Sei sulla pagina 1di 11

ARTIGO CIENTFICO

Alteraes Climticas e Securitizao:


construo da dissuaso climtica

Climate Change and Securitization: the construction of climate deterrence


Cambio climtico y Securitizacin: la construccin de la disuasin climtica
RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO1
RENATE KOTTEL BOENO2
VIRIATO SOROMENHO-MARQUES3
RESUMO

ABSTRACT

RESUMEN

Em 2015, as alteraes climticas so


elevadas ao mesmo nvel de ameaa que
armas de destruio em massa e ataques
terroristas na National Security Strategy
of United States of America, fomentando
discusses sobre a construo de uma
das maiores ameaas do Sculo XXI. A
pesquisa tem como objetivo identificar
fatos e eventos que contriburam para
que as alteraes climticas fossem
inseridas na agenda poltica e nos
estudos sobre segurana, decorrentes
de um processo de securitizao em
construo. Para isso, foram selecionados
pontos interconectados com alteraes
climticas, segurana e Foras Armadas,
com recorte temporal entre 1945 e
agosto de 2015. O corpus, formado
com documentos oficiais e bibliografia
de centros de referncia sobre estudos
de defesa e segurana da Amrica e
Europa, foi examinado utilizando como
unidades de anlise as propostas pela
Escola de Copenhague que tratam do
processo de securitizao. Os resultados
apontam para: (i) recente insero das
alteraes climticas (rol das ameaas)
nas principais estratgias de segurana
ocidentais, dentro de um processo
de securitizao; (ii) possibilidade
das alteraes climticas tornaremse potencial geradora de dficit de
soberania, legitimando futuras aes;
(iii) alteraes climticas (como ameaa
militar ou no militar) tero reflexos
para as Foras Armadas (exigindo novas
capacidades).

In 2015, climate change is elevated to


the same threat level as that of weapons
of mass destruction and terrorist attacks
in National Security Strategy of United
States of America, causing discussions
about the construction of one of the
biggest threats of the twenty-first century. This research aims to identify facts
and events that contributed for climate
change to enter the political agenda and
safety studies, arising from a securitization process under construction. To
achieve so, points interconnected with
climate change, security and armed forces, with time frame between 1945 and
August 2015 were selected. The corpus,
formed by official documents and bibliography from defense and security research centers of America and Europe, was
examined using the Copenhagen School
proposals of dealing with the securitization process as analysis units. The
results indicate: (i) recent inclusion of
climate change (list of threats) in major Western security strategies, within a
securitization process; (ii) possibilities of
climate change become "potential generators of sovereignty deficit", legitimizing
future actions; (iii) climate change (such
as "military" or "non-military" threat) will
have consequences for the armed forces
(requiring new skills).

En 2015, en la Estrategia de Seguridad


Nacional de los Estados Unidos
de Amrica el cambio climtico es
elevado al mismo nivel de amenaza
que las armas de destruccin masiva
y los ataques terroristas, fomentando
discusiones sobre la construccin de una
de las mayores amenazas del siglo XXI.
La investigacin tiene como objetivo
identificar los hechos y acontecimientos
que contribuyeron para que los cambios
climticos sean introducidos en la
agenda poltica y en los estudios sobre
seguridad, como resultado de un proceso
de securitizacin en construccin.
Para ello, se seleccionaron puntos
interconectados con el cambio climtico,
la seguridad y las fuerzas armadas,
con un marco temporal entre 1945 y
agosto de 2015. El corpus, formado
con documentos oficiales y bibliografa
de centros de referencia en estudios
de defensa y seguridad de Amrica y
Europa, fue examinado utilizando como
unidades de anlisis las propuestas de
la Escuela de Copenhague de tratan
sobre el proceso de securitizacin.
Los resultados muestran: (i) reciente
inclusin del cambio climtico (rol de las
amenazas) en las principales estrategias
de seguridad occidentales, dentro de un
proceso de securitizacin; (ii) posibilidad
de que los cambios climticos se
conviertan en "potenciales generadores
de dficit de soberana", legitimando
acciones futuras; (iii) cambios climticos
(como amenaza "militar" o "no militar")
tendrn consecuencias para las
Fuerzas Armadas (exigiendo nuevas
capacidades).

Keywords: Climate Change. Securitization. Conflicts. Armed Forces. Climatic


Deterrence.

Palavras-chave: Alteraes Climticas.


Securitizao. Conflitos. Foras Armadas. Dissuaso Climtica.

Palabras clave: Cambio Climtico. Securitizacin. Conflictos. Fuerzas Armadas.


Disuasin Climtica.

1 Ministrio da Defesa, Brasilia - DF, Brasil


E-mail:<raulboeno@campus.ul.pt>
Doutorando em Alteraes Climticas e Polticas de Desenvolvimento Sustentvel
(Universidade de Lisboa)

3 Universidade de Lisboa - Lisboa, Portugual.

2 Ministrio da Defesa, Brasilia - DF, Brasil

E-mail:<celpecanha@gmail.com>

E-mail:<kottelboeno@uol.com.br>

Doutor em Filosofia (Universidade de Lisboa)

Doutoranda em Alteraes Climticas e Polticas de Desenvolvimento Sustentvel

Docente do Programa Doutoral em Alteraes Climticas e Polticas de

(Universidade de Lisboa)

Desenvolvimento Sustentvel (Universidade de Lisboa).

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

595

ALTERAES CLIMTICAS E SECURITIZAO: A CONSTRUO DA DISSUASO CLIMTICA

1 INTRODUO

Com a recente divulgao da National Security


Strategy of United States of America (UNITED STATES,
2015a) e do Quadrennial Diplomacy and Development Review
(QDDR) do Departamento de Estado dos Estados Unidos
da Amrica (UNITED STATES, 2015b), em fevereiro e
abril de 2015, respectivamente, as alteraes climticas4
passam a ter maior presena na agenda poltica ocidental
e, consequentemente, nos estudos sobre segurana.
Contudo, considerando a realizao da Conference of
the Parties to the United Nations Framework Convention
on Climate Change (COP 21), onde o maior desafio ser
revalidar o princpio das responsabilidades comuns,
mas diferenciadas, cabe questionar como ocorreu esse
processo que conduziu as alteraes climticas (AC) para
esse novo status nos estudos mencionados.

O objetivo deste trabalho identificar fatos,
eventos e discursos (na forma de ato de fala e documentos)
que contriburam para que as alteraes climticas
fossem inseridas na agenda poltica e nos estudos sobre
segurana, decorrentes de um processo de securitizao
em construo.

2 METODOLOGIA

Para responder ao questionamento proposto,
formou-se um corpus inicial em centros de referncia
sobre estudos de segurana da Amrica e Europa, alm
de documentos acadmicos e governamentais sobre os
temas alteraes climticas, segurana e Foras Armadas
(FA). O recorte temporal foi estabelecido entre 1945,
incio da Guerra Fria, e agosto de 2015, exceto para o
embasamento conceitual, onde o recorte foi ampliado.


