Sei sulla pagina 1di 12

Yasu Yaybue Yane Yga

(vamos estudar a nossa lngua)

(atual nheengat no alto rio negro)

Autoria: DIME POMPILHO LIBERATO

e-mail:dip.liberato@hotmail.com
facebook:Dimebar
Contato: (97) 8116 2176

APRESENTAO
Ol! Estudante.
Sou DIME POMPILHO LIBERATO, etnia Bar, falante da lngua Nheengat, residente
na Rua Domingos Svio, Beco Iquara, numero 56, municpio So Gabriel da Cachoeira, na
regio do Alto Rio Negro, estado do Amazonas, discente da Licenciatura Indgena em Polticas
Educacionais e Desenvolvimento Sustentvel do Instituto de Cincias Humanas e Letras da
Universidade Federal do Amazonas UFAM.
Passamos nossa vida dentro de uma escola de quatros parede, como alunos, mas nunca
tivemos interesse de aprender a nossa realidade cotidiana. Um dia, senti o desejo de estar
presente em mais de uma escola, em uma sala de aula..., com mais professores, alunos e
interessados, compartilhando a alegria de descobrir, aprender e produzir conhecimentos. E
cheguei concluso de que dentro de um Caderno Cientifico, poderamos estar em muitos
lugares ao mesmo tempo.
De tal modo, me props a realizar a descrio Gramatical da Lngua Nheengat em
Nheengat, a variao moderna da lngua geral amaznica, que teria se desenvolvido a partir do
Tupinamb, lngua da famlia Tupi-Guarani. Demonstrando como podemos escrever e ler a
lngua Nheengat atual do Alto Rio Negro.
A Gramtica Nheengat instrumento fundamental para o domnio do padro culto da
lngua. A Gramtica que mostra o lado lgico, inteligente, racional dos processos lingusticos.
A Gramtica que especifica a estrutura da frase, do texto, que mostra o porqu. Para o estudo
dos variados tpicos gramaticais, este caderno toma como referncia a chamada lngua vivatextos de jornais e revistas, mensagens publicitrias, letras de msicas e obras literrias
atualizadas, sem deixar de lado os antigos. Boa parte dos textos foi elaborada a partir da
convivncia direta com a lngua dos meios de comunicao em nossa comunidade e tambm
durante os quatros anos de estudo.
uma das grandes dificuldades hoje para o ensino fundamental, mdio e ensino
superior. E numa Escola Indgena a falta de educador capacitado e material didtico adaptado
ao contexto da realidade dos povos indgenas, por isso, apresento as escritas discutidas e
aprovados pelos alunos, orientadas pelos professores do 1 curso de Licenciatura Indgena Plo
Nheengat-Cucui, durante as Etapas presenciais (2010 a 2012). Todos os alunos so falantes do
Nheengat das seguintes regies; Rio xi, baixo Iana, Alto, Mdio, baixo Rio Negro e regio
de Santa Isabel do Rio Negro.
2

Esta pesquisa resultado do Trabalho de Concluso de Curso, para a obteno de Grau


do Licenciado. A finalidade de ajudar os falantes de Nheengat que j foram alfabetizados em
portugus aprenderem a ler e escrever em sua prpria lngua.
Desejo que este trabalho seja til, para ajudar na aprendizagem e incentivar os falantes
de Nheengat a valorizar, escrever e fazer a leitura em sua prpria lngua, assim como a
preservar seus costumes e tradies. Conforme a Lei n 145 de 01 de dezembro de 2002. E a
Lei 210, 30 de outubro de 2006 que regulamenta a Lei 145/2002 Artigo 1. Pargrafo nico
Fica estabelecida que o municpio de So Gabriel da Cachoeira/Estado do Amazonas passa a
ter como lnguas co-oficiais, Nheengat, Tucano e Baniwa. E os art.78 e 79 da LDB,
Conveno 169 da OIT.
Dime P. Liberato

