. Cf. Drysdall, p. sq.
Aliquid gratiae Vg.: vt aliquid impertiar vobis gratiae spiritualis ad conrmandos
vos. Nov. Test.: vt aliquod impertiar vobis
donum (donum vobis A) spirituale, quo
(vt A) conrmemini.
impartiar ThLL , , l. sq. about
impartior: codicibus et editionibus vetustioribus non vtique des habenda est.
Whereas Nov. Test. here reads impertiar, Er.
always uses forms of impartior in the Annot.
on the Gospels and the Acts, except in a
addition in Annot. in Lc. , (ASD VI, ,
ASD VI, , p. , ll. and ). Impartiar is found in the Vg. edd. of Strassburg and
Basel and and of Faber Stapulensis
(f r), who also quotes it in his commentary
on f r.
Sed non Rom. , in the
Vg.; Nov. Test.: At non vt peccatum, ita et
donum.
Sectamini In . Cor.
, , is translated in the Vg. as
charismata, in Nov. Test. as dona.
vbi quid See introd., b.
Simul Chrysostomo V. reads
in Nov. Test.: , , ,
, and quo (vt A) conrmemini:
hoc est, vt communem capiam consolationem
(in vobis add. BE), per mutuam dem,
vestram simul et meam. Er. refers to Valla
for his criticism of the Vg. translation which
ignores the active meaning of consolari. In
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BE,
Er. responds to criticism by Titelmans, who
had objected to him that he had not mentioned that Church Fathers had related to both Paul and the Romans.
The addition in l. sq. may be connected with this. Cf. ASD VI, , p. ,
n. .
Simul consolari Vg.: id est, simul consolari; Nov. Test.: hoc est, vt communem
capiam consolationem.
Laurentius Valla, Annot., Garin, , p. ,

col. : Cur alterum innitiuum Graecum
in vsum linguae Latinae mutas, , alterum non mutas,
. Ergo dicendum erat ad
simul consolandum in vobis, vel vt vna
consolationem siue solatium caperem in
vobis.
Liddell-Scott only oers the
meaning to whip for . Er. probably thought of the nick-name which was given to Zoilos (Greek sophist
from Amphipolis, th c. bc, c. bc. Der
Kleine Pauly, , ), because he made fun
of (laughed at) Homer (Suidas, ed. Adler,
, p. , s.v.: ). Cf.
Adag. (Zoili), ASD II, , p. ,
l. sqq.
mutuam See below, p. , ll. .
C: , ,
, .
Origenes Comm. in Rom. I, , Migne
PG , A: et ipse consolationem capit,
opus suum rmum et stabile videns; et illi
consolantur qui apostolicae gratiae participes
unt.
PG , A: ,
. Persona, f v, quotes the
text as per eam que inuicem est dem vestram ac meam, and translates it in the comment as per eam que adinuicem est dem vestram ac meam.
Sacramentum ecclesia Eph. , .
Illud accipi In several annotations
Er. discusses the meanings of , e.g.
ad Rom. , , where he oers hortor or
adhortor as alternatives for Vg. obsecro,
ad . Cor. , , where he oers obsecro
or adhortor (Vg.: rogo). In Act. ,
he translates adhortati sunt (Vg.: consolati
sunt) and in Act. , : aduocaui (Vg.:
rogaui). In . Cor. , and , he prefers
consolatio to Vg.: exhortatio, as translation of . Cf. Bentley, Humanists,
p. sq., ASD VI, , pp. and respectively, and ASD VI, , p. , l. sq. and
p. . n.l. 2, p. , l. sq., and p. ,
ll. .
Theophylactus admonet hoc loco consolationem pro gaudio non inepte posse
accipi. [D] Chrysostomus refert ad lenimentum aictionum, quas ob Christi
nomen perpetiebantur qui credebant euangelio, simul indicans gradus quibus apostolus leniit ac temperauit sermonem. Quum enim dixisset: conrmari, metuens
ne Romani arrogantes dicerent: Quid? An vacillamus, vt tua lingua simus fulciendi?, mitigauit hoc, et verbum conrmandi vertit in consolandi; nec hoc contentus non dixit , sed , quasi non minus ipse egeret illorum consolatione. Denique iunxit dei communionem, deponens doctoris
personam et induens condiscipuli. Sic Paulus t omnia omnibus, vt omnes lucrifaciat. Haec est pia vafricies et sancta, vt ita dixerim, adulatio. [E] Interpretatio
Theophylacti non dissentit a Chrysostomo.
[] [A] N o l o a u t e m v o s. Origenes hoc loco commonstrat hyperbaton, hoc
est confusum orationis ordinem, putans nonnihil etiam deesse. Sed existimat orationis seriem ad hunc modum posse restitui: Sicut fructum habui in caeteris gentibus (Graecis ac Barbaris, sapientibus et insipientibus debitor sum) ita quod in me est,
promptus sum, si liceat, etiam vobis qui Romae estis euangelizare. Hoc obiter annotaui, quod ad scripturae distinctionem pertineat. [D] E t p r o h i b i t u s s u m.
, quod magis sonat praepeditus sum quam prohibitus, nimirum obstantibus negociis, quod Graeci dicunt . Prohibet enim proprie qui interdicit, ne facias; [E] nisi sentiamus Paulum prohibitum a Spiritu Sancto, quemadmodum Actorum decimosexto volentem procisci in Bithyniam non permisit Spiritus Sanctus. Nam tale quiddam subindicat Chrysostomus, quum ait: , . Etiamsi Paulus non datam
prociscendi Romam oportunitatem religiose interpretatur Dei voluntatem. [A]
H a b e a m i n v o b i s. , id est: habeam et in vobis. Nec enim emphasi caret et coniunctio. Apud Graecos omneis aliquid fructus collegerat. Idem
optat et apud Romanos. Rursum in vobis positum est pro eo quod est inter vos.
[] G r a e c i s a c B a r b a r i s. Apud Graecos gemina est copula:
, id est Graecisque ac Barbaris. Ac rursum: , id
est sapientibusque et insipientibus. Nec est ociosa coniunctionis iteratio, signicans Paulum esse debitorem ex aequo omnibus citra vllum gentis delectum. Idque
inculcat ob Iudaeos, qui praedicationem euangelii ad se solos attinere volebant.
Caeterum hic non tam sapientes signicat quam eruditos, et crassos potius et indoctos quam stultos. Sapientiam enim, hoc est eruditionem, sibi
vendicabant Graeci. Porro Graecos, [B] quos [A] aliquoties pro quibusuis gentibus
positos reperies, hic Barbaris opposuit, [B] quos vocat, ceu rudes philosophiae et indoctos.

Romae A E: Rhomae BD.
euangelizare BE: euangeliare A.
BE: A.
Habeam inter vos inter con-
sensum et Nolo posuit A.

omneis BE: omnes A.
vendicabant D E: vindicabant AC.
positos BE: positas A.
Theophylactus Theophylact explains in Expos. in Rom. , , Migne PG , C:
, , ,
, . , , . Persona, f v:
Ipse vero, quandoquidem vestra mihi spectata est des, et consolabor et aciar iocunditate. Vos vero per meam conrmabimini,
ex his consolatione accepta, in quibus fortasse ob animi pusillitatem, mutabundi estis,
et labantes, quod tamen nec palam aperit, sed
vt dictum est tacite infert.
PG , .
This NT reading is followed by both Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , and Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , B.
t omnia omnibus, vt omnes lucrifaciat
Allusion to . Cor. , : Factus sum inrmis
inrmus, vt inrmos lucrifacerem. Omnibus
omnia factus sum, vt omnes facerem saluos.
pia vafricies Er. also used this wording in
Annot. in Act. , , ASD VI, , p. ,
l. sq., and Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii, LB
IX, B. In Tres et viginti libri, XI B, f
v, Alberto Pio had criticized his use of
the word vafrities for Paul, who had said
to have found an altar with the inscription
Ignoto Deo instead of diis ignotis; Er.
responds: Alicubi tribuo Paulo piam in disputando vafritiem, verum, sed eidem tribuo
sanctam superbiam. Quod ad gloriam Pauli
dicitur, hic artifex torquet in contumeliam.
E.q.s. Cf. Ep. , l. sq.: sancta quadam
vafricie.
Theophylacti Expos. in Rom. , , Migne
PG , BC.
Nolo autem vos Nov. Test.: Nolo autem
vos ignorare fratres, quod saepe proposueram
venire ad vos, licet praepeditus fuerim ad hunc
vsque (sed prohibitus fui vsque ad hunc A)
diem, quo fructum aliquem haberem inter
vos (in vobis A) quoque, quemadmodum et
inter reliquas gentes (in reliquis gentibus
A).
Origenes pertineat In Comm. in
Rom. I, , Migne PG , AB, and Merlinus, f r, Orig. tries to solve the problem of the hyperbaton by adding quibus
before debitor sum and for the rest reading
in line with the quotation (habeo instead
of habui; si liceat is missing). For hyper-
baton see introd., . Confusum orationis

ordinem (l. ) is reminiscent of transgressio quaedam verborum ordinem turbans in
Diom. Ars gramm. II, and Don. Ars gramm.
III, , Keil, Gr. Lat. , p. , and , p. ,
respectively.
scripturae distinctionem the punctuation
in the Scripture.
Et prohibitus sum Nov. Test. A: sed prohibitus fui; BE: licet praepeditus fuerim.
Actorum Act. , .
PG , , and Giberti, f r and v.
Habeam in vobis Nov. Test. A: haberem in
vobis; BE: haberem inter vos.
1 omneis See introd., a.
2 aliquid fructus Cf. Rom. , : aliquem
fructum.
Graecis ac Barbaris Vg.: Graecis ac Barbaris. Nov. Test. A: Et Graecis et barbaris;
BE: Graecis simul et barbaris.
Apud Graecos insipientibus See
Blass-Debrunner, p. , , . Cf. ASD
VI, , p. , ad Act. , .
copula In the sense of connective particle,
conjunction since Varro, Ling. Lat. VIII,
(OLD).
sapientibusque et insipientibus Vg.: sapientibus et insipientibus. Nov. Test. A: et sapientibus et stultis; BE: eruditis pariter ac
rudibus.
Caeterum eruditos Cf. Annot. in . Cor.
, , and , , ASD VI, , p. , ll.
and p. , ll. , respectively, and in .
Cor. , , ASD VI, , p. , n.l. .
Sapientiam Graeci Cf. . Cor. ,
: Graeci sapientiam quaerunt, and above,
Annot. in Rom. , , l. sq.: gentium, quae
philosophicas rationes agitabant, and ASD
VI, , p. , n.ll. .
vendicabant Cf. Souter, Glossary, s.v.:
uendico frequent spelling of vindico in less
careful and late mss. (confusion with vendo,
vendito?).
Graecos positos Cf. below, ll.
, ad Rom. , .
quos indoctos Gal. , :
. Vg.: O insensati Galati;
Nov. Test.: O stulti Galati. Cf. Annot. in Gal.
, , ASD VI, , p. , ll. : , id est stulti Graeca vox magis sonat
rudes parumque cordatos, praesertim quod
Galatae e ferocioribus Galliarum partibus sint
profecti.
lb
[] I t a q u o d i n m e p r o m p t u m [B] e s t. [A] Laurentius admonet hoc

loco promptum accipiendum substantiue, nempe pro ipsa promptitudine; quemadmodum illi vocant , , appositiuis abutentes pro
substantiuis nominibus, vt sit sensus: Ita pro mea virili promptus sum, et promptitudo animi mihi adest, etiam vobis, qui Romae estis, euangelizare. Atque ita [B]
sane [A] legit Ambrosius: Itaque quod in me est, promptus sum et caetera. At sunt
qui malint innitum referre ad nomen verbale et
aduerbium sic accipere, non vt connectat hanc orationis partem cum superioribus,
sed referatur ad reliquos quibus iam praedicauerat euangelium Paulus; vt sit sensus:
Sicut aliis gentibus iam praedicaui, quum omnibus debeam, sic quantum ad animi
mei promptitudinem attinet, debeo et vo|bis qui Romae agitis, tametsi sapientes,
potentes et docti sitis, praedicare euangelium Christi. Atque id sane belle quadrat
cum iis quae mox sequuntur.
[] N o n e n i m e r u b e s c o e u a n g e l i u m. . Interpres aliquando vertit confundor, aliquando erubesco, adiungens
accusandi casum. Latinius erat: Non enim me pudet euangelii. [B] Quanquam
apud Q. Curtium scio legi erubescit fortunae; quod si crebro occurreret in bonis
autoribus, non pigeret imitari. [A] Graeci codices [D] aliquot [A] addunt: Christi, , quod Christi nomen adhuc apud multos praesertim sapientiae persuasione turgidos contemptum haberetur, [B] apud quos Platones, Pythagorae, Zenones, Aristoteles erant in precio. [D] Quanquam Chrysostomus non addit: . Sed articulus indicat de euangelio sentiendum de
quo prius dixerat: Euangelium Dei. V i r t u s e n i m D e i e s t. [B]
, [A] id est: potentia enim Dei est; vt ostendat ne Romanis quidem rem
esse aspernandam ceu humilem et inecacem. Hoc admonui, quod virtus apud
Latinos sit anceps, quae nonnunquam sic vsurpatur, vt respondeat ei voci quae
apud Graecos est et opponatur , hoc est vitio; aliquoties vt respondeat Graecae, quae est et opponatur imbecillitati siue impotentiae. Addidit
autem Dei, ne Christus vt homo contemneretur ab [D] inrmis et incredulis. [E]
Non additur articulus, , quod Deus hic ponitur non tanquam certa persona, sed pro ipsa natura diuina, vt distinguatur aduersus homines. [A] O m n i
c r e d e n t i. . Dilucidius erat cuiuis credenti. Non enim vult
haberi delectum [B] gentis aut fortunae, modo des sit communis. [A] I u d a e o
p r i m u m e t G r a e c o. Et hic gemina Graecis est coniunctio:
, id est et Iudaeo primum et Graeco. Primum autem hoc loco perinde
valet quasi dicas: potissimum; quod Iudaeis promissus esset Christus, a quibus et
Ita E: Itaque AD.

Romae E: Rhomae AD.
euangelizare BE: euangeliare A.
partem BE: partium A.

Romae E: Rhomae AD.
Aristoteles CE: Arestoteles B.
Virtus enim Dei E: Dei enim virtus AD.

Graecae A CE: Graece B.
inrmis et incredulis D E: impiis AC.

haberi D E: videri AC.
Ita est Nov. Test.: Ita quantum in

me est (A: ad me attinet).
Laurentius Valla, Annot., Garin, , p.
sq.: Non est accipiendum e Graeca oratione
res quae prompta est, , sed promptitudo, sicut paulo post
[Rom. , ] quoniam bonitas Dei ad poenitentiam te adducit; Graece est bonum siue
benignum Dei, id est benignitas, . Quare hunc locum ad verbum sic transtulissem: Graecis pariter et barbaris, sapientibusque et insipientibus debeo
siue debitor sum, itidem pro meo in vobis studio et vobis, qui Romae estis, euangelizare,
siue ad euangelizandum.
illi nominibus Khner-Gerth, ,
, , in particular p. sq.
appositiuis nominibus Adjectives.
Appositiuum is the translation of . Cf. voci appositiuae in Annot. in Mt. ,
, ASD VI, , p. , ll. .
pro mea virili See above, n.l. ad Rom.
, .
Ambrosius promptus sum Ambrosiaster.
Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and .
sunt qui malint Er. may allude to
Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne
PG , B, where the vv. and
are closely connected in one paragraph, but
also refer to . Cor. . : vae enim mihi
est, si non euangelizauero, and to the risks
which Paul foresaw by his propagation of the
Gospel in Rome. Theophyl. abridges the text
of Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG
, , where Chrys. ends an ample
discussion of v. in and by quoting the vv. and and, in , refers
to the risks Paul incurred on his missionary journeys and in Rome. Cf. Nicholas of
Lyra in the Postilla ad locum: Et vobis qui
Romae estis euangelizare; id est, praedicare
euangelium. Licet autem reddere debitum sit
necessitatis, tamen Apostolus non peccauit
in hoc, quod omnibus Gentibus non praedicauit, quia huius debiti redditio cadit sub
praecepto armatiuo, quod non obligat ad
semper sed opportunitate habita, quod Apostolus fecit.
Non enim erubesco euangelium Nov. Test.:
Non enim me pudet euangelii Christi.
Interpres confundor erubesco The

translation confundere for forms of is to be found in Mc. , (), . Tim.
, and Hebr. , and , , erubescere
in Lc. , , Rom. , , and . Tim. , and
. Cf. below, n.l. ad Rom. , , and ASD
VI, , p. , n. 1.
confundor pudet Cf. John Colet,
who comments in Enarrat. in Rom. , p.
(c. ad): Non enim se pudere euangelii
dicit , and in Expos. in Rom. , p. :
Non enim erubesco euangelium, nec confundor in ipso, quasi res stulta et inrma esset,
vt videtur stultis.
accusandi casum The accusative.
Q. Curtium Er. refers to Curt. V, , ,
where modern editions read erubesceret fortuito, but the editions of Vindelicus Spirensis, Venice, or (without paging),
B. Fontana, Venice, c. (f D v),
and Aldus and Andreas, Venice, , (f
r) and also Er.s own edition, Strassburg
(Schrer), , f v, read erubesceret
fortunae. Cf. Annot. in Lc. , , ASD VI,
, p. , (n.) l. , and the list of Addenda
et corrigenda in ASD VI, , p. , ad ASD
VI, , p. , n.ll. .
Graeci codices ASD VI,
, p. , n. oers an explanation of the
addition of .
Platones Aristoteles men like Plato
and Aristoteles. Proper names can be put
in the plural, when they render a type, i.e. are
used as a representative of a kind (Hofmann,
p. , ). Er. often criticizes the inuence
of Aristot. on Christian theologians. Cf. ASD
VI, , p. , n.ll. on Annot. in Mt.
, , and Rummel, Annotations, p. sq.
Chrysostomus Hom. in Rom. , ,
Migne PG , . But is added
by Theophyl., Expos. in Rom. , , Migne PG
, B.
Virtus est Nov. Test.: Potentia siquidem est Dei. Cf. above, ad Rom. , ,
ll. .
Omni credenti The reading of both
the Vg. and Nov. Test.
Iudaeo Graeco Nov. Test.: Iudaeo
primum simul et Graeco.
gemina coniunctio See above ad Rom. ,
, ll. .
lb
exortus est et Graeci sapientia praestarent. Caeterum hoc loco Graecum accipit pro
ethnico, atque ita vertit alibi non vno in loco. Tametsi superius Graecis ac Barbaris
pro peculiari gente posuerit.
[] [D] E x f i d e i n f i d e m. Sermo Latinus nullam habet vocem satis respondentem . Latinis enim habere dem alicui dicitur qui credit dictis illius;
et dare dem dicitur qui sancte promittit; et astringit dem suam qui se obligat
alicui. Liberat autem dem suam qui praestat quod promisit. Fide caret cui non
creditur: Fronti nulla des. Fidem violat qui non praestat conuenta; vnde et perdus
dicitur, et perdia. Fidem derogat alicui qui facit, ne illi credatur. Fidem conciliat
qui contra. Desideramus dem in eo qui non praestat ea quae recepit. Probamus
dem illius qui quod potuit, fecit sedulo. Et in dem alicui tradimus quod illius
dei committimus. Et bonae dei possessor dicitur qui sine dolo coepit possidere.
Qui contra, malae dei. De de seruorum in dominos multa legimus. Et dem
facit qui persuadet, et dus dicitur qui bona de rem gerit, item delis. Fides
igitur apud Latinos interdum est promittentis, interdum praestantis promissum,
interdum credentis, interdum eius cui creditur, interdum generale nomen, vt quum
dicimus dem sublatam e moribus hominum, sentientes neminem praestare quod
promittit neque quenquam alteri dere. Et Graece nonnunquam sonat dem
praestantis aut promittentis, nonnunquam probationem per quam persuademus.
Et dicitur qui non fallit, indus siue didens; qui credit
siue condit aut committit, et qui non dit. Apud Latinos incredulus
est qui didit. Credulus enim et credulitas in vitium fere sonant, et credere
varium est. Credit qui assentitur dictis; et credit qui dit; et credit vxorem alteri
qui committit. Iam et dentem et duciam dicimus in bonam partem, quae
tantum est in credente; condere item et dere in bonam partem; condentem
et condentiam in malam partem. Verum his vocibus frequenter abutuntur sacrae
literae; nam dem frequenter vsurpant pro ducia erga Deum, vt non multum
dierat a spe. Interdum pro credulitate siue persuasione, qua assentimur his quae
de illo nobis tradita sunt, qua credunt et daemones. Nonnunquam haec omnia
complectitur dei vocabulum, assensum illum et in narratis et in promissis,
et duciam ex illius omnipotente bonitate conceptam, non sine spe, hoc est
expectatione promissorum. Et hactenus quidem dicitur des hominis. Caeterum
et Dei des dicitur, quam ille praestat in promissis; vnde Deus dus siue delis,
hoc est , dicitur, eo quod non fallat; sed homo delis dicitur qui credit
promittenti, praeter vsum Latini sermonis, et tamen sic frequenter loquuntur sacrae
literae. Nam dispensator delis Latine dicitur; indelis autem non Latine, sed in
scripturis dicitur qui didit. Graece melius: siue . Nonnunquam
des Dei dicitur qua nos illi dimus potius quam homini; cuius dicitur et ob hoc
quod ab illo donatur, non solum quod in illum tendat. Interdum vtriusque, vt |
Iustus ex de viuet: Dei, qui non fallit in promissis, et hominis, qui Deo dit. Ad
vtrumque pertinet quod hic dicit: ex de in dem. Quemadmodum enim Deus
statis temporibus aperire coepit qualis esset, et praestare quae promiserat, ita creuit
per gradus hominibus erga Deum cognitio et ducia. Prophetis pauci credebant,
ethnico BE: gentili A.
committit E: qui committit D.
Caeterum in loco Similar remarks

in Annot. in Mc. , , ASD VI, , p. ,
ll. , Annot. in Ioh. , , ASD VI,
, p. , l. sq., Annot. in Act. , , ASD
VI, , p. , l. sq., Annot. in Rom. , ,
l. sq., and ASD VI, , p. l. sq.
Graecis ac Barbaris Rom. , ; see above,
Annot. in Rom. , , l. sq.
Ex de in dem The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Ex de aduentu In this addition Er. oers an exposition of the meanings
which des and originally had and
which were added in Holy Writ. He oers
a shorter comment on delis and
in Annot. in . Cor. , , and compares the
meanings of des and charitas in Annot.
in . Cor. , , ASD VI, , p. , ll.
, and pp. , ll. . Cf. Bentley, Humanists, pp. sqq. and sq., for
des Mohrmann, tudes, , p. sq., and
, p. , and for ThDNT , pp.
, particularly pp. for the NT, and
for Paul.
Latinis promittit Er. borrows from
Valla, Eleg. V, Garin , p. : Do dem,
non est (vt nunc multi, loquuntur) des dem
verbis illius; et non dedit dem illi secus tantis
verbis loquenti. Hi videntur signicare, quod
non credatur illius verbis, quod Latine dicitur dem habere, loquendumque sic potius:
Habeas dem verbis illius. Nam dare dem
est aliquid sancte promittere. Cf. Er. Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae (March ), ASD I, ,
p. : Fidem dare est sancte promittere
Fidem habere est credere Fidem facere
est facere vt quis credat
Fronti nulla des Iuv. , . Cf. Martial. I,
, : nolito fronti credere.
De de seruorum legimus E.g. Tac.
Hist. I, : contumax etiam aduersus tormenta
seruorum des, Val. Max. VI, , praef.:
Restat vt seruorum etiam erga dominos quo
minus expectatam hoc laudabiliorem dem
referemus. But on the other hand there is
pointed to unreliability of slaves by e.g. Columella, De re rustica, I, , : Itaque diligens dominus, cum et ab ipsis [sc. seruis].
tum et solutis, quibus maior est des, quaerit
an ex sua constitutione iusta percipiant, and
Dig. XLVIII, , , (Mommsen-Krger, ,
p. ): Pauli Sententiarum Interpretatio, V,
, : Seruo qui vltro aliquid de domino con-
tetur, des non accommodatur; neque enim

oportet (in rebus dubiis add. Paulus) salutem
dominorum seruorum arbitrio committi. Cf.
Mohrmann, tudes, , p. sq., and , p. .
Cf. Mohrmann, tudes, , p.
sq.
condentem malam partem Both
Lewis-Short and OLD explain condens in
a favourable and an unfavourable sense, OLD
does the same with condentia.
Verum literae Hereafter Er. concentrates this objection on the use of des;
condens is used in a good sense in . Cor.
, ; , and , and ; Gal. , , Phil.
, , and ; , and , ; . Thess. ,
; Phm. and Hebr. , and , ; condentia in . Cor. , ; , and , ; Eph.
, ; Phil. , and Hebr. , .
qua daemones Er. may have thought of
Iac. , : et daemones credunt.
omnipotente In classical Latin the ending
-e, was used, when the participle was used as a
participle or a substantive, but the ending -i,
when it was used as an adjective (Leumann,
p. , , b).
Caeterum et Dei promissis Cf.
Hebr. , : delis enim est qui repromisit
(sc. Deus), and , : delem credidit esse
eum, qui repromiserat.
Deus dicitur . Cor. , : Fidelis
autem Deus, quia sermo noster, qui fuit apud
vos, non fuit est et non, sed est in illo fuit.
Cf. . Cor. , ; . Thess. , and . Thess. ,
; . Petr. , ; . Ioh. , and Ap. Ioh. , .
sed homo delis sacrae literae Fidelis is to be found in the sense of believing
or believer in the almighty goodness of God
and the fullling of His promises (see. l.
sqq.) in Ioh. , , Act. , ; , . Cor.
, ; . Cor. , ; Gal. , ; Eph. , ; Col.
, ; . Tim. , and ; , and , ; etc.
dispensator Cf. the explanation of vilicus
in Annot. in Lc. , , ASD VI, , p. ,
ll. .
Iustus ex de viuet This text from Gal.
, ( ), and the
variant readings in Rom. , (
) and Hebr. , : iustus
autem meus ex de viuit (
), are free quotations from
Hab. , Iustus autem in de sua viuet
(LXX : ). The
text is not to be found in Iac.
prius quam Dominus exhibuisset oculis quae illi promiserant. Rursus ex his quae
vidimus et videmus, conrmatur des de iis quae praedicta sunt de postremo
aduentu. [A] E x f i d e v i u i t. Viuet legendum est verbo futuri temporis:
. Atque ita citatur et apud hunc in epistola ad Galatas et in epistola
diui Iacobi. [D] Sic interpretatur Chrysostomus, exponens de futura vita, quum
hic interim aigatur et occidatur: ideo dictum esse viuet, non viuit. [A] Locus
autem quem adducit Paulus, est apud prophetam Abacuc capite secundo, quem
Septuaginta sic interpretati sunt: Iustus autem ex de mea viuet. Vnus Symmachus
signicantius expressit: , id est: Iustus autem
per propriam suam dem viuet siue victurus est. Hieronymus putat Septuaginta
lapsos Hebraicorum elementorum similitudine, quae mensura tantum inter se
distant. Nam &e$a sonat Hebraeis in de sua; quod wau litera, quum est
appendix dictionis, vim habet huius pronominis sui aut eius. Iod item adiecta
vim habet huius pronominis mei: !e$a, id est in de mea. Porro viuet futuri
temporis esse verbum non solum indicat aeditio Graeca, quam citat Hieronymus
quaeque extat in vulgatis Graecorum codicibus, verum etiam in Hebraeo verbo
"; additum enim a principio tertiam personam futuri masculini ecit. Opinor
autem Paulum vtrumque pronomen omisisse, siue quod Romanis nota esset aeditio
Septuaginta, et ob id ab ea dissentire nollet neque rursum Hebraicam ingerere,
quam nesciebant, siue quod huiusmodi pronomina passim soleant subaudiri, siue
quo sententiam redderet absolutiorem magisque catholicam. [D] .
Praepositio signicat originem. Vita enim ex hoc habet initium, quod submittentes
humanum sensum credimus verbis diuinis. Hoc aduersus philosophos dictum est.
[] [A] R e u e l a t u r. , id est retegitur et aperitur, quum
palam t quod ante tectum fuerat. [B] Nam ante proditum euangelium Christi
in solos Iudaeos videbatur aperta reserataque ira Dei, si peccassent. Atque ob id
addit: super omnem impietatem, quod ad omneis ex aequo pertineret euangelii gratia.
Iam illud vel citra monitorem opinor intelligi, iram ex consuetudine sermonis
Hebraei frequenter vsurpari pro vltione supplicioque. [B] V e r i t a t e m D e i. Dei
apud Graecos non additur nec in vetustis Latinorum exemplaribus, [D] nec attingit
Chrysostomus. [B] Sentit enim veritatem cognitam philosophis, quae ipsorum
potius est quam Dei. [D] Nam Dei veritas confert vitam, philosophorum veritas
inat. Sed veritatem, vnde debebant ad altiora procere, detinebant in iniustitia.
[] [A] Q u o d n o t u m e s t D e i. , id est: quod cognobile est Dei, hoc est quod de Deo sciri cognoscique potest, astipulantibus et interpretibus. Est enim in Deo, ad quod nulla humanae mentis imaginatio possit vllo
modo pertingere. [C] M a n i f e s t u m e s t i n i l l i s. In illis noue dictum est pro
apud illos siue inter illos. Nec enim in illis referri potest ad res conditas, [D] de
quibus nondum facta est mentio, [C] sed ad philosophos. Caeterum adiecit in illis,
vt eos distingueret a Barbaris et vulgo indocto.
[] [A] A c r e a t u r a m u n d i. . Ambigua vox est apud Graecos, vt quae
vel creationem ipsam signicare possithoc est actum creandi siue condendi,
vel creaturam ipsam, hoc est rem creatam. Interpres ad hominem referre
videtur, ad res creatas, vt intelligas a creaturahoc est ab homine

creatoconspici animo quae corporeis oculis cerni non possunt, idque per res
creatas, in quibus extant diuinitatis vestigia. Alii contra: hoc ad hominem referre
Abacuc B E: Habacuk A, Abakuk C D.

quem2 BE: Quod A.
&e$a CE: &ze$"a A, &e$!a B.
!e$a C: !pe$"a A B, &pe$a D, &pe$a
E.
" AD: E.

ecit. Opinor BE: ecit. Testimonium
prophetae, si quis requiret ad hunc habet
modum " &pe$"a D Opinor A.
Ex de viuit Nov. Test.: ex de victurus

est.
Viuet Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Viuet legendum est,
.
PG , .
Locus de mea For this passage Er.
borrows from Hier. Comm. in Hab. I, ,
, CCSL A, p. sq., in particular p. :
Symmachus signicantius interpretans ait:
Iustus autem per dem propriam suam viuet,
quod Graece dicitur: , baemunatho quippe, quod interpretatur in de sua, si iod et non vau litteram
habet in ne, vt Septuaginta putauerunt, et
legeretur Baemunathi, recte transtulissent in
de mea. In Migne PL , D, is also
missing in the quotation from Symmachus, as
in Gal. , . Orig. Hexapla, Migne, PG ,
and , includes four versions, from
which the one quoted by Er. is ascribed to
Symmachus, Theodotion (nd c.) and three
other edd.
absolutiorem See introd., .
catholicam universal. Cf. Quint. Inst. II,
, : id est vt dicamus quo
modo possumus: vniuersalia vel perpetualia.
Reuelatur Nov. Test. A: Manifestatur; B
E: Palam t; see next v.
omneis See introd., a.
iram supplicioque In the Vg. the
Hebrew words for Gods revenge, J and
J, are nearly always translated as vltio,
sometimes as vindicta, but never as ira.
Gods wrath or anger is frequently rendered in Hebrew as , and less often as
], T" and M; for these words the translations revenge, vengeance or Rache
are not oered in Koehler-Baumgartner and
Gesenius. Cf. below, Annot. in Rom. , and
, , ll. and sq, respectively.
Veritatem Dei The reading of the Vg. Dei

is omitted in Nov. Test. and by WordsworthWhite and Weber. Cf. Quae sint addita (ed.
D, f Oo v, LB VI, ** r): Dei adiectum
est. Faber Stapulensis also omitted Dei in
his translation (f v) and commented (f
v): Dei in Paulo non habetur, etsi intelligentiae non praeiudicet. Cf. below, n.l.
ad Annot. in Rom. , .
PG , sq.
philosophorum veritas inat Cf. .
Cor. , : Scientia inat.
veritatem detinebant in iniustitia A free
quotation of the end of this v.
Quod Dei Nov. Test. A.: quod
de Deo cognobile est; BE: quod de Deo
cognosci potest.
Manifestum illos Er. retained the
Vg. translation in Nov. Test.
A creatura praestet The Vg. reads
Inuisibilia enim ipsius, a creatura mundi, per
ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur;
sempiterna quoque eius virtus et diuinitas,
ita vt sint inexcusabiles, Nov. Test.: Siquidem quae sunt inuisibilia illius, ex creatione
mundi, dum per opera intelliguntur, peruidentur ipsaque aeterna eius potentia ac diuinitas, in hoc vt sint inexcusabiles. Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Quaenam
est creatura mundi, id ego non intelligo. At
si dicatur a creatione mundi, manifestum
erit, hoc est: a factione mundi, videlicet a
forma mundi conditi. Nam verbum Graecum
quod transfertur creare, saepius et forte verius
transfertur condere, vt sciamus, vbicunque
legimus in translatione e Graeco creare, nihil
aliud esse quam condere. Quod autem Graecum hoc nomen, quod hic transfertur creatura, , possit transferri creatione,
locus ille epistolae ad Hebraeos [, ] probat: per amplius et perfectius tabernaculum
lb
malunt, illud ad mundi creationem. [B] Quanquam vtrobique idem redditur sensus. [A] Mihi videtur vtrunque ad mundum conditum non absurde referri posse,
vt intelligas inuisibilia Dei cerni ex ipsa mundi creatione, dum intelliguntur per
opera quae Dei conditoris potentiam, sapientiam ac bonitatem prae se ferunt. Vt
datiuus Graecus pertineat non ad verbum , sed ad participium
, id est quae intelliguntur. Per quae? Nimirum , hoc est per
opera, veluti per instrumentum. Quandoquidem Graecis dandi casu exprimitur
instrumentum, vt nobis auferendi casu. Iam illud admonere non ita magni refert,
, quod vertit intellecta, participium esse praesentis temporis, non | praeteriti. Non enim ita conspiciuntur, vt prius sint intellecta, sed tum conspiciuntur,
quum ex rebus conditis intelliguntur, velut exponat quid senserit, quum ait: conspiciuntur. Sic enim intelliguntur ex rebus conditis, tanquam in speculo cernas imaginem, vnde et habet nomen. [D] Quin et pronomen vtrolibet
potest referri, ad , vt accipias Dei naturam ac virtutes quae cerni non possunt, vel ad id quod proxime sequitur, , id est a creaturis illius.
[A] S e m p i t e r n a q u o q u e. . Graece non est quoque,
qua coniunctione illi prorsus carent, sed que. Quanquam interpres probe reddidit,
si modo vera est Origenis interpretatio, vt Inuisibilia referatur ad creaturas inuisibiles, [B] videlicet substantias separatas, [A] non ad ipsum Deum, quem postea
subiicit separatim. [B] Mihi sane non displicet Origenica diligentia, quae nusquam
non philosophatur, verum ea sententia quam sequitur Ambrosius [D] et Chrysostomus, [B] mihi videtur simplicior. [A] I t a v t s i n t. Ita non solum redundat,
verum etiam subuertit sensum, si addatur. Graeci sic habent: [B] [A]
, id est: vt sint inexcusabiles, siue in hoc, vt sint inexcusabiles. Siue, quod per Dei cognitionem eo deducti sint, vt ignorantiam non queant
praetexere, quum peccant, siue quod Deus in hoc ipsum indulserit eis sui cognitionem, vt postea nihil haberent quod praetexerent suae incredulitati, si Christum
reiicerent. [B] Etiamsi Theophylactus indicat Paulum abusum hoc typo sermonis,
quum non sentiat de ne, sed [D] de [B] consequentia; quod genus est illud e
Psalmo: Quoniam malum coram te feci, vt iusticeris in sermonibus. Neque enim
hoc sentit, ideo se peccasse, vt Deus appareret iustus, sed hoc consequutum, vt
dum ille peccare non desinit, elucescat Dei iustitia, qui peccanti quoque promissa
praestet.
[] [A] S e d e u a n u e r u n t. , id est: vani siue superuacanei
facti sunt aut frustrati sunt. enim frustra; inde superuacaneus
et nullius vsus; hinc , frustror. Vulgo vanum vocant gloriosum ac
superbum, et ad eum sensum exponit Lyranus. Qui Latine callent, vanum dicunt
aut quod verum non est aut quod friuolum est [B] et inane [A], nihil habens solidi.
casu BE: casus A.

peccant BE: peccent A.
reiicerent BE: reiiciant A.

scripsi cum LB et Nov.Test.:

A CE, B.
Lyranus BE: Lyra A.
non manifactum, id est non huius creationis, . Apud Augustinum reperio a

constitutione mundi, nec quinque vocabula
sunt Graece, per ea quae facta sunt, sed
vnum, operibus seu factis, .
Etiam cernuntur dixissem potius quam conspiciuntur, , and Faber Stapulensis, who translated (f v): Nam inuisibilia eius a conditione mundi operibus intellecta conspiciuntur, and commented (f
v): Creatura mundi: conditionem, fabricam, mundanique opicii ornatum hic
signicat. Et quod vetus interpres dicit, per
ea quae facta sunt, potius vno vocabulo
operibus.
A creatura mundi Nov. Test.: ex creatione
mundi.
Interpres ad hominem videtur
Cf. Nicolas of Lyra, Postilla ad locum: A
creatura mundi. id est, ab homine, qui sic
nominatur, eo quod habet quandam similitudinem cum omni creatura.
In the Bible is used in both
meanings, creation and created thing,
creature (Liddell-Scott).
Alii Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG
, sq., and Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AC, explain as the visible things with which the
invisible things, such as the heavens, the harmony of the spheres, the laws of day and
night, the order of the seasons, are understood
and noticed. According to Orig. Comm. in
Rom. I, , Migne PG , B, quoted in
n.l. , this passage refers to all intelligent
human beings, but especially to those who are
called philosophers, whose profession it is to
investigate every thing in the world that is created and to draw conclusions from things visible about what is not visible.
dandi auferendi casu The dative
and the ablative cases.
Sempiterna sed que Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Que, non
quoque transferendum fuit; pendet enim a
verbo superiore illud sempiterna virtus, quod
videlicet conspicitur, et sic est Graece: .
Sempiterna quoque Vg.: sempiterna quoque eius virtus, et diuinitas; Nov. Test.:
ipsaque aeterna eius potentia ac diuinitas.
Origenis interpretatio Comm. in Rom. I, ,
Migne PG , B: Sciendum tamen est

quod hic inuisibilia quae nominat, de creaturis dicit; de quibus et in alio loco idem apostolus scribit quia omnia per ipsum, id est
per Iesum Christum, facta sunt, siue quae in
coelo sunt, siue quae in terra, visibilia et inuisibilia [Col. , ].
Inuisibilia referatur The verb is singular,
probably because Inuisibilia is seen as the
word invisible.
Ambrosius Ambrosiaster, Er.s ed., p. :
Idem sensus est quem repetit, vt absolutius
doceat: quia cum per se potentia et maiestas
Dei creaturae oculis aspici non possit, opere
mundi intellecta conspiciuntur. Cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Chrysostomus In Hom. in Rom. , ,
Migne PG , : Chrys. refers for inuisibilia to the heaven, which speaks by the mere
aspect, the harmony of all things, the laws of
night and day which always remain motionless, the motionless order of the seasons, the
benignity of the sea despite so much disturbance of the waves, in short the fact that all
things remain in an orderly manner and, with
their beauty and extent, proclaim the Creator:
, ;
; ,
; ;
;
Ita vt sint Nov. Test.: in hoc vt sint.
Theophylactus Expos. in Rom. , ,
Migne PG , DA.
Psalmo Ps. (Vg.), .
Sed euanuerunt Nov. Test. A: vanifacti
sunt; BE: frustrati sunt; cf. below, p. ,
l. sq.
The form
in Annot. A and CE must be a spelling mistake; it is not to be found in Nov. Test.
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla, only
comments ad locum: Sed euanuerunt, etc.
Superbientes de ipsa. De ipsa probably refers to the Nicholas previous note: Aut
gratias. De cognitione naturali a Deo sibi
data.
lb
Caeterum euanescere dicitur quod, cum prius falsa imagine oerretur oculis, deinde
desinit apparere veluti fumus. At Paulus sentit illos frustratos fuisse suis cogitationibus, hoc est: longe secus euenisse quam putabant. Id quod declarant quae mox
sequuntur, dicentes se esse sapientes stulti facti sunt. Id enim est frustrari, quum summam sapientiam tibi speraris, in summam incidere stultitiam; et quum clarissimam
lucem somniaris, in altissimas demergi tenebras, [B] et quum raram quandam gloriam apud mortales tibi proposueris, in adeo probrosas prolabi cupiditates, vt ab iis
et brutorum animantium natura abhorreat. [A] Est autem non simplex
cogitatio, sed cogitatio ratiocinantis et expendentis ac diiudicantis, quod alienissimum est a de Christi, ad quam illos vocat [B] Paulus. [A] Taxat enim obiter
dialecticas philosophorum argutias, quibus frustra freti sapientiam absolutam et
sibi vindicabant et aliis pollicitabantur.
[] D i c e n t e s s e e s s e s a p i e n t e s. . Si nihil licet
immutare in arcanis literis, cur hic interpres ausus est Graecam sermonis guram
Latinam reddere? Quanquam ne sic quidem ad plenum expressit sententiam. Nam
magis sonat: qui cum putarent aut proterentur se sapientes.
Siquidem ob rerum anitatem abutuntur saepe pro . [C] Iam coniunctio
enim, quae additur in nostris plerisque, nec habetur in Graecis voluminibus nec in
vetustis Latinorum, nominatim iis quae nobis praebuit bibliotheca collegii quod est
Brugis S. Donatiano sacrum. [A] S t u l t i f a c t i s u n t. Graecis vnica dictio est,
, id est infatuati sunt.
[] I n c o r r u p t i b i l i s D e i. . Quod alias vertit immortalis, [D]
vt primae Timothei primo, immortali Deo, . [A] Et hoc sane loco
magis quadrabat. Opponit enim Deum immortalem simulacro hominis mortalis,
, [D] nisi quod plus quiddam signicat quam . Nam
hominum animi sunt, nequaquam. [A] I n s i m i l i t u d i n e m
i m a g i n i s. , in similitudine imaginis vel potius in ectione siue assimulatione imaginis. Neque enim sentit illos vertisse Dei gloriam
in imaginem hominis, sed aliter sensisse de Deo quam oportebat, quum illi, [D]
cui simile nihil est in rebus corporeis, [A] angerent imaginem hominis. Atque ita
dictum est in similitudine quasi dicas: per assimulationem imaginis. Ad eundem
modum paulo post: , id est: transmutauerunt veritatem eius in mendacio, vt [B] vtrobique [A] sit auferendi casus, non
accusandi. | Nec enim verterunt veritatem Dei in mendacium, sed quum ipsi versarentur in mendacio, sibi mutauerunt Dei veritatem, aliter de illo praedicantes quam
est. [C] Certe in mendacio habebat vetustissimus codex e bibliotheca S. Donatiani.
[D] Si hominem pro Deo coluissent, magna erat in conditorem contumelia, leuior
tamen fuisset insania; nunc simulachrum mendacium vocat, quod specie mentitur
hominem aut aliud animal, quum nec viuat nec sentiat. Praestabilior enim viua
simia quam simulachrum hominis.
[] [A] I n d e s i d e r i a c o r d i s. [B] [A]
, id est in concupiscentiis cordium suorum, non cordis nec in desideria.
Quo sane loco videri poterat abusus praepositione, id quod et alias facit, nisi
magis quadraret, vt intelligamus tradidit positum pro destituit. Non enim illos
Deus adegit in concupiscentias foedas, sed destituit suopte vitio illuc euntes. [B]
Potest et sic accipi, vt in concupiscentiis dictum sit per concupiscentias. In
tantas turpitudines prolapsi sunt, illecti et abstracti suis ipsorum cupiditatibus,
permittente Deo. [A] Nec emphasi caret quod cordium dictum est multitudinis
numero; vt intelligas diuersos esse stultorum aectus, nec in his vnum cor aut
vllum consensum. C o r p o r a s u a i n s e m e t i p s i s. , id est inter
sese. Signicat enim, [B] ni fallor, [A] masculorum mutuum inter ipsos stuprum
et mutuum item coitum foeminarum inter ipsas.
BE: A.
transmutauerunt CE: transmutarunt
A B.
eius BE: dei A.
masculorum mutuum BE: mutuum masculorum A.

ipsos BE: se A.
ipsas BE: se A.
dicentes facti sunt Rom. , .

Refers to the in
this v., translated in Vg. and in Nov. Test. A
as cogitationibus suis, in Nov. Test. BE as
per cogitationes suas. is used in
the meanings of consideration and debate,
discussion (Liddell-Scott).
dialecticas philosophorum argutias Whereas
Paul criticizes the ancient philosophers Er.
had the scholastics, also called dialectici,
in mind. Cf. supra, Rom. , , l.
(gentium nesciuntur).
Dicentes sapientes Vg.: Dicentes
enim se esse sapientes; Nov. Test.: Quum se
crederent esse sapientes.
Si nihil reddere? Reaction to criticism which Er. had met with, because he had
published a Latin translation of the NT. that
diered from Vg. See ASD VI, , p. sqq.,
introd., .
enim plerisque Enim is included in
the Vg. edd. of Strassburg and Basel
and , the Clementina and the edd. by
Wordsworth-White and Weber.
bibliotheca S. Donatiano sacrum In
Aug. Er. found Latin mss. of the NT in
the college of St. Donatians in Bruges, some
of which he describes as dating from the th
century, one containing the whole New Testament, and another being much mutilated.
Allen, introd. Ep. . See above, introd., .
collegii A collegium is a collegiate church.
Stulti facti sunt The same reading in Nov.
Test.
Incorruptibilis Dei Nov. Test. A: incorruptibilis Dei; BE: immortalis Dei.

primae Timothei . Tim. , : immortali
Deo.
In similitudinem imaginis Vg.: in
similitudinem imaginis corruptibilis hominis; Nov. Test. A: in assimilatione imaginis corruptibilis hominis; B C: ad mortalis
hominis similitudinem ectam; D E: per
imaginem, non solum ad mortalis hominis
similitudinem ectam.
in per Cf. supra, n.ll. ad Rom.
, .
paulo post quam est The Greek
quotation is taken from v. . For the readings
and Dei in A, see below, n.l.
ad Rom. , .
vtrobique The translation of
in this v. and in the passage quoted
from v. in l. .
auferendi casus accusandi the
ablative, not the accusative.
codex Donatiani See introd., .
In desideria cordis Nov. Test. A: in desyderiis cordium; BE per cupiditates (C:
cupiditares) cordium. Cf. ASD VI, , p. ,
nn. ad v. .
in per Cf. supra, n.ll. ad Rom.
, .
Corpora ipsas Cf. v. b.
Corpora sua in semetipsis Nov. Test.:
corpora sua inter se mutuo (inter se ipsos
A).
[] V e r i t a t e m D e i. , id est veritatem eius, nempe

Dei. Alioqui quum mox praecesserit Deus, duriusculum est subito repetere; [D]
quanquam hic variabant Graecorum codices. [A] E t c o l u e r u n t. ,
id est venerati sunt; quod proprie dicimus de iis quibus diuinum quiddam ac
maiestatem tribuimus, quae et , [D] id est augusta, [A] dicuntur. Quod
sequitur, , seruierunt, nos vertere maluimus coluerunt. P o t i u s q u a m
c r e a t o r i. , id est vltra eum siue supra eum qui creauit, hoc
est: plus honoris exhibuerunt rebus creatis quam illi qui creauerat. [D] Hilarius
libro de triade duodecimo: Seruierunt, inquit, creaturae, praeterito creatore, pulchre
sensum exprimens. [A] Q u i e s t b e n e d i c t u s. , quod nos ob rudiores
vertimus laudandus. enim Graecis est honorice loqui de quopiam; vnde
et episcoporum benedictiones opinor dictas, quod populo bene precentur beneque
ominentur. [B] Etiamsi hoc verbum adeo passim receptum est in sacris literis, vt
vix liceat mutare.
[][A] I n p a s s i o n e s i g n o m i n i a e. . apud Graecos
nonnunquam perturbationes animi sonat aut motus aut morbos aut, quod maxime
placet Fabio, aectus. In tanta copia probatorum nominum, quorsum opus erat
nouo et factitio passionis vocabulo? Hoc loco maxime quadrabat morbos, quandoquidem eeminatam libidinem et Horatius morbum appellat: cum grege turpium
morbo virorum. Porro quod addidit, ignominiae, ex Hebraica sermonis proprietate
sumptum apparet, pro eo quod est: in aectus dedecorosos siue contumeliosos
[B] et ignominiosos. [A] Siquidem libidinem contumeliam corporis appellat, vt
paulo superius: . Et Petrus [C] interprete Hieronymo [A] honorem vocat vxoris, si coitu non contaminetur. Honori vero opponitur
. [B] N a m e t f o e m i n a e i l l o r u m c o m m u t a u e r u n t n a t u r a l e m v s u m f o e m i n a e. Postrema vox foeminae, , additur in nonnullis
Graecorum codicibus, sed mendose, ni fallor, videlicet ex proxima parte huc adiecta.
[] [A] I n d e s i d e r i i s s u i s. [B] [A] , id est in appetentia
sua, siue, quod malim, sui; vt intelligas masculorum mutuam inter ipsos appetentiam. E t m e r c e d e m q u a m. Graece signicantius est , quasi pensationem dicas aut repensationem ac praemii retributionem seu mercedem meritis
respondentem. [B] Sunt enim quaedam agitia eiusmodi, vt non solum ipsa sint
contaminetur BE: contaminentur A.
ipsos BE: se A.
Veritatem Dei Modern edd. of NT read

; the Vg.: commutauerunt veritatem Dei
in mendacium. Nov. Test.: instead of
and commutarunt veritatem eius
(in A) mendacio. Veritatem eius mendacio (mendacio without in corresponds
with Er.s view of the instrumental use of
in). See also above, n.l. ad v. and
n.ll. ad v. .
mox In the sense of paulo ante (since

Arnob.), ThLL , sq.
Et coluerunt Vg.: et coluerunt et seruierunt, Nov. Test. BE: et venerati sunt colueruntque; A: et venerati sunt et coluerunt,
just like Faber, f v. Nov. Test.: et venerati
sunt colueruntque (Et coluerunt A).
coluerunt ODCC oers as
the meaning of or latria s.v. that fullness of Divine worship which may be paid to
God alone. Cf. Annot. in Act. , , ASD
VI, , p. , n.l. , and Annot. in Rom. ,
, l. sqq., and , , l. sqq.
Potius quam creatori Nov. Test.: supra
eum qui condidit.
Hilarius Trin. XII, , CCSL A, p. .
Qui est benedictus mutare Nov.
Test.: qui est laudandus in secula (saecula A
B).
laudandus Despite the cautious formulation of this note, Stunica criticized the substitution of laudandus for benedictus in
Nov. Test. Er responds to him in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll.
. As in l. sq. Er. writes: Ob rudiores
verto laudandus, and explains: nam vulgus
putat benedicere mouere manum ad spetiem
crucis, aut bene praecari. In answer to Stunicas view that est benedicere, non
laudare, et benedictus non laudandus, Er. reminds us that when we say
so often: Benedicite, omnia opera Domini,
Dominum, we take that to mean the praise
of the creator by the creation. For him the
point is what benedictus means for those
who speak Latin; he would like benedictus
in this sense to be good Latin. The problem is that, as H.J. de Jonge explains in
ASD IX, , p. , n.l. , Stun. accepts
as norm of correct Latin the consuetudo
of ecclesiastical writers, whereas to Er. the
standard is the consuetudo of good classical authors. Cf. below, Annot. in Rom.
, , p. , n.ll. Benedicite
aectu, Annot. in Mt. , , ASD
VI, , p. , ll. , Mohrmann,
tudes, , p. , and Rummel, Annotations,
p. .
In passiones Apart from
Quintilianus, the text shows the inuence of
Cic. Tusc. III, , : Hoc propemodum
verbo Graeci omnem animi perturbationem
appellant; vocant enim , id est morbum,
quicumque est motus in animo turbidus, and
Valla, Annot., Garin, , p. , vol. : Passiones non probe dici Latine Hieronymus quoque testatur (see n.ll. ), nec
morbos Cicero, sed perturbationes. Quintilianus autem proprie dici aectus ait, et ita
fere autores vsurpant; quare ego transtulissem, aectus contumeliae, , quod congruit cum illo superiori, vt contumeliis aciant corpora sua, .
In passiones ignominiae Nov. Test.: in
cupiditates ignominiosas.
Fabio Quint. Inst. VI, , :

quod nos vertentes recte ac proprie adfectum
dicimus. Also Faber translated, f v, aectus.
In tanta vocabulo Er. objects to the
use of passio as not belonging to classical
Latin. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , l. : nam passio vox est dura Latinis
auribus, and p. , n.l. . Cf. Souter, Glossary, s.v., and Mohrmann, tudes, , p. sq.
and , pp. and .
Horatius Carm. I, , sq.
ignominiae In Hebrew the genitive of a
substantive is used instead of an adjective. Cf.
below, Annot. in Rom. , , l. lex mortis,
in Rom. , , l. Lex spiritus, in Rom.
, , l. oues occisionis, in Rom. , ,
l. sq. lapidem oensionis and petram
scandali, and in Rom. , , l. carbones
ignis.
contumeliam corporis Rom. , : vt contumeliis aciant corpora sua.
paulo superius Rom. , b. Nov. Test. reads,
just as modern edd. .
Hieronymo Explaining . Petr. ,
vasculo muliebri impartientes honorem,
Jerome writes in Adv. Iov. I, , Migne PL ,
C: Si abstinemus nos a coitu, honorem
tribuimus vxoribus; si non abstinemus, perspicuum est honori contrariam esse contumeliam.
Nam foeminae Nov. Test. BE:
nam et foeminae illorum mutauerunt naturalem vsum (vsum foeminae A) in eum qui
est praeter naturam.
Nam adiecta The Vg. edd. of
Strassburg and Basel and and the
Clementina read Nam feminae eorum immutauerunt naturalem vsum in eum vsum qui est
contra naturam; et is added in Fabers Vg.
ed. In Er. followed cod. , which
added , with little other ms. support. His codd. , , , all have
just . ASD VI, , p. , n. 6. See also
ASD VI, , p. , n. 7.
In desideriis appetentiam Nov. Test.
BE: per appetentiam sui (in appetentia
sui A), and ( BE) (
A).
Et mercedem quam Nov. Test.: et praemium quod.
requital, recompense (Liddell-Scott). Merces can also have this meaning. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. , and p. , n.l. .
lb
scelera, verum etiam scelerum poenae. [E] Augustinus aduersus Iulianum lib. .,
cap. ., aliquoties citat mercedem mutuam, velut exprimens vim praepositionis .
Nam dicitur accusatio mutua. Verum non est hoc perpetuum ei voci;
nonnunquam enim redditionem indicat tantum, quemadmodum Latinis re in
respondere et rependere; et tamen non absurde diceretur mutua, si merces mercedi
rependeretur, sicut mutuum amat qui respondet in amore; | verum hic peccatori
rependitur poena, non peccatum peccato. Multo vero absurdius, si mutuam referas
ad personas miscentes obscoenam voluptatem.
[] [A] E t s i c u t n o n p r o b a u e r u n t. Sensus est geminus, sed vterque
redditur Graecis verbis: . Siue
enim accipis hunc sensum, Et quemadmodum non probauerunthoc est: noluerunt Deum habere in agnitione; nam hic agnitio magis est quam cognitio et cognitum vtcunque noluerunt agnoscere, videtur deesse articulus [D]
[A] . Siue hunc: quemadmodum non probauerunt quod Deus agnosceret et
sciret omnia, quo veluti nihil intelligente licenter peccabant, videtur accusatiuus
deesse quem exigebat verbum , qui exprimeret quid Deus haberet in notitia. Et
quanquam alicubi videntur vsurpare pro id est agnitionem pro
cognitione, tamen horum nominum dierentia notatur et ab Hieronymo nostro
et a Graecis interpretibus. Hoc sane loco pulchre conueniebat agnitum. Siquidem
ante dixit Deum ab illis cognitum, at hic negat agnitum. Cognoscere est intelligentis, agnoscere grati ac memoris. Ingratus nouit benecium, verum dum dissimulat
se debere, non agnoscit. [D] Theophylactus admonet hic positum pro
, id est: non visum est eis, vt intelligas incusari non inscitiam, sed peruersam voluntatem. Nam probandi verbum Latinis anceps est: probat qui approbat,
probat qui tentat, probat qui docet argumentis. Sensus igitur iuxta Graecos interpretes sic ferme habet: Non visum est illis Deum quem cognoscebant, agnoscere
et venerari. [A] I n r e p r o b u m s e n s u m. . Non est hic sensus
, quod genus sunt visus, auditus, sed , hoc est mens; vnde dilucidius
erat in reprobam mentem. Est autem festiua vocum anitas in et , id est probauerunt et reprobum. Nam hic probari dicitur quod placet, et
quod omnibus displicet. Huiusmodi sunt haec quae commemorat agitiorum portenta, quae execrantur et ipsi ethnici. Q u a e n o n c o n u e n i e b a n t.
. Sensus est: indigna se, hoc est quae tales viros dedecebat facere.
[] R e p l e t o s. Interpres hos accusatiuos retulit ad verbum quod praecessit,
tradidit. At commodius referuntur ad innitum verbum . Quod posteaquam
mutauerit in alium modum, mutandi simul erant accusatiui in nominatiuos: [D]
vt facerent quae non conueniebant, repleti omni iniquitate. [A] A u a r i c i a.
. Quod aliquoties vertit rapinam, aliquoties fraudem, nonnunquam
auariciam. Est autem verbum compositum a , hoc est a
plus habendo; quo Graeci vtuntur, cum quis sibi plus vsurpat quam ius est, aut
potiores partes fraudatis etiam caeteris occupat; inde et . Non
solum autem nullus auarus [B] est [A] qui non sit idem fraudator, sed ne diues
quidem vllus qui non aut iniquus sit, aut iniqui haeres, [C] si prouerbio credimus.
agnitum BE: cognitum A.

ethnici BE: gentiles A.
mutauerit E: mutauerat AD.
omni E Loca: in omni D.

etiam BE: est A.
Augustinus Aug. in Contra Iulianum, V, ,

, Migne PL , , and also in De natura
et gratia, , , CSEL , p. .
praepositionis H.l. probably in the sense of
prex, as above, l. sq. ad Rom. , .
countercharge; cf. Quint.
Inst. III, , : mutuam accusationem ( vocatur). Lausberg, p. , ,
oers an extensive explanation of the word,
and mentions it on p. , .
Et sicut non probauerunt Nov. Test.: Et
quemadmodum non probauerunt.
Deus notitia Paraphrase of Vg.: Deum
habere in notitia; Nov. Test.: vt deum
agnoscerent.
ab Hieronymo Graecis interpretibus
Jerome, Comm. in Eph. , , Migne
PL , B: Quod vero ait: in agnitione
eiusid est , quidam sic
intelligunt, vt inter et hoc
est: inter notionem et agnitionem, illud
intersit: quod notio eorum sit quae ante non
sciuimus, et ea postea scire coepimus. Agnitio vero eorum quae prius scientes deinceps
scire desiuimus Jerome refers here to Orig.
Comm. in Eph. , , , JThS (),
p. :
, ,
. Orig. is less explicit in Comm. in Rom.
I, , Migne PG , C: Certum est
enim quia qui (verbi causa) repletus est iniquitate, malitia, nequitia, auaritia, non probauit
Deum habere in notitiam, et est de numero
eorum quos tradidit in reprobum sensum.
Cf. Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG ,
: ,
. ,
, ,

,
,
,
,
, and Theophyl.
Expos. in Rom. , , Migne PG , A
B:
, .
, , , .
, , -
, , ,
, .
Theophylactus See the previous note.
In reprobum sensum Nov. Test.: in reprobam mentem. The same translation as given
by Faber, fr, who commented, fv: Potius in reprobam mentem, siue improbam.
quod genus See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
Huiusmodi portenta The extravagant or monstrous practices (OLD) referred
to in the vv. . For Huiusmodi see
introd., b.
Quae non conueniebant Vg.: quae non
conueniunt; Nov. Test.: quae non conueniebat.
Repletos Nov. Test.: repleti.
Auaricia dat Lee criticized in
Annot. in annot. Er. CXL, f r, the
reading Quorsum attinet opera carnis
non numerentur, which stood in A (and B)
instead of ll. quorsum similia, with the words Virtus in angusto est;
vicium late regnat. Vna linea itur ad vitam:
innitis ad mortem. Nec id ignorauit Aristoteles. Sed et Dei opera omnia in numero
et mensura sunt, quum diaboli contra extra
mensuram sint et numerentur. Er. responded
to this in Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXL,
ASD IX, , p. , ll. .
Auaricia auariciam In the Vg. is always translated as auaritia in NT
(Mc. , , Lc. , , Rom. , , . Cor. ,
, Eph. , and , , Col. , , . Thess. , ,
and . Petr. , and ).
Auaricia Also the reading of Nov. Test.
Est autem habendo Cf.
Etym. mag. , ll. : ,
.
.
Non solum fraudator Cf. Annot. in
. Cor. , , ASD VI, , p. , ll. ;
Nihil vetat quo minus interpretemur vsurpationem, occupationem, fraudationem siue extorsionem.
prouerbio Er. Adag. (Diues aut iniquus aut iniqui haeres), ASD II, , p.
sqq., ll. . The source is Hier. Epist.
, , , CSEL , p. ; cf. ASD II, ,
p. , n.l. .
lb
[A] Caeterum quoties incidit huiusmodi nominum catalogus, nonnihil dissonant

exemplaria, [B] siue Graeca consulas siue Latina; [A] id quod obliuione notariorum
accidit, quod dicile sit huiusmodi meminisse. Nec vsquequaque probo quorundam nimis anxiam in hisce rebus diligentiam, qui numerum quoque putant obseruandum in congesta nominum sylua; velut cum aliis aliquot locis, tum in epistola
ad Galatas, quorsum attinet numerare fructus spiritus, cum opera carnis [C] neque
numero neque generibus respondeant? Denique catalogo adiicitur et his similia. [A]
N e q u i t i a. . Quae dictio Graecis nunc vitium sonat et opponitur ,
aliquando ignauiam, vnde , decere ac delassari, nonnunquam aictionem, quod rectius tamen dicimus. Hoc loco maluissem vertere maliciam,
quae apud Senecam simpliciter vsurpatur pro vitio; alioqui peruersitatem sonat,
cum quis data opera male agit. At vertit maliciam, quae vox aliquando
non solum maliciam signicat, sed versutiam et astutiam; vnde proxime praecedit
auariciam velut illius germana. Nequitia vero proprie ad libidinem et luxum pertinet, quod haec vitia hominem perditum et nihili declarent, et ab omnibus contemni soleant his obnoxii. [B] Est autem Graeca legentibus non ingrata anitas in
et . [A] I n u i d i a, h o m i c i d i i s. Apud Graecos iucunda vocum
anitas est in , . Quanquam caede potius est, singulari numero, quam
homicidiis. | M a l i g n i t a t e. . Quod magis sonat morum asperitatem
ac dicultatem. Nam apud nos malignitas opponitur benignitati seu candori, et
maligne laudat qui parce ac propemodum inuide laudat, et maligne dat qui contracte dat.
[] D e t r a c t o r e s. Signicantius apud Graecos , id est obtrectatores; nam detrahit qui minuit laudem alicuius. Obtrectat qui male praedicat
de alio. D e o o d i b i l e s. Vnica vox est apud Graecos , et magis sonat
quibus Deus est inuisus quam quos Deus habet inuisos. Atque ita interpretantur Graecanica scholia, [B] licet Theophylactus vtroque modo interpretetur; [E]
Chrysostomus non attingit. [B] Cyprianus item in epistola quarta libri primi legit
Deo abhorrentes, nimirum ex eorum genere qui dicunt Deo: Recede a nobis, scientiam viarum tuarum nolumus. [E] Iulius Pollux inter vocabula quibus impietatem exprimimus, commemorat et , admonens eam vocem esse tragicam.
[A] C o n t u m e l i o s o s. , id est feroces et per vim alios opprimentes, quasi dicas: iniuriatores; vnde mox subiicit huic cognatum vitium, , superbos. E l a t o s. . Plautus vertit gloriosum, quem et
fastosum recte dixeris. [D] Vox dicta Graecis , quod impostores eiusmodi subinde mutare solent locum, quo facilius fallant quibus sunt ignoti.
neque numero similia CE: non

numerentur A B.
caede BE: cede A.
obtrectatores BE: oblocutores A.
Obtrectat D E: Obtrectat, siue obloquitur

