Sei sulla pagina 1di 4

15/03/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

Imprimirpgina
Voltar

NovosparadigmasI

Aeconomiainvisveldospequenos
margemdoscircuitosoficiais,umamultiplicidadedeatoreseconmicosdeportemodestopreencheosinterstciosdos
grandesnegcios,preservandooespaourbanocomoumterritriodecultura,vidaeliberdadeumaresposta
segregaosocialdametrpolecapitalista
porMnicaArroyo

importanteenxergaracidadesemprecomoumatotalidade,independentementedeseutamanhooulocalizao.
precisoentendlacomoolugardaproduoereproduodavidasocialecomoolugardaprpriavida,
compreendendoohomememtodasasdimensesdasuaexistncia,paraalmdotrabalhoedoconsumo.

Elapermite,maisdoquequalqueroutrolugar,acoexistnciadosdiferentes,abrigandoumamultiplicidadederedes,
fluxos,conexes,projetos,representaeseinterpretaes.importante,outrossim,entendlacomouma
totalidadedentrodeoutrasduastotalidadesomundoeaformaosocioespacial(nacional),que,porsuavez,se
expressameseconcretizamnela.Essemovimentoimbricadoquedeterminaseudinamismoesuaespessura
maiormedidaqueaumentaonmerodeeventosedeagentesenvolvidos.Noperodoatual,ascidadesesto
cadavezmaissintonizadascomoritmodomundoedopas,comoresultadodapresenadacincia,datecnologia
edainformaonomeiogeogrfico,oquefacilitaessainterdependncia.Todavia,aformaeaintensidadequeessa
sintoniaadotamudamdecidadeparacidade,emfunoprincipalmentedolugarquecabeacadaumadelasnarede
urbananacionalemundial,emconstantetransformao.

Comosearticulaessatotalidade?Quemdunidadeaessemovimento?Umadasformasdenosaproximarmos
dessaquestopoderiaserpormeiodaanlisedoscircuitosespaciaisdeproduo1 ,queabarcamasdiferentes
fasesdoprocessogeralprodutivo(produopropriamentedita,distribuio,comercializaoeconsumo),formados
porempresasdediversostamanhosvoltadasparaumdeterminadobemouservio,equeatingemdeforma
articuladadiferentesfraesdoterritrio.Essaarticulaoseexpressapelomovimentodeinmerosfluxosde
produtos,idias,ordens,informao,dinheiro,excedente.Enfim,pelacirculao.Assim,cadafraodoterritrio
podeseralcanadaporumaouvriasfasesdeumouvrioscircuitosdeproduo,oquepermiteexplicarsua
inseronadivisointernaeinternacionaldotrabalho.

Existemcircuitosespaciaisdaproduoextremadamentedispersos,eoutrosaltamenteconcentradosnoterritrio.
Hcircuitostotalmenteextrovertidos,vinculadosaomercadoexternoe,portanto,muitoinfluenciadosporumalgica
mundial,enquantooutroscomeameterminamnumnicosubespao,quevaidesdeaproduoatoconsumono
mesmodistritodeumacidade.Aescalageogrficadeaodosdiferentescircuitosconstituiumprincpiode
organizaoespacial,criandoumtecidocujaforma,extensoecomplexidadeestomudandopermanentemente.
Mesmoqueasfasesoumomentosprodutivossedesenvolvamdeformageograficamentedispersa,inclusivepara
almdasfronteirasnacionais,haversempreumaunidadedomovimentoquepermiteindicarcomocadafraodo
territriointerdependentedasdemais.Oscircuitosespaciaisdeproduoso,portanto,teispararevelaroquanto
otrabalhocomum,solidrioecircular.
naencruzilhadadacirculao,dasredesedosfluxosqueascidadescrescem,namedidaemqueconseguemser
pontodeconflunciadediversoscircuitosprodutivos.Etodoessemovimento,porsuavez,lhesoutorgaumavida
derelaesmaisoumenosintensa.Essesatributosnosoexclusivosdasmetrpolesoudasgrandescidades,
maspodemserencontradostambmnascidadesmdiasepequenas,ondesetornamumelementode
diferenciaoentreelas.

Outraformadenosaproximarmosdatotalidadequeacidaderepresentapormeiodaanlisedosdoiscircuitosda
economiaurbana2 queenvolvematividadeseagentescomdiferentesnveisdecapital,trabalho,organizaoe
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=283

1/4

15/03/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

tecnologia.Ocircuitosuperioreoinferiortmamesmaorigem:soresultadodamodernizaoseletivae
incompletaquecaracterizaaurbanizaodospasessubdesenvolvidosecolocagrandepartedapopulao
praticamentemargemdousufrutodoprocessodeacumulao.Unspreocupadosemacumularcapitalparaa
renovaodaatividadeesuaexpanso,emfunodasexignciastecnolgicas,eoutrospreocupadoscoma
sobrevivnciadafamlia.Damesmaforma,essamodernizaoatingeseletivamentealgunspontosdacidade,
privilegiandocadafraodoespaourbanocomdiferentesintensidadesevelocidadesecriandocondiesdistintas
paraasatividadeseconmicas.