Na sequncia, foram selecionados pontos
interconectados com os temas mencionados. A seleo
do corpus final foi realizada utilizando como critrios/
filtro: (i) possuir aderncia com os objetivos propostos;
(ii) ser fato portador de futuro (repercusso na agenda
pblica e poltica); e, (iii) ter reflexos diretos/indiretos
na agenda de segurana. Como mainstream optou-se
pela Escola de Copenhague, uma das vertentes tericas
dos estudos de segurana (WVER, 1995; BUZAN;
WVER; DE WILDE, 1998; BUZAN, 1999) que tratam
da securitizao.

Para o exame dos pontos selecionados, optouse por utilizar como unidades de anlise as propostas
pela Escola de Copenhague: objetos referentes, atores
securitizadores e atores funcionais (BUZAN; WVER; DE
WILDE, 1998). Finalizar-se- com consideraes sobre os
resultados obtidos e sugestes de encaminhamentos.

3 RESULTADOS

O corpus final ficou composto por 38 (trinta e
oito) pontos. Trata-se de atos de fala (discursos polticos e
documentos oficiais), posicionamentos polticos de atores
internacionais e eventos que forneceram elementos
bsicos para sustentar as fases iniciais do processo de
securitizao, onde as alteraes climticas surgem
como ameaas aos objetos referentes vinculados
segurana. Alguns pontos abordam desastres, catalisados
por alteraes climticas, onde houve atuao de foras
armadas e decorrentes discursos polticos.

O Quadro 1 - Alteraes Climticas e
Securitizao, a seguir, apresenta os pontos selecionados
e examinados. Foram considerados, alm da aderncia
(AC, segurana e FA), elementos com nexo entre objetos
referentes5 (OR), atores securitizadores6 (AS) e atores
funcionais7 (AF).

Quadro 1. Alteraes Climticas e Securitizao


N

Nexo com OR, AS e AF

Teor do discurso e aderncia com AC, Segurana e FA

Guerra Fria (1945-1991)

Surgem ameaas no militares, entre elas AC. Reverso da proposta de


Clausewitz, a poltica passa a ser prolongamento da guerra por outros
meios (GUZZINI, 2015).

Relatrio Limites do Crescimento


(1972)

Crescimento econmico depender de fatores como paz e estabilidade.


Intensa procura por matrias-primas levam fragilidade social, deflagrando
conflitos (NYE; LYNN-JONES, 1988).

Conferncia de Estocolmo (1972)

Consenso mundial entre desenvolvimento e carter finito das reservas


mundiais de recursos naturais (SCHMIDT; NAVE; GUERRA, 2010).

Comisso Independente de
Desarmamento e Segurana (1982)

Conceito de segurana ambiental, distino entre segurana comum e coletiva. Ameaas no militares: escassez de recursos e destruio ambiental
(CUNHA, 1998).

45

67

4 Optou-se por utilizar o termo alteraes climticas ao invs de mudanas


climticas. No Brasil, o termo mais usual seria mudanas climticas. A Comunidade
dos Pases de Lngua Portuguesa (CPLP) tem utilizado o termo alteraes climticas
(<http://alteracoesclimaticas.ics.ulisboa.pt/eventos/>).
5 Trata-se daquilo que o ator securitizador declara ameaado, aquilo que se deseja
proteger. Normalmente, o objeto referente o Estado e sua soberania, economia,
entre outros (BUZAN; WVER; DE WILDE, 1998).

596

6 O ator securitizador quem detm a iniciativa do ato de fala, quem chama a


ateno para a necessidade de tomar medidas de emergncia (BUZAN; WVER;
DE WILDE, 1998).
7 So aqueles que podem influenciar a deciso final no campo da segurana
(BUZAN; WVER; DE WILDE, 1998).

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO; RENATE KOTTEL BOENO; VIRIATO SOROMENHO-MARQUES


N

Nexo com OR, AS e AF

Teor do discurso e aderncia com AC, Segurana e FA

Novo Pensamento Poltico Gorbachov


(1985)

Lana a noo de comprehensive security ligada sobrevivncia humana.


Relaciona ameaas no militares com economia e questes ambientais
(CUNHA, 1998).

Relatrio Brundtland (1987)

Amplia a segurana pelo vis ambiental. Tenses ambientais podem fomentar tenses polticas e conflitos, sendo uma questo de segurana
(BRUNDTLAND, 1987).

Intergovernmental Panel on Climate


Change (IPCC) (1988)

Seu primeiro relatrio (1990) comunicou o consenso cientfico que AC so


de origem antropognica. Seus relatrios so referncia para a comunidade
internacional, porque expressam os consensos e incertezas existentes sobre AC (GARCIA, 2006).

United Nations Framework Convention


on Climate Change (1992)

A Conveno sobre Mudanas do Clima (in Eco 92) aumenta a participao


de Organizaes no Governamentais (ONG) em questes ambientais e
AC (UNITED NATIONS, 1992).

I Conferncia entre as Partes (COP)


(1995)

Negociao global de metas para reduo de Gases de Efeito Estufa (GEE).


Houve vinte COP at 2014, com diferentes abordagens sobre AC.

10

Protocolo de Kyoto (1997)


(Vigor em 2005)

Acordo para reduo de GEE, EUA no ratifica. A Europa, nica a cumprir


(com sobras) as metas impostas, quem recebe os maiores efetivos de
imigrantes (SOROMENHO-MARQUES, 2015a).

11

II Conferncia Mundial sobre Reduo


de Desastres (2005)

Riscos de desastres, as ameaas relacionadas a fenmenos geolgicos e as


AC devem ser tratados nos planos e programas de desenvolvimento setoriais (UNITED NATIONS, 2005).

12

Desastre de New Orleans (Furaces


Rita e Katrina) (2005)

Catstrofes naturais devem ser equiparadas ao terrorismo como ameaa


aos Estados Unidos da Amrica (EUA) Militarizao das catstrofes
(GARCA, 2005). Essa guerra s catstrofes reduziu a confiana nas instituies (TIERNEY; BEVC; KULIGOWSKI, 2006).

13

Criao da Unidade Militar de


Emergncia (UME) (2005)

Espanha, aps atuaes de FA em catstrofes, cria a UME. Fora militar


organizada, adestrada e com meios necessrios para operar em desastres
(ESPANHA, 2005).

14

Documentrio:
An Inconvenient Truth
(2006)

Documentrio sobre AC, especificamemte sobre o aquecimento mdio da


temperatura global, vencedor do prmio Oscar de melhor documentrio.
Em 2007, seu autor, Al Gore, ex vice-presidente dos EUA, recebeu o prmio Nobel da paz juntamente com o IPCC.

15

Relatrio Stern (2007)

menos oneroso para a economia mundial mitigar o aquecimento global


do que se adaptar. Ocorrero agravamentos de presses resultando em
conflitos por recursos bsicos (STERN, 2007).

16

Conselho de Segurana (CS) da ONU


(2007)

Clima instvel exacerbar presses migratrias e competio por recursos.


