Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
EMBAJADA
DE ESPAA
EN BRASIL
CONSEJERA
DE EDUCACIN
coleccin/coleo
Orellana
19
coleccin
Orellana
coleo
O ensino do espanhol no
sistema educativo brasileiro
lvaro Martnez-Cachero Laseca
Edio Bilnge
Difundir as obras-primas da
literatura espanhola e hispanoamericana por meio de:
Edies bilnges
Tradues para o portugus
Edies em espanhol com notas
lxicas e explicaes em portugus
Publicar
El nombre de la coleccin es un
homenaje al espaol
Francisco de Orellana,
primer explorador y descubridor
de las tierras brasileas de la
Amazona.
Publicar estudios sobre la lengua,
la cultura y la literatura espaola e
hispanoamericana.
Edicin Bilnge
EMBAJADA
DE ESPAA
EN BRASIL
cyanmagentaamarelopreto
CONSEJERA
DE EDUCACIN
Orellana
coleo
Ediciones bilinges
Traducciones al portugus
Ediciones en espaol con notas y
explicaciones en portugus
La Enseanza del
Espaol en el Sistema
Educativo Brasileo
lvaro Martnez-Cachero Laseca
Edio Bilnge
Coleccin Orellana
N 19
Coleo Orellana
Coleccin
Orellana
Coleo
La Enseanza del
Espaol en el Sistema
Educativo Brasileo
Ediccin Bilnge
Embajada
de espaa
en brasil
2008
Director de la Coleccin
M385e
CDU 806.9(81)
CDD 461.07
ndice
Agradecimientos......................................................................................7
I-Introduccin.........................................................................................9
II-El Sistema educativo brasileo...........................................................26
A)Estructura....................................................................................26
B)Poblacin escolar..........................................................................29
C)Indicadores educativos.................................................................31
D)Caractersticas.............................................................................31
D.1)Calidad...............................................................................31
D.2)Equidad..............................................................................42
III-La Enseanza de lenguas extranjeras en brasil...................................51
A)Los inicios....................................................................................51
B)Reforma Francisco de Campos - 1931 ........................................52
C)Reforma Capanema - 1942 . .......................................................54
D)La primera LDB 1961..............................................................55
E)La segunda LDB 1971..............................................................56
F)La tercera LDB 1996.................................................................57
IV-La Ley del espaol.........................................................................60
A)Antecedentes................................................................................60
B)Contenido...................................................................................64
V-Las Dificultades a superar por la ley...................................................70
A)Cuantos profesores de espaol hacen falta?.................................73
A.1)Variables a considerar..........................................................76
A.2)Resultado............................................................................83
B)De donde salen los profesores de
espaol que Brasil necesita?.........................................................89
B.1)Requisitos legales.................................................................89
B.2)Problemtica.......................................................................92
B.3)Conclusiones.......................................................................97
VI-La Situacin del espaol en la actualidad..........................................98
A)El Espaol en el sistema universitario brasileo............................99
A.1)Situacin por regiones.......................................................102
A.2)Situacin por estados.........................................................103
Agradecimientos
Purificacin Martnez
Redinalva Silva
Wilko Martnez-Cachero
Rafael Fernndez
Suzana Mancilla
I - Introduccin
13
IMPORTACIONES
%**
EXPORTACIONES %
IMPORTACIONES EXPORTACIONES
VOLUMEN
VOLUMEN
1996
15.6
15.3
8.301.547
7.305.282
2001
12.6
10.9
7.009.316
6.363.655
2006
9.8
10.1
8.967.777
13.985.828
Fuente: MDIC/SECEX. (datos en US$ millones). * Los datos del MERCOSUR no incluyen
Venezuela ni Bolivia. ** Sobre comercio total Brasil-mundo.
31.382
24,9
Mercosur
13.951
20,4
22,8
10,1
17.431
28,8
12,7
Unin Europea
30.374
16,0
22,1
Estados Unidos
24.679
9,8
18,0
Asia
20.792
13,4
15,1
frica
7.441
26,0
5,4
Oriente Medio
5.745
35,7
4,2
Europa Oriental
4.496
17,9
3,3
14
22.887
36,8
25
Unin Europea
20.121
11,8
22
ALADI
16.328
41,7
17,9
Mercosur
8.971
28,2
9,9
7.357
62,2
8,0
Estados Unidos
14.850
16,5
16,2
frica
8.088
22,5
8,8
Oriente Medio
3.160
26,9
3,5
Europa Oriental
1.509
29,6
1,7
Fuente: MDIC/SECEX
15
16
18
1994
12.000
1997
10.000
1999
8.000
2000
6.000
2003
4.000
2007
2.000
0
Elaboracin propia de acuerdo con los datos de la Oficina Comercial de Espaa en Brasil.
20
24
25
II El Sistema Educativo
Brasileo
Resulta imposible pretender situar el espaol en el sistema
educativo brasileo sin conocer mnimamente el mismo, su
complejidad, estructura y problemtica.
Lo primero que llama la atencin es la tremenda dimensin
del mismo. Nos encontramos ante un sistema educativo con unos
sesenta millones de alumnos, diseminados por una superficie que
es el doble de la actual Unin Europea. Su complejidad no deviene
solo de ese dato, sino que a ello hay que sumar otros como la
atribucin de competencias educativas a distintos entes polticos
(municipios, estados, gobierno federal), o las importantsimas
diferencias entre zonas territoriales y entre el mundo rural y el
urbano. Como no poda ser de otra forma, el sistema educativo es
un fiel reflejo de la complejidad y diversidad del propio Brasil.
A) Estructura
La estructura, etapas y competencias del sistema educativo
brasileo tienen como marco jurdico la Ley de Directrices y Bases
de la Educacin Nacional (en adelante LDB), Ley n 9.394, de
20/12/1996 y el Plan Nacional de Educacin (en adelante PNE),
aprobado en enero de 2001 mediante la Ley n 10.172. Las mismas
pueden sintetizarse en el siguiente cuadro:
26
Ttulo
general
03
2 aos
4-5
1er.curso*
2 curso
3 curso
4 curso
5 curso
10
6 curso
11
7 curso
12
8 curso
13
9 curso
14
1er. Curso
15
2 curso
16
3 curso
17
Graduacin
Variable
6/8 semestres
18 - 24
Postgrado: Master
Doctorado
Variable
Variable
Educacin
Infantil
Educacin
Bsica
Enseanza
Fundamental
(Educacin
Obligatoria)
Enseanza
Media
Educacin
Superior
Municipios y
Distrito Federal
Municipios,
Estados y
Distrito Federal
27
15. Los estudios secuenciales y los de formacin tecnolgica estn orientados a la insercin en
el mercado de trabajo. Es posible, posteriormente, obtener el ttulo de Grado aprovechando
los crditos de las disciplinas cursadas.
28
B) Poblacin Escolar
1- Matrculas realizadas en 2006 en enseanza no universitaria*
Sistema Pblico
Sistema
Nivel
Total
Federal Estadual Municipal Privado
Maternal 0-3 aos
933
17.582
898.945
510.482
1.427.942
1.538
225.397
3.921.291
1.439.927
5.588.153
Enseanza Funda-mental
7-14 aos
25.031
11.825.112
17.964.543
3.467.977
33.282.663
Enseanza Media
67.650
7.584.391
186.045
1.068.734
8.906.820
Educacin Especial
888
62.595
68.867
243.138
375.488
----
672.961
53.839
28.101
754.901
Educacin presen-cial
jvenes y adul-tos
1.203
2.553.819
2.126.552
179.816
4.861.390
Educacin profesional
79.878
233.710
23.074
408.028
744.690
55.942.047
* http://www.inep.gov.br/basica/censo/Escolar/Sinopse/sinopse.asp
Universidades Privadas
Federales
Estaduales
Municipales
Particulares
Otras**
589.821
481.756
137.727
1.924.166
1.543.176
A Distancia
59.611***
4.676.646
29
30
C) Indicadores Educativos
Tasa de analfabetismo*
Edades lmites de escolaridad obligatoria
Porcentaje del PIB dedicado a educacin**
Establecimientos educativos
universitarios***
Establecimientos educativos no
universitarios****
Nmero de profesores nouniversitarios*****
11,1 %
6 a 14 aos
3,9 % del PIB
2.270
207.234
2.647.414
37.2 en E. Media
32.4 en E. Fundamental (series 5 a 8)******
* Tasa de personas con 15 o ms aos que no saben leer o escribir una nota sencilla. En
el Nordeste es del 21,9 % y en el medio rural del 25 %. IBGE, 2005. ** Panorama de la
Educacin 2007. Indicadores de la OCDE. (dato de 2004). Solo gasto pblico. *** INEP/
MEC, 2006. Universidades pblicas: a) federales (105), b) estaduales (83), c) municipales
(60); universidades privadas: a) particulares (1.583), otras (439). **** www.brasil.gov.br
, datos de 2005. ***** http://www.inep.gov.br/basica/censo/Escolar/Sinopse/sinopse.asp,
datos referidos a 2006, desglose: Dependientes de centros pblicos: a) federales (14.825), b)
estaduales (958.593), c) municipales (1.146.505); empleados en centros privados: 527.491.
****** INEP/MEC, 2006
D) Caractersticas.
Dos son las variables que suelen considerar a la hora de
analizar un sistema educativo: su calidad y su equidad, es decir el
conjunto de propiedades que permiten juzgar su valor y la adecuada
distribucin de los recursos para intentar conseguir los objetivos.
D.1) Calidad
Por lo que respecta a la calidad del sistema educativo
brasileo, parece adecuado el uso de indicadores tanto
internacionales como nacionales.
31
Participantes de Brasil
CIENCIAS
LECTURA
MATEMTICAS
PISA
2000
PISA
2003
PISA
2006
MEDIA
PISA
PUESTO
BRASIL*
4.893
4.452
9.295
375
390
390
461
52
396
334
403
393
446
50
356
370
454
54
32
33
35
36
Componente
especfico**
Formacin
general
Nota estudiantes
primer ao
Nota estudiantes
ltimo ao
Nota media*
29,2
34,3
31,7***
65,9
68,4
67,1
37
38
2. Ratio Profesor/Alumno31
El nmero de alumnos que un profesor brasileo tiene en
clase es muy elevado, en concreto los datos son:
37.2 (Enseanza Media).
32.4 (Enseanza Fundamental cursos 5 a 8).
Mencionar que la media registra importantes variaciones
(entre 5 y 8 alumnos, segn el nivel educativo) entre la escuela
pblica y la privada, siempre en detrimento de la pblica.
3. Profesores:
Por lo que respecta a los profesores es importante analizar
sus salarios, titulacin y horas de clase que imparten.
3.1. Salario32
Indicar que las retribuciones que perciben los profesores
brasileos son muy bajas. As un profesor de educacin infantil
gana, de media, R$ 423 (unos 162 )33. Los docentes que imparten
clase en los cursos de 1 a 4 de Enseanza Fundamental reciben
R$ 462 (177 ) y de 5 a 8, R$ 600 (230 ). Los de Enseanza
Media ganan, en promedio, R$ 866 (332 ).
El desconocedor de la realidad brasilea pudiera pensar
que se trata de salarios acordes con los niveles de vida de Brasil.
En la prctica no es as, ya que la remuneracin de un profesor de
Enseanza Media es casi la mitad del salario de un Polica civil y la
cuarta parte de lo que gana un Delegado de polica en Brasil. Siendo
31. INEP/MEC 2005
32. http://www.inep.gov.br/estatisticas/professor2003/
33. Cambio a 23 de mayo de 2008
39
40
41
42
43
44
etapa (76,1 entre los ms ricos); solo el 30,1% de los habitantes del
Nordeste (57,4 en el Sudeste) y solo el 24,7% del medio rural.
El problema se agrava si consideramos otra variable, la de la
tasa de conclusin de esta etapa que es del 69%50, lo que supone
que poco ms del 35% del alumnado brasileo potencial acaba
la Enseanza Media.
Como conclusin podemos decir que en el periodo
1995-2005 ha habido un importante crecimiento del nmero
de alumnos que acceden a las distintas etapas educativas no
universitarias, aumento especialmente destacado en la Educacin
Infantil (4-5 aos) y en la Enseanza Fundamental, sin embargo no
se han producido los avances deseables en los aspectos de calidad
y equidad del sistema educativo brasileo.
D.2.2) Sistema Educativo Universitario
Por lo que respecta al sistema educativo brasileo
universitario en el mismo salen a relucir todos los problemas de
la falta de equidad del sistema.
Ya hemos mencionado la disparidad entre lo que invierte
Brasil en sus estudiantes universitarios y no universitarios, pero
conviene reflexionar sobre el mismo: de los 36 pases que figuran
en los Indicadores educativos de la OCDE, Brasil es el segundo
que menos gasta por alumno de Primaria (solo superado por
Turqua), el que menos gasta por alumno de Secundaria y el
que menos gasta por alumno desde Primaria a Terciaria, pero,
sin embargo, solo siete pases le superan en gasto por alumno
universitario. Es decir, existe una absoluta descompensacin
entre lo que Brasil gasta en sus estudiantes no universitarios
(que suponen el 97,4% del total de alumnos) y lo que gasta en
los universitarios (que solo son el 2,6%)
50. El porcentaje era del 82,9 en 1996, si bien el nmero de alumnos era muy inferior.
45
46
47
48
49
50
51
54
55
56
57
59
60
61
62
63
64
66
67
68
69
70
71
74
75
76
brasileo, las estimativas del MEC de 2002 y los datos que hemos
recogido de los diferentes estados, pensamos que el nmero de
profesores de espaol en Brasil puede estar, en la actualidad, en
torno a los 10.000.