AC.
and huiusmodi See introd., b.
obliuione notariorum Cf. below, Annot.
in Rom. , , l. : labentibus memoria
scribis. Rummel, Annotations, p. sq.
congesta nominum sylua In this context
sylua means a host, a mass. Cf. Ep. ,
l. sqq.: prouerbiorum ceu syluulam quandam congesseram. CWE , p. : a
thick forest of names.
epistola ad Galatas similia In Gal.
, Paul ends an enumeration of vices,
which he calls opera carnis, with et his
similia, in v. sq. he calls a series of virtues
fructus spiritus.
Nequitia Er. gives similar
expositions referring to nequitia in Annot.
in Act. , , ASD VI, , p. , ll.
, and Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. , and referring to malicia
in Annot. in Mt. , , ASD VI, , p. sq.,
ll. .
Nequitia Nov. Test.: malitia.
Senecam In Senecas writings both malitia and nequitia are used as the opposite of
virtus. Cf. ASD VI, , p. , n.l. ad
Annot. in Act. , .
cum quis See introd., b.
1 homicidiis Nov. Test.: caede.
2 homicidiis The reading of the Vg. edd.
of Strassburg and Basel and ; the
Clementina reads homicidio.
, In Annot. in Mt. , ,
ASD VI, , p. , ll. , Er. also pays
attention to the resemblance between these
words. And in the Annot. on this Epistle Er.
several times calls attention to this play on
words, where the ending as well as the sound
is similar (Moulton, , , , p. ). Other
examples are to be found in Rom. , ,
ll. , Rom. , , l. sq., Rom. , ,
l. sq., Rom. , , l. sq., Rom. , ,
l. sqq., and Rom. , , l. sqq. In the
last Annot. he uses the terms and
.
Malignitate Nov. Test.: malis praediti moribus.
Detractores Nov. Test. A: oblocutores; B
E: obtrectatores.
Deo odibiles Nov. Test.: Dei osores.
odibiles Both Lewis-Short and OLD only
oer the passive sense, that deserves to be
hated, hateful, odious. Blaise, Chrtiens,
also oers the active sense (person who hates,
enemy), referring to Sir. , and Tit. ,
.
According to Liddell-Scott this

word is found in the meaning of hated of
the gods in Eur. Cycl. and Tro. and
Poll. Onomasticon, I, (quoting from Eur.
Tro. ), and in this text in the meaning
of hated of God (according to some hating
God).
D: , ( ),
.
PG , A: . , .
Chrysostomus Chrys. mentions
in Hom. in Rom. , , Migne PG , ,
but does not write about the meaning of this
word.
Cyprianus Epist. , , , CCSL C,
p. , and CSEL , , p. : abhorrentes
Deo.
Iulius Pollux See above, n.l. .
Contumeliosos Nov. Test.: contumeliosi.
iniuriatores Souter, s.v.: (= )
breaker of law. According to ThLL ,
to be found in the Itala in . Cor. , , Ios.
Ant. Iud. XIX, (in the translation probably made by friends of Cassiod. after ; see
Cassiod. Inst. I, , , ed. Mynors, p. ),
Venice , f v, and in Ignatius Antiochenus ( c. ), Epist. ad Phil. , ,
in: eds. Funk-Diekamp, Patres apostolici, ,
p. (this letter is regarded as spurious by
P.Th. Camelot, Ignace dAntioche, Polycarpe
de Smyrne, Lettres, Paris , and J. RiusCamps, The Four Authentic Letters of Ignatius,
the Martyr, Rome ). Er. may have found
the word in Ios. Ant. Iud. which was in his
library (Husner, p. , N ) or in an ed.
of Ignatius letters (the ed. princeps by Faber,
Paris , was followed by several edd.),
though he did not possess a copy of them (Ep.
, June , l. sq.). Cf. Mohrmann,
tudes, , p. , and Rummel, Annotations,
p. .
Elatos Nov. Test.: elati.
Plautus gloriosum The title of Plautus
comedy Miles gloriosus was borrowed from
a comedy called by Menander; this
comedy is mentioned in Liddell-Scott s.v.
. R. Pichon, Histoire de la Littrature
latine, Paris, 3, p. , n. .
Vox dicta ignoti Er. borrowed
from the Suda (Adler, , p. ).
[A] diuersus est ab eo quem vocant Graeci. Siquidem ille prae se

fert et ostentat quod non est, hic dissimulat quod est. I n u e n t o r e s m a l o r u m.
, id est adinuentores. Siue quod in rebus per se bonis aliquid admisceant mali, siue quod semper addant mala malis. Semper enim malum e malo
gignitur. N o n o b e d i e n t e s. , id est immorigeros seu inobedientes
siue intractabiles; nec hic opus erat periphrasi.
[] I n s i p i e n t e s, i n c o m p o s i t o s. Rursus est iucundissima vocum anitas in Graeco sermone, quam interpres nec aectauit nec potuit reddere: , . [B] Theophylactus incompositos interpretatur indos, minimeque
tenaces pactorum ac lubricae dei in conuentis; quod pacisci Graecis dicatur et
et conuenta . Porro vocat quos nec ratio cohibet
homini peculiaris et sine qua homo desinit esse homo. [A] S i n e a f f e c t i o n e.
[B] . [A] Vt ne excutiam interim quod interpres abusus est aectione pro
aectu, cum multum intersit. Aectibus carere iuxta Stoicos summa laus est; sic
apud nos quoque malis vacare aectibus laudi ducitur. At non simpliciter
aectum signicat, sed potius aectum illum pietatis aut charitatis quo parentes
tanguntur erga liberos, ac vicissim illi erga eos, quo frater erga fratrem. Vnde qui
eo processerunt in vitiis, vt ad hos quoque communes aectus, et ad ipsum naturae sensum obsurduerint, vocantur. [D] Qualis erat ille de quo Satyricus:
nec amat nec amatur ab vllo. [E] Chrysostomus ita connectit has voces enarrans:
, , , ; quasi prima pertineat ad naturalem omnium animantium aectum, quo communi specie conciliantur, vt homo
homini, lupus lupo; secunda ad foedera ciuilia, quae unt ex pactis; tertia ad aectus propinquitatis aut anitatis; quarta ad aectum misericordiae, quo et hostium
malis indolescimus interdum. Exaggerat autem, quod ad omnes hos naturae aectus obsurduerit illorum impietas. Eundem vocum ordinem sequitur Theophylactus,
interpretans , id est non persistentes
in conuentis. [A] A b s q u e f o e d e r e. Quaeso: quid hoc est, sine foedere? Num
damnat eos qui non pangunt foedera, an eos potius qui nullis foederibus coercentur,
quo minus quod libet faciant? Vnde foedifragos dicere potius debuit. Quanquam
alias Graeci vocant irreconciliabilem, vt . Et
sodalitatem quoque signicat, vt intelligas intractabiles, sibi viuentes, erga neminem iure necessitudinis vtentes. Hic id est congeries vocumet
BE: A.
Insipientes E: Sine intellectu AD.
BE: A.
quod est This passage is

reminiscent of Aristot. Eth. Nic. II, , ,
a: -
aectum signicat BE: signicat eectum

A.
has scripsi cum BAS: hac E.
Absque E: Sine AD.
,
, (also
referred to in CWE , p. ), and Etym. mag.
, ll. : : ,
,
.
dissembler, one who says less
than he thinks; opp. . is
to be found in, among other works, Aristoph.
Nub. and Aristot. Eth. Nic. II, , ,
a (see the previous note). It is not
to be found in LXX and NT. LiddellScott.
ille hic the former the latter.
Inuentores malorum Nov. Test. BE: excogitatores (inuentores A) malorum.
Non obedientes Nov. Test.: parentibus
immorigeri.
immorigeros Er. also used this word in
Luciani dialogi, Abdicatus, ASD I, , p. ,
l. . Morigerus is to be found in, among
others, Plaut., Ter. and Lucr. and in Valla,
Eleg. IV, , Garin, , p. : morigerus,
obsequens, obediens et facile morem gerens.
Cf. below n.l. ad Rom. , , and Er., Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, , p. ,
l. sq.: Morigerus, obtemperans.
periphrasi See introd., .
Insipientes Nov. Test.: expertes intelligentiae.
incompositos Nov. Test. A: incompositi;
BE: pactorum haudquaquam tenaces.
Rursus Several times
Er. calls attention to this gure of speech. See
above, Annot. in Rom. , , l. sq.
Theophylactus in conuentis Expos.
in Rom. , , Migne PG , B: . , , . Cf. Persona, f
r: Incompositos. i. conuentis et pactionibus non stantes indos s. et mutabundos.
Porro homo Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , B: . . , ; Persona, f r:
Insipientes. Et iure quidem; quo nam pacto
qui praesentibus (error for parentibus) non
obsequuntur bene monentibus, ab alio posset
sapientiam edoceri?
Sine aectione Nov. Test.: alieni a charitatis
aectu.
sic apud nos laudi ducitur Cf. Gal.
, .
Aectibus Stoicos ducitur This remark may be inspired by Valla, Eleg. IV,
, Garin, , p. sq., where Valla discusses Aectus, Aectio, et Aectatio, refers

to Cic. Tusc. III, , and quotes freely
from Quint. Inst. VI, , : Quod Graeci
vocant, nos vertentes recte ac proprie aectum dicimus. The texts of Cic.
and Quint. are included in n.ll.
and ad Rom. , . See also Paraphr.
in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, , p. sq.,
where Er. discussing aectus and aectio
remarks: quibusdam Stoicis probata
est.
Satyricus Iuv. , : nec amet quemquam nec ametur ab vllo.
Chrysostomus Just like
Nov. Test. Chrys. reads , , , in Hom. in Rom.
, , Migne PG , and in the Giberti
ed., f v.
PG , B. See the quotation in n.ll.
to this v.
Absque foedere Nov. Test.: nescii foederis.
Absque foedere vtentes Cf. Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG ,
B: , , .
, . , , .
foedifragos Er. probably borrows this word
from Cic. O. I, , : Poeni foedifragi, or
a frg. of Rep. or a quotation from Laevius (rst
half of the st c. bc), Alcestis in Gell. XIX, ,
(Lewis-Short). Cf. Adag. (Punica des),
ASD II, , p. , l. sq.: Poeni foedifragi
semper habiti.
signicat Liddell-Scott refers for as a predicate
of to Demosth. De corona, , ,
Polyb. Historiae, I, , and other texts.
In Adag. ( ), ASD II,
, p. , ll. , Er. refers to Basilius, Epist. , , Migne PG , , and
Aeschines, ( ), . I have
not found any of the meanings of sodalitas
in any Latin dictionary for ; the plural
can mean treaty.
vocum In Eccles. III, ASD
V, , pp. , ll. , Er. mentions
frequentatio as the translation of . In n.l. he refers to Quint., who
in Inst. VIII, , sq. gives as translations
congeries verborum and plurium rerum
congeries. Cf. n.ll. ad Rom. ,
.
lb
mire facit ad orationis impetum ac vehementiam. Et non

solum ad iucunditatem facit, verum etiam ad odium et inculcationem rei molestae,
veluti si dicas de manifesto mendacio: hoc neque scriptum neque pictum est
vsquam. S i n e m i s e r i c o r d i a. , id est immisericordes. Mirum
cur hic interpretem delectarit periphrasis.
[] Q u i c u m i u s t i t i a m D e i. Hoc loco Graecorum codices longe a nostris dissident. Sic enim est apud illos: ,
, , , id est: qui cum iustitiam Dei cognorint, nimirum hanc,
quod qui talia agunt, digni morte sint, non solum eadem faciunt, sed etiam consentiunt facientibus; vt intelligas grauius esse approbare aliorum malefacta quam
teipsum malefacere tacitum. Sed deprauationis occasio fuerunt hae duae voces et , quae voces apud Graecos conueniunt cum datiuis participiorum pluratiuis et cum tertiis personis verborum. Primum enim ponit iustitiam
Dei, deinde velut exponit quae sit ea iustitia, nem|pe quod qui talia agunt, digni
sint morte. Caeterum vnde haec duo verba, non intellexerunt, accesserint in nostris
exemplaribus, equidem non satis intelligo. Quanquam etiam illis additis idem erit
sensus, si legas per interrogationem negatiue; vt intelligas eri non potuisse, quin
hoc quoque intellexerint. Ex Origene nihil certi potest colligi quod ad hanc [E]
sane [A] rem pertineat, nisi quod suspicor in eo locum hunc esse deprauatum. At
Graecorum scholia [B] tantum [A] indicant nonnullis hunc locum aliter legi solere,
vt facere grauius esset, consentire leuius. Verum [B] nostri [A] quoniam, [B] opinor, [A] ad explendum hunc sensum sentiebant aliquid deesse, addiderunt haec
duo verba de suo, non intellexerunt. [B] Caeterum magno consensu Graecorum qui
nunc extant codices, [A] indicant diuersum esse Pauli sensum, nempe grauius esse
comprobare aliorum malefacta quam si ipse labaris in peccatum, propterea quod
hoc saepenumero vel casus est vel inrmitatis, illud vel pestilentissimae adulationis
vel deploratissimae maliciae. Sapientum erat plebem indoctam ab his vitiis cohibere. At [E] isti [A] non solum eadem fecerunt, verumetiam autoritate sua conrmarunt populi vesaniam. Ad eum modum interpretatur [D] Chrysostomus [A] et
Theophylactus, [B] sed dissentiente Cypriano, libri primi epistola quarta, cumque
hoc Ambrosio. [D] Caeterum ob quosdam praestiterit ipsius Chrysostomi verba subscribere: .
periphrasis. Qui cum BE: periphrasis./EX CAPITE SECVNDO./Qui cum A.

BE: A.
nimirum BE: nempe A.
exponit BE: exponens A.

Caeterum codices BE: Verum
Graeca A.
Theophylactus CE: Vulgarius A B.
facit For the singular form of the verb

connected with more than one subject, see
Hofmann, p. sq., .
Et iucunditatem facit
Time and again Er. regrets that the charm of

Greek gures, such as and , cannot be rendered in Latin or
has not been rendered in the Vg. See below,
ll. ad Rom. , , ll. ad Rom.
, , and Annot. in Mt. , , ASD VI,
, , ll. , and Annot. in . Cor.
, , ASD VI, , p. sq., l. sq. and
n.ll. , which refers to Rummel Annotations, p. and Chomarat, , p. ,
n. .
Naming, appellation;
used in the sense of , the bringing together of two words dierent in meaning, but similar in sound (Lewis-Short, s.v.
agnominatio). Chomarat, Grammaire, ,
p. . Cf. Eccles. III, ASD V, , p. ,
ll. , and CWE , p. .
hoc vsquam Plaut. Asin. :
nam neque ctum vsquamst neque pictum neque scriptum in poematis. In Adag.
(Neque dicta neque facta), ASD II, ,
p. , ll. , Er. also refers to this verse.
Sine misericordia Nov. Test.: immisericordes. This is also the translation by Faber,
f v.
periphrasis See introd., .
Qui cum iustitiam Dei cognouissent Nov.
Test.: qui quum Dei iustitiam nouerint.
Qui cum homo, etc . In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, CF, Er. defends
himself against criticism from Titelmans.
Hoc loco verborum Vg.: Qui cum
iustitiam Dei cognouissent, non intellexerunt
quoniam qui talia agunt, digni sunt morte, et
non solum qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus. Nov. Test.: Qui quum
Dei iustitiam nouerint, nempe quod ii qui
talia faciunt, digni sint morte, non solum ea
faciunt, verum etiam assentiuntur iis, qui faciunt. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo
v, LB VI, ** r): Hoc loco haec verba
sunt addita. Non intellexerunt. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. , had written nearly the
same: Aliter Graece legitur: qui cum iustitiam Dei cognouissent, quod qui talia agunt,
digni morte sunt, non solum haec faciunt, sed
etiam consentiunt agentibus, .
Origene Comm. in Rom. I, , Migne
, AA, begins with quotations from
Rom. , , ; , ; , commutauerunt ignominiae; , feminae , and , : malitia. The quotation from Rom. , in B is equal to the
Vg. text; in col. C this verse is paraphrased
as: quique cum cognouissent iustitiam Dei,
non intellexerunt hanc esse, vt qui talia agunt
digni sint morte, non solum qui faciunt illa,
sed et qui consentiunt facientibus. In Merlinus edition, f v, non intellexerunt is

included in the quotation from the NT text,
but omitted in the commentary, probably a
printing error.
Comm. in Rom. , , Migne PG , B
C: , , ,
, .
[i.e. ],
. Spelling mistakes are rectied.
Sapientum See introd., a.
Chrysostomus et Theophylactus See below,
to this Annot.
Cypriano In Epist. , , , CCSL C, p. ,
Cypr. remarks that those who do evil and
those who agree with those who do so deserve
the same punishment.
Ambrosio Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
sq.: Sunt quidam qui se reos non putant,
si non operentur quae mala sunt, assentiunt
autem facientibus. Assentire est autem, si cum
possit reprehendere, taceat, aut audiens has
fabulas aduletur Sunt iterum alii qui non
solum faciunt mala, sed etiam qui consentiunt facientibus, vt non solum faciant, sed
et talibus consentiant. Duplex ergo horum
est nequitia Illi enim tam nequissimi sunt
qui faciunt et consentiunt facientibus, vt nec
Deum timeant increscere cupientes mala. Cf.
Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and .
Chrysostomi Hom. in Rom. , , Migne PG
, (the Migne text varies from Er.s):
,
. , ,
;
, ,
, .
;
; , ,
.
, (
)
, ,
, .
, , ; . ,
.
; ;
, .
,
. ,
, . Id est: Duas
hic propositas obiectiones dissoluit in primis. Etenim quid, inquit, habes quod
dicas? Non noui quae essent agenda? Maxime sane noueras. Tu in culpa, qui
Deum, per quem haec noueras, reliqueris. Nunc vero multis argumentis conuinco
te scientem ac volentem peccare. Sed cupiditas te pertrahit ad peccandum. Quur
igitur et eadem facis et laudas? Non enim solum eadem faciunt, sed et comprobant
facientes. Grauiorem igitur culpam et nequaquam ignoscendam prius posuit, vt
capiat. Etenim qui delinquentis peccatum exaggerat, multo vehementior est. Hoc
igitur prius loquutus, per id vehementius etiam in his quae sequuntur, stringit illos,
sic dicens: Quapropter inexcusabilis es, o homo. Theophylactus hunc in modum:

. .
, ,
, , . Id est:
Demonstrauit quod ex eo quod nollent agnoscere Deum, repleti essent omni
malicia. Demonstrat nunc quod ne venia quidem digni sunt. Non enim possunt
dicere: Non nouimus quid esset honestum. Nouerunt enim iustitiam Dei. Volentes
igitur faciunt et, quod hoc peius est, insuper et approbant eos qui faciunt, hoc est:
patrocinantur maliciae, qui morbus est immedicabilis. [E] Facit ad hanc sententiam
ipse sermonis tenor: Propterea inexcusabilis es, o homo etc.
[A]
EX CAPITE SECVNDO
[] [A] P r o p t e r q u o d. Origenes indicat rectum ordinem totius huius disputationis Paulinae, quod sit alioqui perplexior, [B] propterea quod ter iteretur tradendi verbum, et aliquot tradendi causae referantur, sed quae non satis apte videantur ad singula respondere. Proinde rectius existimat omnes tradendi causas, quae
separatim hic singulis traditionibus praeferuntur, in vnum coaceruare, ac rursum
traditionis species coniungere; vt ordinemus hoc pacto: quoniam quidem homines
mutauerunt immortalis Dei gloriam imagine ecta ad similitudinem mortalis hominis et volucrum et quadrupedum ac serpentium et quoniam adulterauerunt veritatem Dei mendacio et coluerunt ac venerati sunt creaturam potius quam creatorem
nec placuit illis Deum agnoscere; vt hactenus sit congeries causarum, mox coniungantur malorum species in quae tradiderit illos, propter haec omnia tradidit illos
Deus in desideria cordis sui et in immundiciam, vt contumeliis aciant corpora sua,
et tradidit eos Deus in aectus probrosos, vt foeminae eorum inuerterent naturalem
vsum in eum qui est contra naturam, similiter et masculi. Sed et tradidit illos Deus
in reprobam mentem, vt faciant ea quae non conueniunt, qui erant repleti omni iniquitate, libidine, fraude, auaricia, malicia, plenique erant liuore, homicidiis, contentione, dolo ac caeteris malis quae commemorat. Quique cum cognouissent iustitiam
Dei hanc esse, vt qui talia agunt, digni sint morte, non solum qui faciunt illa, sed et
qui consentiunt facientibus. Et ideo pro omnibus his malis inexcusabiles erunt, dum
alios iudicant ac damnant super his quae committunt ipsi. Nam de se pronunciat
qui alterum punit ob ea quae ipse committit. Hunc lectionis ordinem indicauit Origenes. Sed interim ex hoc loco coniicere licet illum secus legisse quam hodie legunt
Graeci, non niens orationem vbi nos nem facimus capitis, sed connectens cum
EX CAPITE SECVNDO inter periphrasis et Qui cun posuit A.

propterea BE: Qui
quoniam paucis a nobis annotari non potest,
nec proprie ad hoc pertinet institutum, obiter
admonuimus, vt qui velit, ab ipso petat autore

A.
non niens orationem BE: quandoquidem
non nit orationem Loca.
connectens D E: connectit Loca.

PG , CD.
Propter quod Nov. Test.: Quapropter; cf.
supra, l. , and Annot in Act. , , VI, ,
p. , n.ll. .
Origenes Origenes In Comm. in Rom.
I, , Migne PG , AD, Orig., after
having quoted from Rom. , , , gives
the comment which Er. partly quotes, partly
paraphrases in ll. .
ter iteretur tradendi verbum Cf. Orig.
Comm. in Rom. I, , Migne PG , B:
Tertio inuenimus ab apostolo positum: tradidit illos Deus. Orig. refers to Rom. , ,
and .
aliquot respondere Cf. Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , B and C and
A: Et primae quidem traditionis causas
dedit Secundae traditionis causam videtur praemittere Tertiae quoque traditionis causas videtur dare Verum distinctionis
istae causarum non mihi videntur satis congruere ad ea crimina.
Proinde coniungere Cf. Orig. Comm.
in Rom. I, , Migne PG , BD: Vnde
magis mihi videntur omnes hae causae, quae
traditionibus singulis praeferuntur, in vnum
coaceruandae, et rursus traditionum species
in vnum, vt (verbi causa) ita dicamus (hereafter Orig. partly quotes, partly paraphrases
the rendering of the Vg. text): Quoniam
quidem homines mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et serpentium, et quia commutauerunt
veritatem Dei in mendacium et coluerunt

et seruierunt creaturae potius quam Creatori, nec probauerunt Deum habere in notitiam, propter haec omnia tradidit eos Deus
in desideriis cordis eorum in immunditiam,
vt contumeliis aciant corpora sua, et tradidit eos in passiones ignominiae, vt feminae
eorum immutarent naturalem vsum in eum
qui extra naturam est. Similiter quoque et
masculi, relicto naturali vsu feminae, accendentur in desiderium sui inuicem, masculi
in masculos turpitudinem operantes. Sed et
tradidit eos Deus in reprobum sensum, vt
faciant ea quae non conueniunt, quia erant
repleti omni iniquitate, malitia, nequitiaque
et auaritia, plenique erant inuidia, homicidiis,
contentione, dolo, et caeteris, quae scripta
sunt, malis; quique cum cognouissent iustitiam Dei, non intellexerunt hanc esse, vt qui
talia agunt digni sint morte, non solum qui
faciunt illa, sed et qui consentiunt facientibus. Et ideo pro his omnibus malis inexcusabiles erunt, dum alios in his, quae ipsi
agunt, sceleribus et iudicant et condemnant.
De se enim pronuntiat quis, cum de his quae
ipse committit, alium punit. Merlinus ed., f
v, includes some variations, whereas the
passages relicto naturali operantes and
intellexerunt are omitted.
existimat Sc. Origenes.
quoniam quidem masculi Rom. ,
a.
Sed et tradidit dolo Rom. , sq.
Quique committit Rom. , , .

lb
initio | proximi capitis, Propter quod inexcusabilis es, o homo. Atque hic sensus
probe constaret, si ex Graecis verbis elici quiret. Posset autem, vnico addito articulo , vt legamus hoc pacto: ,
. Neque enim conuenit, opinor, tam crassum soloecismum tribuere
Paulo, vt datiuum vsurparit vice recti, hoc est: et pro et . [D] Et haud scio an interpres mutarit Graecam lectionem; certe locis aliquot vtitur paraphrastae libertate. [A] O m n i s q u i i u d i c a s.
, id est: quisquis iudicas vel quisquis es qui iudicas. I n q u o
e n i m a l t e r u m. . Sensus est: alium iudicando teipsum condemnas,
hoc est: eo ipso quod iudicas, te condemnas; id habet proprietas Graecanici sermonis. [E] Ita Petri . cap. .: . Haec enim proprie dicuntur
in magistratus et censores morum: dum in alium fers sententiam, in te ipsum
fers; quemadmodum legimus Dauid in seipsum mortis sententiam pronunciasse.
Est quiddam alioqui duriusculum, in numero repente mutato, in quo, et eadem
enim agis. Praeterea quum subiicit: eadem enim agis etc., propemodum eandem
repetit sententiam, ni legas iuxta nostram annotationem. [A] E a d e m e n i m
a g i s q u a e i u d i c a s. , id est: eadem facis tu
qui iudicas vel tu ille iudicans. [B] Quanquam hic error vetustos etiam codices occupauit, siue quod facillimus sit lapsus in qui et quae, siue quod nonnulli legerint pro : . Caeterum nec ex Origenis [D] nec ex Chrysostomi [B] nec Theophylacti interpretatione, nec Ambrosii liquet quid legerint
hac quidem in parte, [D] nisi quod in Graecis constanter habetur . [A]
I u d i c a s, c o n d e m n a s. , . Iucunditas Graecanicae gurae
non potuit ab interprete reddi, quod prosonomasia non respondeat in Latinis vocibus.
[] D i u i t i a s b o n i t a t i s e i u s. . Diuitiarum vocabulo delectatus est Paulus, vel hoc argumento, quod eo frequentius vtitur, [B] quoties ingentem rei cuiuspiam vim et copiam vult intelligi. [A] Porro
bonitatis non est , quod eam signicat bonitatem quae opponitur id est maliciae, sed , quae benignitas Latine dicitur; eam ita
niunt philosophi: benignitas est virtus sua sponte ad benefaciendum exposita; vnde
Graeca vox ab vtilitate dicta est. Quanquam eadem accipitur pro commoditate
suauitateque morum, qua nos faciles ad vitae consuetudinem praestamus. Siquidem vsum pro familiaritate siue consuetudine dicunt et Latini. Et Graeci vehementer comes ad congressum ac blandiores appellant. Nec multum
abest bonitas a benignitate. Etenim cum deos bonos vocant, benecos intelligi
volunt. Verum nos id quod, praeterquam quod certum, etiam dilucidius erat et ad
hunc locum accommodatius, sequi maluimus. Lenitatem autem et mansuetudinem
Dei, quodque minime sit austerus, vocat. I g n o r a s. , id est
iudicas1 BE: indicas A.
enim agis quae AD: enim quae E.
eadem D E: eadem enim AC.

Ignoras A B D E: Ignorans C.
Propter quod homo Rom. , a.
Atque Er. had already discussed this passage ad Rom. , , above
ll. -: Qui cum verborum. In the
Greek text of Nov. Test. is omitted. For the
translation see above, n.ll. ad Rom.
, .
soloecismum See introd., .
recti The nominative.
Omnis qui iudicas Nov. Test.; quisquis es
qui iudicas.
In quo enim alterum Vg.: In quo enim
iudicas alterum; Nov. Test.: Nam hoc ipso
quod iudicas alterum.
proprietas See introd., .
Ita Petri annotationem In . Petr.
, , , the Vg. reads in
eo quod detrectant, Nov. Test.: in hoc quod
obtrectant vobis. This addition is connected with Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, AB, where Er. defends this translation against Titelmans and concludes: hoc
certe commoditatis habet mea versio, quod
tollit inaequalitatem numeri in quo, et mox
eadem enim, vt ne dicam idem propemodum
bis dici.
Dauid pronunciasse . Sm. , .
Eadem agis quae iudicas The reading of
the Vg. but Wordsworth-White and Weber
read qui iudicas. Nov. Test. BE: Eadem
enim facis, tu qui iudicas. This sentence is
missing in A; cf. ASD VI, , p. , n. 5. Faber
translates, f r: eadem agis, qui iudicas.
Origenis The text quoted in Migne PG
, B, is equal to that in the Vg.;
in the commentary (D) the verse is
paraphrased as Et ideo pro his omnibus
malis inexcusabiles erunt, dum alios in his
quae ipsi agunt, sceleribus et iudicant et
condemnant. De se enim pronuntiat quis,
cum de his quae ipse committit, alium
punit.
Chrysostomi Chrys. does not quote the
text in Hom. in
Rom. , , Migne PG , .
Theophylacti In Expos. in Rom. , , Migne
PG , DA, Theophyl. quotes the
text of Rom. , as: ,
, and writes in his explanation: ,
,
, , ,
,
, , ,
. Persona, f r: Propter quod

inexcusabilis es o homo omnis qui iudicas.
Nunc vero de iudicio verba facit. Inquitque,
inexcusabilis es o homo. quidni? nosti enim
Dei iusticiam nec illud ignoras malos esse supplicio dignos, igitur quod excuses nil habes
qui tui similes iudices itaque qui adulterum
iudicat, seipsum iudicet necesse est, qui sit
adulterio inuolutus.
Ambrosii Ambrosiaster. Er.s ed., p. , and
Comm. in Rom. , , CSEL , , pp. and
: Eadem enim agis quae iudicas.
Iudicas, condemnas Reading of both the Vg.
and Nov. Test.
Iucunditas vocibus See above, Annot.
in Rom. , , n.l. .
prosonomasia The usual term is paronomasia. See introd., .
Diuitias bonitatis eius Nov. Test.: diuitias
bonitatis illius.
bonitatis Faber translated, f r: benignitatis.
Paulus Rom. , ; , ; , and ; .
Cor. , ; Eph. , and ; , and , and
; Phil. , ; Col. , and , ; . Tim. ,
and Hebr. , .
bonitatis vocat Cf. Annot. in Mt. ,
, ASD VI, , pp. , ll. and
n.l. .
niunt exposita The denition benignitas exposita is quoted from Hier.
Comm. in Gal. III, ad Gal. , , CCSL
A, p. , where it is preceded by: Denique et hanc [sc. ] Stoici ita
deniunt. Jerome does not name an authority, but his denition seems to be a translation
of Pseudo-Andronicus of Rhodes (probably
st or nd c. ad), (ed. A. GlibertThirry, Leiden , p. ):
. Cf. Iohannes Stobaeus
(th c. ad), Eclogae physicae et ethicae, II, ,
(ed. Wachsmuth, Berlin, , , p. )
equates with .
Cf. I. ab Arnim, Stoicorum veterum fragmenta,
Leipzig, , , pp. and .
Liddell-Scott gives the meanings: giving fair words, speaking plausibly, but refers to Hist. Aug. Pertinax, ,
: chrestologum eum appellantes, qui bene
loqueretur et male faceret. Cf. below, ad Rom.
, , l. sqq., and Adag. (), ASD II, , p. .
Ignoras The reading of the Vg. Nov. Test.:
ignorans, which is also the reading of
Wordsworth-White and Weber.
lb
ignorans, [C] astipulante vetustissimo codice Donatiani. [A] Participium est apud
Graecos, et a superioribus pendet. [D] Et ita refert Hieronymus in Ezechielem.
[A] Q u o d b o n i t a s D e i. . Adiectiuum nomen posuit loco
substantiui, estque eadem dictio quam mox exposuimus. A d p o e n i t e n t i a m
t e a d d u c i t. , id est ducit, hoc est: allicit et inuitat. Hieronymus in
Ezechielem vertit prouocat. Alioqui idem est adducere quod perducere.
[] C o r i m p o e n i t e n s. Signicantius Graece , quasi dicas: impoenitibile, quodque nulla Dei benecentia possit ad poenitentiam adduci. Porro
recte verteris et resipiscentiam et resipiscere. Nam hinc vox
est dicta, quod post admissum scelus [E] homo [A] sentiat se peccasse, a ,
post, et , intelligere. T h e s a u r i z a s t i b i. , id est: thesaurizas tibi ipsi. Nec enim hic ociosum est pronomen compositum, signicans
ipsum sibi causam esse tanti mali, cum bonitas Dei illum alio prouocet. Miror
autem cur interpretem Graeca vox tantopere delectet, cum dicere potuerit: colligis, recondis, reponis. Signicat paulatim aceruari diuinam iram, vt tandem
vniuersa depromatur more thesauri. R e u e l a t i o n i s i u s t i i u d i c i i. Graeci
diuidunt haec interposita coniunctione, , id est: reuelationis et iusti iudicii. Quanquam Graecis iusti iudicii vnica dictio est, et ob
id venustior, vt distingueret nouato verbo diuinum iudicium a nostris iudiciis,
in quibus non raro nocens elabitur et innocens damnatur. Tribus notis signauit
eundem diem: irae, quod tum misericordiae locus non erit; reuelationis, quod |
omnia nuda erunt quae nunc latent; et iusti iudicii, quod recte pro cuiusque meritis pronunciandum est. [B] Atque ita deprehendet legisse Theophylactum quisquis
huius interpretationem attentius legerit. [D] Certe contextus sic habet, et apud
hunc et apud Chrysostomum. [B] Attamen in nonnullis Graecorum exemplaribus non additur tertia coniunctio, vt sit sensus: in eo die quo impii non bonitatem Dei, quam contempserunt, sed iramhoc est iustitiam et vltionem, experturi sunt, quoque aperietur diuinum iudicium, quod interim latet apud mortales.
[] [A] S e c u n d u m o p e r a e i u s. , id est iuxta facta;
et sua, non eius. [B] Nisi mauis ipsius, quod pronomen ad reciproci naturam
proxime accedit.
[] [A] S e c u n d u m p a t i e n t i a m. , id est perseuerentiam aut
sustinentiam boni operis, hoc est: quod perseuerauerit in bono opere. Q u a e r e n t i b u s v i t a m. [E] Hic locus parum commode redditus est, [A] cum Graeca
lectio, siquis attendat, pulchre habeat: ,
, ,
hoc est: qui reddet vnicuique iuxta opera sua, his quidem qui per perseuerantiam
operis boni gloriam et honorem et immortalitatem quaerunt siue quaesierunt,
vitam aeternam; vt referatur ad verbum id est reddet,
articulus ad participium ; vt sit sensus: his qui hic quaerunt gloriam
illam et honorem et immortalitatem, perseuerantes in bonis operibus, per quae
ista parantur, reddet vitam aeternam, nimirum id quod quaesierunt. E diuerso qui
Ezechielem BE: Eechielem A.

adducere BE: ducere A.
Thesaurizas BE: Thesaurias A.
thesaurizas BE: thesaurias A.
esse A B D E: est C.
Graeci BE: Graece A.
Theophylactum CE: Vulgarium B.
perseuerauerit E: perseuerarit AD.
Hic locus redditus est E: Et huius loci

sententia mire subuersa est AD.
BE: A.
immortalitatem BE: incorruptionem A.
D E: et AC.
BE: A.
his BE: iis A.
nimirum BE: hoc est A.
codice Donatiani See introd., .

Et ita prouocat Hier. Comm. in Ez. V,
, , CCSL , p. , quotes Rom. ,
as: An diuitias bonitatis eius et sustentationis
et patientiae contemnis, ignorans quia bonitas
Dei ad paenitentiam te prouocat? This
passage was added after criticism by Sutor;
in Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX,
D, Er. quotes Jeromes translation completely.
Quod bonitas Dei The reading of Nov. Test.;
Vg.: quoniam benignitas Dei.
mox In the sense of paulo ante. Er. refers
to Annot. in Rom. , , where he mentions
that Valla pointed out that the Greeks use the
adjective neuter instead of a substantive, e.g.
for .
Ad poenitentiam te adducit Nov. Test.:
ad poenitentiam te inuitat. In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CF, Er. defends the
substitution adducit with inuitat in Nov.
Test.
Ezechielem The spelling Eechielem in
A. may be due to an Italian typesetter. It
was common use in Italy in the th century to render the z by (with thanks to
Prof. J.P. Gumbert). Other specimens are to
be found in Annot. in Mt. , , where
A reads Ocochiam (a literal), Ozochias and
Ochiam, respectively, in Annot. in Act. , ,
where A reads Naarenorum. See the list of
Addenda et corrigenda in ASD VI, , p. ,
ad ASD VI, , p. , n.l. , and ASD VI, ,
pp. and , n.ll. ad Act. , ,
and the app. crit. to the places where Baptizati, Ezechiel, euangelizare and thesaurizas are to be found.
Cor impoenitens The reading of the Glossa
Ordinaria; the Vg. mostly reads impoenitens
cor; Nov. Test.: cor poenitere nescium.
Impoenitens is to be found in the Itala and
with Christian authors (ThLL).
Porro intelligere Cf. Isid. Orig. X,
: Resipiscens quia resapit qui sapere
desierat.
Thesaurizastibi Nov.Test.:colligis tibi ipsi.
Thesaurizas thesauri In Resp. ad

collat. iuv. geront., LB IX, FA, Er.
explains that he replaced thesaurizas with
colligis in Nov. Test., because thesaurizare
is neither a Greek nor a Latin (i.e.: classical Latin) word. Cf. ASD VI, , p. sq.,
n. 3.
Reuelationis iusti iudicii The Vg. reads in
die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, Nov.
Test. A: in die irae et reuelationis et iusti
iudicii, BE: in die irae, quo pateet iustum
iudicium Dei.
This reading is to be found in Nov. Test. A; in BE
is omitted just as in modern edd. of NT. Cf.
ASD VI, , p. , n. 5.
Theophylactum Chrysostomum
Both Theophyl. and Chrys. read in Expos. in Rom. , ,
Migne PG , B and Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , respectively. Persona, f
r has the same reading as the Vg.: in die irae
et reuelationis iusti iudicii Dei.
iram vltionem For a comment on the
translations of these words in Hebrew see
above, n.ll. ad Rom. , . Cf. below,
Annot. in Rom. , , ll. .
Secundum opera eius Nov. Test.: iuxta facta
sua.
Secundum patientiam Vg. secundum patientiam boni operis; Nov. Test.: perseuerantes
in benefaciendo.
Quaerentibus nescio In Apolog.
adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX, DE, Er.
defending himself against Sutors objection to
his criticism of the Vg. translation of his age,
uses this v. as an example. Cf. Loca obscura (ed.
D, f Oo r, LB VI, f * v): Quaerentibus
vitam etc. Sic reddidit interpres, vt sensus
percipi non possit.
Quaerentibus vitam The Vg. editions
from until , Wordsworth-White
and Weber read quaerentibus vitam aeternam; Nov. Test. and the Clementina read
quaerunt, vitam aeternam.
maluerunt esse contentiosi nec obedierunt veritati, [C] iis [A] ventura est ira etc.
Ad hunc modum videtur legisse et Origenes, cum ait: Quaerentibus, inquit, gloriam
et honorem et incorruptionem pro boni operis patientia vita dabitur aeterna, [E] ac
mox: Nunc quidem gloriam et honorem requiramus. [A] Ad eundem modum legit
et exponit Theophylactus [D] Archiepiscopus Bulgariensis et Chrysostomus [A] ac
caetera Graecorum scholia, [B] vt intelligamus hoc egregium praemium dari, sed
iis modo qui ambierint, ambiri autem recte factis; [A] et ingens est exemplariorum
consensus. [E] Distinctio quidem sermonis eadem est apud vtrunque. Theophylactus tamen apertius hos accusatiuos, gloriam et honorem et incorruptionem, refert ad
participium quam Chrysostomus. [D] Nescio quid sequutus Runus libro
tertio locum hunc ita refert: Iis quidem qui secundum patientiam boni
operis, gloria et incorruptio, qui quaerunt vitam aeternam. His autem qui ex contentione, et qui non credunt quidem veritati, credunt autem iniquitati, ira et indignatio
etc. Vt in vtraque parte subaudiatur verbum erit. [E] Tametsi constat Runum
esse parum bonae dei interpretem. Atque haec versio praebet occasionem alterius lectionis, quae constabit translata in proximum locum hypostigme, vt priores
accusatiui gloriam, honorem et incorruptionem pertineant ad verbum praecedens reddet, vitam aeternam ad participium quaerentibus, vt hic sit ordo: his qui sunt iuxta
patientiam boni operis, quaerentibus vitam aeternam, dabit gloriam, honorem etc.
Vt post boni operis ponatur hypostigme et subaudiatur verbum sunt, quod interpres in altera parte expressit, , his qui sunt ex contentione. Hanc
lectionem sequutus videtur Ambrosius, et hoc sane loco Runus. Quae mihi quidem non displicet, sed neutram dilucide expressit interpres, eo quod participium
non verterit in verbum, quum articulum verterit in pronomen, his qui quaerunt,
vt respondeat diuersae parti, his vero qui sunt ex contentione. Nam contentionem
opposuit patientiae. Nec multum est discriminis inter sententias duas quas facit
aliter posita hypostigme. Nihil enim refert vtrum bonis operibus ambiatur vita
aeterna an gloria, honor et immortalitas, quum haec omnia nobis sit Deus. [A]
Porro ne quem oendat quod nos pro incorruptione vertimus immortalitatem, vertit ad eundem modum Ambrosius in epistola priore ad Timotheum capite primo:
, immortali Deo, et eodem pacto legit ecclesia. Imo ea vis est Graecanicae
dictionis. [C] Nam incorruptio an Latina vox sit, nescio.
Theophylactus Archiepiscopus Bulgariensis

et Chrysostomus D E: Vulgarius episcopus A
B, Theophylactus episcopus C.
ambiri autem D E: caeterum ambiri B C.
Distinctio Chrysostomus E: Cae-
terum vt hallucinaretur interpres, participium

, quaerentibus, in causa fuit, cuius vox
per omnia conuenit cum verbo tertiae personae pluralis quaerunt AD.
Origenes requiramus Both quotations are taken from Merlinus, who however
reads, f r: vita aeterna dabitur. Comm.

in Rom. II, , Migne PG , A, and
Merlinus, f r, read Quaerentibus
aeterna, and C: Nunc, quid est gloriam
et incorruptionem quaerere, requiramus.
1 Theophylactus In Expos. in Rom. , ,
Migne PG , AB, Theophyl. quotes:

, , and
summarizes his comment as:
, ,
, , ,
, .
Persona, f v: His quidem qui secundum
patientiam boni operis gloriam et honorem et
incorruptionem querentibus, vitam eternam
huius itaque omnis diuina oratio eiusmodi
est, vt plane armet Deum ipsum futuram
his gloriam honoresque largiturum, qui hos et
conquirunt et recordantur. porro et incorruptionem daturum resurgentibus vitam s. sempiternam.
2 Chrysostomus Hom. in Rom. , , Migne
PG , , quotes:

, , and comments:
, ,
, . , , , , ,
, , ,
. In the Giberti ed., f v v,
there is no comma between and
.
DD, quotes from v. :
,
, , and comments to this v.:
, . ,
. ,
,
. . . , , . ,
, .
( , ),
, ,
, .
,
. ,
, . ,
, .
exemplariorum See introd., a.
Distinctio sermonis The punctuation.
See above, Annot. ad Rom. , , l. .
Theophylactus See above, n.l. 1.
Chrysostomus See above, 2.
Runus interpretem His translation of Orig. De princ. III, , , Migne PG ,
C (his instead of Iis quidem). In Orig.
Comm. in Rom. II, , Migne PG , C
A, this text reads: His qui secundum
patientiam boni operis, gloria et incorruptio, qui quaerunt vitam aeternam; his autem
qui ex contentione, et qui non credunt quidem veritati, credunt autem iniquitati, ira
et indignatio Er. may refer to Jeromes
criticism of Runus in Apolog. c. Ruf. I, ,
CCSL , p. : qui cum vltra septuaginta
libellos Origenis transtulisset in Latinum,
in quibus, cum aliquanta oendicula inueniantur in Graeco, ita elimauit omnia, interpretando, atque purgauit, vt nihil in illis quod
a de nostra discrepet Latinus lector inueniat.
, and hypostigme comma.
sequutus videtur Er. mostly omits esse
with a participle dependent from videor.
Ambrosius Ambrosiaster. In Er.s ed., p.
, and Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and , His vero qui ex contentione
is quoted.
Runus Orig. Comm. in Rom. II, , Migne
PG , CA: his autem qui ex contentione.
his qui quaerunt The translation in Nov.
Test.
his vero qui sunt ex contentione Vg.: iis
autem qui sunt ex contentione, Nov. Test.:
iis vero qui sunt contentiosi.
immortalitatem ecclesia Ambrosiaster. Just as the Vg. both Er.s ed., p. , and
Comm. in . Tim. , , CSEL , , p. ,
read in . Tim. , : immortali Deo as
translation of .
incorruptio In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, CD, Er. explains that incorruptio is not good Latin. Titelmans had used it
in a quotation from the Vg. in Collat., ad Rom.
, f I, v. ThLL, s.v., mentions it as ecclesiastical Latin since the Itala and the Vg. use it;
it is also to be found e.g. in Aug. Trin. XIII,
, (CCSL A, p. ).
lb
[] [A] E x c o n t e n t i o n e. , id est contentiosis, [B] vt

annotauit et Theophylactus, [A] siue qui sunt ex contentione. Nam Graeci
Stoicos vocant et Paulus circuncisos appellat. N o n
a c q u i e s c u n t. Graecis vnica vox est, et participium , id est non parentibus siue obtemperantibus; neque redditur apud nos iucunditas Graeci sermonis
[D] quam habet , [A] et , id est non obtemperantibus et obtemperantibus.
| [] I u d a e i p r i m u m e t G r a e c i. In his quoque est geminatio coniunctionis quam superius ostendimus, , Iudaeique primum et Graeci. [B] Opinor
autem aduerbium primum ad vtranque gentem pertinere, Iudaeorum et Graecorum, vt accipiamus: sicut Christi gratia primum prodita est Iudaeis et Graecis, ita
poenam his potissimum inigendam, si donum oblatum aspernentur.
[] [A] A c c e p t i o p e r s o n a r u m. . Vnica vox est, quae
signicat respectum personae, cum huic magis fauemus quam illi, non ob ipsius rei,
sed personae discrimen. Huic opponitur quod paulo superius dixit, ,
[B] id est rectum iudicium. [D] Acceptio personae Latinis auribus nihil signicat,
tametsi frequens est in sacris literis; vero magis videntur appellari
quos cepit personae fauor, quam qui accipiunt, quemadmodum et et
dicuntur. Nec magis ad personam pertinet haec vox quam ad faciem.
Certe sic alicubi negat Deum iudicare secundum faciem.
[] [A] S i n e l e g e p e c c a u e r u n t. Graecus sermo festiuior est per aduerbium quasi dicas: illegaliter siue exlegaliter, [B] quod vtrobique dictum est. [A] Nam exlegem legimus pro . [D] Quanquam totus hic sermo,
repetitione dictionum et contrariis inter se relatis, picturatus ac membrorum numeris modulatus est, , , , , , ,
. [C] S i n e l e g e p e r i b u n t. Graecis est , id est: et
peribunt; vt intelligas reddi similitudinem, et talem fore exitum qualis fuerat vita.

A: BD, E.
appellat BE: appellant A.
Acceptio personarum E: Personarum acceptio AD.
Ex contentione Nov. Test.: iis vero qui sunt

contentiosi.
contentiosis See above, n.l. ad Rom. ,
.
Theophylactus Cf. Persona, f v: qui ex
contentione, inquit, id est contentiose, translation of Theophyl. Expos. in Rom. , ,
Migne PG , C: ,
, , .
Graeci vocant Galenus, Aduersus
Iulianum,ed.Khn(Leipzig, ), ,
, p. : .
Paulus Rom. , , Gal. , , Col. , ,

and Tit. , .
Non acquiescunt obtemperantibus
Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Iocundius Graece dicitur sine variatione
verbi: non credunt veritati, credunt autem
iniquitati, ,
. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DE, Er. responds to criticism by
Titelmans.
Non acquiescunt Nov. Test.: non obtemperant.
Graeci sermonis See above, Annot. in Rom.
, , n.l. .
See introd., .
Iudaei Graeci Nov. Test. A: et
Iudaei primum et Graeci; BE: Iudaei primum simul et Graeci.
geminatio The repetition of the same word
or word group in one place in the sentence,
usually at the beginning of a sentence (Quint.
Inst. IX, , ). Lausberg, p. ,
.
superius See above, Annot. in Rom. ,
and , ll. sqq. and sqq, respectively.
Acceptio personarum Nov. Test.: personarum respectus, just like Faber, f r.
Acceptio personarum faciem Modern editions of NT read , the
Koin form (Blass-Debrunner, 46, Moulton, , , p. ). In Annot. in Col. , , ASD
VI, p. , E, Er. also writes about the translation in Vg. (et non est personarum acceptio
apud Deum): Acceptio (apud Deum A
D). , id est: personae respectus
(siue discrimen D E). Nov. Test.: et non
est personarum respectus. But he does not
pay attention to the Vg. translation of Lc. ,
: non accipis personam (Nov. Test.: non
respicis personam) in Annot. in Lc. (ASD
VI, , p. ) or to the Vg. translation of
Act. , : non est personarum acceptor
Deus for
(Nov. Test.: and non sit personarum respectus apud Deum), in Annot in
Act. (ASD VI, , p. ), or to Gal. , : Deus
personam non accipit (Nov. Test.: Personam
hominis Deus non accipit) in Annot. in Gal.
(ASD VI, , pp. , sqq.), or to Eph. , :
et personarum acceptio non est apud eum
(Nov. Test. A: et personae respectus non (nec
personae respectus BE) est apud illum) in
Annot. in Eph. (ASD VI, , p. , l. sqq.).
In his preference for respectus Er. follows
Valla, Annot., Garin, , p. , col. : Ego
dixissem potius: non est personarum respectus siue intuitus, velut contemplatio. Nam
vt o, quae est suspitio, ita , quae est acceptio personarum, a
verbo venit quod signicat capio;
et tamen eius composita signicant aliquid
scilicet quale aspicio, intueor, contemplor.
Cf. ThDNT , p. sq., s.v.
et al. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
AB, Er. responds to criticism by Titelmans.
Acceptio dicuntur In Vg. acceptio coupled with personae is only found in

Ecclesiasticus = Sir. , ; coupled with personarum it is not only found in this passage,
but also in . Chron. , , Eph. , , Col. ,
, Iac. , and . Petr. , . is not mentioned by Liddell-Scott, but
is, just like and
.
Certe faciem Refers to Eph. , : vester
Dominus est in caelis: et personarum acceptio non est apud eum or Col. , : non
est personarum acceptio apud Deum. Cf.
Petr. , : patrem qui sine acceptione
personarum iudicat secundum vniuscuiusque
opus. The quotation iudicare secundum
faciem is taken from Ioh. , .
Sine lege peccauerunt Reading of both the
Vg. and Nov. Test.
vtrobique is used two times in v.
.
exlegem Not bound by, exempt from the
law. In this case in Cic. Cluent. and
Liv. IX, , . In the nominative in, among
other texts, Lucil. and (Marx), Varro,
Men. , and Hor. Ars, . Lewis-Short and
OLD. Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI,
, p. , l. sq.: Theophylactus legit et , quod dure sonat
exlex Dei et sublex Christi.
totus hic sermo V. , where all words from
until inclusive are found.
contrariis The opposition of single words
of contrasting meaning, either singly or plurally in combination. Lausberg, p. sq.,
. See introd., .
membrorum numeris Membrum,
translation for (colon) indicates a
longer part of a periodus, which is the
most perfect union of ideas into one sentence;
the shorter parts are called commata. The
numeri membrorum refer to the rhythm
in the parts of a sentence. In both poetry
and rhetoric a succession of metrical feet
is required, in poetry for every verse in its
entirety, in rhetoric at the end of every period
and, less strictly, every membrum. Lausberg,
p. sq., , pp. , ,
and pp. , . Cf. OLD, s.v.
numerus13.
Sine lege peribunt Reading of the Strassburg ed. and the Basel and edd. of
the Vg. and the Clementina. Nov. Test., Faber,
f r, Wordsworth-White and Weber: Sine
lege et peribunt. Cf. ASD VI, , p. , n.l. .
[] [A] S e d f a c t o r e s l e g i s. , id est: qui operantur et faciunt legis

praecepta. Alioqui faciunt legem qui condunt [B] legem.
[] [A] E i u s m o d i l e g e m. Graecis est , id est hi, non eiusmodi. [E]
Interpres legisse videtur , nec ad sensum refert.
[] [A] S c r i p t u m i n c o r d i b u s. Scriptum nomen est Graecis, non participium, , quasi dicas: scripticium, vt opponatur illi quod vocant
iureconsulti, [B] ius non scriptum. [A] T e s t i m o n i u m i l l i s r e d d e n t e
e t c. , id est: simul testicante ipsorum conscientia. Nam illis apud Graecos non est; vt intelligas conscientiam illorum consentire cum iudicio Dei. C o g i t a t i o n u m a c c u s a n t i u m. Mire dormitauit
interpres, cum verso altero genitiuo Graeco in ablatiuum Latinum, , alterum relinqueret. Vertendum erat: cogitationibus inuicem accusantibus aut
etiam defendentibus. Atque ita recenset Hieronymus edisserens Ezechielis caput
decimumsextum. [B] Ad eundem modum legit Ambrosius interpres. Itidem Augustinus, cum alias frequenter, tum libro De ciuitate Dei vigesimo, cap. . [D] Quanquam aliter citat exponens sermonem Domini in monte habitum, si tamen codex
mendo vacat. [E] Solent enim scribae citationes veterum ad hanc vulgatam aeditionem emendare. [B] Nec secus legit interpres Origenis in hanc epistolam, quisquis is
fuit. [A] Qui nolunt interpretem vsquam errasse, et eum Spiritu Sancto suggerente
vertisse, vel vnum hunc locum, si possint, expediant. [B] Atqui huius vnius loci tam
insignis supinitas et oscitantia tam euidens satis argumento potest esse quantum illi
dendum sit in aliis. [D] De commoditate sermonis loquor, non de sententiis. Nec
Eiusmodi legem eiusmodi inter et Scriptum posuit A.

hi BE: hii A.
Scriptum iureconsulti inter
eiusmodi et Sed factores posuit

A.
quasi BE: quasi si A.
Ezechielis BE: Eechielis A.
Sed factores legis Nov. Test. A: sed qui

legem opere seruant; BE: sed qui legem
factis exprimunt.
Sed factores legem In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains
to Titelmans that the translation factor legis
for is not good Latin and must
be understood by someone who only speaks
Latin as an author of a law, in the same sense
as Pater dicitur coeli et terrae. Cf.
ASD VI, , p. , n.l. 2.
Eiusmodi legem NT : . Vg.: eiusmodi legem non habentes; Nov.
Test.: eae (hi A) legem non habentes.
Eiusmodi eiusmodi Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Non Graece eiusmodi, sed hi, .

Scriptum in cordibus Both the Vg. and Nov.
Test.: Scriptum in cordibus suis.
Scriptum iureconsulti Inst. I, ii,
(Mommsen-Krger, , p. ): Constat autem
ius nostrum aut ex scripto aut ex non scripto,
vt apud Graecos: ,
.
Testimonium illis reddente etc. Vg.:
testimonium reddente illis conscientia ipsorum, Nov. Test.: attestante (testicante A)
illorum conscientia.
Testimonium iudicio Dei Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Non est
in Graeco illis; quod si esset, dicendum erat
sua; non ipsorum; verum pro illis ponendum est simul. Dicitur enim . Verum hoc non fuit, vt reor, interpretis
vitium.
testicante conscientia Cf. below,
n.l. ad Rom. , .
Cogitationum accusantium The translation
in Nov. Test.: cogitationibus accusantibus
defendentibus, is followed in the Clementina.
Cogitationum accusantium eruditis The reading cogitationum accusantium
aut etiam defendentium is generally to be
found in Vg. edd. from about , and also
in Fabers translation, f r. Cf. Plater-White,
p. , : Genitive absolute (instead of
abl. abs.) is common in the old Latin versions but very rare in the Vulgate. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. , criticized the
genitives cogitationum defendentium:
Illud fuit [sc. interpretis vitium], quod cum
incipiat transferre genitiuum Graecum per
ablatiuum, relinquit reliquos genitiuos contra
rationem linguae Latinae, cum fuerit dicendum: cogitationibus accusantibus, aut etiam
defendentibus. He was followed by Faber
Stapulensis, who translated: cogitationibus
accusantibus defendentibus (f r)
and included this reading in his commentary (f v). Er. also criticized the genitives in Soloecismi (ed. D, f Oo v, LB VI,
* v): Testimonium illis reddente conscientia ipsorum, et inter se inuicem cogitationum
accusantium aut defendentium, cum genitiuum Graecum absolute positum, verterit in
ablatiuum, reddente conscientia, quae supinitas erat alterum genitiuum relinquere, iratis
grammaticis omnibus? Stunica attacked this
passage in the Assertio, f D v- r, quoting from Er.s remark: Nam cum genitiuum
inquit graecum absolute positum verterit in
ablatiuum reddente conscientia, quae supinitas erat alterum genitiuum relinquere, iratis
grammaticis omnibus? Haec autem a suo
Valla est Erasmus mutuatus. Ait enim Valla
fuisse interpretis vitium quod cum incipiat
transferre genitiuum graecum per ablatiuum,
relinquit reliquos genitiuos contra rationem
linguae latine, cum fuerit dicendum cogitationibus accusantibus, aut etiam defendentibus. Sed hunc locum quis non videt a
librariis esse deprauatum? Cum praesertim
translatio illa antiqua quam sequitur Ambrosius [see below p. , n.l. ] sic habeat,
et inter se cogitationibus in uicem accusan-
tibus, aut etiam defendentibus. Er.s response

in Epist. apolog. adv. Stun. , LB IX, C
D reads: Huius soloecismi culpam reiicit
in scribas, cum nullum proferat codicem
syncerioris scripturae. Nam quod ait Ambrosium sequutum veterem translationem, manifesto falsum est. Hieronymus alicubi legit:
cogitationibus, sed nec ille sequitur hanc
editionem, licet minus ab illa variet quam
Ambrosius. Cf. Rummel, God and Solecism.
In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX,
B, C, C, EF and CD,
Er. responds to Sutors objection to his criticism of the Vg. translation, referring to the
translation by Jerome in Comm. in Ez. V,
, , CCSL , p. : Inter se cogitationibus accusantibus siue defendentibus.
Cf. Hier. Comm. in Is. XVIII, , ,
CCSL A, p. : Inuicem cogitationibus
accusantibus et defendentibus, and Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , DA
(= Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, ,
p. sq.): Dicit altercationes cogitationum
esse, cum quid faciendum vel non faciendum
diuturna deliberatione decernimus, et secundum hoc nos in die Domini iudicandos; quia
bonum malumue non ignorasse probamur
(Pelagius: conuincimur). Siue conscientia,
et cogitationes nostrae erunt in die iudicii
ante oculos nostros, tamquam quaedam historiae cognoscendae; aut ipsae nos accusabunt
aut etiam excusabunt, sicut scriptum est [Ps.
(Vg), ]: Arguam te, et statuam eam
contra faciem tuam., and the Glossa Ordinaria, which reads in an interlinear gloss vel
bus above both accusantium and defendentium, but does not above cogitationum.
In response to Sutors assertion that it was
Jerome who had corrected or emendated the
Vg. translation of the NT [see above in this
note], he asked why Jerome had avoided this
solecism in his later writings. The immediate cause to respond in must have
been Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DE, Er. rst discusses Titelmanss objection that he ascribed oscitancy
and solecism to the deceased translator of the
Vg., who would have written inspired by the
Holy Spirit, and Titelmans conclusion that, if
one commits solecism, one is neither inspired
by the Holy Spirit nor the Evangelists. Er.
answers that there is a dierence in appreciation between the Evangelists and this translator, who is unknown to everyone and could
have been a heathen. Next he responds to

lb
est necesse, vt Spiritui Sancto tribuamus omnia. [E] Quidam hos ge|nitiuos cogitationum referre conantur ad vocem quae praecessit, conscientia, conscientia cogitationum. Verum id perquam durum est. Mea sententia non potest melius excusari
interpres quam si dicamus tum temporis vulgus ad imitationem Graecorum ita
solere loqui, cui nauabat hanc operam potius quam eruditis.
[] [A] S i a u t e m. Verior et antiquior apud Graecos scriptura est id
est ecce, non , id est si vero. Alioqui non satis cohaeret ordo cum eo
quod sequitur, Qui ergo alium doces. Quanquam Ambrosius legit , si modo
libri non fallunt, tum Origenes et Theophylactus. Neque quod ad sensum attinet,
quicquam est incommodi, nisi quod, [B] vt modo dixi, [A] duriuscule cohaerent
quae sequuntur, Qui igitur doces alium etc. Quanquam hoc quoque neque nouum
est in Paulo, et alioqui tolerabile.
[] P r o b a s v t i l i o r a. , id est eximia siue egregia. Interpres
legisse videtur , id est vtilia siue conducibilia. Demiror autem cur
Theophylactus voluerit interpretari pro , nisi forte loquuntur
Graeci more Latinorum, vt dicant interesse cuiuspiam quod ad rem illius pertineat.
Caeterum probas hoc loco est , hoc est comprobas, quod est iudicio ac
velut exploratum approbare. I n s t r u c t u s p e r l e g e m. Graece est , id est eruditus siue initiatus et institutus. Est autem verbum Paulo peculiare,
quod videtur esse dictum a voce qua olim mysteria tradebantur, quae nefas erat libris
committere. Eodem vsus est huius discipulus Lucas in praefatione Euangeliorum,
[B] vt illic indicatum est.
[] [A] M a g i s t r u m i n f a n t i u m. . , vt iam aliquot admonuimus locis, cum ad aetatem refertur, signicat infantem, cum ad animum, signicat parum eruditum, parum ingenio et vsu rerum callentem. [B] Hic
[A] tempestiuius erat stultorum, [C] insipientium [A] aut puerorum. Quis enim
docet infantes? [D] Paruulorum erat tolerabilius, vt saepe vertit alias. [A] Nam hoc
loco non est magister qui regat, sed , hoc est qui doceat. Porro quod

Titelmans suggestion that the genitives cogitationum, accusantium aut defendentium
are related to conscientia (Collat. , f
v: Potest enim Graecus genitiuus posterior
, logismon, id est cogitationum accusantium aut defendentium, referri ad priorem genitiuum , synidiseos, qui
est ablatiuo versus conscientia; vt coniunctio
copulatiua et coniungeret inter duos genituuos, ipsorum et cogitationum. Quanquam
fateor ingenue, Cyprianum, Hieronymum et
Ambrosium per ablatiuum legere: Cogitationibus aut etiam defendentibus verso, etiam
. genitiuo in ablatiuum sine priore repeti-

tione.). Er. acknowledges that this is pointed
to in the Glossa Ordinaria (see above in this
note), but remarks that , and
block this solution. Cf. Drysdall, p. .
Hieromymus See the previous note.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s ed., p.
: Et inter se cogitationibus inuicem accusantibus, aut etiam defendentibus, just like in
Comm. in Rom. , , , CSEL , , pp.
and .
Augustinus Civ. XX, , CCSL ,
p. sq.: Cogitationibus, inquit, accusantibus vel etiam excusantibus, De serm. Dom.
II, , , CCSL , p. : inter se inuicem
cogitationum accusantium aut etiam excusantium. Cf. Enarr. in Ps. , : Et cogitationum accusantium seu defendentium, and
in Ps. , : cogitationibus accusantibus seu
defendentibus, CCSL , pp. and ,
respectively.
Solent See introd., b.
Solent emendare See introd., .
interpres Origenis Orig. Comm. in Rom.
II, , Migne PG , A: inter se inuicem
cogitationibus accusantibus. For the identity
of the translator, see introd., .
supinitas weakness (Souter, Glossary,
s.v.); idleness (Hoven, s.v. who refers to Ep.
, l. ).
oscitantia empty conceit, vanity (Souter,
Glossary, s.v.); negligence, nonchalance
(Hoven, s.v., referring to, among other works,
Er. Enarrat. in Ps. , ASD V, , p. , l. ).
Quidam Sc. Titelmans. See above, n.ll.
ad Rom. , .
solere See introd., b.
Si autem Nov. Test.: Ecce. Faber, f r:
Vide.
Si autem tolerabile Stunica and
Titelmans did not agree with Er.s preference
for , as is apparent from Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll. , and
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, EF. In
both works Er. argues in favour of the reading
. This reading is, I believe, a consequence
of iotacism. Whereas the imp. aor. is , the
form is used in Attic as in the adverbial
meaning of ecce, See, Behold. Herodianus Technicus, Reliquiae, ed. A. Lentz,
Leipzig, , vol. , p. , and BlassDebrunner, p. , 62, who refer to Gal.
, : . Just as Er. observes in
l. (Alioqui non satis cohaeret ordo),
Blass-Debrunner, p. 15, 2, point to
the anacoluth in this passage. They remark
that an anacoluth can be caused by a faulty
tradition and that instead of could
remove this anacoluth.
Qui ergo alium doces The reading of Vg.,
whereas Qui igitur doces alium in l. is
that in Nov. Test.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. , and Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and : Si autem Referring
to Ambrosiaster Er. quotes from the NT text
not only here, but also ad Rom. , (p. ,
l. ), , (p. , l. ) and , (p. ,
ll. ). This does not imply that he
suggests that Ambrosiaster knew Greek; the
Greek quotations are not to be found in his
ed. of this Commentary. But he ascribed it to

St. Ambrose, who did know Greek.
Origenes Comm. in Rom. II, , Migne PG
, C: Si autem
Migne PG , C:

duriuscule Hoven oers two meanings,
quite hard and quite badly, and mentions
for the rst meaning one other place in Ep.
, l. . See also introd., .
Probas vtiliora Nov. Test.: probas eximia.
Probas vtiliora Translation of
. In RSV is translated
as what is excellent, in the Dutch Nieuwe
Bijbelvertaling (Heerenveen ) as waar
het op aan komt (what is essential, vital).
Cf. ASD VI, , p. , n. 3: the Greek
expression refers to those things which are
dierent or of particular importance.
Migne PG , A:
, .
Instructus per legem Nov. Test.: institutus
ex lege.
indicatum est In NT
forms of are to be found in works
of Luke and Paul (Lc. , , Act. , ; ,
and , Cor. , and Gal. , ).
In Annot. in Lc. , , ASD VI, , p. ,
ll. , Er. species mysteria as dei
christianae mysteria. In . Cor. , the
Vg. reads instruam, Nov. Test. instituam;
in Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
l. sq., Er. prefers erudiam, a word which
he says Paul and Luke like to use and which
he explains as viua voce instruere ac docere.
There he also speaks about the dei nostrae
mysteria. In Annot. in Gal. , , ASD VI,
p. , l. sq., he explains catechizare as
tradere mysteria religionis christianae. Cf.
ThDNT, , pp. .
Magistrum infantium Nov. Test. A: doctorem stultorum; BE: doctorem imperitorum.
aliquot locis See Annot. in Mt. ,
and , , and Lc. , , ASD VI, ,
p. , l. sqq., p. , l. sqq. and
p. , l. sqq.
Paruulorum alias Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. , col. : Ego maluissem dicere
paruulorum, quemadmodum saepe transfertur .
Nam doceat Cf. ASD VI, , p. ,
n. 1.
lb
mox praecessit , anceps est nomen, commune tum ei qui instituit pueros,
tum ei qui castigat et corrigit errantes. [B] Apparet hic Paulum tacite alludere ad
locum qui est apud Esaiam, cap. ., Vbi est scriba? Vbi legis verba ponderans? Vbi
doctor paruulorum? [A] H a b e n t e m f o r m a m. , id est formationem,
quasi dicas: instituendi formandique rationem, quam aliis praescribat; vt sunt
et hodie qui proteantur se posse formare conscientias singulorum. [B] Itidem
Iudaei sibi placebant, quod proselytis veluti stupidis formam vitae praescriberent. In
hanc sententiam enarrat et Theophylactus, sed illud adiiciens, fuisse qui
hoc loco interpretarentur non formam, sed mentitam et adumbratam imaginem
iustitiae, cum ita praeciperent: Ne tetigeris, ne gustaueris, ne contrectaueris.
[] I n h o n o r a s. , id est: dehonestas siue ignominia acis.
[] B l a s p h e m a t u r. Graecis vox est , quod Latine vertas licet:
male audit siue maledictis acitur. Testimonium quod adducit Paulus, Origenes
refert ad Esaiam, apud quem legis cap. .: quoniam ablatus est populus meus
gratis? Dominatores eius inique agunt, dicit Dominus, et iugiter tota die nomen
meum blasphematur. Porro haec duo verba, in gentibus, addita sunt ex aeditione
Septuaginta, qua Paulus hoc loco videtur abu|sus. Alioqui veritas Hebraica habet:
et iugiter tota die nomen meum blasphematur. Diuus Hieronymus [B] locum hunc
apud Esaiam edisserens [A] indicat et ad Ezechiel referri posse, apud quem legis
cap. .: Et ingressi sunt ad gentes ad quas introierunt; et polluerunt nomen sanctum
meum, cum diceretur de eis: Populus Domini iste est, et polluerunt nomen sanctum
meum. Caeterum quid sibi voluerit hoc loco Lyranus, viderit ipse. Consentit
enim nostra aeditio cum Septuaginta et Hebraica veritate. Nec hoc sane loco
vllum discrimen est, si qua des habenda est vulgatis exemplaribus. Iam vero
de Lyrano minus admiror. At Aquinas, longe diligentior, hoc loco nescio qua de
causa duplicem inducit lectionem; cuius equidem verba non grauabor asscribere,
quo facilius sit lectori super hac re vel iudicare vel inquirere. Cum enim citasset
locum qui est apud Esaiam, Dominatores eius inique agunt, et iugiter tota die
nomen meum blasphematur, subiicit ex Hieronymo nimirum alterum testimonium
his quidem verbis: Et Ezechielis . secundum aliam literam, vbi nostra sic habet:
Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen sanctum meum, quod
polluistis in gentibus. Hactenus Aquinas. Quaeso, quae nam est alia lectio, siue
vt ipsi vocant, litera, quae dissideat ab altera? Excute, disquire, nihil huiusmodi
reperies. Proinde coniicio Thomam alio properantem haec non hausisse ex ipsis
singulorum contrectaueris E: singulorum. Nam his (hiis A) verbis delectantur

quidam non theologi, sed mataeologi AD.
quod D E: quo B C.
Graecis BE: Graeci A.
habet: et iugiter BE: sic habet. !
! !" k et iugiter A.
Ezechiel BE: Eechiel A.

quas CE: quos A B.
exemplaribus. Iam vero BE: exemplaribus. Quandoquidem apud Hebraeos ita legimus: e"l( e # &i
l & &$ !EJ Quae si quis
ad verbum magis quam eleganter reddi postulat, ad hunc habent modum, et ingressi
sunt ad gentes ad quas ingressi illic, et polluerunt illud nomen sanctum meum, dum
diceretur eis populus domini ille, Iam vero A.