O CS no manteve as AC na pauta de sua agenda, servindo apenas para dar
visibilidade ao tema (NACIONES UNIDAS, 2007).

17

Diretriz de Oslo (2007)

A ONU, devido grande utilizao de FA, emitiu Diretriz para utilizao de


Recursos Militares e de Defesa Civil em Operaes de Socorro em desastres (5663RD MEETING, 2007a).

18

Relatrio Solana (2008)

Incluso das AC nas Relaes Exteriores e Segurana (interesses europeus).


Polticas de ressentimento com pases causadores de AC. Cenrio de alerta
para a Europa, destino das grandes migraes (SOLANA, 2008).

19

Department of Energy and Climate


Change UK (DECC) (2008)

O Reino Unido (UK) reconhece que AC contribuiro para aumentar risco


ambiental e ocorrncia de eventos climticos extremos, aumentando crises
humanitrias, necessitando da contribuio das FA do UK (UNITED KINGDOM, 2008). Criao do DECC com a finalidade de ser o principal rgo
no programa de governo para transformar o Reino Unido em uma economia de baixo carbono (UNITED KINGDOM, 2009).

20

AC so um multiplicador das ameaas derivadas da pobreza. Cita a debiComunicado do Secretrio Geral ONU
lidade das instituies para organizar recursos e solucionar conflitos (NA(2009)
CIONES UNIDAS, 2009).

21

Central Inteligence Agency US (CIA)


(2009)

Criao do Centro de Mudanas Climticas e Segurana Nacional para assessorar decisores sobre os efeitos do clima na segurana.

22

Strategic Concept for the Defence and


Security of the North Atlantic Treaty
Organization (NATO) (2010

Ataques terroristas, AC e escassez de gua moldaro o ambiente de segurana futuro em reas de interesse da NATO. FA precisam desenvolver
capacidades para crises internacionais e misses humanitrias (NORTH
ATLANTIC TREATY ORGANIZATION, 2010).

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

597

ALTERAES CLIMTICAS E SECURITIZAO: A CONSTRUO DA DISSUASO CLIMTICA


N

Nexo com OR, AS e AF

Teor do discurso e aderncia com AC, Segurana e FA

23

Defence Policy Guidelines German


(2011)

AC so ameaa segurana alem. AC comprometem subsistncia de pessoas, provocando migraes e conflitos. AC sero cruciais para futuro da
Alemanha e da Europa (GERMAN, 2011).

24

Report of Department of Defense US


(2011)

Emite orientaes para ampliar a capacidade do United States Africa


Command (AFRICOM) e do United States Southern Command (SOUTHCOM) sobre conflitos catalisados pelas AC e atuao em desastres naturais
(UNITED STATES, 2011).

25

Security and Defence Policy of European


Union (2012)

Migraes, decorrentes de catstrofes naturais exacerbadas por AC, aumentam conflitos e saturam regies. fundamental a cooperao militar-civil como resposta a desastres. Academia Europeia de Segurana deveria estudar os reflexos das AC na segurana (PARLAMENTO EUROPEU, 2012).

26

White Paper on Defence and National


Security (2013)

Reconhece AC como uma ameaa que tem poder de intensificar e aumentar eventos extremos, enfraquecendo regies vulnerveis. A atual reduo
do gelo no Mar rtico tem consequncias estratgicas como a abertura de
novas rotas de navegao (FRANCE, 2013).

27

Conceito Estratgico de Defesa


Nacional de Portugal (2013)

Desastres naturais e AC inseridos no rol das ameas segurana. Maior


conscincia sobre prejuizos e que grandes desastres exigem apoio global
(PORTUGAL, 2013).

28

Report of IPCC (2013)

Aumento do consenso cientfico que AC so de origem antropognica e


tm potencial para aumentar rivalidade entre pases, no levando diretamente guerra (ADGER et al, 2014).

29

XXX Conferncia dos Exrcitos


Americanos (2013)

Os efeitos das AC (FA e desastres) foram um dos assuntos discutidos pelos


comandantes militares. Climas extremos podem impactar a populao civil,
influenciando tenses sociais latentes (ORGANIZAO..., 2013).

30

Tufo Haiyan (2013)

Indicou o que ser exigido das FA no futuro, devido s consequncias do


clima. Questionou-se a capacidade da Associao do Sudeste Asitico como
ator de segurana regional. Houve atuao de FA da Europa e EUA (ROUTLEDGE, 2014; INTERNATIONAL..., 2014).

31

Criao de Unidades Logsticas de


Apoio (2014)

Portugal cria Foras de apoio geral e de apoio militar de emergncia, com


capacidades para misses de resposta nacional a situaes de catstrofes
(PORTUGAL, 2014).

32

Center for Naval Analyses (CNA) (2007


e 2014)

Em sete anos, o status das AC mudou de preocupantes para catalisadoras de conflitos. Aumento de eventos climticos catastrficos criar maior
demanda por tropas americanas em distintas regies do globo (CNA MILITARY ADVISORY BOARD, 2007; 2014).

33

III Conferncia Mundial sobre Reduo


de Desastres (2015)

AC exacerbam a frequncia e intensidade dos desastres, travando os progressos de desenvolvimento sustentvel (UNITED NATIONS, 2005).

34

National Security Strategy of United


States of America (2015)

AC (um risco aos interesses americanos) tm ligaes com catstrofes naturais, migraes, terrorismo e conflitos por recursos naturais (UNITED STATES, 2015a). Aps sua aprovao, houve interrupo do acesso acadmico
ao banco de dados da CIA sobre AC (Fev 15).

35

Conferncia dos Exrcitos Americanos


(2015)

Objetivo de discutir procedimentos para Operao de Ajuda em Caso de


Desastre. Demonstrao da Fora de Ajuda em Caso de Desastre das FA
Mexicanas (BRASIL, 2015a).

36

Exrcito Brasileiro realiza Seminrio de Fora de Ajuda Humanitria, apreSeminrio de Ajuda Humanitria (2015) senta propostas de gerao de capacidades para Operao de Ajuda Humanitria (BRASIL, 2015b).

37

Encclica: Sobre o cuidado da Casa


Comum (2015)

Aborda internacionalizao da Amaznia, AC, guerras por recursos naturais, soberania de Estados, conflitos e migraes, entre outros (FRANCISCO, 2015).

38

Proposta do Corredor Ecolgico


Venezuela-Colmbia-Brasil (2015)

Objetivo de deter AC e preservar biodiversidade. Efetivado, ligaria os


Andes at o Atlntico, com possveis fragmentaes de unidade territorial
(Brasil-Colmbia-Venezuela).

Fonte: Os autores (2015).

