Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
OrigemdoConhecimento
Racionalismo(Descartes),Empirismo(DavidHume)eCriticismo(E.Kant)
OrigemdoConhecimento
Qualaorigemdoconhecimento:arazoouaexperincia?
Algumasrespostasfilosficas:
1.Racionalismo
Paraoracionalismoarazoafonteprincipaldoconhecimento.Oconhecimentosensvelconsideradoenganador.Por
isso,asrepresentaesdarazosoasmaiscertas,easnicasquepodemconduziraoconhecimentologicamentenecessrio
euniversalmentevlido.
Arazocapazdeconheceraestruturadarealidadeapartirdeprincpiospurosdaprpriarazo.Aordenaolgicado
mundopermitecompreenderasuaestruturadeformadedutiva.Oracionalismosegue,nesteaspecto,omodelomatemticode
deduoapartirdeumreduzidonmerodeaxiomas.
Osracionalistaspartemdoprincpioqueosujeitocognoscenteactivoe,aocriarumarepresentaodequalquerobjecto
real,estasubmetelossuasestruturasideias.
Entreosfilsofosqueassumiramumaperspectivaracionalistadoconhecimento,destacamsePlato,Ren
Descartes(15961650),Spinoza(16321677)eLeibniz(16461716),partemdoprincpioquepossumosideiasinatasequea
realidadeumaconstruodarazo.
a)Descartesconsideradoofundadordoracionalismomoderno.Asfasesdasuafilosofiapodemserresumidasda
seguintemaneira:
Objetivo:atingirverdadesindiscutveis,deduzidaslogicamente,apartirdeumaevidnciairrefutvel.
DvidaMetdica:Paraatingirumconhecimentoabsoluto,temqueeliminartudooquesejasusceptveldedvida.Nesse
sentido,comeaporsuspendertodososconhecimentossusceptveisdeserempostosemcausa.Descobrequetodososdados
dosentidosopodemenganar.
PrimeiraEvidncia.Aoprtudoemdvida,eenquantoofaz,descobrequeanicacoisaqueresisteprpriaduvidaa
razo.Estaseriaaprimeiraverdadeabsolutadafilosofia."Eupenso,logoexisto"(cogito).
Ideiasinatas.Descobreaindaquepossumosideias,comoaideiadeperfeio,queseimpemrazocomo
verdadeiras,masquenoderivamdaexperincia,nemforampornscriadas.AtribuiasuacriaoaDeus(provadaexistncia
deDeus).
Deusgarantiadaverdade.SendoabondadeumdosatributosdeDeus,certamentequeElenonosengana,logoas
ideiasinatassoverdadeiras.Deusassim,agarantiadapossibilidadedoacessoverdade.
Dualismo.Deduzumadivisonascoisas:
Aquilocujaexistnciaserevelouirrefutvel,corresponderescogitans,isto,razo("pensamento","esprito","alma"
ou"entendimento").Apresentasecomoinextensaelivre.
Aquilocujaexistnciaedeterminaolevantadvidas,corresponderesextensa,isto,aomundoexterior(corpos
fsicos).Oscorpossodeterminadaspelasuaextenso,movimento,forma,tamanho,quantidade,lugaretempo.Omundo
fisicoassimdesespiritualizado,poisestsubmetidosleisdafsica,mecnicas.
Deduo.Scombasenestasideiasclarasedistintas,segundoDescartes,sepoderiaconstruirpordeduoum
conhecimentouniversalenecessrio.
Mais
2.Empirismo
Paraoempirismoaexperinciaafontedetodooconhecimento,mastambmoseulimite.Osempiristasnegama
existnciadeideiasinatas,comodefendiamPlatoeDescartes.Amenteestvaziaantesdereceberqualquertipode
informaoprovenientedossentidos.Todooconhecimentosobreascoisas,mesmoaqueleemqueseelaboraleisuniversais,
provmdaexperincia,porissomesmo,svlidodentrodoslimitesdoobservvel.
Osempiristasreservamparaarazoafunodeumameraorganizaodedadosdaexperinciasensvel,sendoasideias
ouconceitosdarazosimplescpiasoucombinaesdedadosprovenientesdaexperincia.
EntreosfilosfosqueassumiramumaperspectivaempiristadestacamseJohnLocke(16321704)eDavidHume(1711
1776).
a)Lockeafirmaqueoconhecimentocomeadoparticularparaogeral,daimpressessensoriaisparaarazo.Oesprito
humanoumaespciede"tbuarasa",ondeseirogravarasimpressesprovenientesdomundoexterior.Nohideiasnem
princpiosinatos.Nenhumserhumanopormaisgenialquesejacapazdedeconstruirouinventarideias,enemsequercapaz
dedestruirasqueexistem.Asideias,quersejamprovenientesdassensaes,querprovenhamdareflexo,tmsemprena
experinciaasuaorigem.Asideiascomplexasnosomaisdoquecombinaesrealizadaspeloentendimentodeideias
simplesformadasapartirdarecepodosdadosempricos.Aexperincianoapenasaorigemdetodasasideias,mas
tambmoseulimite.
b)Humerejeita,comoLockeoinatismocarteseano.Asideiassooresultadodeumareflexodasimpresses(sensaes)
recebidasdasexperinciassensveis.Aimaginaopermitenosassociarideiassimplesentresiparaformarideiascomplexas.