Ahora bien, debe tenerse en cuenta que esa cifra se refiere
tanto a la E. Media como a las ltimas series de E. Fundamental
e incluye tanto a la escuela pblica como a la privada.
Por ello, y si tenemos en cuenta que hay 9 millones de
alumnos en E. Media y 15 millones en los ltimos cursos de
E. Fundamental, es decir 3/8 y 5/8 respectivamente del total
a considerar, deberamos dividir el nmero total de profesores
(10.000) en la misma proporcin, lo que nos dara la cifra de 3.750
profesores en Media y 6.250 en Fundamental. A ello conviene
aplicar una ligera variacin por la diferente ratio profesor/alumno
que hay en cada uno de estas etapas (mayor en EM que en EF).
Como resultado final podramos estimar que puede haber unos
3.500 profesores de espaol en EM y unos 6.500 en EF.
2. Alumnos (Variable Z).
De acuerdo con las estadsticas del MEC/INEP-200692 hay
nueve millones de alumnos en Enseanza Media y quince millones
de alumnos en los cursos 5 a 8 de Enseanza Fundamental.
No obstante en la Enseanza Fundamental hay que tener
en cuenta la Ley n 11.27493, de 6 de febrero de 2006, que amplia
la Enseanza Fundamental a nueve aos de duracin y establece
hasta el 2010 para su implantacin. Ello supone que habr que
considerar los alumnos de 6 a 9 y no de 5 a 8, sin que ello
suponga aumento del nmero de alumnos que pueda verse
afectado por la Ley.
92. www.inep.gov.br/download/censo/2006/estatisticas_professores.pdf
93. http://www.planalto.gov.br/CCIVIL/_Ato2004-2006/2006/Lei/L11274.htm
79
57,69 %
40,31 %
2,00 %
80
81
82
86
Enseanza Media
9.000.000 de Alumnos.
40% de ellos optan por el espaol.
2 horas/semana de clase de espaol.
la carga semanal de trabajo del profesor es de 32 horas.
la ratio prof./alumno es: - En un 45% de los centros de 14,88
- En un 55% de 29,76
Calculemos el 45%:
(9.000.000 x 40/100) x 2
3.600.000 x 2
X= ________________
- 3.500 x 0.45 = ________________
- 3.500 x 0.45 = (15.120 - 3.500) x 0.45 = 5.229
32 x 14,88
476,16
Calculemos el 55%:
(9.000.000 x 40/100) x 2
3.600.000 x 2
32 x 29,76
952,32
X= _________________ - 3.500 x 0.55 = ________________ - 3.500 x 0.55 = (7.560 - 3.500) x 0.55 = 2.233
15.000.000 de Alumnos.
el 40% optan por el espaol.
2 horas/semana de clase de espaol
la carga de trabajo semanal del profesor es de 30 horas
la ratio prof./alumno es: - En un 45% de las clases es de 12,96
- En un 55% es 25,92
87
Calculemos el 45%:
(15.000.000 x 40/100) x 2
6.000.000 x 2
X= _________________ - 6.500 x 0.45 = ______________ - 6.500 x 0.45 = (30.864 - 6-500) x 0.45 = 10.694
30 x 12,96
388,8
Calculemos el 55%:
(15.000.000 x 40/100) x 2
6.000.000 x 2
X= ________________ - 6.500 x 0.55 = ________________ - 6.500 x 0.45 = (15.433 - 6-500) x 0.55 = 4.912
30 x 25,92
777,6
88
90
91
92
93
94
95
Salario 2002*
Salario 2008**
4.818
6.600
9.842
11.925
9.857
9.365
110. http://www.sic.inep.gov.br/index.php?option=com_frontpage&Itemid=1&lang=es
96
B.3) Conclusiones
De todo lo analizado podemos concluir que Brasil cuenta
con un sistema universitario de formacin inicial del profesorado
con el potencial suficiente para hacer frente a la demanda de
nuevos profesores de espaol que conlleva la implantacin plena
de la Ley 11.161.
El sistema ordinario podra reforzarse con una correcta
aplicacin del Acuerdo de Admisin de Ttulos, Certificados y
Diplomas para el ejercicio de la Docencia en la enseanza del Espaol
y del Portugus como lenguas extranjeras en los Estados Partes firmado
por los pases del MERCOSUR en 2005.
No obstante existen numerosas incertidumbres, la mayora
de ellas con base econmica, que pueden imposibilitar el poder
contar con el nmero de profesores adecuados y con la calidad
necesaria en 2010. Al respecto decir que las medidas planteadas
por algunas Secretaras de Educacin estaduales para recalificar
profesores de otras materias en profesores de espaol han de ser
estudiadas detenidamente con objeto de que no supongan un
menoscabo en la calidad del espaol.
Un ltimo apunte se refiere a la necesidad de intentar
mejorar los salarios de los profesores brasileos, lo que permitira
contar con los profesionales mejor cualificados.
97
200
1990
150
2008
100
50
0
Espanhol
Espanhol com respectiva Literatura
Espanhol e Literatura da Lngua Espanhola
Espanhol Portugus e Respectivas Literaturas
Letras - Espanhol
Letras - Licenciatura Espanhol
Letras - Lngua Espanhola
Letras - Portugus/Espanhol
Letras Espanhol/Portugus e Espanhol
Letras-Habilitao em Portugus e Espanhol
Lngua Portuguesa/Lngua Espanhola
Portugus e Espanhol
101
102
NORTE
100
NORDESTE
80
SUDESTE
60
SUR
C-OESTE
40
20
0
ESTADO
UNIVERSIDADES CON
ESPAOL
ACRE
AMAZONAS
AMAP
NORTE
103
PAR
RONDONIA
RORAIMA
TOCANTINS
TOTAL NORTE
17
ALAGOAS
BAHA
CEAR
MARANHO
NORDESTE
PARABA
PERNAMBUCO
PIAU
RG NORTE
SERGIPE
TOTAL NORDESTE
34
SUDESTE
ESPIRITO SANTO
MINAS GERAIS
26
RIO DE JANEIRO
32
SAO PAULO
85
TOTAL SUDESTE
147
PARAN
33
RG SUL
43
SANTA CATARINA
19
TOTAL SUR
95
DF
SUR
CENTRO-OESTE
GOIS
10
MATO GROSSO
TOTAL CENTRO-OESTE
31
324
TOTAL BRASIL
104
114. cenp-pec@educacao.sp.gov.br
115. http://cenp.edunet.sp.gov.br/CEL/Default.asp
108
111
112
114
116
117
UNIVERSIDAD
UFAM
OEFS
UESC
UFC
UEC
UNIFOR
UFES
UFPA
UEL
UFF
UERJ
UFRGS
TOTAL
%
ESPAOL*
INGLES
OTROS**
11,3
9,9
0,7
1,7
4,0
0,2
1,3
2,9
0,1
5,9
3,9
0,1
5,7
2,0
0,1
4,1
3,4
0,0
11,6
8,1
0,4
10,9
31,6
1,0
3,9
15,3
0,3
17,7
26,7
0,7
20,9
33,2
1,3
17,5
20,1
0,7
112,5
40,31
161,1
57,69
5,6
2,00
118
Sao Paulo
5%
95%
Ro de Janeiro
37%
63%
Minas Gerais
46%
54%
Espirito Santo
10%
90%
TOTAL
19%
81%
119
Escuelas pblicas
(E. Media)
Escuelas pblicas
con espaol*
N de profesores
espanhol**
Distribucin
libros espaol***
TOTAL BRASIL
Norte
16.523
1.379
6.217
390
12.840
586
6.998
565
37
Acre
53
37
37
Amap
65
Amazonas
299
37
110
110
Par
464
39
67
61
Rondnia
174
35
41
98
125
Roraima
95
35
106
32
Tocantins
229
204
221
224
Nordeste
4.385
667
869
846
Alagoas
179
20
16
Bahia
1.140
417
417
415
Cear
536
66
210
200
Maranho
575
24
66
66
Paraba
326
Pernambuco
770
13
14
14
Piau
418
111
111
104
292
27
27
27
Sergipe
149
Sudeste
6.779
4.200
9.794
4.130
Espirito Santo
228
36
50
41
Minas Gerais
1.824
255
494
454
Rio de Janeiro
1.094
136
168
163
So Paulo
3.633
3.773
9.082
3.472
Sul
2.658
657
835
774
Paran
1.143
300
348
325
907
199
295
257
Santa Catarina
608
158
192
192
Centro-Oeste
1.322
303
756
683
Distrito Federal
76
80
142
100
Gois
573
127
447
444
Mato Grosso
380
59
85
66
293
37
82
73
Fonte: SEB/MEC 2005 e 2006. * Parece ser la suma de todas las escuelas pblicas del estado,
sumando EF y EM, ya que en caso de tratarse solo de las de EM hay estados (SP o DF)
con ms escuelas pblicas con espaol que escuelas pblicas en total. ** Slo en Escuelas
Pblicas *** Se puede ver la distribucin con detalle en http://portal.mec.gov.br/seb/index2.
php?option=com_content&do_pdf=1&id=666
126
127
132
REGIN NORTE
Est compuesta por los estados de Acre, Amazonas,
Roraima, Rondnia, Par, Amap y Tocantins. Posee un territorio
de 3.851.560 km2 (45,2% del territorio nacional) para una
poblacin de solo 14 millones de habitantes con un PIB per capita
de 6.500 R$ (2004).
Las caractersticas de la enseanza del espaol en la regin
Norte son muy similares a las que hemos mencionado para el
nordeste. As, hace una dcada solo se constataba la presencia del
espaol en muy pocas localidades y con un nmero ridculo de
profesores de espaol para un territorio equivalente a siete veces
Espaa.
Sin embargo a partir de 2007 los Gobiernos estaduales han
adoptado diversas iniciativas que han conllevado importantes
mejoras en la situacin de la enseanza del espaol en la regin, si
bien nuevamente se aprecian fuertes diferencias entre los estados.
En lneas generales puede decirse que en el norte la enseanza del
espaol ha avanzado de forma significativa, partiendo como en
el nordeste de la nada y quedando todava un largo camino por
recorrer. En buena medida esta mejora se ha producido en los
cuatro estados que hacen frontera con pases de lengua espaola
(Venezuela, Colombia, Per y Bolivia), siendo ms difcil de
percibir en los que estados no fronterizos.
Con carcter global se aprecian importantes mejoras en
los estados de Rondnia, Roraima, Par y Acre, donde desde
2005 se han realizado oposiciones con un importante nmero de
plazas para profesores de espaol, lo cual les ha llevado a contar
con una red de centros pblicos donde se imparte el espaol de
cierta importancia.
Tambin se aprecian mejoras, aunque de menor calado, en
el estado de Amazonas. Y, por ltimo, la situacin es preocupante
133
134
A esto hay que unir que cuenta con unas estadsticas educativas
poco satisfactorias123.
Pese a ello, y sin duda por su situacin fronteriza, en Acre,
de acuerdo con Datos y Cifras-98, ya se imparta hace una dcada
espaol en las escuelas de al menos tres municipios: Rio Branco
(la capital), Brasilia y Plcido de Castro, estas dos ltimos son
localidades fronterizas con Bolivia.
Asimismo el informe MEC/SEB de 2005 sealaba que Acre
contaba con 37 profesores de espaol que impartan la materia en
el mismo nmero de escuelas pblicas.
Sin duda un punto de inflexin en la implantacin del espaol
se produce a finales del 2005 cuando el Gobierno de Acre, a travs de
su Secretaria de Estado de Educacin (SEE/AC), anuncia Oposiciones
para Profesores de Enseanza Fundamental y Media, mediante la
Convocatoria 1/2005 SEE/AC, de 27 de diciembre de 2005124.
En la misma haba un considerable nmero de plazas
para Profesor de espaol, en concreto 87. Esta medida supona
un intento de la SEE de multiplicar por casi 2,5 el nmero de
profesores de espaol existentes en el estado. De las 87 plazas, 16
eran para zonas rurales, y a ellas solo se presentaron 7 candidatos,
y 71 para reas urbanas, donde se presentaron 120 candidatos. La
relacin de municipios donde haba plaza de profesor de espaol
y el nmero de las mismas era la siguiente:
Rio Branco: 39 plazas en rea urbana y 8 en rural.
Bujara: 3 plazas en rea urbana
Epitaciolndia: 4 plazas urbanas para Enseanza
Fundamental y 1 plaza rural.
Plcido de Castro: 3 en rea urbana y 3 en rural.
123. Pesquisa Nacional por Amostra de Domiclios 2006 - Suplemento: Caractersticas
complementares de educao
124. La convocatoria puede consultarse en: http://www.cespe.unb.br/concursos/_antigos/2006/
SEEAC2006/arquivos/ED%202005%20SEE-AC%20abt%20final.PDF
137
Escuelas
privadas con
espaol*
34
20.049***
55
40
8.320****
62
74
28.369
117
138
% sobre el total*
Escuelas pblicas
con espaol
35
Estimativa de 15.930
51 (41 efectivos y 10
monitores)
20,7
15,17
1,54
* Los porcentajes estn calculados por nosotros teniendo en cuenta que segn el Censo
educacional 2007 hay 169 escuelas pblicas estaduales de EM; hay 105.00 alumnos en escuelas
pblicas estaduales de EM y hay 3.300 profesores en escuelas pblicas estaduales de EM.