Aomesmotempo,osdoiscircuitosdaeconomiaurbanaservemparaentenderacidadecomototalidade,jqueeles
serelacionamentresipormeiodacooperao,daconcorrnciae/oudasubordinao.Oscircuitossuperiore
inferiorinteragemeparticipamdomovimentoquesedesenvolvedentrodamesmacidade:tratasedeumnicomeio
construdo,emboradesigualefragmentado,edeumnicomercado,emborafortementesegmentado.
Podemospensarascidadesapartirdajustaposiodessesdoistiposdeanlise.Seriaumaforma,talvez,de
entenderacomplexidadequeascircundadeformacrescente.Nocasodoscircuitosdaeconomiaurbana,enfocar
seiamaisoagenteeconmico(circuitodefirmas),independentementedoramonocasodoscircuitosespaciaisde
produo,enfocarseiamaisoramo(circuitoderamo),envolvendotodasasfirmasqueneleparticipam.Importante
observar,porexemplo,queocircuitoinferiorsemprefazpartedeumcircuitoespacialdeproduo,querporestar
interligadopelacomercializaodireta,fornecendooucomprandoalgumtipodeinsumo,querporqueelemesmo
formaumcircuitoprodutivocompletoqueafetaafabricao,adistribuio,acomercializaoeoconsumodebens
eservios.
Lugarprivilegiadonahierarquianacional
Nestaperspectiva,qualaespecificidadedasgrandescidadesdaAmricaLatinae,particularmente,do
Brasil?Desdesuagneseeaopassoquesemoderniza,aformaosocioespacialbrasileiraseestruturaapartirde
umsistemaurbanohierarquizado,emquealgumascidadesexercemforteatraoparaumaamplagamadefluxos:
decapital(atividadesprodutivasmodernas),dedinheiro(investimentosnoprodutivosquesevalorizamnosistema
financeiro),depessoas(dinamismodasmigraesruralurbanas),deordens(instituiespblicaseprivadasde
regulaoadministrativa),decomando(sededegrandesempresasesededosgovernos),entremuitosoutros.So
fluxosefixosdetodaordemque,aofacilitaremaconvergnciaeocruzamentodeinmeroscircuitosprodutivosde
alcanceespacialvariado,robustecemaeconomiaurbanadealgumascidadeseascolocamnumlugarprivilegiado
nahierarquianacional.Issotemacontecido,porexemplo,comRiodeJaneiroeSoPaulo,mastambmcom
Salvador,RecifeePortoAlegre,paracitarsomentealgumasdas25regiesmetropolitanasclassificadasatualmente
peloIBGE(InstitutoBrasileirodeGeografiaeEstatstica).Aolongodemuitasdcadas,forasdeconcentrao
econmicaegeogrficaatuaramdeformaconcomitante,equaseininterrupta,criandomercadosurbanosmacios
nummeioconstrudoqueofereciacondiesinfraestruturaisparaessaexpanso.Configurouseumatecnosfera
carregadadeobjetoscadavezmaisinformatizados,garantindoboascondiesdefluidezterritorialclaroque
instaladaseletivamentenoespaointraurbano,emformadepontosoumanchas,maisoumenosextensas
dependendodacidade.Assim,novoscontedosforamincorporadossegregaoespacialnasmetrpoles.

Oprocessodecrescimentoeconmicoemodernizaotecnolgica,seletivoeconcentrador,noconsegueatender
deigualformatodososhabitantesdacidadegrande,quefazempartedomesmomercado,pormcomosmais
diferentesnveisdecapital,trabalho,organizaoetecnologia.Diferentesformasdeproduzirque,porsuavez,
correspondemadiferentesformasdeconsumir.Essasegmentaodomercadoautorizaaconvivnciadeuma
amplavariedadedeformasderealizaoeconmica,quetrabalhamsegundodiversastaxasdelucro,produtividade,
rendimentosesalrios.