598

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO; RENATE KOTTEL BOENO; VIRIATO SOROMENHO-MARQUES

4 DISCUSSO
4.1 Securitizao, alteraes climticas e
novas dimenses nos temas de segurana

A securitizao pode ser entendida como
um ato de fala (discurso poltico) que constri, na
comunidade poltica, o entendimento da existncia de um
ameaa real que permite a adoo de medidas urgentes
e excepcionais para lidar com essa ameaa (BUZAN;
WVER; DE WILDE, 1998). Assim, um tema somente
estaria securitizado quando ingressa na agenda de
segurana, como ameaa a um objeto referente, e a partir
do momento que o pblico o aceita como tal (BUZAN;
WVER; DE WILDE, 1998). Segundo Buzan et al. (1998),
o processo de securitizao possui trs componentes
crescentes: a existncia de ameaa, aes de emergncia
e quebra da situao normal (polticas de legitimao
de aes para tratar da ameaa, inclusive o uso da fora
militar). A dessecuritizao seria o processo inverso, que
busca evitar, por meio de outros discursos, que o tema
seja securitizado e a decorrente aceitao de medidas
excepcionais (WVER, 1995).

Por alteraes climticas, de origem
antropognica, entende-se um processo relacionado s
alteraes globais (sistmicas e cumulativas), no qual a
face mais visvel a elevao da mdia da temperatura
na superfcie do planeta. Para Santos (2012), alm da
alterao do albedo terrestre (ligado ao uso do solo) e
reduo da concentrao de oznio estratosfrico, so
as emisses de gases de efeito estufa (GEE), procedentes
de um sistema econmico alicerado em combustveis
fsseis, que constituem a maior influncia humana no
sistema climtico terrestre. Ao aumentar a concentrao
de GEE, aumenta-se a intensidade do efeito estufa
e, consequentemente, a temperatura mdia global
superfcie com seus efeitos decorrentes como fenmenos
climticos extremos e subida do nvel mdio do mar
(SANTOS, 2012).

At a Segunda Guerra Mundial, o estudo da
guerra era domnio exclusivo dos militares e os estudos
sobre paz ligavam-se ao direito internacional (DUQUE,
2009; TANNO, 2003). A utilizao de artefatos nucleares
e o surgimento da Guerra Fria despertaram a ateno dos
civis para o estudo sobre segurana (SANTOS, 2009).

Lemaitre e Fenger (2001) sugerem que, aps o
fim da Guerra Fria, novas ameaas no militares surgiram
na agenda de segurana, entre elas, as mudanas climticas,
o crescimento global da populao e as migraes, todas
com efeito ameaador sobre pessoas e estados, sendo
necessrias novas estratgias preventivas para evit-las.
Para os autores, as mudanas climticas so a ameaa no
militar mais importante do sculo XXI8.1
8 O que de fato houve que, com o final da disputa bipolar, esses temas ganharam
mais espao na agenda dos Estados e, em alguns casos, em agendas de segurana.
Exemplo da valorizao da agenda ambiental foi a massiva presena de Chefes de
Estado na Conferncia da Organizao das Naes Unidas Rio (Eco-92).


Sobre o fim da Guerra Fria, SoromenhoMarques (2015a) sugere que a Unio das Repblicas
Socialistas Soviticas (URSS), entre 1989 e 1991, optou
pela imploso da sua configurao poltica destruio do
planeta, que incluiria, logicamente, a sua prpria extino.
Contudo, o evento no significou o fim da ameaa nuclear,
muito menos da estratgia de dissuaso nuclear tratada
por Mattos (1986).

Sobre isso, Soromenho-Marques (2015a)
esclarece que se trata de uma mudana da dissuaso
nuclear para uma dissuaso climtica. Para o autor,
a inexistncia de um acordo climtico global provocar
enormes riscos para a segurana ambiental, com
implicaes para a estabilidade interna dos Estados,
criando desnecessria entropia no sistema internacional.

O Protocolo de Kyoto (expirado em 31 de
dezembro de 2012), que no teve a participao dos EUA,
ainda no foi substitudo por um novo instrumento que
poderia e deveria regular a diplomacia climtica. Assim,
devido ao fato de no ser possvel expandir fisicamente a
atmosfera, mas sim gerenciar sua utilizao, SoromenhoMarques (2015a) defende a urgente necessidade de criar
um regime internacional para a proteo do clima.

Esse novo regime, que j deveria funcionar aps
2012 com a participao da China, maior emissor
mundial de GEE (29% de todos os GEE emitidos em
2013) estaria fundamentado na compreenso de
que a defesa do clima do ambiente planetrio um
interesse maior que o dos integrantes da comunidade
internacional. Nenhum interesse nacional pode ser
considerado racional se colidir com o interesse prioritrio
de preservar as condies ambientais globais necessrias
para garantir a capacidade do planeta suportar civilizaes
tecnologicamente sofisticadas, capazes de assegurar a
segurana e respeito aos direitos fundamentais dos seus
membros (SOROMENHO-MARQUES, 2015a).

Do exame dos pontos do Quadro 1 depreendese que, num primeiro momento, as AC surgem nas
agendas poltica e de segurana como coadjuvantes, ligadas
inicialmente a questes ambientais e escassez de recursos
(SOROMENHO-MARQUES, 2015a; SCHMIDT et al.,
2010). Na sequncia, devido atuao da comunidade
cientfica que reduziu incertezas sobre a origem
antropognica das AC, estas passam a ser protagonistas
como ameaa segurana global, despertando a ateno
mundial para debater o tema (GARCIA, 2006; SANTOS,
2009; 2012).

4.2 Ameaa, objeto referente, ator


securitizador e ator funcional

As principais reas ameaadas pelas AC esto
ligadas diretamente existncia da humanidade, sendo
que seus principais danos seriam na economia mundial e
na segurana (STERN, 2007; SOLANA, 2008). Segundo
Soromenho-Marques (2015a), as AC so um dos

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

599

ALTERAES CLIMTICAS E SECURITIZAO: A CONSTRUO DA DISSUASO CLIMTICA

elementos mais visveis do domnio antrpico sobre a


Terra, sendo necessria sua integrao como ameaa
segurana global, pois poder comprometer o futuro da
prpria civilizao humana.

Nos pontos examinados, as AC foram
identificadas como ameaas existncia do objeto
referente. Elas surgem tanto como ameaa militar, como
no militar.

Como ameaa militar, identificou-se a
possibilidade das AC catalisarem conflitos e tenses
sociais existentes que, devido fragilidade da capacidade
de gesto de organismos, instituies e estados,
poderiam evoluir para um conflito armado (BARNETT;
ADGER, 2007; ADGER et al., 2014). Considerando que
as AC, provavelmente, atingiro o setor primrio das
economias dos pases (em vias de desenvolvimento) e
seus respectivos nveis de rendimento e indicadores de
qualidade de vida, elas podero contribuir para possveis
conflitos (NACIONES UNIDAS, 2009). Contudo, no
possvel identificar empiricamente as consequncias das
mudanas climticas em relao aos estados, regies e
sistemas internacionais (LEMAITRE; FENGER, 2001).