EF (5-8)
30
15
Alumnos
de espaol
en Escuelas
Privadas
-
Profesores
de espaol
en Escuelas
Pblicas
-
Profesores
de espaol
en Escuelas
Privadas*
-
15.000
6.000***
40
20
E. Media
15
10
7.000
4.000****
20
10
TOTAL
45
25
22.000
10.000
60
30
* Normalmente los profesores que ensean en las escuelas privadas son los mismos que ensean
en las escuelas del Estado y del Municipio. ** Por el momento no se ofrece espaol en EF,
Cursos 1-4. *** Algo ms del 25% del total de alumnos privados de esa etapa. **** El 25%
del total de alumnos privados de esa etapa
140
141
AMAP
Situado en la regin Norte, Amap es el nico estado
fronterizo brasileo que no cuenta con frontera con un pas de
habla hispana, sino con la Guayana Francesa. Este hecho, unido a
su escasa poblacin y a un cierto aislamiento del resto del pas, al
estar en su extremo norte y completamente rodeado por el estado
de Par, explican el tradicional retraso que el espaol presenta.
Por supuesto en Datos y Cifras-98 no figuraba ningn
dato sobre el espaol en su sistema educativo y por su parte el
informe MEC/SEB de 2005 tan solo reflejaba la existencia de 4
profesores de espaol en 3 escuelas pblicas. Sin embargo en 2008
nos congratulamos de sealar que ya existe espaol en su sistema
educativo. Poco, pero haberlo haylo.
As, y por lo que respecta a la seleccin de profesores
tenemos que en las Oposiciones para profesores convocadas por la
Secretara de Estado de Educacin (SEED) en 2005125 (Edital n.
001//2005-SEAD) aparece por vez primera una plaza para profesor
de espaol, y en las de 2006 se ofertaron 4 plazas de espaol,
todas ellas especficamente para el municipio de Mazago, si bien
finalmente solo dos profesores ocuparon las plazas. Actualmente
el Gobierno del estado est planificando para el curso 2009 un
nuevo concurso pblico con plazas para profesor de espaol.
El problema de Amap, de cara a las Oposiciones, es que,
al haber carecido de estudios universitarios de espaol hasta fecha
reciente, no dispona de profesionales habilitados para presentarse a
las mismas e impartir clases de espaol en el estado. La posibilidad
de importar profesionales de otros estados resulta complicada
por las circunstancias antes reseadas.
En la actualidad disponemos de los siguientes datos
globales:
125. http://www.unifap.br/depsec/concursos/2005/oficial_pmbm/ata.pdf
142
Escuelas
pblicas
con espaol
Escuelas
privadas
con
espaol
Alumnos de
espaol en
Escuelas
Pblicas
Alumnos de
espaol en
Escuelas
Privadas
Profesores
de espaol
en Escuelas
Pblicas
Profesores
de espaol
en Escuelas
Privadas
EF (1-4)
EF (5-8)
705
23
E. Media
804
TOTAL
705
827
%*
0,5
3,35
0,24
3,39
0,03
0,34
143
AMAZONAS
Situado en la regin Norte, el estado de Amazonas tiene
una extensin de unas tres veces Espaa, para una poblacin
que no llega a los tres millones de habitantes. Lgicamente estas
dimensiones, unidas a otras circunstancias, complican la realizacin
de polticas de cualquier tipo, incluidas las educativas.
De acuerdo con Datos y Cifras-98, Amazonas careca de
espaol en su sistema educativo no universitario en 1998, si bien
el Informe MEC/SEB de 2005 recoga sorprendentemente la
existencia de 110 profesores de espaol en 37 escuelas pblicas.
El problema principal con que se encuentra Amazonas,
respecto a la enseanza del espaol, es la dificultad para encontrar
profesionales habilitados para impartir clases en diversas
especialidades, entre ellas el espaol. Ello es consecuencia de que
hasta hace poco tiempo no haba en el estado ninguna promocin
de graduados en espaol, lo que obligaba a importar profesores de
otros estados. Asimismo para solucionar este problema la SEDUC
est estudiando la implantacin de un proyecto que posibilite
la formacin de profesores en una segunda habilitacin. Como
podemos ver es una problemtica muy similar a la de Amap:
carencia de formados y dificultad para atraer profesionales de otras
zonas, al tratarse de estados con difciles condiciones de vida.
Como consecuencia de esta falta de profesionales no
haba ninguna plaza de espaol en las ltimas Oposiciones
para profesores convocadas en 2003, y estamos hablando de
unas oposiciones de un tamao notable, con 1.830 plazas para
Enseanza Media y 1.323 para Enseanza Fundamental-II. Si
que haba plazas de espaol, aunque ignoramos cuantas, en el
Proceso Selectivo Simplificado para la contratacin de profesores
temporales realizado en 2006, y previsiblemente las haya en las
144
E. Media
% sobre el total*
Escuelas con
espaol
Alumnos con
espaol
Profesores de
espaol
46
34.540
76
16,31
24,49
1,39
145
146
147
148
149
CEAR
Situado en la regin Nordeste y sin frontera con ningn pas
de lengua espaola, Cear era, junto con Baha, el nico estado del
nordeste donde se tena constancia, ya en 1998, de la imparticin
del espaol en sus escuelas. As, Datos y Cifras-98 recoga su
enseanza en, al menos, dos municipios: la capital Fortaleza y
Jucas, un municipio del interior. Asimismo el informe MEC/SEB
de 2005 refleja un importante nmero de profesores de espaol,
210, que imparten la materia en 66 escuelas pblicas.
Hoy, podemos decir que sin duda Cear es uno de los
estados donde la enseanza del espaol ms ha mejorado en la
ltima dcada.
Si bien como hemos visto ya se constata la presencia del
espaol con anterioridad a la Ley del espaol132, un hecho que
sirvi de impulso fue la Resolucin n 417/2006 del Conselho
Estadual de Educao de Cear de 13 de diciembre de 2006133.
Como hemos visto al analizar la Ley 11.161, la misma establece en
su artculo quinto que corresponde a los Consejos de Educacin de
los estados y al del Distrito Federal dictar las normas que permitan
la ejecucin de la Ley, siempre de acuerdo con sus necesidades
y peculiaridades. Sin embargo pocos Consejos Estaduales de
Educacin han promulgado las medidas oportunas para permitir
la ejecucin de la Ley, por ello merece la pena que nos detengamos
en el examen de la Resolucin, cuyo texto es el siguiente:
Art. 1 La disciplina lengua espaola ser de oferta
obligatoria en el currculo de las escuelas de Enseanza Media
y de matrcula facultativa para los alumnos.
132. Las Oposiciones de la SEDUC-CE de 2003 ya incluan plazas de profesor de espaol.
133. El texto original completo y en portugus puede verse en http://www.cec.ce.gov.br/Docs/
Docs2006/RESOLUO%20N%20417.2006.pdf
151
153
CREDE/SEFOR*
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
SEFOR
TOTAL DE ALUMNOS
ALUMNOS MATRICULADOS
EN LENGUA ESPAOLA EN 2008
MUNICIPIO
Maracana
Itapipoca
Acara
Camocim
Tiangu
Sobral
Canind
Baturite
Horizonte
Russas
Jaguaribe
Quixad
Crates
Senador Pompeu
Tau
Iguatu
Io
Crato
Juazeiro do Norte
Brejo Santo
Fortaleza
N DE ALUMNOS
3.672
955
No tiene espaol
No tiene espaol
385
368**
2.527
2.039
1.060
726
No tiene espaol
877
2.411
429
No tiene espaol
2.425
348
2.743
2445
550
14.681
38.641
154
155
Cil
Cil 01 Braslia
Cil 02 Braslia
Cil do Gama
Cil Taguatinga
Cil Brazlndia
Cil Sobradinho
Cil Ceilndia
Cil Guar
TOTAL
156
Total
1.886
689
1.328
706
349
1.107
437
961
7.463
157
158
160
161
162
163
165
166
167
168
170
171
Alumnos de espaol
en Escuelas Pblicas
106.466
Profesores de espaol
en Escuelas Pblicas
272
Fuente: SEDUC/MT
Los datos son del curso 2007 y solo de las Escuelas Pblicas
estaduales, sin incluir las municipales y sin que dispongamos de
cifras de las escuelas privadas. Muchas de las escuelas de Enseanza
Media tambin tienen Fundamental, lo que significa que tambin
dan clase de espaol y, sin embargo, no estn incluidas en la lista.
En la Enseanza Fundamental solo es obligatorio ofertar una
lengua extranjera, que puede ser espaol o ingls.
Teniendo en cuenta que hay 405 escuelas de E. Media en
la red pblica estadual, el porcentaje de escuelas con espaol es
del 53,08 %, uno de los ms altos de Brasil. Y considerando que
hay 132.000 alumnos en esta etapa educativa en la red pblica
estadual, el porcentaje de alumnos que optan por espaol en esta
172
173
174
E . Fundamental
E. Media
TOTAL
N de Escuelas estaduales
que ofrecen espaol
N de
Profesores
N de Alumnos
25
33
58
71
52
123
9.500
Aprox. 15.000
24.500
Fuente: SED/MS.
E. Fundamental
N de Escuelas que
ofrecen espaol
9
N de Profesores
18
N de
Alumnos
2.700
178
179
180
181
182
N de Escuelas
76
44
487
N profesores
41
13
710
% aprox. alumnos
13%
6%
81%
Elaboracin propia partiendo de Base de datos Post Gree, Sistema Acadmico y Ergon.
N de Escuelas
78
10
35
517
12
N profesores
56
0
19
729
1
% aprox. alumnos
16%
1%
5%
77%
1%
Elaboracin propia partiendo de Base de datos Post Gree, Sistema Acadmico y Ergon
PARABA
Situado en la regin Nordeste, Paraba careca de espaol
en su sistema educativo no universitario en 1998. Tampoco los
datos del informe MEC/SEB de 2005 invitan al optimismo, ya
que solo contabilizaban 4 profesores de espaol y su imparticin
en 2 escuelas pblicas.
En los ltimos aos la situacin del espaol ha experimentado
una muy leve mejora como consecuencia de la aprobacin de la
Ley 11.161. De hecho el Plano estadual de Educao del Gobierno
de Paraba166 contempla entre sus objetivos el de implantar, en
cinco aos, la enseanza del espaol, como disciplina optativa
para todos los alumnos de Enseanza Media.
166. http://www.sec.pb.gov.br/cee/dmdocuments/PEE.pdf
185
186
187
188
189
Profesores de espaol
110
30
150
180
N. ESCUELAS
Apucarana
rea Metropolitana Norte
rea Metropolitana Sul
12
69
97
2
7
5
190
Assis Chateaubriand
Campo Mouro
Cascavel
Cianorte
Cornlio Procpio
Curitiba
Dois Vizinhos
Foz do Iguau
Francisco Beltro
Goior
Guarapuava
Ibaiti
Irati
Ivaipor
Jacarezinho
Laranjeiras
Loanda
Londrina
Maring
Paranagu
Paranava
Pato Branco
Pitanga
Ponta Grossa
Telmaco Borba
Toledo
Umuarama
Unio da Vitria
Wenceslau Braz
TOTAL
22
41
63
21
37
116
18
46
35
17
38
18
30
30
30
35
20
83
68
29
29
41
25
59
24
56
34
30
24
1.297
191
0
0
3
0
0
16
4
46
2
0
2
12
0
0
0
5
0
0
1
3
3
4
0
9
0
9
0
0
0
133
194
195
196
de los 90. Hoy existe en todos las escuelas del municipio, contando
con al menos 17 profesores y con un Plan de Formacin propio,
algo bastante extrao de encontrar en Brasil.
A nivel municipal, y dejando al margen la situacin del
Cabo, solo tenemos datos, y pocos, de Recife. En la capital, la
Secretara de Educacin solamente cuenta con 2 profesores de
espaol en plantilla, pues el resto de profesores de espaol que
imparte clases son becarios. No constan datos sobre el nmero de
alumnos que tienen espaol en sus clases.
Como conclusin de la escuela pblica, y de acuerdo con
los diversos datos que tenemos (Oposiciones, fichas de inscripcin
de los Cursos de julio-2007 y 2008 de la Consejera, y noticias
varias) parece que hay espaol en la red pblica (escuelas estaduales
y/o municipales) de las siguientes localidades: Recife (EF y
EM), Olinda (EF y EM), Cabo de Santo Agostinho (EF y EM),
Pesqueira (EM), Jaboato dos Guararapes (EF), Upanema (EM),
Camaragibe, Garanhuns y Pesqueira.
A ellas podran aadirse despus de las Oposiciones de
2009 los municipios de Nazar da Mata, Vitria de Santo Anto,
Palmares, Caruaru, Barreiros, Limoeiro, Arcoverde, Salgueiro,
Afogados da Ingazeira, Petrolina, Floresta y Araripina. Con lo
que el espaol estara implantado en escuelas pblicas de unos
20 municipios.