Ezechielis BE: Eechielis A.
mox In the sense of paulo ante.

praecessit In v. a.
Esaiam Is. , (litteratus; Wordsworth-White mention scriba in their app.
crit.). Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, ,
p. , ll. .
Habentem formam The reading of both the
Vg. and Nov. Test.
Theophylactus Theophyl. Expos. in Rom.
, , Migne PG , BC:
, , , , , ,
, ,
, .
, , , . Persona, f
v: is enim nominibus illi se et duces,
et aliorum lumen, et eruditores protebantur,
gentiles vero proselitos in tenebris degentes,
insipientes, et stolidos dictitabant singuli
itaque praeceptores in discipulorum mentibus
gurant boni cognitionem et veritatem
Nonnulli vero formam accipiunt pro mentita aliqua et simulata cognitionis imagine,
subinde dicit: nondum Iudee veram aliquam
es Dei notionem, religionem, pietatemue assecutus, sed fucatam potius adumbratamque
tenes.
Ne tetigeris contrectaueris Quoted from
Col. , , in Nov. Test.: Ne tetigeris, ne gustaris, neque contrectaris (in Vg.: Ne tetigeritis, neque gustaueritis, neque contrectaueritis).
Inhonoras Nov. Test.: dehonestas.
Blasphematur Nov. Test.: male audit.
Origenes In Comm. in Rom. II, , Migne
PG , DA, Orig., after quoting
the passage of vv. , which ends with
Nomen enim Dei per vos blasphematur inter
gentes, remarks that in his commentaries on
the prophets he has observed that the person
who speaks and those to whom the words are
directed, are changed, but does not include
the passage from Is. , : Et numquid mihi
est hic, dicit Dominus, quoniam blasphematur, from which Er. partly quotes in
l. sqq.
in gentibus Septuaginta LXX reads
in Is. , :
. Both the Vg.

and Nov. Test. read inter gentes; Weber and
Wordsworth-White mention in gentibus in
the app. crit., in Nestle12 the entire Latin v.
is put between brackets.
et iugiter blasphematur Is. , ; cf.
l. sq.
Hieronymus sanctum meum In
Comm. in Is. XIV, , , CCSL A,
p. , Jerome gives both the translation from
Hebrew: et iugiter tota die nomen meum
blasphematur, and that from LXX : Haec
dicit Dominus: Propter vos semper nomen
meum blasphematur in gentibus. In Comm.
in Ez. XI, , , CCSL , p. , he
oers the translation of Ez. , , which Er.
oers in ll. , but reads, just like
Vg.: et de terra eius egressi sunt, instead of
et polluerunt nomen sanctum meum. Cf.
LXX : ,
,
.
Lyranus Nicholas of Lyra, Postilla ad locum: Nomen enim Dei tota die. Per hoc
enim quod Iudaei coram Gentibus dicebant se esse populum peculiarem Dei per
legem sibi diuinitus datam, et transgrediebantur eam male viuendo, ex hoc dabant occasionem Gentibus blasphemandi Deum, qui
sibi elegerat talem populum; et sic peccatum
eorum aggrauabatur. Secundo propter scandalum, sicut scriptum est Ezech. xxxvj., vt
dictum est; hoc tamen est secundum translationem LXX, vbi translatio nostra habet:
Ingressi sunt ad Gentes et polluerunt nomen
meum. Et est eadem sententia.
Iam vero admiror One of the
remarks which show that Er. was critical of
his commentaries. Cf. ASD VI, , p. , n.
.
Aquinas Aquinas In Super Rom.
lect. cap. , , n. , Cai, , p. , Thomas,
after quoting: Dominatores blasphematur (ll. ) from Is. , adds
the passage of ll. : et Ezechielis
gentibus (Ez. xxxvi, instead of
Ezechielis .; ego is missing).
lectio, siue vt ipsi vocant, litera Alii
refers to Thomas; see the quotation in ll.
.
annotationes in romanos ,,
fontibus, sed ex aliorum collectaneis. Sunt enim apud Ezechielem in eodem capite
duo loca in consimilem sententiam. Prior est quem nos modo citauimus, in quo
nulla pugna est inter Hebraeam veritatem et aeditionem Septuaginta. Alter qui non
magno sequitur interuallo, repetens quod iam dictum erat, quem citat Aquinas,
Non propter vos ego faciam, domus Israel, sed propter nomen sanctum meum, quod
polluistis in gentibus ad quas intrastis. Ac ne hic quidem vlla discordia est inter
translationem Hieronymi et Septuaginta. [B] Quod si quis nobis didit, conferat
vtranque aeditionem coniunctam in operibus Hieronymi proxime aeditis Basileae.
[A] Iam vero quod Paulus admonuit Iudaeos, id multo magis cauendum est nobis
Christianis, quorum vita si nihil dierat ab ethnicorum vita nisi titulo christiani
nominis ac ceremoniis, caeteris in rebus par, aut etiam contaminatior, periculum
est, ne sanctissimum illud Christi nomen polluatur et contumeliis aciatur inter
inimicos dei, Iudaeos et Turcas, si conspiciant nos non minus abiecte seruire
libidini, nihilo moderatius inhiare lucris, non minus cupidos vindictae, non minus
timidos mortis et auidos vitae, non minus furiose belligerantes, tumultuantes,
digladiantes, quamlibet leuibus de causis. P e r v o s b l a s p h e m a t u r. Graece est
, id est propter vos, vt intelligas non instrumentum, sed causam.
[] N o n e n i m q u i i n m a n i f e s t o I u d a e u s. Hoc loco breuitatem
quam Graecis adferunt articuli praepositiui, nos, quo dilucidior esset sensus, complusculis verbis explanauimus, sed ita, vt ne tantulum quidem de sensibus immutaremus, in hunc modum: Non is qui manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est, nec ea quae
in manifesto sit carnis circuncisio, circuncisio est, sed qui in occulto Iudaeus [C] fuerit,
[B] is Iudaeus est. [A] Et circuncisio cordis [B] circuncisio est, quae spiritu constat, [A]
non litera.
EX CAPITE TERTIO
[] Q u i d e r g o a m p l i u s. Graece aliquando superuacaneum signicat, aliquando eximium, hoc est . Hic eximium pro excellentia accipitur.
Sequitur enim , id est: in quo excellit Iudaeus?
[] M u l t u m. . Sic et apud Graecos habetur per hypsilon. Quanquam
legendum videtur , et per duplex et , vt sit epitheton [B] huius nominis vtilitas, [A] . , primum, hic ordinem signicat sermonis, potius quam
praecipue. I l l i s e l o q u i a. Illis apud Graecos non est, sed interpres addidit
necessario , id est: crediti sunt eloquia, pro [B] eo [A] quod est: concredita siue commissa sunt illis eloquia Dei. [B] Sic enim Graeci loquuntur: [E]
fontibus, sed CE: fontibus, id quod pene
solus omnium recentiorum solet, sed A B.
Ezechielem BE: Eechielem A.
Alter qui D E: Altera quae AC.
Quod si quis Basileae BE: Quandoquidem hebraica ad hunc habent modum.
" ! !k T" a & "
!l! !E(w. Ea si
quis cupiat superstitiose verti, sonant ad hunc
ferme modum. Non propter vos ego faciens
domus Israel, sed nomini sancto meo quod
polluistis vos in gentibus ad quas ingressi estis
illic A.
dierat BE: dieret A.
abiecte BE: abiectae A.

circumcisio est, quae spiritu constat BE:
in spiritu A.
BE: l A.
E: ita AD.
crediti BE: credita A.
Prior est Septuaginta Sc. Ez. ,

, quoted above, ll. .
Alter intrastis Sc. Ez. , ,
quoted in ll. .
operibus Hieronymi Basileae Er. refers
to his edition of Jeromes Opera omnia, Basel
(Froben) .
Per vos blasphematur Nov. Test.: propter
vos male audit. Cf. Faber, f v: propter
vos blasphematur.
Non enim qui in manifesto Iudaeus V. sq.
reads in the Vg.: Non enim qui in manifesto, Iudaeus est; neque quae in manifesto,
in carne, est circumcisio; sed qui in abscondito, Iudaeus est; et circumcisio cordis in
spiritu, non littera; Nov. Test.: Non is qui
in manifesto Iudaeus sit, Iudaeus est: nec
ea quae in manifesto sit carnis circuncisio,
circuncisio est, sed qui in occulto Iudaeus
fuerit, [BE] is Iudaeus est; [AE] et circuncisio cordis [BE] circuncisio est, quae [A] in
[AE] spiritu [BE] constat, [AE] non litera.
Non enim litera In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, FA, Er. goes into
remarks by Titelmans about the lack of clearity in both the Greek and the Latin texts of
this v.
articuli praepositiui Dion. Thrax distinguished the article and the relative pronoun as
and :

, (Uhlig,
Gr. Gr. , , p. ). The translations articulus praepositiuus and articulus postpositiuus were used by Roman grammarians. Cf.
ASD VI, , p. , n.ll. .
nos litera See the previous note.
Quid ergo amplius Vg.: Quid ergo amplius
Iudaeo est; Nov. Test.: Quid igitur habet in
quo praecellat Iudaeus?
eximium In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB, Er. responds
to objections by Titelmans against the explanation eximium. Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
Multum Also the translation in Nov. Test.
The transliteration of as ita in A
D shows the inuence of iotacism, the shift
in pronunciation of , , , and to i:.
Cf. Annot. in Ioh. , , ASD VI, , p. ,
l. sqq.
Both in the Vg. and Nov. Test.:

primum.
Illis eloquia Vg.: credita sunt illis eloquia
Dei; Nov. Test.: illis commissa sunt oracula
(eloquia A) Dei.
Illis eloquia Demosthenis In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor., LB IX, B,
Er. points out that because the Vg. translation is not clear, Lyranus interpretatur quod
Iudaei dem habuerint eloquiis, cum Paulus
sentiat legem et prophetias traditas esse genti
Iudaicae. Cf. Loca obscura (ed. D, f Oo
r, LB VI, f r): Lyranus interpretatur,
quod Iudaei dem habuerint eloquiis, cum
sensus sit, illis esse commissa, siue concredita eloquia Dei, and the reading of B C,
quoted in the app. crit. ad ll. :
Lyranus sic accipere videtur, quasi eloquia
credita sint a Iudaeis, et in hoc nos praecellant. The reference to Nicholas of Lyra
regards the Postilla ad locum: Eloquia Dei.
In lege et prophetis quae in Deum dirigunt, et
ad susceptionem Christi disponunt Ratio
autem quare lex et prophetiae datae sunt singulariter populo Iudaico, haec est, quia Christus secundum carnem inde erat nasciturus,
propter quod prae aliis populis decens erat
ipsum pollere quadam speciali sanctitate, ad
quam inducunt lex et prophetae. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, BF, Er.
defends the use of commissa sunt and oracula.
grammaticam NT :
. Er. explains
the dierence between Greek and Latin constructions. In Greek certain verbs of which
the personal object is in the genitive or the
dative can form a personal passive, whereas
a possible non-personal object is maintained
in the accusative. Blass-Debrunner, p. ,
; cf. Khner-Gerth, , , p. , ,
Anm. , and Moulton, , Ch. , , p. .
In Latin this is only possible with certain
verbs, when both objects are rendered in the
accusative, but mostly another verb is substituted. Ernout-Thomas, p. , , where
doceor is called post-classical. Lewis-Short
mentions passive forms of docere connected
with acc. rei in Hor. Carm III, , and Serm.
I, , and Quint. Inst. IV, , , I, ,
and VI, , .
lb
, , id est: commissa mihi

est haec prouincia, delegata est mihi haec cognitio, quasi Graece dicas: [B] creditus
est hanc rem, et commissus sum hoc negocium; [E] quemadmodum Latini dicunt:
doctus sum grammaticam. [B] Porro quod nos legimus eloquia, Paulo est .
Philosophatur nonnihil in hoc verbo Origenes. Caeterum dixit oracula,
quod is populus seruabat oracula, aliis magis profutura quam ipsi, et tenebat non
intellecta. Sic enim Hesychius interpretatur: , , , ,
, id est: numinum re|sponsa, vaticinia, rumores, oracula. [E] Et in hunc
sensum frequenter repetitur apud Aristophanem in Equitibus. [B] Apud Latinos
eloquium pro eloquentia vsurpauit Iuuenalis: eloquium et famam Demosthenis.
[] [A] E u a c u a u i t. Graecis futuri temporis est, , id est: abolebit,
obliterabit, irrita reddet siue antiquabit, quo verbo frequenter vtitur diuus
Paulus. Interpres saepenumero vertit destruere, ociosum; inde ,
ociosum et superuacaneum reddere.
[] E s t a u t e m. Graecis est, sit siue at autem Deus verax. Fortassis
interpres verterat esto, [B] quemadmodum vertit interpres Theophylacti, falso
Athanasii inscripti hactenus; [A] positum est autem [E] pro ,
, id est declaretur, ostendatur. [B] Neque enim eri potest, vt Deus
verax non sit, sed nostra refert, vt talem esse intelligant homines. [E] Quanquam
potest esse , quemadmodum dicimus: Gloria tibi, Domine. [A]
A b s i t. Frequenter obuium apud Paulum; Graece est , id est: ne sit aut
ne contingat siue Deus auertat aut prohibeat. Est autem abominantis sermo. V t
i u s t i f i c e r i s i n s e r m o n i b u s. Testimonium est ex Psalmo quinquagesimo:
vt iusticeris. Et cum iudicaris apud Graecos verbum est passiuum,
[B] vel , vt alii legunt. [A] Caeterum Hebraeis ^h"" anceps est, vtrum
de iudicato Deo an de iudicante loquatur. Hieronymus videtur ita locum hunc
interpretari, vt intelligat Deum iudicatum, [D] sed dum iudicatur ab incredulis,
et ipsius declarari dem in promissis et illorum vanitatem in iudicando. [B] Sic est
omnis homo mendax, vel, quia praestare non potest quod pollicetur, quantum in ipso
est, vel quod mendax sit quisquis didit Dei promissis, cum ille nihil non praestet.
[] S i a u t e m i n i q u i t a s n o s t r a i u s t i t i a m D e i c o m m e n d a t.
, id est constituit, hoc est: stabilit ac conrmat fulcitque. Quanquam
et commendat recte vertit. Nam si Hesychio credimus, Graecis multa
declarat, , , , , id est: laudare, illustrare,
scripsi cum LB: E.

quemadmodum grammaticam E:
Lyranus sic accipere videtur, quasi eloquia
credita sint a Iudaeis, et in hoc nos praecellant
B C, om. D.
vertit BE: verti A.

ostendatur E: pro appareat
AD.
iusticeris. Et cum iudicaris BE: iusticeris Hebraice est c"! iustus appareas, et
in sequenti dictione k!z vincens aut vt alii
mundus appareas propter dagges punctum

insertum, vt sit iustum te constituas et victorem aut mundum. Et cum iudicaris A.
^h"" scripsi: ^h" AD, ^h"" E.
loquatur BE: loquantur A.
sed dum iudicando D E: Psalmus

sic habet ^""a k!z ^W"c"a A"!z !.
Si autem iniquitas E: Quod si iniustitia B
D.
Origenes Comm. in Rom. II, , Migne PG

, AA.
dixit Sc. Paulus.
is populus Sc. the Romans.
Hesychius Lexicon: . . (). . .
Aristophanem Equ. , , , etc.
Iuuenalis Iuv. , (ac instead of et).
Euacuauit Nov. Test.: faciet irritam.
Euacuauit In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, F, Er. responds to Titelmans, who
had defended the perfect euacuauit.
quo verbo Paulus In NT forms of
are used once in Lc. (, ) and
Hebr. and times in Pauls Epistles. Cf. ASD
VI, , p. , n. 5, and Annot. in Gal. , , LB
VI, D, ASD VI, , p. , ll. ,
and for euacuauit also Annot. in . Cor. ,
, ASD VI, , p. , l. sq., and p. ,
n.l. .
Interpres reddere Cf. ASD VI, ,
p. , n. 5.
Est autem Vg.: Est autem Deus verax;
Nov. Test. A: Sit vero Deus verax; BE: Imo
sit Deus verax. Cf. Loca manifeste deprauata,
LB VI, * r: Est pro esto.
Est autem Domine In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, AB, Er. defends
the subjunctive mood against Titelmans, who
had defended the indicative with the argument that in Ps. (Vg.), , est is pronounced before omnis homo mendax. Er.
responds that there the verb is missing, but if
it were there, it would be allowed to use the
Scripture in another way, especially when the
sense is the same.
interpres He who made the Vg. translation.
interpres Theophylacti Theophyl. Expos. in
Rom. , , Migne PG , C: .
Er. concludes this from Persona, who, f v,
after quoting v. from the Vg. (Est autem
Deus verax iudicaris), translates Theophyl.s explanation as: Est autem Deus verax,
id est manifestetur, ostendatur.
falso Athanasii inscripti See introd.,
.
Lampe oers the meanings
glorify, give glory to, praise and praise
God. In NT is not to be found,

nor .
Gloria tibi, Domine In the mass under
the Latin rite the reading of a pericope of
the Gospel is introduced by the priest with
the formula: Lectio sancti euangelii secundum Matthaeum/Marcum/Lucam/Ioannem
and the answer said by the acolyte on behalf
of those present: Gloria tibi, Domine.
Absit Also the translation in Nov. Test.
Absit Paulum Rom. , and ; , ; ,
and ; , and , and ; . Cor. ,
, and Gal. , ; , and , .
Vt iusticeris in sermonibus Equal to
Nov. Test.
Psalmo Ps. ( Vg.), .
cum iudicaris Equal to Nov. Test.
apud Graecos legunt The reading
was not exhibited by any of Ers usual
mss. (ASD VI, , p. , n. 3).
Hieronymus Comm. in Ps. , , CCSL ,
p. : Hunc locum diligentius in epistula
ad Romanos Paulus edisserit: quod Deus, cum
possit de nobis iudicis auctoritate decernere,
se nobiscum velit iudicari, vt magis iustitia
appareat iudicantis.
omnis homo mendax Both the Vg. and Nov.
Test. read: omnis autem homo mendax.
Si autem commendat Vg.: Si
autem iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, quid dicemus? Nov. Test.: Quod
si iniustitia nostra, Dei iustitiam commendat
(constituit A), quid dicemus?
iniquitas As apparent from Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun., ASD IX, , p. , ll.
, Stunica objected against the replacement
of iniquitas with iniustitia; Er. argued he
had wanted to render the charm of the repetition with iniustitia
iustitiam. In response to Stunicas remark
that commendat was not a bad translation
for , Er. observed that he had already
written this in the addition (see ll.
) and, referring to Origen in l. sq.:
Constituit autem dictum est pro stabilit ac
fulcit conrmatque. Cf. ASD IX, , p. ,
nn.ll. , and VI, , p. sq., nn. 2,4.
Hesychio Lexicon, s.v. .
conrmare, adiungere siue commendare. Origenes ipse paulo post edisserens

eum Pauli locum, Commendat autem charitatem suam Deus in nobis, indicat commendat idem pollere quod conrmat aut amabilem facit. N u n q u i d i n i q u u s
D e u s, q u i i r a m i n f e r t. Origenes hunc edisserens locum, siue mauis, Hieronymus [E] aut Runus, [B] ostendit in nonnullis Graecorum codicibus legi qui
infert iram aduersus hominem, nimirum vt pro id est: iuxta
hominem dicoscribatur id est aduersus hominem, omisso
verbo . [E] Alteram lectionem interpres, opinor, Origenis adiecit inueniri in
Latinorum exemplaribus, nonnullis etiam Graecorum. [B] Cum autem neutram
reiiciat lectionem, liberum erit cuique vtram malit sequi. [D] Certe Chrysostomus
ac Theophylactus legunt simul et interpretantur: , id est: iuxta
sensum humanum loquor respondens pro Deo, quum illius iudicia sint inscrutabilia. [E] Hactenus imposuit mihi titulus et peroratio Commentariorum Origenis in epistolam ad Romanos, vt crederem eos ab Hieronymo versos, tametsi
de phrasi dubitabam nonnihil, quae tamen hic mihi visa est purior quam in caeteris versionibus est Runi. Magis autem oendebant admixta multa, quae partim a Graeco scriptore Romani sermonis ignaro dici non poterant, partim ex diametro pugnant cum Origenis dogmatibus. Hieronymus autem in vertendo religiosior est quam Runus, qui non solum permittit sibi de suo sententias aliquot intertexere, verum etiam totos libros praetermittit et pro his suos supponit.
Vnde propemodum pedibus eo in sententiam eorum qui putant hanc versionem
esse Runi. Nam titulum probabile est a scriba immutatum, quo librum redderet vendibiliorem, gratiosi nominis lenocinio. Eiusdem articio in peroratione bis
Runi nomen mutatum est in nomen Hieronymi. Caeterum relictum est quod
Graecorum codicibus E: Graecorum simul
et Latinorum codicibus BD.
Origenes facit Orig. discusses this
passage in Comm. in Rom. III, , Migne PG
, CB. The passage Commendat
facit, in which Rom. , is quoted, refers
to Orig. Comm. in Rom. IV, , ad Rom.
, , col. A: Commendat ergo suam
charitatem Deus in nobis. Hic commendat
vel conrmat intelligitur vel amabilem facit
pro beneciis. Cf. ASD VI, , p. sq., n. 4.
Nunquid iram infert The Clementina reads Numquid iniquus est Deus, qui
infert iram? Nov. Test.: Num iniustus Deus,
qui inducat (inducit A) iram?
Origenes sequi Orig. Comm. in
Rom. III, , Migne PG , DB: Sciendum sane est, quod in quibusdam etiam
Graecis exemplaribus sic inuenitur: Nunquid iniquus Deus, qui infert iram aduersum
homines? Et magis secundum hunc sensum
videbuntur quae diximus conuenire. Secun-
dum hoc vero quod in Latinis exemplaribus et

nonnullis Graecorum inuenimus: Nunquid
iniquus Deus, qui infert iram? Secundum
hominem dic. [dico Heither, p. , l. ]
Absit. Haec de eo quod dictum est: Nunquid iniquus Deus qui infert iram, vel aduersum homines, vt in quibusdam exemplaribus
legi diximus, vel, vt nos habemus, secundum
hominem dico. Merlinus also reads, f
v: aduersum homines. The reading is not to be found in the text nor in
the app. crit. of modern editions of NT.
Hieronymus aut Runus and Alteram
lectionem Graecorum See introd., , s.v.
Origenes, and below, the additions in Annot.
in Rom. , .
PG , :
; . , ,

, .
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , A:
, , , , , . ,
, ,
.
Hactenus autoris In this
addition for the rst time Erasmus substantiates clearly his supposition that Runus
should be the translator. See introd., , s.v.
Origenes. From he had already hinted
openly at Runus in Annot. in Rom. , ,
below, ll. .
quae poterant Er. criticizes such a
passage in Orig. Comm. in Rom. I, , Migne
PG , CB, in Annot. in Rom. , ,
ll. .
1 partim dogmatibus Runus was
born c. . After his study in Rome and
a stay in a monastery in Aquileia, he went
to Egypt in order to become acquainted
with monastic life there. In he went to
Jerusalem, where he lived on the Mount of
Olives from . Because Jerome had taken
up his abode in Bethlehem, they developed
an intensive contact. When c. they were
asked a declaration against Origen, Jerome
agreed, but Runus refused. So they drifted
apart from each other. After he returned to
Italy in , he made a lot of translations,
among other authors from Origen. He was
open about eliminating or softening heretical
passages in these works. In Jerome
wrote three works in which he reproached
Runus for having argued in favour of Origens orthodoxy in his free translation of Origens De principiis ( ). See Bardenhewer, pp. , Quasten, , pp.
, and CWE , p. sq.
2 ex diametro This is not to be found
in Latin in Antiquity. Cf. Adag. (Ex
diametro), ASD II, , p. , l. sq.:
, i.e. Ex diametro. De vehementer
inter se pugnantibus olim dicebatur. Reference is made there to, among others, Lucian,
Catapl. .
religiosior more scrupulous, more
conscientious.
Runus supponit In his Praefatio

to Origens Comm. in Rom., Migne PG ,
sq., Runus himself points out that translating Origens works is dicult, that codices
have been interpolated, quite a lot of volumes
are lost, and he himself has abbreviated the
books in Greek because of their size to .
pedibus eo in sententiam Cf. Adag.
(Pedibus in sententiam discedere), ASD II,
, p. sq., ll. .
titulum Hieronymi In Migne PG
, and CB, respectively,
the title of the work reads: Runi presbyteri ad Heraclium Praefatio in Explanationem Origenis super Epistolam Pauli ad
Romanos, and the Peroratio has the heading: Runi presbyteri ad Heraclium Peroratio in Explanationem Origenis super Epistolam ad Romanos. In the text of the Peroratio
Runi is to be found twice, but the notes
and in coll. and mention that
in these two places Runus was written in
the mss., but was changed into Hieronymi
in the edd. In Merlinus ed., f r, the
heading begins as Peroratio translatoris and
the text includes Hieronymi twice. Another
example of the practice to ascribe a work to a
famous author is the translation of Theophylactus commentary on the Pauline Epistles,
which Christophorus de Persona published in
Rome in , ascribing this commentary to
Athanasius. Cf. introd., .
Caeterum inscriptum In the Peroratio, Migne PG , : Post hoc
sane vocat nos opus, quod olim quidem iniunctum est, sed nunc a beato Gaudentio episcopo vehementius perurgetur, Clementis scilicet Romani episcopi, apostolorum comitis ac
successoris, de Recognitione libri, vt in Latinum vertantur. This passage refers to the
Recognitiones, a Greek work which was written
c. and ascribed to Clement of Rome (end
st c.) It was translated by Runus after his
move to Aquileia in , who dedicated it to
Gaudentius (who had become Bishop of Brescia in ). The ed. princeps of this and other
works ascribed to this Clement was published
by Faber Stapulensis with Joannes Parvus in
Paris in . Below, in Annot. in Rom. ,
, Er. also comments on false ascriptions to
celebrities and names Clement as an example. Cf. Quasten, , pp. and , p. ,
CWE , p. sq., nn. , and ASD VI,
, p. , n.l. .
lb
prodat fucum. Ait enim sese a Gaudentio vrgeri, vt Clementem, quem vertere instituerat, absoluat. Constat autem Clementem a Runo versum et Gaudentio inscriptum. Runus apud multos audiebat Origenista, eoque monet in peroratione, vt
omisso nomine interpretis scriba ponat nomen autoris.
| [] [A] I u d i c a b i t D e u s h u n c m u n d u m. , id est mundum,
non hunc mundum, quasi sit alius mundus, nisi quod articulus additus aliquoties
facit, vt res certa designetur.
[] S i c u t b l a s p h e m a m u r. Vsus est Graeca voce , id est:
male audimus siue male de nobis loquuntur homines. F a c i a m u s m a l a. Non
inepte omisit , quod alias solet libenter addere, cum alioqui nihil sit opus.
[] P r a e c e l l i m u s e o s. . Eos apud Graecos non additur, sed
tantum est praestamus siue praecellimus. Siquidem Graeci distinctionem subiiciunt
his verbis, Quid igitur? Alioqui legi coniunctim poterat In quo igitur praecellimus?
C a u s a t i s u m u s. , id est: ante causam reddidimus. E t o m n e s
s u b p e c c a t o. Et coniunctio redundat.
[] Q u i a n o n e s t i u s t u s. , Quia, redundat; quod erat omittendum
hoc sane loco, quemadmodum paulo ante fecit. I u s t u s q u i s q u a m. ,
id est: ne vnus quidem.
[] R e q u i r e n s. , id est qui exquirat. Nam requirimus non quod
vestigamus, sed quod abesse dolemus: requirimus in amico dem.
[] M a l e d i c t i o n e. , id est deuotione, execratione siue imprecatione. Caeterum illud obiter admonitum lectorem volo, testimonium hoc quod
Paulus de Veteri sumpsit Instrumento, variis ex locis esse contextum atque, vt ita
dicam, consarcinatum. Nam [B] prima pars sumpta est de Psalmo ., sed ita,
vt sententiam magis quam verba reddiderit apostolus. Proximi [A] duo versus,
Sepulchrum patens est guttur eorum, linguis suis dolose agebant, quinti Psalmi sunt.
Illud autem quod sequitur, Venenum aspidum sub labiis eorum, centesimi xxxix.
Psalmi est. Rursum quod annectitur, Quorum os maledictione et amaritudine plenum est, e nono Psalmo desumptum est. Porro tres qui sequuntur versiculi, Veloces
versum E c : versus E.
Iudicabit designetur inter
sermo and Vt iusticeris posuit A.
BE: A.
prodat fucum Cf. Adag. (Fucum facere), ASD II, , p. sq., ll. .
audiebat he was called (OLD).
Origenista See above, n.ll. ad
Rom. , . This nickname is not mentioned
in Migne PL in works written before Er.s age.
Lampe mentions in Methodius
of Olympus ( c. ), De resurrectione mortuorum, Migne PG , B.
eoque monet autoris Orig. Comm.
in Rom., Peroratio, Migne PG , :
mala E: male AD.

Causati E: Praecausati AD.
BE: A.
duo versus BE: duo primi versus A.
Aiunt enim mihi: In his quae scribis, quoniam plurima in eis tui operis habentur, da
titulum nominis tui, et scribe: Runi, verbi
gratia, in Epistolam ad Romanos Explanationum libri Verum ego, qui plus conscientiae meae quam nomini defero, etiam si
addere aliqua videor et explere quae desunt
aut breuiare quae longa sunt, furari tamen titulum eius qui fundamenta operis iecit et construendi aedicii materiam praebuit, rectum
non puto.
Iudicabit Deus hunc mundum Nov. Test.:
iudicabit Deus mundum.
Iudicabit designetur It is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
B, that Titelmans objected to Er.s criticism of the Vg. reading. Er. argues that he
excused the Vg. translation of the Greek article
as a demonstrative pronoun, though the Vg. is
not consequent in this respect. But he omitted the demonstrative pronoun for fear that
philosophers would suspect that there were
other worlds equal to ours.
Sicut blasphemamur Nov. Test.: quemadmodum de nobis male loquuntur.
Sicut homines Er. avoided using a
word which is not classical Latin, but belongs
to the idiom of the Church. Cf. Mohrmann,
tudes, , pp. , and . According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BC,
Titelmans had claimed that Er. had done the
translation of this and other passages on his
advice.
male audimus we have a bad name, we
are ill spoken of (OLD).
Faciamus mala The same reading in Nov.
Test.
Non inepte opus Er. refers to the
frequent use of quia in Vg. at the beginning
of passages in direct discourse as translation of
Greek . Cf. Annot. in Rom. , , ll.
.
Praecellimus eos The same text in Nov. Test.
distinctionem punctuation.
Quid igitur The translation in Nov. Test.
Vg.: Quid ergo.
Causati sumus Nov. Test. A: ante causas
reddidimus; BE: ante causis redditis ostendimus.
Causati sumus reddidimus Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Graece
est praecausati, quod ego transferrem: supra
diximus enim causam, .
Et omnes sub peccato Vg.: et Graecos
omnes sub peccato esse; Nov. Test.: et Graecos omnes peccato esse obnoxios.
Et coniunctio redundat The added conjunction is to be found in the Froben edition, but it is not in the Strassburg ed. and the
Froben ed. of or the Vulgate column or the earlier Vulgate copies. ASD VI, ,
p. , n. 6.
Quia non est iustus Nov. Test.: Non est
iustus.
, quia redundat fecit was
already used in classical Greek to introduce
not only indirect discourse, but also direct
discourse ( recitativum); this usage was also
recommended to the writers of NT by the use

of Hebrew !k and Aramaic !c (Moulton, ,
Ch. , , p. sq.). In direct discourse
is only rendered by punctuation in classical
Latin. In the case of indirect discourse, Er.
time and again expresses his preference for
quod over quia or quoniam. Er. discusses
this subject amply in Epist. apolog. adv. Stun.
, LB IX, BE. Cf. also below, Annot. in
Rom. , , ll. .
paulo ante This probably refers to Rom.,.
Iustus quisquam Nov. Test.: iustus, ne vnus
quidem. Cf. Faber, f v: iustus nec vnus
quidem.
Requirens Vg.: non est requirens; Nov.
Test.: non est qui exquirat Deum.
Maledictione Nov. Test.: execratione.
Veteri Instrumento Er. prefers Vetus
and Nouum Instrumentum to Vetus and
Nouum Testamentum. He explains his objection to the use of the terms Vetus and
Nouum Testamentum in Annot. in Hebr. ,
, LB VI, EF, and defends the use of
Instrumentum in Ep. ( Aug. ),
ll. , and Resp. ad ep. Alb. Pii, LB IX,
BC. In this context the term instrumentum was also used by Nebrija, Thomas
More and Bud. More elaborate information
is given in ASD VI, , p. , n.l. . For Veteri see introd., a.
Nam prima apostolus Ps. (Vg.),
: Corrupti sunt, et abominabiles facti
sunt in studiis suis; non est qui faciat bonum,
non est vsque ad vnum. Dominus de caelo
prospexit super lios hominum, vt videat si
est intelligens, aut requirens Deum. Omnes
declinauerunt, simul inutiles facti sunt. Non
est qui faciat bonum, non est vsque ad vnum.
Sepulchrum agebant Ps. , (Vg.), but
also in Ps. (Vg.), .
Venenum eorum Ps. (Vg.), b.
Quorum plenum est Ps. (Vg.),
. See below, n.ll. . Er. refers to Ps.
(Vg.), a: Cuius maledictione os plenum est,
et amaritudine, et dolo.
Veloces cognouerunt etc. Rom. ,
. These vv. are freely borrowed from
LXX : .
, ,

, , translated by Jerome in Comm. in Is. XVI, , ,
CCSL A, p. , as: Opera enim eorum
opera iniquitatis et pedes eorum ad malitiam
and a reads in Vg.: Pedes eorum ad malum
currunt, et festinant, vt eundant sanguinem
lb
pedes eorum ad eundendum sanguinem: Contritio et infelicitas in viis eorum. Et viam

pacis non cognouerunt [B] etc., [A] ex Esaia decerpti sunt. Vltimus autem versiculus,
Non est timor Dei ante oculos eorum, in trigesimiquinti Psalmi principio est. Hos
octo versiculos intertexuit nescio quis Psalmo ., quod idoneum locum non
inueniret ad quem hoc Pauli referret testimonium, cum in Hebraicis codicibus non
habeantur. [B] Id indicauit Hieronymus, modo citatum Esaiae locum edisserens,
et [D] iterum [B] copiosius praeloquens in commentarium decimum sextum. [A]
Caeterum quae ex Esaia mutuatus est, habentur apud eum prophetam capite .
iuxta Hebraicam veritatem ad hunc modum: cogitationes eorum cogitationes inutiles,
vastitas et contritio in viis eorum. Viam pacis nescierunt, et non est iudicium in gressibus
eorum.
[] S u b d i t u s. . Quasi dicas: obnoxius et reus. Nam Graecis
et crimen signicat [B] et causam [A] et vindictam siue poenam, velut obligatus ad
poenam.
| [] C o g n i t i o p e c c a t i. . Elegantius ac signicantius erat agnitio.
[] E t e g e n t. Graece est , id est carent siue destituuntur; [E] ad
verbum sonat posteriorantur, quasi non assequentes quod optabant. [A] Et gloria
Graecis est, non gratia, [B] sicut legimus et in Latinis codicibus emendatioribus,
[A] . [D] Gloricatur enim Deus in hoc, quod ex sua bonitate seruat
humanum genus.
[] [A] I u s t i f i c a t i g r a t i s. . Participium est passiuum, sed
praesentis temporis; vnde nos vertimus: iusticantur autem, addita de meo coniunctiuncula, quo sensum redderem dilucidiorem.
[] [E] N u n c a u t e m s i n e l e g e i u s t i t i a e d e m. e. Augustinus contra Pelagium et Celest. de gratia Christi lib. ., cap. ., indicat distinctionem huius
sententiae; pronunciandum enim: Iustitia Dei sine lege, nunc manifestata est. Aliquid
esset quod dicit, si aduerbio praepositus fuisset articulus: . Id quoniam factum non est, intelligendum est iustitiam Dei promulgatam
esse omnibus absque praesidio legis profuturam. Quanquam ad sensum minimum
refert quomodo distinguas. Augustini verba subscribam: Quomodo ergo, inquit, sine
lege manifestata, si per legem testicata? Non ita sine lege manifestata, sed sine lege
iustitia; quae iustitia Dei est. Haec Augustinus. Scrupulus autem qui mouit Augustinum, nullius est momenti. Iustitia Dei per dem et gratiam manifestata est per
aduentum Christi, sed hoc futurum praedixerat lex.
[] [A] P e r r e d e m p t i o n e m. . Quae proprie est
redemptio captiui, persoluto pro capite illius precio, [B] quod Gallorum vulgus
appellat ranson. [D] . Et hic posita videtur pro ,
quae redemptio contingit per Christum Iesum; hoc enim repetit, vt rursus excludat
gloriam operum humanorum.
ranson E: rainson BD.
currunt. Veloces ad eundendum sanguinem
innoxium et cogitationes eorum, cogitationes
stultorum. Contritio et miseria in viis eorum
et viam pacis non cognouerunt. Is. ,
innocentem; cogitationes eorum cogitationes
inutiles, vastitas et contritio in viis eorum.
Viam pacis nescierunt, et non est iudicium in
gressibus eorum.
Non est eorum Rom. , , borrowed from Ps. (Vg.), b: non est timor
Dei ante oculos eius.
Hos octo habeantur The passage
quoted in Rom. , is not found in the
Hebrew text of Ps. . In the Vg. it is added
in Ps. , after vsque ad vnum.
Hieronymus For Comm. in Is. XVI, ,
, CCSL A, p. , see above, n.ll.
. In the Prologue to book XVI, pp.
, Jerome quotes Rom. , and comments in nearly the same wording as is to
be found in the passage from A in ll.
(Nam duo primo instrumento principio est). He believes that it was not Paul
who added passages to the quotation of Ps.
which are not found in the Hebrew original, but later authors. At the end of his note
he remarks that all Greek commentators to
the Psalms put a critical sign in the margin of
these vv. acknowledging that they are found
in Vg. but are not in the Hebrew original or
in LXX.
Caeterum in gressibus eorum See
above, n.ll. to this Annot.
Subditus Nov. Test.: obnoxius.
Subditus poenam In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains that
he had not disapproved subditus, but prefers
obnoxius.
Cognitiopeccati Nov.Test.:agnitiopeccati.
Et egent Vg.: et egent gloria Dei; Nov.
Test.: ac (et A) destituuntur gloria Dei.
Et egent genus In ASD VI, ,
p. , n. 3, Brown suggests that Er. borrows from Faber Stapulensis, who translated,
f r: egent gloria Dei, and commented
on f v: Vulgata aeditio: Et egent gratia
Dei. Legendum gloria; sunt enim et vetusti
codices qui habent gloria; et illud egent priuationem dicit, ac si dicamus et priuantur
gloria Dei. Er. devotes two notes to remarks
by Titelmans on this v. in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EA. In the rst
he writes: In Graecis codicibus nihil reperio
nisi gloria Dei. Porro quod quidam meminerunt de gratia, nihil mirum, cum Dei erga
nos gratuita benignitas detrahat nobis gloriam
operum et illius gloriam illustret. Nec ideo
protinus in contextu legendum quod additur

ab enarratoribus. So Quidam and enarratoribus probably refer to Faber. In the second
he defends his translation destituuntur.
Nunc autem sine lege iustitiae de m. e.
Remarkable inaccuracy. The Vg. reads: Nunc
autem sine lege iustitia Dei manifestata est,
testicata a lege et prophetis. Nov. Test.:
Nunc vero absque lege iustitia Dei manifestata (A: manifesta) est, dum comprobatur (A: comprobata) testimonio legis ac
prophetarum. NT : ,
.
Nunc autem lex In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, DE, Er. explains
he has used the circumscription for , because he had not yet found testicata in a passive sense and would prevent the
suspicion of a solecism. Actually it is to be
found in a passive sense in Cic. Att. I, ,
and Ov. Fast. IV, (Lewis-Short).
Augustinus Augustinus De gratia Dei et de peccato originali, I, , , CSEL
, p. : Nunc autem sine lege iustitia
Dei manifestata est, testicata per legem et
prophetas. Quomodo ergo sine lege manifestata, si per legem testicata? Non itaque
sine lege manifestata, sed sine lege iustitia,
quia iustitia Dei est, id est, quae nobis non ex
lege sit, sed ex Deo, non quae illo imperante
cognoscendo timeatur, sed quae illo donante
diligendo teneatur, vt et qui gloriatur, in
Domino glorietur.
Aliquid esset It would be relevant or
relative.
Per redemptionem The same reading in
Nov. Test.
ranson ranon (LB VI, E). In Annot.
in Mt. , , ASD VI, , p. , l. , Er.
spells: ransonam.
humanorum This digression is probably connected with Er.s
utterances about the problem of grace and
merits which had been brought up by Luther.
It appears from Supputat. error. in cens.
N. Bedae, LB IX, D, FA and
EF, that N. Beda objected to his view.
Afterwards this criticism was taken up by
the Paris Faculty of Theology, as is shown in
Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, AC,
FA and AD. Cf. ASD VI, ,
p. , l. sq. and p. , n.ll. .
Cf. above, n.ll. ad Rom.
, . can denote a personal activity (BlassDebrunner, p. , , ).
lb
[] [A] P r o p i c i a t o r e m. , id est propiciationem seu magis

propiciatorium, [B] vt, quod Origeni placet, respiciat ad propiciatorium Iudaeorum, Christi nostri typum, [D] quemadmodum et sanguinis meminit. Ad eundem
modum exponit Theophylactus et ante hunc Chrysostomus, [E] postremo et Augustinus libro De spiritu et litera, cap. . [A] Forte interpres masculino genere accipit
[] [A] , [E] sicuti . [B] P r o p t e r r e m i s s i o n e m.
Mirum quod exemplar secutus Ambrosius legat: Propter propositum praecedentium
delictorum. Nam Graeci habent, non , nisi forte mendosus est
codex Ambrosianus. Quanquam quod interpretans subiicit: Sciens Deus propositum
benignitatis suae, subindicat illum propositum legisse, non remissionem. [E] Eodem
modo legit Augustinus loco quem modo indicauimus.
[] [A] I n s u s t e n t a t i o n e. [B] [A] , id est: in patientia et
tolerantia.
[] V b i e s t e r g o. Est et tua addidit interpres. Nam Graece | [B] est: [A]
; Id est: Vbi igitur gloriatio? Atque ita sane absolutius est. [D]
Plurimum acrimoniae addunt orationi percontationes eiusmodi, praesertim re iam
argumentis euicta.
[] [A] A r b i t r a m u r e n i m. , reputamus siue colligimus
igitur. Nam Theophylactus interpretatur , velut hoc iam argumentando collegerit.
[] I m o e t g e n t i u m. Pro imo Graecis est , quod est armantis aduerbium, quasi dicas: nimirum et gentium.
[] Q u i i u s t i f i c a t. , iusticabit, futuri temporis. Respexit enim
ad eos qui adhuc essent in Iudaismo seu paganismo. [C] In codice diui Donatiani
scriptum erat iusticauit, b mutato in u consonans; qua quidem in re subinde
peccant scribae.
Forte D E: nisi forte AC.

Propiciatorem propiciatorium Vg.:
propitiationem; Nov. Test.: reconciliatorem.
Propiciatorem propiciatorium Cf.
Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Quidam codices habent propitiationem;
Graece est propitiatorium, . Faber
translates, f r: propiciatorium.
propitiatorium In Ex., Lv. and Nu. W&tk,
is interpreted in the last Dutch translation
of the Bible, the NBV, as being the equivalent of reconciliation (or atonement) sheet
(or seat). Moses received instruction from
God to place this plate or seat on the top of
the Ark of the Covenant. This sheet of pure
iusticat A CE: iusticet B.

paganismo D E: gentilitate AC.
gold had a golden cherub on each end (Ex. ,
sq.). In Ex., Lv. and Nu. the LXX oers the
translations or .
In the rst translation it is called the cover
of (re)conciliation, in the latter translation it
can be interpreted as means of (re)conciliation. Just as God ordered Moses to place the
W&tk on the Ark, He presented Christ as a
means of (re)conciliation by his blood, to be
received by faith (RSV ) i.e. the faith which
Jesus Christ oers,
. Cf. Rom. , :
[] . See ThDNT ,
pp. , where is regarded as
neuter.
Origeni Orig. writes in Comm. in Rom.
III, , Migne PG , AB: Et videtur propitiatorium hoc, de quo scriptum est
in Exodo, ad nullum nisi ad Saluatorem
Dominum retulisse, cum dicit quia hunc
posuit Deus propitiatorium per dem. And
in Comm. in Rom. III, , Migne PG ,
AB, he writes: Quia ergo Iesum
Christum proposuit Deus propitiatorium per
dem in sanguine eius, necessarium videtur requirere de diuinis legibus quae sit propitiatio quae per sanguinem at and, after
quoting from Lv. , , , and ,
concludes: Per sanguinem ergo repropitiat
sacerdos pro omni Synagoga, vt remittatur
eis.
typum Preguration. Er. refers to the
theory of typology, the science, or rather,
too often, the curious art, of discovering and
expounding in the records of persons and
events in the OT prophetical adumbrations
of the Person of Christ. Examples are persons like Adam (Rom. , ) and Melchizedek
(Hebr. , , ), and events like the giving of manna (Hebr. ), the water owing
from the smitten rock (. Cor. , ) and
this passage to Orig.s explanation of which
refers in l. sqq. ad Rom. , . See Encyclopaedia of Religion and Ethics, vol. , Edinburgh , pp. . Cf. ThDNT ,
pp. , for the NT pp. , where
on p. is explained that Paul uses in the meaning of an advance presentatation. (Hebr. , , ), and events like
the giving of manna (Hebr. ), the water
owing from the smitten rock (. Cor. ,
) and this passage to Orig.s explanation
of which refers in l. sqq. ad Rom. ,
.
meminit Probably Paul. See the textual
similarity rendered in the next note.
Migne PG , AB: , ,
.
, , , ,
, , .
Chrysostomus Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , also refers to the sacrices
in the OT in general terms.
Augustinus De spiritu et littera, ,
, CSEL , p. , reads propitiatorium

instead of propitiationem in Vg.
In ThDNT , p. , is regarded as neuter.
Propter remissionem The same translation
in Nov. Test.
Ambrosius remissionem In Er. ed.,
p. , Ambrosiaster quotes the Bible text as
in l. and oers the same explanation as in
l. sq. Cf. Comm. in Rom. , , CSEL ,
, , pp. and .
Eodem indicauimus Aug. De spiritu et littera, , , CSEL , p. .
In sustentatione Vg.: in sustentatione
Dei; Nov. Test. A: in patientia Dei; BE:
quae Deus tolerauit.
Vbi est ergo Vg.: Vbi est ergo gloriatio tua?. Nov. Test.: Vbi igitur gloriatio?. Weber mentions tua in app. crit.,
Wordsworth-White includes it in the text.
Vbi igitur gloriatio In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC, Er. explains why he
omitted tua but acknowledges that the presence of before is in favour of the
translator.
absolutius See introd., .
percontationes Almost equal to interrogationes. Cf. Quint. Inst. IX, , : Quid
enim tam commune quam interrogare vel
percontari? Nam vtroque vtimur indierenter, quamquam alterum noscendi, alterum
arguendi gratia videtur adhiberi.
Arbitramur enim Nov. Test.; Arbitramur
igitur. Cf. ASD VI, , p. , n. 1.
Theophylactus In Expos. in Rom. ,
, Migne PG , AB, the text of
v. is quoted as
, and
explained as: , .
Imo et gentium Nov. Test.: Certe et gentium.
Qui iusticat Nov. Test.: qui iusticabit.
Qui iusticat scribae Cf. Valla.
Annot., Garin, , p. , col. : Futuri temporis est, iusticabit, non praeteriti, iusticauit, . Faber also translates, f
v: iusticabit In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, CE, Er. explains his
translation by the consensus of the Greek
mss., though he likes the reading iusticat.
codice Donatiani See introd., .
[] [A] L e g e m e r g o d e s t r u i m u s? , id est irritam facimus siue abolemus, vt paulo superius ostendimus. Porro quod sequitur, l e g e m
s t a t u i m u s, dictum est pro fulcimus seu stabilimus et facere, vt stet
aliquid, alioqui vacillans. [D] Alioqui Latinis aliud sonat statuere, nimirum decernere.
[A]
EX CAPITE QVARTO
[] [B] Q u i d e r g o d i c e m u s i n u e n i s s e A b r a h a m p a t r e m n o s t r u m s e c u n d u m c a r n e m? Incertum est vtro referatur haec particula, secundum carnem, ad Abraham patrem an ad inuenisse. Scio in plerisque Graecorum codicibus hunc esse ordinem: Quid ergo dicemus Abraham patrem nostrum inuenisse
secundum carnem? Verum secus legit Origenes, secus Ambrosius, secus habetur in
vetustis Latinorum codicibus, [D] nimirum hac distinctione, [B] vt patrem nostrum
proxime adhaereat [C] ad hanc particulam, [B] secundum carnem. Sentit enim Paulus Abraham iuxta vocationem ad dem et gentium esse patrem, caeterum Iudaeorum esse patrem duntaxat iuxta carnem. [D] Sic enim interpretatur Theophylactus:
, inquit, , , . Id
est: Patrem autem iuxta carnem vocat illum, excludens eos a cognatione spirituali,
seu potius compellens eos, vt illum imitentur in omnibus. Similia Chrysostomus:
, . id est: Patrem autem
illum dixit, excludens eos a vera Abrahae cognatione simulque viam aperiens gentibus ad anitatem Abrahae consequendam. Et tamen alium sensum indicat ordo
Graeci sermonis, vnde hyperbaton accipiamus oportet. Alioqui legendum erat:
; [B] Proinde non veriti sumus
pristino ordini reddere hunc sermonem. Quanquam haud me fugit Ambrosium sic
locum hunc interpretari, vt secundum carnem referatur ad inuenisse; vt intelligamus
adeo Mosaicam legem non posse praestare salutem, vt nec Abraham ipse quicquam
consecuturus fuerit secundum carnem, hoc est per circuncisionem, nisi dei merito
placuisset Deo.
[] [A] H a b e t g l o r i a m. . Gloriationem magis signicat quam
gloriam, quemadmodum et , hoc est: habet quod glorietur et iactet se.
[] [B] C r e d i d i t A b r a h a m. Argutatur nonnihil Origenes, subhaesitans an
hic vicio librariorum legatur Abraham pro Abramhoc est: trisyllabum nomen pro
dissyllabo, quod id temporis quo promittenti credidit Deo, nondum esset Abraham, sed Abram. Vnde consentaneum est illic apud Hebraeos non haberi Credidit
Abraham Deo, sed Credidit Abram. [E] Atque ita verterunt Septuaginta .
[B] Equidem laudo hominis diligentiam, et pudet nostrae oscitantiae. Tamen hoc
sane loco, si sermo referatur ad eum qui scripsit, siue Moses is fuit, siue Esdras,
siue alius quispiam, illi certe fuit Abraham. Caeterum vbi Deus narratur illum
nominatim compellare, Abram dicitur, non Abraham, donec illi nomen auctum
Argutatur CE: Cauillatur B.

Legem ergo destruimus Nov. Test.: Legem
igitur irritam facimus.
superius See above, ad Rom. , , l.
sqq.
legem statuimus Nov. Test.: legem stabilimus.
The reading in Nov. Test. Modern
editions of NT read ; Tischendorf
and Merk include in the app. crit.
Blass-Debrunner, p. , , mentions that
the verb is derived from the conj. ,
and that it is less vulgar than according to W. Brockmeier, De Sancti Eustathii episcopi Antiocheni dicendi ratione, Munich, ,
p. .
Quid ergo carnem NT :
. This is also the reading of the Complutensis and Nov. Test. In Nov. Test. A Er.
followed this word-order in his translation:
Quid igitur dicemus, Abraham patrem nostrum inuenisse secundum carnem; in this
both the word-order and the comma suggest that secundum carnem is linked with
inuenisse. In the Vg. and Nov. Test. BE
word-order is: Quid igitur dicemus, inuenisse Abraham patrem nostrum secundum
carnem, just like in Fabers translation, f
r. See also below, n.l. , and ASD VI, ,
p. , n. 2.
Origenes The quotation of this verse in
Comm. in Rom. IV, , Migne PG , B, is
equal to the reading of Er.s entry in ll.
.
: Quid ergo dicemus inuenisse Abraam
patrem nostrum secundum carnem? Cf.
.
distinctione punctuation.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , DA.
PG , .
hyperbaton Refers to the reading which Er.
found in Greek mss. and included in Nov.
Test. A, and the translation of which he oered
in Nov. Test. A and above in l. sq.; there
patrem nostrum is separated from secundum carnem by inuenisse. See introd.,
.
Ambrosium Deo Ambrosiaster.
The quotation of the v. is equal to the Vg.
text; the comment reads: Postquam ostendit non posse per opera legis quenquam
iusticari apud Deum, adiecit nec Abraam
potuisse aliquid mereri secundum carnem.
Carnem dicens circumcisionem posuit, quia
nihil quaesiuit Abraam per circumcisionem.
Ante enim iusticatus est quam circumcideretur. Er.s ed., p. . Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and .
Habet gloriam Nov. Test. A: habet gloriationem; BE: habet quod glorietur. Cf.
Faber, who, both in his translation and his
commentary, f r and r, translates:
habet vnde glorietur.
Habet iactet se Cf. ASD VI, , p. sq.,
n. 4, and above, l. sqq. ad Rom. , .
Credidit Abraham Vg.: Credidit Abraham
Deo; Nov. Test. reads: Credidit autem Abraham Deo, and, like modern edd. of NT : . Cf. ASD VI, ,
p. and p. , n. 2.
Origenes syllabae In Comm. in
Rom. IV, , Migne PG , AB, Orig.
points out the reading of Gn. , : Credidit
Abram Deo. The name of Abram, which
is missing in the Hebrew text of this verse
(a !$), is added in LXX :
. Not until Gn. , is the fact
related that God changed Abrams name into
Abraham. But in Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , DA, Orig. proves himself not
as sure as Er. that it is an error in the mss.;
he wonders if Paul deliberately used the name
which God gave instead of the name which
was used in Gn.
siue Moses siue Esdras Er. refers to
. Ezra (Ezra Apocalypse) , , where
it is told that, because the Law had been
lost in the destruction of the temple, the
Lord commanded Ezra to take in what He
had said, told and shown to Moses and to
retire with ve men who could write quickly,
and that Ezra thereafter, as if in trance, dictated to them the Pentateuch and probably
other books. Siue Moses siue Esdras
is reminiscent of Hier. Adv. Helv. , Migne
PL , A: siue Moysen dicere volueris
auctorem Pentateuchi, siue Ezram eiusdem
instauratorem operis, non recuso. According to Faber, f v, it had not escaped
Jeromes attention that Ezra had left behind
these books, though perhaps he had not seen
them.
lb
esset accessione syllabae. [E] Sunt qui dicant et in peruetustis codicibus Latinis
hoc loco legi Abram, non Abraham. [A] E t r e p u t a t u m e s t. , id est
imputatum est, hoc sane loco. Nam Graeca vox anceps est. Caeterum longe aliud
est | reputare quam imputare. [E] Reputare est animo considerare, imputare
est acceptum ferre aut in rationem addere, plerunque citra reprehensionem.
Deputare idem est quod supputare aut existimare seu aestimare, quum Graeca
vox sit polysemos ad reputare, imputare, aestimare. proprie sonat
imputare, quo verbo et alias vsus est apostolus. [A] Nec iniuria Valla taxat hoc loco
puerilem aectationem copiae in interprete, dum idem verbum Graecum, eodem
in loco, nunc vertit reputatur, nunc accepto fert, nunc imputatur, quasi nefas esset
eandem vocem saepius repeti.
[] E i v e r o q u i n o n o p e r a t u r, c r e d e n t i a u t e m. Vtrunque Graecis participium est, , , id est: non operanti, tamen credenti. Et rursum reputatur pro imputatur. S e c u n d u m p r o p o s i t u m g r a t i a e D e i. Haec clausula non est in Graecis codicibus. Etiamsi Ambrosius ita legit
et exponit nominatim haec verba. Vnde apparet illum diuerso vsum exemplari.
[B] In codice peruetusto, cuius copiam fecit [C] Ioannes [B] Coletus e Paulina
bibliotheca, non erant in contextu, sed diuersa ac recentiore manu in ima margine
adiecta.
[] [A] A c c e p t o f e r t. , id est imputat siue acceptum fert. Est
autem acceptum ferre pro accepto habere quod non acceperis, quae apud iureconsultos [B] ni fallor, [A] vocatur acceptilatio.
[] N o n i m p u t a u i t. . Futuri temporis est, tametsi esse potest
aoristus subiunctiui, [B] si scribatur per , , [A] vt sit imputauerit; [B]
licet haec quoque pro futuris vsurpentur.
[] [A] T a n t u m m a n e t. Manet apud Graecos non inuenio. Sic habent Graeci codices: , ; Beatitudo igitur ista, siue beaticatio, [B] aut beatio, [A] vtrum in circuncisionem an
in praeputium? Vt subaudias: venit, [E] competit, [A] aut simile verbum; atque
BE: A.
esse potest BE: potest esse A.
D E: AC.
atque E: et AD.
imputatur BE: imputo A.

Ei BE: Et A.
Haec clausula BE: Dei A.
ferre pro accepto BE: ferre, debere, siue
pro accepto A.
Sunt qui dicant I do not know to whom Er.

refers. Abram is mentioned as a v.l. of the Vg.
in Rom. , , but it is not given for Rom. ,
and in Wordsworth-White.
Et reputatum est Nov. Test.: et imputatum
est.
Reputare apostolus The addition is connected with criticism from Titelmans. Just like here Er. holds an exposition
about the meanings of the compounds of
putare in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
ED; there he refers to Valla, Eleg. VI,
(Garin, , p. ). A comparable discussion is to be found in ll. ad Rom.
, , and Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
FB. Cf. Drysdall, p. sq.
polysemos with many meanings (postclass.)(Forcellini refers to Serv. Comm. Aen.
I, : Cano polysemus sermo est. Tria enim
signicat: aliquando laudo, vt regem canebant [Aen. VII, ], aliquando diuino, vt
ipsa canas oro [Aen. VI, ], aliquanto canto, vt in hoc loco). Mind the Greek ending.
Valla In Annot., Garin, , p. , col. ,
Valla refers to the translation of as
reputatum est in v. , reputatur in v. ,
imputatur in v. , accepto fert in v. and
imputauit in v. , and comments: Quis
putet Graece, hoc est in fonte, esse vnum verbum pro his omnibus, reputare, imputare
et accepto ferre? Quanquam nunquam me
legisse memini accepto ferre, sed acceptum
ferre; vnde acceptilatio, sed alia illa est signicatio. Ergo ne multis agam, mallem interpres
simpliciter per verbum puto transtulisset.
aectationem copiae On repeated occasions
Er. criticizes what H.J.de Jonge denes as the
inordinate straining after eect through the
display of a wealth of words and other rhetorical means in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD
IX, , p. , n.l. on Annot. in . Thess. ,
(LB VI, E; ASD VI, , p. , l. ),
where Er. also used this term.
Ei vero autem Vg.: Ei vero qui non
operatur, credenti autem in eum qui iusticat impium, reputatur des eius ad iustitiam secundum propositum gratiae Dei; Nov.
Test.: Porro ei qui non operatur, sed credit
(credit autem A) in eum qui iusticat
impium, imputatur des sua ad iustitiam.
Secundum Dei This part of the
sentence in the Vg. is omitted in Nov. Test.
Also Faber omitted it (f r); he commented
(f v): Haec particula secundum propositum gratiae Dei in codicibus Graecis non
habetur; nichil tamen ocit intelligentiae.
Weber and Wordsworth-White mention the
passage in the app. crit. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 5.
, and Comm. in Rom. , , , CSEL ,
, pp. and .
codice Paulina bibliotheca A codex
of the Chapter Library of St. Pauls in London.
See introd., .
Ioannes Coletus John Colet, c. ,
He studied in Italy and in Oxford. In
he was appointed Dean of St. Pauls. He was

one of the leaders of Christian humanism
in England, and from till his death a
close friend of Erasmus; he had an important
spiritual inuence on Erasmus and Thomas
More.
Accepto fert Nov. Test.: imputat.
Accepto acceptilatio This note is
borrowed for the greater part from Vallas text
quoted in n.l. .
acceptilatio a formal verbal release from an
obligation (OLD s.v.)
Non imputauit Nov. Test.: non imputabit
(imputarit A).
Since the Hellenistic period a
usual form for the future tense (Blass-Debrunner, p. , ); preceded by
is the reading which Er. found in most
Greek mss. and in Vallas text, and which he
included in Nov. Test.; it is also to be found
in modern edd. of NT. followed by a
subjunctive is already usual in classical Greek
for a negative enunciation about future (BlassDebrunner, p. sq., ). Cf. ASD VI, ,
p. , n. .
Tantum manet Vg.: Beaticatio ergo haec
in circumcisione tantum manet, an etiam
in praeputio? Nov. Test.: Beaticatio igitur
haec, in circuncisionem (praepucium AC,
praeputium D) tantum (om. A), an et (om.
A) in praeputium (circumcisionem AD)
deuenit (om. A)? Faber maintained manet
in his translation (f v) but commented
(f v r): Neque tantum neque
manet in Paulo habetur; sed est substantiuum verbum subintelligi potuit ac si diceremus: Beatitudo igitur haec in circuncisione
an etiam in praeputio est? WordsworthWhite and Weber mention tantum manet
only in the app. crit. Cf. ASD VI, , p. ,
n. 4.
praeputium Like
modern NT edd. ov. Test. reads: ,
; The translation reads: Beaticatio igitur haec, in circuncisionem tantum, an
et (et om. A) in praeputium deuenit?
beaticatio beatio ThLL, , mentions only a letter from the Council of Chalcedon to Leo the Great (Pope ) in
the translation by Runus Diaconus (),
Epist. , , Migne PL , B: eius dei
beaticationem super omnes adducens as
a translation of , but does not
include beatio.
lb
ita Graecorum scholia legunt et interpretantur. [D] Theophylactus enarrans pro

verbo subaudito quod interpres reddidit: manet, supponit , id est cadit
[E] siue competit; quemadmodum dicimus: Non cadit in sapientem iracundia.
[A] Atque adeo haud scio an interpres cupiens explicare Pauli mentem scripserit:
manat in circuncisionem, quod postea mutatum sit in manet. [E] Alioqui praepositio dure iungeretur accusandi casui. Potest et e superioribus repeti verbum:
Dauid dixit beatitudinem etc.: Haec igitur beatitudo num dicta est in circuncisionem tantum an etiam in praeputium? [B] Annotandum et illud, apud Origenem et Ambrosium addi tantum, quod in vulgatis Graecorum codicibus non reperio, ne in vetustis quidem Latinorum exemplaribus. Certe in Paulino illo codice
sic reperio scriptum: Beatitudo ergo haec in circuncisione, an etiam in praeputio?
Quanquam non negarim vim eius aduerbii latere in coniunctione : an etiam
in praeputio? Quod vt eret explanatius, adiecerunt tantum. [E] Ne illud quidem arbitror negligendum, hic accipi non pro ipsa qualitate beati, sed
pro praeconio beatitudinis, quod Dauid tribuit homini non ex operibus, sed ex
gratia Dei per dem non imputantis peccata. Graecis enim dicuntur qui praedicantur beati, etiam falso. Iusticiam autem hic appellat non vniuersam virtutem, sed innocentiam, quae contingit gratuita condonatione peccatorum. Porro beatitudo et iusticia natura inter se cohaerent; vnde consequitur, vt
in quemcunque cadit iusticiae elogium, in eundem cadat et beatitudinis elogium.
Sed Abrahae nondum circunciso tributum est iusticiae elogium; in eundem igitur
et per hunc in gentes incircuncisas competit beatitudinis elogium, quod praedicat Dauid circuncisus. Ita non tantum paria facit praeputium cum circuncisione,
verum etiam in hoc antecellit, quod ante natam circuncisionem id laudis promeruit.
[] [A] I n c i r c u n c i s i o n e. , id est: cum esset in circuncisione, [D] quod perinde valet ac si dixisset: , id est circunciso, sicut
pro eo quod erat . Praeter interrogationis gratiam multum lucis addit , cuius altera parte reiecta alteram euincit. Nullum enim
argumentandi genus vel apertius vel violentius.
| [] [A] S i g n a c u l u m. [D] Duo verba ponit Paulus, et ;
posterius est [A] , id est signum ac notam impressam. Nam dei causa
solemus obsignare quod certum esse volumus. Atque ad hunc modum obsignamus
quod ad tempus sepositum ac reconditum esse cupimus suo loco depromendum.
[B] Alioqui videri poterat Paulus bis idem dixisse, cum paulo ante dixisset: signum,
mox repetens signaculum. Alterum est Graecis , signum, quo aliud signicatur. Siquidem iam tum carnalis illa circuncisio typum gerebat christianae circuncisionis, quae non aufert pelliculam a glande, sed amputat omnes noxias cupiditates
a corde. Erat et signaculum quod ad tempus tegeret mysterium post aperiendum,
[D] videlicet iustitiae quae confertur per dem. Potest autem aliquid esse signum
quod non sit signaculum, vt statua signum est, at anuli symbolum axum syngraphae est. Est autem in his duabus dictionibus appositio. Eadem enim
res dicitur , quatenus declarat iustitiam ex de quae erat in Abraham ante
circuncisionem, et , quatenus exemplo Abrahae omnibus credentibus promittebatur iustitia ex de sine circuncisione. [B] Annotatum est hoc diligenter ab
Origene.
gratuita scripsi cum BAS: gratis ita E.
scripsi: D E.
scripsi: AE.
cupimus D E: volumus AC.

omnes D E: omneis B C.
quod D E: quo B C.