Ocircuitoinferiordaeconomiaurbanaresultadodessadinmicae,porisso,toexpressivonasmetrpoles
brasileiras 3 .Eleocupabairros,ruas,becos,terminaisrodoviriosemetrovirios,praasepores,fundosdequintal,
vans,motocicletas,permeandootecidourbanoeseinterligandocomdiferentescircuitosprodutivos.Poderamos
perguntaraquefaseoumomentodoprocessogeraldaproduoocircuitoinferiorestassociadoedequeforma
participa.Porexemplo4 ,oentornodaRuaSantaIfignia,emSoPaulo,mostraaexistnciadepequenasoficinas
deconsertodeequipamentosdeinformticaetelecomunicaes,bemcomoacomercializaodeumasriede
acessriosparaaparelhoscelulares(capasdeplstico,baterias,carcaas,carregadores),vendidostantoem
pequenaslojascomoporvendedoresambulantes.Qualarelaodessesagentescomocircuitoespacialde
produodeeletroeletrnicos?Quelugarelesocupamnoprocessogeraldaproduo,quepodecomear,talvez,
numagrandeempresamultinacionalondesofabricadosoumontadoscelulares,para,emalgummomento,depois
demuitospercursos,chegaraumaoficinaoulojadaquelarua?
MaisumexemploseencontranosarredoresdaRuaBarodeLimeiraenaporonortedobairrodeSantaCeclia,
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=283

2/4

15/03/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

onde,juntoaumaforteconcentraodecomrciodeautomveisedeacessriosparaveculos,existeumasriede
atividadesdocircuitoinferioremtornodessaespecializao(pequenoscomrciosdepeaseacessriospara
veculosemotos,oficinasdereparo,borracharias,autoeltricas).

Qualarelaodessesagentescomocircuitoespacialdeproduodeautomveisedeautopeas?Quelugar
elesocupamnumprocessoprodutivoquepodeterseiniciadoemSoBernardodoCampo,emCuritibaouem
Betim?
OutrocasoilustrativosoosbairrosdoBomRetiroeBrs,comaproduodevesturio,ondeconvivemgrandes
lojasatacadistasevarejistaspertencentesaocircuitosuperiorjuntocompequenasoficinasdecosturaeconfeco
epequenosarmarinhos.Aquiocircuitoespacialdeproduoderoupasseapresentadeformacompleta(dacostura,
montagemedesignatacomercializaonoatacadoevarejo).Sounidadescujotamanho,graudecapitalizao,
organizaoetecnologiasodiversos.Poderamos,ento,falardeumcircuitolocaldeproduodeconfeces?O
quesignificariaissoemtermosdefluxosedefixosparaosdistintosagentesqueoperamnamesmafraodo
territriodacidade?
Avariedadedeformasderealizaoeconmicaqueexistenumametrpolenosereduzaumououtroexemplo.O
circuitoinferioradotamltiplasformaseestabelecerelaescomocircuitosuperiorquevodacomplementaridade
subordinao,comoindicamoscasosacimacitados,mastambmpodeexistirdeformaquaseautnomae
independente.Porexemplo,apequenaproduodelanchesebolosqueregularmenteabasteceocomrcio
realizadonaportadeumaescola,universidadeouqualquerrgopblico,ouoartesanatofeitoparaservendidoao
longodoanoemfeirasorganizadasouembarracasimprovisadasemalgumapraaessesetantosoutroscasosde
atividadesdepequenadimensosemultiplicamaquieacolnasgrandescidades.Detodomodo,nuncaso
atividadestotalmenteautnomasporque,porumlado,dependemdaaquisiodealguminsumoouferramenta
fornecidapelasempresasdocircuitosuperiore,poroutro,porqueaexistnciaeareproduodocircuitoinferiorse
explicamporumademandadeempregoseserviosnoatendidapelapartemaismodernadaeconomiaurbana.
Umanumerosapopulaopobresobrevivecriandoformasdetrabalhoedeconsumodiversas,quecoexistemnum
mesmolugarenummesmomercado,indicandoaprofundidadequeatingeadivisosocialeterritorialdotrabalho
nasregiesmetropolitanas.
Aesseprocessodediversificaodaproduoedoconsumo,estendidotambmdistribuioecomercializao,
correspondemdiferentestiposdepagamento,financiamentoecrdito.Tratasedeumdinheiroque,aocircular,
realizaaunificaodasmltiplasmanifestaesdeumaeconomiaurbanasegmentada,desigual.Dinheiroque
cumpresuasfunesbsicascomomedidadevalor,meiodecirculaoemeiodepagamento,masqueparao
circuitoinferiorraramenteservecomomeiodeentesouramentooureservadevalor.Comoprodutorese
consumidores,ospobresrecorremaocrdito,muitomaisnasegundacondiodoquenaprimeira.Apossibilidade
deseendividartransformaseemestratgiapararealizarouampliaroconsumo.Emgrandeparte,issoest
relacionadoaofatodeasatividadesdocircuitoinferiorseremintensivasemtrabalho,sendooscustosfixosbaixos
ouinexistentes.
Valorizaodamultiplicidadesocial
Apresenadocircuitoinferiormaisintensanasgrandesaglomeraesemfunodamagnitudedapobreza
urbana.Issorevelaodramadasmetrpoles,mastambmsuafora.Adiversidadeeovolumedefluxosqueessa
multiplicidadedetrabalhosrepresentaagregamriquezaedinamismoeconomiaurbana.Todaviaissonemsempre
contabilizadoassim.Poroutrolado,essamultiplicidadetambmintroduzidanavidasocialeculturaldasgrandes
cidades,ondeasprticasligadasaodiaadiadobairro,darua,dapraae,portanto,doterritriocriamuma
pluralidadedeexpressesedecdigos,umaculturaquesefazerefazcomaexistncia.Atensoeoconflito
tornamsevisveisapartirdessadiversidadeepluralidadee,dessemodo,defineseaforadasmetrpoles.
Acidade,comomeioconstrudo,umacondionecessriadaatividadeeconmica,masusadadiferentemente
segundootamanhodasfirmaseseupoderdemercado.Artrias,dutoseavenidas,queemteseestodisponveis
paraoconjuntodosagentesdaeconomiaurbana,noservemigualmenteatodos,poisestessodetentoresde
velocidadesdiferentesconformeocircuito(superiorouinferior)doqualparticipam.Nessecontexto,existemfirmas
comtempodecirculaomaislentoqueatendemreasdemercadomenores,muitasvezeslimitadasaumdistrito
ouaumbairro.Assim,subreasinternamentehomogneasabrigamumavariedadedecomrciosedeserviosque
poucoexigemfluidezecobremumraioterritorialreduzido.Talsituaoserefora,decertamaneira,coma
segregaoespacialquecaracterizaasgrandesaglomeraes,criandoreascomformasbastantedesiguaisde
realizaroprocessodeproduo,distribuio,comercializaoeconsumo.