Por lo que respecta a las Escuelas Privadas181, las mismas
ofrecen la opcin de lengua espaola desde hace aos para sus
alumnos. En la mayora de ellas la oferta de espaol es a partir de la
Enseanza Media y en muchas solo en el ltimo ao o en los cursos
preparatorios para el vestibular. En algunas pocas escuelas el espaol
es ofrecido en la Enseanza Fundamental (cursos 5-9) como
disciplina optativa o por medio de cursos de idiomas en academias
181. Datos y Cifras-98 recoga Escuelas privadas en Recife, Olinda y Vitoria de Santo Antao.
197
200
201
202
N de Alumnos
21.420
N de Profesores
279
203
204
ESCUELAS PRIVADAS189
N de
Escuelas
Natal
17
Caic
2
Au
2
Currais Novos
1
Mossor
6
TOTAL
28
Municipio
Alumnos
EF-I
57
30
87
Alumnos
EF-II
1.875
89
493
852
3.309
Alumnos
EM
3.991
259
218
36
572
5.076
Profesores
18
2
2
1
11
34
Universidad
Licenciatura
Alumnos
Profesores
Natal
CEFET-RN
Licenciatura en
espaol
86
Natal
Parnamirim
Lajes
Grossos
Carabas
Marcelino
Vieira
CEFET-RN / UAB
Universidade Aberta
do Brasil
Licenciatura en
espaol en la
modalidad a distancia
250
Natal
Currais Novos
UFRN
Licenciatura en
lengua espaola
(inicio en 2009)
40
50
Mosor
UERN
Licenciatura en letras
con habilitacin en
espaol
30
456
14
TOTAL
189. Puede haber otras escuelas de menor tamao que tambin tengan espaol
205
206
207
209
212
213
Coordinadoras
Regionales
Baa de Ilha Grande
Baixadas Litorneas
Centro Sul
Mdio Paraba
Metropolitana
Noroeste Fluminense
Norte Fluminense
Serrana
TOTAL
Escuelas
Estaduales
25
73
61
115
997
76
183
146
1.678
Profesores
espaol
5
8
2
4
149
0
20
9
197
%
20 %
10,95 %
3,27 %
3,47 %
14,94 %
0%
10,92 %
6,16 %
11,74 %
N de
escuelas
N de escuelas
con espaol
N de
alumnos de
espaol
N de
profesores de
espaol
26
28
25
26
39
52
19
21
20
1
3
1
5
5
3
2
0
2
748
1.899
393
428
448
580
482
0
435
4
6
1
5
5
3
2
0
2
74
18
6.166
37
200. Siempre que consideremos que solo hay un profesor de espaol por escuela. En el caso
de haber ms de un profesor por escuela el porcentaje disminuye
214
15
26
47
8
0
5
2.602
0
876
17
0
6
26
24
5
2
3.347
565
13
2
96
18
4.928
18
86
50
62
20
16
9.967
4.552
41
24
133
46
941
19
4
139
6.728
2.316
47.460
25
8
219
Escuelas
Estaduales
Escuelas Estaduales
con espaol
Sin datos
54
51
110
473
41
89
123
941
Sin datos
6
6
10
77
2
26
12
139
11,11%
11,76%
9,09%
16,14%
4,87%
29,21%
9,75%
14,77%
201. Se rehace la tabla teniendo en cuenta los datos parciales que ten emos, no los totales.
215
217
N de escuelas
con espaol
57
PARACAMBI
18
MUNICIPIO
N de alumnos
de espaol
N de profesores de
espaol
17
6.046
15
1.931
CARDOSO MOREIRA
12
sin datos
13
107
BARRA DO PIRA
20
MARIC
35
PETRPOLIS
56
PORCINCULA
16
12
218
220
Escuelas
Pblicas
con
Espaol
Escuelas
Privadas
con
Espaol
EF (1 a 4)
110
EF (5 a 8)
11
3.777
116
20
EDUCACIN
BSICA
Alumnos
Alumnos
Profesores
de Espaol de Espaol de Espaol
en Escuelas en Escuelas en Escuelas
Pblicas
Privadas
Pblicas
Profesores
de Espaol
en Escuelas
Privadas
EM
12
4.933
69
19
TOTAL
23
8.710
295
39
% EM*
7,74
2,43
16,61
% EF-II
6,16
0,71
5,16
221
222
223
Escuelas
privadas
con
espaol
Alumnos
Alumnos
de espaol de espaol
en Escuelas en Escuelas
pblicas
privadas
Profesores
de espaol
en Escuelas
pblicas
Profesores
de espaol
en Escuelas
privadas
EF-I
EF-II
60
36.000
1.620
60
EM
93
21.000*
703
35
TOTAL
153
57.000
2.323
95
% EM
93,93
57,14
59,47
224
ESCUELA
PROFESORES
ALUMNOS
LICENCIADO
OBJETIVO
223
NO
IBR
550
SI
F. BRADESCO
90
SI
SESC
615
NO
REIZO
140
SI
APLICAAO
135
SI
225
226
135
20.910
Alumnos de
Fundamental
(ltimo curso)
Profesores de
espaol
4.071
168
Escuelas
privadas**
Alumnos
escuelas
pblicas
Alumnos
escuelas
privadas
Profesores
escuelas
pblicas
Profesores escuelas
privadas
EF
1-4
__
__
__
36.278
__
__
EF
5-8
44
__
35.859
32.845
__
__
EM
__
6.618
32.448
__
__
TOTAL
49
153
42.477
101.571
1.736
1.349
Fuente: Diretoria de Educao Bsica e Profissional SEDUC. * Solo Escuelas pblicas estaduales,
no incluye a las municipales ** El nmero de las escuelas privadas incluye las de Enseanza
Fundamental y Media.
228
SO PAULO
Todo lo relativo al estado de Sao Paulo situado en la regin
Sudeste, viene marcado por las extraordinarias dimensiones de sus
nmeros. As, es el estado ms poblado de todo Brasil, con unos 40
millones de habitantes distribuidos en 645 municipios. Es asimismo
la mayor economa del pas, suponiendo en torno al 31% del PIB
nacional. Tambin cuenta con el mayor nmero de emigrantes, son
cerca de 3 millones de 70 nacionalidades diferentes.
Como es lgico tambin su sistema educativo es superlativo,
son ms de nueve millones de matrculas de enseanza no
229
230
231
232
233
234
Sistema Brasileo
Aos
Educacin
1
Infantil
2
1
2
3
4
Enseanza
5
Fundamental
6
7
8
9
1
Enseanza
2
Media
3
Nmero de
Alumnos
30
64
104
123
153
138
131
139
142
148
120
102
85
61
Total: 1.540
Sistema Espaol
Cursos
Educacin
1
Infantil
2
1
2
3
Educacin
Primaria
4
5
6
1
2
E.S.O.
3
4
1
Bachiller
2
Contratados
locales
132
137
272
Personal
MEPSYD*
16
1
17
Totales
148
138
286
237
238
239
240
241
VII Conclusiones
242
248
249
252
Estado
SP
SP
DF
RJ
PR
MG
GO
RJ
BA
SC
DF
Ciudad
So Paulo
So Paulo
Brasilia
Ro de Janeiro
Curitiba
Belo Horizonte
Goinia
Ro de Janeiro
Salvador
Florianpolis
Brasilia
Universidades
UNED*
U. Salamanca**
U. Salamanca-UnB
UNED-UERJ
U. Salamanca-UFPR
UNED-UFMG
U. Granada-UFG
U. Salamanca-UFRJ
U. Alcal-UFBA
UNED-UFSC
U. Granada-UnB
257
Plazas
70
30
60
120
60
120
60
120
120
120
60
2006
2006
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2008
2008
2008
2008
2008
2008
2008
2008
2008
PR
ES
MG
RJ
BA
RS
SP
PA
DF
MS
PE
PB
RJ
BA
SP
CE
PR
GO
PE
BA
Londrina
Vitria
Belo Horizonte
Ro de Janeiro
Ilhus
Ro Grande
So Paulo
Belm
Brasilia
Campo Grande
Recife
Joao Pessoa
Niteri
Ilheus
Araraquara
Fortaleza
Foz de Iguau
Goinia
Recife
Salvador
U. Salamanca-UEL
U. Santiago-UFES
U. Alcal-UFMG
U. Granada-UFRJ
U. Salamanca-UESC
UNED-FURG
UNED-UPM
U. Granada-UFPA
U. Santiago-UnB
U. Alcal-UFMS
U. Salamanca-UFPE
UNED-UFPB
U. Santiago-UFF
U. Granada-UESC
U. Salamanca-UNESP
U. Alcal-UFC
U. Alcal-UNIOESTE
U. Santiago-UFG
UNED-UFPE
U. Salamanca--UFBA
60
120
120
120
120
120
120
60
120
60
60
60
60
60
60
60
60
60
60
60
* Este primer curso lo imparti exclusivamente la UNED sin universidad brasilea asociada, se
celebr en los locales del Colegio Miguel de Cervantes de So Paulo, recibi el ttulo de Curso
de actualizacin para profesores brasileos de lengua espaola y tuvo la duracin extraordinaria
de 144 horas. **Igual que en el caso anterior, este curso se imparti sin socio brasileo por la
Universidad de Salamanca, en los mismos locales, con el ttulo de La comprensin del texto y
el discurso en el aula y una duracin de 30 horas.
6. Materiales didcticos.
Otro aspecto importante que por problemas de espacio no
hemos podido tratar, es el de los materiales didcticos usados por
los profesores de espaol. Se trata de un tema de extraordinaria
importancia econmica y que debera ser objeto de un estudio
ms detallado. No obstante si que nos gustara hacer algunas
reflexiones.
258
259
Fuente: http://www.gruposantillana.com/cifras1.htm
260
261
265
BIBLIOGRAFA
266
267
268
269
O Ensino do Espanhol
no Sistema
Educativo Brasileiro
lvaro Martnez-Cachero Laseca
Edio Bilnge
Coleccin Orellana
N 19
Coleo Orellana
Coleccin
Orellana
Coleo
O Ensino do Espanhol
no Sistema
Educativo Brasileiro
Edio Bilnge
Embajada
de espaa
en brasil
2008
Director de la Coleccin
M385e
CDU 806.9(81)
CDD 461.07
Sumrio
Agradecimentos...................................................................................... 7
I -Introduo.......................................................................................... 9
Ii - O Sistema Educativo Brasileiro........................................................26
A) Estrutura.....................................................................................26
B) Populao Escolar.......................................................................29
C) Indicadores Educativos...............................................................31
D) Caractersticas............................................................................31
D.1) Qualidade..........................................................................32
D.2) Eqidade...........................................................................42
Iii - O Ensino de Lnguas Estrangeiras no Brasil...................................51
A) O Incio......................................................................................51
B) Reforma Francisco de Campos - 1931 .......................................52
C) Reforma Capanema - 1942 . ......................................................54
D) A Primeira Ldb 1961.............................................................55
E) A Segunda Ldb 1971..............................................................56
F) A Terceira Ldb 1996...............................................................57
Iv - A Lei Do Espanhol.....................................................................60
A) Antecedentes...............................................................................60
B) Contedo...................................................................................64
V - As Dificuldades a Serem Superadas pela Lei.....................................70
A) Quantos professores de espanhol so necessrios?........................73
A.1) Variveis a Considerar........................................................76
A.2) Resultado...........................................................................82
B) De onde saem os professores de espanhol necessrios?.................88
B.1) Requisitos Legais................................................................88
B.2) Problemtica......................................................................91
B.3) Concluses.........................................................................95
Vi - A Situao do Espanhol na Atualidade...........................................96
A) O Espanhol no sistema universitrio brasileiro............................97
A.1) Situao por Regies........................................................100
A.2) Situao por Estados........................................................101
Agradecimentos
Purificacin Martnez
Redinalva Silva
Wilko Martnez-Cachero
Rafael Fernndez
Suzana Mancilla
I - Introduo
13
ANO
1996
15,6
15,3
8.301.547
7.305.282
2001
12,6
10,9
7.009.316
6.363.655
2006
9,8
10,1
8.967.777
13.985.828
31.382
24,9
22,8
Mercosul
13.951
20,4
10,1
17.431
28,8
12,7
Unio Europia
30.374
16,0
22,1
Estados Unidos
24.679
9,8
18,0
sia
20.792
13,4
15,1
frica
7.441
26,0
5,4
Oriente Mdio
5.745
35,7
4,2
Europa Oriental
4.496
17,9
3,3
14
22.887
36,8
25
Unio Europia
20.121
11,8
22
ALADI
16.328
41,7
17,9
Mercosul
8.971
28,2
9,9
7.357
62,2
8,0
Estados Unidos
14.850
16,5
16,2
frica
8.088
22,5
8,8
Oriente Mdio
3.160
26,9
3,5
Europa Oriental
1.509
29,6
1,7
Fonte: MDIC/SECEX
15
16
18
1994
12.000
1997
10.000
1999
8.000
2000
6.000
2003
4.000
2007
2.000
0
19
23
24
25
II O Sistema Educativo
Brasileiro
Resulta impossvel pretender situar o espanhol no sistema
educativo brasileiro sem conhecer minimamente o mesmo, sua
complexidade, estrutura e problemtica.
O primeiro que chama a ateno a tremenda dimenso do
mesmo. Encontramo-nos diante de um sistema educativo com cerca
de sessenta milhes de alunos, disseminados por uma superfcie
que o dobro da atual Unio Europia. Sua complexidade no
advm s desse dado, mas que a ele necessrio somar outros como
a atribuio de competncias educativas a distintos entes polticos
(municpios, estados e governo federal) ou as tremendas diferenas
entre zonas territoriais e entre o mundo rural e o urbano. Como
ao podia ser de outra forma, o sistema educativo um fiel reflexo
da complexidade e diversidade do prprio Brasil.
A) Estrutura
A estrutura, etapas e competncias do sistema educativo
brasileiro tm como marco jurdico a Lei de Diretrizes e Bases da
Educao Nacional (de agora em diante, LDB), Lei n 9.394, de
20/12/1996 e o Plano Nacional de educao (de agora em diante,
PNE), aprovado em janeiro de 2001 atravs da Lei n 10.172. As
mesmas podem ser sintetizadas no seguinte quadro.
26
Ttulo geral
03
2 anos
4-5
1 srie*
2 srie
3 srie
4 srie
5 srie
10
6 srie
11
7 srie
12
8 srie
13
9 srie
14
1 srie
15
2 srie
16
3 srie
17
Graduao
Varivel
6/8 semestres
18 24
Governo
Federal e Estados
Ps-graduao:
Mestrado Doutorado
Varivel
Varivel
Governo
Federal
Educao
Infantil
Ensino
Fundamental
Educao Bsica (Educao Obrigatria)
Ensino
Mdio
Educao
Superior
Municpios e
Distrito Federal
Municpios,
Estados e
Distrito Federal
27
28
Existem tambm diversas opes para a ps-graduao: psgraduao latu sensu (cursos de especializao e MBA ou equivalente)
e programas de ps-graduao stricto sensu que compreendem o
Mestrado (Acadmico e Profissional) e o Doutorado.