Comm. in Rom. , , Migne PG , D.
Theophylactus competit In Expos.
in Rom. , , Migne PG , D
A, Theophyl. quotes the text of NT without verb, and ends his explanation with:
,
, , . Persona, f v, begins the entry quoting from Vg.: Beatitudo ergo hec in circumcisione manet, and translates with
cadit.
Non cadit iracundia Reminiscent of
Tusc. III, , , where Cic. writes about
malicious pleasure: Quo t, vt alieno malo
gaudeat; quod quoniam non cadit in sapientem, ne vt irascatur quidem cadit; sin autem
caderet in sapientem aegritudo, caderet etiam
iracundia. Cadere in is used here in the
meaning to suit, to t given in OLD, s.v.
Alioqui casui followed by an
accusative is very often used in answer to the
question where to as in classical Greek,
but is also often used in an answer to the
question where. Blass-Debrunner, p. ,
.
Origenem In Comm. in Rom. IV, ,
Migne PG , A, not only tantum but
also manet is missing; the text is quoted just
like in l. sq, p. .
Ambrosium tantum Ambrosiaster,
.
Paulino illo codice See introd., .
peccata Refers to the
beatitudes in Ps. ( Vg.), sq. introduced
in v. and quoted in v. sq.
Iusticiam Refers to the second part of this
v.: Dicimus enim quia reputata est Abrahae
des ad iustitiam.
praeputium circuncisione This can be
regarded as a metonymy for those who are
circumcized and those who are not.
In circuncisione The translation in both Vg.
and Nov. Test.
Chrys. uses this word, dis-
cussing this passage in Hom. in Rom. , ,

Migne PG , . For other authors see
Lampe, s.v.
Rom. , sq. In the state
of having the foreskin; : uncircumcised. Liddell-Scott.
interrogationis See introd., .
A pathetic device which creates
tension (Lausberg, p. , ). In Latin
in Serv. Comm. ad Aen. II, and X,
.
Signaculum Both in Vg. and Nov. Test. B
E. The translation obsignaculum in A lingers
on in ll. obsignare and obsignamus.
Sign. Cf. ThDNT , pp.
, particularly p. .
Seal as a sign of conrmation. Cf. ThDNT , pp. , particularly
pp. .
syngraphae a written agreement to
pay, a promissory note, bond (LewisShort).
Origene Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , CA; particularly AC:
Signum namque dicitur, cum per hoc quod
videtur aliud aliquid indicatur Sic ergo
accepit et Abraham signum; et quod esset
signum in consequentibus dicit: Circumcisionem, inquit, quae circumcisio esset signaculum iustitiae dei quam habuit, antequam circumcideretur. Bene ergo circumcisionem signum appellauit in Abraham, quia
et ipsa aliud videbatur et aliud intelligebatur;
et ostendit quia iam tunc carnalis illa circumcisio signum erat spiritalis circumcisionis,
quae non in carne suscipitur, sed in corde.
Quod vero dixit signaculum, ita intelligendum puto. Signaculum dicitur, cum alicui
rei seruandae pro tempore custodia imponitur, quod nemo alius nisi ipse qui impressit, debeat resignare. Per istud ergo signaculum, vt exponit apostolus, iustitia dei
quam in praeputio positus Abraham accipere
meruit, indicatur, et pater esse multarum gentium.
[] [A] N o n h i s t a n t u m q u i s u n t e x c i r c u n c i s i o n e. Graeca
multo secus habent: , . Id est: qui
non tantum sunt ex circuncisione, sed etiam incedunt per vestigia etc.; vt intelligas non esse satis Iudaeum fuisse natum, ad hoc vt sis lius Abrahae, nisi eiusdem ingrediaris vestigiis, id quod est liorum. [B] Mecum facit Ambrosius legens
ad hunc modum: Vt sit pater circuncisionis eorum qui non solum ex circuncisione
sunt, sed et eorum qui insequuntur vestigia dei. Nec abhorret ab hac lectione Origenis interpretatio, signicans ita demum Iudaeos patrem habituros Abraham, si
ad dem pertinerent quae illi nondum circunciso iusti cognomen conciliasset. [D]
Certe mecum facit Chrysostomus, etiamsi Theophylactus aliquanto secus exponit.
In codice quo sum vsus, scriba per negligentiam omiserat . Eam voculam aliquis
asscripserat non suo loco, , quum Chrysostomus legat: ,
[E] et distinctioni respondet enarratio. [D] Non enim hoc sentit [E] his verbis, [D]
Abraham esse patrem et Iudaeorum et gentium, sed non esse patrem Iudaeorum,
nisi sequantur illius vestigia. [E] Nam ante dixit illum esse patrem omnium gentium, non simpliciter omnium, sed credentium; eundem hic dicit patrem Iudaeorum, qui ne putarent esse satis prognatos esse ex stirpe Abraham, ostendit inutilem
esse sanguinis propinquitatem, nisi dem illius imitantes declarent se germanos
illius lios. Oendit nonnihil articulus mox praeter vsum repetitus, .
Verum eri potuit, vt eam syllabam scriba quispiam adiecerit. Denuo, nactus Graecum Theophylacti codicem inspexi locum attentius. Eandem sane lectionem quam
indicaui haberi, per adiectum supra versum, repetit in enarrando, admonens
etiam quomodo sit legendum, quanquam in sententia non dissentit a Chrysostomo.
Qui vertit Theophylactum, sic reddidit Graeca, vt nesciam an satis intellexerit; proinde non grauabor hunc locum bona de reddere: Existentem obiectionem dissoluit. Nam fortassis dicturus erat aliquis: Si quum praeputiatus esset, iusticatus est
Abraham, qua gratia circuncisus est? Ad hoc respondet quod circuncisionis signum
acceperit loco signaculi, quod obsignaret praedicaretque ipsum ex de fuisse iusticatum, quam dem exhibuerat prius, quum esset praeputiatus. Itaque quoniam
duo haec considerantur in Abraham, praeputium et circuncisio, per praeputium
CE: A B.
illius D E c : illis E.
illius E c: illus E.
Non his excircuncisione Nov. Test. A:

iis qui non solum essent ex circuncisione;
BE: iis qui non solum genus ducerent a
circuncisis.
in A and B is an example
of iotacism.
Ambrosius dei Ambrosiaster. Er.s
ed. reads, p. : sequuntur instead of insequuntur. Cf. Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and .
Origenis Comm. in Rom. IV, , Migne

PG , BD: Ita ergo et hi qui de
Abrahae semine secundum carnem genus
ducunt, non dicuntur lii Abrahae, si eius
non habent dem cum de eo scriptum est
quod crediderit Deo, et reputatum sit ei ad
iustitiam, nondum Abraham vocabatur, sed
Abram erat nomen eius. Adhuc enim incircumcisus manebat, vt interpretatur apostolus.
Chrysostomus enarratio In Hom.
in Rom. , , Migne PG , and (Giberti, f r), Chrys. only quotes:
but he does not quote:
. In his
explanation he argues:
(sc. ) ;

. ,
, ,
, , ,
(also quoted by Er.
in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A
B)
, ,
.
Theophylactus In Expos. in Rom. , ,
Migne PG , BD, Theophyl. argues
that Abraham is the father of the circumcised
only if they follow the example of his faith.
He compares circumcision without faith with
a wallet without contents. He quotes the NT
text as: ,

, and comments:
,
,
.
, ,
, , , . , ,
. ,
,
,
, .
, . , ,
. Er. read in his ms.
instead of . So the dierent view ascribed to Theophyl. concentrates
on the translation in ll. , p. : Est
autem pater vestigiis dei, a passage which
Persona, f r, translated as: Est itaque

Abraam non eorum modo qui in circumcisione sunt parens, sed omnium plane qui sue
dei, quam esse in preputio constat, insistunt
vestigiis, hoc est qui idem quod ille et credant
et sentiant; credidit enim ille resurrectura aliquando corpora morte confecta Huc redit
dictorum summa hec omnis: Abraam cum in
preputio esset, et credidit et iusticatus est,
ita vt eorum qui in preputio commanerent
pater sit habitus. Deinceps circumcisionem
accepit in signum eius que in preputio esset
dei, quam hic etiam cum circumcisus esset
seruabat; t itaque vt quoniam in preputio
desit hec des frustra Iudei haud secus circumcisionem iactare hanc valeant, quam hi
qui et si sacculum aliquem obsignatum ostentent, vacuus tamen pecuniis deprehendatur.
Iudeis igitur marsupium gestat circumcisionis signo munitum, cum dei nullam habeat
notionem, cuius signaculum est circumcisio.
codice quo sum vsus Cod. . Cf. introd.,
, and ASD VI, , pp. sq. and sq.
Eam voculam deprauatum The
digression is connected with criticism
from Titelmans. In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, DD, Er. opposes this criticism; referring to the subsequent vv., he maintains his view that only through the faith
Abraham is father of both the Jews and gentiles who follow the example of Abrahams
faith. Just as in this Annot. he bases himself on Origen, Ambrose (= Ambrosiaster),
Chrysostom and Theophylact, explaining that
Titelmans interpretation of Chrysostom is
wrong. Er. comes back to this issue in the
digression, below, ll. . It is striking that Er. does not refer to the opinion
of Thomas Aquinas, Super Rom. lect., , ,
n. , Cai, , p. sq.: Tertio, ibi, Qui est
pater, etc., probat quod supposuerat, scilicet
quod semen Abrahae sit non solum quod est
ex lege, sed etiam quod est ex de, per auctoritatem scripturae, cuius, primo ponit sensum, dicens: qui, scilicet Abraham, est pater
omnium nostrum, id est, omnium credentium, siue Iudaeorum siue Gentium.
distinctioni punctuation.
Nam ante deprauatum In this
digression Er. discusses the problems
with the interpretation of the NT text and
the comment by Theophylact quoted in
n.ll. , about which he had had a dierence of opinion with Titelmans.
Chrysostomo See above, n.ll. .
lb
quidem declaratur pater praeputiatorum. Sed quorum? Eorum qui similiter atque
ipse crediderat, crederent, vt et illis des imputaretur ad iustitiam, id est: in hoc vt
iusti erent. Per circuncisionem vero rursus declaratur pater circuncisionis, hoc est
circuncisorum. Est autem pater non his solum qui circuncisionem habent, sed et
his qui ingrediuntur illius dei vestigiis, quam dem habuit in praeputio. Ad hunc
igitur modum legendum est: Et pater esset circuncisionis, non his qui circuncisione
tantum illum referunt, verum etiam iis qui incedunt vestigiis dei; hoc est: qui credunt similiter atque ille mortuorum corporum resurrectionem etc. Interpres omisit
quaedam verba et addidit vnum. Suspicor autem locum apud Theophylactum non
carere mendo. Quum enim admonet quo pacto sit legendum, probabile est illum
eam posuisse lectionem quam sequutus est Chrysostomus, quandoquidem et reliqua commentarii pars declarat illum eandem sequi sententiam. Sed videre mihi
videor exitum huius dicultatis, vt nihil oendat articulus repetitus aut transposita negatio. Nimirum vt non pertineat ad | negationem, quemadmodum
interpretatur Chrysostomus, sed ad , vt intelligamus inter Iudaeos duos
ordines, alterum qui nihil habent Abrahae, nisi quod circuncisi suntet horum
negatur esse pater, alterum eorum qui praeter circuncisionem etiam dem illius
imitanturhorum demum patrem vult esse Abraham. Hunc sensum et hanc lectionem sequutus est Theophylactus, nec diuersus est a sententia Chrysostomi. Verum
hic obstrepit coniunctio , non suo loco posita, . Quod si legamus
, ne tantulum quidem residet scrupuli. Id autem probabile est incuria
scribarum commissum. Vtraque lectio sensum habet catholicum ac ferme eundem.
In vtraque tamen est scrupulus, in priore de repetito, in altero de transposito. Prior sic habebit sublato articulo: ,
, , id est: his qui non solum sunt circuncisi,
sed qui ingrediuntur etiam per vestigia dei, quae fuit in praeputio. Posterior sic
habet: , , id est:
non his qui nihil aliud sunt quam circuncisi, sed his qui etiam incedunt per vestigia
dei, vt coniunctio etiam repetat circuncisionem. Posterior mihi magis probatur.
Interpres neutram lectionem reddidit, nisi quod suspicor locum a librariis deprauatum.
[] [A] N o n e n i m [E] p e r l e g e m [A] p r o m i s s i o A b r a h a e. . Melius hic addidisset: [B] Contigit [A] quod haeres
esset mundi vel haeredem mundi futurum.
[] A b o l i t a e s t. . Quam varie transtulit eandem vocem, tamen
hoc loco recte: irrita facta est, abrogata est, antiquata est.
[] N o n e i q u i e x l e g e e s t s o l u m. Apud Graecos Abrahae videtur datiui casus, vt pertineat ad pronomen eialioqui addidisset :
, , id est: non solum ei
Abrahae qui est ex lege peculiaris Iudaeis, sed etiam ei qui est ex de communis
omnibus gentibus, vt duos Abraham imagineris in vno. Tametsi sensus alter
mihi non displicet, sed hic posterior argutior. Etenim vt duos facit Adam, [E]
terrenum et coelestem, [A] ita [E] quasi [A] duos facit Abraham, [E] iusticatum in
praeputio per dem, qui pater est gentium spiritualis, et iusticatum per dem in
circuncisione, qui duplici nomine pater est Iudaeorum credentium. [A] Quanquam
video plerosque diuersam sequi sententiam. [D] Verum quod legimus: non ei qui
ex lege solum, magis conueniebat quod, quum praecesserit semen; semen autem
hic posteros dixit ex Hebraei sermonis proprietate.
[] [A] Q u i a p a t r e m m u l t a r u m g e n t i u m p o s u i t e. Si fas non
est omittere quicquam, cur alibi omisit superuam coniunctionem ? Sin licet
alicubi, hic certe fuerat omittenda. Thomas Aquinas indicat quosdam codices pro
posui habere constitui, videlicet annotaturus et alia quae maioris sunt momenti, si
id illi per linguarum peritiam licuisset. Nam vnicam duntaxat linguam nouerat,
nec eam sane ad plenum. Quanquam apud Graecos ponere frequenter vsurpatur
Abolita antiquata est inter sententiam et Quia patrem posuit A.

CE: A B.
CE: A B.
Est autem resurrectionem Translation by Er. of a part of Theophyl.s comment

on the vv. ; see p. , n.l. .
Non enim Abrahae This v. reads in the
NT : ,
( Nov. Test.). Vg.: Non
enim per legem promissio Abrahae, aut semini eius vt heres esset mundi, sed per iustitiam dei; Nov. Test.: Non enim per legem
promissio contigit Abrahae, aut semini eius,
illum haeredem fore mundi, sed per iustitiam
dei.
Abolita est Nov. Test.: irrita facta est.
Cf. above, ad Rom. , ,
l. sqq.
Non ei solum NT : ,
,
Vg.: omni semini, non ei qui ex lege est
solum, sed et ei qui ex de est Abrahae, qui
pater est omnium nostrum; Nov. Test. BE:
vniuerso semini: non ei quod est ex lege tantum (non solum ei, quod est ex lege A),
verum etiam ei quod est ex de Abrahae, qui
est pater omnium nostrum.
Etenim coelestem See . Cor. ,
: Factus est primus homo Adam in animam viuentem, nouissimus homo Adam in
animam viuicantem.
quasi duos credentium In Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, EF, Er. explained
what he meant speaking about two Abrahams: Est Abraham per dem iusticatus
in praeputio, quem ob solam dem patrem
habent Gentes. Est Abraham iusticatus per
dem in circumcisione, quem bis patrem
habent Iudaei, qui ex eo prognati et ad illius
exemplum circumcisi, dem quoque sectantur eiusdem.
semen proprietate It is obvious that
Er. is thinking of a Hebraism: from Gn. ,
seed is used in the meaning of descendants,
often for descendants of Abraham as in this
v. But is also used in this meaning by
Aeschyl. (Choeph. ) and for a single person
sometimes by poets, e.g. Pind. Olymp. , ,
Aeschyl. Prom. and Soph. Oed. T.
(Liddell-Scott).
Quia posui te Nov. Test.: Patrem multarum gentium constitui te. The translation
constitui is taken from the Vg. text of Gn.
, quoted below in n.l. (p. ).
Si fas Just like in Annot. in
Rom. , , Er. refers to the frequent use of
quia in Vg. at the beginning of passages in
direct discourse as translation of Greek . See
Annot in Rom. , , n.ll. .
Thomas Aquinas licuisset Super
Rom. lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
Littera alia habet, constitui te, quod sensum
non variat. For Er.s appreciation of Thomas
see the introd., p. , .
lb
pro facere. Porro locus est Genesis . Quo loco et illud obiter annotandum, prophetico more tempus praeteritum positum esse pro futuro, constitui pro constituam. C u i c r e d i d i s t i. Graece est , id est: coram
Deo, cui credidit[E] sic Augustinus, [A] siue: ad exemplum Dei, cui credidit. Nam hoc Paulus ad suam retulit personam. Sentit enim, quemadmodum Deus
non est Deus huius aut huius nationis tantum, sed communis omnium, sic et Abraham fore patrem omnium credentium. Nam ad hunc modum interpretantur [D]
Chrysostomus, [B] Theophylactus et [A] Graecorum scholia: ,
ne quis vt nostrum somnium aspernetur. [D] Exemplar enim ex aduerso positum
reddimus. [A] Tametsi Ambrosius legit , id est: cui credidisti, vt referatur
ad ethnicum quem alloquitur. [B] Sic enim ait: Vt vnum Deum omnium doceat, alloquitur gentiles. Nec est quod oendat numerus singularis, cum huiusmodi
crebrae sint apud Paulum. Origenes item indicat hanc clausulam, coram Deo, cui
credidit, ex Pauli persona fuisse additam, sed cui credidit legit, non cui credidisti. [A]
T a n q u a m e a q u a e s u n t. , id est tanquam sint; neque enim est
. Plus autem dixit non esse quam mortuum esse. [B] Ac iuxta Graecam veritatem adducit hunc locum Augustinus explicans Psalmum .: Nam ille vocauit
famem, qui vocat ea quae non sunt tanquam sint. Nec ibi apostolus dixit: qui vocat
ea quae non sunt, vt sint, sed tanquam sint. [E] Nam prisci quoque scriptores non
esse dicebant quae nullius erant ponderis. M. Tul. Minutii cuiusdam testamentum
appellare videtur nullum, quod irritum esset et lege reiectum, et Graeci
vocant | irritas et abrogatas. Diuus Hieronymus in primum Hieremiae caput
ita refert hunc locum: Qui vocauit ea quae non erant, quasi ea quae essent, verbis a
nobis dissentiens, re consentiens.
[] [A] C o n t r a s p e m. , id est praeter spem siue vltra spem,
hoc est: cum non appareret quod sperari posset, tamen summam habuit dem
[B] pollicenti Deo. [A] I n s p e m. , id est spei sus est siue
spei credidit. Quanquam nonnulli codices habebant , in spe [B] siue
Genesis . B: Genesis decimo septimo A,

Genesis decimotertio C D, Genesis . E.
ethnicum BE: gentilem A.

dixit D E: est A B, om. C.
Genesis Gn. , : patrem multarum

gentium constitui te.
Quo loco constituam Cf. KhnerGerth, , , p. (in translation): The perfect tense is used with rhetoric emphasis in
such a way, that an action which has not yet
begun is already represented as ended, and the
situation which results from it is anticipated as
already present. E.g. Soph. El. : , . Blass-Debrunner,
p. sq., oers among other examples
Rom. , : , , Iac. ,
: , and . Ioh. , :
.
Cui credidisti The reading of the Strassburg and Basel and edd. Modern
editions read credidit; Wordsworth-White
oers the readings ante eum (deum) cui credidisti deum and ante eum cui credidisti
deo in the app. crit. Nov. Test.: ad exemplum
Dei cui crediderat.
Also the reading of Nov.
Test. Modern edd. read .
Augustinus Augustin. Contra secundam
Iuliani responsionem imperfectum opus, II, ,
CSEL , , p. : ante Deum, cui credidit.
Chrysostomus Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , , explains as follows:
, ,
. ,
, ,
.
Theophylactus Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , CD, explains:

, , .
, ,
,
.
Graecorum scholia Ps. Oecumenius writes
in the comment to Comm. in Rom. ,
, Migne PG , BD:
, . ,
, ,
. ,
, , , ,

,
, . ,
, ,
, , , .
,
.
Exemplar reddimus For we render
the original text in the position opposite.
Ambrosius singularis In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster, after quoting: Ante
eum, cui credidisti Deo, explains: Vt vnum
Deum omnium doceat, alloquitur gentiles
Abraam ipsi Deo credidisse et iusticatum
esse ante eum, in quem et gentes credunt,
vt iusticentur, vt non sit distantia Iudaei
et Graeci in de, quia sublata circuncisione
et praeputio vnum unt in Christo, quia et
Abraam in praeputio credidit et iusticatus
est. Cf. Ambrosiaster, Comm. in Rom. , ,
sq., CSEL , , pp. and .
Nec est singularis Er. observes that
Ambrosiaster explains gentiles, just referred
to as ethnicum, as subject of credidisti
without being hindered by the dierence in
number.
In imitation of Quint. Inst. IX,
, Er. uses for the concept of
enallage. Enallage, , is not used in

the sense of modern stylistics (cf. Hofmann,
p. sqq., sq.), but it is in the sense of
use of a case, a tense or a number instead
of another case, tense or number. Chomarat,
Grammaire, , p. . Cf. De cop. verb. I, :
Ratio variandi per enallagen siue ,
ASD I, , pp. , ll. , and Eccles.,
ASD V, , p. , ll. (in the latter
text tenses are shifted).
Origenes credidisti Orig. Comm. in
Rom. IV, , Migne PG , B: Et recte
addidit ex sua interpretatione apostolus: Ante
eum cui credidit Deum.
Tanquam ea quae sunt Nov. Test.: tanquam sint.
tanquam Cf. Valla, Annot.,
Garin, , p. sq.: Transferendum erat ea
quae non sunt tanquam sint. Non enim dicitur , sed . This translation
is adopted in Nov. Test. and in Fabers translation, f r.
Augustinus Enarr. in Ps. , , CCSL ,
p. sq.
M. Tul. abrogatas This passage is
for the greater part based on Bud, Commentarii linguae graecae, Omnia opera, , Farnborough (repr. of Basel ), , ll. sqq.
and sqq.: Demosth. [,
],
In superiore autem exemplo ex Demost.
dicitur Iudicium nullum, vt Latini
iurisconsulti loquuntur, et Testamentum nullum. Cic. in Praetura vrbana [In Verrem, Act.
, I, , ], Minutius quidam mortuus est,
eius testamentum erat nullum, lege haereditas ad gentem Minutiam veniebat. Nullum
pro irrito posuit, et lege abrogato.
etiam dicitur . Et ,
nullae et irritae. Cf. Dig. XLIX, , , ,
CJC, Mommsen-Krger, , p. , col. :
Si quis, cum praegnatem vxorem haberet, in
hostium potestatem peruenerit, nato deinde
lio et mortuo, ibi decesserit, eius testamentum nullum est CWE , p. , n. ,
refers for the use of in the sense of to be
in eect to Thuc. IV, :
.
Qui essent Hier. Comm. in Ir. I, , ad Ir.
, , CCSL , p. . Cf. Epist. B, (),
CSEL , p. : Deus, qui vocauit ea quae
non sunt, quasi sint.
Contra spem Nov. Test.: praeter spem.
In spem Nov. Test.: sub (in A) spe.
Nov. Test.: .
sub spe. Est autem iucunda [D] vocis eiusdem traductio, tum [B] contrariorum
inter se relatio; quasi dicas: sperabat in rebus desperatis et cum spes non esset,
tamen sperabat, sibi didens, Deo dens. Atque ea demum est Deo gratissima
des, quoties destituti nostris opibus toti pendemus a Deo. [D] Sic enim expedite
distinguit Chrysostomus: , , id
est: praeter spem humanam, in spe Dei. Spem autem Dei vocat quam habebat
[E] Abraham [D] in promissis Dei. [A] V t f i e r e t. . Melius
erat fore se patrem. Nam id erat quod praeter spem sperauit. Et apertius erat
iuxta id quod dictum fuerat quam dictum est. Caeterum ei pronomen interpres
addidit explicandi gratia. S i c u t s t e l l a e c o e l i e t h a r e n a m a r i s. Nihil
horum verborum habetur in Graecis codicibus; [D] tantum est: Sic erit semen tuum.
Caetera nec apud Chrysostomum nec apud Theophylactum nec apud Ambrosium
adduntur. Quanquam qui vertit Theophylactum, adiecit ex aeditione vulgata. [A]
Verum apparet addita a quopiam cupiente sensum reddere dilucidiorem. Retulit
enim Paulus verba Dei stellas coeli ostendentis Abrahae. Quemadmodum legis
Genesis cap. decimoquinto: [D] Numera stellas, si potes. Sic erit semen tuum. Hic
vero parum apte cohaeret sermo: Sic erit semen tuum sicut arena maris etc. Satis
erat dicere: Erit semen tuum vt stellae coeli.
[] [A] N o n e s t i n f i r m a t u s i n f i d e. , id est: non
inrmatus de, hoc est: haud debilitatus parumque rmus ac robustus de. Nam
in praepositio superest [D] apud nos. [A] C o r p u s s u u m. , id est:
suum ipsius corpus. Quanquam Paulus suo more libenter vtitur hoc pronomine
simplici pro composito, hic tamen nonnullam habet emphasim. F e r e c e n t u m
e s s e t. . coniunctio expletiua addita fecit annos incertos.
Nam id temporis Abraham nonaginta nouem habebat annos, vt indicant Graeca
scholia, [B] et ita scriptum est in Genesi. [A] E m o r t u a m v u l u a m.
, id est, quasi dicas morticationem vuluae. Caeterum emortuum
hic vocat eoetum, [B] , ne quis eum iam cadauer fuisse putet, sed
inualidum senio, non simpliciternam postea sustulit liberos ex Cethura, nullo
insigni miraculo, sed hactenus emortuum, vt citra opem diuinam non posset
gignere ex anu. Nam Cethuram integra etiamnum aetate mulierem duxisse legitur.
Huiusmodi ferme Augustinus in Quaestionibus super Genesim libro primo. [A]
Vuluam autem vocat, non membrum muliebre pudendum, vt indoctum vulgus
accipit, sed matricem, qua concipitur foetus, quae cum destituitur vi attrahendi ac
retinendi semen, sterilescit mulier.
[] I n r e p r o m i s s i o n e e t i a m D e i. , id est: in promissione vero Dei. Et sic legit Ambrosius, vt haec pars aduersetur superioribus:
Non est inrmatus, non considerauit etc.; [B] sed nihil disus est, nihil haesitauit in promissis Dei, [A] siue potius ad promissa Dei. [B] Est enim Graece
. [A] N o n h a e s i t a u i t. , id est: non diiudicauit aut
disquisiuit, quod est didentis. Dispicit enim ac diiudicat qui non plene condit. C o n f o r t a t u s e s t. , id est inualuit et potens factus est,
vt respondeat illi superiori , id est non debilitatus de.
parumque BE: et parum A.

Fere centum scholia inter
mulier et In repromissione posuit A.
Emortuam E: Mortuam AD.

BE: A.
traductio repetition. See introd., .

contrariorum See introd., . Cf. G.
Chantraine, Le mustrion paulinien selon les
Annotations drasme, Recherches de science
religieuse (), p. sqq.
PG , : ; ,
.
Vt eret Vg.: vt eret pater multarum gentium secundum quod dictum est ei: Sic erit
semen tuum. Nov. Test.: se fore patrem multarum gentium: iuxta id quod dictum est: Sic
erit semen tuum.
Vt eret gratia In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. responds to
problems raised by Titelmans.
Sicut maris This passage is not
included in Nov. Test., nor in Fabers ed.
and only mentioned in the app. crit. of
modern Vg. editions except for that by
Weber. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo
v, LB VI, **r): Nihil horum verborum
habetur in Graecis codicibus, tantum est Sic
erit semen tuum. and ASD VI, , p. ,
n. 7.
Chrysostomum Theophylactum
Both Chrys. and Theophyl. only quote: , in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Expos. in Rom.
, and , Migne PG , B, respectively. Persona quotes on f v an addition from a Vg. version which is not followed
in modern editions: Secundum quod dictum est ei, sic erit semen tuum sicut stelle
celi, et sicut arena maris. The addition sicut
maris is inspired by Gn. , and ,
.
Ambrosium In Er.s ed., p. , Ambrosiaster does not quote more than Vt eret
dictum est, sic erit semen tuum, but he
refers to the addition at the beginning of
his explanation: Hoc in Genesi. Ostendens
illi stellas coeli, dixit: Sic erit semen tuum,
quod credens iusticatus est. Cf. Comm. in
Rom. , , sq., CSEL , , pp. and
.
qui vertit Theophylactum vulgata Persona. See above, n.ll. to this Annot.
verba Dei semen tuum Gn. , :

ait illi: Suspice caelum, et numera stellas, si
potes. Et dixit ei: Sic erit semen tuum.
Non est in de Nov. Test.: non inrmatus de.
Corpus suum Nov. Test.: suum ipsius corpus.
emphasim See introd., .
Fere centum esset Vg.: cum iam fere
centum esset annorum; Nov. Test.: quum
centum fere natus esset annos.
coniunctio expletiua pleonasm. See introd., .
Graeca scholia Ps. Oecumenius,
Fragm. in Rom. , , ed. K. Staab, p. :
, .
Emortuam vuluam The same translation in
Nov. Test.
nam postea legitur Gn. , sq.
and . Chron. , .
Augustinus Quaest. in Hept. I, and ,
ad Gn. , and , , CCSL , pp. sq.
and sq.
Vuluam matricem For vulua in the
sense of both uterus or matrix and Eng. vulva
CWE , p. , n. refers to J.N. Adams,
The Latin Sexual Vocabulary, Baltimore ,
pp. .
In repromissione etiam Dei Nov. Test.:
verum ad promissionem Dei.
Ambrosius Ambrosiaster, both in Er.s ed.,
p. , and Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and : In repromissione autem
Dei.
Non est considerauit Probably quoted
from memory from v. . The Strassburg ed.
reads: Et non est inrmatus in de, nec considerauit. Basel and read: Et non
inrmatus est in de, nec considerauit, just
like the Clementina and the quotation of the
Vg. text in Er.s Ambr. ed., p. . In CSEL ,
, pp. and , the Vg. text is quoted as
Et non inrmatus in de non considerauit,
Nov. Test. reads: Ac non inrmatus de, haud
considerauit.
Non haesitauit Nov. Test.: non haesitabat.
Confortatus est Nov. Test.: robustus factus
est.
lb
Nec hic additur in praepositio, [C] ne in vetustis quidem Latinorum codicibus.

[A] Quanquam ea est in verbo composito.
[] P l e n i s s i m e s c i e n s. , id est: certus factus et certa
accepta persuasione, quasi dicas: certicatus, vt copiosius explicuimus in praefatione Lucae in Euangelium. Q u a e c u n q u e p r o m i s i t D e u s. , . Quia quod promissum est, potest etiam facere. Et
coniunctio quia hoc loco posita est pro , quod, accepto, non , id est: non ita vt causam declaret, sed exponat quid habuerit persuasum.
[] Q u i a r e p u t a t u m e s t e i. Hic, [B] vbi tertio iam repetitur Genesis
testimonium, [A] Latini codices addunt ad iustitiam. Nam Graeci | [B] tantum
[A] legunt: , id est: imputatum est ei. Atque id satis erat.
Notat enim quod superius dictum est veluti iam cognitum. [B] Et exemplar
omnium quae viderim antiquissimum ex bibliotheca diui Pauli consentit cum
Graecis exemplaribus.
[] [A] Q u i b u s r e p u t a b i t u r. , id est: quibus imputabitur. Miror Iacobum Fabrum in examinationibus suis vertisse: debet imputari.
Quasi debet signicationem habeat futuri temporis, vt apud Graecos . Et [D]
quasi [A] idem sit debet imputari et imputabitur, quemadmodum vulgus ineruditum putat. Nisi forte visum est illi docendi gratia ad hunc loqui modum. Q u i
s u s c i t a u i t I e s u m C h r i s t u m. apud Graecos non additur.
EX CAPITE QVINTO
[] [B] P a c e m h a b e a m u s a d D e u m. In plerisque Graecorum codicibus

[E] scriptum habetur , [B] in aliis [E] variat scriptura; velut [D] apud Theophylactum contextus habet , [E] habemus, [D] enarratio , [E] habeamus. [D] Apud Chrysostomum contextus habet , [E] habeamus, atque item
commentarium, sed hoc incuria librariorum fuisse commissum subindicat illud
quod sequitur, , , id est: non amplius peccamus, vbi
reliquit o micron. Iam [B] haud scio an primae personae
congruant cum indicatiuis, quemadmodum secundae: [E] , [B] . [E]
Quod vt donemus, sensus hic non patitur imperandi modum. Siquidem apostolus loquitur hic de iusticatis per dem, qui iam pacem habent cum Deo; quos
si voluisset deterrere a peccando, ne pacem acceptam amitterent, dixisset aptius
quam . Non enim hic monet iusticatos, sed gratulatur illorum
praepositio E Loca: coniunctio AD.

Euangelium D E: euangelium suum AC.
Deum E: deum. .
In plerisque Graecorum codicibus est, id

est, habemus. In aliis rursum , habeamus. Posteriorem lectionem secutus fuisse
videtur Origenes, interpretans his verbis nos

inuitari ad pacem mutuam. Et haud scio an
apud Graecos primae personae congruant cum indicatiuis, quemadmodum secunda . B C, deum. secunda . Apud Theophylactum
contextus habebat , enarratio ,

apud Chrysostomum vtrobique repperi D.
BD: E.
Plenissime sciens Nov. Test.: certa persuasione concepta (accepta A).

praefatione Lucae in Euangelium See
Annot. in Lc. , , ASD VI, , pp. ,
ll. .
Quaecunque promisit Deus Vg.: quia quaecumque promisit, potens est et facere; Nov.
Test.: quod is qui promiserat, idem potens
esset et praestare (idem om. A).
specialiter, in specie (ThLL),
specially, specically (Liddell-Scott). Cf. De
cop. verb. I, , ASD I, , p. , ll.
.
causally. Apollonius
Dyscolus, Synt., SchneiderUhlig, Gr. gr. II,
, p. , l. .
Quia ei Vg. quia reputatum est
illi. Nov. Test.: imputatum fuisse illi.
tertio The passage reputatum est illi ad
iustitiam is to be found in Rom. , , and
, and in this v.
Genesis Gn. , in the Vg.: Credidit
Abram Deo, et reputatum est illi ad iustitiam.
Graeci Both LXX and modern editions of NT read:
, in LXX preceded by , in NT
by []. Nov. Test.:
.
bibliotheca diui Pauli The Chapter Library
of St. Pauls in London. See introd., .
Quibus reputabitur Nov. Test.: quibus imputabitur.
Iacobum Fabrum Faber wrote in his comment on this verse (f v), after quoting from the Vg. text: ; quibus debet reputari, but in his Latin
translation he maintained the reading of Vg.:
reputabitur (f v). Cf. Annot. in Act. ,
, ASD VI, , p. sq., l. sq., and
n.l. .
Qui suscitauit Iesum Christum Nov.
Test.: qui excitauiit Iesum.
Pacem Vg.: pacem habeamus ad Deum; Nov. Test.: pacem habemus
erga Deum, just like Faber, f r, and , a reading which is mentioned in the app.
crit. of modern edd. of NT.
Pacem personam Both from the
rendering in Nov. Test. and the following argumentation it is apparent that Er. prefers the
indicative mood. He defends this view in
the digression, which is a response to
criticism by Titelmans, as is apparent from
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
C.
Theophylactum Expos. in Rom. ,
, Migne PG , BC, reads both in the
quotation of the passage and in the explanation: . Er. found in a th c. ms.
which in his time was kept in the Dominican
abbey in Basel and now is in Oxford in the
Bodleian Library. ASD VI, , p. , n. 2. See
also p. sq., introd., .
Apud Chrysostomum o micron In
Hom. in Rom. , , Migne PG , ,
Chrys., after quoting three times: , explains: , .
The same text is to be found in the Giberti
ed., t. , f r.
Iam haud In BD this passage is related to Orig. to whom Er. refers in
ll. .
I could not nd the
word from BD in ThLG, Liddell-Scott,
Lampe etc.; Er. may have formed it himself
after the example of the grammatical term
, imperative mood,
found in Dion. Thrax, Ars grammatica. ,
Schneider-Uhlig, Gr. Gr. , , p. , l. , and
Apollonius Dyscolus, Synt. I, , SchneiderUhlig, Gr. Gr. , , p. , l. , respectively.
Er. may have formed this word to characterize
the hortatory subjunctive as a kind of imperative as he does below in l. sq. , the reading in E, is a synonym of , in grammar said of nouns, pronouns and
verbs which do not direct the action to others
but direct them to themselves, reexives, in
contrast to (Pape-Sengebusch, s.v.,
where reference is made to Apollonius Dyscolus, Synt., II, , Schneider-Uhlig, Gr. Gr. ,
, p. , l. ). But reexive verbs are out of
the question here.
imperandi modum Er. means the hortative
subjunctive, like below, l. sq.
lb
felicitati, quod non ex suis meritis, sed ex gratuita Dei benignitate liberati sint a
peccatis eique reconciliati, quem prius habebant infensum. Huic sensui respondent
ea quae sequuntur, de ducia accessus ad Deum, de spe gloriae liorum Dei, quae
perseuerat et in aictionibus huius mundi, de charitate Dei, qui morte vnigeniti
sibi reconciliauit mundum. Constat Ambrosium legisse habemus, non habeamus;
arguunt haec verba: Pacem, inquit, habere cum Deo des facit, non lex. Haec enim
nos Deo reconciliat sublatis peccatis, quae nos Deo fecerant inimicos; et quia Dominus
Iesus huius gratiae minister est, per ipsum pacicati sumus Deo etc. Apud Origenem
in contextu legimus habemus; itidem repetit in commentariis: Si diaboli arma
proiecimus et signum Christi et crucis eius vexilla suscepimus, pacem vtique habemus ad
Deum; et huic lectioni respondet enarratio. Apertissime enim, inquit, per haec quae
intellexit, quid sit ex de, et non ex operibus iusticari, ad pacem Dei, quae exuperat
omnem sensum, in qua et summa perfectionis consistit, inuitat. Hactenus Origenes. Sic
qui vitae monasticae tranquillitatem, qui virginitatis laudes praedicat, inuitat ad hoc
vitae genus eos qui nondum amplexi sunt. Sequitur apud eundem Origenem: Cum
essemus, inquit, inimici Dei, reconciliati sumus Deo etc. Ostendit autem Origenes
consequens esse, vt qui gratis Deo reconciliatus est, non amplius cogitet ea quae
sunt inimica Deo. Nec mirum, si post sub sua persona loquens vertit indicatiuum
modum in imperatiuum: Habeamus pacem; non sit in nobis est et non. Ad hanc
igitur exhortationem non est opus verbo imperandi, sed ipsa res hortatur, ne semel
liberati a peccatis Deoque reconciliati relabamur in ea quae dirimunt amicitiam
inter Deum et homines. Hac ratione constant et ea quae scribit Chrysostomus, et
ab hoc sua mutuatus Theophylactus. Hoc autem admonendi genus magis congruit
Paulinae modestiae ac ciuilitati. Nec ille tropus est infrequens, vt hoc eri dicamus
quod debere eri volumus intelligi, vt illud: Qui ex Deo natus est, non peccat, et
mater non potest odisse lium, princeps omnia metitur reip. commodis. Haec ita
disserui, vt alteram tamen lectionem non omnino damnem. Potest enim hic sermo
pertinere ad baptizatos adhuc imbecilles spiritu et subinde recidentes in peccatum,
vt apostolus quo mitigaret admonitionem, suam admiscuerit personam.
[] [A] A c c e s s u m. , id est: aditum habuimus [B]
siue nacti sumus. [A] Tametsi non me clam est Graecos [B] in [A] nonnullis
verbis praeterito pro praesenti abuti, praesertim aectuum, vt , , et
in hoc quod paulo post sequitur, , stetimus pro stamus. [B] Vbi illud
annotandum, , in qua stamus, incertum an articulus postpositiuus referat
gratiam an dem. Ambrosius videtur ad dem referre, cum ait: Ideo stantes, quia
prius iacuimus, credentes autem erecti sumus etc. | [A] I n s p e f i l i o r u m D e i.
Graeci legunt in spe gloriae Dei, . [B] Nec addunt
siue nacti sumus BE: et paulo ante

, id est, pacem habemus non , id
est, habeamus, quamquam in hoc posteriore
graeca variant exemplaria A.

CE: A B.
dem1 E: spem BD.
Ambrosium Deo etc. Ambrosiaster.
After quoting v. . from the Vg. with the reading habeamus Ambrosiaster starts his explanation with the passage quoted here, which is
equal to Er.s ed., p. , apart from the beginning: Pacem cum Deo habere (cf. Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ).
Sottovoce Er. suggests that the quotation was
adapted to the Vg. text.
Origenem amplexi sunt In Comm.
in Rom. IV, , Migne PG , BD, Orig.
quotes: pacem habeamus, in Merlinus ed.,
f r, pacem habemus. In his explanation Orig. oers the passage of ll.
in C as: si illius arma proiicimus suscipimus Deum, in Merlinus ed. equally
to Er.s quotation, that of ll. in
Migne PG , B as: Apertissime per hoc
eum qui intellexit, quae superat omnem
mentem, in qua inuitat, in Merlinus
ed. equally to Er.s quotation (but mentem
instead of sensum; pacem Dei, quae exuperat omnem sensum is a quotation from
Phil. , ).
Origenem et non Cum essemus
Deo in l.sq. is quoted from Comm.
in Rom. IV, , Migne PG , C, in Merlinus ed. on f r. Ostendit Deo in
ll. refers to Orig.s remark in C
D: Si quis ergo habet pacem ad Deum, et reconciliatus est per sanguinem Christi, vltra non
contingat [Merlinus, f r: cogitat] ea quae
inimica sunt Deo. The quotation Habeamus et non in l. sq. refers to C:
Habeamus pacem, vt vltra non aduersetur
caro spiritui, nec legi Dei obsistatur [Merlinus ed., f r: obsistat] a lege membrorum. Non sit in nobis est et non.
consequens esse, vt See introd., b.
imperatiuum Used for the hortative subjunctive as above in l. .
Chrysostomus Theophylactus For
the reading which both oered in
their commentaries, see above l. sqq. and
nn.ll. and ll. .
tropus Er. means the use of the indicative
instead of the imperative. This way of speaking starts from the expectation that the action
will be carried out immediately. Hofmann,
p. sq., a.
mater commodis Cf. Eccl. III, ASD V, ,
p. , l. : parentes amant liberos, matres
tamen indulgentius, and Caesar, Civ. I,,,
where Pompey is said to assert: Semper se
reipublicae commoda priuatis necessitudinibus habuisse potiora. CWE , p. , n. .
Accessum sumus etc. Vg.: per

quem et habemus accessum per dem in gratiam istam, in qua stamus, et gloriamur in spe
gloriae liorum Dei; Nov. Test.: per quem
et contigit nobis, vt de perduceremur in gratiam hanc, in qua stamus et gloriamur sub (in
A) spe gloriae Dei. Also Faber wrote, f r:
in spe gloriae Dei. In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, CD, Er. defends his translation; he preferred it in order to give the past
tense in its due and to render the
emphasis in .
Graecos praeterito pro praesenti
abuti Cf. Annot. in Ioh. , , where Er. mentions and with reference to (v. ASD VI, , p. ) as examples of perfect
tenses with the meaning of present tenses.
articulus postpositiuus The relative pronoun. is a term used by
Dionysius Thrax (Uhlig, Gr. Gr. , , p. ).
Er. uses the translation which was also used
by Roman grammarians. Cf. above ad Rom. ,
, n.l. , and ASD VI, , p. , n.ll.
ad Annot. in Mt. , .
Ambrosius sumus etc. Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. . Cf.
.
In spe liorum Dei Vg.: in spe gloriae liorum Dei; Nov. Test.: sub (in A) spe gloriae
Dei, and: , like
in modern edd. of NT. Cf. Quae sint addita
(ed. D, f Oo v, LB **r): Filiorum apud
nos redundat, et gloriae deest.
In spe Chrysostomus Titelmans
criticized this Annot. Acknowledging that
none of the ancient exegetes added: liorum, neither Orig., nor Theophyl., nor
Ambrose, nor Cyprian, he argued (f r):
Verum tamen quantum ad sententiam tutius
videtur et securius, vt adiiciatur dicendo,
in spe gloriae liorum Dei, quam in spe
gloriae Dei. Nos enim modo lii Dei per
adoptionem facti, non gloriamur in spe gloriae Dei, quasi ipsam gloriam quae est Dei
sperantes consequi in futuro. Cum ipse per
prophetam [Is. , ] dicat, gloriam meam
alteri non dabo. Sed gloriamur in spe gloriae liorum Dei, expectantes videlicet et sperantes consequi in superventuro seculo gloriam
istam, quam liis suis benignitas optimi patris
futuro tempore conferre disposuit. In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, D, Er. states
that Titelmans has not put forward anything
against him; he does not disapprove of the Vg.
reading, but has translated the Greek text.
liorum. Palam est Origenem legisse in spe gloriae Dei, ex ipsius enarratione. Nec
vllum vestigium deprehendi potest ex interpretatione Ambrosiana, quo sentiri queat
illum addidisse liorum. Sic enim scribit: Credentes autem erecti sumus, gloriantes in
spe claritatis quam promisit Deus nobis, non abhorrens ab Origene, qui interpretatur:
gloriantes in spe videndae gloriae Dei. [D] Theophylactus interpretatur: in spe
bonorum quae nobis contingent non ex merito nostro, sed vt gloricetur Deus.
Nec secus legit Chrysostomus.
[] [A] N o n s o l u m a u t e m. . Sermo Latinus hanc loquendi
formam non agnoscit; mollius erat, si addidisset pronomen: neque id solum [B]
aut neque haec solum. Siquidem Origenes existimat hanc particulam non solum
esse referendam ad id quod proxime dictum est, gloriamur in spe gloriae Dei, sed ad
caetera quoque, quae docuerat nos esse consecutos per Iesum Christum, videlicet
iusticatos esse ex de per illum, per eundem aditum esse datum in gratiam istam,
per eundem contigisse quod licet gloriari et sperare gloriam Dei. Mihi videtur ad
horum postremum non inconcinne referri.
[] [A] N o n c o n f u n d i t. , id est: non pudefacit aut pudore
acit. [D] Quis Latinus intelligeret confundit pro pudefacit? [E] Suundi dicuntur qui rubescunt, confundi qui perturbantur animo; id sane gignit nonnunquam
in homine vehemens pudor, sed non ideo idem sonant confundere et pudefacere,
quemadmodum aliud est bibere vinum, aliud inebriari. Nam quod est in Actis, et
confundebat Iudaeos, non est , sed , hoc est: perturbabat ac
reddebat inopes consilii. Verisimile est autem tum vulgum ita fuisse loquutum, et
vulgata lingua traditum est olim Nouum Testamentum. [D] Augustinus libro De
doctrina christiana quarto, capite septimo, indicat huius loci schemata, quorum
vnum appellatur Graece , Latine gradatio, multum faciens ad iucunditatem
orationis. Ea t, quoties membrum sequens vocem postremam excipit praecedentis,
vt ita per gradus quosdam deueniatur ad vltimum; velut hic ex tribulatione patientia, ex patientia probatio, ex probatione spes connectitur. Indicat et compositionis
decus quod orationem colis et commatis modulatam absoluit periodus. Primum
membrum est: quoniam tribulatio patientiam operatur, secundum: patientia autem
probationem, tertium: probatio vero spem. Deinde additur periodus, et ipsa constans tribus membris; quorum primum est: spes autem non confundit, secundum:
quia charitas diusa est in cordibus nostris, tertium: per Spiritum Sanctum qui datus
est nobis. Huiusmodi ferme Augustinus. Quanquam mea sententia nihil vetat, quo
minus priorem compositionem quatuor membris absoluamus, vt quartum sit spes
autem non confundit; hic enim est nis gradationis. Deinde accinitur periodus vel
vnico vel duobus membris constans, quia charitas Dei diusa est in cordibus nostris,
per Spiritum Sanctum qui datus est nobis. Quin et superiora cola possunt in bina
commata diuidi, vt comma sit quoniam tribulatio, et post minimum respirationis
succedat patientiam operatur, atque item de caeteris. Haec diuus Augustinus fatetur nequaquam fuisse ab apostolo aectata, sed eloquentiam vltro comitem fuisse
sapientiae nec sapientiam talem aspernari comitem. [A] D i f f u s a e s t. , id est eusa est vel eusa fuit, vt intelligas largiter eusam.
[] V t q u i d e n i m. Graece secus est: ,

id est: Nam Christus, cum adhuc inrmi essemus. Apparet codicem quem secutus
est interpres, habuisse , id est ad quid? Vterque sensus est tolerabilis. Ad quid
enim subaudi: ne spes confundat. [B] Et Vt quid legit Ambrosius quoque. [D]
docuerat BE: docuerant C.

BE: A.
Ad BE: vt A.
Origenem gloriae Dei Comm. in Rom.

IV, , Migne PG , B and A: Mouet
me cur non dixerit gloriari se in gloria Dei,
sed in spe gloriae Dei; in quo deesse quidem aliquid elocutionis videtur, ita vt subaudiri debeat: in spe videndae gloriae Dei.
Gloriantes seems to have been added under
the inuence of the passage of Ambrosiaster
quoted just hereafter.
Ambrosiana nobis Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. . Cf.
.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D: , ,
,
, , . The rendering in spe Deus
is not from Persona.
PG , sq.
Non solum autem Nov. Test.: Nec id
solum.
Non solum referri According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, DE,
Titelmans had remarked about the omission
of the pronoun by both the Greeks and the
Latins: Sed scriptura negligit sermonis elegantiam. So Er. wonders why Titelmans contends so persistently that there are no solecisms in Holy Writ.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , AB. Orig. explains: non solum
autem as non solum autem quae supra dixi.
Cf. below, n.l. 1 ad Rom. , .
Non confundit Nov. Test.: non pudefacit.
Non confundit comitem In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, EC, Er.
responds to Titelmans, who had argued that
many read confundit, and took oence at
the sentence Quis pudefacit in l. . This
response contains textual similarities with the

addition, but oers instead of
as the reading of Act. , , where
modern edd. of NT read: .
vulgum Already in Antiquity vulgus is
not only neuter, but also masculin.
Augustinus comitem Er. paraphrases Doct. chr. IV, , , CCSL , p. .
gradatio colis commatis periodus membrum Stylistic terms: gradatio (l. ), in Greek , is a progressive anadiplosis (see below, ad Rom. ,
, n.ll. ); periodus is the most perfect union of ideas into one sentence; it
consists of parts; the longer parts are called
colon or membrum, the shorter parts
comma. Lausberg, who gives elaborate discussions of these words on p. sq., ,
and pp. , , respectively.
Cf. introd., ; for commatis see also
a.
hic Rom. , and .
Diusa est Nov. Test.: eusa sit.
Vt quid enim Nov. Test.: Christus enim
and , reading which is also
oered by Tischendorf, Merk and Aland et
al., whereas Nestle12 and 16 read .
Cf. Valla, Annot., Garin, , p. , col. :
Non est Graece vt quid enim, sed etiam
enim, quod sic transferendum erat: nam
etiam Christus siue Christus enim etiam,
., and Faber, who translates, f
r: Adhuc enim, and comments, f r:
Non habet Paulus: vt quid, sed adhuc siue
etiam, conrmans ex parte nostri magnam
charitatis dilectionisque occasionem debere
haberi, licet nos illa immensa Dei charitas
amando praeuenerit.
Vt quid Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. , and Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and .
lb
Theophylactus legit et interpretatur . [A] S e c u n d u m t e m p u s. . Si referatur ad inrmos, mitigat quod dictum est, quasi inrmitas illorum
tempori sit imputanda, quo nondum apparuerat gratia euangelii. Sin referatur ad
mortuus est, [B] intelliges illum idoneo tempore et a Patre praescripto mortem [A]
oppetisse. Atque ita Graeca interpretantur scholia. [B] Eamque sententiam sequitur
Ambrosius, ita scribens: Si pro incredulis ac Dei inimicis Christus ad tempus morti se
dedit. Ad | tempus enim mortuus est, quia tertia die resurrexit. Ac mox: Apud homines igitur, id est: secundum tempus mori visus est. Consentit et Origenes, et huic
pene succinens Theophylactus, interpretans secundum tempus opportuno destinatoque tempore. [E] Quanquam Ambrosius refert ad temporis breuitatem magis
quam opportunitatem. Chrysostomus hanc particulam non attingit
enarrans. Origenes videtur vtranque lectionem attingere. Siquidem in contextu ita
distinguitur sermo: Quum adhuc essemus inrmi secundum tempus, et pro impiis mortuus est. Rursus enarrans quum ait: qui secundum illud tempus quo passus est, pro
impiis et iniustis mortem perpeti non refugit? Videtur idem sentire quod expressit
Ambrosius. Aliquanto post quum addit: praecipue si intellexit, quia quum adhuc
secundum tempus impii essemus et inrmi, ipse prior pro nobis mortuus est, attingit
alteram distinctionem. Vtraque lectio sensum habet pium. Is cuius scholia feruntur
in epistolas Pauli Hieronymi titulo, triplicem sensum complectitur, inrmi secundum tempus, quum adhuc peccatorum et scelerum languoribus premeremur, et:
secundum tempus inrmi, quo iam pene defecerat iustitia. Addit alterum: siue quia
vltimo tempore passus est Christus. Addit tertium qui peculiaris est Ambrosio: siue ad
tridui tempus, vt praedicebatur, est mortuus. Attingit et Thomas variam distinctionem.
[] [A] P r o i u s t o m o r i t u r. , id est morietur. Porro iustum
et bonum hoc loco non personam aliquam signicat, sed rem, hoc est ipsam
iustitiam et bonitatem, vt sit neutri generis, non masculini, quemadmodum
putat diuus Hieronymus in epistola ad Algasiam, quaestione septima. [B] Origenes
vtroque modo edisserit: pro iusto viro et iusta causa. Ambrosius priorem sensum
sequitur, [D] ad personam referens iusti vocabulum. [A] A u d e a t m o r i. Et
audet, vel etiam ausit mori, . Quanquam hic rectius vertisset
sustinet, quo verbo in consimili sensu vsus est Suetonius.
[] Q u o n i a m s i. Secus est apud Graecos: ,
id est: quod cum adhuc peccatores essemus, [B] vt haec particula pendeat a
superioribus: fortassis erit qui pro bono moriatur. Attamen Dei erga nos charitas
Secundum tempus scholia BE:

Secundum tempus mortuus est defectus
oppetisse scholia. Charitatem suam.
id est, suam ipsius dilectionem
nempe qua nos dilexit inter Suetonius et
Quoniam si posuit A.
mortuus A B D E: mortuos C.
intelliges mortem BE: defectus A.

Algasiam BE: Agalsiam A.
priorem E: diuersum BD.
BE: A.
essemus BE: essemus etc. A.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , C.
Secundum tempus Nov. Test.: iuxta temporis rationem.
Si referatur scholia Ps. Oecumenius, Comm. in Rom. , , Migne PG ,
AB: . , .
Ambrosius visus est Ambrosiaster.
The same reading as in Er.s ed., p. , apart
from ergo instead of igitur. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp. and .
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne PG
, A.
Theophylactus Expos. in Rom. , , Migne PG , D: ,
, , . Persona translates (f v): Secundum
vero tempus hoc est tempore decenti et destinato, cum enim oportunum est visum, mortuus est.
Quanquam distinctionem This
addition is to be connected with Er.s defence
of his Nov. Test. translation in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD.
Chrysostomus In Hom. in Rom. , , Migne
PG , , Chrysostom, who also reads
instead of , mentions
in his rendering of this v., but does not pay
attention to it in his explanation.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne
PG , C (Adhuc enim Christus, cum
essemus mortuus est.), A (qui secundum refugit?) and C (praecipue
mortuus est.).
Ambrosius See above, l. sqq. in this
Annot.
alteram distinctionem CWE , p. :
the rst way of construing the passage.
Is cuius Hieronymi titulo mortuus Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne PL
, A: Secundum tempus. Secundum
tempus inrmi, quo iam defecerat pene iustitia. Siue quia vltimo tempore passus est Christus, siue ad tridui tempus (Pelagius: tempus
tridui), vt praedicabatur, est mortuus. This
passage is borrowed from Pelagius, Expos. in
Rom. , , Souter, , p. .
Ambrosio See above, l. sqq. in this
Annot.
Thomas Thomas Aquinas, Super Rom. lect.,
cap. , , n. , Cai, , p. : Et hoc
secundum tempus, id est, vt certo tempore in morte moraretur, die scilicet tertia surrecturus.Matth. XII. : Sicut fuit
Iona in ventre ceti tribus diebus et tribus
noctibus, sic erit lius hominis in corde terrae.
variam distinctionem The variation in
construction.
Pro iusto moritur Vg.: pro iusto quis
moritur; Nov. Test.: pro iusto quisquam
morietur.
Porro masculini Cf. Valla, Annot.,
Garin , p. , col. : Illud autem, pro
iusto et pro bono obscuri sensus est, hoc
est pro iusto viro, proque bono viro. At
si accipiamus pro iustitia, et sensus apertior. Quod si ita est, pro iustitia transferendum erat. Nam etsi apud Latinos iustum pro
iustitia reperitur, raro tamen, vt apud Verg.
[Aen IV, ] Iustumque memor precatur,
bonum autem pro vtilitate et bonitate et, vt
sic dicam, pro bonitate frequentissimum est.
Erit igitur sensus, quod pro iustitia ac virtute
nemo moritur, vt pro bono et remuneratione
praemioque virtutis. Nisi volumus hunc sensum, non oportere quempiam mori pro iusto
viro, forsitan pro viro non perfectae iustitiae,
sed bonae mentis.
neutri See introd., a.
Hieronymus Jerome discussing this v. in
Epist. , qu. , CSEL , pp. , begins
with a summary of the views of Marcion and
Arius and ends with the sentence: Iustum
autem et bonum non putemus esse diuersum
nec aliquam proprie signicare personam, sed
absolute iustam rem et bonam, pro qua difculter interdum aliquis inueniri potest qui
suum sanguinem fundat.
Origenes Comm. in Rom. IV, , Migne PG
CC.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. ,
and Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and .
Audeat mori Vg.: nam pro bono forsitan
quis audeat mori. Nov. Test. Siquidem pro
bono forsitan aliquis etiam mori sustinet.
Audeat Suetonius In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, DE, Er. substantiates
his preference for sustinet as translation of
; there he also refers to Suetonius.
Suetonius Caes. , : admissam in se perdiam non sustinuit imitari.
Quoniam si Nov. Test.: quod quum.
Faber, f r: quoniam cum.
in hoc insignis est, et humanam vincit quantumuis magnam, quod pro impiis et
indignis Filium vnicum mori voluerit. Deinde colo interposito sequatur: multo
magis ergo nunc iusticati etc. Ea distinctio, si quis mihi didit, extat in exemplari
Paulino, cuius saepe meminimus. Commendat autem suam charitatem Deus in
nobis; hic interposito commate sequitur: quoniam cum adhuc peccatores essemus,
Christus pro nobis mortuus est; hic periodi nota interiecta, quod sequitur a maiuscula
incipit: [A] Multo igitur magis etc. Quanquam [B] posterior quispiam volens,
opinor, emendare quod erat scriptum, in spacio quod dirimit versus asscripserat
si: quoniam si cum adhuc peccatores etc. [D] Eandem distinctionem habebat
meus codex veteris typographiae, nec additur si.
[] [A] S e d e t g l o r i a m u r. , id est: sed et gloriantes.
Quanquam ad sententiam haud ita magni refert. Et in nonnullis Graecorum exemplaribus reperi scriptum, velut in eo quod nobis exhibuit monasterium
Praedicatorum apud Basileam.
[] P r o p t e r e a s i c u t p e r v n u m h o m i n e m. Sic quidem est apud
Graecos: , sed non respondet quod sequitur, ad
, nisi legatur pro quia aut pro aut nisi accipias pro tanquam, nisi quis malit hoc quoque esse, qualia multa videtur Paulus
habere. Origenes duas refert opiniones. Iuxta priorem vult Paulum non ob inscitiam
Multo igitur magis etc. BE: multo magis

igitur A.
posterior additur si BE: Quamquam idem est sensus vtrobique A.
vnum hominem BE: u. h. A.