Por outro lado, a construo das AC como
ameaa no militar est associada aos desastres naturais
como chuvas torrenciais, furaces, ondas de calor,
subida do nvel mdio do mar, entre outros. As AC tm
capacidade para aumentar a intensidade e a frequncia
dos eventos naturais mencionados, provocando enormes
danos humanos e materiais (UNITED NATIONS, 2005;
ROUTLEDGE, 2014; ALCANTARA, 2014). Ocorre que,
em algumas fases dos desastres, ocorreram conflitos
sociais e ondas de violncia decorrentes, como foi o caso
em New Orleans (TIERNEY; BEVC; KULIGOWSKI, 2006)
e Filipinas (ROUTLEDGE, 2014; INTERNATIONAL...,
2014), sendo necessrio o emprego de Foras Armadas
nas fases durante e ps-desastres.

Assim, independentemente de ser uma ameaa
militar ou no militar, devido a sua aderncia com conflitos,
desastres e questes ambientais, entende-se que as AC
podem ser inseridas na categoria que Etchegoyen (2015)
denomina geradora de dficit de soberania por testarem a
capacidade de gesto dos estados.

Alm do mencionado, cabe destacar que os
United States of America (UNITED STATES, 2015a), a
North Atlantic Treaty Organization (NORTH..., 2010) e
a European Union (PARLAMENTO EUROPEU, 2012)
inseriram as AC no rol das principais ameaas (tanto militar,
como no militar) em suas estratgias de segurana.

Entre os objetos referentes identificados nos
pontos est o estado, a ser protegido nesse processo
de securitizao. Sobre isso, verificou-se que interesses
econmicos e polticos foram vinculados ao objeto
referente mencionado para fortalecer as AC como ameaa
direta ou indireta segurana (nacional e internacional),
economia (regional e mundial) e ao desenvolvimento
sustentvel. Dois exemplos so os Relatrios Stern (2007)
e Solana (2008), nos quais se percebe a preocupao sobre

600

os impactos negativos das AC aos interesses econmicos


europeus e aos demais blocos econmicos.

No Quadro 1, grande parte dos discursos tem
suas origens na agenda poltica, confirmando a legitimidade
necessria do ator securitizador para enunciar o discurso
poltico (ato de fala ou deciso poltica) da existncia da
ameaa (BUZAN, 1999).

Conforme mencionado anteriormente, a
origem das AC (como ameaa) se situa na agenda
poltica internacional a partir da sua ligao com questes
ambientais. Contudo, existem pontos originrios da
agenda pblica que migram para a agenda poltica, para
finalmente ingressar na agenda de segurana.

Um dos marcos desse processo foi a Eco 92,
quando houve consenso mundial sobre os alertas da
comunidade cientfica a respeito do aquecimento global
(SOROMENHO-MARQUES, 2015a). A atuao das
Organizaes No Governamentais (ONG) mobilizou
a opinio pblica, aumentando sua influncia no
agendamento de temas na esfera poltica (SCHMIDT;
NAVE; GUERRA, 2010). Na sequncia, o vis econmico
deu grande impulso aceitao poltica sobre os
prejuzos financeiros decorrentes das consequncias
das AC, reforando seu papel ameaador economia
mundial (STERN, 2007), consequentemente segurana
(SOLANA, 2008).

Entretanto, ao identificar que houve participao
da comunidade acadmica, por intermdio dos relatrios
e trabalhos do Intergovernmental Panel on Climate Change,
e atuao de ONG que alavancaram o tema AC para a
agenda poltica, os pontos examinados reforam uma das
crticas feitas Escola de Copenhague sobre a legitimidade
do ator securitizante. A exclusividade do ato de fala e atos
decorrentes caberia somente ao ator poltico (BUZAN,
1999; GUZZINI, 2015). Contudo, Buzan (2008) j
considera a possibilidade, particularmente aps o atentado
de 11 de setembro de 2001, que a securitizao possui
um misto de atores e objetos referentes.

No tocante aos atores funcionais, percebe-se
uma tendncia em direcionar, num primeiro momento,
para as capacidades militares a responsabilidade de atuar
frente s ameaas e, num segundo momento, para uma
parceria entre capacidades militares e civis. No caso das AC
como ameaa militar, relacionadas aos conflitos catalisados
por elas, identificaram-se orientaes para ampliao
da capacidade dos setores militares (vis blico). Como
ameaa no militar, as AC esto relacionadas aos desastres
intensificados, sendo necessrio expandir a capacidade
militar para uma atuao com maior frequncia no futuro.

Do exame dos pontos, assinala-se, ainda, que
pases da Amrica Latina tm desenvolvido estudos
sobre a temtica AC e segurana, particularmente sobre
FA, mudando o quadro tradicional de importar modelos
e teorias europeias e estadunidenses sobre segurana
(HERZ; LAGE, 2015). Exemplo disso so os eventos,
como seminrios e congressos, desenvolvidos pelas FA e
comunidades acadmicas que contribuem para aprofundar

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO; RENATE KOTTEL BOENO; VIRIATO SOROMENHO-MARQUES

os estudos sobre AC, desastres e FA.



Abordada a primeira componente do processo
de securitizao, a existncia de ameaa e suas relaes
conceituais (com base no Quadro 1), na sequncia
abordar-se-o as duas componentes finais propostas pela
Escola de Copenhague (BUZAN; WVER; DE WILDE,
1998) que permitem a legitimao de atos decorrentes:
aes de emergncia e quebra da situao normal.

4.3 Legitimao de atos decorrentes



Considerando que a securitizao ocorrer
somente a partir do momento em que o tema entrar
na agenda de segurana, tornando aceitveis e legtimas
as aes emergenciais para tratar da ameaa (inclusive
o uso da fora militar), percebe-se que a situao de
anormalidade exclui os mecanismos normais que a
tratariam. Nesse sentido, a securitizao possibilita total
concentrao de poder de deciso nas mos do agente
securitizador, normalmente os atores governamentais
(WVER, 1995).

Conforme destacado anteriormente, as AC
foram inseridas nas principais estratgias de segurana
ocidentais, tanto como ameaa militar como no militar.
As AC foram posicionadas no mesmo nvel de ameaa
que armas de destruio em massa e ataques terroristas
nas estratgias de segurana dos United States of America,
da North Atlantic Treaty Organization e da European
Union (UNITED STATES, 2015a; NORTH..., 2010;
PARLAMENTO EUROPEU, 2012). Dessa forma, sugerese que houve um possvel alinhamento sobre o processo
de securitizao do tema, entre os principais blocos
polticos e armados ocidentais do hemisfrio norte.

No caso especfico dos EUA, houve orientao
governamental para ampliar a capacidade militar do
United States Africa Command (AFRICOM) e do United
States Southern Command (SOUTHCOM) para atuarem
em conflitos catalisados pelas AC e empregar suas FA
em desastres naturais (UNITED STATES, 2011). Em
nosso entendimento, isso sugere a existncia de uma
maior ateno dos EUA com a frica e com a Amrica
do Sul, coincidindo com os alertas emitidos nos relatrios
Stern (2007), Solana (2008) e IPCC (2014). O mesmo
entendimento aplica-se no caso da NATO (2010).