SISTEMA ORTOGRFICA
Como este o pequeno uso didtico no uma obra de uso cientifico, por isso no
escolhi o alfabeto fontico internacional, cujo uso de um sistema para escrita e sua
pronunciao o som das letras.
ALFABETO NHEENGAT ATUAL
Neste contexto, apresento os alfabetos nheengat que esto sendo utilizado pelo cursista
da Licenciatura Indgena em Nheengat, aps de muitas reflexes, pesquisa e discusses sobre
a grafia, concretizado pelos alunos das seguintes regies, tais como; RIO XI, BAIXO
IANA, ALTO, MDIO e BAIXO RIO NEGRO e tambm a REGIO DE SANTA ISABEL
DO RIO NEGRO. E chegamos concluso que o alfabeto nheengat ter 21 (vinte um) letras,
por que so mais utilizados oralmente e na escrita. E tambm possui 03 (trs) letras alfabticas
emprestadas. Por que so menos utilizados, vejamos na explicao a seguir.
ALFABETO NHEENGAT ATUAL
O alfabeto Nheengat possui 21 (vinte um) letras, que so escritas iguais ao portugus, mas
pronunciada diferente, s alguma letra igual a pronuncia do portugus. Vejamos quais so;

a, , b, d, e, , g, i, , k, m, n, p, r, s, t, u, , w, x, y.

CONSOANTE No alfabeto Nheengat possui 13 letras de consoante que so escritas


iguais ao portugus. Mas a sua pronunciao so diferentes. Vejamos como so
pronunciadas e quais so;

B (be),
P (pe),

D (de),
R (re),

G (ge) [gue],

K (ke),

M (me), N (ne)

S (se), T (te),

W (we),

X (xe),

Y (ye)

VOGAL No alfabeto Nheengat atual possui 04 (quatro) vogais orais e 04 (quatro)


nasais. E so pronunciados iguais ao portugus.
- vogais orais so;

a, e, i, u

- vogais nasais so;

, , ,

OBSERVAES: Consoantes introduzidas.


No consoante Nheengat foram introduzidas algumas letras seja com a influncia do
portugus ou de outras lnguas indgenas. Elas se encontram somente em palavras isoladas, so
pronunciadas com mesmos valores que em portugus.
L, Z, J

- Aqui so apresentadas as palavras que so escritas com a letra introduzidas, citada acima.
Vejamos quais so;
L (Le) - lapiri, gagaluna, lparina, puladu, gajula, lavdera, ilimu, pilutu, pilu,
larja,lakraya,lama, etc...
Z (Ze) aizizus, zagaya, zeru, zir, ziiii,etc.
J (je) Jetu, jurum,jdu,ji, jibuya,jbu, etc...

Caligrfico Anteriormente
Neste contexto, apresento como o Nheengat vem sendo escrito anteriormente, aps, de
muita tentativa de ser modificado. E posteriormente analisado e avaliado, expe como esta
sendo escrito atualmente pelos alunos do curso de Licenciatura Indgena em Nheengat.
Devido a pressentir muita dificuldade na escrita, por haver varias forma de grafia.
Assim sendo, decidimos sugerir possveis estruturas para superar a dificuldade em
relao ao processo de ensino-aprendizagem nas escolas indgena, e determinamos, como ficou
a grafia que prontamente veio sendo utilizado, recentemente estamos escrevendo conforme a
tabela a seguir.
Exemplo:
Tabela- como esta sendo escrita o Nheengat
Aqui, vamos aprender escrever a nossa lngua Nheengat e Portugus
NH - ficara para grafia em portugus

Ninho, Nheengat

- ficara para grafia em espanhol

Pia

Y,Y, Y, Y - ficara para grafia de Nheengat

Ygaisa, Yde

O - no Nheengat substitudo pelo U

Coras = Kurasi

C - no Nheengat substitudo pelo K

Caxir = Kaxiri

AM, EM, IM, UM no Nheengat escrita por , , ,

Timbiu = Tbiu, Ambue = bue,


Seem = Se

UA - no Nheengat escrita por WA

Uawiru = Wawiru

IA - no Nheengat escrita por YA

Ias = Yasu

/SS/S - no Nheengat escrita com um S

Uaai = Wasai

AN, EN, IN, UN - no Nheengat escrita por / / /

Andir = dira

COMO SE ESCREVE O NHENGAT ATUAL


As vogais que tem um (~) em cima so chamadas vogais nasalizadas. ( - - ). A
pronncia delas igual nas palavras de portugus, que possua am, em, im, um ou an, en, in,
un, como por exemplo; quente, mundo, homem, andar, tampa, umbro..... Mas na escrita em
nheengat diferente.
Quando a palavras tem a consoante m ou n, na frente, no preciso colocar o til em
cima da vogal. Elas indicam que a palavras nasalizada.
1 - Exemplo:
At - eles ou elas
ga voz
Pirga - vermelho
ba - no