B) Populao Escolar
1- Matrculas realizadas em 2006 no ensino no Universitrio*
Sistema Pblico
Federal
Estadual
Municipal
Sistema
Privado
Total
Maternal 0 3
anos
933
17.582
898.945
510.482
1.427.942
Pr-escolar 4 6
anos
1.538
225.397
3.921.291
1.439.927
5.588.153
Ensino
Fundamental 7
14 anos
25.031
11.825.112
17.964.543
3.467.977
33.282.663
Ensino Mdio
67.650
7.584.391
186.045
1.068.734
8.906.820
Educao Especial
888
62.595
68.867
243.138
375.488
Educao semipresencial de
jovens e adultos
------
672.961
53.839
28.101
754.901
Educao presencial
de jovens e adultos
1.203
2.553.819
2.126.552
179.816
4.861.390
Educao
Profissional
79.878
233.710
23.074
408.028
744.690
Nvel
* http://www.inep.gov.br/basica/censo/Escolar/Sinopse/sinopse.asp
29
Estaduais
Municipais
Particulares
Outras**
589.821
481.756
137.727
1.924.166
1.543.176
59.611***
TOTAL 4.676.646
* INEP, 2006. http://www.inep.gov.br/superior/censosuperior/sinopse/ ** Comunitrias,
Confessionais e Filantrpicas *** Dados 2004.
30
11,1%
6 a 14 anos
3,9%
2.270
Estabelecimentos educativos no
universitrios****
207.234
2.647.414
* Taxa de pessoas com 15 ou mais anos que no sabem ler ou escrever uma nota simples. No
Nordeste de 21,9% e no meio rural, de 25%. IBGE, 2005. ** Panorama de la Educacin.
Indicadores de la OCDE (dado de 2004). S gasto pblico. *** INEP/MEC, 2006. Universidades
pblicas: a) federais (105); b) estaduais (83); c) municipais (60). Universidades privadas: a)
particulares (1.583); b) outras (439). **** www.brasil.gov.br, dados de 2005. ***** 13. http://
www.inep.gov.br/bsica/censo/Escolar/Sinopse/sinopse.asp, dados referidos a 2006. Desglose:
dependentes de centros pblicos: a) federais (14.825); b) estaduais (958.593); c) municipais
(1.146.505); empregados em centros privados: 527.491. ****** INEP/ME, 2006.
31
D.1) Qualidade
No que diz respeito qualidade do sistema educativo
brasileiro, parece adequado o uso de indicadores tanto
internacionais como nacionais.
necessrio destacar o grande interesse que o Brasil
mostra em avaliar seu sistema educativo, existindo diversas
provas, tanto para os alunos dos diversos nveis como para as
prprias instituies. Tambm preciso mencionar que o Brasil
foi o primeiro pas como membro da OCDE a ser avaliado pelo
programa PISA (o fez em suas trs ltimas edies) e colabora
regularmente nos indicadores educativos da OCDE.
PISA20
O Programme for International Students Assesment (PISA) da
OCDE tem como objetivo oferecer resultados sobre o rendimento
educativo dos alunos de quinze anos em reas consideradas chave,
como competncia leitora; matemtica e cincia, centrando-se cada
edio em uma delas (Cincias em 2006). O Programa se inicia em
1997 e o Brasil participa no mesmo desde 2000, correspondendo a
realizao das provas ao Instituto Nacional de Pesquisas Educacionais
Ansio Teixeira (INEP). O total de pases participantes foi de 57
na edio de 2006.
32
PISA
2000
PISA
2003
PISA
2006
MDIA
PISA
POSTO
BRASIL*
4.893
4.452
9.295
-----
----
375
390
390
461
52
396
403
393
446
50
334
356
370
454
54
33
34
ENEM
O ENEM um exame individual, de carter voluntrio,
oferecido anualmente aos estudantes que esto concluindo ou que
j concluram o Ensino Mdio nos anos anteriores. Seu objetivo
oferecer uma referncia baseada nas competncias e habilidades
desenvolvidas ao longo da Educao Bsica e consta de duas provas:
uma objetiva, perguntas de mltipla escolha, e uma redao.
Os resultados que os alunos obtm no ENEM no
substituem as qualificaes obtidas no Vestibular, prova tradicional
de acesso universidade, se bem que em 2008 existem cerca de
550 instituies de Educao Superior, entre pblicas e privadas,
que utilizam de alguma forma a nota do ENEM em seu processo
seletivo. A prova realizada desde 1998, sendo publicada a lista
por Escolas, Municpios, Estados e resultados individuais24.
Segundo os resultados do ENEM-2008, recentemente
publicados25 cabe destacar:
A mdia nacional na prova objetiva foi de 40.54
(sobre 100).
A diferena entre as qualificaes das escolas pblicas
e privadas de 34% (37,3 para as pblicas, 56,1 para
as privadas.
Nenhum dos 27 Estados supera a nota 50 na rede
pblica (a qualificao mais alta 42,12 no Rio
Grande do Sul), entretanto, 20 Estados superam esta
nota na rede privada (o primeiro lugar corresponde ao
DF com 61,90).
24. http://www.enem.inep.gov.br
25. www.inep.gov.br
35
36
Componente
especfico**
Formao geral
Nota estudantes
primeiro ano
Nota estudantes
ltimo ano
Nota mdia*
29,2
34,3
31,7***
65,9
68,4
67,1
38
39
40
41
42
2. A persistncia do analfabetismo.
O Brasil ainda apresenta uma elevada taxa de analfabetismo
de 11,1%, ao redor de 14 milhes de pessoas (200546). O ndice
tem sua origem nos pobres resultados no Ensino Fundamental,
abandonado por muitos estudantes em situao de analfabetismo47,
tambm contribuem as limitadas oportunidades de acesso a cursos
de alfabetizao, as deficincias dos mesmos e as dificuldades
para continuar freqentando os cursos. Novamente, o nvel
de analfabetismo apresenta significativas diferenas regionais e
econmicas: a taxa quase quatro vezes mais alta no Nordeste
(21,9%) do que no Sul (5,9%) e trs vezes maior nas zonas rurais
(25%) do que nas urbanas (8,4%).
44. Mdia de anos de estudos da populao de quinze ou mais anos.
45. PNAD 2005.
46. 15,8 milhes em 1995.
47. 38,7% dos analfabetos passou pelo Ensino Fundamental (PNAD, 2005)
43
44
45
46
47
CONCLUSO
A finalidade desta anlise do complexo sistema educativo
brasileiro no a de criticar, mas a de permitir-nos ver com maior
clareza qual o contexto educativo em que dever ser situado o
ensino da lngua espanhola. Um contexto cheio de dificuldades
e no qual sem dvida, mesmo ocorrendo a plena execuo do
disposto na Lei 11.611/2005, no resultar fcil que os alunos
adquiram um conhecimento adequado do lngua.
Valha como exemplo o fato de um professor de Ensino
Mdio, etapa na que o Espanhol ser de oferta obrigatria, d 32
horas de aula por semana, com 37 alunos em classe e cobrando em
torno de R$ 866, (332 )57. Possivelmente esse trabalho o realize
em dois ou trs centros educativos e sem os materiais didticos
adequados.
No obstante, necessrio mencionar diversos aspectos
positivos.
O primeiro deles o esforo em incrementar, racionalizar e
tornar mais transparente o investimento em educao realizado no
Brasil. A primeira medida foi a criao em 1996, mediante uma
emenda do artigo 212.5 da Constituio, do FUNDEF (Fundo
de Manuteno e Desenvolvimento do Ensino Fundamental) que
esteve em vigor at 2006 e consistia em uma bolsa que continha
15% da arrecadao fiscal e do dinheiro destinado aos Estados e
Municpios. Esses recursos eram distribudos s escolas em funo
do nmero de alunos matriculados no Ensino Fundamental. O
modelo serviu para incluir no sistema ao redor de dois milhes
de alunos no perodo 1998 2000.
Avaliao de dados pessoais/profissionais. Ver http://www.educacaosuperior.inep.gov.br/
formas_acesso.stm
57. Estes dados no pretendem, como se possa pensar, desanimar aqueles professores espanhis
que desejam dar aula de Espanhol no Brasil. Simplesmente tratam de mostrar a dura realidade
da escola brasileira.
48
49
50
51
53
54
55
56
57
59
IV A Lei do Espanhol
60
61
62
65
66
67
68
69
V As Dificuldades a Serem
Superadas pela Lei
Como vimos, o Projeto de Lei nmero 3.987/000, foi
aprovado em 7 de julho de 2005 pela Cmara dos Deputados
e transformado em Lei Federal nmero 11.161 por meio da
sano do Presidente Luis Incio Lula da Silva em 5 de agosto
do mesmo ano, estabelecendo que as escolas de Ensino Mdio
de todo o Brasil devero oferecer a lngua espanhola em seu
horrio regular, ficando ao aluno a opo de escolher a matria.
No Ensino Fundamental, a lngua espanhola poder ser oferecida
pelas escolas a partir da 5 srie.
A mencionada Lei prev a implantao progressiva do
espanhol no prazo de 5 anos e atribui aos Conselhos Estaduais
de Educao a responsabilidade normativa para viabilizar sua
execuo, de acordo com as condies locais.
A aprovao da denominada Lei do Espanhol teve e
continua tendo uma amplssima repercusso, tanto na Espanha
como em toda a Amrica Latina76. O ento Ministro de Educao
da Argentina, Daniel Filmus, declarou em uma entrevista
publicada em setembro no jornal argentino La Nacin que
se abria um panorama importante para os docentes argentinos que
estejam dispostos a formar professores no Brasil, se bem ressaltava que
queremos ajudar, mas isso no significa que haver uma emigrao
de professores argentinos para o Brasil.
Do mesmo modo, Ins Visuales, Diretora da Fundacin
Ortega y Gasset na Argentina, a maior instituio de ensino de
espanhol para estrangeiros do pas, confirmou as expectativas
76. Para uma viso completa das repercusses da Lei, ver tila Lira: Espanhol no ensino
brasileiro.
70
71
74
75
76
79
57,69%
40,31%
2,00%
80
81
82
(9.000.000 x 40/100) x 2
3.600.000 x 2
X= _________________ - 3.500 = ______________ - 3.500 = 6.048 - 3.500 = 2.548
32 x 37,2
1.190,4
83
9.000.000 de alunos
40% com opo para o espanhol
2 horas/semana aula de espanhol
32 horas/semana de jornada do professor
proporo professor/aluno: - 45% dos centros de 14,88
- 55% dos centros de 29,76
476,16
3.600.000 x 2
952,32
X= _________________ - 3.500 x 0.55 = ________________ - 3.500 x 0.55 = (7.560 - 3.500) x 0.55 = 2.233
6.000.000 x 2
388,8
X= _________________ - 6.500 x 0.45 = ______________ - 6.500 x 0.45 = (30.864 - 6-500) x 0.45 = 10.694
6.000.000 x 2
30 x 25,92
777,6
87
89
90
B.2) Problemtica
Visto ambas as vias de ingresso na carreira docente, devemos
analisar os problemas que cada uma delas apresenta.
No que diz respeito ao sistema ordinrio para ser professor
de espanhol no Brasil, preciso avaliar como primeira questo se o
Brasil tem o nmero suficiente de Licenciados em lngua espanhola
para atender demanda de professores j mencionada. A questo
no carece de importncia j que alguns autores j advertiram da
possibilidade de que o Brasil enfrente, na prxima dcada, graves
problemas para contar com o nmero necessrio de professores para
atender ao sistema educativo. o problema que alguns denominam
Apago do Ensino Mdio. Essa situao especialmente preocupante
nas denominadas matrias de Cincias99.
No caso que nos afeta, a questo se o sistema universitrio
brasileiro capaz de gerar o nmero suficiente de licenciados na
lngua espanhola.
De acordo com os dados do INEP, entre 1990 e 2005, um
total de 17.385 pessoas finalizaram estudos de Licenciatura na
lngua espanhola. Portanto, em princpio, j haveria um nmero
suficiente de Licenciados para fazer frente demanda de novos
professores de espanhol que o Brasil necessita para implantar a
Lei 11.161 no Ensino Mdio. O nmero no seria suficiente
se a medida fosse estendida s ltimas sries do Fundamental.
Entretanto, h um segundo dado a considerar que significativo
incremento experimentado pelo estudo de espanhol no sistema
universitrio brasileiro. Embora aprofundemos o assunto mais
posteriormente, podemos adiantar que aproximadamente 70% dos
cursos de espanhol existentes na universidade brasileira se iniciaram
nos ltimos dez anos, pelo que boa parte dos licenciados, ou futuros
99. Como exemplo, estudos do INEP/MEC indicam que sero necessrios 55.000 professores
de Fsica e s existem 7.000 licenciados nessa rea entre 1990-2001.
91
92
94
Pas
Salrio 2002*
Salrio 2008**
Brasil
4.818
6.600
Uruguai
9.842
11.925
Argentina
9.857
9.365
Elaborao prpria partindo dos dados da UNESCO 2002. * Em US$ ** Salrios de 2002 em
US$ convertidos em moeda local e atualizados em valores de Maio 2008 em US$.
VI A Situao do Espanhol
na Atualidade
Analisadas todas as variveis que incidiram no ensino de
espanhol, achamos que chegou o momento de ver qual a sua
situao real no sistema educativo do Brasil.