BE: A.
videtur Paulus BE: Paulus videtur A.
colo commate periodi See introd., .

multo magis ergo Both the Vg. and
Nov. Test. read multo igitur magis like in
l. .
distinctio punctuation; CWE , p. ,
translates: this construction [of the passage].
exemplari Paulino A codex of the
Chapter Library of St. Pauls in London. See
introd., .
Quanquam additur si The Basel
and edd. read: quoniam si cum
adhuc peccatores essemus, the Strassburg ed.
quoniam si cum , the Clementina, just
like Faber in his translation and his commentary, f r and r: quoniam cum .
distinctionem punctuation; cf. above,
n.l. .
meus typographiae Just like here Er.
refers in a addition in Annot. in Rom. ,
, l. sq., to what is apparently the same
codex. In Apolog. adv. debacch. Petr. Sutoris,
LB IX, E, he mentions that he has with
him an editio vtriusque Testamenti, typis

excusa ante annos, vt coniicere licet, sexaginta,
plurimis in locis discrepans a nostra lectione.
CWE , p. , n. .
Sed et gloriamur Nov. Test.: verum etiam
gloriantes.
eo quod Basileam The th-c.
codex (Auct. E . ) in the Bodleian
Library in Oxford, containing a ms. of the
Pauline Epistles and the commentary of Theophylactus on these Epistles. In Erasmus time
it belonged to the Dominican abbey in Basel,
which had received it from a bequest of
John of Ragusa. Cf. A. Vernet, Les manuscrits
grecs de Jean de Raguse, Basler Zeitschrift fr
Geschichte und Altertumskunde (),
p. sq. See introd., .
Propterea hominem The vv.
and read in the Vg.: Propterea sicut per
vnum hominem peccatum in hunc mundum
intrauit, et per peccatum mors, et ita in omnes
homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt: Vsque ad legem enim peccatum erat
in mundo: peccatum autem non imputabatur,
cum lex non esset. In Nov. Test.: Propterea,
quemadmodum per (propter AD) vnum
hominem peccatum in mundum introiit, ac
(et A) per (propter A B) peccatum mors, et
sic in omnes homines mors peruasit, quatenus
(in eo quod A) omnes peccauimus. Vsque
ad legem enim peccatum erat in mundo:
porro peccatum non imputatur, quum non
esset lex.
Propterea iudicabit The Annotations on vv. contain many alterations and additions, after both Catholic and
Reformed theologians had criticized the inuence of Pelagianism. The traditional theology in the Western Church stated that the
vv. are the foundation for original
sin (peccatum originale or naturale), the
state of sin in which mankind had been held
since the Fall of Adam (OLD, s.v.). It is
opposed to peccatum personale or peccatum actuale or proprium or peccata propria, sins which people commit according
to their own will. Er. argues that he himself
adheres the doctrine of original sin, but that
Rom. , does not give sucient evidence for it; he brings forward that other Bible
passages give better evidence, and induces the
works of some authors which leave the view
of personal sin, particularly Origen, Ambrosius (i.e. Ambrosiaster) and the Commentary
on the Epistles of Paul which he mostly refers
to as scholia ascribed to Hieronymus. In the
same sense Er. argues in Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, FA. The rst critic
mentioned is a friend of George Burkhard of
Spalt (surnamed Spalatinus); Burkhard mentions in Ep. to Er. (. Dec. ),
ll. , that this friend had written to him
that Er. not wanted to speak about original sin, and that he believed that, if Er. read
the works of Augustine against the Pelagians,
he would not only understand Paul in the
right way, but also honour Augustine more.
Burkhard refers to the letter which Luther
had sent him on Oct. (D. Martin Luthers Werke, Briefwechsel, vol. , N
, pp. ); his letter is an almost verbal repetition of Luthers. Here I mention
Lee, Stunica, N. Beda, the Theological Faculty of Paris, the Valladolid conference and
Titelmans; because their objections aimed at
dierent aspects of these annotations, they
will be mentioned in the respective notes on
ll. , (p. ), (p. ), ,
(p. ) and (p. ) to this
Annot. In Pharisee (RQ , , pp.
), and Erasmus (Genve ), pp. ,

R. Coogan gives an elaborate exposition on
this subject matter, which is not restricted to
the conict with Lee. Cf. Rummel, Annotations, p. .
or as an adjective anapodotos, ; is
found in the Scholia in Aristoph. Av. , ed.
Dindorf, Oxford, (Liddell-Scott,
s.v). Synonym of anantapodoton, , hypothetical proposition wanting the
consequent clause. If the consequent clause
deviates from the expected or grammatically
correct one, it is also called anacoluthon. Cf.
Lausberg, p. , , and Annot. in Act. ,
, ASD VI, , p. , l. sqq.
Origenes abundauit Comm. in
Rom. V, , Migne PG , AC (sic
pertransiuit in l. sq. is a free quotation from a passage in col. B, which
is a free quotation from Rom. , ). For
Iuxta priorem (l. ) see CA:
Sed mihi videtur Paulus qui dicit quia sufcientia nostra ex Deo est, qui et idoneos
nos fecit ministros Noui Testamenti [. Cor.
, sq.], et qui iterum dicit: An documentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus? [. Cor. , ], non haec per defectum passus eloquii, sed prospexisse per haec
aliquid vtilitatis, quo etiamsi intelligi deberent ea quae deesse elocutioni et subintelligenda diximus, tamen propter negligentiores
quosque qui forte resolui possent, si audirent
quod sicut mors in omnes homines per peccatum, ita et in omnes homines pertransiit vita
per Christum, considerauit palam haec dici
et publice non debere, simul et illud ostendens quod etiamsi per vnum hominem iustitia introiuit in hunc mundum, et per iustitiam vita, et sic in omnes homines pertransiuit, tamen non hoc in praesenti statim contingere, nec otiosis accidere, sed his qui multo
labore et sudore potuerint quae occulta sunt
quaerere, pulsare quae clausa sunt, desiderare
quae abscondita sunt. Denique et in eo capitulo quod pro similitudine horum dictorum
in medium adduximus, id est: Sicut enim in
Adam omnes moriuntur, non dixit: ita et
in Christo omnes viuicati sunt aut viuicantur, sed viuicabuntur [. Cor. , ],
vt ostenderet quidem praesens tempus esse
laboris et operis, in quo per bonam conuersationem merita conquirantur, futurum vero
esse in quo viuicabuntur hi qui in praesenti
vita Christo commoriuntur, sicut et alibi dicit
idem apostolus: Si enim commorimur, et
conuiuemus [cf. . Tim. , ]. Et ideo etiam
lb
Graecanici sermonis hanc partem imperfectam reliquisse, sed data opera suppressisse quod alioqui subiiciendum erat, quia commodius iudicaret vtrunque subaudiri quam palam explicari. Nam si adiecisset [B] eam partem quae respondet sicut
etc., [A] sic per vnum hominem venit iustitia in mundum, et per iustitiam vita
in omnes homines pertransiuit, periculum erat, ne qui hoc audito securiores ac
negligentiores redderentur aut iam nunc inciperent expectare quod postea continget, [B] aut ne putarent hic oscitantibus obtingere quod non sine cura studioque
consequimur. [A] Proinde in caeteris, alteram partem commutato tempore reddit
per verbum futuri temporis: sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes
| viuicabuntur. Iuxta posteriorem vult alteram partem in posterioribus esse redditam, licet interuallo longiore, nempe illic: Sed non sicut delictum, ita et donum. Si
enim vnius delicto mortui sunt, multo magis gratia Dei et donum per gratiam vnius
hominis Iesu Christi in plures abundauit. Mihi vero videtur et alia superesse ratio,
qua huic sermonis incommodo medeamur, si, quod apud Graecos frequens est, in
coniunctione subaudiatur . Cuius exemplum habes in Euangelio:
, id est: sicut in coelo, ita et in terra; subauditum est.
Hic igitur erit sensus: quapropter sicut per vnum hominem peccatum in mundum
intrauit, ita et per vnum hominem intrauit mors; vt intelligas vtrunque nobis ab
Adam esse profectum. Ille peccauit et ob peccatum incidit in mortem; nos item
quoniam illum sequentes peccamus, in mortem incurrimus. Atque ita factum est,
vt et mors et peccatum in omnes dimanarit. I n q u o o m n e s p e c c a u e r u n t.
[E] . [A] In quo quidam referunt ad Adam, [E] in quo velut
in massa latebat posteritas: et in eo peccarunt omnes. Augustinus putat referri posse
venit iustitia BE: iusticia venit A.

per gratiam BE: gratia A.
omnes peccauerunt E: peccauerunt omnes
AD.
ad Adam proferunt E: ad Adam,
quidam ad peccatum cuiusque proprium.
Mihi non absurdum videtur si accipitur pro quatenus, siue quandoquidem, vt
sit sensus per vnum hominem peccatum
venisse in mundum, peccati vero comitem
fuisse mortem, proinde ad omnes peruenisse
mortem quatenus omnes peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum reperire licet
et alias apud Paulum siue pro
in eo quod, siue in quantum aut quatenus
A, ad Adam, quorum est Ambrosius, qui in
hoc quoque philosophatur, cur dixerit in quo,
nimirum Adam, et non in qua, cum ab Eua sit
ortum peccatum, videlicet Origenem secutus
vt fere solet. Quidam ad peccatum cuiusque
proprium, in qua sententia video Vulgarium
(B, Theophylactum C) esse. Mihi non absur-
dum videtur si accipiatur pro quatenus,

siue quandoquidem, vt sit sensus per vnum
hominem venisse peccatum in mundum, peccati vero comitem fuisse mortem, proinde ad
omnes peruenisse mortem, quatenus omnes
peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum
reperire licet et alias, ni fallor, apud Paulum
siue pro in eo quod, siue inquantum, aut quatenus B C, ad Adam, quorum est Ambrosius, qui in hoc quoque
philosophatur, cur dixerit in quo, nimirum
Adam, et non in qua, cum ab Eua sit ortum
peccatum, videlicet Origenem secutus vt fere
solet. Quidam ad peccatum cuiusque proprium, in qua sententia video Chrysostomum
ac Theophylactum esse. Quanquam vtraque
sententia recidit eodem. Mihi non absurdum videtur si accipiatur pro quatenus
siue quandoquidem, vt sit sensus, per vnum
hominem venisse peccatum in mundum, peccati vero comitem fuisse mortem, proinde ad
omnes peruenisse mortem, quatenus omnes
peccatum habuerunt. Nam ad hunc modum

reperire licet et alis, ni fallor, apud Paulum
siue pro In eo quod, siue inquantum
aut quatenus. Huic sententiae minus debam
priusquam comperissem positam ab eo cuius
sunt scholia in omnes epistolas Paulinas, viri,
quod res ipsa declarat, eruditi, licet praefationem addiderit impostor, qui quo vendibilius esset opus, nxit Hieronymum autorem.
Scholium sic habet, In quo omnes peccauerunt, hoc est, in eo quod omnes peccauerunt, exemplo Adae peccant. D.
in praesenti loco dissimulat exsequi, et adimplere sermone ea quae sensu et consequentia videntur intelligi. Iuxta posteriorem
(l. ) refers to the subsequent passage:
Alius fortasse dicit quia hoc quod videtur
deesse in his quae supra diximus secundum
elocutionis ordinem, tarde quidem, sed in
posterioribus redditur, vbi dicit: Sed non
sicut delictum, ita et donatio. Si enim vnius
delicto mortui sunt multi, multo magis gratia Dei, et donum, in gratia vnius hominis Iesu Christi in plures abundauit [Rom.
, ], et asserit ex his completa esse quae
defuisse in superioribus videbantur, nec multum interesse quod ibi in omnes homines
dixerit pertransisse peccatum, hic vero donum
et gratiam Iesu Christi in plures abundasse,
cum et omnes homines plures esse intelligantur, et plures omnes intelligi non videatur absurdum, maxime cum in subsequentibus dicat apertius: Sicut per vnius delictum
in omnes homines in condemnationem, ita et
per vnius iustitiam in omnes homines ad iusticationem vitae [Rom. , ]. The text of
Merlinus, f , has some minor variations.
sicut in Adam viuicabuntur .
Cor. , , also quoted by Origen, as is to
be seen in the previous note.
Sed non abundauit Rom. , .
Quoting from Origen (see n.ll. :
pp. ) Er. omits multi after mortui
sunt and substitutes per gratiam for in gratia, as he does in Nov. Test. BE (in gratia
A). For this substitution see above n.ll.
, ad Rom. , .
in Euangelio Mt. , .
In quo proferunt The passages are strongly inuenced by criticism from
the Theological Faculty of Paris and from
Titelmans, as apparent from Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, BA, and Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, EB.
In quo omnes peccauerunt Vg.: Propterea,
sicut per vnum hominem peccatum in hunc
mundum intrauit, et per peccatum mors, et
ita in omnes homines mors pertransiit, in
quo omnes peccauerunt. Nov. Test. reads:
Propterea, quemadmodum per (propter A
D) vnum hominem peccatum in mundum

introiit, ac (et A) per (propter A B) peccatum
mors, et sic in omnes homines mors peruasit, quatenus (in eo quod A) omnes peccauimus. The restitution of the Vg. reading
per in the ed. is connected to criticism
from Titelmans, as can be deduced from Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, EC.
In Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, B
A, Er. explains his view on the meaning of or and argues that Origen,
Jerome (Ps. Hier.) and perhaps also Ambrose
(Ambrosiaster) thought that Paul meant personal or actual sin (see also below, n.ll.
(p. )). After calling it unlikely that Paul
speaks here about infants he remarks that,
though Augustine insists that original sin is
meant in this verse, we are not obliged to
accept the interpretation of savants howsoever
excellent. Er. acknowledges original sin, but
thinks it controversial that this verse could not
be explained without it. Referring to the criticism of the Paris Theological Faculty: Atque
ea expositio Pelagiano fauet errori, he states
that his view should not be seen as a victory
for Pelagius. In Resp. ad collat. iuv. geront. LB
IX, FA, Er. explained the translation
peccauimus for by referring to the
reading which he had found in a
ms. in England and which had been maintained by want of attention. Cf. ASD VI, ,
p. , n. 10.
quidam As is apparent from the app. crit.,
Er. in the edd. BD, referred to Ambrosiaster following Orig. See Ambrosiaster, in Er.s
ed., p. : Manifestum itaque est in Adam
omnes peccasse quasi in massa. Cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp. and
.
Augustinus De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Deinde quod sequitur: in
quo omnes peccauerunt, quam circumspecte,
quam proprie, quam sine ambiguitate dictum est! Si enim peccatum intellexeris quod
per vnum hominem intrauit in mundum, in
quo peccato omnes peccauerunt, certe manifestum est alia esse propria cuique peccata
ad peccatum, vt intelligamus vno Adae peccato quodammodo peccasse omnes; quae

lectio non consistit, quum peccatum apud Graecos sit generis foeminini, .
Alioqui minimum referebat ad sententiam. Alii interpretantur in quo eo quod siue
quatenus. Qui priorem sensum vrgent, hinc potissimum astruunt peccatum originis, cuius acerrimus defensor est diuus Augustinus, maxime posteaquam incaluit
pugna cum Pelagio et Iuliano. Nec ab huius sententia abhorruit diuus [B] Ambrosius, qui [E] sequutus, vt solet, Origenem [B] in hoc quoque philosophatur, [E]
quod apostolus non dixerit id est in qua, sed id est in quo, hoc
est viro, non muliere, quod vir sit praecipuus autor posteritatis, tametsi mulier
prior est lapsa. Quibus posterior sensus arridet, , nec ad Euam referunt nec ad
Adam, sed ad rem ipsam absolute, hoc est: in eo quod omnes peccauerunt. Nec
haec tamen lectio simpliciter excludit peccatum originis; potest enim accipi omnes
peccasse in Adam, in quo et mortui sunt, priusquam nascerentur. Nam hic tropus
vitari non potest. Alioqui nec peccant qui nihil agunt, nec moriuntur qui nondum sunt. Ad haec quum peccato Adae deberetur non solum mors corporis, verum
etiam mors gehennae, nec hoc peccatum transiit in omnes nec illa mors transit in
foeminini scripsi cum BAS: foemini E.

Alii eo quod quatenus E.g.
Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne PL ,
CD: In quo omnes peccauerunt. Hoc
est in eo, quod omnes peccauerunt, exemplo
Adae peccant. (Souter, , p. , n. , marks
this passage, quoted in l. sq. (p. ), as
an interpolation which is not to be found
in Pelagius Expos. in Rom.), and Cyrillus,
Explan. in Rom. , , Migne PG , C:
,
, where Migne in
C oers quatenus as translation of
. See also below, ll. .
peccatum originis Augustinus Aug.
De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , , CSEL , p. :
peccatum quod per vnum hominem
intrauit in mundum, in quo peccato omnes
peccauerunt. In Contra secundam Iuliani
responsionem opus imperfectum, I, , CSEL
, , p. , Aug. writes, after quoting per
vnum hominem peccauerunt: Ambrosius vt catholicus intellexit apostolum
eumque intellegens ait: Omnes homines sub
peccato nascimur, quorum ipse ortus in vitio
est, a quotation from Ambr. De paenitentia, I, , , CSEL , p. . Cf. Tract. in
Ioh. , , CCSL , p. : Homo quando
nascitur, iam cum morte nascitur, quia de
Adam peccatum trahit., and Serm. , ,

, Migne PL , : Per vnum peccauerunt. Ecce primus homo totam massam
damnabilem fecit.
Augustinus Iuliano Aug. contests
against Pelagius, whose commentary on the
Epistles appeared in , in De peccatorum
meritis et remissione, et de baptismo paruulorum
( or ; CSEL , pp. ), De spiritu et littera (; CSEL , pp. ), De
natura et gratia (; CSEL , pp.
), De perfectione iustitiae hominis (
; CSEL , pp. ), De gestis Pelagii
(; CSEL , pp. ), De gratia et
de peccato originali (; CSEL pp. )
and De anima et eius origine (; CSEL
, pp. ), and against Julian, Bishop
of Eclanum in De nuptiis et concupiscentia ad
Valerium (; CSEL , pp. ),
Contra duas ep. Pelag. (; CSEL ,
pp. ), Contra Iulianum haeresis Pelagianae defensorem (; Migne PL ,
) and Contra secundam Iuliani responsionem opus imperfectum (; CSEL ,
, pp. ). The dates are borrowed from
Dpp-Geerlings, pp. .
Ambrosius Ambrosiaster distinguishes between two kinds of sins and deaths, the
death which entered into this world through
Adams sin and the death which we deserve
through our own sins. He identies Eva with
Adam; Er.s ed., p. , reads: Adam vnus,
id est Eua, et ipsa enim Adam est, peccauit in
omnibus, and adds: Ideo dixit in quo, cum
de muliere loquebatur, quia non ad speciem
retulit, sed ad genus. Cf. Comm. in Rom. ,
, , CSEL , , pp. and
.
Ambrosius sequutus Origenem A
similar statement is to be found in the second Annot. in Rom. , , below l. sq.:
hunc (sc. Orig.) non illibenter sequi solitus
Ambrosius. The addition of this passage in
the ed. may be connected to Er.s work
on his Origen ed., which was published by
H. Froben and N. Episcopius in . As I
have remarked in the introduction, Er. also
observes in the Annot. in Rom. that Ambrosiaster follows Origen, ad Rom. , (l. sq.),
, (ll. ), , (p. , ll.
), and often mentions them in the same
breath as authors having the same view, e.g. ad
Rom. , (l. sq.), , (ll. , and
sq.), , (l. sq.), , (l. sq.), ,
(l. ), , (l. ), etc.
Origenem lapsa In Comm. in Rom.
V, , Migne PG , BA, this issue
is discussed. Orig. explains in quo referring to . Cor. , and ; I quote from
BC: Sed vide in his apostolum naturae ordinem tenuisse, et ideo quoniam de
peccato loquebatur, ex quo mors in omnes
homines pertransierat, successionem posteritatis humanae quae huic morti succubuit ex
peccato venienti, non mulieri ascribit, sed
viro. Non enim ex muliere posteritas, sed ex
viro nominatur, sicut et ipse apostolus in aliis
dicit Non enim est vir ex muliere, sed mulier
ex viro, et iterum Sicut enim mulier ex viro,
ita et vir non ex muliere, sed per mulierem;
et ob hoc mortalis posteritas et corporalis successio viro potius tanquam auctori, et non
mulieri deputatur. Cf. Thomas Aquinas, who
discusses the thesis that original sin entered
into this world through Eva in Super Rom.
lect., cap. , , n. sq., Cai, , p. : Ad hoc
respondetur in Glossa dupliciter. Vno modo,
quia consuetudo Scripturae est vt genealogiae
non per mulieres, sed per viros texantur, sicut
patet Matth. I, ss. et Lc. c. III, ss. Et ideo
apostolus hic volens quasi genealogiam quamdam peccati ostendere, non fecit mentionem
de muliere, sed solum de viro. Alio modo,
quia etiam mulier de viro sumpta est, et ideo
quod est mulieris attribuitur viro. Potest etiam
alio modo dici, et melius, quod cum pecca-
tum originale traducatur simul cum natura,

sicut dictum est, sicut per virtutem actiuam
viri, muliere materiam ministrante, natura
traducitur, ita et peccatum originale. Vnde si
Adam non peccasset, Eua peccante, non per
hoc fuisset peccatum traductum ad posteros.
Illa enim est causa quare Christus peccatum
originale non traxit, quia ex sola foemina sine
virili semine carnem accepit.
Referring to the Commentary
now ascribed to the Ambrosiaster Er. quotes
from the NT text not only here, but also
ad Rom. , (l. ), , (l. ) and
, (l. sqq.). This does not imply that
he suggests that the author knew Greek: the
Greek quotations are not to be found in his
ed. of this Commentary. On the other hand
he ascribed this work to St. Ambrose, who did
know Greek.
Quibus peccauerunt See above,
n.ll. .
tropus See below, l. (tropologia), and
introd., . Here it is obvious to think of a
paradox.
Ad haec credimus In the Early
Middle Ages people generally believed that
children who died in the womb or who
after their birth died without being baptized, would go to hell. In this respect
they were inuenced by Aug. who combating the Pelagians wrote e.g. in Contra
Iulianum, V, , , Migne PL , :
quis dubitauerit paruulos non baptizatos, qui
solum habent originale peccatum nec vllis
propriis aggrauantur, in damnatione leuissima
futuros?, and in Ench. , , Migne PL
, : Nec prima tamen qua suum corpus anima relinquere cogitur, nec secunda qua
poenale corpus anima relinquere non permittitur, homini accidisset, si nemo peccasset.
Mitissima sane omnium poena erit eorum qui
praeter peccatum quod originale traxerunt,
nullum insuper addiderunt, et in caeteris qui
addiderunt, tanto quisque tolerabiliorem ibi
habebit damnationem, quanto hic minorem
habuit iniquitatem. But the most inuential
book was a much used compendium of dogmatics, which was ascribed to Augustine, but
was from the hand of Fulgentius (
or ), Bishop of Ruspe in Africa (now
Tunisia). He wrote in De de ad Petrum,
(), CCSL A, p. : Firmissima tene et
nullatenus dubites, non solum homines iam
ratione vtentes, verum etiam paruulos, qui
siue in vteris matrum viuere incipiunt et ibi
moriuntur, siue iam de matribus nati sine
infantes, si decedant absque regenerationis lauacro, si modo nostrorum temporum

theologis credimus. Vnde constat sermonem non carere tropologia; quam si excludimus, plurima consequuntur absurda. Nam si velimus amplecti vel denitionem
theologorum vel sensum communempeccatum est dictum aut factum etc., tale
nihil est in infantibus recens natis. Quod si peccatum hic accipitur pro subtractione
gratiae diuinae quae fuit in Adam, antequam peccaret, aut pro naturali quadam
pronitate ad peccandum, quae videtur omnibus insita, quanquam arbitror hanc
magis ab exemplis procisci quam a natura, haec sunt poena peccati verius quam
peccatum. Itaque qui dicunt totam posteritatem peccasse in Adam, velut in massa,
nihil aliud videntur dicere quam Adae peccatum omnibus posteris nocuisse ac fuisse
damno; qui si non violasset praeceptum Dei, sui similes genuisset immortales, plenos noticia, timore, charitate et de, dociles et alacres ad omne bonum; quos nunc
gignit tot malis obnoxios, quae tamen scholastici non patiuntur dici peccatum,
qui ne concupiscentiam quidem patiuntur appellari peccatum, aliis reclamantibus.
Atqui haec mala non adimit infantibus baptismus; manet enim moriendi necessitas
corpus morbis obnoxium, et ad peccandum procliuitas, licet vtrunque piis vertatur in bonum. Caetera excusant per habitus gratiarum infusos. Hunc labyrinthum
hic non ingrediar altius, tantum attigi quantum satis est ad demonstrandum hunc
apostoli sermonem non carere tropis.
Ad haec nescio an Graecus sermo recipiat hunc sensum, vt in Adam dicantur
omnes peccasse, velut in hoc latentes. Non enim dixit: , sed . Grauida
dicitur , non item. Et dicitur, quod loco continetur
potius quam . Quanquam dicitur . Nam quoties
declarat super aut in, paterno casui iungitur, vt , ,
, super omnia. Item quum tempus indicat aut ditionem, vt
, et Actorum .: . Quum causam indicat siue
imminentia, datiuo iungitur, vt , id est spe mortis. Item quum viciniam
declarat, , rursus quum potestatem, , id est in manu
sacramento sancti baptismatis quod datur in

nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, de hoc
saeculo transeunt, ignis aeterni sempiterno
supplicio puniendos. Quia et si peccatum propriae actionis nullum habuerunt, originalis
tamen peccati damnationem carnali conceptione et natiuitate traxerunt. Later on the
scholastics generally held the opinion that
these children would go to the limbus infantium, the everlasting state of those who
die unregenerate, e.g. unbaptized infants, and
hence in original sin, but innocent of personal
guilt. Those in limbo are held to be excluded
from supernatural beatitude but, according
to Thomas Aquinas, they enjoy full natural

happiness. See Summa, III, Supplement, qu.
, art. and , Opera omnia, , p. sq.
In Resp. ad iuv. geront., LB IX, AB, Er.
dissociates himself from these views. In two
other works mentioned in CWE , p. ,
n. , Er., writing on the afterlife of those who
die unbaptized, refers to Jean Gerson: Inst.
christ. matrim., LB V, C, and Hyperaspist.,
LB X, DE. Jean Gerson discusses this
problem without specifying it in the sense of
the scholastics in Sermo , In festo Natiuitatis B. Mariae Virginis, Consideratio , Oeuvres compltes, (Paris, Tournai, London, New
York ), p. : Debent igitur mulieres
praegnantes, similiter et viri sui, per se et alios
diligentius preces fundere Deo et ad sanctos angelos custodes hominum, etiam puerorum in vtero, debent ad ceteros sanctos sanctasque omnes confugere quatenus infans nondum natus si forte moriturus est priusquam
ad baptismi uminis gratiam peruenire valeat,
dignetur ipsum Dominus Iesus summus pontifex baptismo Spiritus sancti praeueniendo
misericorditer consecrare. Quis enim scit si
forte exaudiat Deus, immo quis non deuotius
sperare valeat quod orationem humilium et in
se sperantium nequaquam despiciet? Procit
haec consideratio ad excitationem deuotionis
in parentibus, procit ad leuiandum eorum
angustiam, dum sine baptismo decedit puer,
quia non omnis inde spes ablata est. Sed neque
absque reuelatione datur, fateor, certitudo.
Sed oritur in hac consideratione secunda et
in similibus dubitatio theologica, saluberrime
coram hoc sacrosancto concilio et publice
pertractanda: necessitas enim maior incumbit
vt hoc at, quam antea credideram. Dicit
quippe nostra consideratio, quod Maria fuit
in vtero sancticata, immo et ipse Ioseph.
Constat autem quod hoc in Scriptura Sacra,
quae est canon Bibliae, neque continetur
explicite neque in contentis in eadem deducitur euidenter.
tropologia a gurative manner of speaking (Lewis-Short, s.v.). Cf. Annot. in Rom.
, , l. : tropologicos, transcription of
, h.l. guratively.
denitionem theologorum CWE ,
p. refers to Aug. Contra Faust. , ,
CSEL , p. : Ergo peccatum est factum vel dictum vel concupitum aliquid contra aeternam legem., quoted by Petr. Lomb.
Sent. II, (SB , , p. ): Peccatum est,
vt ait Augustinus, omne dictum vel factum vel
concupitum quod t contra legem Dei, and
Thomas Aquinas, Summa, II, , qu. , art.
, , Opera omnia, , Rome , p. : Peccatum est dictum vel factum vel concupitum
contra legem aeternam, and Hier. Comm. in
Ez. XIII, , , CCSL , p. : aut
enim cogitationibus aut sermone aut opere
peccamus, freely quoted by Thomas Aquinas,
Summa, II, , qu. , art. , , Opera omnia,
, Rome , p. .
qui dicunt in massa See above, n.l.
to this Annot.
timore In Rom. , and . Cor. , Paul
speaks of timor Dei, the fear of God. Cf.
above, l. sq. ad Rom. , .
labyrinthum Er. often criticizes the abundance of volumes of questions based on

the Sententiae by Peter Lombard written by
scholastic theologians; cf. above, n.ll.
on Rom. , .
tropis See introd., .
Non enim peccauerunt This passage contains textual similarities with Resp. ad
collat. iuv. geront., LB IX, CE, though
there Er. defends his translation in BE:
quatenus.
According to Blass-Debrunner, p.
, 3, and Moulton, , Ch. , ,
p. , this means because in this v. and
in . Cor. , . Cf. S. Lyonnet, Le sens de
en Rom. , et lexgse des Pres grecs, in
Biblica (), pp. . In Declarat.
ad cens. Lutet. LB IX, D, Er. had written: Docuimus et illud siue Graece magis sonare eo quod
omnes peccauerunt quam in quo omnes peccauerunt. Non enim est . He may have
been inuenced by the explanation of
in Orig. Comm. in Ioh. XX,
, Migne PG , C as:
, translated as eo quod omnes
peccauerunt. Cf. J. Freundorfer, Erbsnde
und Erbtod beim Apostel Paulus, Mnster i. W.,
, p. .
Cf. Mt. , and Er.s
annotation on this v. in ASD VI, , p. sq.
paterno casui The genitive.
The spelling
under the inuence of the pronunciation of the beta as the spirant v, also mentioned in De pronunt., ASD I, , p. , ll.
; this pronunciation occurred sporadically
between vowels from the Hellenistic period
on and was generalized before the th century ad. W. Tucker, p. . Pape-Benseler, ,
p. , mentions forms of in Plut.
Cato min. , Aem. , Sert. , , Mar.
and Brut. . Octauius for Octauianus is
rarely found in Antiquity, e.g. in Iuv. , ;
Er. writes it in Ep. , l. . I have not
found the expression used by Er. in ancient
Greek literature; ThLG mentions the passage in
Pseudo-Phrantzes, i.e. Makarios Melissenos,
Chronicon , IV, , , p. , l. ,
ed. V. Grecu, Bucharest, , and Migne
PG , A. See Some Biographical Data,
p. .
Actorum . Cf. Act. , .
E.g. Hdt. I, , and III, .
Hom. Il. XXII, .
lb
regis. Item quum accessionem, vt , id est ad haec siue post haec, aut
quum conditionem, , id est: hac lege te dimitto, et ,
id est certis praescriptis. Denique quum supra, , supra columnam, cui
simillimum est illud . Accusandi casum habet, quoties signicat
motum ad locum. Quoniam autem varius est vsus Graecarum praepositionum, non
ausim armare nusquam inueniri iunctum dandi casui, vbi quid declaratur esse
in alio, velut arbor est in semine. Certe mihi non contingit hactenus aliquid inuenire
simile. Nam ad Hebraeos . quum Paulus dicit Leui fuisse in lumbis Abrahae,
non ait , sed . Contra prima Corinth. .: Sicut in Adam omnes
moriuntur, ita in Christo omnes viuicabuntur, non est , ,
sed , . Iam vt demus fuisse scriptum , quid vsitatius
in sacris literis quam in vsurpari pro per; vt sensus esse possit: mors transiuit in
omnes, per hoc quod omnes peccauerunt, siue eo quod omnes peccauerunt.
Ad haec quod interpres vertit pertransiit, Graece est , quod nos maluimus
vertere peruasit, simul vt fugeremus amphibologiam, simul vt celeritatem ac violentiam mali in omnes dimanantis exprimeremus; praesertim quum animaduerterem
beatum Augustinum hac occasione lapsum, qui putarit pertransire idem esse quod
praeterire; vnde colligit et vir|ginem matrem in morte Domini nonnihil dubitasse,
sed ita, vt gladius transierit illam, non contigerit. Locus est libro Quaestionum
Veteris et Noui Testamenti, quaestione ., quemadmodum annotauimus in Lucae
caput . Eiusdem autem naturae sunt , quod est apud Lucam, et ,
quod est hoc loco, quod optime reddi poterat per dimanauit siue diriuatum est,
nisi placuisset vim et impetum mali in omnes transilientis exprimere. Ad haec dubitabam num pertransit apud emendate loquentes reperiretur, quum peruadendi
verbum sit et elegans et huic sensui accommodum. Praeterea quum in Graeca voce
non sit nisi vnica praepositio, magis conueniebat transiit quam pertransiit. Transire vero dicuntur quae contagio ab aliis ad alios propagantur. Vnde illud Nasonis:
Multaque corporibus transitione nocent.
Nihil igitur est hic in verbis quod non accommodari possit ad peccatum imitationis;
solae duae syllabae videbantur obstare, , quas ostendi vix eum reddere sensum
quem quidam vnicum esse volunt; et si esset , non multum obstaret illorum
opinioni qui putant hic Paulum loqui de peccatis singulorum ad imitationem Adae
commissis. Neque nos sumus huius interpretationis autores, quum totum hunc
locum sic exponat quisquis fuit cuius in omnes Pauli epistolas scholia feruntur
nomine Hieronymi. His enim verbis, peccatum intrauit, et per peccatum mors,
subnectit hoc scholium: Exemplo vel forma. Rursus post haec verba, Et ita in omnes
homines pertransiuit, subiicit: Dum ita peccant et similiter moriuntur. Atque vt
intelligas illum de capitali crimine deque morte animae loqui, subdit: Non enim
in Abraham et Isaac et Iacob pertransiit, de quibus dicit Dominus: Omnes illi viuunt.
Hic autem ideo dicit: omnes mortuos, quia in multitudine peccatorum non excipientur
pauci iusti; sicut ibi: Non est qui faciat bonum, non est vsque ad vnum. Et omnis homo
in addition to, over and over,
besides and after since Hom.; of the condition upon which a thing is done since Hdt.
I, , etc.; for , cf. Plato,
Apol. c: , . LiddellScott and ThGL.
E.g. Hdt. V, , and Eur. Hipp.
.
The reading in E, BAS and
LB marks the inuence of iotacism (v. supra,
n.l. ad Rom. , ). Whereas is a
pillar, especially a support or bearing,
a block of stone or a monument, columna
has both meanings.
dandi casui For with the dative
see Khner-Gerth, , , , pp. .
vbi quid See introd., b.
Leui Abrahae Hebr. , : .
Sicut in Adam viuicabuntur .
Cor. , .
in per See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
per hoc quod peccauerunt Cf. Declarat.
ad cens. Lutet. LB IX, D: Docuimus et
illud siue Graece
magis sonare eo quod omnes peccauerunt
quam in quo omnes peccauerunt. Non enim
est .
peruasit The reading of Nov. Test. In Annot.
in annot. Er. CXLII Lee objected to this translation, referring to the translation pertransiit in Orig. Comm. in Rom. V, , Migne PG
, D sqq. Er. responded to Lee in Resp.
ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLII, ASD IX, ,
p. , ll. . Afterwards Er. defended
peruasit against Titelmans in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, CB, also with
the argument that Aug. had interpreted pertransire in Lc. , as praeterire; see below,
n.ll. .
amphibologiam See introd., .
Augustinum Lucae caput Ps.
Aug., viz. Ambrosiaster, Quaest. V. et N.T.
(), , CSEL , p. : Quod autem
adiecit dicens: Et tuam ipsius animam pertransibit gladius, vt reuelentur multorum
cordium cogitationes, hoc vtique signicauit,
quia etiam Maria, per quam gestum mysterium est incarnationis Saluatoris, in morte
Domini dubitaret, ita tamen, vt resurrectione
rmaretur. Omnes enim stupore quodam in
morte Domini dubitarunt. Quis enim non
ambigeret videns eum qui se Filium Dei dicebat, sic humiliatum, vt vsque ad mortem
descenderet? Et quia, vt dixi, omnis ambigui-
tas resurrectione Domini recessura erat, pertransire dixit gladium, non supercadere aut
contingere transeuntem membrum aliquod.
Vt sicut gladius missus pertransiens iuxta
hominem timorem facit, non tamen percutit,
ita et dubitatio maestitiam fecit, non tamen
occidit, quia non sedit in animo, sed pertransiit quasi per vmbram, contingens corda discipulorum. Cf. Annot. in Lc. , , ASD VI,
, p. sq., ll. and n.ll. .
gladius transierit illam Refers to Simeons
words to Maria in Lc. , : tuam ipsius
animam pertransibit () gladius.
praepositio H.l. in the sense of prex; cf.
above, p. , n.l. ad Rom. , .
Multaque nocent Ov. Rem. (transitio
means here contagion).
Nihil igitur Adae commissis In Supputat. error. in cens. N. Bedae, LB IX, AC
and FA, Er. defended himself against
N. Bedas criticism of his remark in Paraphr. in Rom., LB VII, B: ita factum est,
vt malum a principe generis [sc. humani]
ortum in vniuersam posteritatem dimanaret,
dum nemo non imitatur primi parentis exemplum. There he stated that, following Orig.
and Hier., Ambr. and Theophyl., he had
explained that in this text it is a matter of
actual (= personal) sin. In Declarat. ad cens.
Lutet., LB IX, BA, Er. defended his
view that the text of Rom. leaves the possibility of sin by imitation of Adam, personal sin, whereas he does not exclude original
sin.
quisquis Hieronymi peccant The
passages: peccatum mors (l. ), Exemplo forma (ll. ), Et ita moriuntur (ll. ), Non enim mendax
(ll. ), Siue viuebant (ll. ) and
Transiuit praeuaricati sunt (ll. ),
in quo peccauerunt (l. ) and in eo
quod peccant (ll. ) are quoted from
BD. The cursive passages from peccatum in l. up till viuebant in l. are
borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , ,
Souter, , p. . The passages Transiuit enim
praeuaricati sunt (ll. ) and in eo
quod peccant (ll. ) are mentioned
as interpolations by Souter, , p. , nn. and
, respectively.
Non enim viuunt Cf. Lc. , sq.
Non est ad vnum Rom. , , quoted
from Ps. (Vg.), .
omnis homo mendax Cf. Rom. , .
mendax. Nam quod Origenes philosophatur in vocabulo mundi, quasi peccatum

non transierit nisi in mundum, hoc est in homines mundano spiritu, mihi videtur
coactius; quod tamen commentum hic quoque attingit, quum ait: Siue in eos
omnes pertransiit qui humano, non coelesti ritu viuebant. Mox subiicit: Transiuit
enim et in omnes homines qui naturalem legem praeuaricati sunt. Iam illis apostoli
verbis, in quo omnes peccauerunt, tale subiicit scholium: hoc est: in eo quod omnes
peccauerunt, exemplo Adae peccant. Hactenus ille. Nihil igitur ambigui relinquitur,
quin is, quisquis fuit, totum hunc locum interpretetur de peccato imitationis et
morte animae. Fateor hoc opus non esse Hieronymi, quemadmodum mentitur
inepta praefatio; docti tamen hominis esse res ipsa clamitat; et qui titulis omnibus
habendam dem contendunt nostrasque censuras reiiciunt, his certe oportet esse
Hieronymi. Ex Origene vero, qui per se lubricus esse solet in disputando, praesertim
quum hunc habeamus libere versum, adiectis, detractis ac mutatis permultis, non
perinde facile est colligere quid senserit. Primum enim nonnihil attigit de massa in
qua peccauerunt omnes: Si ergo, inquit, Leui, qui generatione quarta post Abraham
nascitur, in lumbis Abrahae fuisse perhibetur, multo magis omnes homines qui in hoc
mundo nascuntur et nati sunt, in lumbis erant Adae, quum adhuc esset in paradiso; et
omnes homines cum ipso vel in ipso expulsi sunt de paradiso, cum ipse inde pulsus est;
et per ipsum mors quae ei ex praeuaricatione venerat, consequenter et in eos pertransiit
qui in lumbis eius habebantur; et ideo recte dicit apostolus: Sicut enim in Adam omnes
moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur. Neque ergo ex serpente qui ante
mulierem peccauerat, neque ex muliere quae ante virum in praeuaricatione facta est,
sed per Adam, ex quo omnes mortales originem ducunt, dicitur introisse peccatum, et
per peccatum mors. Sed hic nimirum est vnus homo per quem peccatum introiuit, et
per peccatum mors etc. Hisce quidem verbis videtur respicere ad peccatum originis,
quum propius inspicienti secus appareat. Tantum ostendit quare beatus Paulus nec
diabolum nec Euam faciat autorem peccati, quum re vera inuidia diaboli mors
introiuerit in orbem terrarum, ac per diabolum transierit in Euam, per Euam in
Adam, quodque primus autor peccandi fuerit serpens; mox Eua virum pertraxit
in peccatum. Sed quoniam patris nomine censetur posteritas, ideo dicit omnes
peccasse in Adam, qui peccandi exemplum transmisit in posteros suos, et corruptus
corruptos gignit. Iam Origenem non hic proprie loqui de peccato originali satis
arguunt quae continenter subiiciuntur: quum hortatur nos abiecta imagine terreni
imaginem portare coelestis, id est: vt secundum verbum Dei viuentes renouemur et
reformemur secundum interiorem hominem ad imaginem Dei, qui creauit eum etc.
Cum ait: viuentes, indicat se de peccato imitationis loqui. Rursus in eadem serie
disputationis aliquanto post: conuersationem non in hoc mundo, sed in coelis habentes.
Ac mox: cum imagine terreni ambulat, et secundum imaginem terreni ambulat, et
carnem cogitat, et quae carnis sunt, sapit etc. Horum nihil competit in infantes. Hic
Origenes coactius Comm. in Rom. V,
, Migne PG , BB and C
A.
hic Ps. Hier., Pelagius.
Fateor inepta praefatio Er. refers to

the Praefatio to the Commentarii in epistolas
Sancti Pauli edited in Migne PL , A
and A, which suggests that Jerome, who
was at an advanced age already, was urged by
his friend Heliodorus to exert himself to write
these commentaries.
Ex Origene senserit For Er.s view on
Runus translation see the introd., , and
the Annotations on Rom. , (l. sqq.) and
, (l. sqq.).
Ex Origene gignit Refers to Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C
A, from which Si ergo Leui per
peccatum mors in ll. is quoted.
massa Cf. supra, p. , l. , and p. ,
l. sqq. in this annot.
Sicut viuicabuntur Cf. . Cor. ,
.
Iam Origenem pertinebat In this
passage Er. quotes from several passages of
Orig.s Comm. in Rom. V, , Migne PG ,
in ll. (p. ) from B: quum
hortatur creauit eum (secundum interiorem hominem alludes to Rom. , ; ad
imaginem Dei, qui creauit eum to Col. ,
: secundum imaginem creauit illum);
in ll. (p. ) from C: conuersationem non iam habentes and cum
imagine terreni ambulat, et secundum imaginem terreni ambulat, et carnem cogitat, et
quae carnis sunt, sapit (the reading of Merlinus ed., f r. CWE , p. , n. .
Migne PG , C, reads: cum imaginem
terreni portat, et secundum imaginem terreni ambulat, carnem cogitat); in ll.
(p. ) from B: anima quae peccat,
ipsa morietur, a free quotation from Ez. ,
and (peccauerit instead of peccat);
in ll. : Euidentius peccatum refers
to BC; in ll. from C: Sed
videamus omnes peccauerunt (in omnes
peccauerunt), a quotation from Rom. ,
, in ll. from C: Omnes, inquit
peccauerunt (Omnes Dei in this passage is a quotation from Rom. , ); in ll.
: Ab Abel Abraham refers to C
B; in l. : Vbi est, mors, aculeus tuus?,
the translation of . Cor. , in Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C;
Er. followed this translation in Nov. Test.,
whereas the Vg. reads stimulus.
peccato originali For a survey of the various
views on original sin, see e.g. ODCC, s.v.
Hic sequuntur praetermisit Origen
made the mistake of letting the philosophy
of Plato inuence his theology. This led him
to very serious dogmatic errors, especially the
doctrine of the pre-existence of the human
soul (Quasten, , p. ). CWE , p. ,
n. , comments on this passage: Origens

doctrine of the fall of pre-existent souls as a
result of their turning away from God carried
the implication of personal responsability for
sin. Erasmus belief that Runus (the translator) omitted certain things [quaedam]
here is apparently derived from the passage
itself See Orig. Comm. in Rom. V, ,
Migne PG , A: Sed et illud apud
temetipsum pertracta, vnde in hunc mundum
introiuit peccatum, aut vbi erat priusquam
huc introiret, aut si omnino erat, vel si fuit
ante illum ad quem dicitur: Vsquequo inuentae sunt iniquitates in te, et propter hoc
proieci te in terram. Nobis autem de his
non est tutum plura disserere, cum videamus apostolum vix singulis haec perstrinxisse
sermonibus. One could also think of passages in Orig. De princ. which are missing
in Runus translation, e.g. De princ. II, ,
, GCS , p. , which has been handed
down in frg. to Epiphanius Haereses, ,
: , ,
, ,

, and is translated in Hier. Contra
Ioannem Hierosolymitanum, , Migne PL ,
B: Secundum, quod in hoc corpore quasi
in carcere sint animae religatae; et antequam
homo eret in paradiso, inter rationales creaturas in coelestibus commoratae sunt. Vnde
postea in consolationem suam anima loquitur
in Psalmis: Priusquam humiliarer, ego deliqui [Ps. , ] et Reuertere, anima mea,
in requiem tuam [Ps. , ] et Educ de
carcere animam meam [Ps. , ] et caetera
his similia. In Origenes. Vier Bcher von den
Prinzipien, Darmstadt , p. , at the
end of De princ. I, , , H. Grgemans
H. Kapp refer, among other texts, to Hier.
Contra Ioannem Hierosolymitanum, , Migne
PL , A (ed. ): Origenis doctrina qui dixit cunctas rationabiles creaturas, incorporales et inuisibiles, si neglegentiores fuerint, paulatim ad inferiora labi et
iuxta qualitates locorum ad quae deuunt,
assumere sibi corpora, verbi gratia, primum
aetherea, deinde aerea. Cumque ad viciniam
terrae peruenerint, crassioribus corporibus
circumdari, nouissime humanis carnibus alligari
lb
sequuntur quaedam, vt videtur, vel de lapsu Satanae, vel de animabus, quae

iuxta Platonem peccauerunt, priusquam immitterentur in corpora, quae interpres
praetermisit. Porro quum nihil non attingat, tamen de peccato infantium nullam
omnino facit mentionem, ad quos volunt hunc locum proprie pertinere. Deinde
quum addit hic Paulum loqui de morte animae, citans illud prophetae, anima quae
peccat, ipsa morietur, palam est illum de personali peccato disserere. Euidentius
etiam hoc arguit, quod mouet quaestionem quare Christus mortem perpessus sit,
quum nunquam peccarit. Respondet Christum, quoniam erat immunis a peccato,
nulli debuisse mortem, sed pro nostris peccatis sponte posuisse animam suam.
Nec hic meminit peccati originis, sed: non fecit, inquit, peccatum. His quoque
euidentius est quod sequitur; aggreditur enim ipsum articulum quem vrgent ad
peccatum infantium. Sed videamus, inquit, quomodo in omnes homines pertrans iit
mors, in quo omnes, | inquit, peccauerunt. Absoluta sententia pronunciauit apostolus
in omnes homines mortem pertransisse peccati, in eo in quo omnes peccauerunt. Hic
suspicor esse mendum, et fuisse scriptum: in eo quod vel quo omnes peccauerunt,
vt accipiatur , . Vt autem intelligas illum de peccatis singulorum
agere: Omnes, inquit, peccauerunt, et egent gloria Dei; et ideo si etiam Abel illum
iustum dixeris, non potest excusari: omnes enim peccauerunt. Ab Abel progreditur
ad Aenos, ab Aenos ad Enoch, ab Enoch ad Mathusalem, a Mathusalem ad Noe,
a Noe ad Abraham, declarans argumentis singulos peccasse suis peccatis. Veritus
autem recensere caeteros, ne quem oendat, si peccatum tribueret iis quos mundus
habet in summa veneratione, venit ad Christum; ad quem dicit venisse peccatum,
opinor, quum tentaretur a Satana, sed ab hoc vno fuisse repulsum; itaque victam
mortem, cuius aculeus est peccatum; vnde scriptum est: Vbi est, mors, aculeus tuus?
etc. Ex his arbitror satis liquere quod Origenes hunc locum interpretatus est de
peccato imitationis, quemadmodum ille scholiastes; quorum prior quum singulas
etiam voces excutiat, veluti quum distinguit mundum ab hominibus, et quod in
mundum intrauit peccatum nec exisse dicitur, in homines pertransiuit, videlicet
exitum praebente poenitentia, ne verbo quidem attingit peccatum infantium, ad
quos hic locus proprie pertinebat.
Haec non eo nobis dicuntur, vt in dubium vocem an sit aliquod peccatum originis, sed vt declarem eos mentiri qui dicunt me vnum meminisse huius interpretationis mihique commentum hoc cum Pelagio esse peculiare. Pelagii sententiam damno, neque me fugit veterum hac de re consensus; tantum de huius loci
sensu disputatio est an proprie pertineat ad peccatum originale. Primum illud in
confesso est, totius huius disputationis exordium aliunde profectum quam a peccato originali, ac disputationis summam alium habere exitum. Siquidem primo
capite gentibus exprobrarat quod praeter naturae legem ac philosophiae cognitionem degenerarint in omne scelerum genus; in secundo reprehendit Iudaeos quod
legem qua gloriabantur, non obseruarent; in tertio colligit et gentes et Iudaeos pariter obnoxios egere gratia Dei; in quarto docet nec gentes nec Iudaeos seruari ex
suis operibus, sed per dem, et Abrahae factam promissionem ad omnes pertinere
qui illum de referunt; in quinto docet remissionem peccatorum, ac iustitiaehoc
est innocentiaedonum omnibus contingere per gratuitam Dei charitatem, qui

sanguine vnigeniti sui omnium peccata abluit. Hactenus nihil est quod non competat in peccata personalia; sic enim appellant scholastici. Chrysostomus autem
admonet in quinto capite Paulum aggredi quomodo qui iusticati sunt baptismo,
debeant instituere vitam: hoc est: in posterum abstinere a peccatis, ne pacem cum
Deo sartam rescindamus. Nihil adhuc de peccato originis. Mox quae sequuntur,
Vsque ad legem enim peccatum erat in mundo, peccatum autem non imputabatur
etc., constat plerosque doctores interpretari de peccato imitationis. Diuus enim
ab Enoch E c: ad Enoch E.
Platonem Phaedr. AE.
anima morietur Cf. Ez. , and .
personali peccato Personal sin or personal
sins or faults (peccata personalia; cf. personalibus commissis in ll. sq. and
(p. ), peccato actionis in Supputat. error.
in cens. N. Bedae, LB IX, A and peccato
actuali in Declarat. ad cens. Lutet., LB IX,
BC) are distinguished from the original
sin (peccatum originis or peccatum originale). The only author before Erasmus age
who is mentioned in Migne PL to have used
peccatum personale is Anselmus of Canterbury in De conceptu originali et de originali peccato, I, (Migne PL , AB, and Opera
omnia, , Rome, , p. ): Hoc modo
transit peccatum Adae personale in omnes
qui de illo naturaliter propagantur, et est in
illis originale siue naturale, and: personalis
et originalis peccati. In Aug. Peccat. mer.,
Migne PL , , the paragraph I, ,
has the heading: Non esse infantibus personale peccatum tribuendum, but it is not found
in CSEL , p. ; so it is probably added
by the editors of Migne. According to Thes.
Aug. Aug. only speaks of peccata propria
or peccatum proprium. See also Thomas
Aquinas, Summa, III, qu. , art. , , Opera
omnia, , Rome, , p. , col. : peccatum speciale vniusque personae quod per
proprium actum committitur vniuscuiusque
hominis peccatis propriis singulorum; elsewhere he speaks about peccatum actuale.
in causal sense. Apollonius
Dyscolus, Synt., SchneiderUhlig, Gr. gr. II,
, p. , l. .
Christum repulsum Mt. , , Mc.
, sq., and Lc. , .
Vbi tuus . Cor. , . See above,

p. , n.ll. ad Rom. , .
scholiastes quisquis Hieronymi (v.
supra, pp. , l. ).
prior pertinebat Orig. Comm. in
Rom. V, , Migne PG , CA.
eos originale Here Er. alludes to
the criticism from the Theological Faculty
of Paris of the Paraphr. in Rom. , ; in
Declarat. ad cens. Lutet., LB IX, BA,
he refers, as above, l. sqq., to Origen and
the Scholiastes Hieronymi titulo receptus
explain this text as concerning personal sin,
just like Ambrose, though this last one also
seems to touch upon original sin in his commentary. And he ends as follows: Peccatum originis et nos ingenue fatemur. Tantum an hic locus sine illo possit exponi,
controuersia est. Vetustissimi putarunt posse
et ita exposuerunt. Rursum non hoc a
nobis discet Pelagius, qui iam olim vidit
hunc Pauli locum non necessario proprieque
pertinere ad peccatum originis. The criticism from the Paris Theological Faculty
may have induced Er. to the extensive rendering and discussion below in ll.
(Diuus enim Ambrosius acquiritur
etc.).
exprobrarat Sc. Paulus.
peccata personalia See above, n.l. ad
Rom. , .
PG , sq.; hoc est rescindamus in
l. sq. is a paraphrase of ,
,
.
Vsque imputabatur Rom. , .
lb
Ambrosius ita scribit: Vsque ad legem datam non imputatum est peccatum; putabant
enim se homines apud homines impune peccare, sed non apud Deum; nec enim lex
naturalis penitus obtorpuerat, quia non ignorabant quia quod pati nolebant, aliis facere
non debebant etc. Hic sermo plane testatur Ambrosium sentire hunc locum de
personalibus commissis loqui. Iam siue legas: in similitudine Adae siue non in
similitudine, vtranque lectionem referunt ad peccatum imitationis. Quin et illum
locum, si enim vnius delicto multi mortui sunt etc., qui videbatur iterum ad peccatum
originis posse referri, sic interpretatur: hoc est: si vnius delicto multi mortui sunt
imitantes praeuaricationem eius, magis gratia Deo etc. Ac paulo post: Neque mortem,
inquit, in omnes regnasse, sed in eos qui delicto Adae mortui sunt, quos in similitudinem
praeuaricationis Adae dicit peccasse. Rursus super his verbis, Nam iudicium quidem ex
vno in condemnationem, ita commentatur: Manifeste diuersum est, quia vno peccato
Adae condemnati sunt qui in similitudinem praeuaricationis eius peccauerunt. Iterum
haec verba: sicut per vnius delictum in omnes homines in condemnationem etc., sic
exponit: hoc est: sicut per vnius delictum omnes homines condemnationem meruerunt
similiter peccantes, ita et iustitia vnius omnes iusticabuntur credentes ; totamque
deinceps disputationem sic temperat, vt intelligas eum loqui de peccatis singulorum
propriis. Sed in medio scribit: Manifestum itaque est in Adam omnes peccasse quasi
in massa; ipse enim per peccatum corruptus, quos genuit omnes nati sunt sub peccato;
ex eo igitur cuncti peccatores, quia ex ipso sumus omnes. Moxque: Est et alia mors,
inquit, quae secunda dicitur in gehenna, quam non peccato Adae patimur, sed eius
occasione propriis peccatis acquiritur etc. Hic distinguit peccatum Adae a peccatis
personalibus et mortem corporis a morte gehennae. Verum non hoc nunc agitur,
an Ambrosius agnoscat peccatum originale, quod constat illum compluribus facere
locis, sed an necesse sit hunc locum de peccato originis accipere. Nam si hic
sermo, ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccauerunt, necessario
intelligitur de peccato originis, necesse est, vt quod huic annectitur, Vsque ad legem
enim peccatum erat in mundo, similiter intelligamus, quod haec pars causam reddat
dicti superioris. Sed hanc partem Ambrosius interpretatur de peccatis ab vnoquoque
commissis. Quomodo igitur constabit disputationis tenor, si et quae praecedunt
et quae sequuntur, accipiuntur de commissis singulorum, in medio subito admisceatur diuersi generis peccatum, praesertim quum coniunctio enim ita connectat
inferiora cum superioribus, vt appareat eandem rem agi. Quemadmodum autem
coniunctio conglutinat id quod sequitur, cum praecedentibus, ita id
est proptereaconnectit hanc particulam cum iis quae praecesserant; praecesserat
autem quod Christus pro inimicis ac peccatoribus mortuus esset, cuius sanguine
liberati ab ira Dei, pro morte vitam, pro ignominia gloriam liorum essemus adepti.
Nihil enim interest, nisi quod, quum dicimus: propterea, causa praecessit, eectus
sequitur; quum: enim, contra. Si Titius Actio deberet mille nummum mutui
nomine, x drachmas depositi nomine, | nunquid videretur hic sermo sibi coherere,
si diceret: Nunquam habui commodiorem creditorem quam Actium, cui quum
deberem ex mutuo mille nummum videretque me rei familiaris angustia laborare,
vltro condonauit eam summam meque ex aeris alieni debitore reddidit astrictiorem
beneuolentiae debitorem. Semper enim nihil promeritum singulari beneuolentia

complexus est eoque me liberauit obligatione; poterat enim mutui nomine me
conuenire et, ni soluissem, in carcerem ducere aut res meas loco pignoris occupare.
commentatur scripsi cum BAS: comentatur

E.
: In Adam omnes dicit peccasse, sicut
supra memoraui, et vsque ad legem datam
non imputatum esse peccatum. Putabant
enim se homines apud Deum impune peccare, sed non apud homines. Nec enim lex
naturalis penitus obtorpuerat quia non ignorabant, quia quod pati nolebant, aliis facere
non debebant (cf. Comm. in Rom. , ,
, CSEL , , pp. and ). Notice
the changing of Deum and homines by
Er. The following quotations are also from
this work though in variant wording in some
places: ll. : hoc est gratia Deo
from Er.s ed., p. (Dei instead of Deo;
cf. Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and ); ll. : Neque
mortem peccasse from Er.s ed., p. :
Neque mortem in omnes regnasse, sed in
eos qui delicto Adae mortui signicantur,
quos in similitudinem praeuaricationis Adae
dicit peccasse. (cf. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and ); ll. :
Manifeste peccauerunt from Er.s ed.,
p. (Adae peccato and similitudine; cf.
Comm. in Rom. , , , CSEL , , pp.
and ); ll. from Er.s ed., p. :
hoc est, sicut per vnius delictum omnes
damnationem meruerunt similiter peccantes,
ita et iusticia vnius omnes iusticabuntur credentes. (cf. Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and ); ll. from Er.s
ed., p. : Manifestum itaque genuit
sumus omnes. and Est et alia mors
patimur, sed eius acquiritur (cf. Comm. in
Rom. , , and , CSEL , , pp. and
). According to Schelkle, p. , the passage in ll. gives the impression that
Ambrosiaster is an unambiguous representant
of a doctrine of original sin.
personalibus commissis See above, n.l. ad
Rom. , .
si enim mortui sunt Rom. , .
Nam iudicium condemnationem
Rom. , .
sicut condemnationem Rom. , .
peccatis personalibus See above,

n.l. .
Ambrosius peccatum originale Neither
PLD nor CLCLT mention forms of peccatum originale in any work of Ambrose or
Ambrosiaster. The idea of original sin may
be deduced from Ambr. De excessu fratris sui
Satyri, II, , CSEL , p. : Lapsus sum in
Adam, de paradiso eiectus in Adam, mortuus
in Adam: quem reuocat, nisi me in Adam inuenerit, vt in illo culpae obnoxium, morti debitum, ita in Christo iusticatum?, Epist. ,
, CSEL , p. : Humiliando autem me,
solui vinculum erroris superioris, quo Adam
et Eua nexuerant omnem propriae seriem successionis., and Expos. Lc. VII, , CCSL ,
p. : Fuit Adam et in illo fuimus omnes,
periit Adam et in illo omnes perierunt. Homo
igitur et in illo homine qui perierat, reformatur et ille ad similitudinem Deo factus et
imaginem diuina patientia et magnanimitate
reparatur.
Ambrosius commissis This sentence
goes back to the text by Ambrosiaster quoted
in ll. .
Si Titius Actio occupare In Adag.
, ASD II, , p. , ll. sq., Er
quotes the proverb Idem Actii quod Titii
adding: quum par duorum ius signicatur;
he writes he had quoted it elsewhere from
Varro, Men. (fr. edd. Bcheler and Astbury); he alludes to Adag. (Idem Accii
quod Titii), ASD II, , pp. (see
p. , n.l. ). There Er. mentions that
this adage was to be found in a satyra by
Varro and is referred to by Gell. in Noctes Atticae, III, , sq.; he comments: Sumptum
videtur a iurisconsultorum consuetudine Titii
et Accii vocabulum pro quibuslibet duobus
subinde vsurpantium. This saying is quoted
from one of Varros Saturae Menippeae as
Idem Atti quod Tetti in Non. , , ed.
M. Lindsay, p. . Cf. CWE , p. ,
n. .
mutui nomine conuenire to sue on
behalf of the loan.
Hic quum prima et vltima loquantur de mutuo, quis suspicaretur illa in medio,
dum me liberat obligatione, pertinere ad depositum? Atqui duae coniunctiones
faciunt, quapropter et enim, vt hic sermo multo durius cohaereat, nisi totum
accipiamus de peccato originis aut totum de peccato personali aut totum de
vtroque. At sunt quae de peccato originis non possunt intelligi, sunt quae de vtroque
non possunt.
Iam diuus Chrysostomus in hunc locum, quem necessario volunt accipiendum
esse de peccato originis, nihil aliud commentatur quam hoc:
; ,
. Id est: Quid autem est: in quo omnes peccauerunt? Illo lapso et hi
qui non ederant de ligno, facti sunt ex illo mortales. Hic sermo potest ad vtrunque peccati genus pertinere. Porro locum qui huic annectitur, bifariam exponit;
ipsius verba subscribam, bona de Latine reddita: Vsque ad legem enim peccatum
erat in mundo; peccatum autem non imputatur, quum non est lex. Illud quod dicit,
vsque ad legem, quidam putant apostolum de illo sentire tempore quod fuit ante
datam legem, veluti quod fuit sub Abel, sub Noe, sub Abraham vsque ad illud
quo Moses natus est. Quod igitur tum erat peccatum? Quidam aiunt eum loqui
de eo quod fuit in paradiso. Nondum enim, inquit, erat dissolutum; quin potius
orebat illius fructus. Nam communem mortem illud inuexit, quae vincebat ac
regnabat. Qua igitur de causa subiicit: Peccatum autem non imputatur, vbi non est
lex? Qui nostra disseruerunt, aiunt apostolum hunc sermonem posuisse sub persona Iudaeorum obiicientium: Si non est peccatum absque lege, quomodo mors
eos absumpsit qui fuerunt ante legem? At mihi videtur quod nunc dicturus sum,
esse probabilius magisque consentaneum esse apostolico sensui. Quid autem hoc
est? Quum ait: peccatum vsque ad legem erat in mundo, hoc mihi videtur dicere
quod lege data peccatum superabat, videlicet quod erat ex praeuaricatione, et eousque superabat, quousque fuit et lex. Non enim potest consistere peccatum, si non
sit lex. Itaque si hoc, inquit, peccatum ex legis praeuaricatione mortem genuit, qui
factum est, vt omnes qui fuerunt ante legem, mortui sint? Etenim si ex peccato mors
radicem traxit, quum autem non est lex, non imputatur peccatum, quomodo mors
superabat? Vnde perspicuum est quod non hoc peccatum violatae legis, sed illud
per inobedientiam Adae commissum erat quod omnia contaminabat. Quod huius
rei signum? Illud quod etiam ante legem omnes moriebantur. Regnabat enim mors
ab Adam vsque ad Mosen, etiam in eos qui non peccauerant etc. Hisce verbis Chrysostomus non tribuit vllum peccatum infantibus, sed ait mortem corporis in eos
dimanasse, perinde quasi cum Adam progenitore de vetito ligno edissent, hoc est:
pro alieno peccato dedisse poenas. Theophylactus autem versus quum ita loquitur:
Nam eo labente vel qui de ligno nihil edissent, suo crimine mortales sunt facti, perinde
ac si ipsi peccato forent obnoxii, quia ille peccasset, nonne pronunciat infantes non
esse obnoxios peccato? Quanquam si hunc locum accipimus de morte gehennae
quam commeruerat Adam, hac non puniuntur infantes; si de morte corporis, ab
hac non liberat baptismus. Haec perspiciens Origenes confugit ad mortem animae,
quae per peccatum separat Deum ab illa. Quam mortem si accipimus, non potest
hic locus accipi de peccato originis. Sed hunc locum, quem Chrysostomus interpretari videtur de praeuaricatione Adae, Ambrosius interpretatur de peccato personali,
quemadmodum ostendimus. Falsum est igitur quod iactat quidam, veteres omnes
tum Graecos, tum Latinos magno consensu hunc locum interpretatos de peccato
originis, quum secus interpretetur Origenes Graecus et scholiastes Latinus; ac proinde falsum est hanc interpretationem mihi peculiarem esse cum Pelagio, quum et
Ambrosius et priora et sequentia interpretetur de peccatis singulorum, tantum in
medio videatur attingere peccatum Adae. Sed falsius etiam est hanc interpretationem pugnare cum Paulinae dictionis et Graecae lectionis proprietate, quum declararim et sermonis proprietatem et seriem tenoremque disputationis mollius quadrare ei sententiae quam ostendo posse consistere. Non iam excutiam quae recitantur a caeteris ad pertrahendum hunc locum ad peccatum originis; loquuntur enim
peccato personali See above, n.l. (p.
).
Chrysostomus peccauerant Hom.
in Rom. , , Migne PG , sq. The
quotation ( . Migne reads
) is to be found there. The Giberti ed., f r, also reads ,
but reads instead of . The passages
in ll. ( ) and
(Vsque peccauerant) are translations
of the subsequent passage in col. ,
which are probably by Er. himself; they are
dierent from Musculus translation in Er.s
ed. of Chrys.s Opera omnia, , C.
Vsque lex A mixture of the translations of v. in Vg.: Vsque ad legem enim
peccatum erat in mundo: peccatum autem
non imputabatur, cum lex non esset. and
Nov. Test.: Vsque ad legem enim peccatum
erat in mundo: porro peccatum non imputatur, quum non est lex, and also dierent
from that by Musculus in Er.s ed. of Chrys.s
Opera omnia, , C. Cf. below, ll.
ad Rom. , .
Peccatum lex Rom. , b; see the
previous note.
Regnabat peccauerant Rom. , a
(Vg.: Sed regnauit mors ab Adam vsque ad
Moysen etiam in eos qui non peccauerunt.
Nov. Test.: Imo regnauit mors ab Adam vsque
ad Mosen, in eos quoque qui non peccauerant.).
Nam eo peccasset Theophyl. Expos.
in Rom. , , Migne PG , C. Er.
quotes from Personas translation (f v),
which reads: ipsi forent peccato obnoxii.
Quanquam infantes See above,
n.ll. (p. ) ad Rom. , .
Origenes In Comm. in Rom. V, , Migne

PG , B, Orig. alludes to the mors animae: Et per peccatum, inquit, mors, illa
sine dubio mors de qua et propheta dicit quia
anima quae peccat ipsa morietur, quoting
from Ez. , : anima quae peccauerit, ipsa
morietur.
Ambrosius ostendimus See above,
p. sq., l. sqq. ad Rom. , .
peccato personali See above, n.l. (p. )
ad Rom. , .
quidam Titelmans, whom Er. refutes elaborately in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, BB, referring to Origen, Chrysostom and Theophylact and Ambrosius (i.e.
Ambrosiaster) and Hier. (i.e. Ps. Hier.). In
Eastern Church theology original sin does not
play an important part (RGG3 , ).
Origenes See above, p. , l. sqq. in this
Annot.
scholiastes Latinus Ps. Hier. Comm. in Rom.
, Migne PL , B: Propterea sicut
per vnum hominem. Si per vnum hominem
Euam peccatum intrauit in mundum, insaniunt qui dicunt antequam deceperit diabolus
Euam, peccatum fuisse in mundo. Item hic
ostendere vult propterea Christum passum,
vt qui sequentes Adam discesseramus a Deo,
per Christum reconciliaremur Deo. The sentence Si mundo is marked as an interpolation by Souter, , p. , n. ; ostendere
reconciliaremur Deo is borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. ,
as a comment on per quem nunc reconciliationem accepimus.
caeteris In his defence against Titelmans
Er. now refers to the others who had criticized
his exegesis.
lb
tropis ambiguis; certe nullus illorum tribuit infantibus peccatum, sed aliquam poenae partem aiunt transisse in posteros. Superest illa rixa, quod opituler Pelagianis exarmans ecclesiam, nimirum extorto hoc telo omnium, vt aiunt, validissimo.
Primum alia esse docui validiora; deinde qui facio pro Pelagianis, quorum sententiam aperte detestor? Sed indico vtranque lectionem consistere. Hoc vel tacente
me res ipsa clamitat, scripturam commodius accipi de peccato singulorum. Suciebat vnus scripturae locus aduersus Pelagium, et tuta erat ecclesia etiam hoc telo
destituta. Sed tota ecclesia sic hunc locum interpretatur. An tota ecclesia sunt tres
aut quatuor doctores? Tota ecclesia docet omnes Adae posteros nasci poenae obnoxios ob peccatum Adae, sed hunc locum non posse accipi nisi de peccato originis
nusquam docet vniuersalis ecclesia. Atqui hoc solum erat quod annotaui. Sed in
Africano, inquiunt, concilioMiluetano opinorpronunciatur anathema in eos
qui Pauli locum hunc secus interpretarentur. Imo ibi pronunciatur anathema in eos
qui docebant infantes non egere baptismo, quod nihil haberent contagii ex Adam;
et post anathema subiicitur: quia non debet aliter intelligi. Non hic excutio quantum sit anathematum in illis conciliis prouincialibus quae vtcunque vertit Hilarius,
neque puto me vsque adeo astringi eiusmodi synodis. Alioqui si quis vrgeat esse
seruanda quaecunque in illis decreta sunt, proferam ex illis dogma|ta quaedam quae
nunc ecclesia damnat pro haereticis, proferam institutiones quas nusquam nunc
seruat ecclesia. Proferant ex vniuersali synodo, quae prohibuerit hunc locum secus
enarrari. Damnarit sane Miluetana synodus Pelagianam interpretationem, nihil ad
me pertinet; ille sic tollit hanc interpretationem, vt astruat quam improbauit ecclesia, ego demonstrans hunc locum ad reuincendos Pelagianos non esse satis ecacem, relego disputantem ad alia loca hoc certiora. Hoc non est eripere telum
ecclesiae, sed indicare tela certiora pro parum certo; nec est aperire rimam hostibus, sed admonere, ne hic vrgeamus hostem, vbi possit elabi. Fatemur ecclesiam
habere autoritatem interpretandi scripturas, sed ecclesiae doctores quamlibet celebres in multis scripturae locis haesitant, multa varie, nonnulla etiam perperam sunt
tropis See introd., .