A ateno estadunidense sobre a frica foi
reforada pela divulgao dos relatrios do CNA Military
Advisory Security (2007 e 2014). O relatrio de 2014
sustenta que as AC acrescentaram fatores de estresse
ambiental aos conflitos tnicos na frica, sobrecarregando
alguns governos nos ltimos anos. Como resultado, a Al
Qaeda no Magrebe Islmico, que estava anteriormente
confinada ao norte do continente africano, acabou
expandindo sua rea de atuao. Em seus relatrios, o
rgo classifica as AC como catalisadoras de conflitos
e assevera que um aumento de eventos climticos
catastrficos criar maior demanda por tropas americanas
em distintas regies do globo (CNA MILITARY ADVISORY

BOARD, 2007; 2014).



Fatos como esse j ocorreram nas Filipinas, aps
o tufo Haiyan (2013), quando da atuao de FA dos EUA e
da Europa na regio. Questionamentos foram levandados
sobre a capacidade da Associao das Naes do Sudeste
Asitico (ASEAN), como ator de segurana regional, que
alertaram sobre a demanda futura das atuaes de FA
(ALCANTARA, 2014; ROUTLEDGE, 2014). Alm disso,
algumas FA da Europa e da Amrica passaram a tratar
do tema AC como ameaas, reformulando ou ampliando
suas capacidades militares. Algumas FA da Europa criaram
unidades militares especficas para atuar em desastres,
como foi o caso da Espanha (2005) e de Portugal (2014).

Entretanto, a questo que se apresenta sobre
esse possvel alinhamento dos blocos estaria associada a
uma desconfiana crescente sobre polticas unilaterais para
atender interesses especficos como o acesso a recursos
naturais, entre outros. A criao de crenas de ameaas
no algo inovador para legitimar aes unilaterais e
militares. Segundo Walzer (2003), praticamente em
todas as guerras existem argumentaes que podem
tanto justific-las como moralmente aceitas, como serem
consideradas ilegtimas.

Um exemplo recente disso foi a Guerra do
Iraque (2003). Segundo Duque (2008), a securitizao
bem-sucedida do tema terrorismo foi decisiva para
viabilizar o emprego da fora militar dos EUA naquela
guerra, legitimando a invaso do Iraque, em 19 de maro
de 2003, sem o aval do Conselho de Segurana da
ONU. Contudo, as armas de destruio em massa no
foram encontradas e nem a democracia foi exportada
para aquela regio, gerando desconfiana mundial sobre
interesses estadunidenses naquele conflito blico.

Numa ao de dessecuritizao das AC, alguns
meses aps a divulgao da National Security Strategy of
United States of America (UNITED STATES, 2015a), o
Chefe de Estado do Vaticano divulgou a Encclica: Sobre o
cuidado da Casa Comum (FRANCISCO, 2015), tratando
de assuntos como a internacionalizao da Amaznia,
alteraes climticas, guerras por recursos naturais,
soberania de Estados, conflitos e migraes.

Destaca-se que o momento importante para
agentes securitizadores que podem emitir esforos
para dessecuritizar o tema AC devido realizao da
21a Conferncia das Partes em Paris (final de 2015).
Um dos maiores desafios dos participantes do evento
ser revalidar o princpio das responsabilidades
comuns, mas diferenciadas9,2devido ao fato de
existirem, historicamente, diferentes taxas de emisses
de GEE e nveis de desenvolvimento industrial, ente
outros indicadores, que fomentam discusses sobre a
responsabilidade passada, atual e futura entre os pases.
2 Constante da Declarao do Rio sobre Meio Ambiente e Desenvolvimento
(UNITED NATIONS, 1992), com razes em Estocolmo 1972, esse princpio
tem sido constantemente discutido nas reunies da United Nations Framework

Convention on Climate Change.

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

601

ALTERAES CLIMTICAS E SECURITIZAO: A CONSTRUO DA DISSUASO CLIMTICA

5 CONCLUSO

REFERNCIAS


A ltima fase de um processo de securitizao
de um tema torna aceitvel a adoo de medidas
de emergncia e de exceo para tratar da ameaa
construda. No caso das alteraes climticas, percebese um aumento do seu status nos discursos ocidentais a
partir da segunda dcada do sculo XXI, sendo formatada
politicamente na agenda de segurana internacional como
uma das maiores ameaas futuras.

Do exame dos pontos selecionados, sob o prisma
da securitizao, os resultados discutidos sugerem que a
insero das alteraes climticas (no rol das ameaas) nas
principais estratgias de segurana ocidentais faz parte de
um alinhamento poltico com interesses diversos. Nesse
sentido, vislumbra-se a possibilidade de as alteraes
climticas tornarem-se potencial geradora de dficit de
soberania nos pases em desenvolvimento.

Caso o processo de securitizao seja concludo,
as tentativas de frear a ameaa em tela podero ser usadas
para legitimar futuras aes contra soberanias de pases
mais frgeis. Isso significaria a formatao das alteraes
climticas como ameaa militar, exigindo maior atuao
das foras armadas nos conflitos com origem em disputas
por recursos escassos (gua, agricultura, energia, entre
outros) ou ameaas atmosfera do planeta.

Se o tema no for totalmente securitizado (ou
parcialmente dessecuritizado), ocorrer a formatao
das alteraes climticas como ameaa no militar
e consequentes reflexos para as foras armadas,
necessitando desenvolver novas capacidades para atuao
em desastres naturais intensificados pelas alteraes
climticas.

Assim, independentemente de ser securitizado
ou dessecuritizado, o tema alteraes climticas cria
condies para o surgimento e fortalecimento de uma
nova componente na agenda de segurana: a dissuaso
climtica. Quando a densidade de poder e os interesses
dos estados sero o fiel da balana para decises sobre o
tema.

Finalmente, cabe destacar que as alteraes
climticas no conduzem ao conflito, apenas agravam
situaes latentes. A principal causa dos conflitos humanos
est associada incapacidade dos estados ou organismos
internacionais de gerenciarem as crises existentes,
dessecuritizando as ameaas.