Exemplodeideiassimplesdecorrentesdasimpresses:vermelho,tomates,macio.
Exemplodaformaodeideiascomplexasapartirdeideiassimples:ostomatessovermelhosemacios.
Qualquerideiatemassimorigememimpressessensoriais.Asimpressesnonosdoarealidade,massoaprpria
realidade.Porissopodemosdizerqueasmesmassoverdadeirasoufalsas.Asideiasssoverdadeirasseprocederamde
impresses.Nestesentido,todasaquelasquenocorrespondamaimpressessensveissofalsasoumerasfices,comoo
casodasideiasde"substnciaesprito","causalidade",poisnocorrespondemaalgoqueexista.
TiposdeConhecimentosegundoHume:
Distinguedoistiposdeconhecimento:
1.Conhecimentoresultantedasrelaesentreideias.Nestacategoriaincluiaaritmtica,aalgebraegeometria.
Estamosperanteraciocniosdemonstrativos,cujasconclusessoindependentesdarealidadeeseapresentam
comonecessrias.
2.Conhecimentoresultantedarelaoentrefactos.Estesraciocniossoindutivos,logoapenasprovveis.
Correspondememgeralarelaesdecausaefeito.
AQuestodaCausalidadesegundoHume
Introduzumdadonovonastesesempiristasquandoafirmaqueaidentidadeentreaordemdascoisaseaordem
dasideiasresultadehbitosmentaisounacrenaqueexisteumaligaonecessriaentreosfenmenos.A
ligaocausalentreosfenmenosnoalgoquepossaserobservado.Oqueobservamosumasucesso
cronolgicadefenmenos,emqueunssoanterioresaoutros.
EstasucessolevanosaconcluirqueoacontecimentoAfoicausadopeloacontecimentoB,masoque
efectivamenteobservamosfoiqueoprimeiroseseguiuaosegundo.Noobservmosarelaocausalentreos
fenmenos.Aligaoqueestabelecemos,segundoHume,resultadeumhbito.
Acreditamosqueanaturezaregidaporleisinvariveisdecausaefeito,mastalnopassadeumailuso.Embora
nopassadoumadadasucessodeacontecimentossepossaterverificado,nadanosgarantequenofuturotal
venhaaacontecer.Apesardissocontinuamosaafirmlocomosefosseumacertezaabsoluta.Onosso
conhecimentoestaliceradoemcrenas.Osfundamentosdacinciasodestemododenaturezapsicolgica.
Estacriticaaoconceitodacausalidadeirterprofundasrepercussesemfilsofosposteriores,comoI.Kant(1724
1804).
Cepticismo
Humeacabaporcairnumaposiocpticasobreoconhecimento.
(1)Estamoslimitadospelaexperincia,eporconsequnciatudoaquiloquenopossaserobservado,no
existe.Oconhecimentodanaturezadevefundarseexclusivamenteemimpressesquedelatemos.Desta
premissadecorreoseucepticismo:ohomemnopodeconhecerousabernadadouniverso.Sconheceas
suasprpriasimpressesouideiaseasrelaesqueestabeleceentreelasporhbito.Tudooqueohomem
sabe,pordiscursoracional,acercadouniversosedevenicaeexclusivamentecrena,queumsentimento
noracional.Arazoestlimitadanoseupoder.
(2)Questionaoprincpiodacausalidadeemquesebaseiamascinciasdanatureza,poisnopassadeuma
crena.
(3)Questionatambmosfundamentoslgicosdainduo,aoafirmarquepelofactodealgoteracontecido
muitasvezesnopassado,nosignificaquevenhaaacontecernofuturo.Ofuturonoexisteecomotalnodo
domniodoconhecimento.
Odebatehistricoentreracionalistaseempiristas,emfinaldosculoXVIII,conduziuaocriticismoqueprocurousuperaras
limitaesdeambasascorrentesfilosficas.
.
RacionalismoeEmpirismoPerspectivaHistrica
3.Criticismo
4.3.1.Kant(17241804).Todooconhecimentoiniciasecomaexperincia,masesteorganizadopelasestruturasapriorido
sujeito.SegundoKantoconhecimentoasntesedodadonanossasensibilidade(fenmeno)edaquiloqueonosso
entendimentoproduzporsi(conceitos).Oconhecimentonuncapois,oconhecimentodascoisas"emsi",masdascoisas"em
ns".