Superest detestor This passage is
reminiscent of the passage in Apolog. adv.
monach. hisp., LB IX, CE, in which
Er. quotes from the Valladolid Articles: In
Annotationibus ad Rom. V praebet ansam
haereticis Pelagianis, peccatum originale negantibus, cum potentissimum locum reiicit,
quo sancti tanquam validissimo argumento in
Haereticos vsi sunt. In the sequel Er. argues
that he never denied original sin nor used the
word reject anywhere in his Annot., that as
far as he knows only Aug. asserts that this
v. cannot be accepted in another sense, but
that he pointed out that orthodox authors like

Ambrose, Chrysostom and Jerome and those
who opposed the Manichaeans accepted the
possibility of a dierent interpretation.
extorto validissimo Extorto telo,
used guratively, comes back as eripere
telum in l. , and telum ereptum in
l. . Cf. Cic. Cat. , , : ferrum extorsimus.
qui Interrogative adverb: By what means?
in what way? how? (OLD). The use as
an interrogative pronoun is colloquial (Hofmann, p. , b).
Africano concilio quia intel-
ligi quae vertit pertinet In Pelagius and Caelestius and their doctrine were
condemned by the councils of Africa Proconsularis in Carthage and of Numidia at
Mile(v)um. The rst council sent a synodical letter to Pope Innocentius I in order to
let him know what had happened (see Aug.
Epist. , CSEL , , pp. , in particular , pp. ); the other did likewise and asked the Pope to show his solidarity in the great danger which threatened the
Church and to oppose to the expansion of the
errors of the Pelagians (see Aug. Epist. ,
CSEL , , pp. ). Some time after,
ve African Bishops, among whom Augustine, addressed again to the Pope about Pelagianism. In Jan. the Pope answered to
the two councils and the ve Bishops, in letters which have come down to us. The Pope
approved of the judgment by the Bishops
of Carthage concerning Pelagius and Caelestius, listed numerous blasphemies and condemnable propositions from Pelagius book,
excommunicated Pelagius and Caelestius, and
threatened their partisans with the same
penalty. After Innocentius death his successor Zosimus, at the urgent request of Caelestius, reopened the case. After the Emperor
Honorius, under African pressure, promulgated a decree against Pelagius and Caelestius,
the Pope upheld the excommunication. Ch.J.
von Hefele et al., Histoire des conciles daprs
les documents originaux, Paris, , ,
pp. , and ODCC, s.v. Pelagianism.
Just like in Resp. ad iuv. geront., LB IX, B,
Er. does not mention the name of the Council of Carthage here and considers himself not
to be bound by decrees of provincial councils.
quia intelligi These words paraphrase a
passage of cap. of the decree of the council of Mileu(m): Item placuit, vt quicumque
paruulos recentes, ab vteris matrum baptizandos negat, aut dicit, in remissionem quidem
peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam
trahere originalis peccati, quod regenerationis
lauacro expietur: vnde t consequens, vt in
eis forma baptismatis, in remissionem peccatorum, non vere, sed false intelligatur, anathema sit. Quoniam non aliter intelligendum
est, quod ait apostolus: Per vnum hominem
peccatum intrauit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit in quo omnes peccauerunt, nisi quemadmodum ecclesia catholica vbique diusa
semper intellexit. Propter hanc enim regulam
dei, etiam paruuli, qui nihil peccatorum in
semetipsis adhuc committere potuerunt, ideo

in peccatorum remissionem veraciter baptizantur, vt in eis regeneratione mundetur, quod
generatione traxerunt. (J.D. Mansi, Sacrorum Conciliorum noua et amplissima collectio,
, Florence, , p. ). A passage of similar import is to be found in Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, BC. Cf. CWE , p. ,
n. ; cf. Drysdall, pp. .
Hilarius De synodis, Migne, PL , A
B. As is apparent from the subtitle of this
book, seu de de orientalium, Hil. discusses
in this book synods of the Greek speaking
Church.
Alioqui pertinet Er. passes over the
conrmation of the decrees of the councils
of Mile(v)um and Carthage by Pope Innocentius I, mentioned above in n.ll.
. Cf. Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
C: Denique cum in Africae conciliis particularibus alia multa decreta sint, quae vel
neglexit vel correxit Ecclesia, non patiar me
talium auctoritate grauari, nisi si quid eius sit
generis, vt ex se aduersetur pietati, quale nihil
esse in hoc loco declarauimus, declaraturi plenius in posterum.
ille Sc. Pelagius. CWE , p. .
tollit In the sense of to raise, to elevate, to push forward; cf. Cic. De or. III,
, : ad augendum aliquid et tollendum
altius dicendo.
Hoc non est parum certo In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, FA,
Er. argues that the strongest argument for
original sin is not to be found in this verse,
but in Iob [, ], which denies that a
child is free from sin on the day of his
birth, and in Ps. (Vg.), []. Er. adds
that these passages are connected to each
other more than once, e.g. Aug. Contra duas
epist. Pelag. IV, , , CSEL , p. sq.
This subject matter is discussed elaborately
by J. Ziegler, Iob , a als wichtigster
Schriftbeweis fr die These Neminem sine
sorde et sine peccato esse (Cyprian, test. ,)
bei den lateinischen christlichen Schriftstellern,
in Bayerische Akademie der Wissenschaften,
Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungsberichte, Heft , Mnchen, . Cf. CWE
, p. , n. .
eripere telum Cf. above, n.l. .
ecclesiae doctores interpretati Other
passages in which Er. argues reservation in
regard of the works of Church Fathers are in
Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. ,
and Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll.
.
interpretati. Neque quisquam contendit hunc locum non posse secus intelligi
praeter sanctum Augustinum, posteaquam incaluit conictatio cum Pelagianis.
Quod si non permittunt hic hactenus ab Augustino dissentire, vt liceat hunc
Pauli locum bifariam interpretari, quin idem honoris habetur omnibus quae vir
ille docuit et asseuerauit in hac ipsa disputatione. In hac enim toties inculcat
infantes frustra baptizari, nisi detur eis corpus et sanguis Domini. Eam sententiam
hausit ex Ioannis cap. .: Amen, amen dico vobis: Nisi manducaueritis carnem Filii
hominis et biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis. Ad eum locum a
priscis interpretatum de doctrina Christi posteriores adiecerunt alterum sensum de
sumenda eucharistia. At nunc ecclesia quod Augustinus et cum Augustino tota,
vt probabile est, occidentalis ecclesia iudicauit ad salutem necessarium, nec facit
nec sinit eri, et illius interpretationem reiicit, pro haeretica habitura, si quis velit
illam pertinaciter tueri. In eadem inculcat vnum Christum fuisse immunem ab
omni peccato, idque docet multorum testimoniis; et hanc sententiam damnant
theologorum classes, praecipue Parisiensium, ingenue reiicientes talium virorum
et dogma et scripturae interpretationem.
Ibidem citat Ambrosium, qui lotionem pedum in apostolis interpretatur de
peccato originis, quum hodie liceat secus interpretari; nam Petrus iam circumcisus non erat obnoxius illi peccato. Illic citat Cyprianum, qui scripserat infantibus per baptismum aliena remitti peccata, quum hodie doceat ecclesia non nisi
primum illud et vnicum Adae peccatum imputari nascentibus, ne id quidem in
totum. Illic adfertur ex . Cor. . ad probandum originis peccatum: Sicut in
Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur. Quur eum locum
ausus est de peccatis singulorum interpretari Chrysostomus? Sic enim commentatur: Quid igitur, dic mihi, omnes mortui sunt morte peccati in Adam? Quomodo igitur Noe iustus in generatione sua, quomodo Abraham, quomodo Iob,
quomodo caeteri omnes etc. Haec frustra commemorat, si locus sentit de peccato originis, quandoquidem ab hoc nullus illorum fuit immunis. Atqui hunc
Pauli locum diuus Augustinus adeo putat de peccato originis intelligendum, vt,
quoniam ad fundamenta dei pertinet, quisquis conetur illum secus interpretari,
Neque Pelagianis Cf. supra, p.

n.ll. ad Rom. , , and below,
p. , ll. : An continuo Augustinus. In this annotation Er. has already
referred to the views of Orig., Chrys.,
Ambrose, Ambrosiaster and Ps. Hier. I mention here two other authors whom he refers to
in the Annotations in other respects: Irenaeus
speaks of hereditary death in Haer. III, , ,
SC , pp. ; Cyrillus does likewise
in Explan. in Rom. , , Migne PG ,

and sq., but in Explan. in Rom. , ,
Migne PG , C, quoted above p. , in
n.ll. , he interprets as , and
he regards death as the punishment for personal sin, as Schelkle observes on p. . The
works in which Aug. contests Pelagius and the
Pelagians are listed above, p. , in n.ll.
.
idem honoris See introd., b.
toties inculcat infantes frustra baptizari
Aug. De peccatorum meritis et remissione, et de
baptismo paruulorum, I, , sq., and I, ,
, CSEL , pp. sq. and sq. In Enarrat.
in Ps. , ASD V, , p. sq., ll. , Er.
refers to Aug. De gratia et de peccato originali,
, , CSEL , p. .
Amen in vobis Ioh. , .
priscis posteriores For the earliest writers see Orig. Comm. in Ioh. X, sq., GCS
, pp. , and Tert. De resurrectione
mortuorum, , , CCSL , p. sq., for
the later writers, in addition to Aug., Chrys.
Hom. in Ioh. , , Migne PG , sq.,
who interprets the bread as Christs divinity
in Hom. in Ioh. , , Migne PG , .
Er. words the view of the earliest writers in
Paraphr. in Ioh. , , LB VII, C: Iesus
explicat se non loqui de pane qui dentibus manditur et per gulam in stomachum
traiectus corporis famem ad tempus sedat,
sed de pane coelesti, qui est sermo diuinus,
aitque: Ego sum panis ille, vitae largitor aeternae. Ego sum panis ille vitae is the reading of Ioh. , in Nov. Test. D E. This note
is borrowed chiey from CWE , p. ,
n. .
At nunc tueri The practice of
providing infants after baptism with communion was a universal custom in the West
in Augustines time. It was also and still is
the general usage of the Eastern Orthodox
Church. In the West the custom waned, so
that by the thirteenth century it had almost
disappeared. The Fourth Lateran Council
() proposed the year of discretion (:
addition by ed.) as the appropriate time for
the beginning of the communion obligation. See H. Denzinger and A. Schnmetzer,
Enchiridion symbolorum, Freiburg im Breisgau , , , p. . Infant communion
as necessary for salvation was rejected already
by most early scholastics and nally by the
Council of Trent (ibidem []). See
J.A. Jungmann, Kinderkommunion, in: LThK
, , and K. Dienst, Kinderkommunion, RGG4 , . CWE , p. ,
n. .
In eadem testimoniis Aug. Peccat.
mer. I, , and II, , , , CSEL ,
pp. sq. and , De Spiritu et littera,
, , CSEL , p. , De perfectione iustitiae
hominis, , , CSEL , p. sq. But in De
natura et gratia, , , CSEL , p. sq.,
Aug. argues that Mary was free from sins. Cf.
CWE , p. , n. .
et hanc sententiam interpretationem

Er. refers to the divergence of views between
the religious orders about the doctrine of
the Immaculate Conception of Mary, which
implies that she was regarded as free from all
stain of original sin. In the Eastern Church
the feast of her birth was observed from the
th c. Gradually it spread into the Western Church. After it was introduced into
France, the Franciscans adhered to the doctrine, whereas the Dominicans, in imitation
of Thomas Aquinas, and the Paris theologians opposed to it. But from the th c.
the belief in the doctrine became general.
In it became a dogma of the Roman
Catholic Church. ODCC. This passage may
be a response to N. Beda who had criticized
Er. for having denied the doctrine by writing in Paraphr. in Mt. , , LB VII, F,
referring to Christ, is qui solus omnium
nulla peccati labe contactus fuerat. See Er.s
defence in Supputat. error. in cens. N. Bedae,
LB IX, EF and DB. Cf. CWE
, p. sq., n. .
Ibidem interpretari In Contra duas
ep. Pelag. IV, , , CSEL , p. sq.,
Aug. refers, among other works of Ambr.,
to De mysteriis, , , CSEL , p. :
Mundus erat Petrus, sed plantam lauare
debebat; habebat enim primi hominis de successione peccatum, quando eum subplantauit
serpens et persuasit errorem. Ideo planta eius
abluitur, vt hereditaria peccata tollantur; nostra enim propria per baptismum relaxantur.
Cf. CWE, p. , n. .
illic peccata In Contra duas ep.
Pelag. IV, , , CSEL , p. , Aug. quotes
long passages from Cypr. Epist. , , sq., ,
and , , CCSL C, pp. sq. and
.
Sicut viuicabuntur . Cor. , .
Chrysostomus Hom. in . Cor. , , ad .
Cor. , , Migne PG , sq.: ;
, ,
;
; ; ;
;
Noe iustus Gn. , .
Augustinus Contra Iulianum, I, , ,
Migne PG , : Quisquis in christiana
de vult labefactare quod scriptum est, Per
hominem mors, et per hominem resurrectio
mortuorum; sicut enim in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes viuicabuntur,
totum quod in Christum credimus auferre
molitur.
lb
totum quod in Christum credimus auferre moliatur. Adducitur et illud aduersus

Pelagianos, eramus natura lii irae. Quur diuus Hieronymus eum locum ausus est
secus interpretari quam de peccato originis, quur ausus est indicare accipi
posse, vt idem valeat quod prorsus siue omnino? Quur hic nemo vociferatur
telum ereptum ecclesiae propugnatoribus? An hac lege constringent nos, vt nefas
habeatur, si quis vllum scripturae testimonium secus interpretetur quam interpretati sunt prisci doctores ecclesiae conictantes cum haereticis? At quid dicent,
vbi ex illis conictationibus protulerimus tot sententias, tot interpretationes illorum, quas recentiores theologi non solum reiiciunt, sed impias et haereticas iudicant?
Quod si labascit tota ecclesia, quod annotarim hunc locum aliter posse interpretari, non damnata altera enarratione, quur hactenus nemo reclamauit in scholia Hieronymi titulo commendata, quae totum hunc locum exponunt de peccatis voluntate commissis? Constat totam hanc Pauli disputationem esse plenam
obscuritatibus, quemadmodum vere praefatur Origenes; constat multa non sine
tropo dici. Nos peccatum originis non hic tantum asserimus, sed compluribus
lucubrationum mearum locis, atque in ipsa etiam Paraphrasi sensum vtrunque
complectimur, ita loquentes: Etenim si tantum valuit ille peccandi princeps, vt
tantus hominum numerus ob vnius commissa morti sit obnoxius etc., ac mox: sic
vt Adae damnum Dei benignitate nobis in lucrum cesserit. Rursum licet per vnum
Adam peccantium inuecta sit pernicies et per Christum innocentem inuecta sit salus,
tamen vtrunque alteri par non est. Siquidem pernicies sic orta est, vt vnius peccatum in omnes posteros propagaretur, atque ita tandem omnes redderet obnoxios,
contra etc., ac mox: Quod si tantum valuit vnius hominis culpa, vt omnes mortis tyrannidi redderet obstrictos etc. Quid? An hoc est excludere peccatum originis? Iam quod vertimus pro quatenus, potest ad vtrunlibet sensum vel ad
vtrunque potius accommodari; id est: mors transiit eo quod omnes peccauerunt,
nimirum in Adam. Quid igitur est quod timent? An continuo reuixerint Pelagiani, si locum hunc vnum secus interpretatus sum quam in pugna interpretatus est Augustinus, quum sint alia multa quibus ecacius reuinci possint haeretici? Verum qui minus hic liceat quod in aliis locis ab eodem citatis licuit orthodoxis? An dicent dissimulandum fuisse locum hunc bifariam exponi? Quasi me
silente non id perspecturi sint haeretici, imo quasi non hoc perspexerint ante
annos mille? Quod si dei praesidium in silentio collocamus, quid sibi volunt tot
quaestionum volumina quibus recentiores theologi mundum impleuerunt, propositis argumentis omnia vocantes in dubium, | praesertim Scotus, cuius argumenta veritatem oppugnantia, quae illi vocant ante oppositum, interdum neruosiora sunt iis quibus illa diluit. Quur hic non metuunt, ne praebeatur ansa haereticis? Sed illa, inquiunt, disputantur inter scholasticos. At mea vix leguntur
in cubiculis; nam theologis illa scripsimus, non grammaticis. Nobis sucit vnicum scripturae testimonium, interdum et sine scripturis autoritas ecclesiae. Aduersus autem haereticos quid proderit censere locum hunc non aliter oportere intelligi, quum ipsa res clamitet posse secus intelligi. Postremo si quid hic oendiculi
est vtris potius imputandum, ei ne qui haec tribus verbis annotarat, an illis qui
tales annotatiunculas atrocibus tragoediis exagitantes in theatrum populare proferunt.
Adducitur omnino In Comm. in

Eph. I, , ad Eph. , , Migne PL , C,
Jerome, after giving his own exegesis, mentions this view as given by others: Quidam
pro eo quod nunc exposuimus: Et eramus
natura lii irae, pro natura, prorsus siue
omnino, quia verbum ambiguum est,
transtulerunt.
eramus irae Eph. , .
telum ereptum Cf. above, p. , n.l. .
scholia Hieronymi titulo commissis
AA.
Origenes Comm. in Rom., Praef., Migne
PG , AB.
tropo See introd., .
compluribus locis Apart from Paraphr. ad Rom. , sq. quoted hereafter, e.g. in
Paraphr. Iac., , , LB VII, DF, Explan.
symb., ASD V, , p. sq., ll. and
Eccles. III, ASD V, , p. sq., ll. .
Cf. CWE , p. sq., n. .
Etenim obstrictos Er. Paraphr. ad
Rom. , sq., LB VII, EA, reads
in the edd. of Basel and and in
BAS and LB: peccantem instead of peccantium, and per vnum Christum instead of
per Christum.
quatenus Cf. supra, p. , n.ll. .
An continuo Augustinus Cf. above,
p. , ll. in this Annot.
tot quaestionum volumina Er. often
criticizes the abundance of volumes of questions based on the Sententiae by Peter Lombard written by scholastic theologians. Cf.
above, p. , n.ll. on Rom. , .
Scotus Johannes Duns Scotus. Medieval
philosopher who lived c. , Franciscan. Er. refers to his principal work, the commentaries on the Sentences by Peter Lombard.
ante oppositum Er. refers to the form in
which medieval philosophers wrote their best
works, the quaestio disputata. At the start
the magister poses a problem. Then he lists
argumenta ante oppositum, imaginary argu-
ments of opponents who defend the opposite

of what the magister will defend; these arguments need not be conicting with the truth,
they can be unclear. His rst reaction, called
in oppositum, is an argument or a quotation contrary to the preceding arguments.
After this the magister oers a systematic discussion. Finally he answers the arguments
advanced in the beginning. The expression
ante oppositum can also be found in Durandus, In Petri Lombardi Sententias Theologicas
Commentariorum libri IIII, I, distinctio ,
qu. , : Rationes (argumentations) ante
oppositum, Venice , repr. Ridgewood,
New Jersey, USA, f r, and in Laurentius
de Londorio (Lawrence of Londores,
), Quaestiones in libros IVIII Physicorum Aristotelis, VI, qu. , Septima conclusio: argumentis factis ante oppositum,
and Tertius articulus: rationis ante oppositum, ed. Th. Dewender in Das Problem des
Unendlichen im ausgehenden . Jahrhundert:
eine Studie mit Textedition zum Physikkommentar des Lorenz von Londores, Bochumer
Studien zur Philosophie, vol. , Amsterdam
, p. . I thank Prof. E.P. Bos (Leiden)
for his vital contribution to this note.
Nobis ecclesiae For Er.s view on
the authority of Scripture and Church CWE
, p. , n. , refers to R.H. Bainton, Erasmus of Christendom, New York , pp.
, C. Augustijn, Hyperaspistes : la doctrine dErasme et de Luther sur la claritas
scripturae, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. J. Margolin, vols., Paris, , ,
pp. , and J.B. Payne, Erasmus: His
Theology of the Sacraments, Richmond ,
pp. .
quid oendiculi See introd., b.
tragoediis tragic performance (OLD), a
great commotion or disturbance (LewisShort). Cf. Adag. (Tragoedias in nugis
agere), and (Tragoedias agere aut
insanire), ASD II, , , ll. , and
II, , , ll. .
[] [B] V s q u e a d l e g e m e n i m p e c c a t u m. . Origenes
interpretatur: vsque ad nem legis Mosaicae, hoc est: vsque ad Christum. [E] Sic
et Augustinus in sententiis annotatis in epistolam ad Romanos: Intelligendum est,
inquit, quousque veniret gratia. Contra eos enim dictum est qui arbitrantur per legem
auferri posse peccata. Ac mox: Non ergo putemus vsque ad legem ita dictum esse,
quasi iam sub lege non esset peccatum, sed sic dictum est vsque ad legem, vt totum
legis tempus annumeret vsque ad nem legis, quod est Christus. Apud Chrysostomum
non additur, licet apud Theophylactum addatur. [A] N o n i m p u t a b a t u r.
, id est imputatur, praesentis temporis, vt sermo sit absolutior.
Nam ad vtrunque tempus quadrat, quasi dicas in genere: non
ente lege non imputatur peccatum, id est: vbicunque non est lex, ibi peccatum
non imputatur. [B] Atque ita sane legit Origenes. Itaque scriptum comperi in
vetustissimo nec minus emendato codice Paulino. [A] Hic quidam interpretantur
non pro imputatur, sed pro reputatur, hoc est iudicatur; vt intelligas
nulla lege lata peccantes non habere pro peccato quod committunt, cum nulla
lege facere prohibeantur. [C] Quidam non ineruditus libro aedito putat Graecam
lectionem esse deprauatam et pro scribendum . Quasi vero non
sit impudens dissentire a tanto consensu Graecorum voluminum aut quasi, si
quis tempus praeteritum imperfectum postulet, dicendum sit, ac non
potius . Atque hic est qui sibi miram eruditionem vindicans me sine
ne iactat nihil omnino scire. In codice Donatiani scriptum erat: quum lex non
est. Vnde coniectare licet et illud imputabatur deprauatum pro imputatur. [E]
tolerari poterat, si diceretur pro . scriptum erat
in commentariis Chrysostomi, in Theophylacti , sed vtrunque deprauate,
ni fallor. [A] Illud obiter annotandum, Paulum hoc loco promiscue vti his duobus
vocabulis, et , cum Hieronymus alicubi putet leuius
esse quam .
[] I n s i m i l i t u d i n e m. , id est in similitudine, non in similitudinem praeuaricationis Adae. Potest autem [C] haec particula In similitudinem
[A] referri vel ad illud superius regnauit mors [D] in similitudine [A] vel ad propius
BE: A.
BE: A.
Vsque peccatum Vg.: Vsque ad
legem enim peccatum erat in mundo: peccatum autem non imputabatur, cum lex non
esset. Nov. Test.: Vsque ad legem enim pec-
committunt BE: agunt A.

alicubi D E: alibi AC.
catum erat in mundo: porro peccatum non
imputatur, quum non est lex. The Greek text
of Nov. Test. is equal to that in modern edd.
of NT.
Origenes The passage vsque ad nem
Christum is not a quotation but a reference
to Orig. Comm. in Rom. V, , Migne PG ,
B: Sed et quod ait: Vsque ad legem
enim peccatum erat in hoc mundo; peccatum
autem non imputatur, cum lex non est, hoc
videtur ostendere quod vsque ad legem, hoc
est: vsquequo Christus veniret qui tollit peccatum mundi, peccatum erat in mundo.
Augustinus Christus Aug. Expos.
prop. Rom., (), CSEL , p. sq.
(adnumeres instead of annumeret).
Chrysostomum In Hom. in Rom. , ,
Migne PG , is included in the text
quoted from NT. In the Giberti ed., f r,
it is also included in the quotation, but it is
not in the explanation.
Theophylactum Expos. in Rom. , ,
Migne PG , D.
Non imputabatur Non
imputabatur is the reading of the late Vg.
Nov. Test.: non imputatur. The reading is to be found in Nov. Test., just like
in modern edd. of NT, which oer the variant reading . See ASD VI, , p. ,
n. 2.
absolutior See introd., .
ente Cf. supra, p. , n.ll. ad
Rom. , .
PG , D, Orig. quotes this passage as:
Peccatum autem non imputatur, cum lex
non est.
codice Paulino A ms. of the Chapter
Library of St. Pauls in London. See introd.,
.
Quidam imputatur In this
addition Er. responds to criticism by Stunica
(quidam). In Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , pp. , ll. , he gives a
more elaborate and more venomous reaction.
In response to Stun.s suggestion that instead
of should be written , he
argues that all Greek codices are similar and
that the imperfect tense would have been . This form is oered as a variant reading in critical apparatuses of modern edd. of
NT.
Chrysostomi Theophylacti Chrys. reads in both Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and the Giberti ed., f r. Theophyl. Expos. in Rom. ,
, Migne PG , D, also reads , but oers the v.l. . Persona
reads f v: imputabatur.
Hieronymus Comm. in Eph. I, , Migne
PL , CA: Et quia delicta quae

Graece nuncupantur, iuxta eiusdem linguae etymologiam proprie verbum est
Scripturarum, quaerimus quid signicent,
quoue distent a peccatis, id est, quid intersit
inter et . Aiunt enim
quod , quasi initia peccatorum
sint, cum cogitatio tacita subrepit, et ex aliqua
parte conniuentibus nobis, necdum tamen
nos impulit ad ruinam. Peccatum vero esse,
cum quid opere consummatum peruenit ad
nem.
In similitudinem . This v. reads in the Vg.:
Sed regnauit mors ab Adam vsque ad Moysen etiam in eos qui non peccauerunt in
similitudinem praeuaricationis Adae, qui est
forma futuri, Nov. Test.: Imo regnauit mors
ab Adam vsque ad Mosen (Moysen A), in
eos quoque qui non peccauerant ad similitudinem (in similitudine A) transgressionis
Adam, qui typum gerit illius futuri. ThDNT
, p. : here means copy.
In similitudinem praeiudicem
From the corrections and additions in this
annotation it is apparent that it had given
oense. Lee criticized in Annot. in annot. Er.
CXLI, f r v, the passage in A which
in E was replaced with Quin et illud reclamante pp. , ll. ; see the app.
crit. ad ll. . Er. defends himself in
Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLI, ASD
IX, , pp. , ll. ; he points
out that he has written not to cast doubt on
original sin and to have his opinion about this
passage common with Origen, Ambrose and
Theophylact, and not only with Pelagius. As
is apparent from Apolog. adv. monach. hisp.,
also LB IX, CE, the Spanish monks
also thought that it lent support to the Pelagians, who denied original sin; whereas they
saw this verse as the strongest reference against
these heretics, Er. does not share their view;
he argues that other Church Fathers than
Augustine gave a dierent explanation; he sees
stronger arguments in Ps. (Vg.), : Ecce
enim in iniquitatibus conceptus sum et in
peccatis concepit me mater mea, and a passage which he ascribes to Iob: Nec vnius
diei infantem immunem a peccato, possibly
a paraphrase of Iob , in LXX : ; ,
. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A, Er. refers again
to Ps. (Vg.), , and the opinion of Job, here
rendered as: qui negat infantem eodem die
natum immunem esse peccato.
hoc, qui non peccauerunt [D] in similitudine. [B] Origenes et Ambrosius [C] atque
etiam Augustinus libri De peccatorum meritis et remissione primi capite vndecimo, [E] rursum epistola , [B] indicant duplicem huius loci fuisse lectionem.
Vnam, regnauit mors etiam in eos qui peccauerunt in similitudine Adae. Atque hanc
videtur habere potiorem Origenes, vt quam priore loco ponat, quemadmodum et
Ambrosius. Alteram, quam indicat haberi in nonnullis exemplaribus, regnauit mors
ab Adam etiam in eos qui non peccauerunt. Prioris lectionis, in qua non additur
negatio, haec est sententia: mortem regnasse non solum in Adam, sed in omneis
etiam qui ad illius exemplum peccauerant. Posterioris lectionis duplex est sensus. Prior est: [A] mortem regnasse non solum in Adam et in eos qui ad illius
exemplum peccauerunt, verum in eos quoque qui aut non peccauerant aut certe
non perinde grauiter peccauerant atque ille. [B] Posterior sensus est: [A] mortem regnasse et in eos qui non peccassent, regnasse autem non ob ipsorum commissa, sed in similitudine praeuaricationis Adae, hoc est: perinde quasi et ipsi praeuaricati fuissent quemadmodum Adam. [C] Iam [A] cum alibi dixerit: Conclusit Deus omnia sub peccato, et Omnes peccauerunt et egent gloria Dei, quomodo
nunc dicit quosdam non peccasse? Verum non peccauerant ad illius similitudinem, hoc est: non tam capitaliter nec accepto mandato, quae proprie praeuaricatio dicitur. Nam Adae merito est imputatum peccatum, vt cui praescriptum esset
quid sequi, quid fugere deberet. Sed ante Mosi legem non imputabatur peccatum,
hoc est: non videbatur imputandum, quod non esset lex quae prohiberet peccatum. Illud addendum, non esse , sed , quod magis assimilationem sonat quam similitudinem, vt accipias eos qui peccant, in hoc referre parentem peccatorem. Vsus est eodem verbo aliquanto superius, in similitudine imaginis
hominis. Caeterum haud me fugit quosdam totum hunc locum ad peccatum originale referre. Quibus equidem non admodum repugno, tamen et alteram interpretationem indicare visum est, quam nec Ambrosius omnino praetermisit, [B]
peccauerunt mortem E: peccauerunt. Iuxta posteriorem lectionem sensus

erit, mortem A, peccauerunt. Origenes et Ambrosius indicant mortem B, peccauerunt.
Origenes et Ambrosius atque etiam Augustinus libro de peccatorum meritis et remissione,
primi, cap. xj. indicant mortem C, peccauerunt in similitudine. Origenes et Ambrosius
atque etiam Augustinus libri primi, capite
vndecimo, indicant mortem D.

Posterior sensus est BE: iuxta priorem hic
erit sensus A.
Iam CE: Verum altera lectio mihi magis
placebat, vt minus coacta. Etenim AB.
esset BE: sit A.
Mosi D E: Moysi AC.
assimilationem D E: assimulationem
AC.
1 Origenes Comm. in Rom. V, , Migne

PG , A: Quod autem excepit certos quosque in quibus mors regnauerit, cum
dicit: Regnauit mors in eos qui peccauerunt
in similitudinem praeuaricationis Adae, non
mihi videtur dici absque mysterii alicuius

indicio., and AB: Si vero, vt in nonnullis exemplaribus habetur, etiam in eos qui
non peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae, mors ista, id est, quae in
inferno animas detinebat, regnasse dicatur,
intelligimus et sanctos quosque sub ista morte, etiam si non peccandi, at certe moriendi
lege decidisse, Christum vero idcirco in infernum descendisse, non solum vt ipse non
teneretur a morte, sed vt et eos qui inibi
non tam praeuaricationis, vt diximus, crimine, quam moriendi conditione habebantur,
abstraheret.
2 Ambrosius Ambrosiaster quotes this verse
in two entries, in Er. ed., p. : Sed regnauit mors ab Adam vsque ad Moysen,
and: Regnabat ergo mors in eos qui non
peccauerunt in similitudine praeuaricationis
Adae, qui est forma futuri. To the latter
entry he adds: Itaque non in omnes mortem
regnasse manifestum est, quia non peccauerunt omnes in similitudinem praeuaricationis Adae, id est, non omnes contempto
Deo peccauerunt. And after some considerations he writes: Ac si in Graeco non
ita cautum dicat. Sic enim dicitur scriptum: Etiam in eos mortem regnasse qui non
peccauerunt in similitudine praeuaricationis
Adae. Totum enim hic complexus videtur,
vt quia mors, id est, dissolutio per inuidiam
facta est diaboli, et in eos qui non peccauerunt regnasse mortem. Cf. Comm. in
Rom. , , , CSEL , , pp.
and ; there the second quotation of v. reads: In eos qui peccauerunt
in similitudinem etc. H. Vogels, Ambrosiaster und Hieronymus, RBen (), p. ,
argues that Ambrosiaster defends here the text
according to the Latin tradition against the
Greek. But in Quaest. V. et N.T. , ,
CSEL , p. , Ambrosiaster writes, commenting on Ps. (Vg.), : Ecce enim in
iniquitatibus conceptus sum: Primae enim
causae facit mentionem, ex qua praeuaricando
Adam genus hominum obnoxium fecit peccato. Suasu enim et fallacia inimici iniquitatem concipiendo omne semen suum iniquitati subiecit, vt ex eo omnes per traducem
geniti peccato essent obnoxii. See Schelkle,
p. sq.
Augustinus De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Ergo in omnibus regnauit
mors ab Adam vsque ad Moysen, qui Christi
gratia non adiuti sunt, vt in eis regnum mortis destrueretur, ergo et in eis qui non peccauerunt in similitudine praeuaricationis Adae
Scio quidem plerosque Latinos codices
sic habere: regnauit mors ab Adam vsque
ad Moysen in eos qui peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae.

epistola . Ancient numeration for Aug.
Epist. , , , CSEL , , p. : Sed
regnauit, inquit, mors ab Adam vsque ad
Moysen In quos autem regnauerit, vide:
Et in eos, inquit, qui non peccauerunt, in
similitudinem praeuaricationis Adae, and
p. : Nonnulli sane codices non habent
in eos qui non peccauerunt, sed in eos qui
peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae, quibus quidem verbis nullo modo
iste sensus aufertur.
Origenes See above, n.l. 1, ad Rom. ,
.
omneis See introd., a.
Conclusit Deus omnia sub peccato Cf.
Rom. , in the Vg.: Conclusit Deus
omnia in credulitate; in Nov. Test.: Conclusit enim deus omnes sub (in A) incredulitatem.
Omnes gloria Dei Rom. , .
similitudinem Cf.
ThDNT , pp. .
Vsus est imaginis hominis Sc. Rom.
, , in the Vg.: in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis; in Nov. Test. A: in
assimilatione imaginis corruptibilis hominis
(BE: per imaginem, non solum ad mortalis
hominis similitudinem ectam).
quosdam referre E.g. Aug. Peccat. mer. I, , , CSEL , p. : et in
eis qui non peccauerunt in similitudinem
praeuaricationis Adae, id est: qui nondum
sua et propria voluntate sicut ille peccauerunt, sed ab illo peccatum originale traxerunt., and Thomas Aquinas, Super Rom.
lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
mors corporalis regnauit ab Adam, per quem
intrauit originale peccatum in mundum Et
ideo subdit in similitudinem praeuaricationis
Adae, inquantum similitudinem illius peccati
traxerunt per originem simul cum similitudine naturae; quasi dicat quod moriebantur
absque proprio peccato, demonstrat quod in
eis erat diusa similitudo peccati Adae per
originem. Et hoc est quod Apostolus manifestare intendit, scilicet, quod per Adam peccatum originale in mundum intrauit. CWE
, p. , n. .
sq., and Comm. in Rom. , , , CSEL
, , pp. and . See above,
n.l. 2 ad Rom. , .
lb
Origenes pene solam sequitur. [D] Is cuius scholia legimus titulo Hieronymi
similiter; sic enim loquitur. Quum enim exposuisset eos qui non peccauerunt in
similitudinem Adae, esse qui ante legem Mosi peccarunt, explicat quod dixit his
verbis: Hi sunt qui non ad similitudinem praeuaricationis Adae peccauerunt, qui
per naturalem legem transgressi sunt, et non sicut Adam per mandatum. Ac mox
subiicit: Sicut enim Adam primus mandatum Dei praeuaricatus exemplum est legem
Dei praeuaricari volentibus, sic et Christus voluntatem Patris complexus exemplum
est imitari eum cupientibus. Sed quid haec persequor, quum is, [E] vt dictum est,
[D] totum caput interpretetur de peccatis quae committunt homines imi|tatione
primi parentis? Quod si quis nobis proferat exemplum Virginis, veteres neminem
a peccato liberarunt in totum praeter vnum Christum; si infantes, de his hic
non videtur agere Paulus, nec ea quaestio tum mouebatur, quum nondum esset
receptum infantes baptizari. [B] Quin [A] et illud [B] nobis [A] videndum, ne
plus satis [B] oderimus Pelagianos, non quod nolim illorum explodi sententiam
qui negant vllum esse peccatum originale, sed quod nolim illud per occasionem
aectate admisceri vbi non est opus, [A] siue quod in ea disputatione libeat
argutari, siue [B] vt, [A] quemadmodum astrologi repertis epicyclis sese e multis
dicultatibus [B] expediunt, ita nos aectate ad hoc quaestionum
passim recurramus. Nisi forte nobis permittimus, vt in disputando cum aduersario
qui vincendus est magis quam docendus, scripturae verba ad victoriam nostram
vtcunque detorqueamus. Quod aduersus Iouinianum pugnans Hieronymus facere
videtur nonnunquam, et Augustinus [D] aliquoties, [E] interim et Ambrosius. [B]
Haec dixerim, inquam, non quod faueam negantibus [A] esse peccatum originis,
sed quod nolim, [B] si eri possit, [A] vllam vim eri scripturis diuinis. Quin
potius ex ipsa disputationis consequentia diligenter expendamus quid senserit
Paulus, [B] dispicientes quid hic agat, vnde coeperit, quorsum tendat, [A] et num
Quin et illud diuinis scripsi cum

BAS: et hoc videndum est theologis, ne plus
satis oderint Pelagium, et peccatum illud
Originale nimium libenter amplectantur, siue
quod in eo libeat argutari, siue quemadmodum astrologi per repertos epicyclos, ita
hi per peccatum originale e multis sese di-
cultatibus expediant. Nec hoc dixerim, quod

negem esse peccatum originis, sed quod nolim
vllam vim eri scripturis diuinis A, Quin et
illud Augustinus. Haec diuinis
B C, Quin et illud Augustinus aliquoties.
Haec diuinis D, Quin et illud
vinciendus diuinis E.

PG , BC, Orig. discusses this
v. on the basis of the reading qui peccauerunt. To him the kingdom of death is the
period from Adam until Moses, i.e. until the
end of the Law and the coming of Christ.
And he alludes to Abel who in the beginning

of his life paternae praeuaricationis institutionibus tenebatur but later on had come to
his senses and turned his thoughts to God.
But Orig. points out: if the reading of some
mss. qui non peccauerunt, is right, Death,
who detained the souls in the underworld, is
said to reign; he concludes that also the saints
had fallen in the power of Death and Christ
descended into the underworld in order to liberate them. That is why the apostle made the
appeal [Rom. , ]: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad obediendum
desideriis eius.
Is cuius Hieronymi cupientibus
AC, comments rst on Sed regnauit
mors ab Adam, vsque ad Moysen: Siue dum
non esset qui inter iustum et iniustum ante
distingueret, putabat mors se omnibus dominari. Siue non solum in eos qui praeceptum
sicut Adam transgressi sunt: hoc est de liis Noe, quibus iussum est, ne animam in
sanguine manducarent, et de liis Abrahae,
quibus circumcisio mandata est, sed etiam
in eos qui sine praecepto legem contempsere
naturae. This passage is borrowed from Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. .
Subsequently Ps. Hier. oers the two passages quoted by Er. in ll. as comments on the passages Etiam in eos qui non
peccauerunt in similitudinem praeuaricationis Adae and qui est forma futuri, respectively. These are mentioned as interpolations
by Souter, , p. , nn. and .
is, vt dictum est parentis See above,
ad Rom. , , p. , ll. : quisquis
Hieronymi, and p. , ll. : scholia
Hieronymi titulo commissis.
Virginis Christum See above, p.
, n.ll. - ad Rom. , .
infantes See above, p. , n.ll.
ad Rom. , .
epicyclis In the view of those who regarded
the earth as the centre of the universe, the
planets do not only trace circular (or oval)
orbits but can also make additional loops
(epicycles) which start from the base orbit.
See Ptolemaeus, Syntaxis mathematica, III, .
The rst printed edition of an abridgement
of this book in Latin with commentary was
published in Venice on Aug. under
the title Epytoma De monte regio in almagestum ptolemei. The work on this book was
begun at the initiative of Cardinal Bessarion
by Georg von Peurbach and, after his death in
, completed by his pupil Regiomontanus
(Johann Mller of Knigsberg in Bavaria)
c. .
place of refuge, retreat
(Liddell-Scott).
Nisi aliquoties This passage is

mentioned in Apolog. adv. monach. hisp., LB
IX, C and EA, where Er.
defends himself against criticism for attacking Jerome and reproaching Catholic scholars instead of the Pelagians. This is a response
to the eighth error ascribed to him in the
Valladolid Articles, Contra christianitatem,
concilia et patres orthodoxos (Beltrn de
Heredia, p. ; cf. Rummel, Annotations,
p. ). It is conspicuous that Er. reads
there: Nisi forte aliquoties, whereas
aliquoties is not to be found in the editions
of which the Spanish monks could have taken
note. Cf. Rat. ver. theol., Holborn, pp.
.
vincendus I have preferred this reading of
BD, because it ts more in the context; it
is also to be found in the quotation of this
passage in Apolog. adv. monach. hisp., LB IX,
F.
Hieronymus In Eccles. III, ASD V, ,
p. , ll. , Er. refers to Adv. Iov.
I, , Migne PL , CD, where Hier.
rst quotes from . Cor. , sq. as Diuisa
est virgo et mulier, mentioning that this is
the reading of Latin codices and adding that
it is not consistent with the apostolic truth,
and some lines after renders the reading of
the Vg.: Mulier innupta, et virgo cogitat
quae sunt Domini. Er. argues: Ita quum
eiusdem loci variae feruntur interpretationes,
non ea arripienda est quae maxime facit ad
praesens argumentum, sed ea quam iudicaris
esse germanam. Veluti quum beatus Hieronymus, aduersus Iouinianum eerens virginitatem, arripit hanc lectionem,
, quasi tanta sit virginum
dignitas, vt mulierum nomine non debeat
censeri. Verum alibi fatetur hunc sensum non
esse veritatis apostolicae. Possem innumera
huius generis exempla proferre, sed admonitionem scribimus, non reprehensionem. Haec
itaque docendi gratia dicta videntur sucere.
Cf. Hier. Adv. Helv. , Migne PL , C
A, and the reference to this work in Hier.
Epist. , , CSEL , p. .
Augustinus In Rat. ver. theol., Holborn,
p. , Er. refers to De baptismo contra
Donatistas, V, , , CSEL , p. sq.
Ambrosius In Rat. ver. theol., Holborn,
p. , Er. refers to Ambrose, De Spiritu
Sancto, II, , , Migne PL , , and
Ambrosiaster, Comm. in . Tim. , , CSEL
, , p. sq.
consentaneum sit illum statim mysterium hoc gentibus aperire voluisse, quod hodie
quoque magis creditur quam intelligitur, nimirum communi sensu reclamante.
[D] Frustra vero quidam calumniantur quod hac annotatione videar labefactare
peccatum originis, quum tot locis in scriptis ingenue protear et asseram. Verum
hic locus mihi videtur mollius exponi de personalibus commissis posterorum
Adae, sic tamen, vt nullius sententiae praeiudicem. [A] F o r m a f u t u r i.
, id est gura seu typus futuri, hoc est venturi Christi, [B] vt
futuri nomen non pertineat ad tempus quo haec scribebat Paulus, sed ad Adam,
qui praecessit Christum, cuius typum gerebat. Quo elocutionis genere scripsit
Colossensibus de sabbatis et neomeniis agens: quae sunt vmbra, inquit, futurorum.
Iam enim illa Paulo futura non erant, sed praesentia; coactius enim mihi videtur,
quantumuis argutum dixeris, quod Origenes indicat haec et ad venturi seculi
conditionem posse referri. Forma igitur et typus erat Christi Adam. [A] Quanquam
ea gura in diuersum recidit [D] et analogia potius est quam similitudo. [A] Nam vt
ille princeps peccandi et moriendi, ita hic dux et autor innocentiae et immortalitatis.
Proinde eleganter scripsit Origenes [B] et hunc secutus Ambrosius, [A] iuxta genus
constare similitudinem, iuxta speciem repugnantiam esse. Vt ab Adam quiddam
dimanauit in omnes, ita et a Christo, hic genus est. Caeterum ab illo mors et
peccatum, ab hoc innocentia et vita, hic species est. Porro forma Graecis est typos,
quod velut exemplar sonat, vnde aliud exprimitur simile. Potest autem et illud
absolute sumi neutro genere, vt referatur non ad posteriorem Adam,
sed ad ipsum peccatum quorumlibet Adam parentem imitantium. Is enim fuit
exemplum peccandi posteris. Ostendi quis sensus e verbis Graecis excerpi possit;
sequetur prudens et cordatus lector quod optimum iudicabit. Illud adiiciendum,
quod interpres hoc loco nunc vertit plures, nunc multi, Graecis eadem est dictio:
, quam Origenes positam putat pro omnibus, quo magis respondeat vnius.
Etenim vbi sunt omnes, ibi sunt et multi.
[] E t n o n s i c u t p e r v n u m p e c c a t u m. Apud Graecos obscurius est:
, id est: Et non sicut per vnum qui
peccauit donum. Sic enim ad verbum vertere licet; et necesse est nonnulla verba
subaudire, id quod admonent etiam Graecorum scholia. Et non sicut per vnum
typus BE: opus A.
quantumuis D E: quamlibet B C.
quidam E.g. N. Beda. In Supputat. error.
in cens. N. Bedae, LB IX, AC and
FA, Er. defended himself against
N. Bedas criticism of his remark in Paraphr. in Rom., LB VII, B: ita factum est,
vt malum a principe generis [sc. humani]
ortum in vniuersam posteritatem dimanaret,
dum nemo non imitatur primi parentis exemplum. There he stated that, following Orig.
and Hier., Ambr. and Theophyl., he had
et autor BE: est autor A.

repugnantiam BE: pugnantiam A.
explained that in this text it is a matter of
actual (= personal) sin. After the publication
of D he defended his view that the text of
Rom. leaves the possibility of sin by imitation
of Adam, personal sin, open, whereas he does
not exclude original sin, against the Theological Faculty of Paris in Declarat. ad cens. Lutet.,
LB IX, BA, and against Titelmans
in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
C.
personalibus commissis See above, p. ,
n.l. .
Forma futuri Vg. and Nov. Test. A: est
forma futuri. Nov. Test. BE: typum gerit
illius futuri.
Colossensibus futurorum Col. , .
Origenes Comm. in Rom. V, , Migne PG
, AB, particularly AB: Si
vero intelligamus apostolum a suis temporibus quibus haec scribebat, dixisse Adam
futuri esse formam, ita magis intelligitur,
quod sicut in hoc saeculo mors regnauit per
vnum Adam, et mortale eectum est omne
hominum genus, ita et in futuro saeculo vita
regnabit per Christum, et immortalitate donabitur omne hominum genus.
, A: Igitur non sine profunda arte
dicendi apostolus formam Christi esse Adam
posuit, quae sit per genus similis, per speciem
contraria. Per genus namque similis est forma
in eo quod sicut ab vno Adam in plures
homines diunditur, ita et ab vno Christo
in plures homines diundatur. Per speciem
vero contraria, quod ex Adam praeuaricatione
coepta, [Rom. , ] peccatores constituti
sunt multi; Christi vero obedientia iusti constituentur multi.
Ambrosius Ambrosiaster. Er.s ed., p. ,
reads: Adam autem ideoque forma futuri est,
quia iam tunc in mysterio decreuit Deus per
vnum Christum emendare, quod per vnum
Adam praevaricatum erat Sed non sicut
delictum, ita et donum. Propter quod enim et
formam dixit esse vnius Christi vnum Adam,
ne et causa Adae talem signicasse putaretur,
qualis et Christi est, ait: Sed non sicut delictum, ita et donum, quia in eo tantum forma
Adam Christi est, quia quod vnus peccauit,
vnus emendauit. Cf. Comm. in Rom. , ,
, and , a, CSEL , , , pp. and
.
genus speciem the general term
a particular kind. For the distinction between
genus and species, see Arist. Top. , ,
asq., and Quint. Inst. V, , .
absolute See introd., .
Plures multi Er. refers to Rom.
, : si enim vnius delicto multi mortui
sunt, multo magis gratia Dei et donum in
gratia vnius hominis Iesu Christi in plures
abundauit. Nov. Test.: Nam si vnius delicto
multi mortui sunt, multo magis gratia Dei,
et donum per gratiam (BE; in gratia A),
quae fuit vnius hominis Iesu Christi, in mul-
tos exuberauit. Lee objected to this note in

Annot. in annot. Er. CXLIII, f r: Notas
in Graeco non esse in plures sed in multos
. Hieronymus tamen plures interpretatur: et Origenes dicit mysterium esse
aucti numeri. Lee refers to Ps. Hier. Comm.
in Rom. , Migne PL , A, where, after
the Vg. text is quoted, the comment reads:
Hic manifeste docet: quia non generaliter
de omni homine dicit, dicens: vnius delicto,
multi mortui sunt, a passage which Souter,
, p. , n. , marks as an interpolation. For
Orig. see next note. Er. responds in Resp. ad
annot. Ed. Lei, III, ad CXLIII, ASD IX, ,
p. , ll. : In plures abundauit.
Admoneo Graecis non esse , id est
in plures, sed , id est in
multos. At Hieronymus, inquit, legit plures.
Fortasse, sed existimans nihil interesse inter
multos et plures. At Origenes explicat mysterium aucti numeri. Quod si id facit, non ex
huius occasione vocis, sed eius que sequitur,
, id est abundauit. Crescit quod
abundat. Et in priore parte non erat abundantiae mentio. Atque hunc quoque locum notat
a me non esse correctum.
PG , AC, Orig. argues that with
great wisdom Paul in this place has moderated his words and, instead of omnes elsewhere, speaks here of multos or plures, in
order that his audience would not slacken in
observance of religious duties by his doing.
And he adds: In quo arbitror quidem aliquid
et latentis esse mysterii; quia et alibi mortem
dicit regnasse ab Adam vsque ad Moysen, non
in omnes, sed in eos tantum qui secundum
similitudinem praeuaricationis Adae peccauerunt. Tamen et simpliciore intellectu potest
videri ideo plures dictos, quia quamuis qui
ex Adam peccatores facti sunt multi sint,
tamen qui per gratiam Christi viuicantur,
ideo plures dicti sunt, quia etiam ille ipse ex
quo in caeteros mors peccati diusa est, additur numero eorum, eo quod cum omnibus
quos ipse fecerat sub delicto, etiam ipse saluetur
Et non sicut per vnum peccatum Nov. Test.:
Et non sicut per vnum qui peccauerat. (
).
Graecorum scholia Ps. Oecumenius paraphrases in Comm. in Rom. , , Migne
PG , C, as follows:
, , ,
, .
lb
qui peccauitsubaudi: ingressa est mors, ita per vnum venit donum; hoc est
non eodem modo. Nam ex vno peccato moriuntur omnes, sed ex multis peccatis
per vnum iusticantur omnes. Quodque vulgati codices habent per vnum peccatum, Ambrosius legit peccantem, non peccatum, , id est: per
vnum qui peccauit. [B] Atque ita legisse Theophylactum ex ipsius interpretatione
licet colligere. [D] Certe sic legit Chrysostomus, quanquam mox refertur ad
peccatum, , quia sequitur |. Quum vnum peccatum dicit, Adae peccatum signicat; quum
multa, caetera peccata intelligit, quae sibi quisque addit. [A] N a m i u d i c i u m
e x v n o. Ex vno non refertur ad personam Adae, sed ad peccatum, [B] vt subaudias , [A] cui paulo post respondet ex multis; vt sit sensus: nam iudicium quidem ex vno peccato in condemnationem, donum autem ex multis peccatis in iusticationem. Quanquam consentiunt hic interpretes omnes. [B] Augustinus De nuptiis et concupiscentia ad Valerium libro secundo, cap. vigesimoseptimo, [E] item epistola , [B] palam asseuerat ex vno peccato sentiendum, non
ex vno homine, vt respondeat ad id quod sequitur, gratia autem ex multis delictis; vt intelligamus vnum peccatum suecisse ad condemnationem vniuersi generis
humani, gratiam autem vnam ad vniuersa peccata delenda. Idem armat aduersus Iulianum Pelagianum libro primo. [E] Rursum libro De peccatorum meritis
et remissione, lib. ., cap. . Sequitur enim gratia autem ex multis delictis. [A]
G r a t i a [B] e x m u l t i s d e l i c t i s. [A] . Quod modo donum verterat,
et recte, nunc gratiam vertit, haud recte, nisi prorsus idem esse putamus gratiam
et donum.
[] A b u n d a n t i a m g r a t i a e e t d o n a t i o n i s e t i u s t i t i a e a c c i p i e n t e s. Legendum est doni iustitiae, vt intelligas ipsam iustitiam esse donum,
, sublata coniunctione; iamque non erit opus illa distinctione Thomae explicantis quid intersit inter gratiam, donationem et iustitiam. [B]
Quanquam Ambrosius addit nostro more coniunctionem, legens et iustitiae, [D]
sed arbitror mendum esse codicis, quandoquidem tale nihil indicat illius enarratio.
Certe Chrysostomus ac Theophylactus nobiscum faciunt.
[] [B] I g i t u r s i c u t p e r v n i u s d e l i c t u m [D] i n o m n e s h o m i n e s. [B] Hic sermo mutilus est, et opus habet quae subaudiantur, videlicet quid
per vtrunque sit inductum: Itaque sicut per vnius delictum irrepsit peccatum
ad condemnationem, ita per vnius iustitiam ingressa est salus ad iusticationem

iudicium ex E: iudicium quidem ex
AD.
Adae D E: Christi AC.
vigesimoseptimo D E: vicesimoseptimo B C.
Gratia ex multis delictis E: Gratiam autem
A, Gratiam ex multis delictis BD.
Abundantiam faciunt E: Abundantiam Legendum est dona iusticiae

iusticiam inter (p. ) benecio et
(p. ) In mortem posuit A, Abundantiam
iusti-
tiae inter Theophylactus (Vulgarius B) et

Lex autem posuerunt B C, Abundantiam
faciunt inter orationi et Lex posuit
D.
Igitur E: Itaque BD.
Ambrosius peccauit Ambrosiaster,

in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and . For the
quotation in Greek, see above n.ll.
ad Rom. , .
Theophylactum Expos. in Rom. , ,
Migne PG , BD.
PG , .
Rom.
, .
Nam iudicium ex vno Nov. Test.:
Nam condemnatio quidem ex vno delicto.
Ex vno peccatum Cf. Loca obscura (ed.
D, f Oo r, LB VI, f * r): Vulgus accipit
ex vno Adam, cum sensus sit ex vno peccato.
Augustinus delictis De nuptiis et
concupiscentia, II, , CSEL , p. : Et
non, inquit, sicut per vnum hominem peccantem, ita est et donum. Nam iudicium
quidem ex vno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iusticationem. Ex
vno ergo, quid, nisi delicto? Quia sequitur:
gratia autem ex multis delictis., and Epist.
(ancient numeration ), , , CSEL
, , p. sq.: Et non sicut per vnum
peccantem, ita est et donum; nam iudicium
quidem ex vno in condemnationem, gratia
autem ex multis delictis in iusticationem.
Non solum in hoc, inquit, non aequalis est
forma, quia ille temporaliter nocuit eis quos
in aeternum Christus redemit, verum etiam
quia illius vno delicto posteri, nisi a Christo
redimantur, traduntur in condemnationem,
Christi autem redemptio etiam multa delicta
dissoluit. Cf. De peccatorum meritis et remissione, et de baptismo paruulorum, I, , ,
CSEL , p. : Et non sicut per vnum peccantem, ita est et donum; nam iudicium quidem ex vno in condemnationem, gratia autem
ex multis delictis in iusticationem. Ex
vno, inquit, in condemnationem; quo vno,
nisi delicto? and Contra Iulianum, I, , ,
Migne PL , sq.: Vnde miror si non
aliquis ex numero vestro singularem maluit
numerum scribere, vt illud acciperetur vnum,
vnde dicit apostolus: Nam iudicium quidem
ex vno in condemnationem, gratia autem ex
multis delictis in iusticationem. Ibi quippe

vnum non nisi delictum vult intelligi.
Gratia (autem add. Vg.) ex multis delictis
Nov. Test.: donum autem ex multis delictis.
donum gratiam Cf. Rom. , , and
, a and b respectively, and above, Annot.
in Rom. , , ll. and n.ll. ,
and below, Annot. in Rom. , , ll.
.
Abundantiam accipientes Nov. Test.: ii
qui exuberantiam gratiae et doni iustitiae
accipiunt.
Thomae Thomas Aquinas, Super Rom. lect.,
cap. , , n. , Cai, , p. : Primam autem
propositionem proponit dicens [v. ]: si
enim ex delicto vnius hominis mors regnauit
per vnum hominem Minorem autem
designat, interponendo abundantiam gratiae
Christi et donationis, et iustitiae accipientes,
quasi diceret: ad regnum vitae homines peruenire non possunt, nisi hoc accipiendo. Ita
quod gratia Christi referatur ad dimissionem
peccati, quam nulla merita praecedere possunt, et ideo omnino gratiae deputatur; si
enim ex operibus, iam non ex gratia, vt dicitur infra, xi, . Quod autem dicitur donationis, referendum est ad dona gratiarum,
quibus homines promouentur in bona. Esther
ii, : Largitus est dona iuxta magnicentiam
principalem, etc. Quod autem dicitur iustitiae, referendum est ad rectitudinem operum.
. Cor. , : Qui factus est nobis a Deo iustitia.
Ambrosius iustitiae Ambrosiaster, in
Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and .
Chrysostomus ac Theophylactus Chrys. in
Hom. in Rom. , , Migne PG , , reads
, Theophyl. in
Expos. in Rom. , , Migne PG ,
D, .
Igitur in omnes homines Nov. Test.:
Itaque sicut per vnius delictum (propagatum est malum add. BE) in omnes homines
ad condemnationem, ita et per vnius iusticationem (propagatur bonum add. BE) in
omnes homines ad iusticationem vitae. Er.
criticizes the omission of subject and verb.
omnium. Ita propemodum Theophylactus, [D] in enarrando supplens quae desunt

orationi. [E] Vide Augustinum epist. .
[] [C] S i c u t e n i m p e r i n o b e d i e n t i a m v n i u s h o m i n i s p e c c a t o r e s c o n s t i t u t i s u n t. Illud ad sensum nihil attinet, quod in nostris
habetur tertia persona, constituti sunt, quod habebatur in nonnullis Graecorum
codicibus , cum in plerisque Graecis habeatur , quemadmodum et in aeditione Aldina.
[] [A] L e x a u t e m s u b i n t r a u i t. . Quasi dicas: obiter irrepsit, ob praepositionem Graecam, quae ferme in malam partem additur. S u p e r a b u n d a u i t g r a t i a. Hic est, non , id est gratia, non donum.
Quanquam id est gratiamGraeci aliquoties accipiunt pro benecio. [B]
Caeterum quod Latinus interpres dixit: superabundauit, Graece est ,
quod non perinde valet quasi dicas sic abundare liquorem, vt eundatur quod
superuum est, sed quasi dicas vehementer ac supra modum abundare. Auget enim
apud Graecos non aliter atque quam aut per apud nos. Vnde nonnulli Graecorum more loquentes, sed parum Latine, dicunt: superbenedictus, pro eximie
benedicto, superexcelsus, pro vehementer excelso.
[] V t s i c u t r e g n a u i t p e c c a t u m i n m o r t e. Origenes putat sub
mortis nomine diabolum posse intelligi, in hoc velut et in superioribus locis, quod
Graecis mollius est, quibus , mors, masculini generis est. Ambrosius putauit
Sicut enim Aldina inter excelso
Migne PG , AB, paraphrases:
( ,
, ,
), , ,
, . Persona, f r, quotes v. as: Igitur sicut
per vnius delictum omnes homines in condemnationem vitae, and translates the explanation as: Igitur sicut per vnius delictum
omnes homines pereunt, sic per vnius iusticiam in omnes homines diunditur gratia,
hisque et iusticationem pro peccato condonat, et vitam pro morte.
Augustinum Epist. (ancient numeration ), , CSEL , , p. : Quod
vero adiunxit de Adam: qui est forma futuri,
neque hoc vno modo intellegitur. Aut enim
forma Christi a contrario est, vt, quem ad
modum in illo omnes moriuntur, sic et in
Christo omnes viuicentur et, quomodo per
et Vt sicut regnauit posuerunt C D.
ipsius inoboedientiam peccatores constituti

sunt multi, sic per Christi oboedientiam iusti
constituantur multi, aut formam futuri eum
dixit, quod ipse inixerit formam mortis posteris suis.
Sicut constituti sunt Vg.: Sicut
enim per inoboedientiam vnius hominis peccatores constituti sunt multi. Nov. Test.: ,
Quemadmodum enim per inobedientiam
vnius hominis, peccatores constituti fuimus
multi
Sicut Aldina Er. added this annotation not before , after Stunica had
pointed him at the reading , as
is apparent from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , p. , ll. . Just as Nov. Test.
the Aldina (f , col. , l. sq.) reads and . Cf. ASD VI,
, p. sq., n. 2. The Complut. and modern
edd. of NT read and , the Vg.: constituti sunt and constituentur.
aeditione Aldina The NT text of the Bible
edition in Greek by the Aldine Press (Venice
) is generally based on Nov. Test. A, but
obvious mistakes and numerous passages were
corrected on the basis of new manuscript evidence. J. Mill, Nouum Instrumentum, London, , p. CXII, and ASD VI, , p. .
Lex autem subintrauit Nov. Test.: Caeterum lex obiter subiit.
in malam partem additur Just like the preposition the prex can be used in the meaning of in transgression or violation of , e.g. and
as to overstep, to transgress.
Liddell-Scott, s.vv.
Superabundauit gratia Nov. Test.:
magis exuberauit gratia.
Hic benecio Cf. above,
Annot. in Rom. , , ll. and n.ll.
, and in Rom. , , ll. (p. ).
superabundauit abundare Cf. Annot. in . Cor. , , ASD VI, , p. ,
ll. : Superabundo gaudio. , quod est supra modum aut
vehementer abundo seu potius superuo.
Nec idem apud Latinos facit super additum, quod apud Graecos siue in
compositione. Proinde diuersa ratione conueniebat epitasin explicare Latinis. There Nov.
Test. translates vehementer exundo gaudio.
Superabundare is to be found since Tert.,
who in Adv. Marcion. V, , , CCSL ,
p. , referred to Rom. , as: Vt superabundaret, inquit, gratia.
quam aut per For this comparison
see Liddell-Scott, s.v., section B II, KhnerGerth, , p. , , II, , and SchwyzerDebrunner, , p. , V ) .
nonnulli superbenedictus E.g. Nicholas of Cusa, De docta ignorantia, I, , :
Trinitati superbenedictae, and III, , :
superbenedicta (sc. Maria), edd. P. Wilpert
& H.G. Senger, vol. , p. and vol. , p. ,
respectively; Bonifatius Amerbach, Epist. :
Deus superbenedicte, Die Amerbachkorrespondenz, vol. , p. ; Beatus Rhenanus,
Epist. : superbenedictae trinitati, and :
Deus superbenedictus, in Briefwechsel des
Beatus Rhenanus, pp. and , respectively; Martinus Dorpius, Oratio , , ,
: Virgine superbenedicta and I, , ,
: Deus superbenedictus, and Johannes
Trithemius, Steganographia (c. ), , ,
Frankfurt , p. : Deo maximo superbenedicto. Apart from Nicolas of Cusa they
are all acquaintances of Er.
superexcelsus This is to be found e.g. in