5663RD MEETING, 2007, New York. Records New


York: UN Documentation Dag Hammarskjld Library,
2007. 36 p. v. 1. Disponvel em: <http://research.un.org/
en/docs/sc/quick/meeting/2007>. Acesso em: 15 jul.
2015.
ADGER, W. N. et al. Human security. In: Climate change
2014: impacts, adaptation, and vulnerability: Part A: global
and sectoral aspects. Cambridge: Cambridge University
Press. 2014. p. 755-791. Contribution of Working Group
II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental
Panel on Climate Change.
ALCANTARA, P. Lessons learned from the Philippine
government's response to Typhoon Haiyan. Journal of
Business Continuity & Emergency Planning, London,
v. 7, n. 4, 335 p., Summer 2014. ISSN 1749-9216.
Disponvel em: <http://search.ebscohost.com/login.asp
x?direct=true&db=bth&AN=96735911&site=ehostlive&scope=site >. Acesso em: 15 jun. 2015.
BARNETT, J.; ADGER, W. N. Climate change, human
security and violent conflict. Political Geography, v. 26,
n. 6, p. 639-655, ago. 2007. ISSN 0962-6298. Disponvel
em: < http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/
S096262980700039X >. Acesso em: 10 jun. 2015.
BRUNDTLAND, C. Comisso mundial sobre meio
ambiente e desenvolvimento: o nosso futuro comum.
ONU, 1987.
BUZAN, B. Change and insecurity reconsidered.
Contemporary Security Policy, v. 20, n. 3, p. 1-17,
1999. ISSN 1352-3260. Disponvel em: < http://dx.doi.
org/10.1080/13523269908404228 >. Acesso em: 25 jun.
2015.
______. The changing agenda of military security.
Uluslararasi Iliskiler-International Relations, v.
5, n. 18, p. 107-123, Summer 2008. ISSN 1304-7310.
Disponvel em: <//WOS:000261434500006>. Acesso
em: 13 jul. 2015.
BUZAN, B.; WVER, O.; DE WILDE, J. Security: a
new framework for analysis. Colorado: Lynne Rienner
Publishers, 1998. ISBN 978-1-55587-784-2.
BRASIL. Exrcito. Centro de Doutrina do Exrcito.
Conferncia Especializada sobre ajuda em caso de desastre
da CEA. Notcias, Braslia,1 trim 2015a. Disponvel
em: <http://www.cdoutex.eb.mil.br/index.php/2015/1trimestre/137-conferencia-especializada-sobre-ajuda-emcaso-de-desastre-da-cea>. Acesso em: 15 jul. 2015.

602

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO; RENATE KOTTEL BOENO; VIRIATO SOROMENHO-MARQUES

______. Ajuda Humanitria: I Simpsio de Fora de Ajuda


Humanitria. Apresentaes, Braslia,2015b. Disponvel
em: <http://www.cdoutex.eb.mil.br/index.php/palestras/
forca-humanitaria>. Acesso em: 15 jul. 2015.
CNA MILITARY ADVISORY BOARD. National Security
and the Threath of Climate Change. Alexandria: CNA
Corporation, 35 p., 2007.
______. National Security and the Accelerating Risks
of Climate Change. Alexandria: CNA Corporation,
2014.
CUNHA, L. V. Segurana Ambiental e Gesto dos
Recursos Hdricos. Nao e Defesa, Lisboa, n. 86, 2.
srie, p. 27-50, 1998.
DUQUE, M. G. A teoria de securitizao e o processo
decisrio da estratgia militar dos Estados Unidos
na Guerra do Iraque. 181 f. Dissertao (Mestrado em
Relaes Internacionais)-Universidade de Braslia, Braslia,
2008.
______. O papel de Sntese da Escola de Copenhague
nos estudos de Segurana Internacional. Contexto
Internacional, Rio de Janeiro, v. 31, n. 3, p. 459-501, Rio
de Janeiro, 2009.
ESPANHA. Ley Orgnica5/2005, de 17 de noviembre
de la Defensa Nacional. Ley Orgnica que regula la
defensa nacional y establece las bases de la organizacin
militar conforme a los principios establecidos en la
Constitucin. Madrid, 2005. p. 37717-37714.
ETCHEGOYEN, S. W. Mensagem do Chefe do EstadoMaior do Exrcito. Doutrina Militar Terrestre, Braslia,
ano 3, 7 ed., p. 4, jan-jun 2015.
FRANCISCO, Papa. Carta Encclica Laudato Si': Sobre
o cuidado da casa comum. Vaticano: Tipografia Vaticana,
2015. 192 p.
FRANCE. Ministry of Defence. White Paper: defence
and national security. Paris: Ple Graphique de Tulle, 2013.
137 p.
GARCA, A. Informe sobre Huracn Katrina. Madrid:
ENPC, 2005. Curso en Escuela Nacional de Proteccon
Civil (ENPC) y Centro Europeo de Investigacin Social de
Situaciones de Emergencia (CEISE).
GARCIA, R. Sobre a Terra: um guia para quem l
e escreve sobre ambiente. 2 ed. Lisboa: Pblico
Comunicao Social, 2006. ISBN 972-8179-85-5.
GERMAN. Ministry of Defence. Defence policy
guidelines. Berlin, 2011. 17 p. Disponvel em: <http://
www.bmvg.de>. Acesso em: 13 jan. 2015.

GUZZINI, S. A histria dual da securitizao. In:


BARRINHA, A.; FREIRE, M. R. (Ed.). Segurana,
liberdade e poltica: pensar a Escola de Copenhaga em
Portugus. Lisboa: Imprensa de Cincias Sociais, 2015.
306 p. ISBN 978-972-671-345-6.
HERZ, M.; LAGE, V. C. Complexos regionais de segurana:
possibilidades para se repensar a Amrica Latina. In:
BARRINHA, A.; FREIRE, M. R. (Ed.). Segurana,
Liberdade e Poltica. Pensar a Escola de Copenhaga em
Portugus. Lisboa: Imprensa de Cincias Sociais, 2015.
306 p. ISBN 978-972-671-345-6.
INTERNATIONAL INSTITUTE FOR STRATEGIC
STUDIES (IISS). Climate change, HADR, and Security in
the Asia-Pacific. In: The 13th International Institute for
Strategic Studies (IISS) Asia Security Summit: the ShangriLa dialogue, 2014. Proceedings... Singapure: IISS, 2014.
30 p.
IPCC. Cambio climtico 2014: impactos, adaptacin y
vulnerabilidad: resumen para responsables de polticas.
Genebra: Organizao Meteorolgica Mundial, 2014. 74
p. Contribucin del Gruo de trabajo II al Quinto Informe
de Evaluacin del Grupo Intergubernamental de Expertos
sobre el Cambio Climtico
LEMAITRE, P.; FENGER, J. Segurana Ambiental e a
Agenda de Segurana Global. Nao e Defesa, Lisboa, n.
99, 2. srie, p. 51-90, 2001.
MATTOS, C. D. M. Estratgias militares dominantes:
sugestes para uma estratgia militar brasileira. Rio de
Janeiro: Biblioteca do Exrcito, 1986, 100 p. ISBN 857011-106-1.
NACIONES UNIDAS. Assembleia Geral. El Cambio
climtico y sus posibles repercusiones para la
seguridad: informe del Secretario General. New York,
2009. Sexagsimo cuarto perodo de sesiones. Tema 114
del programa provisional. Seguimiento de los resultados
de la Cumbre del Milenio.
NACIONES UNIDAS. Oficina de Coordinacin de
Asuntos Humanitarios. Directrices de Oslo: directrices
para la utilizacin de recursos militares y de la defensa
civil extranjeros en operaciones de socorro en casos de
desastre, Ginebra, 2007. 42 p.
NORTH ATLANTIC TREATY ORGANIZATION.
Strategic concept for the defense and security of
the North Atlantic Treaty Organization: summit in
Lisbon. Brussels: NATO Public Diplomacy Division, 2010.
40 p.
NYE, J. S.; LYNN-JONES, S. M. International Security
Studies: a report of a conference on the state of the field.