"Oquepodemosconhecer?"estafoiaquestoinicialqueorientouasuainvestigao.Aocontrriodosempiristas,afirmou
queamentehumananoerauma"folhaembranco",massimconstitudaporumconjuntodeestruturasinatasquerecebiam,
filtravam,davamformaeinterpretavamasimpressesexternas.
a)Sensibilidade
Asensibilidadeumafaculdadequenospermitereceberouperceberobjectosmedianteimpresses(sensaes)atravsdos
sentidosexternos.Estasimpressessopercepcionadasnoespaoenotempo,formaspuras(vazias)quefazempartedas
estruturascognitivasinatasdosujeito.Elassoacondioindispensvelparaquepossamosteracessoaoconhecimento
sensvel(emprico).
b)Entendimento
Oentendimentoumafaculdadequenospermitedarforma,unificareordenarosdadosrecebidosdasensibilidade.Para
produzirconhecimentos(juzos)utiliza12categorias(causa,substncia,etc),cujafunoestabelecerrelaesentre
fenmenos(julgamentos).Osjuzossopoisoperaesdeinterpretaoeorganizaodosdadossensoriais.Oconhecimento
resultadaaplicaodestascategorias(conceitospuros)experincia.
Classificouosjuzosemtrstipos:
JuzosAnalticos.Ex."Otringulotemtrslados".Opredicadoestcontidosujeito.Tratasedeumjuzoapriori,isto,
noestdependentedaexperincia.Estetipodejuzouniversalenecessrio.
JuzosSintticos.Ex."Oslisboetasmedemmaisdoque1,3metrosdealtura".Opredicadoacrescentaelementosnovos
aosujeito.Tratasedeumjuzoaposteriori,poisassentaemdadosdaexperinciaecarecedamesmacomocomprova.Este
tipodejuzonouniversal,nemnecessrio.
JuzosSintticosapriori(asuaprincipalinovaoterica).Ex."Umarectaamenordistnciaentredoispontos".Este
juzoacrescentaalgodenovoaosujeito,masnoestdependentedaexperincia.Estetipodejuzouniversalenecessrio.
c)Razo
Arazotemafunodesintetizarosconhecimentos,dandolhesumaunidademaiselevada.Notrabalhasobreos
conhecimentossensoriais,massobreosjuzosdoentendimento.Elaborajuzosdosjuzos,produzindo"ideias"que
ultrapassamoslimitesdaexperincia.
d)Fenmeno/Nmeno
AteoriadoconhecimentodeKantestabeleceumaclaradistinoentre"fenmeno"e"nmeno".
OFenmeno("aquiloquesemanifesta")corresponderealidadeemprica,produzindonosnossosentidosimpresses
(sensaes).olimitedetodooconhecimentopossvel.Kantnestepontoconcordacomosempiristas.
ONmeno("nomeno"),isto,a"coisaemsimesma"correspondeaquiloqueosnossossentidosnopercebem,a
nossaestruturainataapenasnospermiteacederaquiloquedelassemanifestaaossentidos(ofenmeno).impossvel,
conhecerascoisasqueestoparaalmdosdadosdossentidos,comosejaaalma,omundo(comototalidade)ouDeus.A
Metafsicaimpossvelcomocincia.Emboranotenhamosapossibilidadedeconhecerascoisasemsimesmas,podemos
todaviaatravsdarazotentarcompreendlas.
EstadistinopermitiulhedistinguiredelimitarosdomniosdaCinciaeosdaReligio.ACinciaestconfinadaao
mundofsico,experinciasensvel,cabendolheproduziroconhecimento.AReligiofoiremetidaparaumadimensosupra
sensvel,onmeno.Noproduzconhecimento,masajudanosacompreenderosentidodanossaexistnciaedomundo.
f)Crtica
AteoriadoconhecimentodeKanttemsidobastantecontestada,numpontocentral:asubjectividadedoconhecimento.
Noadmiteumconhecimentopuramenteobjectiva,poisomesmoestsemprecondicionadopelasubjectividade
dosujeito.Todoonossoconhecimentoestpartidacondicionadopelasestruturastranscendentais(apriori),pelasintuies
doespaoedotempo,asformasmentaisdasnossascategoriasdoentendimento.Unicamenteconhecemosoquecomestas
"formas"seobjectiva.Tratasedeumaprofundalimitaoquedifcildejustificareaceitar.
4.3.2.PerspectivasContemporneas.Algunsfilsofoscontemporneosdefendemqueoconhecimentoresultadeuma
interacoentreosujeitoeaexperincia.Entreeles,destacaseJeanPiaget.
Piaget,comovimos,desenvolveuumaconcepoconstrutivistadoconhecimento.Oconhecimentoindissocivelda
acodosujeito.Nopoisumasimplesregistofeitopelosujeitodosdadosdomundoexterior.Osujeitoapreendeeinterpreta
omundoatravsdassuasestruturascognitivas.Estasestruturasnosotodaviainatas,massoformadaspelosujeitonasua
aco.Oconhecimentoassimumprocessodeconstruodeestruturasquepermitemaosujeitoapreendereinterpretara
realidade.
CarlosFontes