Cornelius Agrippa (?), De occulta
philosophia, II, : superexcelsum Dei diuinaeque Trinitatis nomen, and III, : superexcelsas imagines quibus diuina ipsa contemplari possumus, Leiden, , pp. and
, respectively. A short biography in Allen,
introd. Ep. .
Vt sicut regnauit peccatum in morte The
Vg. reads in mortem, as quoted below in
l. (p. ). Nov. Test.: vt quemadmodum
regnauerat peccatum in morte.
Origenes in hoc Comm. in Rom.
V, , Migne PG , BC: Nam sicut
Christus vnum quidem est per substantiam,
multa autem virtutibus et operationibus designatur (nam et gratia ipse esse intelligitur,
sicut iustitia, sicut pax, sicut vita, sicut veritas, sicut Verbum), ita fortassis et diabolus in diuersis signicationibus saepe potest
intelligi. Nam et peccatum quod regnare dicitur, ipse putandus est; et mors ipse credendus
est, de quo dicitur quia nouissimus inimicus
destruetur mors [. Cor. , ].
in superioribus locis Comm. in Rom. ,
, Migne PG , DB, where the
coming of death is rendered as the entry of
a tyrant, and , , PG , DA:
venisse vero Christum dicit apostolus non
solum ad mortem destruendam, sed et ad
illum ipsum, qui habebat mortis imperium, id
est diabolum Cf. CWE , p. , nn.
and .
Ambrosius Ambrosiaster opposes death
to eternal life, in Comm. in Rom. , ,
CSEL , , pp. and , in Er.s ed.,
p. sq.: Vt quemadmodum regnauit peccatum in mortem, ita et gratia regnet per
iustitiam in vitam aeternam per Iesum Christum Dominum nostrum. Peccatum regnauit
videndo opus suum peccantibus procere in
mortem, in qua gloriabatur simili modo vt
et gratia regnet in obaudientes sibi, dum hi
quibus misericordiam dedit, recte versantur,
aeternae vitae heredes futuri per Christum,
sicut fuerant perditioni obnoxii per Adam.
Er.s remark is in keeping with this passage,
which is a kind of summary of preceding
passages which make clear that Ambrosiaster
opposes two deaths, the prima of the body,
the secunda of the soul, the latter implying either eternal life or punishment and
perdition. E.g. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and , in Er.s ed.
p. : Mors autem dissolutio corporis est,
cum anima a corpore separatur. Est et alia
lb
ad animi mortem referendum sensum. Origenes et de corporali morte interpretatur,

disputans de Enoch a morte subducto. Porro quum ait: regnauit peccatum in morte,
, apparet Paulum abusum esse praepositione pro ; debebat enim
haec particula congruere illi quae sequitur, vt gratia regnaret per iustitiam in vitam
aeternam, vbi non dixit: , sed . [A] I n m o r t e m.
, id est in morte, hoc est per mortem, quemadmodum superius
admonuimus. [B] P e r I e s u m C h r i s t u m D o m i n u m n o s t r u m. Dominum nostrum hoc loco non adiicitur apud Graecos nec in vetustis Latinorum exemplaribus, etiamsi apud Ambrosium additur, sed ita, vt ex interpretatione non possit
esse compertum ita legisse. Quanquam | in nonnullis Graecis exemplaribus Dominum nostrum additum repperi, eodem, opinor, casu quo apud nos, duabus vocibus
aliunde huc transcriptis.
[A]
EX CAPITE SEXTO
[] Q u i e n i m m o r t u i s u m u s p e c c a t o. Enim redundat: , id est: quicunque mortui sumus aut qui mortui sumus peccato. Et peccato
dandi casus est, non auferendi, quasi quis alloquens peccatum dicat: tibi mortuus
sum, sed Christo viuo. V i u e m u s i n i l l o. . In ipso aut in eodem
fuerat signicantius.
[] A n i g n o r a t i s, f r a t r e s. Fratres additum est ab interprete [B] aut scriba.
[A] , id est: An ignoratis. [B] Atque ita sane legit Origenes et Ambrosius, neque secus habent vetustissimi codices Latini manu descripti. [A] B a p t i z a t i s u m u s i n C h r i s t o I e s u. Graecis est in Christum Iesum et in mortem, et . Quanquam ea praepositio ancipitis est
naturae apud Graecos. [D] Hic tamen magis congruebat in Christum, quod per
baptismum inserimur in corpus Christi mysticum.
[] [A] S i e n i m c o m p l a n t a t i f a c t i s u m u s. . Hoc est insititii et participes. Allusit enim ad insitionem plantae, quae respondet communioni
corporis Christi. [B] Quemadmodum surculus decerptus e sua arbore particeps t
humoris eius arboris cui inseritur, ita qui per baptismum Christi corpori inseruntur,
consortes unt bonorum illius. Vide vero an praepositio pertineat ad Iudaeos
et gentes simul in vnum Christum collectos. [A]
S i m u l e t r e s u r r e c t i o n i s. Graecis est: [B] [A] ,
id est: igitur et resurrectionis. Interpres legisse videtur pro : . Caeterum
coniunctio est ratiocinandi, [B] quam vertimus nimirum; et resurrectionis
In mortem admonuimus inter

transcriptis et EX CAPITE posuerunt B
D.
duabus E: duobus D.
alloquens peccatum dicat BE: dicat peccato A.
et BE: A.
resurrectionis BE: resur. A.
Graecis BE: Et Graecis A.
igitur BE: sed A.
Viuemus signicantius inter

auferendi et quasi posuit A.
BE: A.
In ipso CE: i. in ipso A B.
Baptizati BE: Baptiati A.
mors, quae secunda dicitur in gehenna ,

and Comm. in Rom. , , , CSEL , ,
pp. and , in Er.s ed. p. : Perpauci autem erant, in quos non regnauit mors;
in quos autem regnauit, post istam mortem,
quae prima dicitur, a secunda excepti sunt ad
poenam et perditionem futuram; cf. Comm.
in Rom. , , , CSEL , , pp.
and , in Er.s ed. p. . Cf. Schelkle,
p. .
Origenes Er. probably refers to Orig.
Comm. in Rom. V, , Migne PG , C:
Quod si forte aliquis obiiciat de Enoch et Elia
qui translati sunt, ne viderent mortem, hoc
modo haec causa saluatur quod non continuo
falsa videantur ea quae de omnibus dicuntur, si aliqua dispensatio in vno vel duobus
hominibus facta est., or Hom. in Nm. , ,
GCS , p. : Vbi enim per has omnes virtutes iter egerit anima et ad summam perfectionis adscenderit, transit iam de saeculo et
abscedit, sicut scriptum est de Enoc: et no
inueniebatur, quia transtulerit illum Deus.
pro In the Koin these two prepositions are often used without a distinction, in
NT especially in Lc. Cf. below, Annot. in Rom.
, , ll. . Blass-Debrunner, p. , ,
n. .
In mortem Nov. Test.: in morte.
in morte per mortem See above, p. ,
n.ll. ad Rom. , .
Per Iesum Christum Dominum nostrum
Nov. Test.: Per Iesum Christum.
Ambrosium Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and , in Er.s ed., p. sq.,
quoted above p. , in n.l. .
Dominum nostrum additum See ASD
VI, , p. , n. 7.
Qui enim mortui sumus peccato Nov. Test.:
Qui mortui sumus in peccato.
Enim redundat See ASD VI, , p. , n. 1.
dandi casus auferendi dative case
ablative. Er. responds to Valla, Annot., Garin
, p. , col. : Videtur peccato esse
ablatiuus, sed sic transferrem: Quomodo
enim adhuc viuemus in peccato, cui mortui sumus?. Cf. Annot. in Eph. , , LB
VI, E; ASD VI, , p. , ll.
: Quum essetis mortui delictis ac pec-
catis. Dubitari posset datiui sint an ablatiui,

quasi dicas: Tibi mortuus sum; tametsi diuus
Hieronymus ita videtur accipere, quasi Graecis sit datiuus instrumenti, hoc est mortui
per peccatum, and , , LB VI, D; ASD
VI, , p. , ll. : Mortui peccatis. Vitasset ambiguitatem, si dixisset: mortui
per peccata; nam alioqui Paulus vocat mortuos peccato qui iam non peccant, quemadmodum paulo ante admonuimus.
Viuemus in illo Nov. Test.: viuemus in
eodem (eo A).
An ignoratis, fratres Nov. Test.: An ignoratis.
Fratres scriba Cf. Quae sint addita (ed.
D, f Oo v, LB VI, ** r): Fratres additum.
, A. Cf. Comm. in Rom. VI, , Migne
PG , A.
Ambrosius Ambrosiaster, in Er.s ed.,
p. , and Comm. in Rom. , , CSEL , ,
pp. and .
Baptizati Iesu Nov. Test.: baptizati
sumus in Christum Iesum (Christo Iesu A).
Baptizati mysticum As is apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C,
Titelmans approved the reading in Christo,
which Er. does not think necessary.
In
the Koin the prepositions and are often
used without a distinction, in NT especially
in Lc. Blass-Debrunner, p. , , n. . Cf.
above, Annot. in Rom. , , n.l. .
Si enim sumus Nov. Test.: Si enim insititii facti sumus illi.
Si enim collectos In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, CD, Er. explains to
Titelmans that complantati, a word he had
not found in works of Latin authors, has a
broader meaning than and includes
plants which are on the same plot as another
plant. Lewis-Short mentions places where
complantare is found, in the Vg. and Ambr.
praepositio H.l. prex; cf. supra, p. ,
n.l. ad Rom. , .
Simul et resurrectionis Nov. Test.: nimirum
et resurrectionis participes (participes om.
A).
lb
erimus bifariam accipi potest: erimus resurrectionisid est: pertinebimus ad

resurrectionemaut erimus complantati similitudini resurrectionis eius. Nos
priorem sententiam secuti vertimus addito verbo: et resurrectionis erimus participes.
[] [D] Q u i a s i m u l e t i a m v i u e m u s c u m i l l o. [A] Graecis est , conuiuemus illi. Quanquam interpres bene reddidit sententiam.
[] R e s u r g e n s a m o r t u i s. , [B] id est: [A] excitatus siue qui
resurrexit a mortuis. Nam praeteriti temporis participium est. Quanquam alias
huiusmodi participiis abutitur. V l t r a n o n d o m i n a b i t u r. ,
id est: non amplius dominatur, praesenti tempore, non futuro, [D] quemadmodum illud non moritur. Reddit enim causam quare non moritur: quia per
illum sublatum est mortis dominium. Nam haec verba non solum pertinent ad
Christum, verum etiam ad mysticum corpus Christi, cui sensui magis congruebant verba praesentis temporis. [E] Atque ita legit Theophylactus, nec dissonat enarratio Chrysostomi. Non moritur enim positum indicat pro eo quod erat
est immortalis; et mors iam illi non dominatur positum est pro eo quod erat:
mors in illum non habet ius qui moriendo peperit sibi suisque immortalitatem.
| [] [A] Q u o d e n i m m o r t u u s e s t. . Laurentius castigat
quod enim mortuum est, neutro genere. Nam apud Graecos articulus est postpositiuus, non coniunctio. [D] Ac sane iuxta Laurentii sententiam legit Hilarius
libro De trinitate . iuxta dem vetustorum codicum, mortuum referens ad corpus humanum, viuit ad naturam diuinam, [A] sed [D] mea sententia [A] melius
ad Christum [D] simpliciter [A] refertur , vt sit sensus: hoc ipsum quod
mortuus est Christus, semel duntaxat mortuus est, idque peccato, quod autem viuit
etc. Quasi dicas: mortem eam quam mortuus est, mortuus est peccato, vitam quam
viuit, viuit Deo. Est autem [D] iuxta Graecorum distinctionem [A] signandum
comma post , vt quod sequitur, mortuus est semel, ad peccatum
referatur, quae vox hic datiui casus est, quemadmodum Deo, non ablatiui. Consimili modo dixit in epistola ad Galatas: , , id est: quod
autem nunc viuo in carne, in de viuo. Caeterum quis [B] tandem [A] sensus est, si
legas [B] id [A] quod mortuum est [B] etc.? Quin potius [E] illud [A] agit Paulus,
vt quemadmodum Christus semel mortuus peccato, semper immortalis manet, ita
nos semel mortui peccato, per baptismum et in illo renati, deinde non recidamus in
peccatum. Hac ratione interpres a gemino soloecismo absoluetur, quem illi noster
impegit Stapulensis.
[] E x i s t i m a t e v o s m o r t u o s. , id est vos ipsos; quod saepius
obuium interpres videtur neglexisse. [B] Et existimate Graecis est , verbum
cogitantis, vt annotauit et Origenes, quod ea res a cogitatione potissimum pendeat.
Quoties enim cogitamus nos esse mortuos cum Christo, premuntur et euanescunt
carnis cupiditates. [D] Vnde magis quadrabat reputate, hoc est considerate
[E] et prae oculis habete. [A] I n C h r i s t o I e s u. Graeci addunt: Domino
nostro.
Quia cum illo E: Si autem mortui sumus

AC, Quia cum Christo D.
id est BE: praeteritum A.
BE: A.
etc.? Quin potius BE: Sed hoc A.
illo BE: illum A.
Quia simul etiam viuemus cum illo Nov.

Test.: quod et viuemus cum illo.
Resurgens a mortuis Nov. Test.: excitatus a
mortuis.
alias Present participles as translations for
aorist participles are often to be found in the
Vg., e.g. in Rom. , : sciens for , Ioh. , : respiciens for , Act.
, : praecipiens for , Act. , :
prouidens for , Act. , : aerens
for , etc.
Vltra non dominabitur Nov. Test.: non
amplius dominatur.
quemadmodum illud non moritur
Rom. , a in Vg.: Christus resurgens ex mortuis iam non moritur.
Atque immortalitatem As is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
DE, the addition is a response to
Titelmans, who wanted to maintain dominabitur, because it was the reading in Latin
works.
, Migne PG , C.
Chrysostomi Chrys. Hom. in Rom. , ,
ad Rom. , , Migne PG , , and Giberti, f r, does not quote ,
but explains that the resurrection of Christ
means his immortality and the death of the
death.
Quod enim mortuus est Nov. Test.: Nam
quod mortuus fuit. Er. has maintained the
Vg. reading mortuus (both in the Strassburg and Basel and edd. and
in the Clementina) in Nov. Test. Titelmans
expressed his approval of this, as apparent
from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, E
A.
is a neuter accusative of
a relative pronoun used as a conjunction, like
in the next v. and in Gal.
, . Blass-Debrunner, p. , 3, call
it an Akkusativ der Beziehung, Robertson,
p. , a cognate accusative.
Laurentius Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : In neutro genere legendum est mortuum, non in masculino mortuus. Est enim
vtrunque quod relatiuum, non coniunctio:
, , ,
.
articulus postpositiuus H.l. rel-
ative pronoun. Cf. above ad Rom. , ,

n.ll. .
Hilarius In Er.s edition (Basel, Froben), f o v, (= p. ) Rom. , reads in
Trin. IX, : Quod enim mortuum est peccato, mortuum est semel: quod autem viuit,
viuit deo. But in CCSL A, p. , the same
passage is quoted as: Quod enim mortuus
est, peccato mortuus est semel, quod autem
viuit, viuit Deo., like in the Clementina,
in which the comma is put behind peccato.
iuxta codicum This remark may hint at
Er.s opinion that old translations of NT passages had often been replaced by corresponding passages from the Vg., as is mentioned in
the introd., . For the v.l. mortuum, see
Wordsworth-White, ad locum.
epistola ad Galatas Gal. , .
Stapulensis Faber, f r: Vulgata aeditio.
Quod enim mortuus est peccato, mortuus est
semel. Vetus interpres bis barbarismum fecit.
Existimate vos mortuos The Vg. reads: Ita
et vos existimate, vos mortuos esse peccato.
Nov. Test.: Ita et vos reputate (existimate
AC) vos ipsos, mortuos quidem esse peccato.
Existimate habete Titelmans
called existimate more expressive than reputate, as is apparent from Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, AB. The addition
may be a response to him.
vos ipsos neglexisse Er. corrects the
Vg. translations of forms of e.g. in
Annot. in Act. , , ASD VI, , p. ,
l. sq.: Permanere sibimet id est:
manere apud seipsum, and Annot. in Rom.
, , ll. : Intra nos id est:
in nobis ipsis, and , , l. sq.: Suas
ceruices id est: suam ipsorum ceruicem.
Origenes Comm. in Rom. V, , Migne
PG , C: Existimate vos mortuos
esse peccato, quod melius quidem in Graeco
habetur: Cogitate vos mortuos esse peccato.
In Christo Iesu Nov. Test.: per Christum Iesum Dominum nostrum (in Christo
Iesu Domino nostro A just like Faber, f
v).
Graeci nostro See ASD VI, ,
p. sq., n. 3.
lb
[] V t o b e d i a t i s c o n c u p i s c e n t i i s e i u s.
, id est: ad obediendum ei, in concupiscentiis ipsius; vt pronomen
ei referat peccatum, ipsius referat corpus; vt intelligas obediri peccato per aectus
corporis ad peccatum sollicitantes.
[] S e d n e q u e e x h i b e a t i s. , id est nec exhibete siue
accommodate; sed redundat.
[] G r a t i a s a u t e m D e o. , id est: gratia autem Deo, vt
subaudiatur sit. [E] Hic quidam stomachatur, clamitans ethnicorum esse dicere:
diis gratia, Christianorum: Deo gratias. Verum ita loquebantur olim Christiani,
sed imperiti literarum, subaudientes: agimus siue agamus. Atqui Paulus aliter
loquutus est; a cuius sermone quid attinebat recedere velut aectato soloecismo? Est
gratissima Deo cantio Deo gratias, non ob soloecismum, sed ob canentis pietatem;
nec minus grata esset Deo gratia, si simili aectu pronuncietur.
[] [A] S e r u i f a c t i e s t i s i u s t i t i a e. Iustitiae datiuus est casus: , hoc est: coepistis esse serui iustitiae et addicti.
[] H u m a n u m d i c o. . Hac loquendi gura mitigare solet
Paulus, si quid durius dicere videtur aut inconsideratius. Secundum hominem
loquor. | S e r u i r e i m m u n d i c i a e. Graece nomen est, et iucundius , id
est serua, vel seruientia membra [B] ac velut obnoxia.
[] [A] L i b e r i f u i s t i s i u s t i t i a e. Peccati hoc loco genitiuus est apud
Graecos, iustitiae datiuus, hoc est liberi a iustitia. Et eratis potius quam fuistis,
[D] eo quod praecedit quum essetis.
[] [A] F i n e m v e r o v i t a m a e t e r n a m. Faber Stapulensis legit in vitam
aeternam. Verum in emendatis codicibus reperio vitam aeternam absque praepositione, consentientibus et Graecis et Latinis exemplaribus, [B] vt sit appositio. [C]
Illud visum est submonere lectorem, hoc loco, atque etiam [D] in eo quod praecessit, nis illorum mors, [C] accipi posse pro tributo siue vectigali, quod colligitur
e seruitute peccati. Nam mox sequitur . Tametsi secus interpretatur Ambrosius [D] et Chrysostomus. [C] Videtur esse quod datur alendo militi,
extremum praemium quo iam sibi viuat missione donatus. [D] Obstat huic sensui quod adfert Chrysostomus, in mentione peccati nominari obsoniahoc est
stipendia, in mentione vitae aeternae non nominari mercedem.
[] [A] S t i p e n d i a e n i m [B] p e c c a t i m o r s. [A] , id
est obsonia. Milites enim cibis alliciebantur ac donariis, siue autoramentis, vt
hominum genus omnium longe vilissimum, quippe quod cibi ventrisque causa
ipsius BE: illius A.

ipsius BE: illius A.
sollicitantes D E: sollicitantis AC.
in eo quod praecessit, nis illorum

mors D E: superioribus C.
Stipendia enim peccati mors BE: Stipendia enim p. A.
Vt obediatis concupiscentiis eius Nov. Test.:
vt obediatis illi per cupiditates eius (in
cupiditatibus A).
Vt obediatis sollicitantes In Resp.
ad collat. iuv. geront., LB IX, B, Er. writes
that he sees no reason why he should respond
to Titelmans objection. Titelmans, Collat. ,
f v v, had pleaded the Vg. translation, pointing out that it also is that of
Ambrose (Ambrosiaster, in Er.s ed. p. : vt
obediatis concupiscentiis eius; cf. Comm. in
Rom. , , CSEL , , pp. and ),
Hier. Comm. in Is. XIV, , (CCSL A,
p. : vt oboediatis desideriis eius) and
Aug. De nuptiis et concupiscentia, I, ,
and I, , (CSEL , pp. and :
ad oboediendum desideriis eius), and, as it
seems to him, of Orig. (Comm. in Rom. VI,
, B and B: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad obediendum desyderiis eius). He explains his reserve
about Origens text: Nisi forte illius interpres
veteri lectioni dicatur aptasse sermonem, cum
ex sententia ipsa nihil habeatur manifestum.
Sed neque exhibeatis Nov. Test.: Neque
accommodetis.
is a later collateral
form for . Liddell-Scott, s.v.
sed redundat Like neque means and
not or but not. Also Faber translated, f
v: neque, and commented, f r: Sed
superuum. Et exhibete potius dicendum.
Cf. ASD VI, , p. , n. 2.
Gratias autem Deo Nov. Test.: Gratia
autem Deo.
Hic pronuncietur This addition is a response to criticism from Titelmans,
as is apparent from Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, BC. Cf. Drysdall, p. .
Serui facti estis iustitiae The same reading
in Nov. Test.
Humanum dico Nov. Test.: Humanum
quiddam dico.
Humanum inconsideratius According to Jerome, Epist. , qu. , ,
CSEL , p. , is an example of the inuence of Cilician idiom: multaque sunt verba, quibus iuxta morem vrbis
et prouinciae suae familiarius apostolus vtitur.
E quibus exempli gratia pauca ponenda sunt:
mihi autem parum est iudicari ab humana
die, hoc est [. Cor.
,], et humanum dico,
Cf. supra, p. , n.ll. ad Rom. , .
Seruire immundiciae Nov. Test.: serua immunditiae.
Liberi fuistis iustitiae Nov. Test.: liberi

eratis iustitiae. The Greek text of this v. reads:
,
.
Finem vero vitam aeternam The same reading in Nov. Test. BE (fructum A).
Faber Stapulensis Faber read in his translation on f r: nem vero in vitam aeternam, and commented on f v: Potius
dicendum in vitam aeternam. Paulus:
.
Illud mercedem The addition is a response to criticism by Stunica, as
is apparent from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.,
ASD IX, , p. , ll. .
nis illorum mors Rom. , .
Rom. , .
Ambrosius In Er.s ed., p. , Ambrosiaster explains nem aeternam as follows: Hoc est, si accepta remissione peccatorum, bonorum actuum aemuli fuerimus,
acquirimus sanctitatem, nem vero habebimus, id est, exitum, vitam perpetuam. A
morte enim hac, quam nem dixit, transimus ad vitam quae sine ne est, and
comments to the next v.: Quaestum peccati mortem dicit, quia per peccatum mors,
ac per hoc, qui de cetero abstinent se a
peccatis, stipendium accipient vitam aeternam; qui enim non peccant, aliena sunt
a morte secunda. Cf. Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and
.
Chrysostomus Er. refers to Hom. in Rom.
, , Migne PG , : , .
, ,
, , , .
Stipendia enim peccati mors Nov. Test.:
Etenim autoramenta peccati, mors.
Stipendia mercedem The
addition is a response to an objection by
Titelmans, as is apparent from the much
more elaborate response in Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, FE. There (A)
Er. writes almost the same as in l. sq.:
Laurentio, qui ex Seneca refert nullum esse
malum sine auctoramento, sentiens nullum
esse vitium quod non aliqua mercede sollicitet. Subsequently he refers to Ambrosius, i.e. Ambrosiaster, who in his comment
to this passage reads merces instead of
stipendium (see next note).
vitam habet venalem, sed in quod olim ab imperatoribus Romanis omnia ferme
dignitatum insignia collata sunt. [C] Ambrosius legit merces et quaestus. [E] Seneca
quod prius appellarat: autoramentum viciorum, mox appellat: mercedem. [A]
G r a t i a a u t e m D e i. , id est donum, vt opponatur ,
quod est vile verbum, cum illud sit ingenuum.
EX CAPITE SEPTIMO
lb
[] [B] L e x i n h o m i n e d o m i n a t u r, q u a m d i u v i u i t. Nobis ambiguum est accipiendumne sit quam diu viuat homo an quam diu viuat lex. Atque
eadem ambiguitas est in verbis Graecis. Mihi videtur viuit verbum referendum ad
lex potius quam ad homo; idque vt malim, faciunt ea quae mox sequuntur. Porro
licebat amphibologiam ad hunc modum eugere: Lex dominatur homini quoad
ea vixerit aut, quod fuerit elegantius: tantisper dum ea vixerit. Haec vbi scripseram, consulo Origenem, et comperio id ab eo diligenter annotatum fuisse, quod in
conferenda similitudine Paulus legem viri loco posuit et hominem vxoris vice. Vt
morte viri liberatur vxor, ita antiquata lege liberatur obnoxius prius legi. [D] Legem
autem viuere dicit, quam diu valet, mortuam esse, posteaquam desiit habere vigorem. [B] Iam non tantum Graecis est dominatur, sed etiam ius habet et
autoritatem. Illud obiter annotandum, exemplum adduci de muliere, non de viro,
quod apud Iudaeos ius esset viris diuertere ab vxoribus, cum illas sola mors a maritali
iure liberaret. Nec est quod ex hoc loco magnopere ratiocinemur, Christianis modis
omnibus interdictum esse diuortium; cum enim addit: nam scientibus legem loquor,
palam indicat sese non legem condere Christianis de matrimonio, sed ex Mosaica
lege similitudinem docendi gratia ducere. Neque vero necesse est, vt quod similitudinis gratia producitur, quadret per omnia; satis est, si ad id quadret cuius docendi
probandique causa adhibetur. Aduentus Christi in Euangelicis libris comparatur
nocturno suossori domus, non quod vndique congruat furis et Christi aduenientis similitudo, sed hactenus modo congruit quod vterque non expectatus adest.
[] [A] Q u a e s u b v i r o e s t. , id est: obnoxia | viro,
quasi dicas: subuiralis; et signicat et vxorem et mulierem. V i u e n t e v i r o
a l l i g a t a e s t l e g e. , id est: viuenti viro alligata est
lege, hoc est per legem. Legem autem matrimonium siue ius matrimonii vocant
etiam Graeci, vt mox a lege viri.
[] [C] A d u l t e r a v o c a b i t u r. , quod Graecis est , non
, proprietas est Graeci sermonis. Quemadmodum enim dicimus: audit
olim BE: post A.

Romanis CE: Rhomanis A B.
in homine dominatur E: dominatur homini BD.
quoad scripsi cum BAS: quo ad BE.
alligata est lege BE: al, est le. A.

quod cap. . D E: Porro quoniam et proprie
est dicentis ius, aut oraculo respondentis,
aut cum autoritate dicentis, nos maluimus,
Iudicabitur quam vocabitur C, Post haec

verba. Nos mal. ind. quam iud. addantur
haec. Porro quod Graecis est , non
, proprietas est Graeci sermonis.
Quemadmodum enim dicimus, Audit pater,

audit princeps, qui pater ac princeps appellatur, ita Graecis qui protetur rhetorem aut qui habetur pro rhetore C c.
Ambrosius Ambrosiaster quotes the rst

sentence of Rom. , in Er.s ed., p. , and
as: Nam merces peccati mors est and
comments: Quaestum peccati mortem dicit,
quia peccatum mors
Seneca Epist. , sq.: Nullum sine auctoramento malum est Mercede te vitia sollicitant
Lex viuit The Vg. reads: lex in
homine dominatur quanto tempore viuit.
Nov. Test.: lex tantisper dominetur homini,
quoad ea vixerit (lex dominetur homini,
quamdiu viuit A).
amphibologiam See introd., .
Origenem Comm. in Rom. VI, , Migne
PG , AB.
Legem vigorem Er.s explanation of
Orig. Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
DA: Nunquid ignoratis quia lex
vnicuique mancipato et seruienti sibi dominatur, sicut vir iunctae sibi mulieri; et sicut
in omni vita sua dominatur mulieri legibus
sibi iunctae, ita et homini qui sub lege est,
quamdiu viuit et valet, dominatur lex. Sed
sicut viro cui legibus subiuncta fuerat mulier,
si accidat mori, libera ecitur mulier, et a viri
potestate resoluitur, ita et is qui sub lege est,
si accidat legem mori, ab operibus legis liber
ecitur; et sicut mulier quae prioris viri legibus absoluta est, habet libertatem vt alii viro
iungatur, ita et is qui sub potestate legis vixit,
vbi mortuam videt litteram, habet potestatem
viuenti Verbo tanquam viro sociari. Er. gives
a more elaborate explanation in Paraphr. in
Rom. , , LB VII, EF: Ac vos interim
appello, Iudaei, qui quum Legis praescripta
teneatis, non potestis nescire hominem legi
cuipiam obnoxium, sicut vos Mosaicae Legi
pridem eratis obnoxii, tantisper teneri Lege,
donec ea Lex viuat, hoc est: vigorem vimque
suam obtineat. Quae si antiquetur aut abrogetur, desinit esse obnoxius.
Nec est diuortium Er. often argues
that the ecclesiastical interdiction on divorce
is not based on NT. He oers an extensive
discussion of this issue in Annot. in . Cor.
, , ASD VI, , pp. , ll. ,
in which annot. he quotes Rom. , on
p. sq., ll. .
nam scientibus legem loquor Both the Vg.

and Nov. Test. read: scientibus enim legem
loquor.
Aduentus domus Mt. , sq.;
cf. . Thess. , , . Petr. , , and Ap. Ioh.
, .
Quae sub viro est Nov. Test.: viro obnoxia.
Viuente lege Nov. Test.: viuenti
viro alligata est per legem.
Viuente lege viri According to
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, EF,
Titelmans, in order to protect the translator
of the Vg., wanted to see the dative
translated as an ablative absolute. Er. answered
that the Greek genitive can be translated in
that sense, but the dative never.
a lege viri Rom. , :
.
Adultera vocabitur The same reading in
Nov. Test. DE; adultera iudicabitur AC.
Adultera rhetore This passage was added under the inuence of Stunica, as is apparent from Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun., ASD IX, , pp. and ,
ll. . Stun. criticized Erasmus translation adultera iudicabitur in Nov. Test. A
C. He wrote in his Annotationes contra Erasmum Roterodamum in defensionem tralationis Noui Testamenti (Alcal , f I v,
quoted from Critici sacri, , Amsterdam ,
col. ): Verbum , vnde , inter alia quae obtinet signicata, appellare siue vocare etiam signicat; vnde Origenis Homiliarum interpres cognominabitur
adultera hic traduxit, non iudicabitur, vt
Erasmus imperite transtulit, ,
i.e., a iudicio, deductum verbum existimans.
Haec autem exponens Origenes sic ait, Si
vero viuentem adhuc priorem virum voluerit
mulier relinquere et alii sociari, adultera
sine dubio appellabitur. Interpres quoque
Athanasii vocabitur adultera traduxit. Atque
ita quidem legit et D. Ambrosius. The two
quotations from Origen are to be found in
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , B
and A, respectively. Cf. CWE , p. ,
n. . The Interpres Athanasii is Christophorus de Persona, who in Rome in published a Latin translation of Theophyl.s commentary on the letters of Paul under the name
lb
pater, audit princeps qui pater et princeps appellatur, ita Graecis ,

qui protetur rhetorem aut qui habetur pro rhetore. [D] Vsus est hoc verbo Lucas in
Actis, cap. . [A] S i f u e r i t c u m a l i o v i r o. , id est:
si contingat alteri viro aut si coeperit esse alterius viri, nisi malumus subaudire
praepositionem . [] Augustinus indicans tropos Veteris Instrumenti et hunc
ostendit ex Leuitici cap. .: Et lia sacerdotis si fuerit viro alienigenae, pro eo quod
erat: si nupserit viro alienigenae. [C] Et tamen hunc locum calumniatus est quidam
aedito libello, cum sic interpretetur Augustinus; nisi forte aliud est iungi viro, aliud
nubere viro. [E] Atqui hanc sermonis formam legimus in Hecyra Terentiana: Vt
alii si huic non sit, siet. Vbi de matrimonio, non de coitu liae sentit pater.
[, ] [A] S i a u t e m m o r t u u s f u e r i t v i r e i u s. Eius apud Graecos non
additur. Item postea, soluta est a lege viri, viri non est apud Graecos nec ad rem
pertinet. [E] Nam articulus additus indicat eum loqui de lege de qua prius dixit
mulierem viro alligatam per legem. [A] Quanquam in quibusdam
inuenio codicibus. Nec est Graece liberata est, sed libera est,
. [E] Id quum ad sensum minime referat, non video tamen quur visum
sit ab apostolico verbo discedere. Quanquam suspicor a librariis ex libera factam
liberatam. [A] L i b e r a t a e s t a l e g e v i r i. [B] [A] .
Verbum signicat ius abolitum et antiquatum, vt et aliquanto post:
.
[] V t s i t i s v o s a l t e r i u s. Superue addit vos in vertendo, etiamsi apud
Graecos additur. Satis erat: vt sitis alterius; quanquam Graece est alteri, non alterius,
id est: vt alius vos habeat, et non sitis vestri iuris. [E] Graecus sermo nihil oendit,
ob verbum impersonale, sed in Latino verbo subauditur prima et secunda persona,
nisi vel emphaseos vel discretionis causa exprimatur. In emendatioribus Latinis
non additur vos, vt hoc scribis sit imputandum potius quam interpreti. [A] V t
f r u c t i f i c e t i s D e o. , id est: vt fructicemus. Sequitur
autem , in eadem persona, id est: cum essemus. Allusit autem ad
vxorem, cuius modo meminit, quae parit suo viro.
[] P a s s i o n e s p e c c a t o r u m. , id est morbos, [B] cupiditates
[A] siue aectus siue perturbationes. Q u a e p e r l e g e m e r a n t. [B]
[A] . Hoc loco quae non refert peccata, sed passiones, , vt intelligas
legem excitasse peccandi libidinem. O p e r a b a n t u r i n m e m b r i s. .
Quod magis signicat vim habebant siue secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
, velut in semine et vis mentis in homine.
[] I n q u a d e t i n e b a m u r. ad legem refertur, non ad mortem.
Nec [B] enim in plerisque [A] Graecis est mortis, sed mortui, .
[B] Origenes testatur vtranque lectionem sibi notam | fuisse. Verum hanc quam
nos sequimur, magis approbat. Ambrosius diuersam sequitur; vtraque satis congruit his quae sequuntur. Dicta est autem lex mortis pro lex mortifera. [A]
Superue E: Inepte AD.
addit BE: addidit A.
quanquam E: etiamsi AD.
Operabantur in homine inter

perturbationes et Quae per posuit A.
Graecis est mortis BE: est graecis mortis

A.
of Athanasius; vocabitur adultera is to be

found on f r, and Ambrosius bears on
Ambrosiaster, Comm. in Rom. , , CSEL
, , pp. and . I thank
Prof. H.J. de Jonge for kindly sending me the
text by Stunica.
Vsus cap. This passage (see
the app. crit. ad locum) refers to Act. and is
textually comparable to Annot. in Act. , ,
Si fuerit viro Nov. Test.: si se
iunxerit altero viro (coeperit altero viro
iungi A).
Augustinus alienigenae Locut. in
Hept. III, , ad Lv. , , CCSL , p. :
Et lia hominis sacerdotis si fuerit viro
alienigenae id est: si nupserit viro alienigerae. !" , literally to be(long) to a
man, is a saying for to be a mans wife
(Koehler-Baumgartner, s.v. ).
tropos See introd., .
quidam This covert reference to Stunica is
misplaced. As is to be concluded from Stun.s
text quoted above in n.ll. , he did
not criticize the explanation of Si fuerit cum
alio viro, but the translation adultera iudicabitur in Nov. Test. AC.
Atqui pater Er. added the
passage, after he published an edition of Terences Comoediae (Basel, H. Froben and Episcopius, ).
Hecyra Ter. Hec. .
Si autem vir eius This entry is to be
found in both v. and v. of the Vg. In
v. the Vg. reads: si autem mortuus fuerit
vir eius, soluta est a lege viri, Nov. Test.:
,
, and quod si mortuus fuerit vir,
liberata est a lege viri. In v. the Vg. reads:
si autem mortuus fuerit vir, liberata est a
lege viri, Nov. Test.: ,
, and Sin autem
mortuus fuerit vir, libera est a iure viri. In
modern edd. of NT is not included
in v. , but mentioned in the app. crit.
Id quum liberatam In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, FA, the heading of that note contains the words Soluta est
a lege viri, so suggests that v. is the question.
But Titelmans had asked why he had included
viri in his Latin translation of v. , but had
not adapted the Greek text to this translation
by including . Er. answered that he

believed that had been added by
Greeks who after the concordance with the
Roman See had corrected their Greek codices,
but that he had added viri, because the sense
of that word was hidden in before ,
the law which Paul had just mentioned.
Liberata est a lege viri Reading of v. in the
Vg. (see above, n.ll. ), but
(l. ) refers to v. .
Rom. , .
Vt sitis vos alterius Nov. Test.: vt iungeremini alteri. The v.l. vos is to be found in the
Strassburg and the Basel Vg. edd., but is
not in the Basel ed.
emphaseos See introd., .
Vt fructicetis Deo Nov. Test.: vt fructicemus Deo.
Passiones peccatorum Nov. Test.: aectus
peccatorum, just like Faber, f r.
Quae per legem erant Nov. Test.: qui sunt
per legem.
Operabantur in membris Nov. Test.: vigebant (operabantur A) in membris.
agebant Cf. Annot. in
. Cor. , , ASD VI, , p. , ll.
: , quod non signicat simpliciter operationem, sed vim quandam et
ecaciam, qua Deus agit in nobis., and
p. , n.ll. , which refers to Annot.
in Gal. , , LB VI, D; ASD VI, , p. ,
l. sq.: , quod agens rectius
verti poterat.
In qua detinebamur The same reading in
Nov. Test.
Origenes Comm. in Rom. VI, , Migne PG
, B: Soluti sumus a lege mortui.
Scio et in aliis exemplaribus scriptum: A lege
mortis, in qua detinebamur; sed hocid est
mortuiet verius est et rectius.
hanc quam nos sequimur Nov. Test. A:
Nunc autem liberati sumus a lege mortui (ei
BE) in qua detinebamur.
Ambrosius Deviating from Orig. Ambrosiaster follows in Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ,
the reading a lege mortis.
lex mortis pro lex mortifera In Hebrew the
genitive of a substantive is used instead of an
adjective. Other examples are given above ad
Rom. , : ignominiae, ll. and
n.l. .
Proinde illud in qua detinebamur referri potest vel ad legemvt sit sensus: nos
iam mortui in Christo, liberati sumus a iure legis in qua detinebamur, vel ad
mortuivt subaudias pronomen: mortui ei legi in qua detinebamur. [E] Diuus
Chrysostomus tertiam habet lectionem, , id est a lege
emortua. Id ne quis tribuat scribis, interpretatur:
, id est: quasi dixisset: vinculum quo detinebamur,
emortuum est ac diuxit.
[] [A] O c c a s i o n e a u t e m a c c e p t a. .
Interpres non ineleganter mutauit genus participii, et actiuum vertit in passiuum,
vt conueniret tempus. Nam praeteriti temporis est. Nec video quur hic
Stapulensis debuerit oendi.
[] E g o a u t e m m o r t u u s s u m. , id est mortuus eram siue
mortuus fui, vt sit praeteriti temporis et respondeat illi reuixit. Transfert enim Paulus docendi gratia rem in suam personam et retulit inter se pugnantia. Nam vita peccati mors est hominis. Proinde si reuixit peccatum, ilico consecuta est mors hominis.
[] S e d u x i t m e. , id est: decepit me et ab via abduxit. Hoc
enim proprie sonat .
[] S e d p e c c a t u m v t a p p a r e a t e t c. [E] Variat huius loci distinctio.
[A] Sic autem distinguunt Graeci: Quod ergo bonum est, mihi factum est mors?
Absit, sed peccatum, vt subaudias: mihi factum est mors. Graeca sic habent:
; , . O p e r a t u m e s t m i h i.
, id est operans participium, inniti verbi vice positum, id est: vt
videatur peccatum per id quod bonum est mihi operari mortem, non operando,
quemadmodum placet Laurentio. [E] Consistet autem et Laurentiana annotatio, si
velut parenthesi interiectum accipiatur, in hunc modum: Quod
ergo bonum est mihi factum est mors? Absit, sed peccatum vt redderetur euidentius quantum sit malum, mihi factum est mors, dum per salutiferam legem mihi
peperit exitium, et admotum remedium vertit in augmentum morbi. Ingens enim
malum sit oportet, quod rem optimam vertit in perniciem. Hanc lectionem sequitur Origenes, Chrysostomus ac Theophylactus, nisi quod Origenis interpres participium vertit in verbum. Nam Chrysostomus ac Theophylactus legunt , interpres legisse videtur , nec magni refert ad sensum. Porro quod
addit: vt at supra modum peccans peccatum, inculcatio et exaggeratio est eius quod
Proinde BE: Caeterum A.

legis BE: mortis A.
ei legi in qua BE: ei in quo A.
Variat distinctio E: vitiosa distinctione
sensum huius loci corrumpimus AD.
factum est mors? Absit BE: factum
est? mors absit A.

mors. Graeca A E: mors. Ad eum modum
interpretatur et Theophylactus (Vulgarius B),
licet secus distinguat Augustinus, de verbis
Apostoli vndecimo. Graeca BD.
Chrysostomus In Hom. in
Rom. , , Migne PG , , and Giberti,
f r, Chrys. quotes the NT text in Migne
as follows: in ll. sq. from below:

, and in l. from
below: . Next
to the latter quotation he explains:

.
Occasione autem accepta Nov. Test.: Sed
occasione accepta.
Stapulensis Though Faber wrote: occasione accepta in his translation on f r, he
preferred both in his comment both on f
r and f v v the reading: occasionem
autem accipiens peccatum.
Ego autem mortuus sum Nov. Test.: ego
vero mortuus sum.
reuixit Rom. , .
Seduxit me Nov. Test.: decepit me.
Sed peccatum vt appareat etc. Modern edd.
of the Vg.: Quod ergo bonum est, mihi
factum est mors? Absit. Sed peccatum, vt
appareat peccatum, per bonum operatum est
mihi mortem: vt at supra modum peccans
peccatum per mandatum. (In WordsworthWhite and Weber interpunction is lacking).
Nov. Test.: Ergo quod bonum erat, mihi
factum est mors? Absit. Imo peccatum. Vt
appareret peccatum, per id, quod erat bonum,
mihi gignere mortem, vt eret maiorem in
modum peccans (peccaminosum A) peccatum per praeceptum. Modern edd. of NT
read: ; , ,
,
. Nov. Test.: , ; . .
, , ,
, .
Sed peccatum concupiscentia The
additions are inuenced by criticism
from Titelmans, as apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BD.
distinctio The point is the punctuation
around and vt appareat peccatum, which in Nov. Test. acquire a grammatical function dierent from that in the
Vg.
Operatum est mihi Nov. Test.: per id quod
erat bonum mihi gignere mortem.
Laurentio Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : Quod ergo bonum est, mihi factum est mors. Absit; sed peccatum vt appareat
peccatum, per bonum mihi operatum est
mortem, vt at supra modum peccans, peccatum per mandatum. Graece non legitur operatum est, sed operans, quod ego transtulissem operando, siue perpetrando, .
parenthesi Insertionforeign to the constructionof a clause (and thus of an idea)

into a sentence. See introd., .
Origenes verbum Orig. Comm. in
Rom. VI, , Migne PG , C, quotes:
Quod ergo bonum est, mihi mors est?
Absit. Sed peccatum, vt appareat peccatum,
per bonum mihi operatum est mortem, vt
at supra modum peccator ipsum peccatum
per mandatum. and explains, A: Ait
[Paulus] itaque: Quid ergo dicemus? Lex peccatum est? Putasti, inquit, me de lege Moysi
dicere quia peccatum est? Absit, absit. Ad
vtrumque suciat quia neque de lege Moysi
loquor neque de ipsa dico quia peccatum est;
sed Peccatum non cognoui nisi per legem.
and AB: Bonum namque est mandatum, cum seruatur; si vero non seruetur, necessario malum erit illi qui perdiderit bonum.
Fit ergo ipsum peccatum supra modum peccator ex occasione mandati.
Chrysostomus Chrys. quotes in Hom. in
Rom. , , Migne PG , : , , ;
, , and in
col. twice:
. The continuation is not quoted. The same text is to be
found in Giberti, f r.
PG , C: ,
, . Because in his defence against Titelmans Er. writes: Theophylactus Graecus
apud me non est, I refer to Persona, f
v: sed peccatum vt appareat peccatum, per
bonum mihi operatum est mortem.
interpres The translator of the Vg.: operatum est.
inculcatio The act of inculcating. ThLL
, , , l. sqq., s.v., gives only one example, Tert. Apologeticum, , , CCSL , p. .
exaggeratio One of the means of inaming the audiences emotions in order to bring
them to take sides against the opposing
party (Lausberg, p. , ). Er. does
not use it exactly in the sense which is to
be found in Sulpicius Victor (th c. ad?),
Institutiones oratoriae, , in Rhetores Latini
minores, ed. Halm, p. : Exaggeratio est,
qua in accusationibus vtimur, cum amplicamus inuidiam eius quod querimur admissum, cumque in ipsam personam ea dicimus,
quibus iudex ei at infestus.
lb
praecessit: vt appareat peccatum. Nec est opus, vt accipiamus pro vt

appareat, quum re vera peccatum auctum sit per legem et oppositis praeceptis
veluti repagulis incruduerit concupiscentia. [A] S u p r a m o d u m p e c c a n s
p e c c a t u m. . Quod ita sonat quasi dicas:
scelestum scelus aut si quis dilucide potius quam Latine vertat: peccaminosum
peccatum. Nam quod vertit peccans, Graecis non participium est, sed nomen
adiectiuum. [B] Annotauit hoc diligenter siue Origenes siue huius interpres, a
Paulo ceu personam quandam ngi peccati, quod Graecis est generis foeminini, vt
liceat apud illos dici: peccatrix peccantia. Quod si apud nos peccatum esset generis
masculini, vt velut de homine liceret dicere: peccatum vehementer peccator, minus
esset elocutio dura. Neque video tamen cur Hiero|nymus dicat se malle vicium
sermonis admittere quam non satis integre exprimere sensum Pauli. Siquidem
Graecis non est soloecismus , certe iuxta dialecton Atticam. Porro
quis Latinus intellecturus sit quid sit peccatum peccator pro peccato insigni et
euidenti? Aut cur potius peccator peccatum quam peccatrix peccatum? Et tamen
ita legit Augustinus, libro primo ad Simplicianum, quaestione prima, nisi quod
in aeditis exemplaribus mendose legitur Super modum peccator aut peccatum, pro eo
quod erat supra modum peccator peccatum; [E] nisi quod idem eodem modo legit
sermone . de verbis Apostoli, quae res probabilem coniecturam praebet autorem
versionis quem ibi sequutus est Augustinus, legisse
.
[] [A] V e n u n d a t u s s u b p e c c a t o. , id est:
venditus siue addictus sub peccatum, id est in seruitutem et iugum peccati.
Neque video quae obscuritas hic oenderit Fabrum.
[] N o n e n i m q u o d v o l o b o n u m. Bonum et malum apud Graecos
non est: , , id est: Non enim quod volo, hoc
ago, sed quod odi. At paulo inferius hae duae voces, bonum et malum, adduntur:
Non enim quod volo, facio, nempe bonum.
si quis E: vt nos A; vt si quis BD.

vertat BE: vertimus A.
foeminini BD: foemini E.
Supra peccatum Nov. Test.: maiorem in modum peccans (peccaminosum A)
peccatum.
Supra This annotation
shows the inuence of criticism by Lee. After
quoting Er.s text he writes in Annot. in
annot. Er. CXLIIII: Hieronymus legit: vt at
supra modum ipsum peccatum peccator: ex
occasione mandati. Addit. Quod autem dix-
Venundatus Fabrum inter

bonum et Iam non posuit A.
BE: A.
imus (peccatum peccator): maluimus vitium
sermonis admittere quam sensum Apostoli
non integre exprimere. Lees reference to
Jerome bears upon Orig. Comm. in Rom.
VI, , Migne PG , AB. His objections are to be recognized in the additions of this annot. Er. also responded in
Resp. ad annot. Ed. Lei, III, ad CXLIIII, ASD
IX, , p. sq., ll. , where he also
points to the fact that peccaminosum peccatum is more clear than Latin and asks
where Jerome has read peccatum peccator,
knowing that it is to be found in the Latin
translation of Origens Comm. in Rom. (see
below, n.ll. ). Cf. supra, introd., ,
and above Annot. in Rom. , , ll.
.
peccans peccatum An etymological
gure. The gura etymologica is characteristic for the Scriptures. Blass-Debrunner, ,
a, and Plater-White, p. , ..
peccaminosum This word may have been
invented by Er. himself. Cf. the previous note.
Origenes peccatum As is apparent from textual similarities, Er. refers to
C: Aut certe quia dixit: Peccatum per
mandatum seduxit me, et per illud occidit,
potest hic peccatum vel ipsum auctorem
dixisse peccati, de quo scriptum est: Serpens
seduxit me, vel etiam personam nxisse peccati, quae visa sit hominem seduxisse occasione mandati, and B: Diximus et
superius quod quasi personam nxerit peccati, et de ipsa dicat supra modum peccatorem eectum ipsum peccatum, de cuius
persona loquitur, ex occasione mandati
Quod autem diximus peccatum peccator,
maluimus vitium sermonis recipere quam sensum Apostoli non integre exprimere; quia in
Latino sermone angustauit nos nomen peccati, quod neutro genere declinatur; in Graeco
vero femininum est; et ideo peccatorem eum
nos appellauimus; nam ibi peccatrix appellari
potest.
peccatrix peccantia Peccatrix used adjectivally connected to the substantive peccantia, sin, which is to be found in Tert. Adv.
Iud. (Lewis-Short, s.v.). Cf. Faber, f
r: Peccans nominaliter sumitur. Paulus
,
quasi dicat vt at per excessum peccatrix peccantia (CWE , p. , n. ).
peccatum peccator In Apolog. resp.inuect.
Ed. Lei. ad CXLIIII, ASD IX, , p. sq.,
ll. , Er. criticizes the translation peccatum peccator. Lee had written, f :
Hieronymus legit: vt at supra modum
ipsum peccatum peccator: ex occasione mandati. Addit. Quod autem diximus peccatum peccator; maluimus vitium sermonis
admittere, quam sensum Apostoli non integre exprimere. Against this Er. asks where
Hier. gave this translation, and makes clear
he wants to neglect this grammatical mistake.

Hieronymus The supposed translator of
Orig. Comm. in Rom.; it was Runus. See
introd., . Er. refers to Comm. in Rom. VI, ,
Migne PG , B: Quod autem diximus
peccatum peccator, maluimus vitium sermonis recipere quam sensum Apostoli non integre exprimere; quia in Latino sermone angustauit nos nomen peccati, quod neutro genere
declinatur; in Graeco vero femininum est; et
ideo peccatorem eum nos appellauimus; nam
ibi peccatrix appellari potest. Similar remarks
are listed ad Annot. in Rom. , , p. ,
n.l. .
soloecismus A grammatical fault in the
construction of a sentence (cf. introd., ).
Peccatum peccator: a masculine substantive
used as an adjective to a neuter substantive.
Both masculine and feminine
like in Mc. , : . ThDNT ,
pp. . So in Aristoph.
Thesm. is called a barbarism in LiddellScott s.v.
dialecton The acc. of in Latin
characters, like below in Annot. in Rom. , ,
l. , and in e.g. Quint. Inst. IX, , and
Suet. Tib. . Cf. Annot. in Ioh. , , ASD
VI, , p. , l. : cermatistae.
Augustinus Quaest. Simpl. I, , , CCSL
, p. : super modum peccator aut peccatum, and Serm. , , , Migne PL ,
: supra modum peccator aut peccatum
per mandatum.
Venundatus sub peccato Nov. Test.: venditus sub peccatum.
Fabrum Faber Stapulensis translated on
f v: negociatus sub peccato and commented in his examinatio on f r: Paulus
habet , quod
signicat negociatus sub peccato. Verum
quia negociatores vendunt, emunt, acquirunt,
interpres venundatus dixit. Potuisset forte
intelligibilius dicere acquisitus. Enimuero
propheta qui dicebat ecce in iniquitate conceptus sum, dicebat se negociatum sub peccato et acquisitum. Illud vero venundatus
obscuriorem facit sensum.
Non enim bonum Vg.: n enim quod
volo bonum, hoc ago, sed quod odi malum,
illud facio. Nov. Test.: Non enim quod volo,
hoc facio; sed quod odi, hoc ago. Modern
edd. of NT read: ,
.
lb
[] I a m n o n e g o. . Quod eleganter et Latine versum ab interprete, miror quamobrem cuiquam mutandum videatur.
[] [B] I n u e n i o i g i t u r l e g e m v o l e n t i m i h i f a c e r e b o n u m.
Origenes vt et alias in Paulo desiderat elocutionis integritatem, ita putat hunc sermonem parum constare, vel quod coniunctiones sint superuae, vel quod non adhibitae vt oportet. Putat autem incommodum hoc tali ordine posse tolli, si legamus
hoc pacto: Igitur quia malum adiacet, volens facere bonum inuenio legem Dei et condelector ei secundum interiorem hominem etc. Mea sententia potest et sic accipi, vt
coniunctio non sit hic causalis, quemadmodum accipit Origenes, sed accipiatur
, sitque sensus: Dum conor parere legi bonae, et vincente cupiditate pertrahor ad malum, sentio malum illud in me esse, non in lege. Atque hic quidem
sensus probe habet. Verum si hunc probamus, necesse est, vt Paulum fateamur hoc
sermone balbutisse nec absoluisse quod instituerat. Apparet enim tale quiddam dicturum fuisse: Comperio igitur legem, si quando coner benefacere, hoc ecere in
me, vt intelligam peccandi malique fontem in meipso esse, non in lege. Theophylactus restituit hunc in modum: Inuenio ergo legem fauentem volenti mihi quod bonum
est facere, sed non facienti, eo quod adiacet mihi malum. Fatetur autem obscurum
esse sermonem, quod videatur deesse nonnihil. Idem indicat alios ad hunc ordinare modum: Inuenio igitur legem nemini alteri esse, nisi mihi facere bonum volenti.
Nam qui recte cupit agere, ei demum lex est lex, vt quae id faciendum praescribat
quod ille cupit facere. [D] Atque haec est sententia Chrysostomi, ad quam congruit
quod sequitur: condelector enim legi. Quemadmodum lex mihi fauet volenti quod
bonum, ita et ego quod honestum est cupiens, probo legem.
[] [A] R e p u g n a n t e m l e g i. . Quasi dicas contra militantem et rebellantem. [B] Gaudet enim Paulus metaphoris quae militiam sapiunt. [D] Velut ante memini de stipendiis. [A] C a p t i u a n t e m m e
i n l e g e p e c c a t i. , id est: qui reddit me captiuum
legi peccati.
| [] D e c o r p o r e m o r t i s h u i u s. .
Graeca magis ita sonant, vt huius ad nomen [B] corpus [A] referatur quam ad
mortem: [D] ex hoc corpore mortis. [A] Nam mortis corpus vocat corpus

eo quod D E: quoniam B C.
igitur D E: autem B C.
esse D E: esse impositam B C.
cupit D E: cupiat B C.
Repugnantem Captiuantem E:
Repugnantem rebellantem inter videa-
tur et Captiuantem posuit A, Repugnantem sapiunt inter videatur et

Inuenio posuerunt B C, Repugnantem
stipendiis inter videatur et Inuenio
posuit D.
scripsi cum LB, Nov.Test.
AE: AE.
Iam non ego Nov. Test.: non iam ego.

Quod videatur In Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, AB, Er. wonders why
Titelmans gave comment to this Annot., as if
it were his hobby to criticize the translator

of the Vg. and as if it were scandalous to
indicate language errors by him who writes
vulgar Latin.
Cuiquam This probably refers to Faber,
who translated, f v: Nunc autem etiam
non operor illud, and commented, f
r: Quod hic interpres et inferius dicit iam
non, Paulus habet ; quod diximus prius
interpretari solere non etiam aut aliquid simile.
Inuenio bonum The Vg. reads:
Inuenio igitur legem volenti mihi facere
bonum, quoniam mihi malum adiacet. Nov.
Test.: Reperio igitur per legem volenti mihi
facere bonum, quod mihi malum adiunctum
sit (per om. A).
Origenes integritatem Similar remarks
are to be found in Annot. in Rom. , ,
l. sq. (referring to Orig.), in Rom. , ,
l. sq., in Rom. , , l. sq., and Hier.
Epist. , , , CSEL , , p. , ll.
: Profundos enim et reconditos sensus lingua non explicat et, cum ipse sentiat quod
loquatur, in alienas aures puro non potest
transferre sermone.
Origenes hominem, etc. Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A.
alias See above, Annot. ad Rom. , , l.
and n.ll. .
specialiter, in specie (ThLL),
specially, specically (Liddell-Scott); quia
has here the special meaning that, which also
quod has. Cf. De cop. verb. I, , ASD I, ,
p. , ll. , and ASD VI, , p. ,
n.l. ad Mt. , , and ASD VI, , p. ,
n.l. ad Ioh. , .
necesse est, vt See introd., b.
Theophylactus In Expos. in Rom. ,
, Migne PG , C, Theophyl. quotes:

, , and
comments: ,

,
, ,
, and in D: [Chrysostomus], , ,
, ,
,
, ,
. The translation is partly borrowed from Persona, f r: Inuenio igitur
legem volenti mihi facere bonum, quoniam
mihi malum adiacet. Obscure dictum, quasi
aliquid desit; sic enim dici oportuit: inuenio ergo legem fauentem volenti mihi: quidem bonum est facere. Non autem facienti quoniam mihi adiacet malum, est
et aliorum eiusmodi in ea re sententia. Primum quod imperfecta sit hec et manca oratio,
deinde quod construi hoc pacto possit: Inuenio autem legem nemini alteri esse impositam
nisi mihi facere bonum volenti
Chrysostomi Hom. in Rom. , , Migne
PG , sq. Schelkle, p. sq.
Repugnantem legi Nov. Test.: rebellantem
legi.
stipendiis See above, pp. , ll.
(Nam mox collata sunt) ad Rom. ,
sq.
Captiuantem me in lege peccati Nov.
Test.: captiuum reddentem me legi peccati.
De corpore huius Nov. Test. A: ex
corpore mortis hoc; BE: ex hoc corpore
morti obnoxio.
Graeca peccatum Cf. Rom. , .
Origens Comm. in Rom. VII, , Migne PG
, B, quotes the Bible text from the Vg.,
and explains: Merito namque corpus mortis appellatur, in quo habitat peccatum quod
mortis est causa. Cf. Chrys. Hom. in Rom.
, , Migne PG , :
, , , and
Theophyl. Expos. in Rom. , , Migne PG
, C:
; , .
Cf. Persona, f v: quis me liberabit a corpore mortis huius, id est morti subiecto. In
Ep. , ll. , Er. wrote to John Colet:
Vtinam adiecisses duobus verbis quare in
capite septimo tibi non satisfecerim; fortasse
quod ego ad aectus rettuli, tu malebas ad
legem Mosaicam referri. Sed Paulus illic adeo
lubricus est vt nunc huc respiciat, non illuc;
vt in his explicandis summopere sudet Origenes. Alias polliceris te scripturum, verum
hoc alias serum erit. He repeated his question in Ep. , l. sq., but an answer is
not handed over; Colets problem may have
been related to the explanation which Er. gives
in l. sq.: Nam mortis peccandi ad
Rom. , . Er.s suggestion to take as
referring to is supported in Moulton,
, Ch. , , p. : A further Semitism
is the addition of the personal (or demonstrative) pronoun to the genitive of quality
when properly it belongs to the rst name, eg.
his throne of glory (i.e. his glorious throne)
becomes the throne of his glory (Mt. ,
), this body of death (i.e. this dead body)
becomes the body of this death (Rom. ,
).
obnoxium aectibus peccandi. Et addit ex hoc corpore, quod in se sumpserit

personam hominis sentientis huiusmodi aectus. Quandoquidem haec est velut
vna clauis ad intelligentiam Pauli, si quis animaduertat mutationem personarum de
quibus et ad quas loquitur. [B] Certe palam est Theophylactum idem sentire quod
nos indicauimus, si quis obseruet, non quid verterit interpres, sed quid interpretetur
ipse; subiicit enim: id est morti subiecto. [C] Neque secus interpretatur Origenes
mortem interpretans peccatum, et ob id vocari corpus mortis in quo habitet peccatum.
Et hiis fere subscribunt recentiores. Nam quod quidam exponit corpus mortis de
turba malorum ingruentium, durius est.
[] [A] G r a t i a D e i. , id est: gratias ago Deo. Atque ita
legitur in emendatis Latinorum codicibus, vt sermo sit ostendentis per quem sit
liberatus, nempe per eum cui gratias agit. Tametsi Laurentius indicat in quibusdam exemplaribus scriptum fuisse: , id est gratia Deo, [B] quod
verbis diuersum, re idem est. Ex Origenis interpretatione non liquet quid legerit, sed tamen coniicere licet illum legisse quod nos ostendimus esse apud Graecos, vel ex hisce verbis: Respondetur vero ad hoc quod dixerat: Quis me liberabit de corpore mortis huius? Iam non ex illius, sed ex apostolica autoritate: Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum. Vnde apparet quod propterea haec
omnia describit apostolus, et mala quae intra nos gerebantur, exposuit, vt ad vltimum ostenderet et doceret de quantis nos malis et de quantis nos mortibus Christus
eripuit. Hactenus Origenes, indicans quae hactenus dicta sunt a Paulo, sub eius
persona dicta qui nondum gratiae diuinae particeps luctetur adhuc cum carnis
aectibus, impar illis. Verum quod exclamationi respondetur non sub eadem dici
persona, sed sub eius qui non per legem, sed per gratiam Christi liberatus sit ab
illa miserrima seruitute. [E] Ad aliam itaque personam refert exclamationem: Infelix ego homo, quis me etc., ad aliam sermonem agentis gratias Deo; quemadmodum idem Origenes ea quae superius multa commemorat Paulus de lege mortis ac

sermo BE: sensus A.
mutationem personarum Refers to the
problem whether the sentences Infelix
mortis huius and Gratia Dei nostrum
are to be regarded as pronounced by Paul only
or by two dierent personae. For that purpose see n.l. and n.ll. . Theophylactum See above, p. , n.ll. to
this Annot.
Origenes durius est In Comm. in
Rom. VII, , Migne PG , BC,
Orig. discusses corpus mortis which he
exclamationi E: exclamatione BD.
denes as corpus in quo habitat peccatum quod mortis est causa (l. ). After
explaining that Christ delivered us from many
evils and deaths, he ends with the sentence:
Ita ergo et in praesenti capitulo apostolus, ne quis nostrum erubesceret de his quae
intra se geri sentiret, aut etiam conuersus
ad Dominum, et mutata iam voluntate, ne
haec adhuc intra semetipsum moueri sentiens
desperaret, ipse ea quasi in semetipso geri
descripsit, vt exemplo apostoli nec corporis
naturae pudeat quemquam, nec pro emendatione desperet, nec malorum suorum multitudines ignoret, ex quibus per Christi gratiam liberatur. Quidam (l. ) may refer
to quis nostrum in this sentence or to Origen himself.
corpus peccatum Orig. Comm. in Rom.
VII, , Migne PG , B; cf. the previous
note.
recentiores E.g. Thomas Aquinas, Super
Rom. lect., cap. , , n. , Cai, , p. :
conuenit dicere peccatori: Gratia Dei liberauit me de corpore mortis huius, id est liberauit me a peccato, in quo est anima inducta
ex corporis corruptione. Sed ad hoc iam iustus
liberatus est, vnde ei competit dicere, quantum ad secundum: Gratia Dei liberauit me
de corpore mortis huius, vt scilicet in corpore meo non sit corruptio peccati aut mortis;
quod erit in resurrectione., Rabanus Maurus, Enarrationes in epistolas Pauli, IV, in Rom.,
Migne PL , D: corpus autem mortis
est cuncta peccata; Hugh of St. Cher commenting to this v.: mortis. i. actualis peccati
et mortis aeternae.
quidam See above, n.ll. .
Gratia Dei Nov. Test.: Gratias ago Deo.
Gratia liberatus The additions are due to criticism from Titelmans, as
apparent from Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, DA.
gratias ago Deo This translation was also
given by Faber Stapulensis, who oered on
f r the explanation: Dicendum esset:
gratia Deo, vel potius gratias ago Deo, vt
habet Paulus:
. Est enim
verbum signicans gratias ago. Nov. Test.
oers the same readings as Faber. Modern
editions of NT read: or
; and
are mentioned in critical apparatuses.
Laurentius Valla, Annot., Garin, p. ,
col. : Non est Dei, sed Deo, hoc est: Gratia sit Deo, , quanquam plerique
codices habeant: Gratias ago Deo,
. Credo sic exponendum: Gratia Deo,
quod ipse liberabit nos per Iesum Christum.
Origenis Respondetur seruitute
Orig. Comm. in Rom. VII, , Migne PG ,
C (Respondetur ex illius persona,
sed auctoritate descripsit quantis
mortibus eripuit). Er. quotes from Merlinus, f v.
persona Used in the meaning of a charac-
ter which in a literary work expresses opinions

that according to the author match with the
image of the one whom it represents. Cf. Cic.
Lael. , : Catonem induxi senem disputantem, quia nulla videbatur aptior persona quae
de illa aetate loqueretur idonea mihi Laeli
persona visa est quae de amicitia dissereret,
Quint. Inst. II, , : Socrate, cuius persona videtur Plato signicare quid sentiat,
and Gell. X, , . Cf. OLD, s.v, and Lausberg, pp. , .
Ad aliam persona dici Er. may have
added this passage in response to a passage
in Alberto Pios Tres et viginti libri, XVII T,
f r, in which Alberto Pio sees a contradiction between the Methodus and a scholion
to Jerome: Quum Paulus ad Rom. scribens
inquit, Infelix ego homo, quis me liberabit
de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum
Christum etc. Igitur ego ipse mente seruio
legi dei, carne autem legi peccati: non sua
voce loquitur haec, opinor, Paulus, sed alterius
cuiuspiam, adhuc imbecillis, et qui cupiditatibus suis etiam non impar esset. Et in
scholiis in Hieron. super illa verba, Video
autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me
in lege peccati etc. inquis. Mea sententia
Paulus haec in suam personam transtulit, quo
minus molesta esset disputatio, non quod tam
huiusmodi ipse vexaretur aectibus vtpote
perfectus. Quam autem haec sententia superiori aduersetur, quod ei praesto non fuerit
gratia dei etc. tu ipse vides. The rst passage is a free quotation from the Rat. ver.
theol., Holborn, p. , ll. , the second is to be found in a scholion to the words
Video aliam legem in Hier. Epist. ad Ctesiphontem (new numeration , , CSEL
, p. , l. sq.), Opera omnia, vol. , f
v (= f V v) sub D: Et haec, mea
sententia, Paulus in suam personam non
quod ipse iam huiusmodi vexaretur perfectus. It shows a certain resemblance with
Rat. ver. theol., Holborn, p. , ll. :
Legis apud eundem de exteriore homine, qui
corrumpitur, et interiore, qui renouatur de
die in diem. Plato duas vno in homine animas constituit. Paulus eodem in homine duos
homines facit adeo conglutinatos, vt neuter
sine altero neque in gloria neque in gehenna
sit futurus, adeo rursum disiunctos, vt vnius
mors vita sit alterius.
Origenes See above, p. , ll. and
p. , n.l. ad Rom. , .
lb
membrorum, de necessitate peccandi, vult sub alterius persona dici. [B] Ambrosius
item interpretatur ex his verbis accipiendum hominem gratia Dei liberatum esse
de corpore mortis huius, non liberandum. Astipulantur his quae mox sequuntur:
Lex enim spiritus vitae, in Christo Iesu, liberauit me a lege peccati et mortis. [D]
Atqui si legisset gratia Dei, non congruebat haec particula in Paulum, qui non
liberandus erat, sed liberatus; nec consistunt ea quae scribit Ambrosius. Igitur
aut Gratia Deo legendum aut Gratias ago; quibus verbis iam liberatus gratias
agit Deo, per cuius gratiam assequutus sit quod nec naturae nec Mosi lex nec
conscientia nec opera praestare poterant. [E] Chrysostomus sine controuersia legit
et interpretatur . Sic enim loquitur: ,
, id est: Quanquam enim et Patri
gratias agit, attamen huius gratiarum actionis autor est et Filius. Et in enarratione
reliqua toties repetuntur , vt non possit librariorum incuria videri factum.
Theophylactus per omnia sequitur Chrysostomum. Quin et diuus Hieronymus ad
Algasiam quaestione octaua legit Gratia Deo; ipsaque enarratio declarat illum ita
legisse, quum ait: Conuersus in se apostolus, imo homo sub cuius persona apostolus
loquitur, agit gratias Saluatori, quod redemptus sit sanguine eius et sordes in baptismo
deposuerit. Ac mox: Gratias ago Deo per Iesum Christum, Dominum nostrum, qui
me de corpore mortis huius liberauit. Nec ad rem facit quod quidam interpretes hunc
locum adducentes meminerunt gratiae Dei et admonent hic ostensum eum qui
liberat a corpore mortis, quando quisquis agit Deo gratias liberatus, hoc ipso indicat
per quam et alii possint liberari. Caeterum quod agit gratias veluti liberatus, omnes
ad Pauli personam accommodant, de exclamatione variant; vetustiores nolunt ad
apostoli personam pertinere, Hieronymus arbitratur sub cuiusuis hominis persona
dici. [D] Et tamen si corpus mortis accipimus procliuitatem ad peccandum, quasi
dicas: moribundum, nihil vetat, quo minus haec omnia quadrent et in Paulum,
iuxta Latinorum lectionem. [E] Certe hoc agit Augustinus aduersus duas epistolas
Pelagianorum libro primo, capite octauo, et aliquot sequentibus: vt totus hic locus
competat Paulo, vel puero vel sub lege peccati vel sub gratia sentienti motus
aectuum, licet non assentienti; sed adeo dure multa torquens, vt magis conueniat
Paulum humani generis personam in se recipe|re, in qua est ethnicus exlex, Iudaeus
carnalis sub lege et spiritualis per gratiam liberatus.
Ambrosius Ambrosius In Er.s ed.,
p. , Ambrosiaster quotes the Bible text
as: gratia Dei, and explains in his commentary: Gratia Dei liberatus est homo de corpore mortis huius. and he explains: Carne
autem legi peccati as Liberatus ergo de corpore mortis, gratia Dei per Christum mente
vel animo seruio legi Dei (cf. Comm. in Rom.
). Er. could also have mentioned Augustine, who quotes this verse with gratia Dei in
Expos. propos. Rom. (), , CSEL ,
p. , Quaest. , qu. , , CCSL A, p. ,
Quaest. Simpl. I, , CCSL, p. , Expos. Gal.