A panormica que vamos fazer busca analisar a evoluo
do espanhol na ltima dcada. Primeiro, porque nos parece um
perodo de tempo razovel para ver as mudanas produzidas e
segundo, porque em 1998 quando se produz a publicao pela
Consejera de Educacin da Embaixada da Espanha em Braslia do
Datos y Cifras (de agora em diante, Datos y Cifras-98), ltimo
estudo com carter global de centros, professores e alunos de
espanhol no Brasil.
Parece-nos necessrio indicar que, como habitual no
ensino de idiomas, a presena de uma lngua estrangeira em um
pas costuma se produzir margem do sistema educativo regular,
isto , normalmente o desacretidado mercado costuma detectar
necessidades formativas no mercado de trabalho antes do sistema
educativo e atuar de acordo.
Por isso, a presena do espanhol no Brasil vai de fora para
dentro do seu sistema educativo, isto , primeiro, com exceo
de fenmenos pontuais, aparece em mbitos que podemos
denominar paraeducativos, como so as Academias de Idiomas;
Centros de Lnguas; Cursos vrios, etc., para depois entrar no
terreno educativo (Vestibular, Projetos-piloto vrios) e s ao final
fazer parte do sistema educativo regular strictu sensu (Ensinos
Fundamental, Mdio e Universitrio).
Em razo disso, e ainda sendo conscientes de que a
classificao muito discutvel, preferimos realizar a anlise
96
200
1990
150
2008
100
50
0
Espanhol
Espanhol com respectiva Literatura
Espanhol e Literatura da Lngua Espanhola
Espanhol-Portugus e respectivas Literaturas
Letras - Espanhol
Letras Licenciatura Espanhol
Letras Lngua Espanhola
Letras Portugus/Espanhol
Letras Espanhol/Portugus e Espanhol
Letras Habilitao em Portugus e Espanhol
Lngua Portuguesa/Lngua Espanhola
Portugus e Espanhol
99
100
160
140
120
NORTE
NORDESTE
SUDESTE
SUR
C-OESTE
100
80
60
40
20
0
ESTADO
UNIVERSIDADES CON
ESPAOL
NORTE
ACRE
AMAZONAS
AMAP
PAR
RONDONIA
RORAIMA
TOCANTINS
TOTAL NORTE
17
ALAGOAS
NORDESTE
BAHA
CEAR
MARANHO
101
PARABA
PERNAMBUCO
PIAU
RG NORTE
SERGIPE
TOTAL NORDESTE
34
SUDESTE
ESPIRITO SANTO
MINAS GERAIS
26
RIO DE JANEIRO
32
SAO PAULO
85
TOTAL SUDESTE
147
PARAN
33
RG SUL
43
SUL
SANTA CATARINA
19
TOTAL SUR
95
CENTRO-OESTE
DF
GOIS
10
MATO GROSSO
TOTAL CENTRO-OESTE
TOTAL BRASIL
31
324
102
106
108
110
a) Escolas de Fronteira
conveniente ressaltar que se trata de um projeto muito
interessante de escolas bilnges espanhol/portugus em zonas
de fronteira entre o Brasil e a Argentina, estando em estudo sua
extenso a outros pases fronteirios.
Sua origem se encontra no Artigo 36 do Tratado de Assuno,
no qual foi declarado o espanhol e o portugus como idiomas oficiais
do MERCOSUL. Posteriormente, o terceiro Plano Trienal (perodo
1998-2000) desse Mercado Comum considerou como reas
prioritrias o desenvolvimento da identidade regional, por meio do
estmulo ao conhecimento mtuo e a uma cultura de integrao,
assim como a promoo de polticas regionais de capacitao de
recursos humanos e melhora da qualidade da educao.
Posteriormente, na reunio dos Ministros de Educao
celebrada em 2001 em Assuno, foi aprovado o Plano de ao
do setor para 2001-2005 que concebia, entre outros aspectos,
a educao como espao cultural para o fortalecimento de uma
conscincia favorvel integrao que valorize a diversidade e a
importncia dos cdigos culturais e lingsticos. Nesse contexto
de relanamento do Setor Educativo MERCOSUL (SEM) se
identifica como um dos seus avanos significativos a sensibilizao
para a aprendizagem dos idiomas oficiais do MERCOSUL.110
Declarao Filmus-Buarque
Os Ministros de Educao argentino e brasileiro, Filmus
e Buarque, reunidos por ocasio do Seminrio Internacional
110. Podemos encontrar antecedente do MERCOSUL-Educativo no Convnio de 1988
subscrito entre a CRECENEA Litoral (Comisso Regional de Comrcio Exterior do Nea
Litoral), constituda pelas provncias argentinas de Corrientes, Chaco, Entre Ros, formosa,
Misses e Santa F, e o FORUM SUL do Brasil, integrado pelos Estados do Rio Grande do
Sul, Santa Catarina e Paran, pelo que se estabelecia o ensino do portugus nas provncias da
CRENECEA e do espanhol nos Estados do FORUM SUL.
111
113
114
ESPANHOL*
INGLS
UFAM
11,3
9,9
OUTROS**
0,7
OEFS
1,7
4,0
0,2
UESC
1,3
2,9
0,1
UFC
5,9
3,9
0,1
UEC
5,7
2,0
0,1
UNIFOR
4,1
3,4
0,0
UFES
11,6
8,1
0,4
UFPA
10,9
31,6
1,0
UEL
3,9
15,3
0,3
UFF
17,7
26,7
0,7
UERJ
20,9
33,2
1,3
UFRGS
17,5
20,1
0,7
TOTAL
%
112,5
40,31
161,1
57,69
115
5,6
2,00
5%
95%
37%
63%
46%
54%
10%
90%
19%
81%
116
Escolas pblicas
(Ensino Mdio)
Escolas pblicas
com espanhol*
N de professores
espanhol**
Distribuio livros
espanhol***
TOTAL BRASIL
Norte
16.523
1.379
6.217
390
12.840
586
6.998
565
Acre
53
37
37
37
Amap
65
122
Amazonas
299
37
110
110
Par
464
39
67
61
Rondnia
174
35
41
98
Roraima
95
35
106
32
Tocantins
229
204
221
224
Nordeste
4.385
667
869
846
Alagoas
179
20
16
Bahia
1.140
417
417
415
Cear
536
66
210
200
Maranho
575
24
66
66
Paraba
326
Pernambuco
770
13
14
14
Piau
418
111
111
104
292
27
27
27
Sergipe
149
Sudeste
6.779
4.200
9.794
4.130
Espirito Santo
228
36
50
41
Minas Gerais
1.824
255
494
454
Rio de Janeiro
1.094
136
168
163
So Paulo
3.633
3.773
9.082
3.472
Sul
2.658
657
835
774
Paran
1.143
300
348
325
907
199
295
257
Santa Catarina
608
158
192
192
Centro-Oeste
1.322
303
756
683
Distrito Federal
76
80
142
100
Gois
573
127
447
444
Mato Grosso
380
59
85
66
293
37
82
73
Fonte: SEB/MEC 2005 e 2006. * Parece ser a soma de todas as escolas pblicas estaduais,
juntando Ensino Fundamental e Ensino Mdio, j que, no caso de tratar-se s das de Ensino
Mdio, existem Estados (SP ou DF) com mais escolas pblicas com espanhol que escolas
pblicas em total. ** S nas escolas pblicas. *** Pode-se ver a distribuio com detalhes
em http://portal.mec.gov.br/seb/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=666
123
124
130
REGIO SUDESTE
Est composta pelos Estados de Minas Gerais, Esprito
Santo, Rio de Janeiro e So Paulo. Possui um territrio de 927.286
km (10,6% do territrio nacional), sendo sua populao de
cerca de 77 milhes habitantes (mais de 40% do total nacional)
e com um PIB per capita de R$ 12.540,00 (2004), o mais alto
do Brasil.
Trata-se da grande regio administrativa do Brasil, do ponto
de vista econmico, comercial e, possivelmente, poltico. Nela,
se encontram as duas megalpoles brasileiras, So Paulo e Rio
de Janeiro, capitais de seus respectivos Estados e a eles se une um
terceiro Estado de grande tradio no Brasil como Minas Gerais.
Tudo o que nela acontece, condiciona a vida brasileira.
Do ponto de vista do ensino do espanhol, estamos
falando da regio pioneira em quase tudo: nela, esto situadas
as primeiras universidades que tiveram estudos de espanhol e
surgiram as primeiras associaes de professores de espanhol; em
suas universidades se deu pela primeira vez a possibilidade de
escolher o espanhol na prova do Vestibular; foram os primeiros em
contar com uma normativa que inclua o espanhol no currculo
de Ensino Bsico; conta com professores de melhor formao
acadmica; etc.
indubitvel que o Sudeste , junto com a Regio Sul,
onde se ensina e se fala mais e melhor o espanhol, onde tem
mais professores e onde existe a maior rede de centros pblicos e
privados com espanhol.
Entretanto, analisando os dados, podemos ver que no
se produziu nos ltimos anos o incremento quantitativo que
podamos esperar. Precisamente, se nas regies j vistas facilmente
notvel um salto muito significativo no ensino do espanhol
desde a Lei 11.161, o mesmo no se observa na Regio Sudeste,
131
133
134
EF
(1-4)**
EF
(5-8)
EM
TOTAL
Escolas
Pblicas con
espanhol
Alunos de
espanhol em
Escolas Pblicas
Pofessores de
espanhol en
Escolas Pblicas
Escolas
privadas com
espanhol*
34
20.049***
55
40
74
8.320****
28.369
62
117
Ensino Mdio
% sobre o
total*
Escolas pblicas
com espanhol
Alunos de
espanhol nas
escolas pblicas
35
Estimativa de 15.930
20,7
15,17
Professores de
espanhol nas
escolas pblicas
51 (41 efetivos e 10
monitores)
1,54
* As porcentagens esto calculadas por ns, tendo em conta que segundo o censo educacional
de 2007 existem 169 escolas pblicas estaduais de EM; existem 105.000 alunos em escolas
pblicas estaduais de EM e existem 3.300 professores em escolas pblicas estaduais de EM.
E. Media
30
15
15
10
15.000
7.000
6.000***
4.000****
40
20
20
10
TOTAL
45
25
22.000
10.000
60
30
EF (1- 4)**
EF (5-8)
* Normalmente, os professores que lecionam nas escolas privadas so os mesmos que lecionam
nas escolas do Estado e do Municpio. ** No momento no oferecido espanhol no EF, sries
1 4. *** Algo mais de 25% do total de alunos de escolas privadas dessa etapa. **** 25%
do total de alunos de escolas privadas dessa etapa.
118. http://www.unifap.br/depsec/concursos/2005/oficial_pmbm/ata.pdf
139
Escolas
pblicas
com
espanhol
Escolas
privadas
com
espanhol
Alunos de
espanhol
nas Escolas
Pblicas
EF (1-4)
EF (5-8)
705
23
Alunos de Professores de
Professores de
espanhol nas espanhol nas
espanhol nas
Escolas
Escolas
Escolas Privadas
Privadas
Pblicas
E. Mdio
804
TOTAL
705
827
%*
0,5
3,35
0,24
3,39
0,03
0,34
140
AMAZONAS
Situado na Regio Norte, o Estado do Amazonas tem uma
extenso de trs vezes a da Espanha, para uma populao que no
chega a trs milhes de habitantes. Logicamente, essas dimenses,
unidas a outras circunstncias, complicam a realizao de polticas
de qualquer tipo, includas as educativas.
De acordo com Datos y Cifras-98, o Amazonas carecia
de espanhol em seu sistema educativo no universitrio em
1998, se bem que o Informe MEC/SEB de 2005 apresentava,
surpreendentemente, a existncia de 110 professores de espanhol,
em 37 escolas pblicas.
O problema principal com que se encontra o Amazonas,
com relao ao ensino do espanhol, a dificuldade para
encontrar profissionais habilitados para dar aulas em diversas
especialidades, entre elas o espanhol. Isso conseqncia de
que at h pouco tempo no havia no Estado nenhuma turma
de graduados em espanhol, o que obrigava a importar
professores de outros Estados. Dessa forma, para solucionar
esse problema, a SEDUC est estudando a implantao de
um projeto que possibilite a formao de professores em uma
segunda habilitao. Como podemos ver, uma problemtica
muito similar do Amap: carncia de formados e dificuldade
para atrair profissionais de outras zonas, ao tratar-se de Estados
com difceis condies de vida.
Em conseqncia dessa falta de profissionais, no havia
nenhuma vaga de espanhol no ltimo concurso para professores,
convocado em 2003 e estamos falando de um concurso de um
tamanho notvel, com 1.830 vagas para Ensino Mdio e 1.323
para Ensino Fundamental-II. Efetivamente havia vagas para
espanhol, embora ignoremos quantas, no Processo Seletivo
141
E. Mdio
% sobre o total*
Escolas com
espanhol
Alunos de
espanhol
Professores de
espanhol
46
34.540
76
16,31
24,49
1,39
142
143
144
145
146
148
149
MUNICIPIO
N DE ALUMNOS
Maracana
3.672
Itapipoca
955
Acara
No tiene espaol
Camocim
No tiene espaol
Tiangu
385
Sobral
368**
Canind
2.527
Baturite
2.039
128. http://www.ibge.gov.br/esadosat/temas.php?sigla=ce&tema=educacao2007
150
Horizonte
1.060
10
Russas
726
11
Jaguaribe
No tiene espaol
12
Quixad
877
13
Crates
2.411
14
Senador Pompeu
429
15
Tau
No tiene espaol
16
Iguatu
2.425
17
Io
348
18
Crato
2.743
19
Juazeiro do Norte
2445
20
Brejo Santo
550
SEFOR
Fortaleza
14.681
TOTAL DE ALUMNOS
38.641
Total
1.886
689
1.328
706
349
1.107
437
961
7.463
153
154
155
156
ESPRITO SANTO
Situado na Regio Sudeste e, como todos os Estados da
mesma, sem fronteira com nenhum pas de lngua espanhola,
Esprito Santo era o estado dessa regio administrativa com menos
presena do espanhol em suas escolas. Algo lgico, se consideramos
que os outros so Rio de Janeiro, So Paulo e Minas Gerais. Em
1998 era ministrado somente em dois municpios: na sua capital
Vitria e em Cariacica. Da sua parte, o Informe MEC/SEB de
2005 menciona a existncia de 50 professores de espanhol e 36
escolas pblicas com espanhol.