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

603

ALTERAES CLIMTICAS E SECURITIZAO: A CONSTRUO DA DISSUASO CLIMTICA

International Security, Cambridge, Spring, v. 12, n. 4,


p. 5-27, 1988.
ORGANIZAO DOS ESTADOS AMERICANOS. A CEA
e sua contribuio para as Operaes de Manuteno
da Paz (desenvolvidas sob o mandato da ONU) e em
Operaes de Ajuda em Casos de Desastre, por meio
da criao e a aplicao de mecanismos e procedimentos
que permitam melhorar as capacidades coletivas de seus
membros e sua interoperabilidade. XXX Conferncia
dos Exrcitos Americanos. Mxico, 2013. Disponvel
em:<https://www.redcea.com/about/SitePages/
Mandatory-Themes.aspx>. Acesso em: 15 jul. 2015.
PARLAMENTO EUROPEU. Relatrio: sobre o papel
da Poltica Comum de Segurana e Defesa em matria
de crises provocadas pelo clima e catstrofes naturais
(2012/2095(INI)). Bruxelas, 2012.
PORTUGAL. Conceito Estratgico de Defesa Nacional.
Resoluo do Conselho de Ministros n. 19/2013. Dirio
da Repblica, Lisboa, 5 de abril de 2013. Srie 1, n 67.
______. Decreto-Lei n. 186/2014, de 29 de dezembro
de 2014. Dirio da Repblica, Lisboa, 29 de dezembro
de 2014. Srie 1, n 250.
ROUTLEDGE, T. F. G. Asian disaster relief: lessons
of Haiyan. Strategic Comments, v. 20, n. 1, 2014.
Disponvel em: <http://dx.doi.org/10.1080/13567888.20
14.899739>. Acesso em: 15 jun. 2015.
SANTOS, F. D. Os Desafios Ambientais Criados pela
Grande Acelerao do Ps-Guerra. Nao e Defesa.
Lisboa, n. 122, Srie 4, p. 61-78, 2009.
______. Alteraes Globais: os desafios e os riscos
presentes e futuros. Lisboa: Fundao Francisco Manuel
dos Santos, 2012, 214 p. ISBN 978-989-8424-55-6.
SCHMIDT, L.; NAVE, J. G.; GUERRA, J. Eucao
ambiental: balano e perspectivas para uma agenda mais
sustentvel. Lisboa: Imprensa de Cincias Sociais, 2010.
220 p. ISBN 978-972-671-265-7.
SOLANA, J. M. Alteraes climticas e segurana
internacional: documento do Alto Representante da
Comisso Europeia para o Conselho Europeu. Bruxelas,
2008. 16 p. Disponvel em: <www.consilium.europa.
eu>. Acesso em: 15 jun. 2015.

SANTOS, S. (Coor.). Enciclopdia de direito e


segurana. Coimbra: Almedina, 2015b. p.384-396. ISBN
978-972-40-5494.
STERN, N. The economics of climate change: the
Stern Review. London: Cambridge University, 2007.
Disponvel em: < http://www.cambridge.org/us/
academic/subjects/earth-and-environmental-science/
climatology-and-climate-change/economics-climatechange-stern-review>. Acesso em: 6 fev. 2015.
TANNO, G. A contribuio da escola de Copenhague
aos estudos de segurana internacional. Contexto
Internacional, Rio de Janeiro, v. 25, n. 1, p. 4780, jan./jun. 2003. Disponvel em: < http://www.
scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010285292003000100002&nrm=iso >. Acesso em: 25 set.
2015.
TIERNEY, K.; BEVC, C.; KULIGOWSKI, E. Metaphors
matter: Disaster myths, media frames, and their
consequences in Hurricane Katrina. Annals of the
American Academy of Political and Social Science,
v. 604, p. 57-81, Mar. 2006. ISSN 0002-7162. Disponvel
em: < <Go to ISI>://WOS:000235609800004 >. Acesso
em: 20 set. 2015.
UNITED KINGDOM. Disaster relief operations: joint
doctrine publication 3-52 (JDP 3-52). Shrivenham: Joint
Doctrine Publications, 97 p. 2008.
______. Department of Energy and Climate Change:
baseline assessment. London, 2009. 15 p.
UNITED NATIONS. Office for Disaster Risk
Reduction. Marco de Accin de Hyogo para Reduo
de Desatres 2005-2015: conferencia mundial sobre la
reduccin de los desastres. Hyogo, 2005.
UNITED NATIONS. Rio Declaration on Environmet
and Development: report of the United Nations
Conference on environment and development. New
York, 25 p., 1992. Annex 1.
UNITED STATES. Department of State. Quadrennial
Diplomacy and Development Review. Washington,
DC, 2015a. Disponvel em: <http://www.state.gov/
documents/organization/241429.pdf>. Acesso em: 15
ago. 2015.

SOROMENHO-MARQUES, V. Alteraes climticas. In:


GOUVEIA, J. B.; SANTOS, S. (Coord.). Enciclopdia de
direito e segurana. Coimbra: Almedina, 2015a, p.2537. ISBN 978-972-40-5494.

______. White House. National Security Strategy


USA. Washington, DC, 2015b. Disponvel em: <https://
www.whitehouse.gov/sites/default/files/docs/2015_
national_security_strategy.pdf >. Acesso em: 15 jun.
2015.

______. Segurana ambiental. In: GOUVEIA, J. B.;

______. Department of Defense. Report of the Defense

604

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

RAUL KLEBER DE SOUZA BOENO; RENATE KOTTEL BOENO; VIRIATO SOROMENHO-MARQUES

Science Board Task Force on Trends and Implications


of Climate Change for National and International
Security. Washington, DC, 2011. Disponvel em: <www.
acq.osd.mil/dsb/reports/ADA552760.pdf>. Acesso em:
15 jun. 2015.
WVER, O. Securitization and Desecuritization. In:
LIPSCHULTZ, R. E. (Ed.). On Security, New York:
Columbia University Press, 1995.

Recebido em 02 de outubro de 2015


Aprovado em 23 de novembro de 2015

WALZER, M. Guerras justas e injustas: uma


argumentao moral com exemplos histricos. So Paulo:
Martins Fontes, 2003. ISBN 85-336-1932-4.

Indicao de Responsabilidade
O conceito de autoria adotado pela CMM est baseado na
contribuio substancial de cada uma das pessoas listadas
como autores, seguindo as categorias abaixo:
(1) Concepo e projeto ou anlise e interpretao dos dados;
(2) Redao do manuscrito ou;
(3) Reviso crtica relevante do contedo intelectual.
Com base nestes critrios, a participao dos autores na elaborao deste manuscrito foi:
Raul Kleber de Souza Boeno - 1, 2 e 3
Renate Kottel Boeno - 2
Viriato Soromenho-Marques - 3

Cole. Meira Mattos, Rio de Janeiro, v. 9, n. 36, p. 595-605, set./dez. 2015

605

Potrebbero piacerti anche