, CSEL , pp. , Peccat. mer.
II, , , CSEL , p. , Nupt. et concup.
I, , , CSEL , p. , Contra duas ep.
Pelag. I, , , and , , CSEL , pp. .
See also next note.
Chrysostomus Hom. in Rom.
, sq., Migne PG , , and Giberti,
f r ( ); the
v.l. is mentioned in Lampe, s.v.
.
, Migne PG , D.
Hieronymus ad Algasiam dici In
Er.s ed., t. , Jerome quotes: Gratia
Deo on f v, and gives the comment:
Conuersus liberauit (ll. ) on f
v. In the rst passage in CSEL , p. ,
Epist. , qu. , : reads Dei and mentions
Deo in the app. crit.; the second passage is
to be found in qu. , on p. . Migne PL
states, , n. d : Plerique Latine mss. et
Patres Gratia Dei, sed quae Hier. sequitur
Graeca exemplaria siue : Gratia Deo, quemadmodum
apud ipsam Vulgatam olim extitisse Lucas
Brugensis putat. In the same letter (Er.s ed.,
f r, Epist. , , , CSEL , p. )
Jerome writes: Et hoc apostolus, vas electionis, cuius corpus templum erat Spiritus Sancti
et qui dicebat: An experimentum quaeritis
eius qui in me loquitur, Christi? [. Cor.
, ] et in alio loco: Christus nos redemit
[Gal. , ] et iterum (rursum CSEL): Viuo
autem iam non ego, viuit autem in me Christus [Gal. , ], non de se loquitur, sed de eo
qui post peccata vult agere paenitentiam, et
sub persona sua fragilitatem describit condicionis humanae, quae duorum hominum,
interioris et exterioris, pugnantium inter se
bella perpetitur.
quidam interpretes In the rst place Er.
seems to have thought of Ambrosiaster, mentioned above in n.ll. . We can also
think of Chrys., who in Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , after quoting:
, begins his explanation:

;
Caeterum dici Schelkle, pp.
, refers to, among other authors and
works, the following authors to whom Er.
refers in the Annotations for other subjects:
A: Quod vero dicit: Ego autem carnalis
sum, venundatus sub peccato, hic iam tanquam doctor Ecclesiae personam in semetipsum suscipit inrmorum, and AB:
Sed cum haec Paulus, assumpta fragiliore
persona, intra hominem haberi certamina
docuisset et ostendisset quod etiam contra
voluntatem per desideria carnis anima vsu
ipso peccandi in peccati iura raperetur, exclamatione vtitur adhuc ex persona illius quem
descripsit, et dicit: Miser ego homo! Quis me
liberabit de corpore mortis huius?; in Hom.
in Rg. , , Migne PG , sq., Orig.
writes that Miser mortis huius is appli-
cable to every human being, in Exhort. ad

martyrium , , GCS , p. sq., he regards
this verse as an exclamation of the apostle.
Eusebius applies the verse to Paul himself in
Comm. in Lc. , , Migne PG , C,
and Comm. in Ps. , , and in Ps. ,
, Migne PG , A and D. Irenaeus,
Haer. III, , , SC , p. , believes that
Paul applies it to himself in relation to the
weakness of man. Chrys. applies these words
to Paul himself in Hom. in Rom. , , Migne
PG , sq. Hilary does likewise in Tract.
in Ps. , Gimel, , and Jod , , CCSL
A, pp. and , respectively, and Tract.
in Ps. , , CSEL , p. . CSEL ,
pp. and , respectively, Expos. Ps. ,
, ; , ; , and , , CSEL ,
pp. , , and , De poenitentia, I,
, , CSEL , p. , and De excessu fratris
Satyri, , sq., CSEL , p. . Ambrosiaster applies ego also to mankind in general,
in Er.s ed., p. , and Comm. in Rom. ,
, CSEL , , pp. and
. Ambrose does likewise in Explan. Ps.
, and , , Jerome writes in Tract.
in Ps, , , , and , , CCSL ,
pp. sq., and , that Paul says these
words for himself, but in Epist. , qu. ,
, CSEL , p. : Et in alio loco: Christus
nos redemit et rursum: viuo autem iam non
ego, viuit autem in me Christus [Gal. ,
and , ], non de se loquitur, sed de eo qui
post peccata vult agere paenitentiam, et sub
persona sua fragilitatem describit condicionis
humanae, quae duorum hominum, interioris
et exterioris, pugnantium inter se bella perpetitur. Ps. Hier. Comm. in Rom. , Migne
PL , A, just like Pelagius, Expos. in Rom.
, , Souter, , p. , only comments: Ego
qui sic detineor, quis me liberabit de consuetudine mortifera corporali? Thomas Aquinas,
Super Rom. lect., cap. , , n. , Cai, ,
p. : Deinde cum dicit: Gratia Dei, etc.,
respondet quaestioni. Non enim homo propriis viribus potest liberari a corporis corruptione, nec etiam animae, quamuis consentiat
rationi contra peccatum, sed solum per gratiam Christi, secundum illud Ioh. , : Si
Filius vos liberauerit, vere liberi eritis. Et ideo
sequitur gratia Dei, scilicet me liberabit, quae
datur per Iesum Christum. Ioh. I, : Gratia
et veritas per Iesum Christum facta est.
Augustinus Contra duas ep. Pelag. I, ,
, , CSEL , pp. .
exlex See above, p. , n.l. ad Rom. ,
.

[A]
EX CAPITE OCTAVO
[] L e x e n i m s p i r i t u s v i t a e. Spiritus hoc loco genitiuus est casus, vt

intelligas legem, non carnis, quae mortem adfert, sed spiritus, qui vitam largitur:
. Quanquam Graeca sunt huiusmodi, vt hic sensus
esse possit: Lex spiritus qui est vita, [D] , quoniam vitae
praeponitur articulus [E] masculinus. [D] Lex autem spiritus perinde sonat quasi
dicas: legem spiritualem iuxta proprietatem sermonis Hebraici. [B] Etiamsi me
non fugit Theophylactum duos genitiuos ad eandem vocem referre, legem spiritus,
legem vitae. Redarguit enim eos qui legem vitae Mosi legem interpretantur. [D]
His pene eadem disserit Chrysostomus. [A] L e g e p e c c a t i e t m o r t i s.
. Et hic elegantius vertisset: a iure peccati.
Caeterum sermo Graecus anceps est. Potest enim sic accipi: a lege peccati et mortis,
vt lex ad vtrumque ex aequo referatur, siue a lege peccati et a morte, quae comes
est peccati. [D] Porro quod apud Chrysostomum pro liberauit me legitur liberauit
te, nihil refert ad sensum.
[] [B] N a m q u o d i m p o s s i b i l e e r a t l e g i. .
Graece est legis, paterno casu, non legi, dandi. Atque ita sane legit Ambrosius.
Verum habet hic sermo nonnihil dicultatis, siquidem intelligi poterat:
: impotentia enim legis siue imbecillitas legis, per quam erat
inrma et inecax. Verum iam non congruunt ea quae sequuntur, nisi fateri velimus Paulum vel obliuione vel imperitia vel neglectu Graeci sermonis non reddidisse reliquam partem. Nam mihi quidem locum hunc pro mea virili perpendenti
videtur aliquid verborum deesse ad explendam sententiam, veluti si sic legamus:
Nam quod lex Mosaica non potuit iuxta partem carnalem, secundum quam erat
imbecillis et inecax, hoc Deus praestitit misso Filio suo, qui spiritualem legis
partem absoluit. Atque id vt magis probem, facit coniunctio quae sequitur: et
de peccato damnauit peccatum. Nisi enim subaudias verbum praestitit aut eecit aut aliud his simile, coniunctio videtur ociosa. Nisi placet, vt nominatiuus positus sit absolute loco genitiui; vt sensus sit: quum enim esset impossibile etc. Alioqui haec pars: Nam quod impossibile erat legis in quo inrmabatur, referenda esset ad [E] id [B] quod sequitur: de peccato damnauit peccatum,
id quod lex facere non poterat. [A] I n q u o i n f i r m a b a t u r. .
Potest et sic accipi: in eo quod inrmabatur, hoc est: quatenus inrmabatur, [D]
vt positum sit pro . [A] Porro inrmabatur dixit, pro eo quod est inualida
masculinus add. E Loca.

Etiamsi D E: Quanquam D E.
Mosi E: Moysi BD.

quidem B D E: quidam C. legis.
esset D E: sit B C.
Lex vitae Nov. Test.: Nam lex,
spiritus vitae.
Quanquam masculinus Er. points
to the close bond rendered by the repetition
of after . If he called the neuter
article masculine in , it would be a
mistake. Nov. Test. reads , just like modern editions, which do not mention in
the app. crit. In NT Greek the repetition
of the article before an attributive genitive
is often omitted (Blass-Debrunner, p. ,
, b).
Lex spiritus Hebraici In Hebrew
the genitive of a substantive is used instead of
an adjective. Cf. supra, ad Rom. , , ll.
and n.l. : ignominae. For proprietatem, see introd., .
Theophylactum Theophyl. Expos. in Rom.
, , Migne PG , C:
, . ,
,
.

, .
PG , :

, , .

,
, , .
Lege peccati et mortis Nov. Test.: iure peccati et mortis.
Lege sensum In Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, AB, Er. explains his preference for his own translation.
Porro sensum The rst and second person sing. can be used for any person
to present in a lively way something universal with the example of an individual. BlassDebrunner, p. , .
Chrysostomum Hom. in Rom. , , Migne
PG , : . Modern editions of NT read and mention
in the app. crit.
Nam quod legi Nov. Test.: Etenim
quod lex praestare non poterat.
Nam quod poterat In Apolog. adv.
monach. hisp., LB IX, BC, Er. explains

that the sentence Verum iam partem in
ll. does not concern the meaning
but relates to the stylistic lapses; if it is impious to criticize the language of the apostles,
Jerome and all ancients are impious.
Er. defends
the Nov. Test. translation: Etenim quod lex
praestare non poterat, in Supputat. error. in
cens. N. Bedae, LB IX, B: Quod Paulus
dicit impossibile, ego dico: non poterat.
Obviously Er. is aware of the fact that in classical Latin impossibile est is unusual and is
rendered as: eri non potest. That is why Er.,
when referring to this text, uses the Greek
, thus avoiding impossibile. is also to be found below, n.l. ad
Rom. , , and in Er.s ed. of Jeromes Opera
omnia (Basel ), t. , f v, in a scholion to the quotation: Camelum per foramen acus, in Epist. ad Saluinam (Epist. ,
, CSEL , p. , ancient numeration ).
legis Also the reading of WordsworthWhite and Weber.
paterno casu dandi The genitive case
dative.
Ambrosius In Er.s ed., p. , and Comm.
in Rom. , , CSEL , , pp. and ,
Ambrosiaster quotes: Quia quod impossibile
erat legis.
Nam mihi absoluit Cf. Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A:
Puto tamen quod legem Moysi etiam hic
in duas partes apostolus diuidat, et aliud in ea
carnem, aliud spiritum nominet; et illam quidem obseruantiam quae secundum litteram
geritur, sensum carnis appellet, sicuti dicit
de huiusmodi Iudaeo, and C: In his ergo
omnibus aliisque innumeris et impossibilis
erat lex, et inrmabatur, quantum ad carnis
intelligentiam spectat, et ideo Deus Filium
suum mittens in similitudinem carnis peccati, et de peccato, vel, vt verius habetur apud
Graecos, et pro peccato damnauit peccatum
in carne.
pro mea virili See above, n.l. ad Rom.
, .
In quo inrmabatur Nov. Test.: ea parte
qua (in quo A) imbecillis erat.
pro Er. explains in Annot. in Mt.
, , ASD VI, , p. , l. , that in
Greek and in in Latin are used instrumentally under the inuence of the Hebrew prex
"a. For Latin he prefers the translation per of
which is an equivalent. Cf. above n.ll.
ad Rom. , : In virtute.
lb
parumque ecax erat. [D] Et ne legem videretur incusare, addidit per carnem, hoc
est: per carnalem legis intelligentiam siue carnis inrmitatem cui deerat euangelica gratia. [B] I n s i m i l i t u d i n e m c a r n i s p e c c a t i. , id est
in similitudine, quod vt superius indicatum est, magis sonat assimilationem et
imaginem. Nam quod Christus nocentis personam assumpsit, hypocrisis quaedam
erat; absit inuidia dicto. [E] Id quo eret euidentius, vertimus: sub specie carnis peccato obnoxiae, quod ad exprimendam falsam similitudinem accommodatior videtur
vox species. [B] Porro iuxta proprietatem Hebraei sermonis carnem peccati dixit
carnem peccato obnoxiam. Et ideo complexim esse legendum admonet Augustinus
sermone de verbis apostoli trigesimoprimo: Vere carnem habebat Christus; peccati carnem videbatur habere, quum non haberet. D e p e c c a t o d a m n a u i t
p e c c a t u m. Indicauit Origenis interpresnam id de suo addidit, Graecis non
esse de peccato, sed pro peccato; vt intelligamus peccatum fuisse damnatum de peccato. Neque enim accipi potest peccatum ex peccato damnatum, quum sit
. Et tamen ita videntur interpretari. Mihi videtur non absurde hic sensus accipi posse: Christus missus damnauit etiam peccatum de peccato; hoc est:
conuicit et coarguit peccatores, vt qui antehac falsa iustitiae imagine deceperant,
nunc palam esset eos impios fuisse, quum Christum legis nem sub praetextu legis
seruandae occiderent. Alii de peccato exponunt accipi pro victima quae solet iuxta
ritum Mosaicae legis immolari pro delicto. Atque id sane pulchre quadrat in Christum, tantum obstrepit praepositio . Mollius erat, si fuisset . [D] Graecae lectioni magis congruit quod adfert Theophylactus, peccatum suo quodam iure
saeuisse in peccatores. Caeterum vbi impegit in innocentem Dominum, iam quodammodo deprehensum est in peccato. [B] Verum haec curiosus lector exactius
perpendet. Nos in hoc argumento potissimum ea persequimur quae faciunt ad lectionis synceritatem.
| [] [A] Q u a e s p i r i t u s s u n t, s a p i u n t. non repetitur apud
Graecos. Et magis [E] est [A] sentiunt [D] siue curant [A] quam sapiunt. Mirum
autem cur hic interpres inutilem aectarit copiam, quae ociat etiam intelligentiae.
[D] Etenim idem verbum quod modo vertit sapiunt, nunc vertit sentiunt. Dices:
Quid refert? Plurimum, ei qui velit in his tractandis philosophari.
[] [A] Q u o n i a m s a p i e n t i a c a r n i s. . Idem verbum quod modo
saepius verterat prudentiam. Est autem verbale nomen a verbo quod modo vertit
assimilationem D E: assimulationem B C.
damnatum de peccato D E: damnatum peccati B C.
Et ne legem inrmitatem This passage shows inuence of Orig. Comm. in Rom.

VI, (quoted p. in n.ll. ) and
Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG ,
, and Giberti, f r: , ,
.
In similitudinem carnis peccati Nov. Test.:
sub specie (in assimulatione A) carnis peccato obnoxiae.

In similitudinem haberet In the
Valladolid conference the use of the word
hypocrisis was criticized, though opinions
greatly varied there, as Beltrn de Heredia
shows (pp. , , , and ). In Apolog.
adv. monach. hisp., LB IX, FB, Er.
responding to this criticism denes hypocrisis as follows: Hypocrisis enim Graecis dicitur actio qua quis repraesentat personam,
veluti cum in fabulis vir sustinet personam
mulieris, aut plebeius tyranni; ita Christus
suscepit in se personam nostram, hoc est,
nocentium, pro nobis depensurus poenas.
Hoc quod sensi verbis accommodatioribus
explicare non potui. Et sensus pius est, nisi
forte fuit scelerosus. Er. may have associated
similitudinem with simulatio, the translation of in Gal. , . Cf. ThDNT ,
pp. .
superius In Annot. in Rom. , , l. sq.
hypocrisis quaedam CWE , p. : a
kind of play-acting (insincerity RSV ).
absit inuidia dicto A variation on absit
inuidia verbo, e.g. in Liv. IX, , .
Id quo species The addition is a response to objections which Titelmans raised against the falsehood proper to
species and which Er. tries to take away in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, BF.
sub specie obnoxiae The reading of
Nov. Test. BE; A: in assimulatione carnis
peccati.
carnem peccati obnoxiam For Hebrew idiom see above, ad Rom. , , ll.
and n.l. .
complexim See above, p. , n.l. ad
Rom. , .
Augustinus Er. refers to Serm. (ancient
numeration: ), , , Migne PL , ;
cf. Serm. , , , Migne PL , . For
peccati carnem haberet in l. see Contra secundam Iuliani responsionem imperfectum
opus, VI, , Migne PL , : Christo,
qui venit in carne vera, non tamen in carne
peccati, sed in similitudine carnis peccati,
carnem sanare peccati.
De peccato peccatum Nov. Test.: de
peccato condemnauit peccatum.
Origenis interpres de peccato Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
C: Deus Filium suum mittens in similitudinem carnis peccati, et de peccato, vel, vt
verius habetur apud Graecos, et pro peccato
damnauit peccatum in carne.
Et tamen interpretari Thomas Aquinas, Super Rom. lect., cap. , , n. , Cai,
, p. : Subdit autem duplicem eectum incarnationis, quorum primus est remotio peccati, quam ponit dicens de peccato
damnauit peccatum in carne. Quod quidem
potest legi: De peccato, id est, pro peccato
commisso in carne Christi, diabolo instigante,
ab occisoribus eius Sed melius est vt dicatur

damnauit peccatum in carne, id est debilitauit fomitem peccati in carne nostra, de peccato, id est ex virtute passionis suae et mortis,
quae dicitur peccatum propter similitudinem
peccati, vt dictum est, vel quia per hoc factus
est hostia pro peccato, quae in sacra Scriptura
dicitur peccatum. Cf. CWE , p. , n. .
iuxta ritum Mosaicae legis See Lv.
sqq.
PG , B: , , adapted from
Chrys. Hom. in Rom. , , Migne PG ,
: ,
.
, .
Quae spiritus sunt, sapiunt Both the Strassburg and the Basel and edd. and
the Clementina read: quae carnis sunt, sapiunt and quae sunt spiritus, sentiunt. Nov.
Test. reads: quae carnis sunt curant (cogitant A); at qui spirituales, quae spiritus sunt.
Cf. ASD VI, , p. , n. 3.
sentiunt Cf. Vallas comment in Annot.,
Garin, , p. , col. : Sic legitur Graece:
qui enim secundum carnem sunt, ea quae
sunt carnis sentiunt; qui vero secundum spiritum, ea quae sunt spiritus,
, ,
, .
inutilem aectarit copiam Repeatedly Er.
criticizes the variation in the translations of
Greek words in the Vg. See introd., .
Quoniam sapientia carnis Nov. Test.: Propterea quod aectus (prudentia A) carnis.
Faber also chose, f v, prudentia.
Quoniam Chrysostomus Cf. Valla,
Annot., Garin, , p. , col. : Graece non
legitur sapientia, sed prudentia; nec video
quare interpres mutandum nunc nomen putauit, nisi gratia varietatis, quae varietas nec
nunc locum habet, nec si haberet, decorasset, . The addition is connected
with Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C
B, where Er. gives extensive attention to
the meanings of and ,
and .
prudentiam The translation which Er.
gives in Nov. Test. A and Runus had given in
BC. Cf. below, n.ll. Quid
prudentia ad v. .
modo sentiunt Rom. , .
sapiunt et sentiunt, quum potius signicet aectum animi, vt , elato

esse animo, et , humana curare. Ita hoc loco non tam
signicat sapientiam aut prudentiam quam aectum et curam seu cogitationem.
[E] Indicant hoc ab eodem fonte manantia et . Sapere carnem
Latine dicitur qui carnalibus ducitur aectibus; sapientiam pro aectu nusquam
repperi. Quod Origenes philosophatur suo more de intelligentia legis carnali,
nihil mirum, quum ex crassis aectibus nascatur intelligentia crassa, et contra.
Origenis commentum attingit et diuus Chrysostomus. [A] Nec est apud Graecos
i n i m i c a e s t D e o, sed inimicitia est aduersus Deum, . Et ad
hunc modum citauit diuus Hieronymus non semel aduersus Iouinianum. [B] Nec
aliter Augustinus, quum alias aliquoties, tum explicans aliquot huius epistolae locos,
ni fallor. Superest enim in vulgatis codicibus haec scriptura: Quia carnis prudentia
inimica est in Deum; probabile est inimica mutatum pro inimicitia. [E] Ad haec
sermo concinnior est, si abstractum abstracto respondeat; praecessit enim prudentia
carnis mors; prudentia autem spiritus, vita et pax. Quod enim ante dixerat: mors
est, exaggerat repetens: inimicitia est aduersus Deum, quasi diceret: aliquid morte
peius. Ita Chrysostomus. [B] At Graecis sane si accentus transferatur in extremam
syllabam, , sonabit inimicam. Verum id , praecedens neutri generis
nomen, non sinit, quum magis dicendum foret . [E] Vnde miror quosdam
contendere recte legi inimica; nisi forte putant mutandam scripturam in omnibus
exemplaribus consentientem. Iam non mirum, si qui Latini inter enarrandum
dicant sapientiam esse inimicam Deo; quum vtraque lectio eundem prope declaret
sensum, nisi quod ecacius est inimicitia magisque congruens Paulinae phrasi.
[] [A] S i t a m e n s p i r i t u s D e i. est Graece, quod valet ferme sane
aut siquidem. Quanquam hoc loco non videtur esse dubitantis, sed ratiocinantis,
quasi dicas: quandoquidem spiritus Dei habitat in vobis. Etiamsi [B] Origenes
et [A] Ambrosius ambigue legit et exponit. [D] Probabilius tamen est Paulum
illis tribuere spiritum quos alloquitur; mox enim durius loquens auertit ab illis
sermonem dicens: Si quis autem spiritum Christi non habet; quod annotauit et
Theophylactus, [E] et ante hunc Chrysostomus, qui admonet apud Paulum
frequenter esse conrmantis, non dubitantis, quasi dicas: . Quod genus est
primae Thessalonicensis secundo:
. Theophylactus annotauit hic non sonare dubitationem, sed
duciam. Interdum est et obtestantis:
Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
dulce meum.
Si tamen exponit inter sq.

(p. ) terrorem et Spiritum posuit A.
videtur esse E: est AD.
Etiamsi Origenes et Ambrosius E:

quanquam Ambrosius A, Quanquam Origenes et Ambrosius BD.
Since Hom. Il. XI, .
Liddell-Scott.
Since Soph. frg. , and
Eur. Alc. . Liddell-Scott.
Sapere carnem Carnem sapere is to be
found in Aug. Contra Faust. VI, , CSEL ,
p. , and Bernard of Clairvaux, Sermones de
diuersis, , , and , , Migne PL , C
and B.
Origenes Chrysostomus In Comm.
in Rom. VI, , Migne PG , ,
Orig., discussing Rom. , , introduces
the term carnis intelligentia as synonymous
with sapientia carnis. Er. borrows the term
crassa from Chrys. Hom. in Rom. , ,
Migne PG , sq.:
, ,
, ,
( is translated as crassus in Chrys. Opera, , sq.).
Cf. Paraphr. in Rom. , , LB VII, F: ita
in vna Mosi lege, ceu sunt duae leges, altera
crassa et carnalis, altera spiritualis. Prior illa
Legis pars Mosen habet latorem Altera
pars est spiritualis quam Christus nobis
absoluit.
inimica est Deo Nov. Test.: inimicitia est
aduersus Deum. Cf. Loca manifeste deprauata
(ed. D, f Oo v, LB VI, * r): Sapientia
carnis inimica est pro inimicitia est.
Hieronymus Adv. Iov. I, , Migne PG ,
B and C: Inimicitia est in Deum.
Augustinus Aug. reads:inimica estDeo in
Contra Felicem, II, , CSEL , p. , and
Contra Iulianum, II, , , Migne PL , ;
inimica est in Deum in De natura et gratia,
, , CSEL , p. , Quaest. , qu. ,
, CCSL A, p. , and Tract. in Ioh. , ,
CCSL , ; inimica in Deum in Expos.
propos. Rom. (), , CSEL , p. , Expos.
Gal. , , CSEL , p. , and Serm. ,
, , Migne PL , (twice).
Ad haec phrasi The passages
are connected with objections from Titelmans, who had defended the reading inimica, as apparent from Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, FA. Cf. Drysdall,
p. .
PG , , and Giberti, f v: ,
, .
neutri See introd., a.
si qui Latini inimicam Deo Cf.
Ambrosiaster, who comments on Rom. , :

Quoniam sapientia carnis inimica est Deo,
in Er.s ed., p. : Non carnem dixit inimicam sed sapientiam carnis, id est, non substantiam sed actus, aut cogitationem siue
asseuerationem quae nascitur de errore. (cf.
Comm. in Rom. , , , CCSL , , pp.
and ), and, more explicitly, Ps. Hier.
Comm. in Rom. , Migne PL , D (=
Pelagius, Expos. in Rom. , , Souter, , p. ):
Non ipsa caro, vt Manichaei dicunt, sed sensus carnalis inimicus est Deo.
Si tamen spiritus Dei Nov. Test.: siquidem
spiritus Dei, just like Faber, f r.
Origenes In Hom. in Rom. VI, , Migne
PG , sqq., Origen a few times quotes
the passage si tamen vobis, but he
does not make clear whether he conceives si
tamen as but if or as but since.
Ambrosius Ambrosiaster oers in Er.s ed.,
p. , the explanation: Hoc ideo ambigue
dicit, quia in lege inducti, non adhuc perfectae erant dei, sed spem in eis videbat
perfectionis. Vnde aliquando quasi perfectis
loquitur, aliquando quasi perfecturis, hoc est,
aliquando laudat, aliquando conmonet, vt si
secundum supra memorata versentur iuxta
legem naturae, in spiritu esse dicantur, quia
spiritus Dei in eo habitare non potest, qui carnalia sequitur. Cf. Comm. in Rom. , , ,
CSEL , , pp. and .
PG , A.
PG , , and Giberti, f v:
,
, ,
,
, .
primae Two inaccuracies
caused by Er.s speedy method of working,
rst primae secundo for . Thess. ,
instead of secundae primo (sic LB), secondly instead of , the reading of Nov.
Test. and of modern editions. Cf. Nov. Test.:
Siquidem iustum est apud Deum, reddere iis
qui aigunt vos aictionem.
PG , A: , , ,
.
Si bene dulce meum Verg. Aen. IV,
.
lb
Hanc ambiguitatem quum interpres sustulerit, cur hic tacent qui vociferantur a me contrahi sensus latitudinem? Quasi sermonis ambiguitas sit scripturae
foecunditas aut quasi hanc foecunditatem non magis etiam pariat imperitia. Nec
enim laudanda est illa foecunditas, quum iureconsulti dicunt: Vel dic, vel dic, vel
dic.
[] [B] C o r p u s q u i d e m m o r t u u m e s t [E] p r o p t e r p e c c a t u m,
[B] s p i r i t u s a u t e m v i u i t. Pro viuit Graecis est vita est, atque ita citat
Augustinus in explicandis quaestionibus huius epistolae. Ac rursum edisserens Psalmum septuagesimumquintum. Item libro De ciuitate Dei tredecimo. Et contra
Faustum libro vigesimoquarto, capite secundo. [D] Item Hilarius libro De trinitate octauo. [B] Consimiliter Athanasius in libello de Spiritu Sancto ad Serapionem. Atque item Ambrosius hunc explanans locum, suragantibus et vetustis Latinorum exemplaribus manu scriptis. Fortassis ecacius est vita est quam
viuit. Siquidem vita est quod vitam praebet. Agit enim, ni fallor, de spiritu Christi, non nostro; quod | propemodum indicant quae mox consequuntur: Quod si
Spiritus eius, qui suscitauit Iesum a mortuis, habitat in vobis. Est autem facilis lapsus in et , vita et viuit; ac minimum interest, quantum ad sententiam
attinet, [D] iuxta proprietatem sermonis Hebraici. [E] Nec mirum, si qui autores hic meminerunt de spiritu nostro; quandoquidem sicut corpus Christi resuscitatum resurrectionem promittit nostris corporibus, ita Christi spiritus immortalis nostro spiritui confert vitam. Theophylactus vero non solum legit , verum
etiam interpretatur in hanc sententiam, vita: Non solum, inquit, ipse viuit, sed
et aliis hoc potest donare. Idem admonet fuisse qui spiritum hic intelligerent
ipsum Christum. [A] P r o p t e r i u s t i f i c a t i o n e m. , id est
propter iustitiam, vt et alias saepe vertit. Nam magis sonat iusticationem.
[] [B] P r o p t e r i n h a b i t a n t e m S p i r i t u m e i u s i n v o b i s. Hilarius libro De trinitate secundo legit propter spiritum suum qui habitat in vobis, et
Latinius. Quanquam id minutius est quam vt de eo sit contendendum. Variabant
hic quaedam exemplaria Graecorum, quum in plerisque esset:
, id est propter spiritum suum qui habitat in vobis. In nonnullis:
. id est per spiritum suum qui habitat
in vobis. Ad sensum haud magni refert. Licet enim praepositio genitiuo addita
signicet instrumentum, accusatiuo adiuncta causam, tamen nihil vetat, quominus
alicubi res eadem tum causa sit tum instrumentum.
Propter iusticationem sonat iusticationem BE: Propter iusticationem

sonat iusticationem, atque hic plaerique
latini codices habent viuit, cum legendum sit
vita, subaudiendo est, , non inter sq.

(p. ) Marcum cap. decimoquarto et
(p. ) Si tamen compati posuit A.
iureconsulti dic Er. is annoyed at
jurists who again and again only give alternatives instead of clear indications (or say:
, or say: , ad nauseam). The term vel
dic is to be found e.g. in Accursius Glossa
in Digestum Vetus, in Corpus glossatorum iuris
civilis, , Turin, , e.g. on f r, col. ,
and v, col. , and in the glosses to Dig.
I, , , and XII, , (Mommsen-Krger, ,
pp. and ). In Resp. ad collat. iuv. geront.,
LB IX, AB, commenting Rom. , : Ex
resurrectione mortuorum Iesu Christi, Er.
remarks that it is not the best option when
jurists say: vel dic, vel dic, vel dic; he had
to choose one translation. In Moria, ASD IV,
, p. , ll. , Er. also criticizes the
jurists, for their pretensions.
Corpus quidem autem viuit Nov.
Test.: corpus quidem mortuum est propter
peccatum, spiritus autem vita (est add. B
E).
Pro viuit vita est Er. does not refer to
the translation spiritus vero vita in Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG , A
and A, nor to Vallas comment, Annot.,
Garin , p. , col. : Graece non legendum
viuit, sed vita; vt repetatur verbum est,
.
Augustinus Expos. propos. Rom. (), ,
CSEL , p. , Enarr. in Ps. , , CCSL
C, p. , Civ. XIII, (and XX, ),
CCSL , p. (and p. ), and Contra
Faust. XXIV, , CSEL , p. .
Hilarius Trin. VIII, , CCSL A, p. .
Athanasius De Spiritu Sancto ad Serapionem, Epist. , , Migne PG , A:
.
Ambrosius Ambrosiaster. In both Er.s ed.,
p. , and Comm. in Rom. , , CSEL ,
, pp. and , the Bible text is quoted
as: spiritus vero vita.
vetustis scriptis Er. may refer to the
mss. of the Chapter Library of St. Pauls in
London or the Augustinian priory of Korsendonk near Turnhout (Belgium). Cf. ASD
VI, , p. .
Quod si in vobis Rom. , .
ac minimum Hebraici Er. refers to
the distinction in Biblical Hebrew between
two kinds of clauses, the nominal clause and
the verbal clause. In the nominal clause forms
of to be are lacking; the predicate is usually
a noun, i.e. a substantive, adjective or participle. P. JoonT. Muraoka, A Grammar of
Biblical Hebrew (Subsidia Biblica, ), Rome
, Syntax, , p. sqq.
proprietatem See introd., .

si qui autores spiritu nostro Orig.
Comm. in Rom. VI, , Migne PG ,
DB, Chrys. Hom. in Rom. ,
, Migne PG , , and Ambrosiaster,
Er.s ed., p. , in particular: Et quoniam
baptizato datur Spiritus Sanctus etiam ipsius
esse spiritus dicitur. Cf. Comm. in Rom.
.
Theophylactus Christum In Expos.
in Rom. , , Migne PG , B, Theophyl. explains:
. , ,
,

,
. ,
; ,
. ,
, ,
. Persona, v: Addit
his dictis hilaritatem quandam auditoribus,
si Christus in vobis est inquiens, tametsi
plerique hoc loco Christum pro spiritu ipso
acceperint, quod tamen haud ita se habet, sic
enim sentit Apostolus, quod qui Christum
habet, et spiritum habeat sit necesse. Nam vbi
vnam constiterit esse sancte trinitatis substantiam, eodem et relique consequuntur, verum
quid nobis inde plus quippiam est obuenturum, si Christus apud nos commoretur:
nimirum, quia quo ad peccatum demortuum
erit hoc corpus, et vitam spiritus est largiturus, cum nobis inheserit, hoc est non solum
spiritus ipse fruitur vita, sed aliis hanc potest
prestare. He refers here to Orig. Comm. in
Rom. VI, , Migne PG , B, who comments on vv. b and : Spiritum Christi
et Christum in hoc loco vnum mihi atque
idem dicere videtur. Cf. CWE , p. ,
n. .
Propter iusticationem Nov. Test.: and propter iusticationem. Modern
edd. of NT do not include .
alias E.g. Rom. , ; , , , , and
, and , .
Propter inhabitantem in vobis Nov.
Test.: propter ipsius spiritum inhabitantem in
vobis.
Hilarius Trin. II, , CCSL , p. .
In modern
edd. of NT this is mentioned in the app.
crit. as a v.l., whereas
is included in the text.
lb
[] [A] I t e r u m i n t i m o r e. , id est ad timorem siue terrorem.

S p i r i t u m a d o p t i o n i s f i l i o r u m D e i. Pro tribus vocibus vna est apud
Graecos, , quae vox liorum adoptionem signicat. [C] Imo adoptionem
eorum qui natura lii non sunt, in locum liorum. [D] Nam adoptantur et nepotes, licet haec sit adoptio charissima. [E] Sermo Graecus nihil habet incommodi,
Latinus non video qui possit consistere. Nam si adoptio sumatur actiue, quasi lii
adoptent, absurdus est sermo; sin passiue, non dicuntur adoptari lii, quum per
adoptionem veniunt in alienam familiam, quemadmodum dicitur creari magistratus aut eligi episcopus, quum suragiis t magistratus aut episcopus; nec ita dicitur
adoptio liorum quemadmodum dicitur creatio magistratuum; sed alieni lii alteri
adoptantur in locum liorum et dicuntur per adoptionem eri lii adoptantis, et
adoptator siue arrogator lios alienos aut nepotes facit suos. Pater aut patruus dicitur dare in adoptionem. Si accipimus adoptionem liorum qui prius erant lii Satanae, hoc non sentit scriptura. Si accipimus adoptari lios Dei, non consistit sermo
Latinus; dicendum potius erat: spiritum adoptionis in lios Dei. Quemadmodum
autem licet Paulo Scipionis lium adoptare in locum sui nepotis, ita licet illius
nepotem adoptare sibi in lii locum. Hoc incommodum vt vitarent quidam verterunt: spiritum adoptionis, quod adoptare in lii locum sit praecipuum adoptionis
genus; vnde per se positum intelligitur de eo quod est eximium. Ipse vero sermonis
apostolici tenor declarat hic agi de adoptatis in liorum ius. [A] Porro genitiuus Dei
additus est, quum in Graecis codicibus non habeatur. [D] Non enim hic discernit
lios Dei a liis hominum, sed distinguit lios gratiae a seruis legis. [A] A b b a
P a t e r. siue " Hebraeis, [B] imo Syris, quemadmodum indicat Hieronymus,
[A] sonat patrem, dictio e duabus primis literis composita, [B] aleph et beth. [A]
Sed vocem Hebraeam reliquit, quo signicaret peculiare quiddam esse in ipso vocabulo, quod et patres libenter audiunt et pueri primum sonare discunt. Nam hoc
statim implorant patris opem, cuiusmodi est apud Latinos pappus, vox infantibus
peculiaris. Caeterum quod addidit , Graecis incertum est vtrum conduplicatio sit ad emphasim aectus faciens an interpretatio peregrini Romanis vocabuli,
maxime quum additum sit nominandi casu. [B] Quanquam mihi vero propius videtur dictum, quum is loquendi colos Hebraeis sit pene peculiaris,
gratia, nunc eandem vocem iterantibus, nunc eandem alia idem pollente
reddentibus, vt: Non omnis qui dicit mihi: Domine, domine, et: Deus meus, Deus
meus, et Ficus bonas, bonas, et: Domi|ne, Dominus noster. Nam in hoc postremo,
Iterum terrorem inter (p. )

Iouinianum et (p. ) Si tamen spiritus
posuit A.
Sed BE: Porro A.

Deus meus, Deus E: Deus, Deus BD.
Iterum in timore Nov. Test.: iterum ad
timorem.
Spiritum adoptionis liorum Dei Nov. Test.:
spiritum adoptionis, just like Faber, f
r. Cf. Quae sint addita (ed. D, f Oo v
and LB VI ** r): Hic redundat Dei. The
Clementina reads spiritum adoptionis liorum. Wordsworth-White does not mention
Dei in the app. crit, but in the Strassburg
and the Basel and edd. Dei is
added like in Rom. , . See also ASD VI,
, p. , n. 2.
Er. also comments on in
Annot. in Gal. , , and Annot. in Eph. , ,
ASD VI, , p. , l. and p. , ll.
, respectively.
Sermo liorum ius This passage is inuenced by criticism from Titelmans, against whom Er. defends his view in
Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, A
C.
alteri Dative of the agent. See introd.,
b.
arrogator One who adopts a homo sui
iuris, in contrast with in potestate parentis.
OLD.
Paulo Scipionis lium P. Cornelius Scipio,
eldest son of P. Cornelius Scipio Africanus
(?-), adopted the son of L. Aemilius Paullus (?-), who then was called
P. Cornelius Scipio Aemilianus and after capturing and destroying Carthago got the surnames Africanus Minor. Der Kleine Pauly, ,
and , .
quidam spiritum adoptionis Hil.
Trin. II, and VI, , CCSL , pp. and
, and Aug. Contra Faust. III, , CSEL ,
p. , and Quaest. in Hept. II, ad Ex. ,
, CCSL , p. (Wordsworth-White in the
app. crit.). CWE , p. , n. , refers to
Faber Stapulensis, f r and v. Cf. below,
p. , l. sq. ad Rom. , .
Abba Pater Nov. Test.: Abba pater.
Abba Pater Latini As is apparent
from Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., ASD IX,
, p. , ll. , Stunica criticized Er.
because he had called abba a Hebrew word
in A and had given the impression that he
regarded as a nominative. Er. points
out that he had already made corrections
in the edition. Neither here nor in
his response to Stunica Er. refers to his following Valla, Annot., Garin , , col. :
Vox Graeca probat non esse pater vocatiui
casus, sed nominatiui, . Idem
dico de loco illo apud Marcum [Mc. , ]:

cum Iesus orauit dicens: Abba pater,
, quasi diceret: abba, quod interpretatur pater. As a matter of fact means
father and ! my father in both Hebrew
and Aramaic; or abba are transliterations of Aramaic !.
Hieronymus See Comm. in Gal. II, ad
Gal. , , Migne PL , AB: Abba
Hebraicum est, and Interpret. nom., CCSL
, p. : Abba pater, Syrum est. Cf. ASD
IX, , p. , nn.ll. and .
pappus Is found in Varro, Ling. lat. VII,
G. GoetzF. Schoell, in the meaning
of old man, in Auson. Liber protrepticus ad
nepotem, ed. Prete, p. , l. , in the meaning
of grandfather. As such it is also mentioned
in Vocabularius optimus, gemma vocabulorum,
Deventer, . Pap(p)a is found in Tert.
De pud. , and Prud. Perist. , .
Caeterum dictum Cf. Annot. in
Gal. , , LB VI, C (cf. ASD VI, ,
p. , ll. ): sicut superius ostensum est, , Abba Pater, non
est , iuxta Hieronymum, consentiente et Augustino, et, ni fallor, Ambrosio;
sed Abba peregrinum est verbum, Hebraeis
Syrisque commune; id interpretatur adiecto
verbo Graeco, qui mos peculiaris est Scripturae diuinae, vt Bartimaeus, lius Timaei
conduplicatio In stylistics usually in

the meaning of repetition of the same word
or word group. It is synonymous with , in this Annot. (l. ) . Er.
also uses it for repetition of the same notion
in dierent wording. Cf. Lausberg, p. ,
. See introd., .
In stylistics
usually means repetition of the same word or
word group. Er. also uses it for repetition of
the same notion in dierent wording. See also
above, l. sq.: conduplicatio. Cf. Lausberg, p. sqq., . See introd.,
.
loquendi colos
OLD: complexion,
tinge. Cf. Quint. Inst. VI, , : colore
dicendi, and VIII, , : color dicendi.
See introd., .
Non omnis Domine Mt. , .
Deus meus Mt. , , and Mc. , .
Ficus bonas Ir. , .
Domine, Dominus noster Ps. , and ,
and (Vg.), .
exemplo Hebraeis diuersae sunt dictiones; prior est vocabulum Dei tetragrammaton
constans hisce literis, [E] , [B] iod, he, vau, he, quod illi vocant ,
id est ineabile. Posterior est I# Adonai, quod commune est ac saepenumero
tribuitur et hominibus. [A] Sunt autem [D] hic [A] eadem verba quibus Christus
vtitur orans Patrem apud Marcum capite decimoquarto, [D] Abba Pater. [B]
Caeterum librariorum vitio factum arbitror quod Augustinus epistola centesima
septuagesimaoctaua scribit, abba Graecum esse vocabulum, pater Latinum, quum
neque Paulus Latine scripserit Romanis, et extra controuersiam sit abba Syriacum
aut Hebraeum esse vocabulum. Sed Augustini verba subscribam: Non accipiatur
Paulus, qui dicit Romanis scribens: in quo clamamus: Abba, Pater. In vno nomine
duabus vtitur linguis; dicit enim: abba, Graeco vocabulo Patrem, et Latine nominat
identidem Patrem. [D] Equidem arbitror haec verba assuta scriptis Augustini. Melius
Thomas, qui dicit abba vocem esse Hebraicam, pater Graecam siue Latinam;
similiter Graeci compellant patrem et Latini.
[][A] T e s t i m o n i u m r e d d i t. . Redditur vel quod refertur
vel quod debetur. [E] Ita redditur lotium, et redditur ratio. [A] At Graecis est attestatur siue, vt magis ad verbum reddam, contestatur; vt intelligas geminum esse
testimonium duorum spirituum, nostri et Dei. Porro testimonium spiritus nostri
conrmatur testimonio Spiritus diuini; [E] quemadmodum symmachi dicuntur
qui in pugna ferunt suppetias. Atque vsitate dicimus: teste conscientia. Humani
spiritus testimonium imbecille est, praesertim in imperfectis, nisi accedat Spiritus
diuini testimonium. Neque quicquam vetat, vt dicamus mutuam charitatem inter
Deum et hominem, quum charitas sit Dei donum; ita mutuum esse testimonium
inter Spiritum Dei et nostrum, non quod noster spiritus conrmet Deum, sed
quod sibi testis est. Chrysostomus subindicat Graecam praepositionem referri
ad vocale testimonium, eo quod praecessit: in quo clamamus: Abba Pater; vocis
autem testimonium conrmatur arcano testimonio Spiritus diuini, qui suo dono
conrmat eam vocem. Non dissentit Theophylactus.
[] [A] S i t a m e n c o m p a t i m. , id est siquidem, quod hic quoque
posset accipi ratiocinatiue, non dubitatiue. Item hoc loco compati est non quod
vulgo accipiunt indocti, moueri malis alterius, sed socium esse et imitatorem
atque aemulum aictionum Christi. V t e t g l o r i f i c e m u r. Vna gloricemur,
; [B] vt intelligas communem nobis cum Christo gloriam.
E c : E.
I BD: I( E.
Romanis E: Rhomanis BD.
Testimonium diuini inter Christi et
(p. ) Vt et gloricetur posuit A.
Si tamen compatim Christi inter
(p. ) Propter iusticationem , non

et (p.) Testimonium posuit A.
compatim. E: compati AD.
aictionum BE: passionum A.
Vt et gloricemur BE: Vt et gloricetur
A.
tetragrammaton Adonai Jews do
not pronounce the name of their God ,
but when nding it in their Bible they avoid
this by a silence or by pronouncing I# or
another word. With regard to Posterior,
KoehlerBaumgartner only oers places in
the Bible where the name is preceded by
I#.
Abba Pater Mc. , . Cf. above the quotation from Valla, p. , n.ll. .
Augustinus scriptis Augustini Ps. Aug.
(Ps. Vigilius Thapsensis, Altercatio cum Pascentio Ariano. CPL, p. , N ) Epist. (a),
, Migne PL , : Dicit enim Abba,
Graeco vocabulo Patrem, et Latine nominat
identidem Patrem. The error of the copyists is the comma after Abba missing in
Er.s quotation. In Er. adds in his annotation to Mc. , (ASD VI, , p. ,
p. , l. sq.) as a correction that Aug.
in De consensu euang. III, (III, , , CSEL
, p. ) says that abba is a Hebrew
word.
Thomas Thomas Aquinas, Super Rom. lect.,
cap. , , n. , Cai, , p. .
Testimonium reddit Nov.Test.: testatur(testimonium perhibet A).
redditur lotium Cf. De cop. verb. I, ASD I, ,
p. , ll. : reddere lotium.
quemadmodum Theophylactus This
passage is related to criticism from Titelmans, as is apparent from Resp. ad collat.
iuv. geront., LB IX, DE. Titelmans had
argued that when two witnesses give the same
testimony, there is only one testimony. Er.
objects that in Latin it is a matter of more than
one testimony, because they are given by more
than one person; the testimony of our spirit is
weak, unless it is conrmed by the testimony
of the Spirit.
symmachi
Transcription of ,
allies.
teste conscientia The rst place in which I have
found this expression is in Pseudo-Caecilius
Balbus, De nugis philosophorum, III, (ed.
E. Wlin, Basel , p. ), where it
is ascribed to a saying of Xenophon: Tu
didicisti maledicere, et ego teste conscientia
didici maledicta contemnere. This work is
a Carolingian anthology put together from
texts ascribed to Seneca and Publilius Syrus (P.
von Moos, Geschichte als Topik, Hildesheim,
, p. sq., n. ). John of Salesbury
(*/, in Chartres), refers to the
former work and quotes this saying in Poli-
craticus, III, (CCM , p. ). I have also

found teste conscientia in Bernard of Clairvaux, Sermo super Cantica Canticorum , ,
and Epist. , and , Opera omnia, ,
p. , l. ; , p. , l. and p. , l. ,
and , p. , l. , respectively; and teste
ipsorum conscientia and teste mea conscientia in Martin Luthers Werke, Brief
(? April ) to Erasmus, Briefwechsel,
(Weimar, ), p. , l. (= Allen, Ep.
, l. ), and Brief ( Nov. ),
Briefwechsel, , p. , l. . Cf. Cic. Cluent. , : conscientiam mentis suae
quae testis nobis est. and Adag.
(Conscientia mille testes), ASD II, , p. ,
ll. , borrowed from Quint. Inst. V,
, .
PG , , and Giberti, f v. Explaining Rom. , , and especially ,
Chrys. indicates that the same is said more
clearly elsewhere, i.e. Gal. , :
. And he
explains: ,
; , , . ,
.
, ;
PG , D.
Si tamen compatim. Better abbreviation than
the reading compati in A. The Vg. reads:
si tamen compatimur. Nov. Test.: siquidem
simul cum eo patimur. Cf. Faber, f r: si
tamen simul patimur.
Christi Er. oers the same
interpretation of above ad Rom. , ,
l. sq. In Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, EF, Er. defends this Annot. referring
to Chrysostom, who noted that is often
used armatively.
Vt et gloricemur Nov. Test.: vt et vna
cum illo gloricemur. Both the Vg. edd.
of Strassburg and Basel and
and the Clementina read et congloricemur. Gloricemur is not mentioned in
the app. crit. of Wordsworth-White as a v.l.
Both congloricari and gloricari occur
in the works of ancient Christian Latin
authors.
lb
[] [A] E x i s t i m o e n i m. , id est perpendo siue reputo. Nec enim

id opinatur Paulus ceu dubitans, sed certus ita esse perpendit in animo suo. [E]
Non enim loquitur de de, ad quam exprimendam nimis diluta vox est existimo,
quae frequenter coniuncta est dubitationi, sed de consideratione eorum quae credidit, per quam veluti rationem subducit, conferens huius vitae molestias propter
euangelium tolerandas, cum aeternae vitae praemio, quod piis omnibus promisit Christus. Collatio vero facit, vt haec quae hic patimur, leuia videantur, dum
animo reputamus aeternam illam felicitatem. Equidem pro existimare
nondum legi, quod Graeci dicunt , , , . Tolerabilius
esset aestimare, quod verbum rationi congruit; existimamus illud charum quod
putamus esse magni pretii, sed aestimamus pro charo quod animi inductione pro
charo habemus. Quod si nihil aliud sonat Graecis quam nobis existimare, perperam loquutus est Paulus ad Philippenses quarto: . Aut
certe peccauit interpres, qui vertit: haec cogitate, quum vertere debuerit: haec existimate. Et secundae Corinthiorum capite decimo: , vertit:
hoc cogitet iterum. Paulus vsus est hoc verbo pro aestimare, , hoc est: ne quis me pluris aestimet quam re vera sum. In epistolae ad Romanos secundo Paulus vsurpauit pro cogitas: , . Eiusdem
epistolae capite sexto: , non docet quid debeant
credere qui hoc iam pridem didicerant, sed quid meminisse et in animo voluere,
vbi magis conueniebat aestimate quam existimate. Rursum primae Corinthiorum
quarto, , aestimet quadrabat magis quam existimet.
Mirum enim, si nondum Corinthii suspicabantur Paulum dispensatorem mysteriorum Dei. Rursus secundae Corinthiorum capite decimo: Ea condentia qua
existimor audere in quosdam, interpres vertit existimor; quum Chrysostomus exponat cogito. Hoc enim sermone minatur quibusdam qui Paulum vt
hominem quemlibet contemnebant. Nondum ait se decreuisse, sed tantum de illis
puniendis cogitare, nisi resipuerint. Theophylactus interpretatur: , |, id est suspicor et destino. Qui suspicatur se facturum, nondum concepit certum animi propositum; et qui destinat, adhuc habet telum in
manu, cogitans in quos et quomodo sit mittendum. Caeterum qui docuit existimare esse certae opinionis, rem plane falsam docuit. Nihilo minus enim est existimatio dubia quam opinio, imo existimatio saepe fallax est; vt est illud: qui se existimat aliquid esse, et existimabant se spiritum videre. [A] Q u a e r e u e l a b i t u r
i n n o b i s. Dubium est apud Graecos an verbum debeat referri ad
praepositionem an ad participium . Nam si referatur ad praepositionem, erit sensus: ad hoc, vt futura gloria reueletur in nobis; ac tum videtur deesse
articulus , solitus praeponi verbis innitis. Interpres sic ordinasse videtur:
, id est: ad gloriam quae reuelabitur. Nec
est in nobis, sed in nos, [E] seu potius erga nos; iuxta illud: Videmus nunc per
speculum et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. [A] Quanquam praepositio ,
vti saepius admonui, Graecis anceps est, [E] et sensum pium habet haec quoque
lectio.
[] [A] N a m e x p e c t a t i o c r e a t u r a e. , quod non

signicat simpliciter expectationem, sed vehementem et anxiam expectationem, vt
testantur et Graeca scholia, [B] quae Graecanicae vocis emphasim indicant, quum
ex corde quippiam expectatur; vnde nos vertimus: sollicita expectat. [E] Graeca vox e
tribus composita est, ex praepositione, et , caput, et , videri, quod
qui vehementer desiderant aliquid videre, porrecto capite subinde prospiciunt; vnde
Existimo animo suo inter (p.)

Spiritus diuini et Vt et posuit A.
Existimo enim Nov. Test.: Nam reputo.
Non enim videre This passage
is a response to Titelmans. Er. discusses the
same issue in Resp. ad collat. iuv. geront., LB
IX, FB. A comparable discussion is
to be found above, in ll. ad Rom.
, and Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
ED.
Phil. , . Both the Vg. and
Nov. Test. read haec cogitate.
. Cor. , .
. Cor. , ; Vg.:
ne quis me existimet supra id quod videt in
me aut aliquid audit ex me.
Rom. , ; Vg.: Existimas.
Rom. , ; Vg.:
existimate.
. Cor. , ; Vg.: existimet.
Ea condentia quosdam . Cor. ,
; Vg.: Per eam condentiam qua existimor
audere in quosdam.
interpres The translator of the Vulgate.
Chrysostomus resipuerint Hom. in .
Cor. , ad . Cor. , , Migne PG , :
.
Theophylactus Expos. in . Cor. , , Migne
PG , B.
Caeterum docuit Resp. ad collat. iuv.
geront., LB IX, A, Er. writes: existimo,
quod nihil aliud sonat quam opinor.
qui se existimat aliquid esse Gal. , .
existimabant se spiritum videre Lc. , .
Quae reuelabitur in nobis Nov. Test.:
quae reuelabitur erga nos.
Dubium lectio In the passages
Er. responds to criticism from Titelmans, just
like in Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX,
B: E , fassus sum Graecam praepositionem esse ancipitem, hoc dicto excusans

interpretem, ego tamen indicans alteram lectionem verto erga nos. Gloria, inquit, Dei
potius reuelabitur erga impios; imo potius
contra impios. Erga te t quod t tuo
bono. Cur hic non consuluit suum Vallam?
Nec illa gloria qua beati erunt pii, reuelabitur
impiis, quanquam visuri sunt in quem compunxerunt. Non contendo alterum sensum
esse malum.
Videmus faciem . Cor. , .
anceps est In the Koin the prepositions and are often used without a
distinction, in NT especially in Lc. BlassDebrunner, p. , , n. . Cf. supra, Annot.
in Rom. , , l. sqq.
Nam expectatio creaturae Nov. Test.: Etenim
solicita (sollicita A) creaturae expectatio.
Graeca scholia Ps. Oecumenius, Comm. in
Rom. , , Migne PG , B:
.
.
sollicita expectat. Expectat. may be an
abbreviation of expectatio, the reading in
LB, or expectatio was omitted by an unintentional printing mistake, which was maintained throughout AE.
Graeca vox exprimam In this
passage Er. defends himself against Titelmans.
In Resp. ad collat. iuv. geront., LB IX, C,
he refers to Chrysostom and Theophylact for
his translation in Nov. Test. In his response
to Titelmans who had objected that others had translated longinquam, others frequentem, Er. answers: Fateor, sed Latini.
Cf. Annot. in Phil. , , LB VI, DE;
Ambrosius exponit frequentem expectationem, Hilarius longinquam: quod prolato capite longius prospicimus. Vsus est Paulus eadem voce in epistola ad Philippenses, capite primo. Aristophanes in Equitibus omissa praepositione dixit :
,
id est: ad me vertebant oculos, erecti ad promissionem, vt sensum reddam magis

quam verba exprimam.
[] [B] V a n i t a t i e n i m c r e a t u r a s u b i e c t a e s t. Vanitas non hic
sonat mendacitatem, sed potius frustrationem, , quod creatura interim
non assequatur quod vtcunque contendit ecere. Verbi causa, dum aliud ex alio
propagans, indiuiduis vicissim cadentibus ac renascentibus speciem tuetur, ne
intercidat, meditatur immortalitatem quandam, sed frustra. [A] Q u i s u b i e c i t
e a m. Eam additum est explicandi causa, . Et in spe. .
Magis est sub conditione spei. [B] Caeterum quod sequitur, quia et ipsa creatura
liberabitur, et caetera, connecti poterat superioribus, subiecit sub spe, nimirum hac,
quod et ipsa liberanda sit a seruitute; sed creatura repetita duriusculam reddit
orationem.
[] L i b e r a b i t u r a s e r u i t u t e c o r r u p t i o n i s.
, id est: libera reddetur siue in libertatem vindicabitur. Et
, corruptio, Graecis quoque vox est anceps; nam et de vitiato dicitur et de
pereunte; hic interitum sonat. Atque ita legit Augustinus explanans epistolam ad
Galatas. Sensus autem est creaturam, quae nunc obnoxia est exitio, asserendam in
libertatem, hoc est in gloriam liorum Dei.
[] [A] O m n i s c r e a t u r a i n g e m i s c i t e t p a r t u r i t. Aptius Graece
, id est: congemiscit et comparturit siue condolet, vt ita
loquamur. Certe congemiscit citat Hieronymus in Commentariorum Esaiae libro
octauo[B] et Augustinus octogintatrium quaestionum sexagesimaseptima legit
congemiscit et dolet; pro dolet parturit legit Ambrosius, [A] vt praepositio
vel ad nos referatur, [E] indicans etiam elementa muta quodammodo nobiscum
gemere, [A] vel ad vniuersam inter se creaturam, [E] vt accipiamus vniuersum
mundum in melius commutandum. Paulus enim vt tropologicos magnitudinem
malorum exprimat, ngit vniuersum hunc mundum velut vnam personam; cui
quum non insit sensus, tamen ita sensum tribuit, quemadmodum in Psalmis
montes dicuntur exultare, umina plaudere. [B] Origenes item nominatim annotat
dictum esse congemit pro eo quod est: cum alio gemit, haud tamen dissimulans
variare libros; in nonnullis enim fuisse .
[] N o n s o l u m a u t e m i l l a. Illa non additur apud Graecos, .
Sed tamen ex iis quae mox sequuntur, apparet subaudiendum. Quid hic faciant
qui nec apicem mutari volunt in literis sacris? Frequenter indicat hanc eloquutionis formam in Paulo Origenes. P r i m i t i a s s p i r i t u s h a b e n t e s. . Mirum quid sequutus Ambrosius legerit: sed et nos qui receptaculum spiritus
habemus. Quanquam ex enarratione non satis perspicuum est quid legerit; [D] nisi
Vanitati enim E: Nam vanitati BD.

Ambrosius Ambrosiaster. The frequent expectation should be deduced from the commentary, in Er.s ed., p. : Quoniam praesentis temporis passiones indignas dixit ad
futuram gloriam, subiecit, quod creatura hoc
expectat, vt compleatur numerus liorum dei
destinatus ad vitam, vt tunc demum etiam
ipsa creatura possit liberari a seruitute corruptionis, et cessaret in vitio. Cf. Comm. in Rom.
, , CSEL , , pp. and .
Hilarius longinquam Hil. quotes in Trin.
XII, , CCSL A, p. , Rom. , as:
Etenim longinqua expectatio creaturae reuelationem liorum Dei expectat.
Paulus Phil. , : .
Aristophanes Equ. .
Vanitati subiecta est Nov. Test.: vanitati
creatura subiace

Lingua

Benvenuto in Scribd!

Ho Vingh 2011

Caricato da

Informazioni sul documento

Data di caricamento

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Descrizione:

Copyright:

Formati disponibili

Ho Vingh 2011

Caricato da

Descrizione:

Copyright:

Formati disponibili

Titoli correlati

O PERA O MN IA DES IDERII ERAS MI

Varsovie; C.L. Heesakkers, Leyde; H.J. de Jonge, Leyde

This volume has been printed on acid-free paper

IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

IN EPISTOLAM AD ROMANOS ANNOTATIONES

SOME BIOGRAPHICAL DATA

The Editorial Board

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in ocina Frobeniana,

Omnia contempsi, modo prodeat hoc volumen.1

Adapted from Ep. , l. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

. Sources for the Annotations on the Epistle to the Romans

annotationes in novvm testamentvm; introduction

and included on f r the Peroratio which nowadays is to Runus name, with

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Hieronymus, referring to a passage in Orig. Comm. in Rom. VI, , ad Rom.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

second Epistle to the Corinthians.17 In the annotation on Rom. , , he writes that

Ep. , Aug. , ll. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

of John of Ragusa.25 It is now preserved in the Bodleian Library in Oxford (cod.

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

In Annot. in Rom. , , and , .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

orthographia, Praef., Migne PL , C: Post expositionem epistolae quae scribitur ad Romanos,

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Annot. in Rom. , , l. sqq., and in Rom. , . Cf. CWE , p. .

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Other Authors from Antiquity

a. poetry: Homer (once),

a. poetry: Horace (ve times), Juvenal (twice), Martial and Vergil

annotationes in novvm testamentvm; introduction

Rom. , : quaerentibus, Erasmus: quaerunt,

Annot. in Rom. , : vox apostolatus, parum probata Latinis auribus,

. Inuence of Latin Bible Translations on Latin

annotationes in novvm testamentvm; introduction

ad Rom. , : Multa deprauauit in vetustis autoribus illorum sedulitas qui

annotationes in novvm testamentvm; introduction

annotationes in novvm testamentvm; introduction

vesanam magnis argumentis et iustis rationibus confutans, Rome, dated May

Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit, Blasphemiae

Apologia ad Stunicae conclusiones,

Epistola apologetica aduersus Stunicam,

Apologia ad Sanctium Caranzam,

Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris,

Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae, and

Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae,

Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali,

Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii Carporum principis,

Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas sub nomine facultatis

. The Text of this Edition

Cf. M. van Poll-van de Lisdonk in ASD VI, , p. sq.

annotationes in novvm testamentvm; introduction