2 - Exemplo:
Maniwa maniva
Mena marido
Memu - cozido

- Consoante (G);
Quando o g vem ante das vogais a e u, l-se e escreve-se igual ao portugus, como nas
palavras gato, guloso. E quando vem antes das vogais e e i, l-se igual na palavras portugus
como, guerreiro, guitarra. Na escrita em nhengat sem acompanhamento do u.
Exemplo:
Gt proa
Garap porto
Purgta falar

- Consoante (K)
Usa-se a letra K em lugar de C de portugus, antes de a e de u; e em lugar de qu ante de
e e de i;
Exemplo:
Karuka de tarde
Kerupi sonho
Kiw pente
Kuri agora

- Consoante (S)
O consoante S pronncia-se como ou S (SS) de portugus.
Exemplo:
Sak quente, calor
Ses olho
Sik medo
Suwas veado

- Consoante (R);
O consoante r s tem um som como nas palavras portugus; caro, arara.
Exemplo.
ra dia
Rerui traz
Reyan corre

- Consoante (W);
Esta letra j existe no alfabeto portugus, nem tambm o som que ela apresenta. A
pronncia do W em nheengat um pouco parecida (no igual) ao V do portugus.
Exemplo:
Wasai aa
Wakar gara
Wew voar
Wer relmpago
Wird amanh
7

- Consoante (Y);
Quando o Y vem ante das vogais orais a, e, i, u tem som parecido (no igual) como I do
portugus nas palavras ioi, maio, meio.
Exemplo:
Yawarat ona
Yepewasu junto, igual
Yipi lenha
Yukra - sal
Quando o y est prximo das vogais nasalizados (, , , ) ou aparece em palavras que
tem m ou n a sua pronncia como o nh do portugus.
Exemplo:
Yde ns
Yga lngua, idioma.
Ygai - cantar
Aiy sozinho

UTILIZAO DO ACENTO AGUDO NA ESCRITA NHEENGAT


Na lngua Nheengat, o acento tnico cai na ultima slaba, na maioria dos casos. Mas,
importante notar que na lngua Nheengat existe palavra que possuem dois ou trs significados
ao mesmo tempo, devido disso devemos analisar a diferena e sugerimos o possvel mtodo das
seguintes formas; a vogal nasal no obrigada acentuar, todas as palavras em Nheengat na sua
pronunciao existe acento, mas na escrita no precisara colocar, s pode ser acentuada a
palavra que tem mais significado para diferenciar, nesse caso, devemos conhecer palavra que
so acentuados e que no acentuados.
Isso me parece menos complicado para uma criana que j tem duas lnguas para
aprender, como o cdigo em portugus.
Vejamos anotaes a seguir das palavras que poder ser acentuado e que no sero
acentuados ou onde ir ser acentuado.

Palavras escritas iguais:


Palavras que usara acentuados
Palavras que no sero acentuados
a
ai
A uu ka.
Ai! sasi sepia.
ak
aka
Yawara uk pe Rupi .
Tapira aka upena .
akay
akayu
Akay uwai iwa sui.
Akayu pisasu.
aw
awa
Ne aw yau ar
de ne awa purga .
awat
awata
Ixe awat kupixa rupi .
Awata de kurum?
garap
garapa
Yde yayasuka garap kiti
Yamuy garapa kana suiwara
iw
iwa
Yasu yapu iw.
Pupuy iwa
iwak
iwaka
Kidi usu uyupi iwak.
Tupana uiku iwaka kiti
iy
iya
Tukum uriku iy
Ku wiramiri iya
ka
kaa
A usu ka kiti
Tayasu ukaa ukara rupi.
karuk
karuka
Yawara ukaruka pee rupi
Kues purga karuka.
kiw
kiwa
Jus uriku kiw.
Sapukaya uriku kiwa.
mak
maku
Ixe semirasa mak
Ixe attai makuwa ir.
mir
mira
Apig uyutika mir
Ixe ama yepe mira.
pra
pir
pira
Se yawara uriku pra.
Tayuk bwa pir.
Kua kyatai pira purga.
puk
Puka
Isturia umuy yapuk
Se apukuita kuese upuka
Sa
Sai
Ae uriku wiramiri sa.
Ixe ariku se kubiyu saiwa
Sem
Semu
Sem usu upinaitika
kupuku pituna yasi usemu
Taw
Tawa
Imasi rire upita itaw
Se paya usu tawa kiti
Tip
Tipa
Tip uiku paran
Se ariya umukirai yepe tipa
9