Tudoissochamaaumprocessopermanentedenegociaosocial,noqualoEstadonoestausenteporque
historicamentetemdesempenhadoumpapelativonocrescimentodasmetrpoles.Opoderpblicotemmodeladoo
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=283

3/4

15/03/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

meioconstrudocomoprincipalresponsvelpelacriaoemanutenodasinfraestruturasdetransporte,energiae
telecomunicaes,bemcomodanormatizaodousodosolo.
Nasrelaesentreosdoiscircuitosdaeconomiaurbana,oEstadointervm,diretaouindiretamente,pormeioda
regulaodossalriosedascondiesdetrabalho,dastarifasdetransporteedoestmuloaocrdito,entreoutras
medidas.
Numcapitalismoquepretendehomogeneizartudoconformesualgica,oterritriodasmetrpolesseconfigura
comoummosaicodemltiplascombinaes,diversidades,oposies,enfim,muitasformasdefazer,desentir,de
viver.Oshomensemulheresquecompemocircuitoinferiordaeconomiaurbananodetmopoder,maspossuem
umaenormefora,peloseunmero,pelasuacriatividadeepelasuasimplicidade.
MnicaArroyodoutoraemGeografiaHumanaeprofessoradoDepartamentodeGeografiadaFaculdadedeFilosofia,LetraseCincias
HumanasdaUSP.

1MiltonSantos,Espaoemtodo,SoPaulo,Nobel,1985,edomesmoautor,Metamorfosesdoespaohabitado,SoPaulo,Hucitec,1988.
AmbososlivrosforamrepublicadosrecentementepelaEdusp.
2MiltonSantoseFranciscoAlves,Oespaodividido:Osdoiscircuitosdaeconomiaurbanadospasessubdesenvolvidos,SoPaulo,Edusp,e
MiltonSantos,Porumaeconomiapolticadacidade:ocasodeSoPaulo,SoPaulo,Hucitec,1994.Ambososlivrosforamrepublicados
recentementepelaEdusp.
3MaraLauraSilveiraestdesenvolvendoecoordenandoumapesquisasobreocircuitoinferioremcidadesbrasileiraselatinoamericanas,
comresultadosjpublicadosemvriosveculos,entreeles:Silveira,MaraLaura.Metrpolisbrasileas:unanlisisdeloscircuitosdela
economaurbana,inRevistaEure,Santiago,dezembrode2007,volume33,nmero100.Disponvelem:www.scielo.cl/scielo.MaraLauraE.
Silveira,.MetrpolesdoTerceiroMundo:dahistriaaomtodo,domtodohistria,inCatiaAntoniaSilvaeAndrelinoCampos.Metrpolesem
mutao.Dinmicasterritoriais,relaesdepoderevidacoletiva,RiodeJaneiro,RevanFaperj,2008.
4ExemplosinspiradosnaleituradadissertaodemestradodeMarinaMontenegro,intituladaOcircuitoinferiordaeconomiaurbananacidade
deSoPaulonoperododaglobalizao,defendidanaUniversidadedeSoPauloem2006.

Palavraschave:Economia,Empresas,Sociedade

http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=283

4/4

Potrebbero piacerti anche