Na atualidade, embora continue sendo o estado da regio
onde encontramos a menor implantao do ensino do espanhol,
podem ser percebidos alguns avanos.
No que diz respeito ao corpo docente, em 2007 a Secretaria
de Estado de Educao (SEDU) anunciou, por meio do Edital
n 1/2007 de 22 de novembro, a realizao de Concurso para
Professores de Ensino Mdio135. Havia um total de 1.419 vagas
para 13 especialidades, correspondendo 12 vagas para professor de
espanhol (uma delas reservada para os candidatos com deficincia).
As vagas eram para as localidades de Cariacica (5), Linhares (3), Nova
Veneza (1), Pedro Canrio (1), Sooretama (1) e Vila Velha (1).
Ao final, e embora quinze (sic) candidatos tenham sido
aprovados, s foram nomeados quatro professores para as
localidades de Cariacica, Linhas (2) e Nova Veneza (Decreto do
Governo do Estado do Esprito Santo n 552-S, de 23 de junho
de 2008. Publicado no DIO de 24/06/2008)136.
Quanto ao nmero de centros educativos nos quais se
ministra espanhol, s dispomos das informaes coletadas nos
135. http://www.cespe.unb.br/concursos/sedu2007/arquivos/ED_1_2007_SEDU_ES_ABT_
FORM.PDF
136. http://www.cespe.unb.br/concursos/seduc2007/arquivos/EDITAL_DIO_19_06_08.
PDF
157
GOIS
Situado na Regio Centro-Oeste, Gois, de acordo com
Datos y Cifras-98, no contava com nenhuma escola pblica
onde se ministrava o espanhol. Entretanto, no Informe MEC/
SEB de 2005 aparece como o terceiro estado do Brasil com maior
nmero de professores de espanhol, com nada menos que 447 que
lecionavam a disciplina em 127 escolas pblicas.
Essas cifras refletem o tremendo avano que teve o ensino
do espanhol no Estado de Gois na ltima dcada.
Um dos aspectos mais interessantes da melhoria
experimentada que boa parte da mesma anterior promulgao
da Lei do Espanhol, isto , antes dela, o Governo de Gois j
havia tomado a deciso de impulsionar o espanhol no seu sistema
educativo. Efetivamente, desde 1999, a orientao da Secretaria de
Estado de Educao (SEE) era que as escolas estaduais inclussem
o ensino do espanhol como segunda lngua moderna em seus
currculos e, j em 2004, a Secretria de Educao, Eliana Frana,
comentava que o espanhol existia em vrios colgios estaduais,
sendo a lngua opcional na maioria desses colgios e tendo tambm
o status de idioma obrigatrio em alguns.
A melhor prova de tudo isso a encontramos no Edital n
3/2003 AGANP, de 17 de outubro de 2003137 do Concurso
para Professor de Ensino Fundamental (5 e 8 sries) e Ensino
Mdio, no que havia 72 vagas de espanhol nos seguintes doze
municpios: Anpolis (12 vagas), Aparecida de Goinia (14),
Formosa (2), Goinia (20, Itumbiara (1), Cu Azul (2), Cidade
Ocidental (1), Luzinia (10, Valparaso (4), Campinau (2),
Minau (2 e Trintade (2).
Um novo passo, em forma de Concurso, se produz meses
depois de ser aprovada a Lei, por meio do Edital AGANP n
137. http://www.pciconcursos.com.br/concurso/35079
159
160
161
162
163
164
166
167
Alunos de espanhol em
Escolas Pblicas
Professores de espanhol
em Escolas Pblicas
215
106.466
272
E. Mdio
Fonte: SEDUC/MT
168
169
170
171
N de Escolas estaduais
que oferecem espanhol
N de
Professores
N de Alunos
25
71
9.500
33
52
Aprox. 15.000
58
123
24.500
E. Fundamental
E. Mdio
TOTAL
Fonte: SED/MS
N de
Professores
N de Alunos
18
2.700
E. Fundamental
Fonte: SEMED/Campo Grande
172
MINAS GERAIS
Situado na Regio Sudeste, Minas Gerais, com vinte
milhes de habitantes e um potente sistema educativo de cerca
de cinco milhes de alunos no universitrios, vem sendo um dos
estados-chave no ensino do espanhol no Brasil.
Datos y Cifras-98 j apresentava a presena do espanhol na
rede pblica nos municpios de Belo Horizonte, Araguari, Pirapora
e Uberlndia. Uns anos depois, o Informe MEC/SEB de 2005,
indicava Minas Gerais como o segundo estado do Brasil em quanto
a nmero de professores de espanhol (494) e o quarto em escolas
pblicas com espanhol (255).
Mesmo sabendo a importncia do ensino do espanhol no
Estado, no nos resulta fcil dar dados concretos. O fato que
parece no haver, ao menos at 2006, um censo de escolas e/ou
professores que lecionassem espanhol nas escolas estaduais. Em
2007, a SEDUC realizou algumas sondagens das que no temos
nenhum dado. Contudo, ao redor de 125 professores costumam
participar dos Cursos de Atualizao da Consejera, procedentes
de diferentes localidades do Estado.
De acordo com as fichas de inscrio dos cursos de 2007
da Consejera, parece haver ensino de espanhol na rede pblica
das seguintes localidades:
Belo Horizonte, Alm Paraba, Itajub, Conselheiro
Lafaiete, Uberaba, Poos de Caldas, Aimors, Ituiutaba, Lagoa
da Prata, Nova Lima, Contagem, Uberaba, Varginha, Arax,
Paraispolis, Piracema, Sabar, Governador Valadares, Caet,
Consolao, Fama, Tefilo Otoni, Contagem, Divinpolis, Frutal
y Nanuque.
O surpreendente que, apesar de contar com um nmero
significativo de professores, em Minas Gerais nunca se realizou
concurso para professor de espanhol, nem parece que haja
174
175
177
178
N de Escolas
76
N professores
41
% aprox. alunos
13%
Francs
44
13
6%
Ingls
487
710
81%
Elaborao prpria partindo da base de dados Post Gree, Sistema Acadmico e Ergon.
N professores
56
0
% aprox. alunos
16%
1%
Francs
35
19
5%
Ingls
517
729
77%
Ingls II (Avanado)
12
1%
Elaborao prpria partindo da base de dados Post Gree, Sistema Acadmico e Ergon
179
180
PARABA
Situado na Regio Nordeste, Paraba carecia de espanhol
em seu sistema educativo no universitrio em 1998. Os dados do
Informe MEC/SEB de 2005 tampouco convidam ao otimismo,
j que somente contabilizam 4 professores de espanhol e 2 escolas
pblicas com aulas de espanhol.
Nos ltimos anos, a situao do espanhol experimentou
uma muito leve melhora em conseqncia da aprovao da Lei
11.161. De fato, o Plano estadual de Educao do Governo da
Paraba159 contempla, entre seus objetivos, o de implantar, em
cinco anos, o ensino do espanhol como disciplina optativa para
todos os alunos de Ensino Mdio.
Poucas medidas, porm, foram adotadas para cumprir esse
objetivo. No mbito do corpo docente, o Governo da Paraba
convocou, em novembro de 2005, Concurso para Professores160
e a principal novidade da convocao consistia na presena, pela
primeira vez, de vagas para professores de espanhol, embora em
nmero escasso j que das 1.554 vagas oferecidas, havia somente
4 de espanhol.
Essas vagas estavam destinadas para as duas principais
localidades do Estado: a capital Joo Pessoa e Campina Grande. O
resultado que no presente ano letivo j existem 2 escolas em cada
uma das delas, com dois professores cada e com 1.200 alunos da rede
pblica estadual de Ensino Mdio que recebem aulas de espanhol.
Se consideramos que existem 130.019 alunos de Ensino
Mdio na rede pblica estadual, a porcentagem de alunos com
espanhol de 0,92% e se consideramos que existem 330 escolas
dessa etapa educativa na rede pblica estadual, a porcentagem de
escolas com espanhol de 1,21%.
159. http://www.sec.pb.gov.br/cee/demdocumentos/PEE.pdf
160. http://www.paraiba.pb.gov.br/index.php?option=com_content&task=view&id=5633
&Itemid=2
181
182
184
30
150
110
180
185
N ESCOLAS
Apucarana
rea Metropolitana Norte
rea Metropolitana Sul
Assis Chateaubriand
Campo Mouro
Cascavel
Cianorte
Cornlio Procpio
Curitiba
Dois Vizinhos
Foz do Iguau
Francisco Beltro
Goior
Guarapuava
Ibaiti
Irati
Ivaipor
Jacarezinho
Laranjeiras
Loanda
Londrina
Maring
Paranagu
Paranava
Pato Branco
Pitanga
12
69
97
22
41
63
21
37
116
18
46
35
17
38
18
30
30
30
35
20
83
68
29
29
41
25
186
ESCOLAS COM
ESPANHOL
2
7
5
0
0
3
0
0
16
4
46
2
0
2
12
0
0
0
5
0
0
1
3
3
4
0
Ponta Grossa
Telmaco Borba
Toledo
Umuarama
Unio da Vitria
Wenceslau Braz
TOTAL
59
24
56
34
30
24
1.297
9
0
9
0
0
0
133
189
190
191
192
195
196
197
N de Alunos
21.420
N de Professores
279
198
Municpio
N de
Escolas
Natal
17
57
1.875
3.991
18
Caic
89
259
Alunos EM Professores
Au
493
218
Currais Novos
36
Mossor
30
852
572
11
TOTAL
28
87
3.309
5.076
34
181. Pode haver outras escolas de menor tamanho que tambm tenham espanhol.
199
Universidade
Licenciatura
Alunos
Professores
Natal
CEFET-RN
Licenciatura em
espanhol
86
Natal
Parnamirim
Lajes
Grossos
Carabas
Marcelino
Vieira
CEFET-RN / UAB
Universidade Aberta
do Brasil
Licenciatura em
espanhol na
modalidade a
distncia
250
Natal
Currais Novos
UFRN
Licenciatura em lngua
espanhola
(incio em 2009)
40
50
Mosor
UERN
Licenciatura em Letras
com habilitao em
espanhol
30
456
14
TOTAL
201
202
203
204
RIO DE JANEIRO
Situado na Regio Sudeste e sem fronteira com nenhum
pas de lngua hispnica.
Avaliar a situao real do ensino do espanhol no Rio de
Janeiro no uma tarefa simples.
Como j vimos, ao analisar as regies administrativas do
Brasil, o Rio de Janeiro , no ensino do espanhol, um Estado
pioneiro em quase tudo o que concerne ao assunto: no Rio, esteve
o primeiro colgio brasileiro (Colgio Pedro II) onde se ensinou
espanhol no Brasil; nele se localizam algumas das primeiras
universidades que tiveram estudos de espanhol; ali, surgiu a
primeira Associao Brasileira de Professores de Espanhol, em
1983; em suas universidades se deu por primeira vez a possibilidade
de escolher o espanhol na prova do Vestibular (1986 na UERJ);
foram os primeiros em contar com uma normativa que estabelecia
o espanhol no currculo de Ensino Bsico e em seus centros deram
aula alguns dos melhores professores de espanhol. Em princpio,
tudo parece dados positivos. Entretanto, nos parece detectar uma
certa reduo nos ltimos tempos.
Como sempre mencionamos, Datos y Cifras-98 indicava a
presena do espanhol em, ao menos, 25 municpios e por sua parte,
o Informe MEC/SEB de 2005 apresentava a existncia de 168
professores de espanhol e 138 escolas. No deixa de surpreender
o escasso nmero de professores mencionado e que equivale a
menos de 2% dos mencionados para So Paulo. Da mesma forma,
o Informa calculava que seriam necessrios 2.010 professores de
espanhol (com uma carga horria de 20 horas/semana) para as
escolas pblicas de Ensino Mdio do Estado.