b
b ukapiri kuese
Up
Kuese apisika yepe up
Uwer
Uwer uiku amana rde
Uy
Ae ximiara Bar uy

ba
Yde ba yakua
Upe
Rexari ae se igara kuara upe
Uwera
Ata uwera kaxiri
Uyi
Uyi ara yasu yayutika

DIA DE SEMANA
Segunda-Feira = Murakipi
Tera Feira = Muraki Muku
Quarta Feira = Muraki Musapi
Quinta Feira = Supap
Sexta Feira = Yukuaku
Sbado = Sauru
Domingo = Mitu

OS PRONOMES INTERROGATIVOS
Os pronomes interrogativos (?), aw (quem)

asui mata ( que, o que), quando

empregado junto ao verbos, transforma-se em aw ta?


Exemplo: awa? Quem?
- Aw ta urik pixan?
- Quem tem gato?
- quanto a mata,(que, o que) no mais que a contrao do adjetivo mata, que j
conhecemos.
Exemplo:
- mata rerik?
- o que voc tem?

10

NUMERAO

Existem dois processos de numerao; o qinqenal e o decimal.


O qinqenal o seguinte;

0 - nyepe

6 p yepe

1 yepe

7 p muku

2 muku

8 p musapiri

3 musap

9 p ird

4 ird

10 muku p

5 yepe p ou p

Mas, h o mais simples, que o mencionado decimal so;

0 - nyepe

30- musapiri peye

1 yepe

40-ird peye

2 muku

50-waxin/p peye

3 musap

60-musun peye

4 ird

70 sey peye

5 p ou waxin

80 ois peye

6 musun

90 - oisep peye

7 sey

100 - yepe papasawa

8 ois

200 - muku papasawa

9 oisep

300 - musapiri papasawa

10 peye

400 - ird papasawa

11 peye yepe

500 waxini ou p papasawa

15 - peye waxin/p

600 - musun papasawa

20 - muku peye

1000 - peye papasawa

25 - muku peye p

2000 muku papasawa

- Sabendo disso, voc j pode ler e escrever em lngua Nheengat.


- Rekua kuaita, de repuderi releri asui rpinima Ygatu rup.
11

ALFABETO NHEENGAT ANTIGA


Aqui apresento os alfabetos Nheengat que j foram escritos e publicado nos livros dos
pesquisadores lingsticos. E h muito tempo vem sendo utilizados pelo falante na escrita e no
tinha uma forma padro da escrita como lngua portuguesa. E as letras so escritas e
pronunciadas iguais ao portugus. Vejamos quais so:

MB

ND

NG

NH

VOGAIS - O Nheengat possui 04 (quatro) vogais orais e 04 (quatro) nasais.


As vogais orais so: a, e, i, u com o mesmo valor que no alfabeto portugus.
Ainda possui as vogais nasais so: , , , ,
OBS: Consoantes introduzidas.
Segundo Lingstico, no alfabeto Nheengat existe consoante que foram introduzidas
seja com a influncia do portugus ou de outras lnguas indgenas. Elas se encontram somente
em palavras isoladas, so pronunciadas com mesmos valores que em portugus. Vejamos quais
so:

F G J

Fonte: ...... Este um dos resultados retirado do Trabalho de Concluso de Curso.....2013, ainda
esta na fase de concluir...

12

Potrebbero piacerti anche