Independentemente de todos os fatos pioneiros, j
mencionados, importante apresentar a cobertura legal especfica
que o ensino do espanhol tem no Rio de Janeiro. J em 1984,
205
206
207
Escolas Estaduais
25
73
61
115
997
76
183
146
1.678
Professores
espanhol
5
8
2
4
149
0
20
9
197
%
20 %
10,95 %
3,27 %
3,47 %
14,94 %
0%
10,92 %
6,16 %
11,74 %
208
N de N de escolas
escolas com espanhol
N de
alunos de
espanhol
N de
professores
de espanhol
26
28
25
26
39
52
19
21
20
1
3
1
5
5
3
2
0
2
748
1.899
393
428
448
580
482
0
435
4
6
1
5
5
3
2
0
2
74
18
6.166
37
15
26
47
8
0
5
2.602
0
876
17
0
6
26
24
5
2
3.347
565
13
2
96
18
4.928
18
50
62
20
16
9.967
4.552
41
24
133
46
855
19
4
139
6.728
2.316
47.460
25
8
219
209
Escolas
Estaduais
Sem dados
54
51
110
473
41
89
123
941
Escolas Estaduais
com espanhol
Sem dados
6
6
10
77
2
26
12
139
11,11%
11,76%
9,09%
16,14%
4,87%
29,21%
9,75%
14,77%
210
211
212
MUNICPIO
Angra dos Reis
Paracambi
Cardoso Moreira
Rio das Ostras
Barra do Pira
Maric
Petrpolis
Porcincula
Rio das Flores
213
214
Escolas
Pblicas
com
Espanhol
Escolas
Privadas
com
Espanhol
Alunos de
Espanhol
em Escolas
Pblicas
EF (1 a 4)
EF (5 a 8)
EM
TOTAL
% EM*
% EF-II
0
11
12
23
7,74
6,16
2
2
1
5
2,43
0
3.777
4.933
8.710
16,61
5,16
110
116
69
295
0
20
19
39
0,71
2
2
1
5
215
216
RORAIMA
Situado na Regio Norte, Roraima faz fronteira com a
Venezuela, pas de lngua hispnica, e no tinha, segundo Datos
y Cifras-98, tal como boa parte dos Estados do Norte, nenhum
centro pblico ou privado nas etapas no universitrias que
ministrasse espanhol.
No obstante, o Informe MEC/SEB de 2005 reflete um
significativo nmero de professores de espanhol, 106, assim como
35 escolas pblicas com espanhol.
To expressiva variao entre 1998 e 2005 se explica se
levamos em conta que nesses anos se produziu em Roraima, em
conseqncia, ademais do MERCOSUL e de fazer fronteira
com a Venezuela, um crescente interesse em promover a
aquisio da lngua espanhola. Dessa forma, o Centro de
Formao e Aperfeioamento Magisterial (CEFAM), em
Convnio com a Universidade Federal de Roraima (UFRR)
que j dispunha do curso de Licenciatura em Letras, com
habilitao em lngua espanhola, iniciou a capacitao em
espanhol de docentes de Ensino Fundamental que j estavam
lecionando outras matrias nas escolas dos municpios do
Estado. A UFRR capacitou esses professores-alunos durante os
perodos de frias escolares (janeiro-fevereiro e julho-agosto),
de quatro a quatro anos e meio201.
A conseqncia dessa capacitao foi que Roraima passou
a contar com um quadro de professores de espanhol, com
anterioridade Lei 11.161/2005.
Esse quadro se viu incrementado quando em outubro de
2007 foi convocado concurso202 no que se incluam vagas de
201. Leonor Nora Favin Brez, Una visin sobre: formacin de profesores de Lengua
Espaola (L2) en la Regin Fronteriza Brasil-Venezuela. Anais do IV Congresso Brasileiro de
Hispanistas RJ 2006. http://www.letras.ufmg.br/hispanistas/hot/lingua-espanhola.pdf
202. Concurso pblico n 002/2007. Disponvel em: http://www.cetapnet.com.br/eportal/
dmdocuments/RR_02)2007_educacao_EditalCompleto.htm
217
EF-I
EF-II
EM
TOTAL
% EM
Escolas
pblicas
com
espanhol
Escolas
privadas
com
espanhol
60
93
153
93,93
4
4
8
57,14
36.000
21.000*
57.000
1.620
703
2.323
59,47
60
35
95
Professores
de espanhol
em Escolas
privadas
6
3
9
218
PROFESSORES
1
3
1
2
1
1
ALUNOS
223
550
90
615
140
135
LICENCIADO
NO
SI
SI
NO
SI
SI
219
220
Escolas de
Ensino Mdio
com espanhol
Alunos de
Ensino Mdio
com espanhol
Alunos de
Fundamental
(ltima srie)
Professores de
espanhol
576
135
20.910
4.071
168
221
EF 1-4
Escolas
pblicas
*
__
Escolas
privadas
**
__
Alunos
escolas
pblicas
__
Alunos
Professores
Professores escolas
escolas
escolas pblicas
privadas
privadas
__
__
36.278
EF 5-8
44
__
35.859
32.845
__
__
EM
__
6.618
32.448
__
__
TOTAL
49
153
42.477
101.571
1.736
1.349
222
223
224
225
226
227
Ensino
Fundamental
Ensino Mdio
Nmero de
Alunos
Sistema Espanhol
Sries
30
64
104
123
153
138
131
139
142
148
120
102
85
61
Total: 1.540
* Enseanza Secundaria Obligatoria
228
Educao Infantil
Educao
Primria
E.S.O.*
Bachiller
Contratados
locais
Pessoal MEPSYD*
Totais
132
16
148
137
138
272
17
286
229
SERGIPE
Situado na Regio Nordeste, Sergipe, lamentamos dizer,
possivelmente o Estado do Brasil onde menos presena o espanhol
tem no sistema educativo.
Assim, nenhum dos dados que temos pode ser positivo.
Datos y Cifras-98 no apresenta nenhum centro pblico e
unicamente um particular onde se ministra a lngua espanhola
e, de acordo com o informe MEC/SEB de 2005, que costuma
ser otimista nas cifras, Sergipe no tinha nenhum professor nem
tampouco escola pblica com espanhol.
A situao no parece ter experimentado nenhuma melhora
aps a aprovao da Lei 11.161. O contedo da Lei pareceu gerar
srias dvidas no Estado, o que deu lugar a que o Conselho Estadual
de Educao de Sergipe, por meio do Oficio n 106/CEE, de 19 de
abril de 2006, solicitou ao Conselho Nacional de Educao (CNE)
uma srie de esclarecimentos sobre cinco questes relacionadas com
a implantao da Lei, resultando no Parecer do CNE 18/2007, j
visto na seo dedicado a anlise da Lei do Espanhol.
Em Sergipe, s as escolas particulares tm lngua espanhola
como opo de lngua estrangeira. Em novembro de 2008 tinha,
ao menos, 14 professores de espanhol nas escolas de Ensino Mdio
e 5 nas de Ensino Fundamental.
Na rede pblica estadual, nenhum dos quase 64 mil alunos
do Ensino Mdio dispe da disciplina no currculo, e segundo a
Diretora do Departamento de Educao do Estado de Sergipe,
Maria Izabel Ladeira, a lngua espanhola s ser implantada pela
rede pblica em 2010, ltimo ano do prazo estabelecido pela Lei215.
No obstante, parece que no ano letivo de 2009 se realizar uma
experincia-piloto em um centro pblico de Ensino Mdio.
215. http://blog-contexto-ufs.blogspot.com/2008/02/espanhol-nas-escolas-pblicas-sergipanas.
html
230
231
232
233
234
VII Concluses
235
Isso quer dizer que se uma secretaria que conta com sessenta
professores de espanhol e lhe dizemos que necessitar de trs mil,
ir calcular que lhe resulta material e economicamente invivel
chegar a essa cifra e, portanto, no adotar medida alguma. Se,
pelo contrrio, o clculo que o nmero total de docentes que ir
necessitar est em torno de duzentos e que dispe de cinco anos
para alcanar essa cifra, possvel que aja de acordo.
No momento de calcular quantos professores fazem falta
para executar a Lei, procuramos ser o mais rigorosos possvel.
Embora seja certo que a cifra final menor do que a que
pensvamos, nem por isso deixa de nos parecer um nmero real,
tendo sempre em conta a difcil realidade da escola brasileira e no
um quadro idlico com poucos alunos por classe e poucas horas
semanais de docncia. A ttulo de exemplo, podemos calcular que
um professor brasileiro padro de Ensino Mdio que lecione lngua
estrangeira pode facilmente atender a quatro vezes mais alunos
que um professor espanhol padro de Ensino Mdio que lecione
lngua estrangeira, considerando variveis tais como alunos por
classe; horas letivas semanais; proporo professor/aluno e horas
da disciplina no currculo.
Um fato preocupante, e que tambm pode gerar malentendidos o de considerar que qualquer um serve para dar
aula de espanhol no Brasil. Primeiro, porque existe uma normativa
brasileira relativa ao exerccio da profisso de docente que exige
cumprir com uma srie de requisitos de titulao e segundo, porque
existe outra sobre residncia e licena trabalhista. Em princpio,
ningum pode dar aula dentro sistema educativo brasileiro se no
cumpre tais exigncias j que, legalmente, para ser professor de
espanhol nos nveis educativos nos que ser implantado o espanhol
necessrio ter cursado estudos superiores e possuir o ttulo de
Licenciado que habilita para exercer a docncia. Questo bem
238
faria falta contar com uns 14.000 professores (soma dos j existentes
mais os que seriam necessrios), temos que, segundo as estatsticas
brasileiras, entre 1990 e 2005, um total de 17.385 pessoas haviam
concludo estudos de Licenciatura em Lngua Espanhola.
Contudo, a situao inclusive mais promissora porque
contamos com o dado, j mencionado, do significativo incremento,
em torno de 70%, que os estudos de espanhol experimentaram
no sistema universitrio brasileiro na ltima dcada. A isso, seria
necessrio acrescentar novas experincias formativas que esto se
iniciando, entre as que se destaca o Projeto Universidade Aberta
que, em colaborao com as dez prestigiosas instituies de ensino
superior selecionadas, iniciar em breve seus estudos de espanhol
mediante a modalidade a distncia, para um nmero muito
expressivo de alunos.
Portanto, entendemos que, diferentemente do problema
existente em outras disciplinas, a universidade brasileira est
realmente em condies de fazer frente hipottica demanda
de novos professores de espanhol, tanto em nmero como em
distribuio territorial dos licenciados e um dos fatos mais positivos
que encontramos o de que em 2008 todos os Estados da Unio,
assim como o distrito Federal, contam com ao menos um curso
universitrio de espanhol que habilita para a docncia, tendo sido
superados, ou menos a caminho de superar, os problemas que s
h dez anos existiam nos seis Estados (Amap, Paraba, Tocantins,
Amazonas, Sergipe e Esprito Santo) que careciam da mesma.
3. Formao inicial.
No obstante o sistema universitrio esteja em condies
de forma o nmero de licenciados necessrios para ministrar a
matria de lngua espanhola, no devemos esquecer os problemas
existentes nessa formao inicial.
240
241
245
Estado
SP
SP
DF
RJ
PR
MG
GO
RJ
BA
SC
DF
PR
ES
MG
RJ
BA
RS
SP
PA
DF
MS
PE
PB
RJ
BA
Cidade
So Paulo
So Paulo
Brasilia
Ro de Janeiro
Curitiba
Belo Horizonte
Goinia
Ro de Janeiro
Salvador
Florianpolis
Brasilia
Londrina
Vitria
Belo Horizonte
Ro de Janeiro
Ilhus
Ro Grande
So Paulo
Belm
Brasilia
Campo Grande
Recife
Joao Pessoa
Niteri
Ilheus
Universidades
UNED*
U. Salamanca**
U. Salamanca-UnB
UNED-UERJ
U. Salamanca-UFPR
UNED-UFMG
U. Granada-UFG
U. Salamanca-UFRJ
U. Alcal-UFBA
UNED-UFSC
U. Granada-UnB
U. Salamanca-UEL
U. Santiago-UFES
U. Alcal-UFMG
U. Granada-UFRJ
U. Salamanca-UESC
UNED-FURG
UNED-UPM
U. Granada-UFPA
U. Santiago-UnB
U. Alcal-UFMS
U. Salamanca-UFPE
UNED-UFPB
U. Santiago-UFF
U. Granada-UESC
250
Vagas
70
30
60
120
60
120
60
120
120
120
60
60
120
120
120
120
120
120
60
120
60
60
60
60
60
2008
2008
2008
2008
2008
2008
SP
CE
PR
GO
PE
BA
Araraquara
Fortaleza
Foz de Iguau
Goinia
Recife
Salvador
U. Salamanca-UNESP
U. Alcal-UFC
U. Alcal-UNIOESTE
U. Santiago-UFG
UNED-UFPE
U. Salamanca--UFBA
60
60
60
60
60
60
* Esse primeiro curso foi ministrado exclusivamente pela UNED (Universidad Nacional
de Educacin a Distancia) sem a participao brasileira e foi celebrado nas instalaes do
Colgio Miguel de Cervantes de So Paulo recebendo o ttulo de Curso de actualizacin
para profesores brasileos de lengua espaola e teve a durao extraordinria de 144 horas.
** Da mesma forma que o anterior, esse curso foi ministrado pela Universidad de Salamanca
sem scio brasileiro, no mesmo local e com o ttulo de La comprensin del texto y el discurso
en el aula, com uma durao de 30 horas.
6. Materiais didticos
Outro aspecto importante, que por problemas de espao no
podemos tratar, o dos materiais didticos usados pelos professores
de espanhol, Trata-se de um tema de extraordinria importncia
econmica e que deveria ser objeto de um estudo mais detalhado.
No obstante, gostaramos de fazer algumas reflexes.
No Brasil houve uma tradicional carncia de materiais
didticos para o ensino do espanhol at a dcada de noventa,
entretanto, a partir desse momento comeam a proliferar no
mercado brasileiro um sem-nmero de publicaes da mais variada
condio, o que inclusive causa problemas de avaliao para as
SEDUC que tm de escolher os livros que consideram adequados
para o ensino do espanhol.
No devemos esquecer que as dimenses do mercado do
livro didtico no Brasil so assustadoras. Dessa forma, o Programa
Nacional do Livro Didtico, para o Ensino Fundamental, adquiriu
para seu uso, nos anos letivos de 1995 a 2006, mais de um bilho
de livros, distribudos para uma mdia anual de 30,8 milhes de
251
252
Fonte: http://www.gruposantillana.com/cifras1.htm
253
254
258